İSMAİL KULAK

ANADOLU LİSESİ

DİL BİLGİSİ
DERS
NOTLARI

Adana, 2015
3. Anlatımda Sınırlandırma
konunun seçilmesi, sınırlandırılması ve somutlaştırmasına
İyi bir iletişim, gönderici ile alıcı arasındaki ilişkiye bağlıdır. bağlıdır.
Bu iletişimde iletinin, kanalın, dönütün, bağlamın payı
vardır. Bunun yanında iletişimde başarı, iletinin yani

1
Yazar, önce konuyu yani neyi anlatacağını belirlemelidir. Bu,
kişisel, toplumsal, bilimsel, evrensel bir konu olabilir.
Konuyu seçtikten sonra sınırlandırmalıdır. Yazarın konuyu
sınırlandırması, konunun iyi anlaşılmasını sağlayacaktır.
Çünkü kapsamı belirlenmemiş bir yazı okuru sıkar, onun
dikkatini dağıtır. Aynı zamanda iletiyi etkisiz hâle getirebilir.
Bu açıdan yazar, konuyu işlerken amacım belirlemeli, bu
amaç doğrultusunda konuyu sınırlandırmalıdır.
Başlık ve anlatım türü de konuyu sınırlanma
yöntemlerindendir. Çünkü başlık, yazının konusunu
sınırlandırır, ana düşüncesini çağrıştırır. Konumuz “tiyatro”
olsun. Bu, çok geniş bir kavramdır. Bu kavramı genelden
özele doğru sınırlandırabiliriz: “Türk tiyatrosu, Millî Edebiyat
Döneminde Türk tiyatrosu, Faruk Nafiz Çamlıbel’in tiyatro
eserleri vb.”
Temanın soyut bir kavramdır. Soyut temalar; kişi, yer,
zaman, durum bildiren dil birlikleriyle sınırlandırıldığında
somut hâle gelir. Bunun dışında başlık, anlatıcının tavrı ve
amacı da temayı somutlaştıran unsurlardır. Demek ki
konunun somutlaştırmasında yazı türlerinin önemli bir yeri
vardır. Çünkü şiir, deneme, hikâye gibi yazı türleri aracılığı
ile konu somutlaştırılabilir. Bir yazar roman, hikâye veya
tiyatro ile, bir şair şiirle konuyu somutlaştırabilir.
4. Anlatımın ve Anlatıcının Amacı
Başarılı bir anlatımda yazarın, yazının amacının belirlenmesi
önemlidir. Yazının yazılış amacı ana düşünceyi oluşturur.
İster makale, ister deneme, ister şiir olsun her yazı bir ileti
aktarır okura. Yazar amacını belirledikten sonra bu amaca
göre bir üslup yani anlatım seçmelidir.
Sanatçının işleyiş ve anlatış tarzına üslup denir. Üslup
sanatçının dili kullanışı, sözcükleri seçimi, cümleler kullanma
şekli kısacası anlatımıdır. Sanatçı, “aşk” konusunu
işleyecekse ona göre, “trafik” sorununu işleyecekse ona
göre, felsefi bir düşünceyi işleyecekse ona göre bir anlatım
tarzı belirler. Üslubu belirledikten sonra söyleyeceklerini
saptamalı, konuyla ilgili gerekli araştırmaları internet,
ansiklopedi, kitap gibi değişik kaynaklardan yapmalı, yerine
göre gözlemlerden yararlanmalıdır.
Yazıya başlamadan önce yazının giriş, gelişme ve sonuç
bölümlerinin nasıl olacağını, yani yazının iskeletini
oluşturmalıdır. Giriş bölümünde konuyu açıklamalı, gelişme
bölümünde konuya açıklık getirmeli, yardımcı düşünceleri
konuyu ve ana düşünceyi verecek şekilde ortaya koymalıdır.
Sonuç bölümünde ise yazıda ele alınan düşünceleri bir
sonuca bağlamalıdır. Bütün bu hazırlıklar yapıldıktan sonra
yazıya giriş yapılabilir.
5. Anlatımda Anlatıcının Tavrı
Anlatımda başarı, işlenen konu, üslup kadar anlatıcının tavrı
ile de doğru orantılıdır. Bir olay, bir durum karşısında kişinin
takındığı davranışa tavır denir. Anlatıcı, konuyu işlerken
öznel ya da nesnel, somut ya da soyut, doğrudan ya da
dolaylı bir anlatım seçebilir. Dolayısıyla anlatımı, anlatıcının
seçtiği bu tavır belirler.
Öznel anlatım:
Kişiden kişiye değişen yargıların kullanıldığı anlatıma öznel
anlatım denir. Öznel anlatımda yargılar kanıtlanamaz.
Çünkü söyleyenin beğenilerini, duygu ve yorumunu taşır.
Öznel anlatım daha çok, edebî metinlerde kullanılır. “Bu
şirin sahil kasabası yaz aylarında kalabalıklaşır.” cümlesinde
öznellik vardır. Burada “şirin” sözü kişisel bir ifadedir. Bir
başkası bu kasabayı “şirin” bulmayabilir.
Nesnel anlatım:
Kişiden kişiye değişmeyen yargıların kullanıldığı anlatıma
nesnel anlatım denir. Nesnel anlatımda yargıların doğruluğu
veya yanlışlığı kanıtlanabilir. Çünkü bu anlatımda söyleyenin
beğenileri, duygu ve yorumu yer almaz. Nesnel anlatım
bilimsel metinlerde kullanılır. “Bu sahil kasabası yaz
2
aylarında kalabalıklaşır.” cümlesinde ise nesnellik vardır.
Cümlede kişisel duygu ve düşünceye yer verilmemiştir.
Doğrudan anlatım:
Anlatıcının kendi gözlem ve deneyimlerine yer verdiği veya
bir kişinin sözünde herhangi bir değişiklik yapmadan yaptığı
aktarmaya doğrudan anlatım denir.
Okul müdürü: “Okullar 16 Haziranda tatile girecek.” dedi,
cümlesi doğrudan anlatıma örnektir. Çünkü yukarıdaki
cümle, herhangi bir değişikliğe uğramadan aktarılmıştır.
Dolaylı anlatım:
Anlatıcının, bir kişinin sözlerini, değişiklik yaparak
aktarmasına veya duyduklarını, öğrendiklerini ifade
etmesine dolaylı anlatım denir. Bu anlatımda kişi, aktaracağı
sözde kendine göre söyleyiş değişikliği yapar. “Müdür,
okulların haziranda tatile gireceğini söylemiş.” cümlesinde
ise dolaylı anlatım vardır. Cümlede bazı değişiklikler
yapılmış (okulların, gireceğini) fakat cümlenin anlamında bir
değişme olmamıştır.
Somut anlatım:
Yazarın, okurun beş duyusuna seslenen bir anlatım
kullanmasına somut anlatım denir. Somut anlatımla yazar,
okurun daha çok görme, işitme, koklama, duyma ve tatma
duyularına seslenir. “Çocuklar bahçede top oynuyor.”
cümlesinde gözlemler aktarılmıştır. Somut anlatımdır.
Soyut anlatım:
Yazarın, duygu veya düşünceyi beş duyu ile algılanamayan
kavramlardan hareketle anlatmasına ise soyut anlatım
denir. “Oyun oynayan çocukların tatlı neşesi ve coşkusu
hepimizi sardı.” cümlesinde duygular aktarıldığından soyut
bir anlatım vardır.
Soyut bir sözcüğün anlam genişlemesi yoluyla somut bir
anlam kazanmasına somutlama; somut anlamlı bir sözcüğün
anlam genişlemesiyle soyut anlam kazanmasına soyutlama
denir.
Kişiye göre anlatım:
Kişiye göre anlatımın birinci ve üçüncü kişili anlatım olmak
üzere iki çeşidi vardır.
Birinci kişili anlatımda, çoğunlukla olayların kendi
çevresinde döndüğü ya da kendisine bağlandığı asıl kişi
vardır. Bu anlatımda “ben ve biz” sözcükleri kullanılır. Kişi
başından geçenleri, gözlem ve izlenimlerini yazar olarak
aktarır. “Sabah erkenden kahvaltımı yaptım ve deniz
kenarına balık tutmaya indim”, cümlesinde birinci kişili
anlatım vardır.
Üçüncü kişili anlatımda, çoğunlukla “sen, siz, o ve onlar”
sözcükleri kullanılır. Bu anlatımda yazar, başkalarından,
onların yapıp ettiklerinden bahseder. “Sabah erkenden
kalkıp kahvaltısını yaptı, araç ve gereçlerini alarak deniz
kenarına balık tutmaya indi.” cümlesinde ise üçüncü kişili
anlatım vardır.
6. Anlatımın Özellikleri
İyi bir anlatım birçok unsurun bir araya gelmesiyle oluşur. İyi
bir anlatımda seçilen konunun, konunun sınırlandırmasının,
yazarın amacının, bakış açısının payı kadar anlatımın dil ve
biçim özelliklerinin de rolü vardır. Anlatıcı, sözcükleri
yerinde kullanmalı, yanlış anlaşılmalara yer vermemelidir.
Konuşma dilinde yerel sözcükler kullanıldığından yazılarında
yazı (kültür) dilinin sözcüklerini tercih etmelidir. Dili
güzelleştirme ve zenginleştirme adına deyim ve
atasözlerinden yaralanmalı, argo ve kaba sözlerden
kaçınmalıdır. Duygu ve düşüncelerini kısa ve öz bir şekilde
vermeli, gereksiz sözcüklerden kaçınmalıdır.
Bunun yanında iyi bir anlatımda bulunması gereken açıklık,
duruluk, tutarlılık, akıcılık gibi niteliklere önem vermelidir.
İyi bir anlatımın temel nitelikleri şunlardır:
Açıklık:
Anlatımın herhangi bir kuşku ya da belirsizliğe yol
açmayacak şekilde oluşturulmasıdır. Açıklığın temelinde söz
veya yazıların kolay anlaşılması yatmaktadır. Bir yazının açık
olması için sözcükler, söz öbekleri, deyimler anlamına uygun
olarak kullanılmalı, noktalama işaretleri yerinde
kullanılmalıdır.
Akıcılık:
Anlatımda herhangi bir duraksamaya yol açacak hiçbir
unsura yer vermeme, yazıyı rahat okunacak şekilde
yazmaktır. Akıcılık, ahenkli bir anlatımla, söylenmesi kolay
sözcüklerin kullanılmasıyla gerçekleşir. Yer yer devrik
cümlelere yer vermek de akıcılığı sağlamada önemlidir.
3
Duruluk (Yalınlık):
Duruluk, anlatımda gereksiz sözcüklere yer vermemedir.
Duru anlatımda cümleler gereksiz olarak uzatılmaz,
cümlede herhangi bir işlevi olmayan sözcüklere yer
verilmez. Duygu, düşünce, olay veya durumlar gerektiği
kadar sözcükle, eksiksiz bir şekilde anlatılır. Duru anlatımda
yazının doğallığını bozan aşırı süslü ifadelere yer verilmez.
Tutarlılık:
Tutarlılık, duygu ve düşüncelerin aralarında herhangi bir
çelişkiye yer vermeyecek şekilde, birbiriyle uyumlu bir
şekilde verilmesidir. Bu açıdan iyi bir metinde cümleler
birbirini destekler, daha anlaşılır hâle getirir. Tutarlılık,
yazarla okur arasındaki iletişimde temel öğelerdendir.
Çünkü metnin okur tarafından kabul edilmesi, düşüncelerin
tutarlılığıyla doğru orantılıdır.
7.Anlatımın Oluşumu
Anlatım şiir ve düzyazı olmak üzere ikiye ayrılır. İster şiir
ister düzyazı olsun bir metnin oluşumunda o metni
oluşturan parçaların dil bilgisi kurallarına, akla ve mantığa
uygun olması gerekir. Buna metnin bağlaşıklık ve
bağdaşıklık ilkelerine uyumlu olması da diyebiliriz.
Bağlaşıklık, metindeki dil öğelerinin dil bilgisi kurallarına
uygun olarak yan yana getirilmesidir. Buna dil bağlantısı da
diyebiliriz.
Bağdaşıklık, dil öğelerinin ifade ettiği durumlar arasındaki
anlam bağıntısıdır. Buna tutarlılık da denir. Öyleyse cümle,
paragraf ve metinler bağlaşıklık ve bağdaşıklık ilkelerine
uyumlu olarak oluşturulmalıdır. Bir metinde bağlaşıklık ve
bağdaşıklık ilkelerine uyulması bağdaştırma, bağlam ve
hâlin gereği gibi kavramların daha iyi bilinmesine bağlıdır.
Bağdaştırma, sözcüklerin yeni bir anlam ifade etmek için
yan yana getirilmesidir. Bağdaştırmalar dilde yaygın olarak
kullanılan ifadelerle oluşturulursa buna alışılmış
bağdaştırma; birbiriyle uyuşmayan kelimelerle yapılırsa
buna da alışılmamış bağdaştırma denir. Yaygın olarak
kullanılan “sıcak havalar, kara gözler, dilsiz insanlar” gibi
günlük dilde kullanılan sözler alışılmış bağdaştırmadır.
Günlük dilde kullanılmayan “yitik düşler, hayal demeti, dilsiz
taşlar, korkunun sıcak nefesi” gibi sözler alışılmamış
bağdaştırmadır.
Bağlam, bir cümle veya metinde söz ve söz öbeklerinin
bulunduğu yere göre anlam kazanmasıdır.
“Çocuğun kara saçları dikkatimi çekti.” cümlesinde “kara”
sözcüğü “renk” anlamında, “Kara günümüzde yanımızda o
vardı sadece.” cümlesinde “kara” sözcüğü “kötü, sıkıntılı”
anlamı kazanmıştır. İşte bu, bağlamdır.
Hâlin gereği, bir cümle veya metinde sözün bağlama uygun
bir şekilde kullanılmasıdır.
Güzel bir ev alana “Güle güle oturun.” demek hâlin
gereğidir.
İyi bir anlatımda bağlaşıklık ve bağdaşıklık ilkelerine
uyulmalıdır. Yoksa metinde anlatım bozuklukları oluşur.
Cümlede anlam ilişkilerine dikkat edilmemesi anlamsal,
dilbilgisi kurallarına uyulmaması ise yapısal anlatım
bozukluklarına neden olur.
Anlamsal Anlatım Bozuklukları
Anlamsal bozukluklar, bağdaşıklık ilkesine uymamaktan
kaynaklanan bozukluklardır.
“Kitapları raflara gelişigüzel, özensizce sıralamışlar.”
cümlesinde de gereksiz sözcük kullanılması, anlatım
bozukluğuna yol açmıştır.
“Annemin dokuduğu patiği çok beğendim.” cümlesinde
sözcüğün yanlış anlamda kullanılmasından kaynaklanan bir
anlatım bozukluğu vardır. Çünkü “dokuduğu” sözcüğü yanlış
anlamda kullanılmıştır. Bu sözcük “halı, kilim” gibi
sözcüklerle birlikte kullanılır. Söz konusu “patik” olduğuna
göre bu cümlede “örmek” sözcüğünün kullanılması
gerekirdi.
“Bir haftalık turistik yerlere gezi düzenleyeceklermiş.”
cümlesinde sözcüğün yanlış yerde kullanılmasından
kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır. “Bir haftalık”
sözü yanlış yerde kullanıldığından cümlede “turistik yerlerin
bir haftalık olduğu” anlamı vardır. Oysa kastedilen anlam,
bu değil, “gezinin bir haftalık olduğu”dur. Bu yüzden “Bir
haftalık” sözü, “gezi” sözcüğünden önce kullanılmalıdır.
“Bu akşam eve kesinlikle geç gelebiliriz.”
cümlesinde anlamca çelişen sözcüklerin bir arada
kullanılmasından kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır.
Bu cümlede “kesinlikle” sözcüğü ile “gelebiliriz” yüklemi
anlamca çelişmektedir. Çünkü bu sözcüklerden “kesinlikle”
sözcüğü kesinlik bildirirken “gelebiliriz” yüklemi ihtimal
anlamı taşımaktadır. Dolayısıyla bu iki sözcüğün aynı
cümlede kullanılması anlatım bozukluğuna neden olmuştur.
“Dikkat et yoksa ayağınız kırılabilir hatta burkulabilir.”
4
 cümlesinde mantık hatasından kaynaklanan bir anlatım
bozukluğu vardır. Cümlede “hatta” sözcüğü derecelendirme
bildiren durumları aktarırken kullanılır. Bu cümleden
“kırılmanın” daha ileri durumunun “burkulma” olduğu
anlaşılmaktadır. Oysaki “kırılma”, “burkulmadan daha
önemli, daha tehlikeli bir durumdur. O hâlde bu iki sözün
yerini değiştirmek gerekir. Buna göre cümleyi,
“Dikkat et yoksa ayağın burkulabilir hatta kırılabilir.”
şeklinde söylemeliyiz.
“Defterini kimse görmemiş.”
cümlesinde anlam belirsizliğinden kaynaklanan bir anlatım
bozukluğu vardır. Cümlede “Defterini” sözcüğünün aldığı
ekler, ona hem II. tekil, hem III. tekil kişiye ait olma anlamı
katmaktadır. Yani sözcükte hem “senin defterini” hem
“onun defterini” anlamı vardır. Kişi yönünden bu belirsizliği
ortadan kaldırmak için cümlenin başına “senin” veya
“onun” zamirini getirmek gerekir.
Yapısal Anlatım Bozuklukları
Yapısal bozukluklar, bağlaşıklık ilkesine uymamaktan
kaynaklanan bozukluklardır.
“Ressam, doğaya farklı bir gözle bakıp tablosuna aktarır.”
cümlesinde nesne eksikliğinden kaynaklanan anlatım
bozukluğu vardır. Bu cümlede “doğaya” dolaylı tümleci,
“bakmak” ve ‘aktarmak” fiilleri için ortak düşünülmüş. Bu
yüzden cümlede “doğaya … bakıp, doğaya tablosuna
aktarır” anlamı vardır, “doğaya tablosuna aktarır”
bölümünde “doğaya” dolaylı tümleciyle “aktarır” yüklemi
uyuşmamaktadır, “aktarır” fiili nesne istemektedir. O hâlde
“tablosuna” sözcüğünden önce “doğayı” veya “onu”
nesnesini getirmek gerekir.
“Bu insanları küçümseyeceğinize yardım edin.” cümlesinde
dolaylı tümleç eksikliğinden kaynaklanan bir anlatım
bozukluğu vardır. Cümlede “küçümsemek” ve “yardım
etmek” fiilleri vardır. “Bu insanları” nesnesi iki fiil için de
ortak kullanılmıştır. Ancak “Bu insanları… yardım edin”
denmez, “yardım etmek” fiili dolaylı tümleç istemektedir.
Dolayısıyla “yardım edin” yükleminden önce “onlara”
dolaylı tümleci getirilmelidir.
“Sararan yapraklar, dallardan usulca düşüyorlar.”
“Koyunlar, gölden su içiyorlar.” cümlelerinde de özne-
yüklem uyuşmazlığı vardır. Çünkü insan dışındaki varlıkların
çoğulları özne olduğunda yüklem tekil olmalıdır.
“O gün sınıfta bir ben bir de arkadaşım Ali vardı.”
cümlesinde özne-yüklem uyumsuzluğundan doğan anlatım
bozukluğu vardır. Cümlenin öznesi “ben ve arkadaşım Ali”
kişileridir. Yüklem ise üçüncü tekil kişiye göre
çekimlenmiştir. Bu durumda “arkadaşım Ali vardı” doğru
ama “ben vardı” yanlıştır. Yüklem “bir ben bir de arkadaşım
Ali” kişilerini kapsayacak biçimde, yani birinci çoğul kişiye
göre (vardık) çekimlenmelidir.
“Bu tabloları kimse beğenmedi, kıyasıya eleştirdi.”
cümlesinde özne-yüklem uyumsuzluğu vardır, “kimse”
öznesi, olumsuz cümlelerde kullanılır ki cümlenin ilk yüklemi
olumsuzdur. Yani “Kimse … beğenmedi” ifadesi doğrudur.
Ancak özne, ikinci cümlenin yüklemi ile uyumlu değildir,
“kimse… eleştiriyor” ifadesinde bozukluk vardır. İkinci
cümlenin yüklemi olumlu olduğuna göre öznenin de buna
uygun olması gerekir. Bu durumda ikinci cümleye “herkes”
öznesini getirmek gerekir.
“Sağlık ve ekonomik alanda çalışmalar yapılıyor.”
cümlesinde tamlama yanlışlığı vardır. Çünkü cümlede
“sağlık” sözcüğü isim. “ekonomik” sözcüğü sıfattır,
“ekonomik alanda” denebilir ancak “sağlık alanda”
denemez. Bunun yerine “sağlık alanında” denebilir.
“Bu ilaç, gribin kısa sürede iyileşeceğini sağlıyor.”
cümlesinde ek yanlışlığından kaynaklanan bir anlatım
bozukluğu vardır. Cümlede “iyileşeceğini” sözcüğünde “-
ecek” sıfat-fiil eki yerine, “-me” isim-fiil eki kullanılmalıdır.
Yani sözcük “iyileşmesini” olmalıdır.
“Yazılarını sanat dergilerini göndermeyi ne geçmişte ne
günümüzde düşünüyorum.” cümlesinde yüklem
eksikliğinden kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır,
“günümüzde düşünüyorum” ifadesinde bir bozukluk yoktur
ancak “geçmişte düşünüyorum” denmez. Demek ki
“geçmişte” sözcüğünden sonra “düşünmedim” yüklemini
getirmek gerekir.
“Düşünceleri mantıklı ama uygulanabilir değildi.”
cümlesinde ek fiil eksikliğinden kaynaklanan bir anlatım
bozukluğu vardır. Cümlede “düşüncelerin mantıklı olduğu”
anlatılmak istenmiştir. Buna göre cümledeki anlatım
bozukluğunu gidermek için “mantıklı” sözcüğüne ek eylem
getirmek gerekir.
“Ne kadar dilekçe yazıldıysa da, her nereye başvurulduysa
da bir sonuca ulaşamadı.” cümlesinde çat uyuşmazlığından
5
kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır. Cümlede
“yazıldıysa, başvurulduysa” fiilleri edilgen çatılıdır,
“ulaşamadı” fiili ise etken çatılıdır. İki edilgen, bir etken fiil
olduğuna göre, azı çoğa dönüştürmek gerekir. Yani etken
fiil, edilgen yapılmalıdır.
SÖZCÜK DÜZEYİNDE ( Anlamsal) ANLATIM BOZUKLUĞU
1)Gereksiz Sözcük Kullanma:
Bir cümlede anlamları aynı olan veya anlamca biri diğerini
içeren sözcüklerin birlikte kullanılması anlatım bozukluğuna
yol açar.
*Kulağıma eğilerek alçak sesle bir şeyler fısıldadı.
*Bu yol yaya yürümekle bitecek gibi değil.
*Onlar da beş yıldır karşılıklı mektuplaşıyorlar.
*Geçmişteki hatıralardan bir şikayetim yok
*O günleri daha henüz dün gibi hatırlıyorum
*Bu gece ısı sıfırın altında eksi beş derece olacak.
*Gülmesinin nedeni bugün iyi bir haber almasındandır.
*Onunla ilk tanışmamızı unutamam.
*Sanki dalgasız bir deniz gibiydi yüzü.
*Sana söyleyeceğim bu gizli sırlarımı kimseye söyleme.
*Yaptıklarını kendi ağzıyla itiraf etti.
*Havada beyaz kar taneleri uçuşuyor.
*Bu iş yerinde aşağı yukarı üç dört yıldan beri çalışıyorum.
*Sınav yaklaştıkça öğrencilerin heyecanı gittikçe artıyor.
*Galiba başka çaresi de yok gibi görünüyor.
*Sınıfın boyu en kısa öğrencisini arkaya oturtmuşsun.
*Yaşlı adam söz almak için oturduğu yerden ayağa kalktı.
*Dosyadaki mevcut belgelerden anlaşılıyor ki bu iş uzun
sürecek.
*Artık bundan sonra oraya gitmene gerek kalmadı.
*İki kardeşten en küçüğü okula gitmiyordu.
*Bu saatte oraya yalnız gidemem;seninle birlikte gitmek
istiyorum.
*İşte seninle bu yüzden dolayı konuşmak istemiyorum.
*Niçin böyle yüksek sesle bağırıyorsun ki?
*Biz onlara iki günde bir, gün aşırı giderdik.
*Yorulmamıza rağmen basamaklardan yukarı hızlı hızlı
çıkıyorduk.
*Türkçede Arapça ve Farsça dillerinden gelmiş sözcükler
vardır.
*Böyle havalarda eve bir tane bile ekmek götürmeyi unutur.
2)Sözcükleri birbiriyle karıştırma:
Anlamları veya yazılışları çok benzer olan sözcüklerin
karıştırılması cümlenin anlam bütünlüğünü bozar.
*Geri kalmışlık Türkiye'ye özel bir durum değil.
*Bu binalar gerçekten çok yaklaşık yapılmış.
*Size birazdan düğün resimlerini göstereceğim.
*Bir öğrenci sınıfta kalmışsa onun sınıfı geçmesini
güçlendiren nedenleri araştırmak gerekir.
*Bizden son öğretim durumunu gösteren bir belge istedi.
*Vatandaşlarımız arasında din ,dil,ırk ayrıntısı yapılamaz.
*Bazı öğrenciler derste çok çekimserdir.
*Uzun saçlı bir genç geldi,kendini bize tanıştırdı.
*Vezüv etken bir yanardağdır.
*Deterjandan elleri tahrip oldu.
*Bu bölgenin kendine özgün gelenekleri vardır.
*Camdan yankılanan ışık gözlerimi kamaştırdı.
*Yazarın on dördüncü kitabı da yayınlandı.
*Belediyeler sık sık güz etkenlikleri yapıyor.
*Çocukların birbirleriyle uygunluk içinde olmaları çok güzel.
*Bu iki olay arasında hiçbir ayrıcalık yok.
*Fiyatlar çok pahalı olduğu için satışlar çok durgun.
*Kar yolu kapadığı için geçit servis yolundan sağlanıyordu.
3)Sözcükleri Yanlış Anlamda Kullanma:
Sözcük anlamlarına uygun yerde kullanılmadığı zaman ya da
yanlış anlama gelecek şekilde kullanıldığında anlatım
bozukluğu doğar.
*Bu onların bolluğa düştükleri zaman bile savurganlık
etmelerine yol açar.
*Şimdi size yarın yayınlanacak programlardan bazılarını
hatırlatıyoruz.
*Bence sizin bu sınavı kaybetme şansınız hiç yok.
*Alınan bunca borç Türkiye'nin Avrupa'ya bağımlı olmasını
sağladı.
*Bugün dünyanın yüz kırk ülkesinde cüzamlılar günü
kutlanıyor.
*Bu yıl babamın yüzünden sınıfı geçtim.
*Annesi iyi çorap dokurdu.
*Ektiğin fidanlar meyveye döndü.
*Her türlü girişimden çekinmeyen biriydi.
*Aldıkları para mutluluklarına yol açtı.
*Cumhuriyet 1923 tarihinde ilan edildi.
6
*Ben 21 Mart 1978 yılında doğmuşum.
*Uzun bir ders yılı daha tamamlanmak üzere tatil iyice
yanaştı.
*Tırnakların bir hayli büyümüş.
*Dünden itibaren yağmur yağıyor
*Adamın başına silahı dayayarak cebindeki parayı çalmışlar.
*Bize yapılacak her türlü baskı bizi yolumuzdan
alıkoyamayacaktır.
*Bu gençleri azımsamak ,onların başarılı olacaklarına
inanmamak doğru değil.
4)Sözcüğün Yapısındaki Yanlışlık : Deyimler ve atasözleri kalıplaşmış ve halk diline,kültürüne
Bir sözcük dilbilgisi kurallarına aykırı türetilirse anlatım
bozukluğu doğar.
*Mehmet Efendi on beş yıldır bakkalcılık yapıyor.
*Yiyecekleri kokturmuşsun.
*Bölgevi sorunlar artıyor.
*Her şeyi pahalılandırmışsınız.
*Bilinçleşmenin gerçekleşmesini eğitim sağlayacaktır.
*Dilimizi çirkinletmeyelim.
*Sizce bu kişi kaçtı mı kaçtırıldı mı?
5)Yerinde Kullanılmayan Sözcük veya Öğeler:
Bir sözcüğün cümlenin akışına veya anlamına uygun yerde
kullanılmaması anlatım bozukluğuna yol açar.
*Hakan çok iyi futbolcu ama fazla topla oynuyor.
*Bu çocuk seneye yüksek inşaat mühendisi olacak.
*Eski Adana millet vekillerinden biri daha ölmüş.
*Günde kırk kere limonlu salatalık turşusu satan dükkana
uğrardı.
*Cesetler çok denizde kaldığından çürümüş.
*Burada her Allah'ın günü kaza oluyor.
*Başbakan Çin'e bu yılın sekizinci büyük gezisini yapıyor.
*Değil bir lokma ekmek bir tabak yemek yine bulamaz.
*Bakanımız bir hafta içinde petrol üreten ülkeleri gezecek.
*Ağrısız kulak delinir.
*Atatürk'ün 119.doğum yılı törenle kutlanmıştı.
*Bu yemek fazla dışarıda kaldığı için bozulmuş.
*THY'ye ait 158 yolcunun bulunduğu uçak denize düşmüş.
6)Anlamca Çelişen Sözcüklerin Bir Arada Kullanılması:
Bir cümlede anlamca birbirine ters olan sözlerin birlikte
kullanılması cümlenin anlam bütünlüğünü bozar.Genellikle
kesinlik ihtimal çelişkisi görülür.
*Hiç şüphesiz bu olaya en çok üzülen başkan olsa gerek.
*Şüphesiz sanatçı bu alanda çok başarılı eserler vermiş
olmalı.
*Kesinlikle söyleyebilirim ki tedavi hastayı ayağa kaldırabilir.
*Gönderdiğim paketi eminim bugüne kadar almış
olmalısınız.
*Müdür Bey bu adam için:"Çok mütevazı , burnundan kıl
aldırmayan biridir."diyor.
*Artık kesinlikle böyle bir hataya düşmeyebilir.
*Okulu bitireli hemen hemen tam on yıl oldu.
*Elbette onunla birlikte gitmiş olabilirler.
7)Deyim ve Atasözü Yanlışları:
yerleşmiş kelime gruplarıdır.Bu yüzden deyimlerdeki
kelimeler kesinlikle değiştirilemez.Kullanılan deyim,
cümleye de uygun olmalıdır.
*Babasını görünce paçaları tutuştu.
*Çok acıktım midem zil çalıyor.
*O kadar kalabalık ki çuvaldız atsan yere düşmez.
*Ona ayak bağı oluyor , işini çabuk bitirmesini sağlıyordu.
*Ona yardım et elinden geleni ardına koyma.
*Alma garibin ahını çıkar aheste aheste.
*Ev sahibi ,Ayşe Hanıma bu ne şıklık böyle deyince Ayşe
Hanım üzerine alındı.
*Konferansta konuşmacının anlattıkları herkesin dikkatini
çekmişti.Tüm dinleyiciler kulak kabartmış ,konuşmacıyı
dinliyordu.
*Bu görüntüler karşısında saçlarım diken diken oldu.
*Bu konuyu onunla bir görüş o yol yolak bilen biridir.
8)Gereksiz Yardımcı Eylemler Kullanma:
Türkçede doğrudan fiil olarak çekimlenebilecek bir
kelimenin yardımcı eylem alarak çekimlenmesi yanlıştır.
*Boşuna umut etme oraya gelmeyeceğim.
*Benden kuşku etmemelisin.
*Senin düşüncelerin hiçbir zaman bana etki etmez.
*Bu işi onun yapabileceğinden şüphe etmiyorum.
Not:Bu konuyu bazı kaynaklar anlatım bozukluğu olarak
kabul etmez.ÖSS'de de şimdiye kadar böyle bir soru
çıkmamıştır.
9)Mantık Hataları:
İyi ve sağlam bir cümlenin temel mantık ilkelerine uygun
olması gerekir aksi taktirde anlatım bozukluğu yapılmış olur.
*Seninle değil şehir içinde gezmek, dünya turuna bile
çıkılmaz.
*Önümüzdeki haftanın önemli programlarından bazılarını
sizlere hatırlatmaya çalıştık.
*Beyin zarı iltihapları iyi tedavi edilmezse ölüme;hatta sara
nöbetlerine dahi yol açabilir.
7
*Tezgahtar müşterinin aldığı oyuncağı kağıda sardı ve
müşteriye verdi.
*Karar TBMM'nin 230'a karşı 190 oyla aldığı bir kararla
kabul edildi.

Cümle Düzeyinde Anlatım Bozukluğu

1)Yüklem Yanlışlığından Doğan Anlatım Bozuklukları:
Yüklemle ilgili yanlışlıklar, yüklemin çatı,kişi,zaman,yardımcı
eylemler,ek eylemler gibi noktalarda cümleye uygunluk
göstermemesi durumudur.
*Kahvaltıda peynir,ekmek ve çay içtik.
*İçkiyi az sigarayı hiç içmem.
*Kimin dürüst,kimin dürüst olmadığını biliyor.
*Suçlamaların yersiz ve doğru olmadığını söyle.
*Baloya güzel bir elbise ve pahalı mücevherler takarak
gelmişti.
*Çocuklarıyla bazen çok bazen de hiç ilgilenmezdi.
*Sabahları erken kalkar ve sakin havada koşuyordu.
*Annem yemek pişiriyor biz de ona yardım ediyorduk.
*Boyu kısa , bedeni de pek biçimli değildi.
*Aldığı şeyler hem pahalı hem de kaliteli değilmiş.
*Bu geziye okulumuz öğrencilerinden ve disiplin cezası
almayanlar katılabilecek.
2)Özne Yanlışlığından Doğan Anlatım Bozuklukları:
Cümlede öznenin bulunmamasından,öznenin gereksiz ekler
almasından, ya da özne olmayacak bir sözün özne gibi
kullanılmasından kaynaklanır.
*Dernek müdürünün yetkileri alındı ve kovuldu.
*O insanların sayısı azalıyor bulunmaz oluyor.
8
*Belediye tarafından yaptırılan dört katlı binanın inşaatı
bitirildi ve hizmete girdi.
*Yaşlı adamın parası alınarak evine gönderildi.
*Viraja hızlı giren aracın lastiği patladı ve kaza yaptı.
*Herkes kazayı seyrediyor, yardım etmeyi düşünmüyordu.
*Hastanın durumu gittikçe kötüleşiyor,yerinden
kalkamıyordu.
*Filmin güzelliği herkesi etkiledi;çünkü güzel çekilmişti.
3) Özne Yüklem Uyuşmazlığından Kaynaklanan Anlatım
Bozukluğu:
Öznenin tekillik çoğulluk ve şahıs bakımından uyuşması
gerekir; aksi taktirde anlatım bozukluğu ortaya çıkar.
a)Topluluk isimleri özne ise yüklem tekil olur;ancak
topluluk isimleri çoğul eki alıyorsa yüklem de alabilir.
*Bizim takım sahaya çıktılar.
*Takımlar nihayet sahaya çıktılar.
*Ordular uzun süredir savaşıyor.
b)Bitki,hayvan,cansız varlık ve organ isimleri çoğul
durumda özne ise yüklem tekil olur.
*Nedense köpekler sabaha kadar havladılar.
*Çiçekler sıcaktan kurumuşlar.
*Bu sıralar çok sağlam yapılmışlar.
*Seni görünce gözlerim dolar.
Not:İnsan dışı varlıklar kişileştirme yolu ile çoğul özne ise
yüklem de çoğul olabilir.
*Martılar denize dalıp dalıp çıkıyorlar.
*Martılar bize selam getirdiler.
*Dağlar beyaz şallarını omuzlarına attılar.
c)Eylem isimleri ,çoğul özne ise yüklem tekil olur.
*Gülüşmeler çok uzun sürdüler.
*Tartışmalar sabaha kadar devam ettiler.
d)Çoğul sayılar özne ise yüklem tekil olur.
*İki kişi bankayı soymuşlar.
*Derse on öğrenci girmediler.
*Bana beş soru bıraktılar.
e)Saygı,sitem,küçümseme gibi durumlar için özne tekil de
olsa yüklem çoğul yapılabilir.
*Ahmet Bey bizi hatırlamadılar.
*Ayşe Hanım odasında yoklar.
f)Öznede belgisiz zamir ya da belgisiz sıfat varsa yüklem
tekil olur.
*Hiçbiri sizi görmüyorlar.
*Herkes bu konuda aynı fikirdeydiler.
*Birçok kişi aynı sorunu tartışıyorlar.
g)Bir cümlede birden fazla özne varsa ve bu öznelerin biri
1. kişi ise yüklem 1. çoğul olur.
*Ali, Ahmet ve ben dün size uğramıştık.
*Ben ve kardeşim size inanmıyoruz.
h)Birden fazla özneden biri 2.kişi ise yüklem
2.çoğul;öznelerin biri 3.kişi ise yüklem 3. çoğul olur.
*Sen ve kardeşin derse girmemişsiniz.
*Ahmetle o bu akşam gelecekler.
*Ben,sen,o burada nöbet tutacağız.
*O ve Murat bunu hemen yapacaklar
4)Tümleç Yanlışları: Özellikle sıralı cümlelerde tümleç
(dolaylı tümleç,nesne,zarf tümleci) kullanılması gereken
yerde kullanılmamışsa anlatım bozulur.Bir tümlecin birden
çok yüklem için ortak kullanımı mümkündür.Ancak bu ortak
tümleç yüklemlerden birine dahi uymazsa cümlede anlatım
bozukluğu doğar.Tümleç yanlışlarını şu başlıklar altında
inceleyebiliriz:
a)Dolaylı Tümleç Eksikliği:
*Düşman kenti bombaladı ; ama giremedi.
*Çukurova'nın toprağı insanı diriltir, umut verir.
*Sizi önemseyen ve inanan insanlar var.
*Gençlerden çok şey bekliyoruz;fakat değer vermiyoruz.
*Kadının içeri girmesiyle çıkması bir oldu.
*Bu evden nefret ediyordu ;ancak darda kalınca geliyordu.
b)Zarf Tümleci Eksikliği:
*Yeni yetişen sanatçılara yardım eder,ilgilenirdi.
*Bir daha seni görmek ve karşılaşmak istemiyor.
*Arkadaşlarını aradı,sonra buluştu.
*Kötü bir beste yaptığımda beni eleştirir ve tartışırdı.
c)Nesne Eksikliği:
*Size teşekkür etmek ve kutlamak istiyor.
*Yazıya özendiği,dikkatle yazdığı belliydi.
*Sana telefon açmış,merak ediyormuş.
*Evin onarımını haftaya bitirecek , sonra da satacak.
*Bu kuralların gerekli olduğunu biliyorum;ama
uygulayamıyorum.
*Yardıma muhtaç olanlara yardım eder , doyururdu.
9
*Onun sıcacık sesi bize ulaşır,mutlu ederdi.
*Yazılarında, halkı soyanlara çatar,yerin dibine batırırdı.
*Suçlunun evini bastılar,yakalayıp polise teslim ettiler.
5)Tamlama Yanlışları:
a)Bir sıfatla bir adın ortak tamlanana bağlanması anlatımı
bozar:
*Doğa ve toplumsal olayları inceledik.
*Dün epik ve aşk şiirleri okuduk.
*Askeri ve devlet okullarına giriş sınavı yapılacak.
*Gençlik, duygusal ve kişilik sorunları yaşıyor.
*Politik ve ahlak yozlaşması önemli bir sorundur.
b)Çoğul anlamı taşıyan bir sıfattan sonra gelen ad tekil
olmalıdır:
*Birçok seneler geçti.
*Bizde iki türlü düşünürler vardır.
*Her türlü tedbirler alındı.
*Birçok festivaller düzenlendi bu yaz.
*Bin türlü çiçekleri derledim sana.
c)Tamlayan Eki Eksikliği:
*Her önüne gelen aklına esen sözcüğü dilimize mal etmesi
yanlıştır.
*Bu duygular geçici ve insanı yanıltıcı olduğu bilinmelidir.
*Büyük emek harcanarak yazılan eserler bilimsel bir
yaklaşımla değerlendirilmesi gerekir.
d)Tamlayan Eksikliği:
*Öğrenciye bir şey vermeden gelişmesini umma.
*Arkadaşına yardım ederek mutlu olmasını sağladı.
*Tanıdıklarından alışveriş yaparak para kazanmalarına
katkıda bulunurdu.
*Çocuklarıyla her konuyu konuşur , yanlışa düşmemelerine
çalışırdı.
6)Eylem - Eylemsi Arasındaki Çatı Uyuşmazlığı:
Birleşik veya sıralı cümlelerde aynı özneyi alan yüklemlerin
her ikisi de etken veya her ikisi de edilgen olmalıdır.
*Bütün sorunlar halledilip öyle gidecekti.
*Bütün sahipsiz hayvanlar toplanıp şehir dışına götürecek.
*Sorular çok dikkatli okuyarak çözülsün.
*Çok emek harcanıp az para kazanabilmiş.
UYGULAMA:
» Zaman zaman şiir yazıyor ve yayımlıyorum; ama ben şiiri
hiçbir zaman köşe yazarlığı olarak görmüyorum.
» Yeni yapılan bir müze törenle hizmete açıldı.
» Adana’da otobüs bileti fiyatları yeniden ayarlandı.
» Bütün gün anlattığın o işi düşündüm.
» Birçok seneler geçti dönen yok seferinden
» Seçim döneminde her çeşit siyasal etkinliklerin
yasaklanması gerekir.
» Bu ayrılık hasreti canıma yetti...
» İşlediğin cezaların sonucuna katlanman gerekiyor.»»
» Bölgedeki yangınların sabotaj sonucu çıktığı öngörülüyor.
» Takımlar son final maçının hazırlıklarını tamamladı.
» Bu konuda değişik alternatiflerimiz de vardı.
» Evleri denize karşıydı; fakat güzel bir evdi.
Haberi hem gazetelerden hem de televizyondan izledim.
» Koca salonda ben ve bir yabancı kalmıştı.
» Ülkemizi yarın ziyarete gelen Fransa devlet başkanı iki gün
sonra geri dönecek.
» Herkes sorumluluğunun bilincinde olması gerekir.
» Ülkemizdeki oto yedek parçalarının büyük bir kısmı yurt
dışından ithal ediliyor.
» Ülkemizde çıkarılan bor mineralleri yurt dışına ham olarak
ihraç ediliyor.
» Öğretmenler bilgiye ulaşmada öğrencilere rehber olup yol
gösterendir.
» Bir çizik attın gönlüme, kanattın(Tarkan)
» Eğer yazdığım şiirler tarafsız bir gözle incelenirse gerçek
değeri anlaşılır.
» Gerektiğinde susmasını bilmek gerekir.»
» Eldeki verilere bakarak eğitimin daha da kötüye gideceğini
savundu.
» Ülkemizdeki enerji yetersizliğinden, bazı yörelerimizde
elektrik kısıntısı başlayacak.
» Yaptığı resimleri ve karikatürleri bize gösterdi.
» Yazar bu romanda köy gerçekliğini ele almış.
» Testleri bizim öğretmenler hazırlamış, bir kurul tarafından
da denetlenmiş.
» Eski dostları ara sıra aramak ve sohbet etmek iyi oluyor.
» Futbolda ortaya çıkan bu skandal nedeniyle birçok
futbolcuların takımdan uzaklaştırılacağı söyleniyor.
» Bütün eski kitapların ciltlerini yeniledikten sonra raflara
dizdik.
10
 III. ÜNİTE: ANLATIM TÜRLERİ
1.1. Öyküleyici Anlatım
Öyküleyici Anlatım tekniğinde yazarın amacı, okuyucuyu bir
olay içinde yaşatmaktır. Öyküleyici Anlatım tekniğine hikâye
etme de denir. Olay akışı vardır. Olaylar birbiri üzerine
gelişir ve zaman durmadan geçer. Genellikle haber kipleriyle
çekimlenmiş yüklemler kullanılır. ... geldi, ... anlatmış, ...
maviydi v.b.
Bu teknikle yazılmış bir parçanın en önemli iki özelliği:
Zaman akışının olması ve parçanın bir öyküden veya
romandan alınmış izlenimi vermesidir.
Öyküleme yöntemi roman ve öykü gibi olay esaslı türlerde
kullanılır. Bu teknik düşünce yazılarında pek görülmez.
Bir durumdan başka bir duruma geçişi, hareketli bir yaşam
kesitini bir olaya bağlı olarak anlatma yöntemidir.
Öykülemelerde amaç, okuyucuyu olayların içinde
yaşatmaktır. Yani okuru, öykünün kahramanlarından biriyle
özdeşleştirerek kendini onun yerine koyarak (empati ile) bir
görüşü benimsetmektir.
Olay, öykünün belirleyici özelliğidir. Olaysız hiçbir anlatım
öykü sayılamaz. Olay; insanların başından geçen, az
rastlanan, merak öğesi uyandıran giriş, gelişme (düğüm) ve
çözüm bölümleri bulunan anlatımlardır. Günlük
konuşmalarımızda "Bak ne oldu..." diye başlayan tüm
anlatımlar, güldürücü fıkralar, anekdotlar birer öyküdür.
Öykülerin hemen tamamı konuşmaların arasında anlatılır ve
bir örnek niteliği kazanır. Bu nedenle ana düşünce
bulunurken: "Bu öykü, hangi iddiayı (savı) inandırıcı kılmaya
yarayan örnek olabilir?" sorusuna yanıt aranır.
Öyküleyici Anlatımın Özellikleri
1.Olay, kişi, mekân ve zaman ortak öğeleridir.
2.Olaylar birinci şahsın ağzından anlatılabilir.(Anlatıcı olay
kahramanlarından biridir)
3.Sanat metinleri öyküleyici anlatımla yazılır.
4.Olaylar ilahi bakış açısıyla anlatılabilir.
5.Olaylar 3.şahsın ağzından anlatılabilir.(Olan biten bir
kamera sessizliğiyle izlenip anlatılır
6. Kişi, mekân ve zaman olay ve olay örgüsünü oluşturmak
için kullanılan ögelerdir.
7.Öyküleyici anlatım hikâye, roman, anı, söyleşi,
görüşme(mülakat) gibi metin türlerinde kullanılır.
8.Öyküleyici anlatımda bir olayın olması şarttır.
9.Yaşanmış olaylarda olay zinciri, kurgulanmış olaylarda olay
örgüsü vardır.
10. 3.Şahıs anlatımda anlatıcı her şeyi bilir.
11. Öyküleyici anlatım sanat metinlerinde ve öğretici
metinlerde kullanılır.
12.Sanat metinlerinde anlatıcı kurmaca kişi öyküleyici
metinlerde ise gerçek bir kişidir.
13.Kelimeler daha çok mecaz ve yan anlamda kullanılır.
Örnekler:
Örnek:Dalkavukları Büyük İskender'i: Tanrı'nın oğlu
olduğuna inandırmışlar. İskender bir savaşta yaralanmış.
Yarasından kan aktığını görünce çağırmış dalkavuklarını: "Bu
ne?" demiş. "Mis gibi insan kanı değil mi?"
Ana düş: Gerçekler gizlenemez. (Mızrak çuvala sığmaz)
Örnek: Tilki, yol başında durmuş etrafı gözetliyor muş.
Karşıdan yaman bir kurtla bir çoban köpeğinin güle oynaya
geldiklerini görmüş. Yanlarına gidip dostluklarının
gerekçesini sormuş. Köpek: "Dün bu kurt bizim sürüye
saldırdı. Birkaç koyunu boğazladı. Arkasından koştum; ama
yetişemedim. Çoban da beni evire çevire dövdü. Ben de
gidip eski düşmanımla dost oldum... Dostluğumuzun
gerekçesi çobandır." demiş.
Ana düş: Kusursuz dost isteyen dostsuz kalır.
11
 İSİMLER
Tanım:Canlı cansız bütün varlıkları, kavramları, hatta fiilleri
de karşılayan, onları anmaya, tanımaya, birbirinden
ayırmaya yarayan kelimelere isim (ad) denir:ağaç, su, deniz,
Hasan, Anadolu, gidiş, dönüş vb.
İsimler çeşitli yönlerden sınıflara ayrılır.
A. VARLIKLARA VERİLİŞLERİNE GÖRE İSİMLER
İsimler ait oldukları varlığın veya kavramın eşi benzeri olup
olmamasına göre ikiye ayrılır: Varlık veya kavram özelse
(eşsiz, benzersiz) onun ismi de özel isim; cins ise (aynısından
birden fazla) onun ismi de cins ismidir.
1. ÖZEL İSİM: Kâinatta tek olan, tam bir benzeri
bulunmayan varlıkları karşılayan kelimelere denir. Bütün
özel isimler (özel ismi oluşturan her kelime ve onları
niteleyen, tanıtan unvanlar) büyük harfle başlar. Büyük
harfle başlamazsa cins ismi zannedilebilirler.
Yavuz,, Kayseri, Acıpayam, Akdeniz, Ulu Cami, Sultan Selim,
Küçük Ağa, Türkçe, Türk Dil Kurumu...
Başlıca Özel İsimler
1. İnsan isimleri: Ali, Meltem, Mehmet, Meral,
2. Kurum, kuruluş, müessese, makam, üniversite isimleri:
Mamak Anadolu Lisesi, Yeşilay Derneği, Türk Dil Kurumu,
Ege Üniversitesi, Kars Valiliği, Ankara İl Millî Eğitim
Müdürlüğü...
3. Millet, kavim, din, mezhep isimleri:Türk, Türkler, Yunan,
İngiliz, Çeçen, Ruslar...
Müslüman, Musevî, Hıristiyan...
İslâm, İslâmiyet, Musevîlik, Hıristiyanlık...
4. Dil isimleri: Türkçe, Farsça, Fransızca, Macarca,
5. İl, İlçe, Semt, mahalle, cadde, bulvar, sokak isimleri:
Sivas, Ankara, İstanbul, Mamak, Yenişehir, Şirinevler,
Dikimevi, Atatürk Bulvarı, İvedik Caddesi,
6. Ülke ve bölge isimleri:
Türkiye, Afganistan, Kuzey Kıbrıs Türk C.
7. Kıta isimleri: Avrasya, Asya, Avrupa, Afrika,
8. Deniz, okyanus, göl, akar su, boğaz, geçit
isimleri:Akdeniz, Karadeniz, Manş Denizi, Büyük Okyanus,
Atlas Okyanusu
Van Gölü, Hazar Denizi, Beyşehir Gölü, Kızılırmak,
9. Dağ, tepe, ova, yayla isimleri: Elmadağ, Uludağ, Ağrı
Dağı, Erciyes (dağı), Everest Tepesi, Çukurova,
"Konya Ovası, Van Gölü, Ağrı Dağı" gibi her iki harfi de
büyük yazılan özel isimlere dikkat edilirse, birinci kelimenin
zaten il olarak mevcut olduğu; ikinci kelime eklenince
oluşan ismin o ile ait ama yeni ve özel bir varlığı karşıladığı
görülür. Hâlbuki Hürriyet gazetesi, Nil nehri, Ankara şehri,
Fırat nehri, Erciyes dağı gibi örneklerde birinci kelime
büyük, ikinci kelime de küçük harfle başlamaktadır. Bunun
sebebi bu kelimelere eklenen ikinci kelimelerle yeni bir özel
isim oluşturulmuş olmamasıdır. Hürriyet zaten bir gazete
adı; Nil zaten bir nehir adı; Ankara zaten bir şehir adı;
Erciyes zaten bir dağ adıdır.
10. Gezegen ve yıldız adları: Merih, Mars, Jüpiter,
11. Dünya, güneş ve ay kelimeleri terim olarak (astronomi
ve coğrafya terimi) kullanılıyorsa özel isim olduğu için
büyük; diğer anlamlarında (gerçek, mecaz, yan, eş, deyim
vb.) kullanılıyorsa cins ismi olduğu için küçük harfle başlar:
Ay'ın yakından çekilmiş fotoğrafları insanlığı pek şaşırtmıştı.
Yazın Güneş ışınları Dünya'ya dik olarak gelir.
Türkiye'nin birçok yerinde insanlar Güneş tutulmasını
seyretti.
Sabahtan beri dünya kadar yer dolaştık.
Şair sevgilisinin yüzünü aya benzetir. (ayın kendisine değil,
görünüşüne)
12. Kitap, gazete, mecmua, eser isimleri: Cumhuriyet
(gazetesi), Milliyet (gazetesi), Zaman (gazetesi); Varlık
(dergisi), Aktüel (dergisi); Türk Dili
13. Hayvanlara takılan özel isimler: Tekir, Karabaş, Yumoş,
Minnoş, Pamuk...
2. CİNS İSMİ: Aynı cinsten olan varlıkların ortak isimleridir.
Dilin temel kavramları cins (tür) isimleridir.
taş, yol, ağaç, ırmak, kitap, dergi, yaprak, ev, çocuk, su, sıra,
hayal, düşünce, sıla, özlem, taraf, ceza...
Başlıca Cins İsimleri
12
1. Vücudun bölümleri ve organ isimleri: baş, kol, el, ayak...
2. Akrabalık isimleri: ana, baba, kardeş, dayı, hala, teyze...
3. Araç, eşya isimleri: kaşık, makas, bardak, iplik, iğne...
4. Hayvan ve bitki isimleri: kedi, kartal, fındık, ceviz, kiraz...
5. Kavramlar: düşünce, hedef, zekâ, temenni...
6. İş, meslek; meslek sahibi simleri: öğretmenlik, öğretmen,
avukat, işçi, memur, profesyonel, futbolcu...
7. Giyecek isimleri:ceket, ayakkabı, gömlek, eldiven...
8. Yiyecek isimleri:elma, yemek, ekmek, biber...
9. İçecek isimleri:su, meşrubat, gazoz...
10. Sayı isimleri:on, beş yüz, bir...
11. Renk isimleri:sarı, kıpkırmızı, mor...
12. Nitelik isimleri:büyük, kocaman, dairesel...
13. Zaman isimleri:ay, saat, dakika, yıl...
14. Soru. Kelimeleri:ne, kim, hangi...
Bazı cins isimlerin özel isim olarak kullanıldığı görülür:
tırmık: bir ziraat aleti.
Tırmık: bir kedinin özel adı
ozan: şair
Ozan: erkek ismi
B. MADDELERİNE GÖRE İSİMLER
İsimler, karşıladıkları varlıkların beş duyu organından
herhangi biriyle algılanıp algılanamamasına göre ikiye
ayrılırlar.
1. Somut İsim: Beş duyudan herhangi biriyle
algılayabildiğimiz, kavrayabildiğimiz varlık ve kavramların
isimleridir. Yani somut varlıkları karşılayan isimlere somut
isimler denir. Bu isimler, herkes tarafından görülen, bilinen,
hissedilen, cismi olan, varlığı kişiden kişiye değişmeyen
varlıkları karşılarlar.
2. Soyut İsim:Beş duyudan herhangi biriyle algılanamayan,
madde hâlinde bulunmayan ve zihnimizle kavradığımız veya
var olduğuna (akla, ruha, sezgiye, inanca bağlı olarak)
inandığımız varlıkların isimleridir.
sevinç, şüphe, tezat, Allah, cesaret, keder, korku, aşk,
melek, ruh, şeytan...
C. VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE İSİMLER
1. Tekil isim:Tek varlığı belirten ve karşılayan, yapıca tekil
olan (topluluk isimleri hariç) kelimelerdir. kendi, ben, çocuk,
kalem, defter...
Not: Tür adı olan her kelime, o türden tek varlığı anlattığı
gibi; biçimce çoğullanmadığı hâlde o türün tümünü ya da bir
bölümünü de anlatabilir. Bu durumda da tekil sayılırlar.
İnsan, düşünen, konuşan bir varlıktır. (bütün insanlar)
Çiçek, susuzluktan kurumuş. (herhangi bir çiçek)
2. Çoğul isim: Yapısında, anlamında birden çok varlığı
barındıran, çokluk eki almış isimlerdir. Cins isimlerinin
çoğulu yapılır.
onlar, evler, fikirler, merkezler, dünyalar, kuşlar, böcekler,
kelebekler, arılar...
Not: Şekil yönüyle çoğul olmadığı, çokluk eki almadığı hâlde
anlamca çoğul olan kelimeler vardır.
Seçmen, tercihini yarın ortaya koyacak.
Asker, sınırları bekliyor.
Genç yaşta saçı dökülmüş.
Bu cümlelerde seçmen, asker ve saç kelimeleri tekil
oldukları hâlde anlamca çokluk bildirmektedirler. Bunlar,
topluluk isimleri değildir.
Not: Bazı durumlarda özel isimlere de çoğul eki getirilir:
Çokluk eki -lar/ler eklendiği kelimeye şu anlamlarıkatar:
a) Aile anlamı katar; -gil ekinin yerine kullanılır, yapım eki
görevinde olduğu için ayrılmadan yazılır.
Yarın Ahmetlere gideceğiz.
İzmir'e, amcamlara/dedemlere/teyzemlere gideceğiz.
(burada özel isme getirilmemiş.)
Aliler bize gelecekler.
b) Benzerleri anlamı katar, kesme işaretiyle ayırarak
yazılır:
Bu millet nice Fatih'ler, Kemal'ler yetiştirecektir.
Bu topraklarda ne Çaldıran'lar, ne Ridaniye'ler yaşandı.
c) Aynı ismi taşıyanları belirtir:
Sınıftaki Ali'ler ayağa kalksın.
Hüseyin'lerin hepsi buraya gelsin.
d) Abartma anlamı katar: Çalışmak için ta Almanya'lara
gitti.
e) Topluluk, soy kavramı bildirir:Osmanlılar, Türkler,
Yunanlar, Adanalılar, Konyalılar...
3. Topluluk İsmi: Yapıca tekil, ancak anlam bakımından
çoğul olan; aynı türe dahil birden çok varlığı anlatan
isimlerdir. Teklerden oluşan topluluğu, çokluğu bildiren
kelimelere denir.
ordu, sürü, orman, sınıf, okul, millet...
Not: Topluluk isimleri de çokluk eki alabilir. Bu durumda
aynı topluluktan birden fazla olduğu ifade edilmiş olur.
Ordular, ormanlar, sürüler.
Not: "-°z" ekinin de eklendiği sözcüğe topluluk anlamı
kattığını ifade eden dil bilimciler de vardır:
iki-z, beş-iz, dörd-üz
13

D. YAPILARINA GÖRE İSİMLER
İsimler kaç kelimeden oluştuklarına ve yapım eki alıp
almadıklarına göre de sınıflandırılırlar.
1. Basit İsim: Herhangi bir yapım eki almamış, kök hâlindeki
isimlere denir. Çekim eki almış hâlde kullanılabilirler.
Türemiş ve birleşik kelimeler yaparken bunlara yapım ekleri
getirilir.
İnsan, kelebek, gölge, yaprak(lar), kağıt(ta), kuş(u),
çiçek(ler), dağ(dan), bir(de), ...
Basit isimlerimizin çoğu tek hecelidir, ama bütün basit
isimler tek heceli zannedilmemeli.
Basit isimler, daha küçük ve anlamlı parçalara ayrılamazlar.
Meselâ "kelebek kelimesini kel-ebek şeklinde ikiye ayırıp
"kel" diye anlamlı bir kelime bulabiliriz gibi bir düşünce
yanlıştır. Çünkü parça ile bütün arasında her zaman -az ya
da çok-bir anlam ilgisi bulunmalıdır.
2. Türemiş isim:İsim veya fiil kök ve gövdeleriyle yansıma
kelimelere bir yapım ekinin getirilmesiyle oluşturulmuş,
şekil ve anlam olarak yeni isimlere denir.
İsimden türeyenler: kömürlük, kitaplık, tuzluk, başlık,
kulaklık, gecelik, gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk,
hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, erkeklik, bilgelik,
bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, iyilik, güzellik,
küçüklük, öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczacılık,
arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik...
Yansımalardan türeyenler:çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı,
homur-tu, gıcır-tı, patır-tı
Fiilden türeyenler: gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-
mak...
yemek, çakmak, ekmek, ilmek, kaymak,
başlama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danışma,
sevme, inanma...
3. Birleşik İsim: Birleşik isimler, birden fazla kelimenin bir
araya gelip yeni bir varlığı veya kavramı karşılayacak şekilde
kalıplaşarak oluşturdukları, anlam ve şekil bakımından yeni
isimlerdir.
Birleşik ismi oluşturan kelimeler arasına herhangi bir ek
veya kelime giremez; girerse bu kelime grubu birleşik isim
olmaktan çıkar, belirtili isim tamlaması veya başka bir
kelime grubu olur.
Bu isimler anlam bakımından tam bir kalıplaşmaya
uğradıkları için tek bir kelime olarak kabul edilir ve bu
şekilde kullanılırlar.
Türkçe'de üç yolla birleşik isim yapılır:
Anlam kayması yoluyla
Ses kaynaşması yoluyla
Kelime sınıfı kayması yoluyla
a. Anlam kayması yoluyla:
Birincisi: Birleşik ismi oluşturan kelimelerin tamamı
(genellikle iki kelimeden oluşurlar) anlam kaybına uğrar.
Hanımeli, aslanağzı, katırtırnağı, devetabanı, suçiçeği,
demirbaş, denizaltı, kuşpalazı...
İkincisi: Kelimelerden sadece birincisi anlam kaybına uğrar:
Adamotu, yayın balığı, ince hastalık...
Akçaağaç, akçakavak, akciğer, karabiber, alageyik...
Başbakan, başyazar, başhekim...
Üçüncüsü: İkinci kelime anlamını kaybeder: Karatavuk, yer
elması, karafatma...
b. Ses kaynaşması yoluyla: cumartesi, pazartesi, kahvaltı,
çörotu, peki...
c. Kelime sınıfı kayması yoluyla: kaptıkaçtı, külbastı,
mirasyedi, dedikodu, hünkârbeğendi, albastı, gecekondu...
örtbas, sıkboğaz, alaşağı, ateşkes, kapkaççı...
giderayak, bilirkişi, vatansever, hacıyatmaz, cankurtaran...
elverişli, rasgele, albeni, çalçene...
Buraya kadar yapılan tasnife göre her kelimenin birden
fazla özelliği vardır:
Varlıklara verilişine göre: özel isim, cins ismi
Maddelerine göre : soyut, somut
Varlıkların sayılarına göre : tekil isim, çoğul isim, topluluk
ismi
Yapılarına göre : basit, türemiş, birleşik
el : cins ismi; somut, tekil, basit isim
düşünce : cins ismi; soyut, tekil, türemiş isim
kitaplıklar : cins ismi; somut, çoğul, türemiş isim
ayakkabı : cins ismi; somut, tekil, birleşik isim
ordu : cins ismi; somut, topluluk ismi, basit isim
İSİMLERDE KÜÇÜLTME
Bir varlığın, bir ismin küçüklüğü genel olarak, başına
getirilen "küçük, mini, ufak" gibi sıfatlarla ifade edilir:Küçük
köy, ufak el, mini kasa...
Bazen bu sıfatların yerini "Cİk, -Ceğİz" ekleri tutar. Bu ekler
isimlere küçültme anlamı katar.
küçük tepe>tepecik
küçük çocuk>çocukcağız
Not: Bu ekler her zaman küçültme anlamı katmayabilir;
acıma ve sevgi; zavallılık ve küçümseme anlamları da
katabilir:
Serçecik daldan dala atlıyor. (acıma)
Adamcağız korka korka ayağa kalkar. (acıma)
Bebeciğimi çok özledim, diyordu. (sevgi)
14
küçük insan>insancık (zavallılık) sorularının cevabıdır. okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan
zavallı kelimeler>zavallı kelimecikler (küçümseme) geliyor, devlet-ten istedi...
Not: Küçültmeli isimlerle küçültmeli sıfatları
karıştırmayınız. -den ekini alan isimler bazen zarf tümleci olur. Sıkıntıdan
Derecik kurumuş. → isim her tarafı sivilce doldu. (Zarf tümleci)
Minicik kuş üşümüş. → sıfat -den eki, bazen yapım eki olarak kullanılır. Bu durumda ya
sıfat ya da zarf görevi üstlenir. Candan dost, toptan satış,
İSMİN HÂLLERİ: içten davranış...
İsimleri isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, diğer
kelimelerle ilişki kurarak isimlerin cümlede görev -den eki bazen belirtili isim tamlamalarındaki tamlayan eki
kazanmasını sağlayan eklere isim hâl ekleri denir. İsimlerin -ın, -in, -un, -ün 'ün yerini tutabilir. Çocukların biri
bu ekleri alarak yüklendikleri görevlere ismin hâlleri denir. ....Çocuklardan biri.
1. Yalın Hâl (Nominatif): Eki yoktur.İsimlerin hiçbir hâl eki
almamış hâlleridir. Çoğul, iyelik ve bildirme eki almış -den ekini alan kelimelerle ikilemeler yapılabilir. Derinden
olabilir. Bu durumda da yalın hâlde sayılırlar. derine sesler geliyor.
ev, okul, yol, çocuk, fikir, baba(sı), defter(ler), çalışkan(dır)...
Yapım ekleri de ismin yalın durumunu değiştirmez: kalemlik, -den ekini alan kelimelerle üstünlük anlamı taşıyan sıfat
bilgili, susuz, meslektaş... öbekleri oluşturulabilir. Gülden kırmızı yanak, Pamuktan
Birleşik isimler de hâl eki almamışlarsa yalındırlar:dershane, beyaz eller...
tanksavar, gecekondu, bilirkişi...
6. Eşitlik Hâli:"-CE" ekiyle yapılır.Bu hâldeki kelimeler
2. Belirtme (Yükleme) Hâli: ı, -i, -u, -ü eklerini alan isimler cümlede zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılır.
bu duruma girer. Bu isimler genellikle belirtili nesne olur. Onun davranışları çok zaman delicedir.
Defteri, okulu... Ali kitabı aldı. (Belirtili nesne) Bu okulda yıllarca çalıştım dedi.
ev-i gördüm, kapı-y-ı açtım, okul-u boyadılar, gül-ü O gün sizi saatlerce bekledik.
koparmayın... Bu kararı sınıfça aldık.
Not: Türkçe'de üçt çeşit -i (-ı, -u, -ü) eki vardır. Bunları Bugün milletçe sevinçliyiz.
birbirine karıştırmamalıyız.
Köyü güzelmiş (iyelik eki) 7. Vasıta Hâli:"ile" edatı kullanılarak yapılır. "i" düşürülerek
Köyü gezdiler (hal eki) kullanılır. Bu hâldeki kelimeler cümlede zarf tümleci, edat
Ört-ü, diz-i (fiilden isim yapma eki) tümleci ve yüklem olarak kullanılır.
Mor bulutlarla açık türbene çatsam da tavan. (edat tüml.)
İşi kolaylıkla başardı.
3. Yönelme Hâli: "-E" ekiyle yapılır. Yüklemin yöneldiği yeri,
Ayağına gelen topa hızla vurdu.
nesneyi ya da kavramı gösterir.
Babasını sevinçle karşıladı.
Yönelme hâlinde, ismin belirttiği kavrama yöneliş, dönme,
O artık bizimledir.
yaklaşma, ulaşma söz konusudur. Yönelme hâlindeki
Öğrencileriyle geziye gitmişti.
kelimeler cümlede dolaylı tümleç ve yüklem olabilir. Dolaylı
Arabasıyla evimize kadar getirdi.
tümleç, yükleme sorulan "neye, kime, nereye" sorularının
İğneyle kuyu kazıyorsun.
cevabıdır. Sinema-y-a git, ev-e dön...
Rüzgârın etkisiyle dallar sallandı.
Sonbaharın gelmesiyle soğuklar artmıştı.
4. Bulunma Hâli: "-dE" ekiyle yapılır.Eylemin yapıldığı yeri,
Zilin sesiyle yarışma bitti.
nesneyi ya da soyut kavramı bildirir. Genellikle "kimde,
8. İlgi Hâli (Tamlayan Hâli):"-(n)İn", "-dEn" ekleriyle yapılır
nede, nerede"sorularına cevap vererek dolaylı tümleç olur.
ya da yalın hâldedir.
Babamda hiç para yoktu. (Kimde)
Kitabın yaprağı yırtılmış.
ev-de oturma, okul-da öğren, yurt-ta kaldı, devlet-te
Ceket düğmesi
bulunuyor...
Öğrencilerden biri

5. Ayrılma (Uzaklaşma, Çıkma) Hâli:"-dEn" ekiyle İSİM TAMLAMALARI

yapılır.Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; "çıkma,
ayrılma, uzaklaşma" bildirir. İsmin ayrılma hâli, yani dolaylı
tümleç, yükleme sorulan "nereden, kimden, neden"

15
İki veya daha fazla ismin, yeni bir anlam meydana getirecek
şekilde birlikte kullanılmasıyla oluşan söz gruplarına isim
tamlaması denir. Ad takımı şeklinde de söylenebilir.
İsim tamlamalarında ilk isme tamlayan; ikinci isme
tamlanan denir. Bu kural iki isimden oluşan tamlamalar için
geçerlidir. İkiden fazla isimden oluşan tamlamalarda
genellikle son isim tamlanan diğerleri tamlayan olur. Fakat
bu kurala uymayanlar da vardır.
Bahçenin duvarı.
Tamlayan Tamlanan
Bahçenin duvarının boyasının rengi.
Tamlayan Tamlanan
Bizim okulun tahta kapısı
Tamlayan Tamlanan
İsim tamlamalarının çeşitleri ve özellikleri şöyledir:
1-BELİRTİLİ İSİM TAMLAMASI
Tamlayan -ın, -in, -un, -ün ,
tamlanan -ı, -i, -u, -ü eklerinden birini alır. Tamlayan sesli
harfle biterse -n kaynaştırma harfi; tamlanan sesli harfle
biterse -s kaynaştırma harfi kullanılır. Bahçe-n-in kapı-s-ı
NOT :* "Su" ve "ne" kelimeleri bu kurala uymaz. Örnek: Su-
y-un tad-ı, ne-y-in tad-ı.
Zamirler tamlayan veya tamlanan olabilir. Örnek: Bizim
evimiz. Çocukların birkaçı...
Tamlanan isim sayı veya belirsizlik bildiren bir kelime olursa,
tamlayan eki -ın, -in, -un, -ün yerine-den, -dan eki gelebilir.
(Adamların ikisi....Adamlardan ikisi)
Bazı belirtili isim tamlamaları, sıfat tamlamasının ters
çevrilmesiyle oluşur. (Taze balık...Balığın tazesi)
Bazı b.isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan yer
değiştirir. (Çok verimlidir ovası Konya'nın...) (Konya'nın
ovası...)
2-BELİRTİSİZ İSİM TAMLAMASI
Tamlayan, tamlama eklerini almaz.
Tamlanan -ı, -i, -u, -ü eklerini alır. Bahçe kapısı, gönül
dostu...
Tamlayan somut veya soyut isim olabilir: Kitap kabı, duygu
yoğunluğu
Tamlanan somut, soyut isim veya isimleşmiş olabilir: Masa
örtüsü, gurbet düşüncesi, dünya güzeli.(İsimleşmiş sıfat)
Tamlayan çoğul eki alabilir: Öğretmenler odası...
"Kendi" kelimesi, belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan
olabilir. Bunun dışındaki zamirler belirtisiz isim
tamlamalarında tamlayan ve tamlanan olmaz.: Kendi evi...
İsim-fiiller tamlanan olabilir: Gece yürüyüşü...
Bazı belirtisiz is.tamlamaları kendisinden sonra gelen ismi
niteler ve sıfat görevi kazanabilir: Deniz mavisi gömlek....
Bazı belirtisiz isim tamlamalarında tamlama eki günlük
konuşmada düşebilir: Hatay sokağı...Hatay sokak. Bu
durumun yazıda gösterilmesi yanlıştır. (Lokanta Bahar) veya
(Bahar Lokanta) yanlıştır. Doğrusu (Bahar Lokantası)
şeklinde olacaktır.
Bu tamlamalarda mecazlı anlatım görülebilir: Laf salatası,
ömür törpüsü...
Bazı belirtisiz isim tamlamaları kalıplaşarak birleşik kelime
olmuştur: Kuşadası, hanımeli..
Bazı belirtisiz isim tamlamalarının başına bir sıfat gelebilir:
Kırmızı kadın ceketi...
Bazen belirtisiz isim tamlamalarında sıfatın başa gelmesi
dil yanlışlığına yol açar: Devlet Eski Bakanı (Doğru)... Eski
Devlet Bakanı (Yanlış)
3. TAKISIZ İSİM TAMLAMASI
Tamlayan ve tamlanan, tamlama eklerini almaz. Tamlayan,
tamlananın hangi maddeden yapıldığını bildirir. Takısız isim
tamlamaları ile sıfat tamlamaları birbirine
karıştırılmamalıdır.
Not: Kimi kaynaklardan neye benzediğini bildirenler de
takısız isim tamlaması kabul edilir.
Takısız İsim Tamlaması Sıfat Tamlaması
Tahta çanta Güzel çanta
Demir kapı Büyük kapı
Demir yumruk???? Sert yumruk
4. ZİNCİRLEME İSİM TAMLAMASI
En azından üç isimden oluşan tamlamalara denir.
Dedemin dedesinin dedesi,
Ayşe'nin kardeşinin okul çantası.
5. KARMA TAMLAMA
Zincirleme tamlamayı oluşturan kelimelerden en az biri sıfat
görevinde kullanılıyorsa böyle tamlamalara karma tamlama
denir. Karma tamlamalar, isim tamlamalarının tamlayanı ile
tamlananı arasına bir sıfat girmesiyle oluşabildiği gibi, iki
sıfat tamlamasının birleşmesiyle de oluşabilir.
Babamın eski ceketi
Güzel Türkiye'nin güzel çayı
16
 2.1 BETİMLEYİCİ ANLATIM
Betimleme, sözcüklerle resim çizme işidir. Görme,
dokunma, işitme, tatma ve koklama duyularımız aracılığıyla
varlıkların niteliklerini, bu varlıkların duyularımız üzerinde
uyandırdıkları izlenimleri belirtmektir. Betimleme,
varlıkların belirgin özelliklerini tanıtıp göz önünde
canlandırmaktır. Betimle-yici anlatımda okuyucunun çeşitli
duyularına seslenilerek anlatılan varlıkla ilgili izlenim
kazanılması amaçlanır. Betimlemede asıl olan görselliktir.
Bu nedenle gözle algılanan renk ve biçim ayrıntılarına büyük
yer verilir. Betimlemelerde yazar, nesnel olabileceği gibi
gözlemlerine duygularını, yorumlarını katabilir; düşsel
öğelerden de yararlanabilir.
Betimleyici Anlatım Özellikleri:
1. Betimlemeler açıklayıcı ve sanatsal betimleme olmak
üzere ikiye ayrılır.
2. Kişinin iç dünyasını anlatan betimlemelere tahlil (ruhsal
portre) denir.
3. Kişinin dış görünüşünü anlatan betimlemelere fiziksel
(simgesel) betimleme denir.
4. Roman, hikâye, tiyatro, gezi yazısı, şiir gibi türlerde
kullanılır.
5. Kelimenin yan ve mecaz anlamlarına yer verilebilir.
Betimlemelerin iki biçimi söz konusudur:
Açıklayıcı
Betimleme ve Sanatsal (İzlenimsel) Betimleme
a) Açıklayıcı Betimleme:
Gözle görülenin anlatıldığı betimleme türüdür. Varlıkların ya
da kişilerin dış görünüşüyle, olduğu gibi tanıtılması
amaçlanır. Gözlem gücünden yararlanılır fakat kişisel
yorumlara pek yer verilmez, duygular belirtilmez.
Açıklayıcı Betimlemenin Özellikleri:
1.Bilgi vermek amacıyla yazılır.
2.Genel ayrıntılar üzerinde durulur.
3. Ayrıntılar objektif (olduğu gibi)olarak verilir.
4.Amaç sanat yapmak için değil, bir konu hakkında bilgi
vermektir.
5. Değişik duyulara seslenen özel ayrıntılar üzerinde
durulmaz.
6.Betimlenecek varlığa kişisel duygu ve düşünceler katılmaz.
Bu tekniği uygulayan yazarın amacı, okuyucunun görmediği
bir görüntüyü, olayı, yeri, okuyucunun kafasında
canlandırmaktır. Yazar özellikle görme duyusundan
yararlanarak okuyucunun hayalinde sözcüklerle sanki resim
yapar. Betimleme özetle, okuyucuya izlenim
kazandırmaktır.
Bu yöntemde beş duyudan ve hareket öğesinden
yararlanılır. Hareket öğesi öyküleme yönteminin de
öğesidir. Betimlemelerdeki hareketler birbirinden kopuktur.
Neden-sonuç ilişkisiyle birbirine bağlanıp bir olaya yol
açmaz.
Açıklayıcı Betimleme Örneği:
"...Akdeniz Bölgesi'nin çatısını Toros Dağları oluşturur.
Dağlar bazı yerlerde denize çok sokulur; kayalık ve az
girintili çıkıntılı bir kıyı üzerinde dikine inerler. Bazı yerlerde
ise kıyı çizgisi ile dağ sınırları arasına Adana Ovası gibi geniş
düzlükler girer. Bu bölge özelliğini kendine komşu olan ılık
denizden alır. Fakat denizin etkisi yüzey şekillerine ve
yükseltiye göre değişir..."
b) Sanatsal (İzlenimsel) Betimleme:
Görsellikten çok, izlenim ve sezginin ağır bastığı betimleme
türüdür. Varlıkların duyularımız üzerinde uyandırdıkları
izlenimleri belirtme amaçlanır, insanların iç dünyasıyla
tanıtıldığı, tavır ve davranışlarının ele alındığı ruhsal
betimlemeler de bu türe girer. Özel ayrıntılar üzerinde
durulur. Yazar, anlatımına duygu ve yorumlarını da katar.
Benzetmelere, yinelemelere, düşsel öğelere ve mecazlı
söyleyişlere başvurur.
Sanatsal (İzlenimsel) Betimleme Özellikleri:
1.İzlenim kazandırmak amacıyla yazılır.
2.Değişik duyulara seslenen özel ayrıntılar üzerinde durulur.
17
3.Ayrıntılar subjektif olarak verilir.
4.Amaç sanat yapmaktır.
İzlenimsel Betimleme Örneği:
Mağaranın ağzında büyük ağabeyim elinde kazma, ortanca Kimi usta kalemlerin elinden çıkan betimlemeler bir tablo
kürek, küçük olanı da sönük bir gaz lambası ile beklerdi. değerindedir. Betimleme yapabilmek için ayrıntıları gören
Mağaranın içi uzun bir dehlize benzer, etrafta birtakım bir göze, bunu anlatabilecek olağanüstü bir dile gereksinim
acayip şeyler varmış gibi görünür, durmadan tepeden damla vardır.
damlar su sızar, yer daima ıslak olurdu. Ben mağaranın
kapısı önünde, bir ayağım içerde, bir ayağım dışarda Betimleme yazma çalışması:
beklerdim. Güneş ağaçlardaki eriklerin üzerine ışıldardı. ……………………………………………………………………………
Betimleme paragraflarında sadece bir özel konu ve onun ……………………………………………………………………………
ayrıntıları vardır. Ana düşünce söz konusu değildir. ……………………………………………………………………………
Bir betimlemede olay da varsa, o anlatım yöntemi ……………………………………………………………………………
öyküleme sayılır. Hareketlilik varsa; ancak olay yoksa o ……………………………………………………………………………
zaman anlatım yöntemi betimleme olarak kalır. ……………………………………………………………………………
Betimleme, ilk kez romantik sanatçılarda ortaya çıkmıştır. ……………………………………………………………………………
Çünkü dünya edebiyatında ilk kez onlar gerçek yaşamı, ……………………………………………………………………………
kişileri ve varlıkları ele alma gereği duymuşlardır. Gerçekleri, ……………………………………………………………………………
göz önüne getirebilmek için farklılıkların, ayırt edici ……………………………………………………………………………
özelliklerin belirtilmesi gerekir. Bu da betimleme türünü ……………………………………………………………………………
doğurmuştur. Romantik betimlemeler, daha çok duygulara ……………………………………………………………………………
dayanır. Olaylar ve kişi davranışlarıyla bağlantısı yok ……………………………………………………………………………
denecek kadar azdır. ……………………………………………………………………………
Realistlerin betimlemeleri tümüyle gerçektir. Onlar bir düz ……………………………………………………………………………
ayna gibi yansıtırlar her şeyi. Ayna nasıl iyi kötü, güzel çirkin, ……………………………………………………………………………
doğru yanlış her şeyi gösterirse realist betimlemeler de ……………………………………………………………………………
aynen öyle. Bu betimlemelerin olayların gelişimi ve kişilerin
karakterlerinin oluşumuyla doğrudan bağlantıları vardır.
Realist yapıtlardan betimlemeleri atarsanız geriye hiçbir şey
kalmaz.
Örnek: Köyde iki günden beri olağanüstü zamanlara özgü bir
hal var. Bayram mı? Hayır; çünkü hiç kimse yeni giysilerini
giymemiş. Biri mi evleniyor? O da değil. Yalnız herkes işini
gücünü bırakmış, şunun bunun evinde, hemen hemen gizli
diyebileceğimiz birtakım toplantılar da... Sonra genel bir
avarelik, bir kendinden geçiş, gözlerde hiç görmediğim
pırıltılar...
Konu: Köyün olağanüstü bir anı
Bu betimleme, bir öykü havasında; ancak bir olay yok. Bir
ana düşünce yok. Hareketli anlatım öyküleme için yetmiyor
ve anlatım betimleme aşamasında kalıyor.

Örnek: Mehtap, küçük koyu pırıl pırıl aydınlatıyor. Deni-zin

ölü dalgaları başından geçenleri kıyıya anlatıyor. Hafif bir
meltem, gecenin sıcaklığını bastırmak için tüm soluğunu
harcıyor. İkimiz de susuyoruz. Konuşmak yasak sanki...
Zaten konuştuğumuz an bu sihirli büyü bozulacak. İç
dünyalarımız doğanın görkemiyle bir olmuş.
Suskunluğumuzun gürültüsü yetiyor bize.
Konu: Mehtaplı bir gecede koy, deniz ve hissettikleri
Betimleme, şiirden sonra en zor yazılan bir türdür. Şiirsel bir
anlatım, duyarlı bir yaklaşım gerektirir.

18
 SIFATLAR
Adları niteleyen veya belirten sözcüklerdir. Bir sözcüğün
sıfat olabilmesi için adın önüne gelerek onu nitelemesi veya
belirtmesi gerekir.
Yaşlı adam, pazar çantasını titrek elleriyle tutuyordu.
Yemekte bu masaya dört kişi oturacak.
Kazancının yarısını fakir öğrencilere veriyormuş.
Bu cümlelerde “yaşlı” sözcüğü “adam” adının, “titrek”
sözcüğü “el” adının niteliğini gösterdiği için; “bu” sözcüğü
“masa” adını işaret yoluyla, “dört” sözcüğü ise “kişi” adını
sayı yoluyla belirttiği için sıfattır. Son cümlede “fakir”
sözcüğü, “öğrenci” adının niteliğini gösterdiği için sıfattır.
Sıfatlar, iki ana gruba ayrılır:
1. Niteleme Sıfatları
2. Belirtme Sıfatları
a. İşaret Sıfatı
b. Sayı Sıfatı
– Asıl Sayı Sıfatı
– Sıra Sayı Sıfatı
– Üleştirme Sayı Sıfatı
– Kesir Sayı Sıfatı
c. Belgisiz Sıfat
d. Soru Sıfatı
1. Niteleme Sıfatları
Bir adı; durum, şekil, biçim, renk yönüyle niteleyen
sözcüklerdir. Niteleme sıfatları, ada sorulan “Nasıl?”
sorusunun cevabı olan sözcüklerdir.
Küçük çocuk bizi görünce yanımıza geldi.
Gökyüzünü aniden kapkara bulutlar kaplamıştı.
Bu cümlelerde “küçük” ve “kapkara” sözcükleri, önüne
geldiği adların nasıl olduğunu gösterdiği için niteleme
sıfatıdır. Bu sözcüklerin, niteledikleri ada sorulan “Nasıl?”
sorusuna cevap olduklarına dikkat edelim:
Nasıl çocuk? (küçük çocuk)
Nasıl bulutlar? (kapkara bulutlar)
Bu yolun sonunda eski bir ev vardı.
Yol kenarları, kurumuş yapraklarla doluydu.
Annem, sabahları tatlı bir sesle bizi uyandırırdı.
Kahvaltıda güzelim böreklerden bolca yemiştim.
Bu cümlelerde, “eski” sözcüğü, “ev” adının niteliğini;
“kurumuş” sözcüğü, “yaprak” adının niteliğini; “tatlı”
sözcüğü, “ses” adının niteliğini; “güzelim” sözcüğü, “börek”
adının niteliğini gösterdiği için niteleme sıfatıdır.
2. Belirtme Sıfatları
Adları işaret, sayı, soru, belgisizlik yönüyle belirten
sıfatlardır.
a. İşaret Sıfatı
Adları işaret yönüyle belirten, onlara işaret eden
sözcüklerdir.
bu, şu, o, öteki, beriki, öbür
Bu kitabı senin için aldım.
Arkadaşlarım öteki otobüse binmiş.
Belediye, geçen yıl şu yolu asfaltladı.
O dergiyi okudun mu?
Buraya öbür yoldan geldim.
Bu cümlelerde geçen “bu, öteki, şu, o, öbür” sözcükleri,
önündeki adları, işaret yönüyle öteki varlıklardan ayırıp
belirttiği için işaret sıfatıdır.
Not: İşaret sıfatlarından sonra virgül (,) kullanılmaz. Bu
sözcüklerden sonra virgül (,) kullanılırsa bu sözcükler, adıl
olur.
O kitabı daha önce okumuş.
O, kitabı daha önce okumuş.
Bu cümlelerin birincisinde “o” sözcüğü “kitap” adını
belirttiği için işaret sıfatı; ikincisinde “o” sözcüğü bir varlığı
karşıladığı için adıldır.
“Bu, şu, o, öteki, beriki, öbür” sözcükleri aynı zamanda
işaret adılıdır. Eğer bu sözcükler, önündeki bir adı işaret
ederek belirtiyorsa işaret sıfatıdır. Adın yerini işaret yoluyla
tutuyorsa işaret adılıdır.
Bu ev, çok güzelmiş.
Bu, çok güzelmiş.
Bu cümlelerin birincisinde “bu” sözcüğü “ev” sözcüğünü
işaret ederek belirttiği için işaret sıfatıdır. İkinci cümlede ise
“bu” sözcüğü “ev” adının yerini tuttuğu için işaret adılıdır.
İşaret sıfatları her zaman yalın halde bulunur. Çekim eki
aldığında işaret adılı olur.
Annem öteki halıyı yıkamak için dışarı çıkarmış.
Annem ötekini yıkamak için dışarı çıkarmış.
19
Bu cümlelerin birincisinde, “öteki” sözcüğü “halı” adını
işaret ederek belirttiği için işaret sıfatıdır. İkinci cümlede
“ötekini” sözcüğü, “halı” sözcüğü söylenmeden, işaret
yoluyla “halı” sözcüğünün yerine geçtiğinden işaret adılıdır.
b. Sayı Sıfatı
Varlıkların sayılarını gösteren, onları sayı yönüyle belirten
sözcüklerdir.
Asıl Sayı Sıfatı
Varlıkların sayılarını kesin olarak belirten sözcüklerdir. Ada
sorulan “kaç” sorusunun cevabıdır.
Üç gün önceki toplantıya altı kişi katılmış.
Babam bir ay sonra yurtdışından gelecek.
Bu cümlelerde “üç, altı, bir” sözcükleri, “gün, kişi, ay”
adlarının sayısını belirttiği için, asıl sayı sıfatıdır.
Sıra Sayı Sıfatı
Varlıkların sırasını gösteren sözcüklerdir. Sayılara “-ncı, -nci,
-ncu, -ncü” ekleri getirilerek oluşturulur. Ada sorulan
“kaçıncı” sorusunun cevabıdır.
Bu derste on beşinci sayfayı okuyacağız.
Sınavdaki yedinci soruyu çözememiş.
Bu cümlelerde “on beşinci, yedinci” sözcükleri “sayfa, soru”
adlarının sırasını belirttiği için, sıra sayı sıfatıdır.
Üleştirme Sayı Sıfatı
Varlıkları sayıca bölümlere ayıran, paylaşma anlamı veren
sözcüklerdir. Sayılara “-er, -ar” eki getirilerek oluşturulur.
Ada sorulan “kaçar” sorusunun cevabıdır.
Sınavda her branştan onar soru soruldu.
Öğrencilerden altışar kitap okumaları istendi.
Kesir Sayı Sıfatı
Varlıkların parçalarının, bütüne olan oranlarını gösteren
sıfatlardır.
Şirketin üçte iki hissesi ona aitmiş.
Bir öğünde yarım ekmek yiyordu.
Bu cümlelerde “üçte iki, yarım” sözcükleri, “hisse, ekmek”
adlarının bütüne olan oranlarını belirttiği için, kesir sayı
sıfatıdır.
c. Belgisiz Sıfat
Adları belirtirken kesinlik bildirmeyen sıfatlardır.
bir, birkaç, birçok, çoğu, kimi, bazı, bütün, tüm, başka,
birtakım, her, hiçbir, herhangi…
Elbet bir gün sen de anlarsın beni.
Bu konuyla ilgili birkaç kitap okumuştum.
Bu cümledeki “bir, birkaç” sözcüğü “gün, kitap” adını, sayı
yönüyle; ama kesin olmayacak biçimde belirtmiştir.
Dolayısıyla, “birkaç” sözcüğü belgisiz sıfattır.
İçerideki bazı masaları dışarıya taşıyalım.
Sanatçı, birçok tablosunda İstanbul’u konu ediniyor.
Yazarın başka romanlarını da okudum.
Hiçbir öğrenci öğretmenini üzmek istemez.
Lisedeyken, okuduğum her kitabın özetini çıkarırdım.
Bu cümlelerde “bazı” sözcüğü, “masal” adını; “birçok”
sözcüğü, “tablo” adını; “başka” sözcüğü, “roman” adını;
“hiçbir” sözcüğü, “öğrenci” adını; “her” sözcüğü, “kitap”
adını kesinlik bildirmeden belirttiği için belgisiz sıfattır.
Not: “Kimi, çoğu ” sözcükleri, hem belgisiz adıl hem
belgisiz sıfat olarak kullanılabilir.
Fuarda kimi kitaplar pahalı, kimi ise ucuzdu.
Bu cümlede, birinci “kimi” sözcüğü “kitaplar” sözcüğünü
belirttiği için belgisiz sıfattır; ikinci “kimi” sözcüğü ise,
kitapların yerini tuttuğu için belgisiz adıldır.
Çoğu öğretmen törene yetişemedi; ama öğrencilerin çoğu
törene katıldı.
Bu cümlede, birinci “çoğu” sözcüğü “öğretmen” sözcüğünü
belirttiği için belgisiz sıfattır; ikinci “çoğu” sözcüğü ise,
öğrencilerin bir kısmının yerine geçtiği için belgisiz adıldır.
“Bir” sözcüğü, hem belgisiz sıfat hem sayı sıfatı olarak
kullanılabilir. “Bir” sözcüğünün yerine başka sayı
getirilebiliyorsa, “bir” sözcüğü sayı sıfatıdır.
“Bir haftada iki kitap okumuş.”
Bu cümledeki “bir” sözcüğü, sayı sıfatıdır; çünkü yerine “iki”
veya “üç” gibi başka bir sayı getirilebilmektedir.
“Ali, dürüst bir insandır.”
Bu cümlede “bir” sözcüğünün yerine başka bir sayı
getirilememektedir; çünkü bu cümlede “bir” sözcüğü
“herhangi bir” anlamına gelmektedir ve belgisiz sıfattır.
d. Soru Sıfatı
20
Adları soru yoluyla belirten, yani adları anlamca
tamamlayan soru sözcükleridir. Soru sıfatlarının cevabı yine
sıfattır.
nasıl, kaç, kaçıncı, kaçar, hangi, ne kadar, ne
Sen, tatilde kaç kitap okumuştun?
Bu cümlede, “kaç” soru sözcüğünün “kitap” adını belirttiğini
görüyoruz. Bu soru sözcüğüne verilebilecek “beş kitap”
cevabının sıfat olması, bize, bu soru sözcüğünün de sıfat
olduğunu gösterir.
Hangi yoldan gitmemizi tavsiye ediyorsun?
Bu cümlede, “hangi” soru sözcüğünün “yol” adını belirttiğini
görüyoruz. Bu soru sözcüğüne verilebilecek “şu yol”
cevabının sıfat olması, bize, bu soru sözcüğünün de sıfat
olduğunu gösterir.
Köyde nasıl bir evde oturuyordunuz?
Orada ne kadar para harcamış?
Vergi dairesi, binanın kaçıncı katında bulunuyor?
Arkadaşların bize ne gün gelecek?
Bu oyunda takımlar kaçar kişiden oluşuyor?
Bu cümlelerde geçen “nasıl, ne kadar, kaçıncı, ne, kaçar”
sözcükleri; önündeki sözcükleri soru yönüyle belirttiği ve bu
sözcüklere verilen cevaplar sıfat olduğu için soru sıfatıdır.
Not: “Hangisi, kaçı” soru adıllarıyla “hangi, kaç” soru
sıfatlarını birbirine karıştırmamak gerekir.
Hangi soru daha zordu? Hangisi daha zordu?
Bu cümlelerde “hangi” sözcüğü “soru” adını belirttiği için
soru sıfatı; “hangisi” sözcüğü, bir adın yerini soru yoluyla
tuttuğu için soru adılıdır.
Kaç öğrenci gelmedi.
Öğrencilerin kaçı gelmedi.
Cümlelerde “kaç” sözcüğü “öğrenci” adını belirttiği için soru
sıfatı; “kaçı” sözcüğü, bir sayı adının yerini soru yoluyla
tuttuğu için soru adılıdır.
Not: Bir ad, hem niteleme hem belirtme sıfatı alabilir.
O, yeni bir araba almış.
Bu küçük köyde konaklamaya karar verdik. Birinci cümlede
“yeni” niteleme sıfatıyla “bir” belgisiz sıfatı, “araba” adının
sıfatı olarak; İkincide “bu” işaret sıfatıyla “küçük” niteleme
sıfatı, “köy” adının sıfatı olarak kullanılmıştır.
Sıfatlar, adılları da niteleyebilir.
Ahmet, gerçekten dürüst birisidir.
O, her zaman deneyimli kimselerle çalışır.
Bu cümlelerin birincisinde “dürüst” sıfatı “birisi” adılını
nitelemektedir. İkinci cümlede “deneyimli” sıfatı, “kimse”
adılını nitelemektedir.
Not: İlgi eki (-ki), yer ve zaman bildiren sözcüklerden sonra
gelip eklendiği sözcüğü sıfat yapar.
Sınıftaki öğrenciler dışarı çıkmış.
Yarınki sınava hazır mısın?
Bu cümlelerde “sınıf” sözcüğü, ilk önce bulunma durumu (-
de, -da, -te, -ta) ekini alıp ardından sıfat yapan “-ki” ekini
alarak önündeki “öğrenciler” adını; “yarın” sözcüğü, sıfat
yapan “-ki” ekini alarak önündeki “sınav” adını belirttiği için
sıfat görevindedir.
Adlaşmış Sıfat
Niteleme sıfatları, çekim eki alarak veya almadan
niteledikleri ismin yerini tutacak şekilde kullanılabilir. Bu
sözcüklere “adlaşmış sıfat” denir.
İhtiyar adam yine parkta oturuyordu.
İhtiyar, yine parkta oturuyordu.
Birinci cümlede “ihtiyar” sözcüğü, “adam” adını niteleyen
bir niteleme sıfatıdır. İkinci cümlede ise, “ihtiyar adam”
tamlamasındaki “adam” sözcüğü düşmüş, “ihtiyar” sözcüğü
hem adın yerine geçmiş hem nitelik bildirmiştir, yani
adlaşmış sıfat olmuştur.
Manav, kasalardaki çürükleri çöpe atıyordu.
Bu cümlede “çürükleri” sözcüğü, “meyve” adını nitelerken,
çekim eki alarak hem “meyve” adının yerine geçmiş hem de
nitelik bildirerek adlaşmış sıfat olmuştur.
Öğretmenimiz bu görev için sınıftan gönüllüler seçti.
Bu cümlede “gönüllüler” sözcüğü, “öğrenci” adını
nitelerken, çekim eki alarak hem “öğrenci” adının yerine
geçmiş hem de nitelik bildirerek adlaşmış sıfat olmuştur.
Bizim kurnaz yine birisini kandırmış.
Bu cümlede “kurnaz” sözcüğü, bir kişiyi nitelerken, çekim
eki almadan hem nitelediği kişinin yerine geçmiş hem de
nitelik bildirerek adlaşmış sıfat olmuştur.
21
Not: Türkçede meslek adları ve bazı adlar, sıfat olarak
kullanılabilir. Bu sözcükleri, adlaşmış sıfatlarla
karıştırmamak gerekir.
Yönetici insanlar, insan ilişkilerinde başarılıdır.
Yöneticiler, insan ilişkilerinde başarılıdır.
Bu cümlelerin birincisinde “yönetici” sözcüğü, “insanlar”
adını nitelediği için sıfat görevindedir. İkinci cümledeki
“yöneticiler” sözcüğü ad olarak kullanılmıştır; ama adlaşmış
sıfat değildir.
Futbolcular, disiplinli kişilerdir.
Yarın ailece yazlığa gideceğiz.
Bu cümlelerde geçen “futbolcu, yazlık” sözcükleri
gerektiğinde sıfat olabildiği halde (futbolcu kişiler, yazlık ev)
bu cümlede ad olarak kullanılmıştır; ama adlaşmış sıfat
değildir.
Not: Adlaşmış sıfattan sonra bir ad geldiğinde anlam
karışıklığı ortaya çıkıyorsa bu adlaşmış sıfattan sonra virgül
(,) getirilir.
Hasta, çocuğu yanına çağırdı.
Bu cümlede “hasta” sözcüğü bir kişiyi karşılayarak
adlaşmıştır. Bu sözcükten sonra “çocuk” adı geldiğinde
virgül konulmazsa “hasta” sözcüğü “çocuk” adının sıfatı
olmaktadır. Bu yüzden “hasta” sözcüğünün adlaşmış sıfat
olması için bu sözcükten sonra virgül (,) konmalıdır.
Ünvan Sıfatı
Kişilerin meslek, rütbe, makam gibi sosyal statülerini
belirten sözcüklerdir. Unvan sıfatları, adların önüne de
sonuna da gelebilir.
Yüzbaşı Cemil, Hakkı Çavuş, Hatice Teyze, Naciye Hanım…
Dün Doktor Kemal Bey bize geldi.
Bu cümlede “Doktor, Bey” sözcükleri; beraber kullanıldıkları
“Kemal” özel adını belirttiği için unvan sıfatıdır.
Ayşe Hemşire, hastalarla yakından ilgilendi.
Bu cümlede “Hemşire” sözcüğü; beraber kullanıldığı “Ayşe”
özel adını belirttiği için unvan sıfatıdır.
Not: Özel adla birlikte kullanılmayan unvan sözcükleri,
küçük harfle başlar ve unvan sıfatı görevinden çıkar.
Dün doktor, hastaneye uğramamış.
Bu cümlede “doktor” sözcüğü özel bir adla birlikte
kullanılmadığı için unvan sıfatı değildir ve bu yüzden küçük
harfle başlar.
Özel bir adla kullanılan; ama akrabalık ilişkisi belirten unvan
sözcükleri, küçük harfle başlar ve unvan sıfatı görevinden
çıkar.
Salih, bugün Ayşe teyzesine gidecekmiş.
Bu cümlede “teyze” sözcüğü özel bir adla birlikte kullanıldığı
halde akrabalık anlamı taşıdığı için unvan sıfatı değildir ve
bu yüzden küçük harfle başlar.
Sıfatlarda Küçültme
Sıfat olan sözcüğün anlamında küçültme ya da daralma, “-
cik,-ce, (-ı)msı, (-ı)mtırak” ekleri ile yapılır.
Bu eklerin getirilmesi ile oluşan sıfatlara küçültme sıfatları
denir.
“Küçük bir evleri vardı.”
cümlesinde “küçük” sıfattır ve kendinden sonra gelen ismin
niteliğini belirtmektedir.
“Küçücük evleri vardı.”
cümlesinde “-cik” eki almış “küçücük” sözcüğü de niteleme
sıfatıdır. Buradaki “küçücük” sözcüğün “küçük”
sözcüğünden farkı, eklendiği ismin anlamında küçültme
yapmış olmasıdır.
Küçük ev – küçücük ev
“Ekmek ayvasının ekşimsi bir tadı vardı.”
“Üzerine mavimtırak bir ceket giymişti.”
“Masada kalınca bir kitap duruyordu.”
Yukarıdaki cümlelerdeki altı çizili sözcükler küçültme
sıfatıdır.
Sıfatlarda Pekiştirme
Sıfatlarda pekiştirme, yani anlamın kuvvetlendirilmesi iki
şeklide yapılır:
Sıfat olan sözcüğün ünlüye kadarki ilk hecesi alınır, daha
sonra “m, p, r, s” harflerinden uygun olanı getirilir. En son
da sıfat olan sözcük tekrar yazılır.
“temiz” sözcüğü üzerinde uygulayalım:
Te – r – temiz = tertemiz
22
 c. bir sıfatla nitelenmiş belirtisiz isim t.
“Çocuklar bembeyaz elbiseler giymişlerdi.” ……………………………………………………………………….
“Dümdüz yolda ilerliyorduk.” d. sıfat fiil grubunu bulunuz. ( 2 örnek)
“Şöyle yemyeşil çimenlerin üzerine uzansam!” ………………………………………………………………………….
cümlelerinde altı çizili sözcükler pekiştirme sıfatıdır. …………………………………………………………………………
e. Araya sıfat almış belirtili isim tamlaması
Sıfat olan sözcüğün tekrar edilmesi ile yapılır. Örneğin ………………………………………………………………………
“çeşit” sözcüğünü ele alalım. Bu sözcük tekrar ederek bir
ismi nitelediğinde pekiştirme sıfatı olur:

“Çeşit çeşit meyveler vardı masada.”

Bu cümlede altı çizili sözler pekiştirme sıfatıdır.

“Bahçede uzun uzun ağaçlar vardı.”

“Derin derin ırmaklar aşarak geldik.”
cümlelerindeki altı çizili sözler pekiştirme sıfatıdır.

Sıfatlarda Derecelendirme

Sıfatlarda derecelendirme “pek, çok, daha, en…” gibi

sözcüklerle yapılır.

“Kardeşin onlardan daha akıllı biri.” cümlesinde “daha”

sözcüğü üstünlük,

“En güzel kitap buydu.” cümlesinde “en” sözcüğü en

üstünlük,

“Çok güzel çiçekleri vardı.” cümlesinde “çok” sözcüğü

aşırılık anlamı katmıştır.

Uygulama:

Adana kenti, ılık ve zorlu olmayan iklim şartları ile kışın

yaşamak için en elverişli şehirlerden biridir
Adana’nın tüm ilçeleri turistik değerlere sahiptir
Adana tarıma elverişli uçsuz bucaksız arazilere ve bol su
kaynaklarına sahiptir .
Mükemmel havası ve manzarası, tarihi ve doğal güzellikleri,
Akdeniz’e uzanan harika kıyıları, dünyaca ünlü kebabı
olmasına, hatta İncirlik üssüne ev sahipliği yapmasına
rağmen Adana’nın turist çekememesi düşündürücüdür .

Aşağıdaki sözcük türlerini ve tamlamaları yukarıdaki

metinden bulunuz.
a. belirtisiz isim tamlaması: …………………………………..
b. belgisiz sıfat: ………………………………………………………

23
 ZAMİR
Zamir:İsmin yerini geçici olarak tutabilen, isim gibi
kullanılabilen, isim soylu kelimelerle bazı eklere zamir denir.
Ahmet'ten öğrendim > ondan öğrendim
Kitabı gördün mü? > bunu gördün mü?
Öğrenciler dışarı çıktı> hepsi/herkes dışarı çıktı.
Zamirlerin Özellikleri
1. İsim soyludur.
2. Bir ya da birden fazla ismin yerini tutarlar. Onları
öğrenmek için de kullanılırlar.
3. Anlamdan çok görev yönü ağır basar.
4. İsimlerin yerini geçici olarak tutarlar.
5. İsim çekim eklerini (hâl, iyelik, çoğul ekleri) -genellikle-
alabilirler.
6. Tekil ve çoğul şekilleri vardır.
7. Dolayısıyla cümlede isim gibi kullanılabilirler.
8. Cümlede tek başlarına görev üstlenebilirler.
9. Birçok sıfat, zamir olarak da kullanılabilir.
Zamir Çeşitleri
Zamirler, isimlerin yerini tutma şekillerine ve yerini
tuttukları isimlere göre çeşitlere ayrılırlar:
1. Şahıs zamirleri
2. Dönüşlülük zamiri
3. İşaret zamirleri
4. Belgisiz zamirler
5. Soru zamirleri
6. İlgi zamiri
7. İyelik zamiri
1.Şahıs Zamirleri
Şahıs isimlerinin yerine kullanılan zamirlerdir: "ben, sen, o,
biz, siz, onlar, bizler, sizler."
-Tamlayan eki (ilgi hâl eki)ni alabilirler; iyelik eklerini
almazlar.
Bu durumda şahıs zamirleri tamlamalarda ancak tamlayan
olarak kullanılabilirler. Bu tamlamalarda sonradan
tamlayan düşebilir. Çünkü tamlanandaki iyelik ekleri zaten
şahıs anlamı taşımaktadır:
Benim kalemim, senin defterin, onun çantası, bizim
okulumuz, sizin sınıfınız, onların bahçeleri, bizlerin kaygısı,
sizlerin iyiliği...
kalemim, defterini al, çantası, okulumuz, sınıfınız,
bahçelerine bak...(→tamlayanı düşmüş isim t. oluşturur. )
Bu tür tamlamalarda tamlayan vurgulanmak istenirse
düşürülmez:
Çocuklar yalnız sizin sözünüze inanırlar. (Başkasının değil,
senin. Burada "sizin" kelimesi atılırsa cümle başka türlü
anlaşılır.)
Biz bugün senin misafiriniz. (Başkasının değil, senin.)
Tamlayan atıldığında yanlış anlaşılma olacaksa atılmaz:
Çocuklar yalnız sizin sözünüze inanırlar. (Burada "sizin"
kelimesi atılırsa cümle başka türlü anlaşılır.)
Onun eşyalarını bize getir. > Eşyalarını bize getir
Senin doğum tarihini bilen yok mu? >Doğum tarihini bilen
yok mu
Onun yarışmada birinci olduğuna sevindim.
"ben" ve "sen" zamirleri yönelme hâl eki aldıklarında ses
değişikliği meydana gelir:
Ben > bana Sen > sana→ ( ünlü değişikliği)
"sen" yerine saygı ve incelik olsun diye "siz" de
kullanılır. Tabi bu durumda yüklem de çoğul olmalıdır.
Siz bu olayı görmediniz mi?
Böbürlenmek amacıyla "ben" yerine "biz" kullanılabilir:
Böylelerinin hakkından gelmesini biliriz biz.
2. Dönüşlülük zamiri
Şahısları pekiştirerek bildiren ve fiildeki işin, özne
tarafından bizzat yapıldığını ya da yapana dönüşünü bildiren
zamirdir. Şahıs zamiri olarak da bilinir:
Dönüşlülük zamiri "kendi"dir.
Bu zamir diğer zamirlerden farklı olarak bütün iyelik eklerini
alabilir. İyelik eklerini üzerine hâl ekleri getirilebilir.
Kendi-m-de Kendi-miz-in
Kendi-n-den Kendi-niz-le
Kendi-si-n-i Kendi-leri-n-ce
İyelik eki almadan tamlayan olabilir. Bu durumda belirtili
isim tamlaması sayılır:
Kendi elim Kendi arkadaşın Kendi babası
Kendi evimiz Kendi okulunuz Kendi fikirleri
Özneyle (isim veya zamir) birlikte, pekiştirme
görevinde (bizzat anlamında) kullanılır:
"Saide Hanım, bir kitap okuyordu. Başını kaldırdı, kocasını
süzdükten sonra:-Siz kendiniz de inanmıyorsunuz ya! dedi.
-Ama, inanılır şeyler mi? (Memduh Şevket Esendal; Saide)
Ben kendim de yaparım.
24
Vali Bey, kendisi emir vermiş. ¦Tekilleri ve çoğulları var mı?
O kendisi okusun. ¦Sıfatların çoğulları yoktur; zamirlerinse vardır.
Evi siz, kendiniz görmelisiniz. ¦Hâl eklerini alıyorlar mı?
¦Sıfatlar hâl ekleri almaz, zamirler alır.
Fiilin özneye dönüşünü bildirir: Çocuk kendisi yıkanmış.
Tamlama hâlinde ve tek başına yapılan bir işi anlatmak için 4. Belgisiz zamirler
kullanılabilir: Birden fazla simin yerini tutan ya da hangi ismin yerini
"Yüzlerce defa kendi kendime sorduğum bu suale içimizdeki tuttuğu açıkça belli olmayan zamirlerdir. Bunların çoğu,
yanık, hicranlı sesten ayni cevabı alıyordum..." belgisiz sıfatlara çekim eki (3. şahıs iyelik ekleri) getirilerek
"Tabiatın pek nafile yere bana verdiği bu gençlik hazinesinin yapılır. Sıfatla ilgisi olmayanlar da vardır.
kendi kendine tükenip gittiğine sızladım..." "biri, birisi, hepsi, kimi, kimisi, hepsi, tamamı, herkes, kimse,
hiç kimse, çoğu, bazısı, birkaçı, birazı, birçoğu, başkası, her
3. İşaret zamirleri biri, öteberi, şey..."
İsimlerin yerini işaret yoluyla tutan zamirlerdir. Belgisiz sıfattan yapılanlar: "birkaç-ı, bazı-ları, bir-i, pek
İyelik eki almazlar; diğer isim hâl eklerini alabilirler. çoğ-u, pek az-ı, bazı-sı, tüm-ü, bütün-ü, bir kısm-ı, her bir-i,
Dolayısıyla isim tamlamalarında ancak tamlayan olabilirler. başka-sı,
bundaki, burada, onlarla, şundan, ötekiler... hiçbir-i..."
bunun rengi, buranın havası, onların evi, ötekinin "filân" kelimesi de hem sıfat hem zamir olarak kullanılır.
bahçesi... Hepsini tekrar çağırdılar.
Başlıca işaret zamirleri şunlardır:"bu, şu, o, bunlar, şunlar, Kimi de gelmeyi hiç düşünmedi.
onlar, öteki, beriki, bura, şura, ora, burası, şurası, orası, Buraya hepsinin gelmesi gerekiyordu.
böylesi, şöylesi, öylesi..."
Bunu kim yaptı? Şunda ne var? Benim kitabım o Tamamından sen sorumlusun.
değil. Herkes böyle düşünmez.
Bunlar size ait. Şunlar da sizin olsun. Onlar kime Kimse senin gibi olamaz zaten.
kaldı? Çarşıdan ne kadar öteberi aldın?
Ötekini bana ver. Beriki sende kalsın. Bura bana pek Birkaçı dün de gelmişti.
yabancı gelmedi. Şura nasıl? Ora daha Bazıları bu sabah gelmeyi düşündüler.
iyi. Biri yer biri bakar; kıyamet ondan kopar.
Burası da fena değil. Şurası yakın sayılır. Orası çok uzak. İnsanların pek çoğu bu konuda bilinçsizdir.
Böylesi, insanı rahatsız eder. Şöylesi de doğru olmaz ki. Çalışanların pek azı hak ettiğini alır.
Öylelerinden her zaman kaçarım. "bu, şu, o, öteki, beriki, Bazısı da hep mağdurdur.
böylesi, şöylesi, öylesi" kelimeleri çeşitli görevlerde Elindekilerin tümünü yere bırak.
kullanılır: Bütününü görmeden bir şey diyemem.
bu: işaret zamiri > Bunu biliyor musun? Bir kısmını görmekle karar verilmez.
işaret sıfatı > Bu bilgiyi nereden aldın? Her biri ayrı özellikler taşır.
şu: işaret zamiri > Şunu görmüştüm. Başkasının yerine konuşamam.
işaret sıfatı > Şu eşyaları taşıyalım. Hiçbiri bunu uygun görmez.
o: şahıs zamiri > O bu akşam geç gelecek. Falanın filânın ne dediği önemli değil.
işaret zamiri > O benim elmam. Kendisine bir şey söyleyecektim.
işaret sıfatı > O elma benim. Bazı ikilemelerde ikinci ve anlamsız olan kelime zamirdir.
Para mara istemem.
Aşağıdaki kelimeler de hem işaret zamiri hem de sıfat olarak Kalem malem alacağım.
kullanılabilir. Belgisiz zamirlerin de sıfatlardan ayırt edilme yolu bütün
Ötekini bana ver. Öteki kitabı ver. zamirlerde (özellikle işaret zamirlerinde) olduğu gibidir.
Beriki sende kalsın. /Beriki kaset sende kalsın Zaten belgisiz zamirler ek almış oldukları hâlde sıfat olarak
Böylesi, insanı rahatsız eder. Böylesi davranışlar. kullanılamazlar.
Şöylesi de doğru olmaz ki./Şöylesi bir tarzla yapmak. Belgisiz zamirler isim tamlamasında hem tamlayan hem de
Öylesinden her zaman kaçarım. /Öylesi İnsanlardan.
tamlanan olabilir:
Bu kelimelerin sıfat mı zamir mi olduklarını anlamak Öğrencilerin pek çoğu
için şu soruları sorarız: ¦İsmin yerini mi tutuyorlar, yoksa Pek çoğunun velisi
ismi niteliyor ya da belirtiyorlar mı? Adamın kimsesi yoktu
¦Zamirler ismin yerini tutar; sıfatlar isimle birlikte kullanılır.
25
Kimsenin işine karışmam. -ki şekli vardır: senin kalemin>seninki, Ali'nin eli>Ali'ninki,
onun düşüncesi>onunki...
5. Soru zamirleri c. "-ki" Yapım Eki
Soru yoluyla isimlerin yerini tutan zamirlerdir. Cümledeki İsimlere eklenerek yer ve zaman bildiren sıfatlar türeten
soru anlamı soru zamirleriyle de sağlanır."ne, kim, hangisi, ektir.
nere, kaçı" Zaman bildiren kelimelerin sonuna doğrudan eklenirken,
Yanında ne getirdin? Bunları sana kim anlattı. yer bildiren sıfatlar türetirken "-DE" hâl ekiyle birlikte
Soru zamirleri cümleye soru anlamı katar, ama bazı kullanılır.
durumlarda soru cümlesi yapmaz. Sadece -ki ve az da olsa -kü şekilleri vardır:
Kimin geldiğini bilemem. Hangisini istediğini bu yılki sınav, yarınki maç, dünkü film, bugünkü aklım...
anlamadım. masadaki kitaplar, duvardaki saat, evdeki hesap...
"hangi ve kaç" sıfatları iyelik eki alarak zamir olurlar. 7. İyelik zamiri
Hangisi sizinle geldi? İyelik ekinin ta kendisidir. Her dil bilgisi kitabı bunu zamir
Soruların kaçı cevaplandı? olarak almaz. İsim tamlamasında tamlayan kullanılmadığı
Soru zamirleri hâl eklerini alabilir. takdirde tamlanandaki bu eklere iyelik zamirleri denir.
Buraya nereden geldiniz? kitab-ım, kitab-ın, kitab-ı, kitab-ımız, kitab-ınız, kitap-ları
Nereden gelip nereye gidiyoruz? masa-m, masa-n, masa-s-ı, masa-mız, masa-nız masa-ları
Burada kimi bekliyorsun? su-y-um, su-y-un, su-y-u, su-y-umuz, su-y-unuz, su-ları
Bu masa neden yapılmış? (¦tahtadan) ne-y-im, ne-y-in, ne-y-i/ne-s-i, ne-y-imiz, ne-y-iniz, ne-leri
Soru zamirleri isim tamlamasında tamlayan da tamlanan
da olabilir. YAPI BAKIMINDAN ZAMİRLER
Kimin yanında bozuk para var? Yapı bakımından zamirler dörde ayrılır:
Bu da neyin nesi? Bizim neyimiz eksik? 1. Basit Zamirler
Kök hâlindeki zamirlerdir:
6. İlgi zamiri Ben, sen, o, biz, siz, onlar, bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar,
-Belirtili isim tamlamasında tamlananın yerine kullanılır. hepsi, çoğu, birisi, hangisi, kaçı, bazısı...
-Tamlayan eklerinin üzerine gelir. 2. Birleşik Zamirler: Birden fazla kelimeden oluşan
-Ek hâlindeki tek zamirdir. "-ki" zamirlerdir.
-Eklendiği kelimeye bitişik yazılır ve bir ismin (tamlananın) Hiçbiri, birtakımı, öbürü...
yerini tutar. 3. Öbekleşmiş Zamirler:Birden fazla kelimenin değişik
-Büyük ve küçük ünlü kurallarına uymaz; sadece -ki şekli yollarla öbekleşerek oluşturdukları zamirlerdir.
vardır: Öteki beriki, falan filân, şundan bundan, herhangi biri, ne
benim kalemim>benimki kadarı...
onun eli>onunki 4. Ek Hâlindeki Zamirler
Orhan'ın puanına nazaran Hakan'ınki daha yüksek. İlgi ve iyelik zamirleri ek hâlindedir.
Cemal'in defteri seninkinden daha düzenli. Benimki, kalemimiz

Türkçede üç tane "ki" vardır:

a. "ki" Bağlacı
Sadece "ki" biçimi vardır. Kendinden önceki ve sonraki
kelimelerden ayrı yazılır.
Türkçe değil, Farsça bir bağlaçtır ve Türkçe cümle yapısına
aykırı olarak kullanılır. "ki" ile başlayan bir ara cümle asıl
cümlenin içinde kısa çizgiler arasında verilebilir:
Bu ezanlar -ki şahadetleri dinin temeli-
Yağmur yağmadı ki mantarlar ortaya çıksın.
Bir şey biliyor ki konuşuyor.

b. "-ki" İlgi Zamiri

Eklendiği kelimeye bitişik yazılır ve bir ismin (tamlananın)
yerini tutar. Büyük ve küçük ünlü kurallarına uymaz; sadece

26
 FİİLLER ( EYLEMLER)

Eylem; iş, oluş, hareket bildirip kip ve kişi eki alan Eylemler anlam bakımından üçe ayrılır:
sözcüklerdir.
İşten çıktıktan sonra parkta biraz yürüdüm. 1. İş (Kılış) Eylemleri
Bu cümlede, bir hareket bildiren “yürümek” sözcüğü kip (- Yapılan işten etkilenen bir varlığın, nesnenin bulunduğu
di’li geçmiş zaman) ve kişi eki (-m) alarak, (yürü – dü – m) eylemlerdir.
cümlede “eylem” olmuştur. Öğrenci soruyu kısa sürede çözdü.
Aşağıdaki cümlelerde koyu renkli sözcükler kip ve şahıs eki Dün seni çok aradım.
alarak cümlede eylem görevinde kullanılmışlardır. Bu cümlelerde “çözmek” eyleminden “soru” sözcüğü,
Bu yaz tatilinde köyümüze gideceğiz. “aramak” eyleminden “seni” sözcüğü etkilenmektedir.
Şimdi askerdeki amcama mektupyazıyorum.
Dilekçenizi ay sonuna kadar bana vermelisiniz. 2. Durum Eylemleri
Öğretmenimizin anlattığı fıkraya uzun süre güldük.
Yapılan işten etkilenen bir varlığın, nesnenin bulunmadığı
Eylem Kipleri
eylemlerdir.
Eylemlerin bir işi, durumu veya oluşu ortaya koyuş
Araba yolun ortasında durdu.
biçimlerine kip denir. Kipler, haber ve dilek kipleri olmak
Bu espriye tüm sınıf güldü.
üzere ikiye ayrılır.
Duvardaki resimlere baktım.
A. Haber (Bildirme) Kipleri Bu cümlelerdeki “durmak, gülmek, bakmak” eylemlerinde
Zaman anlamı taşıyan kiplerdir. Bu kiplerle çekimlenen bir iş, bir hareket vardır. Ancak bu eylemlerden etkilenen bir
eylemlerin gerçekleşme zamanı bellidir. varlık, nesne yoktur.
1. Di’li Geçmiş Zaman Kipi
2. Miş’li Geçmiş Zaman Kipi 3. Oluş Eylemleri
3. Şimdiki Zaman Kipi
Zamanla meydana gelen değişmeyi gösteren eylemlerdir.
4. Gelecek Zaman Kipi
Bu sözcüklerde eylem genellikle kendiliğinden gerçekleşir.
5. Geniş Zaman Kipi
Öğleden sonra karnım çok acıktı.
B. Dilek (Tasarlama) Kipleri Annem dün hastalandı.
Zaman anlamı taşımayan kiplerdir. Bu kiplerle çekimlenen Kardeşimin boyu uzadı.
eylemler, bir tasarı halinde olduğundan zaman kavramı Bu cümlelerdeki “acıkmak, hastalanmak, uzamak”
taşımaz. eylemleri, belli bir süre sonunda gerçekleşen bir değişmeyi
1. Gereklilik Kipi ifade etmektedir.
2. İstek Kipi
3. Dilek-Koşul Kipi Eylemlerde Anlam (Zaman) Kayması
4. Emir Kipi
A. Haber (Bildirme) Kipleri
Bir eylem kipinin kendi anlamı dışında, başka bir kip yerine
B. Dilek (Tasarlama) Kipleri
kullanılmasıdır.
Eylemlerde Olumsuzluk Hafta sonları evinde oturup kitap okuyor.
Eylemlerde olumsuzluk, kip eklerinden önce eyleme Bu cümlede, her zaman yapılmakta olan bir iş
olumsuzluk eki (-me, -ma, -mez, -maz ) getirilerek yapılır. bildirilmektedir. Yani cümlede geniş zamanlı bir eylem
Eylem + Olumsuzluk Eki (-me, -ma) + Kip + Kişi Eki anlatılmaktadır; ancak cümlede şimdiki zaman kipi
gel – me – miş – sin (öğrenilen geçmiş zaman) kullanılmıştır. Dolayısıyla şimdiki zaman kipi, geniş zaman
gel – me – di – m (görülen geçmiş zaman) kipi yerine kullanılmıştır.
gel – mi(me) – yor – um (şimdiki zaman) Gelecek yıl üniversiteyi bitiriyor. (bitirecek)
gel – me – y – eceğ(ecek) – im (gelecek zaman) (şimdiki zaman kipi, gelecek zaman kipi yerine)
gel – me – m (geniş zaman) Ekinler her yıl temmuzda sararıyor. (sararır)
gel – mez – sin (geniş zaman) (şimdiki zaman kipi, geniş zaman kipi yerine)
gel – me – y – e – lim (istek kipi) Bir gün Nasrettin Hoca eşeğe ters biniyor. (binmiş)
gel – me – se – n (dilek-koşul kipi) (şimdiki zaman kipi, geçmiş zaman kipi yerine)
gel – me – meli – sin (gereklilik kipi) İlk şiiri uzun yıllar önce yayımlanır. (yayımlandı)
gel – me (emir kipi) (geniş zaman kipi, geçmiş zaman kipi yerine)

27
Yıl sonunda yaylada buluşuruz. (buluşacağız) • Genç yaşta saçların ağarmış.
(geniş zaman kipi, gelecek zaman kipi yerine) (Görülen, şahit olunan bir durumu anlatmak-tadır.)
Bu kitabı önceden okumuş olacak. (olmalı) • Yorgunluktan olacak, uyuyakalmışım.
(gelecek zaman kipi, gereklilik kipi yerine) (olasılık) (Sonradan farkına varılan bir durumu anlatmaktadır.)
Arkadaşlar, sınav kâğıtlarını verelim. (verin)
(istek kipi, emir kipi yerine) 2. DİLEK (TASARLAMA) KİPLERİ
Allah gönlünüze göre versin. (vere)
(emir kipi, istek kipi yerine) Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Bu tür fiil kiplerini dört
şekilde inceleyebiliriz :
FİİLLERDE KİP a) Gereklilik Kipi: Eki, -malı, -meli'dir. Ey¬lemin yapılması
Bir fiilin zaman ve anlam özelliklerine göre farklı eklerle gerektiğini anlatan kiptir. Bazen cümleye ihtimal anlamı da
değişik biçimlere girmesine fiillerde kip denir. katar:
Türkçede fiil kipleri genel olarak iki grupta incelenir: •Bu kitabı bir ay içinde bitirmeliyim.
1. Haber (Bildirme) Kipleri (Gereklilik anlamı vardır.)
2. Dilek (Tasarlama) Kipleri •Bu saatte işten çıkmış olmalı.
1. HABER (BİLDİRME) KİPLERİ (İhtimal anlamı vardır.)
Bir fiilin çekiminde kesin olarak zaman bildi¬ren fiil kiplerine
haber kipleri denir. Bir İşin, olu¬şun ya da durumun hangi b) Dilek - Şart Kipi:
zamanda yapıldığını anlatan fiil kipleridir. Buna göre fiil Eki, -sa, -se'dir. Bazen koşul, bazen de dilek anlamıyla
kiplerini beş grupta inceleyebiliriz: çekimlenir:
•Çocuk erken uyuşa da çıksak. (Koşul)
a) Şimdiki Zaman Kipi: •Bugün gelmese yarın gelse. (Dilek)
Eki -(i)yor'dur. İş ile anlatışın aynı anda ya-pıldığını bildirir.
Geçmişten süregelen durumları da anlatır: c) İstek Kipi:
• Misafirler için yemek hazırlıyorum. Eki, -a, -e'dir. Cümleye istek anlamı katar:
• Üç yıldır bu işyerinde çalışıyorum. •Bu yaz Karadeniz'e gidelim.
b) Gelecek Zaman Kipi:
Eki -acak, -ecek'tir. İşin anlatıştan sonra yapılacağını bildirir: d) Emir Kipi:
• Sınav bir ay sonra yapılacak. Kip eki yoktur. Eylemin yapıl¬masını buyruk şeklinde
• Yarınki maça o da gidecek. bildiren eylem kipidir. Bi¬rinci tekil ve birinci çoğul şahsın
emir çekimi yok¬tur.
c) Geniş Zaman Kipi: Çekimi
Eki -r (-ar, -er, -ır, -ir)'dir. İşin herhangi bir zamanda Gel- ¬gelin(geliniz)
yapılabileceğini anlatır. "Her" anlamını ifade eder. Genel Gelsin gelsinler
gerçekleri anlatır.
•Akşamları bir bardak süt içer.(her akşam) UYARI 1
•Dünya, Güneş'in etrafında döner.(her zaman) Emir kipinde II. tekil kişide şahıs eki yokken, diğer kiplerde
III. tekil kişide şahıs eki yok¬tur:
d) Görülen Geçmiş Zaman Kipi: okudu-m okudu-k
Eki, -dı, -di (-ti, -ti)'dir. işin anlatıştan önce yapıldığını anlatır. okudu-n okudu-nuz
Bu kiple çekimlenen eylemleri anlatıcı ya kendisi yapmıştır okudu- - okudu-lar
ya da eylemin ger-çekleşmesine tanık olmuştur: Şahıs ekleri Şahıs ekleri
• Dünkü konsere o da gitti.
• Güzel bir araba aldım. UYARI - 2 :
Bir fiilin, kip ve şahıs biçiminde yapılanmasına çekimli fiil
e) Duyulan Geçmiş Zaman Kipi: denir. Buna göre, fiilin olduğu her yerde çekimli fiil de
Eki, -mış, -miş (-muş, -müş)'tir. İşin anlatış¬tan önce vardır.
yapıldığını başkasından duyma şeklinde anlatır: •Yarın erken kalk.
• Onlar, üç yıl önce buraya yerleşmiş. •Bir ay sonra gelecek.
• Dünkü kazada üç kişi yaralanmış. •Yağmur yağarsa toprak güzel kokar.
"-miş" eki, her zaman başkasından duyul¬ma anlamı •Biraz daha bekleyelim.
taşımayabilir:

28
Fiillerde Olumsuzluk: Basit zamanlı bir fiile ekfiilin "imiş" şekli geti¬rilerek
oluşturulur:
Fiillerde olumsuzluk, kip eklerinden önce "-ma, -me" •Oku - yor - muş - sun (Bileşik zamanlı fiil)
olumsuzluk eki getirilerek yapılır. Bu¬na göre fiil + Fiil Zaman Ekfiil Şahıs eki
olumsuzluk eki + kip eki + şahıs eki düzeni vardır. Yukarıdaki fiil, şimdiki zamanın rivayeti II. te¬kil kişiye göre
Olumlu Fiil Olumsuz Fiil çekimlenmiştir.
Okuyorum Oku-mu-yor-um Aşağıdaki fiiller de rivayet bileşik zaman¬lıdır :
Okuyacaksın Oku-ma-y-acak-sın •Çözüyormuşuz
Okumalıyız Oku-ma-malı-y-ız (Şimdiki zamanın rivayeti I, çoğul kişi)
•Geniş zamanla çekimlenmiş fiiller olum¬suz yapıldığında •Anlasaymışsın
kip eki "-r", "-z"ye dönü¬şür. (Dilek - şart kipinin rivayeti II. tekil kişi)
— O, erkenden kalkar .
— O, erkenden kalkmaz 3. Şart Bileşik Zamanı:
• I.tekil ve çoğul kişilerin çekiminde fiil olumsuzlaştırılırsa Basit zamanlı bir fiile ekfiilin "ise" şekli getiri¬lerek
geniş zaman kip eki düşer. oluşturulur:
— Yarın ben de gelir im. •Oku - y - acak - şa - _n_ (Bileşik zamanlı fiil)
Yarın ben de gelmem. •Fiil Zaman Ekfiil Şahıs eki
geniş zaman kip eki düşmüş Yukarıdaki fiil, gelecek zamanın koşulu, II. tekil kişiye göre
çekimlenmiştir.
BASİT VE BİLEŞİK ZAMANLI FİİLLER Aşağıdaki fiiller de koşul bileşik zaman ile çekimlenmiştir:
•Çözüyorsanız
(Şimdiki zamanın koşulu - II. çoğul kişi)
Bir fiilin, tek bir zaman veya kip bildirecek şekilde
•Anlamışsak
kullanılmasına basit zaman denir. Yani dokuz kipten
(Duyulan geçmiş zamanın koşulu I. çoğul kişi)
herhangi biriyle çekimlenmiş bir fiil biçimidir:
Okudum okumalıyım
Okuyorum okusam FİİLDE YAPI
okurum okuyayım Fiilleri yapı bakımından üç grupta inceleyebi¬liriz :
okuyacağım oku 1. Basit Fiiller:
okumuşum Yapım eki almamış, başka sözcüklerle birleşmemiş fiillerdir:
•Birkaç soru çözdü.
Yukarıdaki çekimli eylemler basit zamanlıdır. Bu fiillerin •Birkaç gün önce de gelmişti.
birden çok kip ve zaman bildirecek biçimde çekimlenmesine •Çocuk, durmadan gülüyordu.
bileşik zamanlı fiil denir. Basit zamanlı fiillere ekfiilin
gelmesiyle bileşik zamanlı fiil oluşur. 2. Türemiş Fiiller:
Bileşik zamanlı fiilleri üç grupta inceleyebiliriz: Basit yapılı sözcüklere yapım eklerinin getirilmesiyle elde
1. Hikâye Bileşik Zaman : edilen fiillere türemiş fiiller denir.
Basit zamanlı bir fiile ekfiilin "idi" şekli getirilerek •Çocuk, etrafına bakındı. ( bak-ın : fiilden fiil)
oluşturulur: •Havuzun içini temizledim. ( temiz-le: isimden f.)
•Oku - yor - du - m (Bileşik zamanlı fiil) •Adamın eli kanıyordu.( kan-a: isimden fiil)
Fiil Zaman Ekfiil Şahıs eki •Çocuğunu görünce duygulandı.( duygu-lan: i. F.)
Yukarıdaki fiil, şimdiki zamanın hikâyesi I. te¬kil kişiye göre
çekimlenmiştir. 3. Bileşik Fiiller:
Aşağıdaki fiiller de hikâye bileşik zamanlı¬dır: Birden çok sözcüğün bir araya gelerek oluş¬turduğu fiillere
•Çözüyorduk —> Çözmek fiili bileşik fiiller denir. Bileşik fiilleri oluşum ve anlam özellikleri
(Şimdiki zamanının hikâyesi I. çoğul kişi) bakımından şu gruplarda inceleyebiliriz:
•Anlasaydın -> Anlamak fiili
(Dilek - şart kipinin hikâyesi II. tekil kişi) a) Yardımcı Fiille Oluşan Bileşik Fiiller:
•Sormuştunuz -> Sormak fiili Bir yardımcı fiille ondan önce gelen ad soylu bir sözcükten
(Duyulan geçmiş zamanın hikâyesi II. çoğul oluşan sözcüklerdir. Yardımcı fiil olarak "etmek, olmak,
kişi) eylemek, kılmak" gibi fiiller kullanılır:
•Bizim önerimizi o da kabul etti.
2. Rivayet Bileşik Zamanı: •Onun kazanacağını hissettim.

29
•Şarkılarıyla herkesi mest eyledi.
UYARI :
"Etmek ve olmak" sözcükleri, ad soylu bir sözcükle
kalıplaşmamışsa ya da tek başına bir an¬lam taşıyorsa
yardımcı fiil sayılmaz; bağımsız bir fiil kabul edilir:
•Bu araba yirmi bin eder.
"Etmek" sözcüğü, yardımcı fiil değil; çünkü tek başına
"değer" anlamı taşımaktadır.
•Yarın erkenden orada olurum.
"Olmak" sözcüğü, bu cümlede yardımcı fiil değil; çünkü tek
başına "bulunurum" anlamı taşımaktadır.
ÖRNEK - (ÖSS - 1982):
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "etmek" söz-cüğü yardımcı
eylem olarak kullanılmamıştır?
A) Bu konuda ona ancak sen yardım edebilir¬sin.
B) Evde yoktuk; misafirlerimizi yolcu etmeye gitmiştik.
C) Bu ödülü çoktan hak ettiğini o da biliyordu.
D) Bu tablo sence on milyon lira eder mi?
E) Bunu, birçok kez kendisinden rica ettim.
ÇÖZÜM:
"Etmek" sözcüğü, cümlede kendinden önce ge¬len ad soylu
bir sözcükle birleşerek bir anlam taşırsa bileşik eylem yapar.
Ad soylu sözcükle ilgi kurmadan bir eylem bildirirse tek
başına esas fiil olur. A'da "yardım etmek", B'de "yolcu
etmek", C'de "hak etmek", E'de "rica etmek" eylemlerin¬de
"etmek" bileşik eylem oluşturmuş ve yardımcı eylem olarak
kullanılmıştır. Ancak D'de "değer, tutar" anlamında
kullanıldığı için yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır.
Doğru cevap (D) seçeneğidir.
b) Kurallı (Özel) Bileşik Fiiller:
Herhangi bir fiile getirilen "a, e, ı, i, u, ü" ses¬leriyle birlikte
"bilmek, vermek, durmak, kalmak, yazmak" gibi fiillerin
birleştirilerek yazılmasıyla oluşturulan bileşik fiillerdir.
Kurallı bileşik fiiller anlam özellikleri bakımından dört
gruba ayrılır:
1. Yeterlilik Fiili:
Bir fiilin sonuna "(e) bilmek" sözcüğü getiri¬lerek elde edilir.
Eyleme "gücü yetme, başarma, ihtimal" anlamlarından
birini katar:
•Bu masayı kaldırabilirim. (Gücü yetme)
•Bu sorunu çözebilirim. (Başarma)
•Bugün kar yağabilir. (İhtimal)
NOT:
Yeterlilik fiilinin olumsuz biçimi de bileşik fiil kabul edilir:
Gelebilirim > gelemem
Okuyabilir okuyamaz
2. Tezlik Fiili:
Eylemin, çabucak, hemen, kolayca yapıldığı¬nı anlatır. Bir
fiilin sonuna "(i) vermek" sözcüğü getirilerek oluşturulur:
•Kitabı okuyuverdim.
•Olanları oracıkta anlatıverdi.
•Suyu getiriverdi.
3. Sürerlik Fiili:
Eylemin bir süre devam ettiğini anlatır. Fiille¬rin sonuna "(e)
durmak, (e) kalmak, (e) gelmek" sözcüklerinin getirilmesiyle
oluşur:
•Sen süredur, biz sonra geliriz.(Sürmeye devam et.)
•Bu olaylar geçmişten süregelmiş.(Devam ederek gelmiş.)
•Arabanın ardından bakakaldı.(Bir süre baktı.)
4. Yaklaşma Fiili:
Fiilde anlatılan işin, oluşun yapılmasına çok az kalındığını,
neredeyse gerçekleşeceğini anlatır. Bir fiilin sonuna "(e)
yazmak" sözcüğü getirilerek oluşturulur:
•Merdivenlerden düşeyazdım.
(Az kalsın düşecektim.)
•Çocuk, açlıktan öleyazdı.
(Neredeyse ölecekti.)
c) Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller:
Ad soylu sözcüklerle fiillerin kimi zaman birinin kimi zaman
da tümünün gerçek anlamlarından uzaklaşıp anlamca
kaynaşmasıyla oluşturulan bileşik fiillerdir. Bu tür fiiller,
deyimsel özellik taşıyan sözlerdir:
•Sınav günü kimseye göz açtırmadı.
•Kimse ona diş geçiremez.
•Bir daha yanlış yaparsan külahları değişiriz.
•Bu işin yürümeyeceğine sana senet veririm.
UYARI:
Aşağıdaki sözcükler de kaynaşmış bileşik fiil kabul edilir:
vazgeçti, başvurdu, öngördü, varsaydı, elve¬rir... gibi.
30
 FİİL ÇATILARI
Cümlede, eylemin nesne alabilip alamamasına ya da
öznenin, eylemde bildirilen işle ilgili olarak gösterdiği
özelliğe eylem çatısı denir. Dolayısıyla, yüklemi eylem
olmayan cümlelerde çatı aranmaz.
Eylemler çatısı bakımından iki grupta incelenir:
• A. Nesnesine Göre Fiiller
• 1. Geçişli Fiil
• 2. Geçişsiz Fiil
• B. Öznesine Göre Fiiller
• 1. Etken Fiil
• 2. Edilgen Fiil
• 3. Dönüşlü Fiil
• 4. İşteş Fiil
A. Nesnesine Göre Fiiller
1. Geçişli Fiil
Nesnesi olan ya da nesne alabilen eylemlere “geçişli eylem”
denir. Nesneyi, yükleme sorduğumuz “neyi, kimi, ne”
sorularıyla bulduğumuz için, bu sorulara cevap veren
eylemler geçişlidir.
Ben bu kitabı geçen yaz okumuştum.
Askerdeki arkadaşıma mektup yazdım.
Bu cümlelerde “okumuştum” eylemi “bu kitabı” nesnesini,
“yazdım” eylemi “mektup” nesnesini aldığından geçişli bir
eylemdir.
Aşağıdaki cümlelerde eylemler, altı çizili nesneleri aldığı için
geçişlidir.
Topladığı çiçekleri vazoya yerleştirdi.
Babam, pazar sabahları gazete alırdı.
Diploma törenine kuzenini de davet etti.
Öğretmenimiz derste bize fıkra anlatırdı.
Not: Geçişli eyleme sahip olan cümlelerde kimi zaman
nesne bulunmaz. Bu eylemler nesne almasalar da geçişlidir.
Önemli olan, o eylemin nesne alabilmesidir.
Öğretmen çok güzel anlattı.
Öğretmen konuyu çok güzel anlattı.
Bu cümlede nesne bulunmamasına rağmen, istenirse
cümleye nesne getirilebildiği için “anlatmak” eylemi
geçişlidir.
2. Geçişsiz Fiil
Nesne alamayan eylemlerdir. Geçişsiz eylemler, “neyi, kimi,
ne” sorularına cevap veremez. Geçişsiz eylemlerin yüklem
olduğu cümlelere dışarıdan herhangi bir nesne getirilemez.
Onun anlattığı fıkraya hepimiz güldük.
Babamla hafta sonları balık tutmaya gideriz.
Bu cümlelerde yüklem olan “güldük” ve “gideriz” eylemleri
nesne alamadığı için, geçişsiz bir eylemdir.
Aşağıdaki cümlelerde eylemler, nesne alamadıkları için
geçişsizdir.
Dün gece televizyondaki film çok geç başladı.
Küçük kardeşim bugün erkenden uyandı.
Geleceğe her zaman umutla baktık.
Okul sonrası annesine ev işlerinde yardım ediyordu.
Not: Nesneyi bulmak için yükleme sorduğumuz “neyi, kimi,
ne” sorularına “onu” sözcüğünü ortak bir cevap olarak
verebiliriz. Cümleyi “onu” sözcüğü ile birlikte okuyarak
cümledeki eylemin geçişli olup olmadığını kolayca
anlayabiliriz.
Sabahtan beri burada (onu) bekliyorum.
Balonu uçan çocuk bir süre (onu) ağladı.
Bu cümlelerde nesne yoktur. Cümlelere “onu” sözcüğünü
getirdiğimizde “beklemek” eyleminin geçişli, “ağlamak”
eyleminin geçişsiz olduğunu görürüz.
Not: Türkçede bazı eylemler yeni anlamlar kazanarak hem
geçişli, hem geçişsiz olarak kullanılabilmektedir. Bir
cümledeki eylemin geçişli olup olmadığı sorulduğunda
sadece eylemi değil, cümleyi bütünüyle okumak gerekir.
Bütün gün çarşıda boş boş gezmiş. (geçişsiz)
Sınıfça ilçemizdeki müzeyi gezdik. (geçişli)
Arkadaşım az önce buradan geçti. (geçişsiz)
Afrikalı atlet sporcuların hepsini geçti. (geçişli)
Not: Geçişsiz iken -r, -t, -tır” eklerinden uygun olanını
alarak geçişli hale gelen eylemlere oldurgan eylem denir.
Komik hareketleriyle hepimizi güldürdü.
Daha önce kullandığımız geçişsiz “gülmek” eylemine “-dür”
eki getirilerek geçişli “güldürmek” eylemi elde edilmiştir.
Aşağıdaki örneklerde geçişli ve geçişsiz eylemler bir arada
verilmiştir.
Geçişsiz Eylem Oldurgan Eylem
dolmak dol – dur – mak
ağlamak ağla -t – mak
düşmek düş – ür – mek
Not: Geçişli iken -r, -t, -tır” eklerinden uygun olanını alarak
tekrar geçişli yapılan eylemlere ettirgen eylem denir. Bu
fiillerde işi, bir başkasına yaptırma anlamı vardır.
Yaşlı kadın askerdeki oğluna mektup yazdırdı.
Daha önce kullandığımız geçişli “yazmak” eylemine “-dır”
eki getirilerek yine geçişli “yazdırmak” eylemi elde
edilmiştir. Aşağıda, geçişliyken “-r, -t, -tır” eklerinden biriyle
geçişlilik derecesi artırılıp ettirgen yapılmış eylemler
verilmiştir.
31

Geçişli Eylem Ettirgen Eylem
açmak aç – tır – mak
okudu oku -t -tu
duymak duy – ur – mak
B. Öznesine Göre Fiiller
Türkçede eylemler, öznenin eylemle ilgili olarak gösterdiği
özelliğe göre dörde ayrılır.
1. Etken Fiil
Yüklemde belirtilen eylemi, öznenin kendisi yapıyorsa bu
tür eylemlere “etken eylem”, özneye de “gerçek özne”
denir.
Çocuk, yaramazlık yapan küçük kardeşini dövdü.
Bu cümlede “dövmek” eylemi etkendir; çünkü “dövme” işini
doğrudan özne (çocuk) gerçekleştirmektedir.
Aşağıdaki cümlelerde eylemler, altı çizili özneler tarafından
doğrudan yapıldığı için etken çatılıdır.
Babam, evimize yeni mobilyalar almış.
Bulutlar, ağır ağır geçti üzerimizden.
Dün gece aniden kar yağdı.
İhtiyar, deniz kenarında gemileri seyrediyordu.
Kuşlar, gün batmadan yuvalarına dönüyordu.
Ünlü şair, daha çok, aşk şiirleri yazıyormuş.
Öğretmenimiz, derste güzel şiirler okurdu.
Not: Cümlede, gizli özne, yüklemde bildirilen işi doğrudan
kendisi yaptığından aynı zamanda gerçek öznedir.
Ödevlerini bir an önce yapmalısın. (sen)
Bu cümlenin yüklemi, gizli özne olan “sen sözcüğüdür.
Eylem özne tarafından yapıldığı için, “yapmak” eylemi
etkendir.
2. Edilgen Fiil
Edilgen eylemin yüklem olduğu cümlelerde özne, yüklemde
bildirilen işi yapmaz; başkasının yaptığı işten etkilenir.
Edilgen eylem, “-n” ve “-l” ekiyle türetilir ve cümleye
“başkası tarafından yapılma” anlamı katar. Edilgen eylemin
yüklem olduğu cümlede özne “sözde özne” olarak
adlandırılır.
Küçük kardeş, yaramazlık yaptığı için dövüldü.
Bu cümlede yükleme “Dövülen kim?” sorusunu sorarsak
öznenin “küçük kardeş” olduğunu görürüz. Ancak “-I” ekini
alan “dövüldü” eylemi, özne tarafından değil, başkası
tarafından yapılmıştır. Yani burada özne, işi yapan öğe değil;
başkasının yaptığı işten etkilenen öğe durumundadır.
Dolayısıyla burada gerçek özne değil, “sözde özne” vardır.
Aşağıdaki cümleleri incelediğimizde, eylemlerin başkaları
tarafından yapıldığını, dolayısıyla bu eylemlerin edilgen
çatılı olduğunu görüyoruz.
Sınıfımıza yeni bir başkan seçildi.
Okulumuza yeni bilgisayarlar alınmış.
Bayram öncesi caddeler güzelce temizlendi.
Kasabamıza yeni parklar yapılacak.
Sınavda birinci olan öğrenci ödüllendirildi.
Sınavı bitirmeden çıkmamamız gerektiği söylendi.
Bu yazarımızın yapıtları dili yalın olduğu için çok okunur.
Cadde ve sokaklar bayraklarla süslendi.
Not: Edilgen çatılı cümlelerde işi yapan, cümle içinde geçse
bile eylem yine “edilgen”dir.
Suçlu, polis tarafından Bursa’da yakalandı.
Bu cümlede, “yakalanma” işinin “polis tarafından” yapıldığı
görülüyor. Ancak yükleme sorulan “Yakalanan kim?”
sorusuyla,”suçlu” sözcüğünün özne olduğunu görürüz.
Dolayısıyla “yakalandı” eylemi, “-n” ekini alıp “başkası
tarafından yapılma” anlamı taşıdığı için edilgen bir eylemdir.
Tarafınadan, dolayısıyla, -ce/-ca ile işi yapan dolaylı olarak
bildirildiğinde buna örtülü özne denir.
3. Dönüşlü Fiil
Özne, yüklemde belirtilen eylemi hem yapıyor hem de
yaptığı bu eylemden etkileniyorsa bu tür eylemlere
“dönüşlü eylem” denir. Dönüşlü eylemler de edilgen fiiller
gibi “-I” ve “-n” ekiyle türetilir. Dönüşlü eylemin yüklem
olduğu cümlede “kendi kendine yapma” anlamı vardır.
Dönüşlü fiillerde özne gerçek öznedir.
Çocuk, yaptığı hata nedeniyle dövündü.
Bu cümlede öznenin (çocuk) “dövünme” işini kendisinin
yaptığını ve bu işten yine kendisinin etkilendiğini görüyoruz.
Dolayısıyla cümlenin yüklemi dönüşlü bir eylemdir.
Aşağıdaki cümlelerin yüklemlerini incelediğimizde,
öznelerin, yüklemde bildirilen işi “kendi kendilerine
yaptıklarını ve yaptıkları işten yine kendilerinin
etkilendiklerini” görüyoruz.
Sınavı kazandığımı duyunca çok sevindim.
Babam, uzun yıllar çalıştığı işyerinden ayrıldı.
Sarsıntıyı duyunca hemen telefona sarıldı.
Prova saati yaklaşınca elbiselerini giyindi.
Dedesi her zaman madalyasıyla övünürdü.
Not: Edilgen eylem ve dönüşlü eylem; aynı eklerle
oluşturulduğundan karıştırılabilir. Edilgen çatılı eylemlerin
öznesi sözde öznedir, yani eylemi gerçekleştiren belli
değildir. Dönüşlü fiillerin öznesi ise gerçek öznedir, yani
eylemi gerçekleştiren öznenin kendisidir.
Onu aramadığım için bana kırılmış.
Bu cümlede “kırılma” eylemini öznenin kendisi yapmış,
yaptığı işten de kendisi etkilenmiştir. Yani yüklem dönüşlü
bir eylemdir.
Öğrenciler bahçedeyken sınıfın camı kırılmış.
32
Bu cümlede bildirilen “kırılma” eylemini öznenin kendisi tarafından da yapılabilir. Aşağıdaki cümlelerde eylemler,
değil, bir başkası yapmıştır. Dolayısıyla eylem edilgen bir kişi tarafından da yapılabildiği için işteş çatılı değildir.
çatılıdır.
Yorucu bir günün sonunda dağa ulaştık.
4. İşteş Fiil Otobüsten iner inmez kalabalığa karıştı.
Yapılması için birden fazla öznenin gerektiği eylemlerdir, Aylarca bu sınav için çalıştı.
işteş çatılı eylemler “-ş” ekini alır. Bazı fiiller ise kök olarak “- Uzun süre geçmesine rağmen buraya alışamadı.
ş” ile bitmiştir ve işteş özellik gösterir.
Çocuk, arkadaşıyla yok yere dövüştü. Fiil Çatısıyla İlgili Cümle İncelemeleri
Bu cümlede “dövüştü” eylemi, “-ş” ekini aldığı ve birden Çocukların boyları bu yıl çok uzamış.
fazla kişi tarafından yapılmayı gerektirdiği için işteş bir
eylemdir, işteş eylemlerde özne tekil bile olsa yüklemde Öznesine göre: ……………………………………… Nesnesine göre:
bildirilen iş, birden fazla kişiyi gerektirir. ………………………………..
İşteş eylemler, öznelerin işi yapma durumuna göre ikiye
ayrılır: Onunla yarın buluşmak üzere sözleştik.
Öznesine göre: ……………………………………… Nesnesine göre:
a. Karşılıklı İşteş Fiil: ………………………………………
Özneleri bir işi karşılıklı olarak yapan işteş eylemlerdir.
Ünlü yazarla geçen yıl bir kitap fuarında tanıştık. Dağın tepesine bir saat sonra çıkılacak.
Bu cümlede iki kişinin karşılıklı olarak birbirini tanıması Öznesine göre: ……………………………………… Nesnesine göre:
anlatıldığı için “tanışmak” eylemi karşılıklı işteş bir eylemdir. ………………………………………
Aşağıdaki cümlelerin yüklemleri, karşılıklı işteş eylemlerdir.
Toplantıda yeni projeyi uzun uzun tartıştık. Bu zor günlerimde anılarıma tutundum.
Onunla en son geçen ay görüşmüştüm. Öznesine göre: ……………………………………… Nesnesine göre:
Yurtdışındaki arkadaşımla birkaç yıl mektuplaştık. ………………………………………
Yıllar sonra gördüğüm arkadaşımla hasretle kucaklaştık.
Kazandığımız parayı akşamüstü paylaştık.
Not: Bazı eylemlerde “-ş” eki kalıplaştığı için sözcükten
ayrılmaz. Gerçekleştirilmesi için birden fazla kişi gerektiren
yani anlamca işteşlik taşıyan bu eylemler de işteş eylemdir.
İki dargın arkadaş bu bayramda barıştı.
Gençliğinde okul takımında güreşirmiş.
b. Birlikte İşteş Fiil:
Aynı işi hep birlikte yapma anlamı taşıyan işteş eylemlerdir.
Öğretmenin anlattığı fıkraya bütün sınıf gülüştü.
Bu cümlede, eylem, bir işi karşılıklı olarak yapma değil; hep
birlikte yapma anlamı taşıdığı için “gülüşmek” eylemi
birlikte işteş bir eylemdir.
Aşağıdaki cümlelerin yüklemleri, birlikte işteş eylemdir.
Park görevlisini gören çocuklar sağa sola kaçıştı.
Yırtıcı kuşlar köyümüzün üzerinde uçuşuyordu.
Çocuklar heyecanla denize koşuştular.
Hepimiz küçücük bir odaya doluştuk.
Yolcular havalimanında bekleşiyordu.
Herkes yeni arabanın başına üşüştü.
Not: Bazı eylemler, aldığı ek nedeniyle işteş gibi gözükse de
tek başına yapılabildiğinden işteş değildir. Cümlede özne
birden çok bile olsa, iş bir kişi tarafından
gerçekleştirilebiliyorsa o eylem işteş değildir.
Yolcular trene zor yetişti.
Bu cümlede “yetişmek” eylemi, birden fazla özne almasına
rağmen işteş değildir. Çünkü bu eylemde bildirilen iş, bir kişi

33
 FİİLİMSİLER
Süzme bal, asma köprü, yapma çiçek...
Fiil kök veya gövdelerinden yapım ekleriyle türetilerek isim,
sıfat ve zarf olarak kullanılan kelimelerdir. 2. Sıfat-fiiller (Ortaçlar):
Bunlar artık fiil olarak kullanılma özelliğini kaybettikleri için Fiil kök veya gövdelerinden yapım ekleriyle yapılmış
fiil çekim eklerini (olumsuzluk eki hariç) alamazlar; isim sıfatlardır.
çekim eklerini alabilirler, isim sıfat ve zarf (tümleci) olarak Tanı->tanıdık (adam)
kullanılırlar; yancümlecik kurarlar. kırıl->kırılası (eller)...
Fiilimsiler üçe ayrılır: "-En, -Esİ, -mEz, -r, -dİk, -EcEk, -mİş" ekleriyle türetilirler
1. İsim-fiiller, *Sıfat görevinde kullanılırlar. Niteleme sıfatı sayılırlar.
2. Sıfat-fiiller (=ortaçlar) gelen araba, öpülesi el, dönülmez yol, koşar adım, tanıdık
3. Zarf-fiiller (=ulaç,= bağ-fiil) yüz, gelecek zaman, olmuş iş...

1. İsim-fiiller: *Daha sonra isimleşebilirler. İsimleştikleri zaman cümlede

Fiillerin adıdır. isim gibi kullanılırlar.
Fiillere (basit, türemiş, birleşik) getirilen "-mE, -mEk, -İş" Gelenler kimdi? (özne)
ekleriyle yapılır. Türetilen bu kelimelere mastar; türetmede Tanıdıklarımıza rastlayamadık. (Dolaylı tüml.)
kullanılan eklere mastar eki denir.
Bakmak, okumak, yazmak, konuşmak, derlemek, Aldıkları eke göre çeşitlere ayrılırlar:
eleştirmek, araştırmak...; *Geçmiş zaman ortaçları :"-dİk ve -mİş" ekleriyle yapılır.
Bakma, yüzme, seslenme, tamamlama, yarım bırakma, Nesne ve kavramların geçmişte ortaya çıkan niteliklerini
kovalama...; bildirirler.
Bakış, geliş, gidiş, serzeniş, sesleniş, tükeniş, kurtuluş, çıkış... Koca şehirde bir tek tanıdık yok.
*İsimlerin tüm özelliklerini gösterir, cümlede isim gibi Aramadık yer bırakmadık.
kullanılır. Bugüne kadar görülmemiş bir haksızlık var ortada.
Kitap okumayı çok seviyorum. Nesne Pişmiş aşa su katmak.
Okumak en faydalı eylemdir. Özne
Sinirli olduğu gelişinden anlaşılıyor. Dolaylı tüml. *Gelecek zaman ortaçları: "-Esİ ve -EcEk" ekleriyle yapılır.
*Olumsuzları mastar ekinden önce olumsuzluk eki Nesne ve kavramların gelecekte ortaya çıkacak olan
getirilerek yapılır. niteliklerini bildirirler.
Okumamak, yazmama, seslenmeyiş... Kırılası eller hep zalimin yanında.
*Bu kelimeler tek başlarına (eksiz) kullanıldıklarında mastar Memleketin o kadar çok görülesi güzellikleri var ki...
eki vurguludur. Daha yapılacak çok iş var.
Okumak, yazma, danışma, sesleniş... Çözülemeyecek bir sorun yoktur.
*Eğer "-mE" ile yapılan isim-fiillerde bu ek vurgusuz,
bundan önceki hece vurgulu okunursa yanlış anlaşılma *Geniş zaman ortaçları:"-En, -mEz, -r" ekleriyle türetilirler
olur: Olumsuz emir çekimi zannedilir. Dönülmez akşamın ufkundayız, vakit çok geç
Danışma fiilimsi danışma olumsuz emir Koşar adım eve gitti.
Kaynaşma fiilimsi kaynaşma olumsuz emir Hep bilinen şeylerden bahsetti durdu.
Dikkat: "-mE" eki olumsuzluk ekiyle karıştırılmasın. İşe erken başlayan erken verim alır.
Gelen adayların kaydını yapıyorlar. (şimdi gelen)
Akan kanı durdurmalı önce (her zaman akan)
Kaçan mahkûmları yakalamışlar. (kaçmış olan)
*Kimi isim-fiiller kalıcı nesne, yer, iş veya kavram adı
olabilirler. Bu durumda artık isim-fiil olarak kullanılmazlar. Belirtme Ortaçları: "-dİk ve -EcEk" eklerinden sonra iyelik
Bunlar olumsuzluk eki de alamazlar. eki getirilerek yapılır.
Dondurma, danışma, kavurma, kızartma...; Okuduğum son kitap
Çakmak, yemek, ekmek...; Okuyacağım ilk kitap
Alış veriş, gösteriş, direniş... Yapacağımız işler
Yapılacakları belirledim.
Geleceği varsa göreceği de var.
*"-mE" ekiyle türeyen mastarlardan bazıları sıfat olarak
Diktiğimiz fidanlar meyve vermeye başlamış.
kullanılabilir.
34

Dikkat: Bu eklerden "-mEz, -°r, -dİk, -EcEk, -mİş" ekleri fiil
çekim eki olarak da kullanılmaktadır. Zaten fiil çekim eki
olan bu ekler zamana bağlı olarak sonradan sıfat
yapmışlardır. Sıfat yaptıkları durumda artık çekim eki
değildirler.
Bu konu uzun süre tartışılacak (çekimli fiil)
Uzun süre tartışılacak bir konu bulduk. (ortaç)
3. Zarf-fiiller (Ulaçlar):
-Fiillerden türetilen ve zarf tümleci olarak kullanılan kelime
veya kelimelerdir.
-Ulaçlar yapım ekleriyle türetilir.
-İsim görevinde kullanılmazlar.
Çeşitleri şunlardır:
a.Bağlama Ulacı: "-İp" ekiyle türetilir.
Bu ek genellikle "ve" bağlacının yerini tutar.
"-İp" ekinin getirildiği fiille onun bağlanmış olduğu fiilin
öznesi ve zamanı aynıdır.
Telefon edip hâlini hatırını sordum.< Telefon ettim ve hâlini
hatırını sordum
Bu ulacın tekrarlanması fiilin sıkça yapıldığını gösterir:
Gidip gidip komşuları rahatsız ediyor.
Bakıp bakıp gülüyor.
b. Durum Ulaçları :"-erek, -e..., -e, -meden, -meksizin, -
cesine" ekleriyle yapılır. Fiilin nasıllığını bildirir.
Sınıfa gülerek girdi.
Olayı adeta yeniden yaşıyormuşçasına anlattı.
Gece karanlık sokaklarda düşe kalka ilerlediler.
Dinlene dinlene gittiler.
Gürültüye aldırmadan işiyle meşgul oluyordu.
Hiç dinlenmeksizin yedi saat yürüdüm.
Her şeyi bilircesine konuşuyordu.
c. Zaman Ulaçları:"-İncE, -dİkçE, -dİğİndE, -ken, -mEdEn, -r, -
mEz" ekleriyle yapılır.Bu ulaçlar fiilin zamanını bildirir.
Gülünce gözlerinin içi gülüyor.
Canım sıkıldıkça şiir okurum.
Kar yağınca herkes sokaklara döküldü.
İlk okuduğumda iyi anlayamamıştım.
Uyurken hep sayıklar.
Gün ağarırken düştük tarla yollarına.
Uyumadan önce de yarım saat kitap okunabilir.
Gelir gelmez seni sordu.
d. Başlama Ulaçları: "-Elİ" ekiyle türetilir ve sonraki fiilin
başlangıcını bildirir.
Buraya geleli çocuğa bir hâller oldu.
Seni tanıyalı hayatım değişti.
e. Nedenlik Ulaçları: "-dİğİ, -EcEğİ" ekleriyle türetilir ve "-
dEn dolayı, için, -dEn ötürü" edatlarıyla birlikte kullanılır.
Çok yalnızlık çektiğinden (dolayı) buralarda kalmak
istemiyor.
Sizden ayrılacağı için üzülüyor.
f. Bitirme Ulaçları: "-EnE, -İncEyE, -EsİyE" ekleriyle türetilir
ve "değin, dek ve kadar" edatlarıyla birlikte kullanılır.
Sonraki fiilin bitimini gösterir.
Sen gelene kadar biz burada bekleyeceğiz.
Yollar açılıncaya kadar bekledik.
Öldüresiye dövdüler.
ÖĞRETİCİ ANLATIM
Açıklama, aydınlatma, bilgi verme amaçlarıyla oluşturulan
metinlerde başvurulan anlatım türüdür.
Öğretici Anlatımın Özellikleri
1. Dil daha çok göndergesel işlevde kullanılır.
2. Söz sanatlarına, kelimelerin mecaz anlamlarına yer
verilmez.
3. Verilen bilgiler örneklerle ve tanımlarla pekiştirilir.
4. Daha çok nesnel cümleler kullanılır.
5. Açıklama, aydınlatma, bilgi verme amaçlarıyla yazılır.
6. Öğretici metnin anlaşılması ve yorumlanması için
okuyucunun verilen bilgiyi kavrayabilecek birikime sahip
olması gerekir.
7. İfade hiçbir engele uğramadan akıp gider.
8. Gereksiz söz tekrarı yapılmaz.
9. Ses akışını bozan, söylenmesi güç sesler ve kelimeler
yoktur.
10. Dil ve ifade sade, gösterişsiz ve pürüzsüzdür.
11. Düşünce ve duygular kısa ve kesin ifadelerle dile
getirilir.
12. Bu anlatım türü daha çok ansiklopedilerde ve ders
kitaplarında kullanılır.
13. Tarihi metinler, Felsefi metinler, Bilimsel metinler gibi
bölümleri vardır.
Örnek metin
KLASİSİZM
35
Bu sanat okulunun gayesi tabiatı akla uygun bir şekilde
taklit etmektir. Klasisizme göre sanatın üç temeli vardır:
Akıl, sağduyu, tabiat. Bir eser güzelliğini, değerini akıldan
alır. Sağduyuya uymayan hiçbir anlatımın estetik değeri
yoktur. Hiçbir şey "gerçek"ten daha güzel olamaz. Ancak
"gerçek" sevimlidir. İnsan ruhu inanmadığı hiçbir şeyden
heyecan duymadığı için tabiatı taklit gerekir. Klasisizmde
gayeye varabilmek için tabiattan ayrılmamak, akl-ı selimden
uzaklaşmamak; Grek ve Latin kaynaklarından faydalanmak;
sanatçının daima kusursuzluğa varabilmek için istek
duyması şarttır. Klasisizm için "1660 Edebiyat Akımı" da
denilir. Konuların insan tabiatına uygunluğu, davranışların
aklın denetimine bağlı oluşu, konuların gerçekliği
Klasisizmin temel özellikleridir. Gide'ye göre: "Klasisizm
geçici rağbeti değil sürekli rağbeti arar.".
AÇIKLAYICI ANLATIM
Açıklayıcı Anlatımın Özellikleri
Makale, fıkra, eleştiri ve deneme gibi öğretici özellikler
gösteren türlere özgü bir anlatım biçimidir. Herhangi bir
konu hakkında bilgiler vermek, bir şeyler öğretmek amacına
yöneliktir. Açıklama, bilinmeyeni bilinir kılmaktır. Amaç
doğrudan bilgi vermek olduğundan yazar sanatlı
söyleyişlere, imalı sözlere pek yer vermez. Açık, anlaşılır bir
dil kullanır. Soyutlamalardan, kişisellikten kaçınır.
Açıklayıcı anlatım biçiminde amaç bilgilendirme, öğretme
olduğundan düşünceyi geliştirmek ve konunun daha iyi
biçimde anlaşılmasını sağlamak için "tanımlama,
örnekleme, tanık gösterme ve karşılaştırma" gibi
düşünceyi geliştirme yöntemlerine başvurulur.
Ansiklopedilerde, ders kitaplarında daha çok bu tür bir
anlatım görülür.
Klasik paragraflarda yani giriş, gelişme, sonuç cümlelerini
içeren paragraflarda bu yönteme başvurulur. Önce giriş
cümlesiyle konu ve bakış açısı verilir, sonra gelişme
cümleleriyle yardımcı düşünceler aktarılır ve ana düşünce
belirtilir. Paragraflarda ana düşünce genellikle sonda
bulunur ilkesine uygun bir anlatım yöntemidir.
Örnek metin:
Divan edebiyatı Arap ve Fars edebiyatının Türk
edebiyatındaki uzantısıdır. Hem içerik hem de biçim
yönünden tam bir taklittir Divan edebiyatı. İşlenen konulara
doğru düzgün bir konu eklenmemiştir. Biçim için de
geçerlidir bu. Divan şairi, bu açmazdan kurtulmak için söz
oyunlarına başvurmuştur. Bu nedenle Divan edebiyatı bir
marifet gösterme edebiyatıdır.
Bu paragrafın konusu ilk cümlede, ana düşüncesi son
cümlede bulunmaktadır. Diğerleri yardımcı düşünceleri
veren cümlelerdir.
Konu: Divan edebiyatının özellikleri
TARTIŞMACI ANLATIM
Tartışmacı anlatımda düşünce ve kanıları değiştirmek söz
konusudur. Anlatıcı öne sürülen düşünce, duygu ve kanılara
katılmıyorsa onları inceler, değiştirmek ister. Karşı çıkış,
değiştirmek isteyiş, değiştirmek istediklerinin yerine ileri
süreceği görüşler yeni bir anlatım biçimini gerektirir.
Tartışmacı anlatım biçiminde düşünceyi geliştirirken ilişki
kurma, karşılaştırma, kanıtlama ve tanık gösterme gibi
yöntemlerden birine ya da birkaçına başvurulur. Metinlerde
birbirine karşıt iki düşünce ele alınabileceği gibi bir
düşüncenin iki yönü de ele alınıp işlenebilir. Bir düşüncenin
doğrulanması, savunulması ya da bir düşünceye karşı
çıkılması amaçlanan metinlerde iki görüş vardır. Bunlar tez
ve antitez olarak tanımlanır. Tez, karşı çıkılan görüştür.
Antitez ise yazarın bu düşünceye karşı ortaya koyduğu
görüştür. Yazar iki görüşü birbirine bağlamak için. “ama,
fakat, lakin, ancak, yalnız, oysa” gibi karşıtlık bağlaçlarından
faydalanır. Metin savunma amaçlıysa önce savunulan görüş
ortaya konur. O hâlde, çünkü, öyleyse gibi destekleme,
açıklama bağlaçları kullanılır.
Tartışmacı Anlatımın Özellikleri
Dil, “göndergesel” işlevde kullanılır.
Düşünce ve duygular kısa ve kesin ifadelerle dile getirilir.
Tartışmacı anlatımda okurla sohbet ediyormuş gibi bir dil
kullanılır. Yazar düşüncelerini soru cevaplarla ortaya
koymaya çalışır.
Açıklayıcı anlatımda bir düşünce verilir. Tartışmacı
anlatımda ise düşünceye okurun inandırılmasına çalışılır.
Dil ve ifade sade, gösterişsiz ve pürüzsüzdür.
Gereksiz ifadelere yer verilmez.
Karmaşık ve anlaşılması güç cümleler kullanılmaz.
Ses akışını bozan, söylenmesi güç sesler ve kelimeler yoktur.
Savunulan ve karşı çıkılan görüşlere yer verilir.
İki farklı bakış açısının olduğu konular bu türde işlenmeye
daha elverişlidir.
Fıkra, deneme, makale, röportaj gibi öğretici metinlerde
kullanılır.
Yeteneğe, bilgi ve deneyime göre yöntem belirlenir.
Eleştirici bir bakış açısı kullanılır.
36
Tartışmacı Anlatım Örneği
Tiyatro mu, yoksa orta oyunu mu üstün? Bence tiyatro orta
oyunundan üstün bir sanattır. Orta oyununda sadece
güldürü vardır. Amaç seyirciyi sadece güldürmektir. Bu da
söz oyunları ile yer yer kaba sözlerle gerçekleştirilir. Seyirci
kulağa hoş gelen sözlerle sadece güler, eğlenir. Tiyatro öyle
değildir. Çünkü tiyatro çok boyutlu bir sanattır. O kimi
zaman güldürür, kimi zaman ağlatır. Güldürürken de
ağlatırken de seyirciyi eğitir, ona bir şeyler verir. Çünkü
amacı insana bir şeyler katmaktır. Bu da onun orta
oyunundan üstün olduğunu göstermektedir.
Bu parçada yazar, tiyatronun ortaoyunundan daha üstün
olduğunu anlatırken tartışmacı anlatımdan yararlanmıştır.
Yazar, önce kendi görüşünü vermiş, daha sonra da bu
görüşü kanıtlayıp düşüncelerini sıralamıştır.
KANITLAYICI ANLATIM
Ortaya atılan herhangi bir konu, düşünce, görüş veya
yargının okuyucu veya dinleyiciye kanıtlama (ispatlama)
yolu ile anlatılması için uygulanan bir anlatım türüdür.
Genellikle makale, eleştiri, röportaj gibi yazılı; konferans,
açık oturum, münazara gibi sözlü anlatımlarda kullanılır.
Bu tür anlatımda, önce ortaya atılmış ve kanıtlanması
gereken bir konu bulunmalıdır. Bu konu bütün yönleriyle
tanıtılır ve sonra konunun kanıtlanmasına geçilir. Bu
safhada elde bulunan her türlü belge, başkalarının konu ile
ilgili görüşleri, eğer yapıldıysa deney ve gözlem sonuçları
birer kanıt olarak ortaya sürülür. Kısaca kanıtlayıcı anlatım
inandırma, aydınlatma, bir başkasına kendi görüşünü kabul
ettirmenin bir toplamıdır.
Konuşan ve yazan kişi, konuyu, sınırlandırarak ve
bakış açısını belirleyerek ortaya koyar. Kanıtlayıcı
metinlerde kavramların tanımlanması ve açıklanması
önemlidir. Okuyucuyu veya dinleyiciyi ikna etmek,
düşündürmek ve yazıda üzerinde durulmak istenen
konudan uzaklaşmamak için bazı kelime, kelime öbeği veya
cümleler aralıklarla tekrar edilir. Konuşmacı ve yazar,
üzerinde durduğu konuyu aydınlatmak ve düşüncelerini
kabul ettirmek için örneklere başvurur; konuyu aydınlatmak
maksadıyla farklı kişilerin düşüncelerine müracaat eder.
Kanıtlayıcı Anlatımın Özellikleri
İnandırma, aydınlatma, kendi görüşünü kabul ettirme
amaçlanır.
Kavramları tanımlama ve açıklama önemlidir.
Okuyucu ve dinleyiciyi ikna etmek, düşündürmek ve
üzerinde durulan konudan uzaklaşmamak için bazı kelime,
kelime gruptan ve cümleler tekrar edilir.
Konuşmacı ve yazar konuyu aydınlatmak maksadıyla farklı
kişilerin düşüncelerine başvurur.
Sözcükler ve sözcük grupları gerçek anlamında kullanılır.
Dil, “göndergesel” işlevde kullanılır.
“Tanımlama, örneklendirme, karşılaştırma, tanık gösterme,
sayısal verilerden yararlanma” gibi düşünceyi geliştirme
yollarından faydalanılır.
Kanıtlayıcı anlatımda hitap edilen toplumun kültür düzeyi ve
beklentileri önemlidir.
Kanıtlayıcı Anlatım Örneği
Öteden beri tartışılagelmiştir şiirin başka bir dile çevrilip
çevrilmeyeceği. Kendine özgü bir yapısı olduğundan zordur
şiir çevirmek. Anlamlamanın okur merkezli olması, bir
dildeki ses ve biçemin diğer dilde yakalanmasının çok zor
olması, dillerin sözcüklerinin her zaman birbirini
karşılayamıyor olması şiir çevirisini zorlaştıran etkenlerdir.
Jean Cocteau, “Şiir öyle ayrı bir dildir ki başka hiçbir dile
çevrilemez hatta yazılmış göründüğü dile bile.” sözüyle bu
gerçeği ortaya koyuyor.
Bu parçada yazar, “şiirin, yapısı gereği, çevirisinin zor
olduğu” düşüncesini ileri sürmüştür. Bunu inandırıcı kılmak
için de kendisiyle aynı doğrultuda düşünen Jean Cocteau
adlı sanatçının sözünden yararlanmış, yani onu tanık olarak
göstermiştir.
Yazar, kimi zaman da örneklere de başvurarak düşüncesini
inandırıcı kılar. Sanatçı, güzelliği yaratan değil, keşfeden
adamdır. Çünkü sanat zaten var olan bir niteliği, güzelliği
araştırmaktır. Sözgelişi güzel bir ağacın resmini yaparak
yahut kelimelerle tasvir ederek güzele ulaşılamaz. Ağaç
sadece bir işarettir. Güzelliğe bu işaretten hareketle
ulaşmak gerekmektedir. Duyularımızla kavradığımız güzel
ağaç, biz farkında değilizdir ama, sürekli değişme hâlindedir.
Gerçek güzellik, ağacın değişen niteliklerinde değil,
değişmeyen özündedir.
(Beşir Ayvazoğlu)
Bu parçanın ilk cümlesinde yazar, sanat konusunda bir
düşünce ileri sürmüştür. Yazar bu cümlede sanatçının yeni
bir güzellik ortaya koymadığını, yani güzelliği yaratmadığını,
aksine bir güzelliği keşfettiğini, dolayısıyla sanatın bir çeşit
“güzelliği keşfetmek” olduğunu söylüyor. Bunu da ağaç
örneğini vererek kanıtlamaya çalışıyor.
37
 ZARFLAR ( BELİRTEÇLER)
Fiillerin, fiilimsilerin, sıfatların ya da kendi türünden olan
kelimelerin anlamlarını türlü yönlerden (yer-yön, zaman,
durum, miktar, soru) etkileyen; onları belirten, dereceleyen
sözcüklere zarf denir. Özellikleri
Tek başlarına iken sıfatlar gibi isimden başka bir şey
değildir. Zarf oldukları ancak cümlede belli olur.Cümlede
genellikle zarf tümleci olarak kullanılır.
Çekimsiz kelimelerdir. İsim çekim eki (hâl, iyelik, çoğul ekleri
vb.) almazlar. Ama isim olarak kullanılabilenler bu görevde
iken bu ekleri alabilirler.
Zarfların birçoğu sıfat ya da isim olarak da kullanılabildiği
için sıfatların ve zarfların tanımı ve özellikleri iyi bilinerek bu
fark ortaya konmalıdır. Sıfat isimden önce gelerek onu
niteler veya belirtir. Ama zarf isimden önce gelmez.
Örnekler
Bugün çok yürüdüm. (fiilden önce)
Buraya yarın gelecekler. (fiilden önce)
İki eski dost akşama kadar sohbet etti. (fiilden önce)
Yarın da bayağı çok yürüyeceğiz. (zarftan önce, fiilden
önce)
En güzel sen konuştun. (zarftan önce, fiilden önce)
En doğru kararı vermeliyiz. (sıfattan önce)
Çok hararetli tartışmalar oldu. (sıfattan önce)
Dün hava daha soğuktu. (adlaşmış sıfattan önce)
Mevsimlerin en güzeli ilkbahardır. (adlaşmış sıfattan önce)
Dargın durarak bir şey kazanamazsın. (fiilimsiden önce)
A. Görev ve Anlam Bakımından Zarflar
1. Durum Zarfları
Hâl ve tavır ifade eden zarflardır.
Özellikleri ve Örnekler
Eylemin nasıl yapıldığını ve ne durumda olduğunu; kimi
zaman da zarfların durumunu gösterir. Bu zarflar da kendi
içinde ( anlamlarına göre ) sınıflandırılabilir:
a. Niteleme Zarfları
Fiile "nasıl" sorusu sorularak bu zarflar bulunabilir.
Niteleme sıfatlarının çoğu niteleme zarfı olarak
kullanılabilir.
Eğri oturalım, doğru konuşalım.
Düşüncelerini ne güzel dile getirebiliyorsun!
Çocukça hareket ediyorsun.
Böyle gelmiş, böyle gider.
Söyleyeceksen böyle söyle.
-CE eşitlik eki ve -lE vasıta( araç durum) hâl eki almış
kelimeler durum zarfı olarak kullanılabilir:
" kardeşçe, gizlice, sessizce, hafifçe, yavaşça, hızlıca..."
"hızla, kahkahayla..."
Küçük kız güzelce süslendi. (niteleme)
Babasını sevinçle karşıladı. (niteleme)
Bağ-fiiller (zarf-fiil), deyimler, yansımalar, ikilemeler de
niteleme zarfı olarak kullanılırlar:
"gülerek, ağlayarak, oturmadan, gelip..."
"gözü arkada kalarak, canından bezmişçesine..."
"şakır şakır, tık tık, küt küt, şırıl şırıl..."
"dik dik, boylu boyunca, tatlı tatlı..."
Adam çekine çekine içeri girdi. (niteleme)
Kâğıtları paket paket gönderdi. (niteleme)
Yiğitseniz teker teker gelin. (üleştirme, niteleme)
İsimler de niteleme zarfı olarak kullanılabilir:
Gül kokuyordu teni. ( nasıl kokuyordu: gül →isim)
O, bu dünyada delikanlı yaşadı.
b. Kesinlik Zarfları "elbet, elbette, asla, mutlaka, hiç mi hiç,
ne olursa olsun, kuşkusuz, hiç kuşkusuz..."
Elbet bir gün buluşacağız. Seni asla unutmayacağım.
c. Yineleme Zarfları İkide bir karşıma çıkıyor.
Konuyu bir daha anlatayım. Bu akşam yine arayacağım.
d. Olasılık Zarfları: "bakarsın, belki, ola ki, sanıyorum."
Ola ki arayacağı tutar. Sanıyorum aramaz.
e. Yaklaşıklık Zarfları: "aşağı yukarı, şöyle böyle, hemen
hemen"
İşim hemen hemen bitti. (yaklaşıklık)
f. Üleştirme Zarfları: Uçaklar ikişer ikişer geçiyordu
üstümüzden
Askerler teker teker nöbet yerlerine dağıldılar.
g. Sınırlama Zarfları: Dün ancak iki saat çalışabildim.
Bu kötü alışkanlıklardan artık uzak durmalısın
2. Zaman Zarfları
Fiillerin anlamını zaman yönünden tamamlayan zarflardır.
Fiile (veya zarfı olduğu başka kelimelere) sorulan "ne
zaman", "ne kadar süre" sorusuna cevap verir. Zaman
zarfları, zarf olarak kullanılan çeşitli zaman
isimleridir.Çekimsizdirler. İsim çekim ekleri alırlarsa zarf
olmaktan çıkarlar. Başlıcaları şunlardır:
"dün, bugün, yarın, şimdi, gece, gündüz, güpegündüz,
gündüz gözüne, cuma günü, haftaya, önceki gün, akşam,
sabah, akşamleyin, sabahleyin, az önce, geç, iki gün, iki saat,
on dakika, iki günde, iki saatte, uzun süre, uzun zaman, biz
gelmeden, demin, henüz, hâlâ, daha, gene, yine, artık,
sonra, evvelâ, daima, hep, henüz, hemen, geceleri,
sabahları, önceden, ayda bir, buraya gelmeden, anlatırken,
yaşarken ..."
38
Az önce gitmişti. Sonra uğrarsınız. 4. Miktar Zarfları( Azlık- çokluk zarfları)
Henüz işimiz bitmedi. Artık buralara
gelmeyeceğim. Fiillerin, fiilimsilerin, sıfatların ya da başka zarfların
Yarın geleceklermiş. Okulu gelecek sene anlamlarını ölçü yönünden tamamlayan, artıran, azaltan
bitireceğim. zarflardır.
Kâmil dün akşam telefon etti. Ayda bir uğrar buralara. "en, daha, pek, çok, az, biraz, kadar, denli, gibi, fazla..."
"-leyin" eki sınırlı sayıda zaman zarfı yapar: Özellikleri ve Örnekler:
sabahleyin, akşamleyin... Fiile veya sıfata sorulan "ne kadar?" sorusunun cevabıdır.
"-lErİ" eki zaman isimlerine gelerek -iyelik anlamı Kendilerinden önceki ya da sonraki kelimeyle birlikte söze
taşımaksızın- "her " anlamı katacak şekilde zaman zarfı eşitlik, üstünlük, en üstünlük, aşırılık, karşılaştırma anlamları
yapar: katar.
sabahları, akşamları, önceleri, ikindileri... Benim kadar çalışırsan başarılı olursun. (eşitlik)
"-İn" eki de zaman isimlerine gelerek zaman zarfı yapar: O da babası gibi yürüyor. (eşitlik, benzerlik)
yazın, kışın, ilkin, güzün... Beş dakika kadar dinlenelim. (eşitlik, yaklaşıklık)
"-E, -dE, -dEn" ekleri ve bu eklerle birlikte bazı edatlar Yemeği biraz fazlaca yemişim. (biraz: eşitlik; fazlaca: aşırılık)
zaman zarfı yapar:Yola çıktık; akşama geliriz sanırım. Ayakkabısı azıcık dar geliyormuş. (eşitlik, aza yakın)
Bayramlarda bütün aile bir araya toplanır. Düne göre azıcık iyileşmiş. (eşitlik, aza yakın)
Azıklarınızı geceden hazırlamıştım. "en" kelimesi aşırılık, en üstünlük anlamı verir:
Edat barındıran ve fiilin başlangıç ve bitiş zamanını En yakın arkadaşı benim. (en üstünlük; sıfattan önce)
bildiren zarflar edat tümleci olarak da değerlendirilebilir. En çok çalışan canlı karıncadır. (en üstünlük, zarftan önce)
Sabahtan beri burada bekliyoruz. "daha" kelimesi karşılaştırma, üstünlük anlamları katar.
Akşama kadar geri döner misin? O senden daha çabuk bitirdi. (üstünlük; zarftan önce)
Günlerden beri yağmur yağıyordu. Daha güzel bir araba aldı. (üstünlük; sıfattan önce)
Kar akşama kadar yağabilir.
Not: "daha" kelimesi zaman ve "başka" anlamı da
Zaman anlamı taşıyan zarf-fiiller ve zarf-fiil grupları da katabilir. "bir" kelimesiyle birlikte yineleme zarfı olur:
zaman zarfı olarak kullanılır: Songül daha telefon etmedi. (zaman zarfı, henüz
anlamında)
Buraya gelmeden haber verin. Bizi karşısında görünce Buralara bir daha gelebilir miyiz? Yineleme zarfı
şaşırdı. Hepsini aldınız, daha ne istiyorsunuz? ("başka" anlamında)
Yaşadıklarını anlatırken gözleri yaşardır. "çokça, çok, pek çok, çok az, gayet, fazla, fazlaca, epey"
İstanbul'a geleli iki yıl oldu. kelimeleri aşırılık anlamı katar.
Bugünlerde çok az uyuyor. Gayet çalışkan bir insandı.
3. Yön Zarfları Dergiyi çıkarmak için epey çalıştık. Adem pek akıllı bir
Yalın hâlde kullanılarak fiilin yönünü (failin yöneldiği yeri) çocuktur.
belirten zarflardır: Özellikleri Fazla okuyor, gözleri bozulacak.
Çoğu "-Erİ" ekiyle yapılmıştır. "eksik, seyrek, sık" kelimeleri işin ne kadar sıklıkla yapıldığını
"ileri, geri, beri, doğru, içeri, dışarı, aşağı, yukarı." belirtir: Bugünlerde sık görüşüyoruz.
Bu zarflar eksiz kullanılır. Yönelme, bulunma, ayrılma hâl Parayı iki milyon eksik vermiş.
ekleri getirilirse dolaylı tümleç olur. Hâliyle isim olarak Eskisi gibi değil; seyrek uğruyor.
kullanılmış olur. Aynı kelimeler sıfat olarak da kullanılabilir. "aşağı yukarı, şöyle böyle" ikilemeleri "yaklaşık" anlamı
Ahmet içeriye girdi. (isim; dolaylı tümleç) katar.
İlerisi çok güzel. (isim; özne) Bursa'da aşağı yukarı bir ay kaldık.
İleri ülkeler daha demokratiktir. (sıfat)
Doğru söz, aşağı yol, yukarı kat, geri hatlar... (sıfat) 5. Soru Zarfları
Zarf olarak kullanımı: Eylemin anlamını soru yoluyla belirten zarflardır, daha
Arkadaşlar, içeri girer misiniz? Sesi duyar duymaz aşağı doğrusu diğer zarfları ve cümledeki zarf tümlecini bulmaya
indim. yarayan soru kelimeleridir. Özellikleri ve Örnekler
Dışarı çıkmak için uğraşıyordu. Arabayı biraz daha ileri park Diğer zarf çeşitlerinin çoğunun soru şekli vardır.
et. "ne zaman, ne kadar, nasıl, niçin, ne diye, ne, ne biçim, nice,
Beri gel, barışalım. Bu yoldan geri dönülmez. ne denli" Soru cümlesi yapar:
Akşam eve kaçta gelirsin? O nasıl konuşuyor öyle?

39
Siz ne biçim konuşuyorsunuz? Daha ne kadar
bekleyeceğiz?
Niçin bunları bana veriyorsun? Bu saate ne gezip
duruyorsunuz?
İşleri ne zaman bitireceksiniz?

İçinde soru zarfı bulunan bütün cümleler soru cümlesi

değildir:
Eve kaçta geleceğimi şimdiden söyleyemem.
Ne güzel söyledi. : ne , güzel zarfını derecelendirmiştir.
6. Gösterme Zarfı
Bunu her dil bilgisi kitabı ayrı bir zarf olarak almaz. "işte"
kelimesiyle yapılır. İşte şimdi geliyorum. Bak işte
dinliyorum.
B. Zarflarda Pekiştirme
Genellikle pekiştirme sıfatlarıyla ve ikilemelerle yapılır.
Pekiştirmeli isimler de vardır ve onlar da zarf olarak
kullanılır.
Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden.
Yüzü soğuktan mosmor olmuştu. Yağmurda sırılsıklam
ıslandılar.
Güpegündüz nereye gidiyorsun? Soğuktan tortop yatıyor.
Evrakları paramparça mı getirecektin?

C. Yapı Bakımından Zarflar

Yapı bakımından zarflar basit, türemiş, birleşik ve
öbekleşmiş olmak üzere dörde ayrılır.
1. Basit Zarflar :
Kök hâlinde olan, ek almamış zarflardır: "yarın, gece, geç,
dün, pek, az, fazla, sık, iyi, çok, hiç, sabah, akşam, henüz..."
2. Türemiş Zarflar
Yapım ekiyle veya yapım eki gibi kullanılmış bazı çekim
ekleriyle yapılmış zarflardır: "sabırlı, aylarca, önce, dostça,
sınıfça, yiğitçesine, erken, sabahleyin, kışın, ilkin, ileri,
soğuk, içeri, dışarı, aptalca, mosmor, sanıyorum, kaçta,
koşarak, okumadan, gelince, şimdilerde..."
3. Birleşik Zarflar
"bugün, biraz, böyle, şöyle, birdenbire, niçin, ilk önce,
nasıl..."
4. Öbekleşmiş Zarflar
Birden fazla kelimenin farklı yollarla (ikileme, edat grubu,
zarf-fiil grubu) bir araya gelerek oluşturdukları zarflardır:
"hemen hemen, gece gündüz, er geç, ikide bir, aşağı yukarı,
hemen şimdi, kırk yılda bir, öğleden sonra, arada sırada,
yana doğru, az çok, -den sonra, -e dek, bazı bazı, şöyle
böyle, üç aşağı beş yukarı, doğru dürüst, okuma sırasında,
geldiği zaman..."

40
 EDATLAR ( İLGEÇ)
Tek başına bir anlam taşımayan , ancak kendinden önceki
sözcükle birlikte kullanıldığında belirli bir anlamı olan
sözcüklerdir.Edatlar çekim eki alırsa adlaşırlar. En çok
kullanılan edatlar şunlardır:
Gibi:
Benzetme ilgisiyle ismi nitelerse sıfat öbeği, fiili nitelerse
zarf öbeği kurar.
Bin atlı o gün dev gibi bir orduyu yendi. (sıfat)
Dev gibi dalgalar sahile vuruyordu. (sıfat)
Yüzün bir kır çiçeği gibi usulca söner. (zarf)
Dolu bir kadeh gibi kırılıyorum avuçlarında.(zarf)
Sen de onun gibi düşünüyorsun (karşılaştırma)
Annem gibi dolma yapan dünyada bulamazsın (k.)
Yataktan kalktığı gibi dışarı fırladı.(hemen,o anda)
Haberi aldığı gibi yola çıktı.(hemen,o anda)
Ben ona insan gibi davrandım.( yakışır biçimde)
Birbirinizle adam gibi konuşun.( yakışır biçimde)
Saat üç gibi yanına gelirim. (dolayında)
Final maçı akşam sekiz gibi başlar ( dolayında)
Bugün yağmur yağacak gibi (tahmin)
Galatasaray bu maçı alacak gibi (tahmin)
Bir an onu sever gibi oldum (yaklaşma)
O sırada güneş çıkar gibi oldu. (yaklaşma)
İçin:
“-dik için” şeklinde neden- sonuç “-mek için” şeklinde amaç
– sonuç ilişkisi kurar.
Yağmur yağdığı için pikniğe gidemedik. (n.s)
Hasta olduğum için dersi dinleyemedim. (n.s)
Kadın oğlunu görmek için şehre gitti. (a.s)
İşe girmek için ehliyet almış (a.s)
Görelik anlamında görüş bildirir:
Sen benim için dünyanın en güzel kızısın.
Bu çalışmalar onun için boş bir uğraştı.
Karşılığında, karşılık olarak:
*Bu elbise için çok para harcadım.
*Ev için size yüz bin lira veririm
Uğruna, yoluna:
* Vatan için nice şehitler verdik.
* Bu eylemi tüm insanlık için yapıyoruz.
Hakkında:
* Veliler bizim okul için ne söylüyorlar?
* Eleştirmenler, filminiz için olumlu konuşuyor.
Aitlik, özgülük:
Bu pastayı sizin için ayırdım.
Bahçeye oğlum için salıncak kurdum.
Oranla:
O şapka senin için çok büyük.
Süre bildirir:
Kitabı bir hafta için aldım.
Birkaç gün için İstanbul’a gideceğim.
İle (-la, -le ):
Birliktelik, araç ,durum ve sebep ilgisi kurar.
Köye dolmuşla gidebilirsin. (araç)
Uçakla İzmir’e gitmişti (araç)
Konsere arkadaşımla gittim. (birliktelik)
Çocuk, yolda babasıyla yürüyordu. (birliktelik)
Öfkeyle kalkan zararla oturur. (durum )
Gökyüzü, hasretle kucaklasın doğayı. (durum)
Sınav heyecanıyla kalemimi unuttum. (sebep)
Kaza korkusuyla araba kullanamıyor ( sebep)
Kadar:
Benzerlik ve karşılaştırma ilgisi kurar.
Adana, cennet kadar güzel bir yerdir. (benzerlik)
Siirt, bu yaz cehennem kadar sıcaktı. (benzerlik)
Bir peri kadar güzel bir kızdı. (benzerlik)
Sen de onun kadar çalışsaydın sınavı
kazanırdın.(karşılaştırma)
Babası kadar iyi şarkı söylüyor. (karşılaştırma)
Yaklaşıklık, zaman açısından sınırlandırma, mesafe:
Bin kadar asker cepheye gidiyordu. (yaklaşık)
Pazardan iki kilo kadar pirinç almış. (yaklaşık)
Bu ev akşama kadar temizlenecek. (zamanda sınırlama)
Cumaya kadar ödevimi bitirmeliyim. (zamanda sınırlama)
Yalancının mumu yatsıya kadar yanar. (zamanda sınırlama)
Eve kadar yürümem gerekiyor. (mesafe sınırı)
Mesafe sınırı:
Yapılacak dünya kadar işim var.
Avuç içi kadar bir evde yaşıyorlar.
Gibi anlamında kullanılabilir:
41
Bu kitabı okuyunca Muğla’yı görmüş kadar oldum.
Karşı:
Yön ve zaman ilgisi kurar. –e karşı biçiminde kullanılırsa
edat olur. Yalın halde kullanılırsa ya da bir ek alırsa edat
olmaktan çıkar isimleşir.
Denize karşı bir ev yaptırmış. (yön)
Duvara karşı on adım yürü. (yön)
Sabaha karşı çok şiddetli yağmur yağdı. (zaman)
Karşılık olarak , yönelik anlamı katar:
Bu sözüne karşı ben ne diyebilirim ki şimdi. (karşılık olarak)
Resme karşı ilgin ne zaman başladı?( -e yönelik)
UYARI: Yalın halde kullanılırsa ya da bir ek alırsa edat
olmaktan çıkar isimleşir.İsmi belirtirse sıfat olur.
Karşı evin penceresi açık kalmış. (sıfat)
Önce karşı sahaya çıktı. (sıfat)
Karşıya geçmeden önce sağına ve soluna bak.(isim)
Göre:
Görüş, düşünce, uygun olma anlamları katar:
Bilim adamlarına göre dünya yok oluyor. (görüş)
Anneme göre bu yıl sınavı kesin kazanırmışım. (görüş)
Bulunduğun ortama konuşacaksın. ( uygun)
Zevkime göre bir elbise arıyorum. (uygun)
Karşılaştırma ilgisi kurar:
Burası eski evimize göre daha büyük.
Yaşıtlarına göre çok hızlı koşuyorsun.
Üzere:
Koşul ve amaç ilgisi kurar.
Akşama geri vermek üzere bu kitabı alabilirsin. (koşul)
Konuşmak üzere kürsüye çıktı. (amaç)
Yaklaşık olma, gibi şekilde… anlamları katar:
Hemen eve dönelim, akşam olmak üzere.
( yaklaşık)
Zil çalmak üzere. ( yaklaşık)
Her şey planlandığı üzere yapılacak. (şeklinde)
Doğru:
Yön ve zaman ilgisi kurar.
Eve doğru yürüyorum. (yön)
Akşama doğru misafir gelecek. (zaman)
İsmi nitelerse sıfat, fiili nitelerse zarf öbeği oluşturur:
Eğri oturup doğru konuşalım. (zarf)
Bu zamanda doğru insanı bulmak zordur. (sıfat)
Tahtaya bir doğru çizdi. (isim)
Sanki:
Benzetme, sitem ilgisi kurar.
Gökyüzü sanki yaramaz bir çocuk. (benzetme)
Sanki verdiğim her işi yapıyorsun. (sitem)
Sanki selam verdin de almadık. (sitem)
Diğer edatlar:
İşten sonra bize uğrayacak.
Bu işi ancak sen yaparsın.
Yalnız senin gezdiğin bahçede açmaz çiçek.
Sabahtan beri dışarıyı izliyor.
Bu mutlu olaya sadece yıldızlar şahittir.
1. BAĞLAÇLAR
Eş görevli sözcükleri, ögeleri ya da cümleleri bir birinden
bağlayan kelimelerdir.
Ve, ile, de, fakat, ama, lâkin, yani, dahi, bile, ne ne, ya
ya, ise, yalnız, ancak, öyleki, mademki, öyleki, demek ki,
kaldı ki, yeter ki .. en çok kullanılan bağlaçlardır.
Başlıca Bağlaçlar ve Farklı Kullanımları :
✓ İle : Yalnızca eş görevli sözcük veya sözcük öbeklerini
birbirine bağlar; cümleleri birbirine bağlayamaz. Edat olan “ile”
ve bağlaç olan “ile” yi birbirine karıştırmayınız ve bağlaç olan
“ile” nin de ek biçiminde yazılabileceğini unutmayınız. Bağlaç
olan “ile” yi edat olan olan “ile” den ayırmak için, “ile” nin yerine
“ve” sözcüğünü kullanmayı deneyin. “ile” bağlaç olarak
kullanılmışsa, yerine “ve” bağlacını rahatlıkla kullanabilirsiniz.
Örnek :
Bu dergi ile şu kitabı çekmeceye koy.
Masalarla sandalyelere dokunmayın.
Annemle babam tatile gitti.
✓ De (da) : Görev ve anlamları :
a) Cümleleri birbirine bağlamada kullanılır. Örnek :
Gökten ne yağdı da yer kabul etmedi.
Buraya kadar gelmiş de bize uğramamış.
b) Eş görevli sözcükleri birbirine bağlamada kullanılır. Örnek :
Seni de onu da işe alıyoruz.
42
c) Bu bağlaç, bazı kullanımlarda cümleye,
azarlama, korkutma, direnme, umutsuzluk, alaya alma ve
küçümseme anlamları katar. Örnek :
Lafını bil de öyle konuş. (Azarlama)
Geleceği varsa göreceği de var. (Korkutma)
Adam gitmem de gitmem diye tutturdu. (Direnme)
Büyüyecek de adam olacak da bize bakacak.
(Küçümseme, umutsuzluk)
Hava güzel olacak da pikniğe gideceğiz. (umutsuzluk)
Bazı kullanımlarda düşüncenin sürdüğünü gösterir. Örnek :
Çantamı unutmuşum da...
Soru ekleriyle birlikte kullanıldığında, şaşkınlık bildirir, sözün
anlamını güçlendirir. Örnek: O da mı gelecek?
İkileme kurarak sözün anlamını pekiştirir. Örnek : Ev de ev,
görülmeye değer.
Bazı kullanımlarda koşul ilgisi kurar. Dinledi de anladı.
İki yargıyı birbirine bağlarken, birinci yargıya olumsuzluk
anlamı katar. Örnek: Anlatın da anlamadık mı?
✓ Ama : Biri olumlu, diğeri olumsuz yargı bildiren iki cümleyi
✓ birbirine bağlar. Bu bağlaçla aynı görevde kullanılabilen öteki
✓ Ki : İki cümleyi, koşul, sebep-sonuç, amaç-
sonuç, zaman, açıklama, yorum, ilgilerinden biriyle bağlayan
bu bağlacın özne görevindeki bir ad ya da zamiri
vurgulaması da mümkündür. “ki” bağlacının bir eksiltili
cümlenin sonunda yer almasına da sık rastlanır.
✓ Okula erken git ki dersi kaçırmayasın! (Koşul)
Çalışmadı ki başarılı olsun. (Sebep-sonuç)
Buraya geldim ki seni göreyim. (Amaç-sonuç)
Eve geldim ki sular akmıyor. (Zaman)
Sonunda anlaşıldı ki beni arayan Ayşe’ymiş. (Açıklama)
O ki seni aramıyor, sen de onu arama artık. (Özne
görevindeki zamiri vurgulama)
Öyle üzgünüm ki ...
✓ Ve : Çok sık kullandığımız bir bağlaçtır. Girdiği
cümleye, “her ikisi” anlamını katar. Yalnızca eş görevli
sözcük öbeklerini değil, cümleleri de birbirine bağlayabilir.
Örnek:
O ve ben, en kısa zamanda görmeye geleceğiz.
(Özne görevindeki zamirleri birbirine bağlamış)
Onu aradım ve eve davet ettim.
(İki cümleyi birbirine bağlayarak sıralı cümle kurmuş.)
Cümleye “her ikisi” anlamı katan öteki bağlaçlar şunlardır :
Hem ... hem (de)..., gerek ... gerekse..., de... de... Örnek :
Bu geziye hem seni hem de onu götüreceğiz.
Gerek ondan gerekse senden çok memnunum.
Senden de ondan da bir alacağımız kalmadı.
✓ Veya : Cümleye “ikisinden biri” anlamı katar.
Seni karşılamaya Erkan veya Semra gelecek.
(Özne görevindeki sözcükleri birbirine bağlamış.)
Cümleye ikisinden biri anlamı katan öteki bağlaçlar şunlardır
: ya da, veyahut, ya ... ya(da) :
Mehmet ya da (veyahut) Özgür’le sana haber gönderirim.
Gelecek yaz tatilimi ya deniz kıyısında ya da dağda
geçireceğim.
✓ Ne ... ne (de) : Biçimce olumlu anlamca
olumsuz cümlelerde kullanılan bir bağlaçtır. Kullanıldığı
cümlenin yükleminin olumlu olması gerekir. Örnek :
Ne öğretmenlerini ne de okulunu seviyor. (Okulunu da
öğretmenlerini de sevmiyor)
Bu bağlacın, karşıt kavramların arasına girerek, cümleye
“ikisinin arasında, yaklaşıklık” anlamını katması da
mümkündür. Örnek: Bugün hava ne sıcak ne soğuk.
✓ Halbuki-Dahası-Örneğin : Çelişik yargıları
birbirlerine bağlarlar. Örnek :
Sınavı kazanamadı, halbuki çok çalışmıştı.
Beni aramadı, oysaki arayacağını sanmıştım.
Beni çok üzmüştün, öyleyken bile seni çok seviyordum.
Dahası, üstelik : İlk yargıyı, pekiştirme ilgisiyle birbirine
bağlar. Örnek :
Evlendiği kız güzel, üstelik çok zengindi.
Evlendiği kız güzel, dahası çok zengindi.
Örneğin, Mesela, Sözgelimi : Bunları örnekleme bağlaçları
olarak kabul etmek gerekir. Bir yargıdan sonra, o yargıyla
ilgili örnek verilecekse kullanılır. Örnek : Sıfatlar varlıkları
niteleyen ya da belirten sözcüklerdir. Örneğin (sözgelimi,
mesela); “güzel” sözcüğü, “Güzel sözler söyleyerek beni
kandıramazsın.” Cümlesinde bir addan önce gelerek
niteleme görevi üstlendiği için sıfat olarak kullanılmıştır.
✓ Çünkü-Ama :Bu bağlaç bir açıklama bağlacıdır.
İki yargının arasına girerek söz konusu yargıları sebep-sonuç
açıklamasıyla birbirine bağlar. Aynı görevle kullanılabilen
öteki bağlaçlar şunlardır: Bu yüzden, bu nedenle, bu
sebeple, bundan dolayı... Örnek:
Dün seni arayamadım; çünkü işim çoktu.
Dün işim çoktu; bu nedenle seni arayamadım.
bağlaçlar şunlardır: Ancak, yalnız, fakat, lakin, zira...
Örnek : Çok ısrar ettim ama (fakat, ancak, lakin, zira)
kararını değiştiremedim.
Bu bağlaçların iki sıfatın arasına girmesi ya da iki yargı
arasında “koşul ilgisi” kurması a mümkündür. Örnek :
Güneşli; fakat serin bir gün geçirdik bugün.
İstediğin yere gidebilirsin;
ama saat ondan önce evde ol.
Yapıları Yönünden Bağlaçlar :
Basit Bağlaçlar : Bunları kök halindeki bağlaçlar olarak
adlandırmak da mümkündür: ve, ile, dahi, ki, bile, çünkü...
gibi.
Türemiş Bağlaçlar : Bir ya da birden çok yapım ekiyle,
anlamca ilgili olduğu bir kökten türemiş bağlaçlardır: Üstelik,
örneğin... gibi.
Birleşik Bağlaçlar : En az iki ayrı sözcüğün zamanla
kaynaşıp birleşmesiyle oluşan bağlaçlardır: Öyleyse,
veyahut... gibi.
Öbekleşmiş Bağlaçlar : Aynı yazılan en az iki sözcüğün
(sözcük öbeğinin) oluşturduğu bağlaçlardır. Bunların çoğu,
öteki bağlaçlardan farklı olarak tek başlarına da anlamlıdır:
Yeter ki, demek ki, kaldı ki, varsayalım ki, tut ki, uzun sözün
kısası, ne var ki... gibi.
Yinelemeli Bağlaçlar : Kimi bağlaçların aynı sözcüğün
tekrarıyla oluştuğu görülür. Bu bağlaçlarda bağlanan sözcük
veya söz öbeklerinden biri araya girer: Ne... ne(de)..., hem...
hem(de)..., ya... ya(da) ... gibi.
6. Ünlemler :
Ünlemler, insanlığın kullandığı en ilkel sözcüklerdir. Bunların
da edat ve bağlaçlar gibi belli bir anlamları yoktur. Öyleyken,
tek başlarına kullanıldıklarında bile cümle değeri taşırlar.
Ama çoğunlukla, kendilerini açıklayan bir cümlenin başında
ya da sonunda yer alarak söz konusu cümleye belli bir duygu
anlamı katarlar.
Ünlem türündeki sözcüklerle, genellikle, belli durumlar
karşısında gösterdiğimiz anlık tepkilerimizi dile getiririz :
“Şaşırma, korkma, uyarı, sevinme, üzülme, istemeye
istemeye kabul etme, bıkkınlık, rahatlama, isteklendirme,
aşırı beğenme, aşırı beğenmeme, onaylama, sesleniş,
ayıplama, alay, küçümseme, özlem, anımsama, acıma,
yakınma” yalnızca ünlem kullanarak dile getirebileceğimiz
anlamların bazılarıdır.
Ünlemleri ses ve sözcük halinde olmak üzere iki grupta
inceleyebiliriz :
43
1. Ses halinde olan ünlemler : Ses halinde olan
ünlemlerin başlıcaları şunlardır : A!(aaa!), e!(ee!), O! (Ooo!),
Of!(Off...!), Uf!, Ah!, Ha!, Hay!, Tu!, Tü!, Eh!, Ay!, Ya!, Oh!,
Tüh!, Üf!...
Örnek : O! Nereye böyle? (şaşma, şakınlık)
Ooo! Hoş geldin Ayşeciğim. (Beklenmezlikle birlikte
sevinme)
Vah zavallı adam!... (Acıma)
Haa..! Unutmuşum yahu! (Hatırlama)
Ah, şu insanlık! (Kızma, hoş görmeyiş)
Eh, hayırlısı neyse o olsun! (Kabullenme)
Eee..., Fazla uzun ettin! (Bıkkınlık)

2. Sözcük halinde olan ünlemler : Sözcük halinde

olan ünlemlerin başlıcaları şunlardır : Aman!, Aman tanrım!,
Eyvah!, Haydi!, Bravo!, Yazık!, Sakın!, Yaşa!, Allah!,
Yarabbi!, Hoppala!, Hop!, Yuh!... Örnek : Eyvah,
cüzdanım yok! (şaşkınlık, korku)
Aman, bırak gitsin! (Bıkkınlık, usanç)
Bravo! Bravo! Büyük başarı. (Takdir etme, övme)
Hoppala, bir de bu çıktı. (Beklenmezlik)
Sakın o odanın kapısını açmayın! (Uyarı)
Yazık pek de gençmiş! (Üzüntü)
Tanrım, bana yardım et! (Yakarış)

44
 BİRLEŞİK YAZILAN KELİMELER
Belirtisiz isim tamlamaları, sıfat tamlamaları, isnat grupları,
birleşik fiiller, ikilemeler, kısaltma grupları ve kalıplaşmış
çe­kimli fiillerden oluşan ifadeler yeni bir kavramı
karşıladıklarında birleşik kelime olurlar. Birleşik kelimeler
belirli kurallar çerçevesinde bitişik veya ayrı olarak yazılır.
Birleşik kelimeler aşağıdaki durumlarda bitişik yazılırlar:
1. Ses düşmesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır:
birbiri (< biri biri), kaynana (< kayın ana), kaynata (< kayın
ata), nasıl (< ne asıl), niçin (< ne için), pazartesi (< pazar
ertesi), sütlaç (< sütlü aş) vb.
2. Özgün biçimleri tek heceli bazı Arapça kökenli kelimeler
etmek, edilmek, eylemek, olmak, olunmak yardımcı
fiilleriyle birleşirken ses düşmesine, ses değişmesine veya
ses türemesine uğradıklarında bitişik yazılır: emretmek,
meno-lunmak, cemetmek, kaybolmak; darbetmek,
dercetmek, hamdetmek; affetmek, hissetmek, reddetmek
vb.
3. Kelimelerden her ikisi veya ikincisi, birleşme sırasında
anlam değişmesine uğradığında bu tür birleşik kelimeler
bitişik yazılır.
a. Bitki adları: aslanağzı, civanperçemi, keçiboynuzu,
kuşburnu, turnagagası, açıkağız, akkuyruk (çay), alabaş,
altınbaş (kavun), altıparmak (palamut), beşbıyık (muşmula),
çobançantası, karnıkara (börülce), katırtırnağı, kuşyemi,
şeytanarabası, yılan­yastığı, akşamsefası, camgüzeli,
çadıru­şağı, ayşekadın (fasulye), hafızali (üzüm),
havvaanaeli, meryemanaeldiveni vb.
b. Hayvan adları: danaburnu (böcek), akbaş (kuş), alabacak
(at), bağrıkara (kuş), beş­parmak (deniz hayvanı), çakırkanat
(ördek), kababurun (balık), kamçıkuyruk (koyun),
kamışkulak (at), karagöz (balık), kara­fatma (böcek),
kızılkanat (balık), sarıkuyruk (balık), yeşilbaş (ördek),
sazkayası (balık), sırtı­kara (balık), şeytaniğnesi, yalıçapkını
(kuş), bozbakkal (kuş), bozyürük (yılan), karadul (örümcek)
vb.
c. Hastalık adları: itdirseği (arpacık), delibaş, karabaş,
karabacak vb.
ç. Alet ve eşya adları: balıkgözü (halka), deveboynu (boru),
domuztır­nağı (kanca), horozayağı (burgu), kargaburnu
(alet), kedigözü (lamba), leylekgagası (alet), sıçankuyruğu
(törpü), gagaburun (gemi), kancabaş (kayık), adayavrusu
(tekne) vb.
d. Biçim, tarz, tür, motif vb. adlar: ayıbacağı (yelken biçimi),
balıksırtı (desen), civankaşı (nakış), eşek­sırtı (çatı biçimi),
kazkanadı (oyun), kırlangıçkuyruğu (işaret), koçboynuzu
(desen), köpekkuyruğu (yağlı güreş), sıçandişi (dikiş),
balgümeci (dikiş), beşikörtüsü (çatı biçimi), turnageçidi
(fırtına) vb.
e. Yiyecek adları: hanımgöbeği (tatlı), ka­dınbudu (köfte),
kedidili (bisküvi), dilberdudağı (tatlı), tavukgöğsü (tatlı),
vezirparmağı (tatlı), bülbülyuvası (tatlı), kuşlokumu
(kurabiye), alinazik (kebap) vb.
f. Oyun adları: beştaş, dokuztaş, üçtaş vb.
g. Gök cisimlerinin adları: Altıkardeş (yıldız kü­mesi),
Arıkovanı (yıldız kümesi), Büyükayı (yıldız kümesi),
Demirkazık (yıldız), Küçükayı (yıldız kü­mesi), Kervankıran
(yıldız), Samanyolu (yıldız kümesi), Yedikardeş (yıldız
kümesi) vb.
ğ. Renk adları: baklaçiçeği, balköpüğü, camgöbeği,
devetüyü, fildişi, gülkurusu, kavuniçi, narçi­çeği, ördekbaşı,
ördekgagası, tavşanağzı, tavşankanı, turnagözü,
vapur­dumanı, vişneçürüğü, yavruağzı vb.
h. Oğlu, kızı sözleri: çapanoğlu, eloğlu, hinoğluhin, elkızı vb.
4. -a, -e, -ı, -i, -u, -ü zarf-fiil ekleriyle bilmek, vermek,
kalmak, durmak, gelmek ve yazmak fiilleriyle yapılan tasvirî
fiiller bitişik yazılır: düşünebilmek, sevebilmek; alıvermek,
gülüvermek; uyuyakalmak; gidedurmak, yazadurmak;
çıkagelmek, süregelmek; düşeyazmak, öleyazmak vb.
5. Bir veya iki ögesi emir kipiyle kurulan kalıplaşmış birleşik
keli­meler bitişik yazılır: albeni, ateşkes, çalçene, çalyaka,
dönbaba, gelberi, incitmebeni, sallabaş, sallasırt,
unutmabeni; batçık, çekyat, geçgeç, kaçgöç, kapkaç, örtbas,
seçal, tutkal, veryansın, yapboz, yazboz vb.
6. -an/-en, -r/-ar/-er/-ır/-ir, -maz/-mez ve -mış/-miş sıfat-fiil
ekleriyle kurulan kalıplaşmış birleşik kelimeler bitişik yazılır:
alaybozan, cankurtaran, çöpçatan, dalgakıran, demirkapan,
gökdelen, yelkesen; akımtoplar, altıpatlar, barışsever,
basınçölçer, özezer, pürüzalır; baştanımaz, değerbilmez,
etyemez, hacıyatmaz, kadirbilmez, karıncaezmez,
kuşkonmaz, külyutmaz, tanrıtanımaz, varyemez; çokbilmiş,
güngörmüş vb.
7. İkinci kelimesi -dı (-di / -du / -dü, -tı / -ti / -tu / -tü)
kalıplaşmış belirli geçmiş zaman ekleriyle kurulan birleşik
kelimeler bitişik yazılır: albastı, ciğerdeldi, çıtkırıldım,
dalbastı, fırdöndü, gecekondu, gündöndü, hünkârbeğendi,
imambayıldı, karyağdı, külbastı, mirasyedi, papazkaçtı,
serdengeçti, şıpsevdi, zıpçıktı vb.
8. Her iki kelimesi de -dı (-di / -du / -dü, -tı / -ti / -tu / -tü)
belirli geçmiş zaman veya -r /-ar /-er geniş zaman eklerini
almış ve kalıplaşmış bulunan birleşik kelimeler bitişik
yazı­lır: dedikodu, kaptıkaçtı, oldubitti, uçtuuçtu;
biçerbağlar, biçerdö­ver, göçerkonar, kazaratar, konargöçer,
okuryazar, uyurgezer, yanardö-ner, yüzergezer vb.
Aynı yapıda olan çakaralmaz kelimesi de bitişik yazılır.
9. Somut olarak yer bildirmeyen alt, üst ve üzeri sözlerinin
sona getirilmesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır:
ayakaltı, bilinçaltı, gözaltı (gözetim), şuuraltı; akşamüstü,
ayaküstü, bayra­müstü, gerçeküstü, ikindiüstü, olağanüstü,
öğleüstü, öğleüzeri, suçüstü, yüzüstü; akşamüzeri, ayaküzeri
vb.
10. İki veya daha çok kelimenin birleşmesinden oluşmuş kişi
adları, soyadları ve lakaplar bitişik yazılır: Alper, Birol,
Gülnihal, Gülseren, Şenol, Varol; Abasıyanık, Adıvar,
Atatürk, Gökalp, Güntekin, İnönü, Karaosmanoğlu,
Tanpınar, Yurdakul; Boynueğri Mehmet Paşa, Tepedelenli
Ali Paşa, Yirmisekiz Çelebi Mehmet, Yedisekiz Hasan Paşa
vb.
45
11. İki veya daha çok kelimeden oluşmuş il, ilçe, semt vb.
yer adları bitişik yazılır: Çanakkale, Gümüşhane; Acıpayam,
Pınarbaşı, Şebinkarahisar; Beşiktaş, Kabataş vb.
Şehir, köy, mahalle, dağ, tepe, deniz, göl, ırmak, su, çay vb.
kelime­lerle kurulmuş sıfat tamlaması ve belirtisiz isim
tamlaması kalıbındaki yer adları bitişik yazılır: Akşehir,
Eskişehir, Suşehri, Yenişehir; Atakent, Batıkent, Konutkent,
Korukent; Çengelköy; Yenimahalle; Karadağ, Uludağ;
Kocatepe, Tınaztepe; Akdeniz, Karadeniz, Kızıldeniz; Acıgöl;
Kızılırmak, Yeşilırmak; İncesu, Karasu, Sarısu; Akçay vb.
12. Kişi adları ve unvanlarından oluşmuş mahalle, meydan,
köy vb. yer ve kuruluş adlarında, unvan kelimesi sonda ise
gelenekleşmiş olarak bitişik yazılır: Abidinpaşa, Bayrampaşa,
Davutpaşa, Gazi Osmanpaşa (mahalle); Ertuğrulgazi (ilçe),
Kemalpaşa (ilçe); Mustafabey (cadde), Necatibey (cadde)
vb.
13. Ara yönleri belirten kelimeler bitişik yazılır: güneybatı,
güney­doğu, kuzeybatı, kuzeydoğu
14. Dilimizde her iki ögesi de asıl anlamını koru­duğu hâlde
yaygın bir biçimde gelenekleşmiş olarak bitişik yazılan
keli­meler de vardır:
a. Baş sözüyle oluşturulan sıfat tamlamaları: başağırlık,
başbakan, başbayan, başçavuş, başeser, başfiyat, başhekim,
başhemşire, başkahraman, başkent, başkomutan, başköşe,
başmüfettiş, başöğretmen, baş­parmak, başpehlivan,
başrol, başsavcı, başyazar vb.
b. Bir topluluğun yöneticisi anlamındaki başı sözüyle
oluşturulan belirtisiz isim tamlamaları: aşçıbaşı, binbaşı,
çarkçıbaşı, çeribaşı, ele­başı, mehterbaşı, onbaşı, ustabaşı,
yüzbaşı vb.
c. Ağa, baba, bey, efendi, hanım, nine vb. sözlerle kurulan
birleşik kelime­ler: ağababa, ağabey, beyefendi, efendibaba,
hanımanne, hanımefendi, hacıağa, kadınnine, paşababa vb.
ç. Biraz, birçok, birçoğu, birkaç, birkaçı, birtakım, herhangi,
hiçbir, hiç­biri belirsizlik sıfat ve zamirleri de gelenekleşmiş
olarak biti­şik yazılır.
15. Ev kelimesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik ya­zılır:
aşevi, bakımevi, basımevi, doğumevi, gözlemevi, huzurevi,
kahveevi, ko­nukevi, orduevi, öğretmenevi, polisevi,
yayınevi vb.
16. Hane, name, zade kelimeleriyle oluşturulan birleşik
kelime­ler bitişik yazılır: çayhane, dershane, kahvehane,
yazıhane; beyanname, kanunname, se­yahatname,
siyasetname; amcazade, dayızade, teyzezade vb.
17. -zede ile oluşturulmuş birleşik kelimeler bitişik yazılır:
depremzede, afetzede, selzede, kazazede vb.
18. Farsça kurala göre oluşturulan sözler bitişik yazılır:
âlemşümul, cihanşümul; darıdünya, ehli­beyit, ehvenişer,
erkânıharp, gayrimenkul, gayrimeşru, Kuvayımilliye,
Misakımillî, suikast; cürmümeşhut, hamdüsena, hercümerç,
hüsnükuruntu, hüsnüniyet vb.
19. Arapça kurala göre oluşturulan sözler bitişik yazılır:
aliyyülâlâ, ceffelkalem, darülaceze, darülfünun, daüssıla,
fevkalade, fevkalbeşer, hıfzıssıhha, hüvelbaki, şey­hülislam,
tahtelbahir, tahteşşuur; aleykümselam, Allahualem,
bismillah, fenafillah, fisebilillah, hafazanallah, inşallah,
maşallah, velhasıl vb.
20. Müzikte kullanılan makam adları bitişik yazılır:
acembuselik, hisarbuselik, muhayyerkürdi vb.
UYARI: Bir sıfatla oluşturulan usul adlarında sıfat ayrı yazılır:
ağır aksak, yürük aksak, yürük semai vb.
21. Kanunda bitişik geçen veya bitişik olarak tescil ettirilmiş
olan kuruluş adları bitişik yazılır: İçişleri, Dışişleri,
Genelkurmay, Yükseköğretim Kurulu, Açıköğretim Fakültesi,
Gaziosmanpaşa Üniversitesi vb.
22. Renk adlarıyla kurulan bitki, hayvan veya hastalık adları
bitişik yazılır: akağaç, alacamenekşe, karadut, sarıçiçek;
alabalık, beyazsinek, bozayı; aksu, akbasma, mavihastalık,
maviküf vb.
BÜYÜK HARFİN KULLANILDIĞI YERLER
A.Cümle büyük harfle başlar: Ak akçe kara gün içindir.
Hayatta en hakiki mürşit ilimdir, fendir. (Atatürk)
Cümle içinde tırnak veya yay ayraç içine alınan cümleler
büyük harfle başlar ve sonlarına uygun noktalama işareti
(nokta, soru, ünlem vb.) konur:
Atatürk "Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda
mevcuttur!" diyor.
Anadolu kentlerini, köylerini (Köy sözünü de çekinerek
yazıyorum.) gezsek bile görmek için değil, kendimizi
göstermek için geziyoruz. (Nurullah Ataç)
UYARI: İki çizgi arasındaki açıklama cümleleri büyük
harfle baş­lamaz:
Bir zamanlar -bu zamanlar çok da uzak değildir, bundan
on, on iki yıl önce- Türk saltanatının maddi sınırları uçsuz
bucaksız denilecek ka­dar genişti. (Yakup Kadri
Karaosmanoğlu)
Bu sefer de onları -her zamanki yerlerinde bulmak
ihtimaliyle- farkında olmadan aramıştım. (Ahmet Hamdi
Tanpınar)
İki noktadan sonra gelen cümleler büyük harfle başlar:
Menfaat sandalyeye benzer: Başında taşırsan seni
küçültür, ayağının altına alırsan yükseltir. (Cenap
Şahabettin)
UYARI: İki noktadan sonra cümle ve özel ad niteliğinde
olmayan örnekler sıra­landığında bunlar büyük harfle
başlamaz:
Bu eskiliği siz de çok evde görmüşsünüzdür: duvarlarda
çiviler, çivi yerleri, lekeler... (Memduh Şevket Esendal)
UYARI: Rakamla başlayan cümlelerde rakamdan sonra gelen
kelime özel ad değilse büyük harfle başlamaz: 2007 yılında
Türk Dil Kurumunun 75. yılını kutladık.
Örnek niteliğindeki kelimelerle başlayan cümlede de ilk harf
büyük yazılır: "Banka, bütçe, devlet, fındık, kanepe,
46
menekşe, şemsiye" gibi yüzlerce ke­lime, kökenleri yabancı
olmakla birlikte artık dilimizin malı olmuştur.
"Et-, ol-" fiilleri, dilimizde en sık kullanılan yardımcı fiillerdir.
B. Dizeler büyük harfle başlar:
Halk içinde muteber bir nesne yok devlet gibi
Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi. (Muhibbi)
Korkma! Sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. (Mehmet
Akif Ersoy)
Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik
Bin atlı o gün dev gibi bir orduyu yendik. (Yahya Kemal
Beyatlı)
C. Özel adlar büyük harfle başlar:
1. Kişi adlarıyla soyadları büyük harfle başlar: Mustafa
Kemal Atatürk, İsmet İnönü, Kâzım Karabekir, Ahmet Haşim,
Sait Faik Abasıyanık, Yunus Emre, Karacaoğlan, Âşık Ömer,
Wolfgang von Goethe, Vilhelm Thomsen vb.
Takma adlar da büyük harfle başlar: Muhibbi (Kanuni Sultan
Süleyman), Demirtaş (Ziya Gökalp), Tarhan (Ömer
Seyfettin), Aka Gündüz (Hüseyin Avni, Enis Avni), Kirpi (Refik
Halit Karay), Deli Ozan (Faruk Nafiz Çamlıbel), Server Bedi
(Peyami Safa), İrfan Kudret (Cahit Sıtkı Tarancı), Mehmet Ali
Sel (Orhan Veli Kanık) vb.
2. Kişi adlarından önce ve sonra gelen unvanlar, saygı
sözleri, rütbe adları ve lakaplar büyük harfle başlar:
Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, Kaymakam Erol
Bey, Dr. Alâaddin Yavaşça; Sayın Prof. Dr. Hasan Eren;
Mustafa Efendi, Zeynep Hanım, Bay Ali Çiçekçi; Mareşal
Fevzi Çakmak, Yüzbaşı Cengiz Topel; Mimar Sinan, Fatih
Sultan Mehmet, Genç Osman, Deli Petro vb.
Akrabalık adı olup lakap veya unvan olarak kullanılan
kelimeler büyük harfle baş­lar: Baba Gündüz, Dayı Kemal,
Hala Sultan, Nene Hatun; Gül Baba, Susuz Dede, Telli Baba
vb.
UYARI: Akrabalık bildiren kelimeler küçük harfle başlar:
Tülay ablama gittim. Ayşe teyzemin keki çok güzel.
3. Cümle içinde özel adın yerine kullanılan makam veya
unvan sözleri büyük harfle baş­lar: Uzak Doğu’dan gelen
heyeti Vali dün kabul etti.
4. Saygı bildiren sözlerden sonra gelen ve makam,
mevki, unvan bildiren kelimeler büyük harfle başlar:
Sayın Bakan, Sayın Başkan, Sayın Rektör, Sayın Vali,
Mektuplarda ve resmî yazışmalarda hitaplar büyük
harfle başlar:
Sevgili Kardeşim, Aziz Dostum, Değerli Dinleyiciler,
5. Hayvanlara verilen özel adlar büyük harfle başlar:
Boncuk, Fındık, Minnoş, Pamuk vb.
6. Millet, boy, oymak adları büyük harfle başlar: Alman,
Arap, İngiliz, Japon, Rus, Türk; Kazak, Kırgız, Oğuz, Özbek,
Tatar; Hacımusalı, Karakeçili vb.
7. Dil ve lehçe adları büyük harfle başlar: Türkçe, Almanca,
İngilizce, Rusça, Arapça; Oğuzca, Kazakça, Kırgızca, Özbekçe,
Tatarca vb.
8. Devlet adları büyük harfle başlar: Türkiye Cumhuriyeti,
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Amerika Birleşik Devletleri,
Suudi Arabistan, Azerbaycan, Kırım Özerk Cumhuriyeti vb.
9. Din ve mezhep adları ile bunların mensuplarını bildiren
sözler büyük harfle başlar: Müslümanlık, Müslüman;
Hristiyanlık, Hristiyan; Musevilik, Musevi; Budizm, Budist;
Hanefilik, Hanefi; Katoliklik, Katolik vb.
10. Din ve mitoloji ile ilgili özel adlar büyük harfle başlar:
Tanrı, Allah, İlah, Cebrail, Zeus, Osiris, Kibele vb.
UYARI: “Tanrı, Allah, İlah” sözleri özel ad olarak
kullanılmadıklarında küçük harfle başlar: Eski Yunan
tanrıları. Müzik dünyasının ilahı.
“Amerika'da kaçakçılığın allahları vardır.” (Tarık Buğra)
11. Gezegen ve yıldız adları büyük harfle başlar: Merkür,
Neptün, Satürn; Halley vb.
UYARI: Dünya, güneş, ay kelimeleri gezegen anlamı dışında
kullanıldıklarında küçük harfle başlar:
Biz dünyadan ayrı yaşarken dünya epey değişmiş. (Hüseyin
Cahit Yalçın)
12. Düşünce, hayat tarzı, politika vb. anlamlar bildirdiğinde
doğu ve batı sözlerinin ilk harfleri büyük yazılır: Batı
medeniyeti, Doğu mistisizmi vb.
UYARI: Bu sözler yön bildirdiğinde küçük yazılır: Bursa’nın
doğusu, Ankara’nın batısı vb.
13. Yer adları (kıta, bölge, il, ilçe, köy, semt vb.) büyük harfle
başlar: Afrika, Asya; Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu;
İstanbul, Taşkent; Turgutlu, Ürgüp; Akçaköy, Çayırbağı;
Bahçelievler, Kızılay, Sarıyer vb.
14. Yer adlarında ilk isimden sonra gelen ve deniz, nehir,
göl, dağ, boğaz vb. tür bildiren ikinci isimler büyük harfle
başlar: Ağrı Dağı, Aral Gölü, Asya Yakası, Çanakkale Boğazı,
Dicle Irmağı, Ege Denizi, Erciyes Dağı, Fırat Nehri, Süveyş
Kanalı, Tuna Nehri, Van Gölü, Zigana Geçidi vb.
UYARI: Özel ada dâhil olmayıp tamlama kuran şehir, il, ilçe,
belde, köy vb. sözler küçük harfle başlar: Konya ili,
Etimesgut ilçesi, Uzungöl beldesi, Taflan köyü vb.
15. Mahalle, meydan, bulvar, cadde, sokak adlarında geçen
mahalle, meydan, bulvar, cadde, sokak kelimeleri büyük
harfle başlar: Halit Rifat Paşa Mahallesi, Yunus Emre
Mahallesi, Karaköy Meydanı, Zafer Meydanı, Gazi Mustafa
47
Kemal Bulvarı, Ziya Gökalp Bulvarı, Nene Hatun Caddesi, 22. Ulusal, resmî ve dinî bayramlarla anma ve kutlama
Cemal Nadir Sokağı, İnkılap Sokağı vb. günlerinin adları büyük harfle başlar: Cumhuriyet Bayramı,
Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı, 19 Mayıs Atatürk’ü
16. Saray, köşk, han, kale, köprü, kule, anıt vb. yapı
Anma Gençlik ve Spor Bayramı, Ramazan Bayramı, Kurban
adlarının bütün ke­limeleri büyük harfle başlar: Dolmabahçe
Bayramı, Nevruz Bayramı, Miraç Kandili; Anneler Günü,
Sarayı, İshakpaşa Sarayı, Çankaya Köşkü, Horozlu Han,
Öğretmenler Günü, Dünya Tiyatro Günü, 14 Mart Tıp
Ankara Kalesi, Alanya Kalesi, Galata Köprüsü, Mostar
Bayramı, Hıdırellez vb.
Köprüsü, Beyazıt Kulesi, Zafer Abidesi, Bilge Kağan Anıtı vb.
23. Kurultay, bilgi şöleni, çalıştay, açık oturum vb.
17. Yer bildiren özel isimlerde kısaltmalı söyleyiş söz konusu
toplantıların adlarında her kelimenin ilk harfi büyük yazılır:
olduğunda, yer adının ilk harfi büyük yazılır: Hisar’dan,
VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, Kitle İletişim Araçlarında
Boğaz’dan, Köşk’e vb.
Türkçenin Kullanımı Bilgi Şöleni, Karamanlı Türkçesi
18. Kurum, kuruluş ve kurul adlarının her kelimesi büyük Araştırmaları Çalıştayı vb.
harfle başlar: Türkiye Büyük Millet Meclisi, Türk Dil Kurumu,
24. Tarihî olay, çağ ve dönem adları büyük harfle başlar:
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Devlet Malzeme Ofisi, Millî
Kurtuluş Savaşı, Millî Mücadele, Cilalı Taş Devri, İlk Çağ, Lale
Kütüphane, Çocuk Esirgeme Kurumu, Atatürk Orman
Devri, Cahiliye Dönemi, Buzul Dönemi, Millî Edebiyat
Çiftliği, Çankaya Lisesi; Anadolu Kulübü, Mavi Köşe
Dönemi, Servetifünun Dönemi’nin, Tanzimat Dönemi’nde
Bakkaliyesi; Türk Ocağı, Yeşilay Derneği, Muharip Gaziler
vb.
Derneği, Emek İnşaat; Bakanlar Kurulu, Türk Dili Dergisi
Yayın Danışma Kurulu, Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı;
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü vb.
25. Özel adlardan türetilen bütün kelimeler büyük harfle
19. Kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge, genelge adlarının başlar: Türklük, Türkleşmek, Türkçü, Türkçülük, Türkçe,
her kelimesi büyük harfle başlar: Medeni Kanun, Türk Avrupalı, Avrupalılaşmak, Asyalılık, Darvinci, Konyalı, Bursalı
Bayrağı Tüzüğü, Telif Hakkı Yayın ve Satış Yönetmeliği vb. vb.
20. Kurum, kuruluş, kurul, merkez, bakanlık, üniversite,
fakülte, bölüm, kanun, tüzük, yönetmelik ve makam sözleri
UYARI: Özel ad kendi anlamı dışında yeni bir anlam
asılları kastedildiğinde büyük harfle baş­lar:
kazanmışsa büyük harfle başlamaz: acem (Türk müziğinde
Türkiye Büyük Millet Meclisi her yıl 1 Ekim’de toplanır. Bu bir perde), hicaz (Türk müzi­ğinde bir makam), nihavent
yıl ise Meclis, yeni döneme erken başlayacak. (Türk müziğinde bir makam), amper (elektrik akımında
şiddet birimi), jul (fizikte iş bi­rimi), allahlık (saf, zararsız
Türk Dil Kurumu çalışmalarını titizlikle sürdürüyor.
kimse), donkişotluk (gereği yokken kahra­manlık
Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Kurumun 21 Mayıs 2009
göstermeye kalkışma) vb.
tarihinde Kars’ta düzenlediği toplantıda kullanıma açıldı.
2876 sayılı Kanun bu yıl yeniden gözden geçiriliyor.
UYARI: Para birimleri büyük harfle başlamaz: avro, dinar,
Yazarlara ödenecek telif ücreti, Telif Hakkı Yayın ve Satış
dolar, lira, kuruş, liret vb.
Yönetmeliği’ne göre düzenlenmektedir. Yapılan işlem
Yönetmelik’in 4’üncü maddesine aykırı düşmektedir.
UYARI: Özel adlar yerine kullanılan "o" zamiri cümle içinde
büyük harfle yazılmaz.
21. Kitap, dergi, gazete ve sanat eserlerinin (tablo, heykel,
beste vb.) her kelimesi büyük harfle başlar: Nutuk, Safahat,
Kendi Gök Kubbemiz, Anadolu Notları, Sinekli Bakkal; Türk
UYARI: Müzikte kullanılan makam ve tür adları büyük harfle
Dili, Türk Kültürü, Varlık; Resmî Gazete, Hürriyet, Milliyet,
başlamaz: acemaşiran, acembuselik, bayati, hicazkâr, türkü,
Türkiye, Yeni Asır; Kaplumbağa Terbiyecisi; Yorgun Herkül;
varsağı, bayatı vb.
Saraydan Kız Kaçırma, Onuncu Yıl Marşı vb.
UYARI: Özel ada dâhil olmayan gazete, dergi, tablo vb.
sözler büyük harfle başlamaz: Milliyet gazetesi, Türk Dili 26. Yer, millet ve kişi adlarıyla kurulan birleşik kelimelerde
dergisi, Halı Dokuyan Kızlar tab­losu vb. sadece özel adlar büyük harfle başlar: Antep fıstığı, Brüksel
lahanası, Frenk gömleği, Hindistan cevizi, İngiliz anahtarı,
UYARI: Kitap, makale, tiyatro eseri, kurum adı vb. özel
Japon gülü, Maraş dondurması, Van kedisi vb.
adlarda yer alan kelimelerin ilk harfleri büyük yazıldığında
ve, ile, ya, veya, yahut, ki, da, de sözleriyle mı, mi, mu, mü
soru eki küçük harfle yazılır: Mai ve Siyah, Suç ve Ceza, Leyla
Ç. Belirli bir tarih bildiren ay ve gün adları büyük harfle
ile Mecnun, Turfanda mı, Turfa mı?, Diyorlar ki, Dünyaya
başlar: 29 Mayıs 1453 Salı günü, 29 Ekim 1923, 28 Aralık
İkinci Geliş yahut Sır İçinde Esrar, Ya Devlet Başa ya Kuzgun
1982’de göreve başladı. Lale Festivali 25 Haziran’da
Leşe, Ben de Yazdım, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek
başlayacak.
Kurumu vb. Özel adın tamamı büyük yazıldığında ve, ile, ya,
veya, yahut, ki, da, de sözleriyle mı, mi, mu, mü soru eki de
büyük harfle yazılır: DİL VE TARİH-COĞRAFYA FAKÜLTESİ vb.
48
Belirli bir tarihi belirtmeyen ay ve gün adları küçük harfle *İhtiyar kadın gitmeme taraftar değildir.
başlar: Okullar genel­likle eylülün ikinci haftasında öğretime Not: Yüklemi edilgen fiillerle kurulan cümlelerin gerçek öznesi
başlar. Yürütme Kurulu toplantı­larını perşembe günleri yoktur.
yaparız. *Yemekten sonra erkenden yatıldı.
*Okula kadar yüründü.
*Kahvaltıda çaylar içildi.
D. Tabela, levha ve levha niteliğindeki yazılarda geçen *Akşam geç saate kadar derse çalışıldı.
kelimeler büyük harfle başlar: Giriş, Çıkış, Müdür, Vezne, Üç çeşit özne vardır:
Başkan, Doktor, Otobüs Durağı, Dolmuş Du­rağı, Şehirler A.Gerçek Özne:
Arası Telefon, 3. Kat, 4. Sınıf, 1. Blok vb. Yüklemin bildirdiği işi hareketi bizzat kendisi yapan öznedir.
Cümlede iki şekilde gösterilir:
1)Acık Özne:
E. Kitap, bildiri, makale vb.nde ana başlıktaki kelimelerin Cümle içinde açık bir şekilde gösterilir
tamamı, alt başlıktaki kelimelerin ise yalnızca ilk harfleri *Yağmur çok şiddetli yağdı.
büyük olarak yazılır. *Çocuk iki gündür hasta yatıyor.
*Gemi ufukta yavaş yavaş kayboluyordu.
*Geceleri bir ses uykumu böler.
F. Kitap, dergi vb.nde bulunan resim, çizelge, tablo 2)Gizli özne:
vb.nin altında yer alan açıklayıcı yazılar büyük harfle başlar. Cümlede doğrudan yer verilmeyen ancak yüklem taşıdığı eklerden
Açıklayıcı yazı, cümle niteliğinde değilse sonuna nokta anlaşılan öznedir.
konmaz. *Ertesi gün ona telefon ettim.
*Görmeyeli hemen de bizi unutmuşsun.
*Bu kıyı kasabasına her yaz gelirim.
*Kumsalda yürüyüş yapıyorlar.
CÜMLE ÖĞELERİ NOT:Yüklemi isim olan cümlenin öznesi gerçektir.
*Siyah renkli araba satılıktır.
YÜKLEM : *Dün akşam pencereler kapalıydı.
Cümlede işi, hareketi, yargıyı, bildiren çekimli unsura denir. B)Sözde Özne: Yüklemi edilgen çatılı cümlelerde,aslında nesne
Not :Bir cümle birden çok ögeden oluşabileceği gibi tek bir olan öge özne olarak kullanılır.
yüklemden de oluşabilir. *Ağaçtaki meyveleri topladı.
* Ertesi gün okula müfettişler gelmişti.(C) *Ağaçtaki meyveler toplan.
* Düşünüyorum (C) *Öğrenciler bütün sınıfı temizledi.
* Güzeldi. ( C ) *Bütün sınıf temizlendi.
Not:Yüklem genlikle cümlenin sonunda bulunur; ancak *Hep bir ağızdan ilahiler okunuyor.
günlük konuşmalarda, atasözlerinde ve şiirde yüklemin yeri *Düğün için yemekler yapıldı
değişebilir.
*Gel çabuk buraya! C)Örtülü Özne
*Sakla samanı gelir zamanı . Yüklemi edilen çatılı cümlelerde bazen “—ce, tarafından,
*İstanbul u dinliyorum gözlerim kapalı nedeniyle,…”gibi sözcükler kullanılarak işi bizzat yapan varlığa da
Not:Her sözcük ya da sözcük gurubundan yüklem yapılabilir. yer verilebilir.
*Gecenin yalnızlığında sadece seni düşünürüm (fiil) *Yolcu otobüsleri belediyemizce hizmete açıldı.
*Kasaba halkı meydanda toplanmıştı.(fiil) *Yarışma halk tarafından çok beğenildi
*Yaşadığımız günler tıpkı bir rüzgar gibiydi.(edat) *Kar nedeniyle yollar kapandı.
*Bu olayların suçlusu odur. (zamir)
*Sabah uyandığında gözleri ışıl ışıldı.(ikileme) NOT: Her sözcük ya da sözcük grubu özne olabilir.
*Konuşmalarına ister istemez kulak misafiri oldum. (deyim) *Geçen gün evin duvarı yıkılmıştı.(isim tamlaması)
*Çalışmak yaşamın bir parçasıdır. *Bahçesinde okyanuslar yetişiyordu.(isim)
*Odayı süsleyen şey rengarenk çiçeklerdir. (sıfat) *Derdini söylemeyen derman bulamaz.(sıfat fiil)
*Öğrenmenin bir yolu da okumaktır. *Sana bakmak suya bakmaktır.(isim fiil)
*Ali derslerinde çok başarılıydı. *Okumak zihni dinlendirir.(isim fiil)
*Çoluk çocuk otobüse dolmuştu.(ekeylem)
2.ÖZNE *Yağmurlu havalar yarından sonra ülkeyi terk edecek(sıfat)
Yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan veya yargının *Kimse seni benim kadar düşünmez(zamir)
gerçekleşmesine araç olan unsura denir.
Not: Özneyi bulmak için yükleme kim, ne soruları sorulur 3)NESNE
Yüklemi isim olan cümlelerde ise olan kim, olan ne soruları sorulur. Öznenin yaptığı işten, hareketten etkilenen unsurdur
*Seyirciler fotoğraf sergisini çok beğendi. Uyarı : isim cümlelerinde yüklemi edilgen çatılı cümlelerde ve
*Ailece bulmaca çözmeye meraklıdırlar. geçişsiz fiillerde nesne yoktur. Nesneler ek alıp almamasına göre
*Güzel gözler tül ardından görünsün. ikiye ayrılır.
*Coşkun nehirler gibi ağlamak istiyorum.
*Ben bu yüzden yalnızlığa hasretim .
*Keskin bir rüzgar eser şimdi dağlardan.
49
a)Belirtisiz Nesne
Yükleme ne sorusu sorularak bulunur. Belirtme durum eki (–i)
almamış olup yalın haldedir.
b)Belirtili Nesne
Yükleme kimi, neyi, nereyi soruları sorularak bulunur.Belirtme
durum eki olmuştur.
*Bu yörede kızlarımız kilim dokur.
*Yolun kenarına kocaman kütükleri yığmışlar.
*O köpeği mahallenin çocukları da arıyordu.
*Bu şehirde tüm sokaklar seni düşünür.
*Başımdaki gökleri bir deniz sanıyorum.
*Kadın kendine bir elbise almış.
*Ben aşkımla baharı getirdim
*Buram buram kekik kokar
*O buğulu gözlerinde parlak yıldızları seyrettim.
*Okulda sigara içmek yasaktır.
*Şafak gülleri ufukta bir bir soldu.
*Dün akşam burayı yakmışlar.
4.ZARF TÜMLECİ
Yer yön sebep miktar durum ve zaman bildirerek yüklemi
açıklayan unsurdur. Zarf tümlecini bulmak için yükleme, nasıl,
niçin, neden, ne kadar, ne zaman, kim tarafından ne tarafından,
soruları sorulur.
*Dostluklar ömür boyu sürünce güzeldir.
*Bu gece her zaman dişini tırnağına takarak çalışır.
*Yüreğimdeki yara gittikçe büyüyor.
*Güneş her doğduğunda y l nızlık başına vurduğunda beni hatırla.
*Trabzonlara yaslanıp şarkı söylüyor bir kadın.
*Kırgın kırgın yüzüme bakma Rosa.
*Ipıssız bir gecede karşılaşmıştık seninle.
*Göçmen kuşlar güneye doğru göç ediyordu.
*Rusya’ya tonlarca fındık ihraç edildi.
*Sıcaktan tüm ekinler yanmıştı.
*Bu yıl yağmur yağmadığı için ürün de az oldu.
*Bu konser belediye tarafından düzenleniyor.
UYARI: Yön isimleri yalın halde zarf tümleci olurlar.Belirtme durum
eki (-i) alırsa belirtilinesne,-e/-de/-den,hal ekini alırsa dolaylı
tümleç olur.
* Hizmetçi,içeriyi iyice süpürsün.
n.
*Adam yavaşça içeri girdi.
*Bir süre sonra içeriden bir ses geldi.
5) DOLAYLI TÜMLEÇ
Yönelme,bulunma ve çıkma bildirerek cümlenin anlamını
tamamlayan unsura denir.
NOT: Dolaylı tümleç olan öğe mutlaka –e/-de/-den hal eklerinden
birini alır.
*Buluşma yerine hemen gelmiş.
*Senin kirpiklerinde bir damla oldu akşam.
*Ağlamayan çocuğa meme verilmez.
*Bir havuz kenarında yan yana oturmuşuz.
*Eskicinin sesi sokağın başından duyuluyordu.
*Askerler kuyunun ağzına birikmişti.
*Bu gazeteci yazılarında gerçeklerden hiç sapmaz.
*İhtiyar,bütün mirasını karısına bırakmıştı.
NOT: Dolaylı tümleci bulmak için yükleme;
“kime,kimde,kimden,nereye,nerede,nereden” sorusu sorulur.
UYARI: -e/-den hal eki “için” edatı görevinde kullanılıyorsa ya da
sebep bildiriyorsa zarf tümleci kurar.
-de/-den hal ekleri zaman bildiren sözcüklerin üzerine gelirse zarf
tümleci olur.
*Korkudan kızın dili tutulmuştu.
*Babasıyla kavga ettiğinden eve uğramıyor.
*Birazdan hava kararacak.
*Yaz akşamlarında yıldızları seyrederdik.
*Denize yüzmeye gidiyorum.
*Ailesine yürekten bağlıydı.
6)EDAT TÜMLECİ
Bazı edatlarla öbekleşerek cümleyi “amaç, araç, birliktelik,
özgülük, karşılaştırma,…” gibi anlamlarla açıklayan unsurdur.
*Çalışmak için yurt dışına gitmiş.(amaç)
e.t.
*Kadın oğlunu bulabilmek
için gazeteye ilan vermiş.(amaç) e.t.
*Bu tatlıyı senin için ayırdım.(aitlik,özgülük)
e.t.
*Yağmur yağdığı için baraj taşmış.(z.t.,sebep)
*Yaralıyı hastaneye ambulansla götürmüşler.(araç)
*Bu yaz Bodrum’a ailesiyle gidecek.(birliktelik)
*Adam öfkeyle yüzüme baktı.(z.t. durum)
*Ali,arkadaşlarına göre derse daha çok çalışıyor.(karşılaştırma)
*Bana göre bu iş olmaz.(görüş)
*Direğe karşı on adım yürüdü.(z.t. yön)
*Sen bile doğum günümü kutlamadın.
e.t.
NOT: “İçin” edatı kendinden önceki sözcükle birlikte neden-sonuç
ilgisi kurarsa zarf tümleci,
“ile” edatı durum ilgisi kurarsa zarf tümleci,
“karşı” edatı yön ilgisi kurarsa zarf tümleci olur.
CÜMLEDE VURGU
Türkçede cümle vurgusu yüklem üzerindedir. Bu nedenle hangi
öğe daha çok vurgulanmak isteniyorsa yükleme yaklaştırılır.
*Arkadaşları onu kapıda bekliyormuş.(D.T.)
*Arkadaşları kapıda onu bekliyormuş.(Nesne)
*Kapıda onu arkadaşları bekliyormuş.(Özne)
UYARI: Cümlede “mi” soru edatı varsa bu edattan önce gelen öğe
vurgulanmıştır.
*Bu akşam siz İstanbul’a mı gideceksiniz? (d.t.)
*Bu akşam siz mi İstanbul’a gideceksiniz? (ö.)
*Bu akşam mı siz İstanbul’a gideceksiniz? (z.t.)
*Bu akşam siz İstanbul’a gidecek misiniz?(y.)
NOT: Cümlede soru sözcükleri varsa soruya verilecek cevap olan
öğe vurgulanmıştır.
*Masamdaki kalemleri kim almış?
—Ayşe.(Özne)
*Bu saatte nereden geliyorsun?
—Okuldan.(Dolaylı tümleç)
*Bahçeden ne kopardın?
—Elma.(Nesne)
50
 *-Ne zaman geldin?
CÜMLENİN ÖĞELERİYLE İLGİLİ GENEL ÖZELLİKLER -Dün (Dün geldim) (Soru z.t.’yi buldurmaya yönelik)
1) Hiçbir öğe sözcük sayısıyla sınırlı değildir.Bir öğe,bir tek *-Kırılan neydi?
sözcükten oluşabildiği gibi birden çok sözcükten de oluşabilir. -Bardaktı (Kırılan bardaktı) (Soru yüklemi buldurmaya yönelik)
*Bu yüzyılın en acı olaylarını yaşamış ve dile getirmiş 8) “-mi” edatıyla oluşturulan soru cümlelerinde “-mi” hangi
b.li. n. öğeden sonra gelmişse soru o öğeyi buldurmaya yöneliktir.
olan Dadaloğlu’nu değişik bir bakış * Bugün bize gelecek misin?(Soru yüklemi buldurmaya yönelik)
açısıyla incelemeliyiz. * Bugün bize mi geleceksin?(Soru D.T.’yi buldurmaya yönelik)
z.t y * Bugün mü bize geleceksin?(Soru Z.T.’yi buldurmaya yönelik)
* Sen mi bugün bize geleceksin?(Soru özneyi buldurmaya yönelik)
*O , dün, bize, babasıyla geldi. * Seni mi çağırmış?(Soru B.Lİ N.’yi buldurmaya yönelik)
Ö. Z.T. D.T. E.T. Y. 9)Bir cümlede vurgulanan öğe, yüklemden hemen önce gelen
2) Cümlede özne,nesne,dolaylı tümleç ve zarf tümleci öğedir.
açıklayıcısıyla birlikte kullanılabilir. * Çocuklar,sevgiyle beslenir.(Edat tümleci vurgulu)
*Bir yıl kalacağım bu ili Siirt’i, çok özleyeceğim. e.t.
B.li n. Açıklycı. *Cömert olmadan önce doğru olmayı bil.(B.li n. vurgulu)
*Annesini, o çok sevdiği çileli kadını,elleriyle toprağa verdi. *Kitabım sende kalmış.(D.t. vurgulu)
B’li n. Açıklayıcısı
*Çocuk;sevinçle,etekleri zil çalarak,telefona koştu. SORU: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde soru,özneyi buldurmaya
Z.T. Açıklayıcısı yöneliktir?
*Teyzem, Adana’da olan,buraya gelecekmiş. A) Beni mi aradılar?
ö. Açıklayıcısı B) Aşağı mı ineceğiz?
3)Bir cümlede birden fazla özne,dolaylı tümleç, nesne, zarf tümleci C) Dün mü geldiniz?
ortak bir yükleme bağlanabilir. D) Yağmur mu yağıyordu?
*Annesini,babasını,akrabalarını ve bütün arkadaşlarını görmek E) Çok mu yoruldun?
istiyordu.
*Evde,okulda,sitede,her yerde aynı konu konuşuluyordu. SORU: “Sabah olunca,güneşin ilk ışıkları dağların doruklarını
aydınlattı.”
4) Öğelere ayırmada tamlamalar, deyimler ve bileşik fiiller Aşağıdakilerden hangisi,öğeleri ve öğelerinin
bölünmez. sıralanışı bakımından bu cümleye benzemektedir?
*Bahçenin,birkaç yıl önce yapılan duvarı yükseltilecekmiş. A) Zaman,onun için çok önemlidir.
s.ö. (Özne,belirtili isim tam.) y. B) Kardeşinin yerinde şimdi o çalışıyor.
*O her zaman ince eleyip sık dokur (yüklem,deyimden oluşmuş) C) Evde yalnız kalınca müzik dinler.
y. D) Babasının arkasından o da işe gitti.
*Yaşlılara, yardım edelim.(Yüklem,birleşik.fiil.oluşmuş) E) İki saat sonra su,depoyu doldurur.
y.
*Olay anlatımına dayanan eserler beğeniyle okunur. ARA SÖZ
s.ö.(sıfat tamlamasından oluşmuş) Cümleyi söylerken söz arasına sıkıştırılan, bazen bir öğenin
5)Hitaplar,ünlemler ve bağlaçlar;öğe dışı sözcüklerdir. (Bağımsız açıklayıcısı, bazen cümle dışı unsur olan söz veya söz öbeklerine
tümleçlerdir) ara söz denir.
*Arkadaşlar, beni dinler misiniz? “Büyüdüğüm o güzel şehri, Bursa’yı, asla unutamam.”
ö.dışı cümlesinde “Bursa’yı” ara sözü cümlenin nesnesinin açıklayıcısı
*Geleceğiz; fakat çok kalmayacağız. olarak kullanılmıştır. Ara söz daima açıkladığı öğeden sonra gelir.
ö.dışı
*Eyvah,çocuk düştü.
ö.dışı

6) Şiir dizeleri ya da devrik söyleyişler,kurallı cümle biçimine

çevrilirse daha kolay bulunur.
*Hakkıdır, hür yaşamış bayrağımın hürriyet,
*Hürriyet, hür yaşamış bayrağımın hakkıdır.
ö. y.
7)Soru cümleleri değişik öğeleri buldurmayı amaçlayabilir. Sorulara
verilecek cevaplar hangi öğeyi oluşturuyorsa, soru cümlesi o öğeyi
buldurmaya yöneliktir.
*–Kimi seviyorsun?
–Seni (Seni seviyorum) (Soru nesneyi buldurmaya yönelik.)
*-Kim yapmış?
-Babam (Babam yapmış) (Soru özneyi buldurmaya yönelik)
*-Nereye gidiyorsun?
-Okula (Okula gidiyorum) (Soru d.t.’yi buldurmaya yönelik)

51
Konu Testleri 1
1. Biraz önce bir boğanın keskin boynuzlarıyla ciğerleri parçalanan
ispanya'nın en ünlü matadoru, arenanın altındaki loş bir odada,
önünde mumlar yanan bir Meryem Ana resminin altına
yerleştirilmiş sedyede ölürken, dışarıdan yeni matadoru alkışlayan
kalabalığın coşkulu haykırışları gelir.
Bu cümlenin öğeleri ve öğe dizilişi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Zarf tümleci – Dolaylı tümleç – Özne – Yüklem
B) Özne – Nesne – Zarf tümleci – Yüklem
C) Özne – Zarf tümleci – Nesne – Yüklem
D) Nesne – Dolaylı tümleç – Özne – Yüklem
E) Zarf tümleci – Özne – Nesne – Yüklem
2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde öğelere ayırmada bir yanlışlık
yapılmıştır?
A) Semavi Bey / bir sabah / babasının kahvaltıya inmemiş
olduğunu / gördü.
B) İçine / yağmurlu bir günde birdenbire / açan güneş gibi
doyumsuz bir sevinç / doldu.
C) Hiç kurtulamayacağını sandığı adam / sonunda / ölmüştü.
D) Babasının ölümünü takip eden bir hafta boyunca / bunları /
anlattı.
E) Uzak akrabaların yalancı gözyaşlarıyla dolu geçen bir hafta / onu
/ çok / yormuştu.
Anımsadıkça bilebilecek insan
Neyi unutmaması gerektiğini
3. Yukarıdaki dizelerde aşağıdaki öğelerden hangisine yer
verilmemiştir?
A) Özne B) Nesne C) Zarf tümleci D) Dolaylı tümleç E) Yüklem
4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne açıklayıcısıyla birlikte
verilmiştir?
A) Biz, yalnızlığa meraklı olanlar, bu habere çok sevindik.
B) Halit Fahri o tarihlerde Son Posta'da yazıyordu.
C) O yarışmada benim öykümü, inşirah'ı, birinci seçmişlerdi.
D) Bütün sınıf hep bir ağızdan o şarkıyı, Ayrılık'ı, söylüyorduk.
E) Hocamızın son oyununa, Baykuş'a, bayılmıştım.
I. Veda ettim, gençliğimin gamsız geçen rüyasına
II. Sen sahip olursan bu vatan batmayacaktır.
III. Çıktım, aşkın nihayeti bulunmayan sahrasına
IV. Kargalar topladı hep döktüğümüz taneleri
5. Numaralanmış dizelerden hangi ikisi öğelerinin sıralanışı
bakımından özdeştir?
A) I. ve II. B) II. ve III. C) III. ve IV. D) II. ve IV. E) I. ve III.
6. Bana yabancılaşmış olan şeyleri nasıl birbirinden ayırıp
mühürlenmiş odalara kapatacağımı öğrendim.
Bu cümlenin öğeleri ve öğe dizilişi aşağıdakilerden hangisinde
verilmiştir?
A) Dolaylı tümleç – Nesne – Yüklem
B) Nesne – Yüklem
C) Özne – Yüklem
D) Özne – Nesne – Yüklem
E) Zarf tümleci – Nesne – Yüklem
7. Günümüzde, modern tiyatronun bütün problemini benimsemiş
geniş repertuarlı, hiç olmazsa dışarıyı adım adım takip eden bir
Türk sahnesi vardır.
Bu cümlenin öğeleri ve öğe dizilişi aşağıdakilerden hangisinde
verilmiştir?
A) Özne – Yüklem
B) Nesne – Yüklem
C) Zarf tümleci – Özne – Yüklem
D) Dolaylı tümleç – Nesne – Yüklem
E) Özne – Nesne – Yüklem
8. Ben, bir kenarda, yüreğim boğazıma tıkanmış bir halde, milli bir
savaşın arifesindeki bu basit, bu aşağılık konuşmaları dinliyordum.
Bu cümlenin öğeleri ve öğe dizilişi aşağıdakilerden hangisinde
verilmiştir?
A) Özne-Zarf tümleci-Nesne-Dolaylı tümleç- Yüklem
B) Özne-Dolaylı tümleç-Zarf tümleci-Nesne- Yüklem
C) Özne-Nesne-Zarf tümleci-Dolaylı tümleç- Yüklem
D) Özne-Zarf tümleci-Dolaylı tümleç-Nesne- Yüklem
E) Özne-Nesne-Dolaylı tümleç-Zarf tümleci- Yüklem
9. Sade yazmakla zamanına göre çok ilerde olan Akif, şiirimize halk
dilini, mahalle, sokak konuşmasını getirmiştir.
Bu cümlede aşağıdaki öğelerden hangisine yer verilmemiştir?
A) Özne B) Nesne C) Yüklem D) Zarf tümleci E) Dolaylı tümleç
10. Vurgulanmak istenen öğe yükleme en yakın yere getirilir.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde nesne vurgulanmıştır?
A) Geçen hafta yemeğe biraz geç katıldım.
B) Bir maliyeci, yeni vergi sistemleri üstüne bizi aydınlattı.
C) Denemede, olaylar daha nesnel bir açıdan ele alınmış.
D) Bazıları da yöneticilik dönemindeki anılarına yer veriyordu.
E) Bu politikanın, sanatçıları sürükleyeceği açmazlar üzerine
konuşuyordu.
Ankara'nın Gençlik Parkı,
Her sabah güneşle sulanan bir karanfildi.
11. Yukarıdaki ikili dize, bir cümle olarak düşünüldüğünde,
cümlenin yüklemi aşağıdakilerden hangisi olur?
A) bir karanfildi
B) sulanan
C) sulanan bir karanfildi
D) güneşle sulanan bir karanfildi
E) her sabah güneşle sulanan bir karanfildi
12. Sinan, bir geleneği tek başına tüketen, kendinden sonra
gelenlere pek az bir şey bırakan sanatkârlardandır.
Yukarıdaki cümlenin öğeleri ve öğe dizilişi aşağıdakilerden
hangisinde verilmiştir?
A) Özne – Nesne – Yüklem
B) Nesne – Yüklem
C) Özne – Yüklem
D) Özne – Zarf tümleci – Yüklem
E) Dolaylı tümleç – Yüklem
13. Onda, bitmez tükenmez yolculukların yarattığı sabır, kuşlar ve
kurtlarla düşüp kalkmanın verdiği sadelik, bir yüksek yaşantı ilkesi
haline gelmiştir.
Bu cümlenin ögeleri ve öğe dizilişi aşağıdaki seçeneklerin
hangisinde verilmiştir?
A) Dolaylı tümleç – Özne – Yüklem
B) Dolaylı tümleç – Nesne – Yüklem
C) Özne – Nesne – Yüklem
D) Özne – Zarf tümleci – Yüklem
52
E) Nesne – Dolaylı tümleç – Yüklem
14. Biz Selçuklu'yu, geçen asrın başlarında Avrupa'nın Gotik ve
Romen sanatlarını yeniden keşfetmesi gibi keşfediyoruz.
Bu cümlede aşağıdaki öğelerden hangisine yer verilmemiştir?
A) Özne B) Nesne C) Zarf tümleci D) Dolaylı tümleç E) Yüklem
15. Aşağıdakilerden hangisi iki öğeli bir cümledir?
A) Matematik problemlerini çözerken önce onları sadeleştirmek
gerekir.
B) Namus sözü bu saf, temiz ev kadınında büyük bir tesir bıraktı.
C) İstanbul toprağının her köşesinde Türk ruhunun bir safhası
vardır.
D) Türk halkı, tarihin her çağında, kendi malı olan her yüce şeye
sadık kalmıştır.
E) Asker mektupları en saf, en halis duyguların, sevgilerin ve
hasretlerin hazinesidir.
I. Tiyatroda, sanatın zirvesini yaşıyordu.
II. Sanatkârın en büyük sanat göstergesi eserleridir.
III. Süleymaniye Camii yüksek bir sanat eseridir.
IV. Sana hanlar hanı Alp Aslan'ı, kitabım anlatsın.
16. Numaralanmış cümlelerden hangi ikisi, iki öğeli bir cümledir?
A) I. ve II. B) II. ve III. C) III. ve IV. D) I. ve III. E) II. ve IV.
17. Samanyolu, sarı altın tozundan göz alabildiğine bir bulut gibi,
göğün yanından öbür yanına uzanıyordu.
Bu cümlenin öğeleri ve öğe dizilişi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Özne – Zarf tümleci – Dolaylı tümleç – Yüklem
B) Özne – Dolaylı tümleç – Zarf tümleci – Yüklem
C) Özne – Zarf tümleci – Nesne – Yüklem
D) Nesne – Zarf tümleci – Dolaylı tümleç – Yüklem
E) Nesne – Dolaylı tümleç – Özne – Yüklem
18. Küçük Ali, siyah kuşağı, mavi aba paltosu, deriden torbasıyla,
koyunlarını otlatan mini mini bir çobana benziyordu.
Bu cümlenin öğeleri ve öğe dizilişi aşağıdaki seçeneklerin
hangisinde verilmiştir?
A) Özne – Nesne – Zarf tümleci – Yüklem
B) Özne – Dolaylı tümleç – Nesne – Yüklem
C) Zarf tümleci – Dolaylı tümleç – Yüklem
D) Özne – Zarf tümleci – Dolaylı tümleç – Yüklem
E) Nesne – Özne – Dolaylı tümleç – Yüklem
19. Aşağıdaki dizelerden hangisi özne ve yüklemden oluşmuş bir
cümledir?
A) Yüzümün yalnızlığını sunuyorum insanlara
B) Yüreğimi dağlayan günlerin sesini dinleyin
C) Kavak ve söğüt ağaçları, kerpiç evler tanıktı
D) Gençliğimize tutunarak kısa adımlarla yürüyoruz.
E) Yeniden yaratılmanın coşkusuyla koşacağız hayata
20. Aşağıdaki cümlelerden hangisi nesne ve yüklemden
oluşmuştur?
A) Hiç kimseyi o köpek kadar sevdiğimi sanmıyorum.
B) Boğucu bir kömür kokusu duyuluyordu havada.
C) Gözleri kapalı da olsa, bu gülümsemeyi hissedebilirdi.
D) Şimdi, kaçınılmaz düşüşten önceki endişeyi uzatıyordu.
E) Güneş, akşam karanlığından önce son bir ışığını göndermişti.
I. Kararsızlık ve tembellik, başarısızlığın kapısıdır.
II. Düşüncesizlik ve üzüntü, yanlışlarımızın tek nedenidir.
III. Kelimeler, köklerine inildikçe eşyayı ve insanı verir.
IV. Bir insanın gerçek karakteri, eğlencesiyle anlaşılır.
21. Numaralanmış cümlelerin hangi ikisi öğeleri ve öğelerinin
dizilişi bakımından özdeştir?
A) I. ve II. B) II. ve III. C) II. ve IV. D) III. ve IV. E) I. ve III.
22. (I) Seni uyutmayan, içindeki o yangınlı hesaplaşmaydı. (II)
Kapalı bir kapı önüne bırakılmış yaralı bir kuş gibiydim. (III) Siz,
yeryüzünün çok şanslı birkaç kişisinden birisiniz. (IV) Sıradan bir
arkadaşınız, kendisinin yanında olmanızı bekler.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangileri öğeleri ve
öğelerinin sıralanışı yönünden aynıdır?
A) I. ile II. B) II. ile III. C) III. ile IV. D) I. ile III. E) II. ile IV.
23. Cümlede önemsenen öğeyi vurgulamanın bir yolu da onu
yükleme yaklaştırmaktır.
Bu açıklamaya göre aşağıdaki cümlelerin hangisinde nesne
vurgulanmıştır?
A) Bu yokluğu kendime ben hazırladım.
B) Sesin suskunluğumuzu bölerdi.
C) Benim de saçlarım kokardı.
D) En çok beni yaralayanlara yardım ederim.
E) Kendimi başka bedenlerde cezalandırıyordum.
CEVAP ANAHTARI
1-A 2-B 3-D 4-A 5-E 6-B 7-C 8-B 9-D 10-B 11-E 12-C 13-A 14-D 15-
E 16-B 17-A 18-D 19-C 20-A 21-A 22-D 23-B
Konu Testleri 1
1. Yaz konuğu olduğum arkadaşımla ben, daha bir saat öncesinden
gelip, en üst taraçanın arkasını süsleyen kocaman çiçek tarhının
kıyısındaki taş çıkıntıya oturduk.
Bu cümlenin öğeleri ve öğe dizilişi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Özne – Dolaylı tümleç – Zarf tümleci – Yüklem
B) Dolaylı tümleç – Özne – Zarf tümleci – Yüklem
C) Özne – Zarf tümleci – Dolaylı tümleç – Yüklem
D) Zarf tümleci – Özne – Dolaylı tümleç – Yüklem
E) Nesne – Zarf tümleci – Özne – Yüklem
2. Aşağıdaki cümlelerden hangisi dolaylı tümleç ve yüklemden
oluşmuştur?
A) Kız, mutfaktaki buzdolabında bir şişe soğuk su bulmayı
umuyordu.
B) Çocukluğunun pembe düşlerini gördüğü ağaç altlarından birine
yerleşiyor.
C) Açılan kapı önce çocuğu, ardından da onu geceden kalma bir
karanlığa alıyor.
D) Misafirlere ayrılmış yatak odasının bahçeye açılan camlı kapısını
aralıyor.
E) Oturma odasının kapısının ince bir gıcırtıyla açıldığını duydu.
3. Aşağıdaki dizelerden hangisi nesne-yüklemden oluşmuştur?
A) Karın yağışını anlatan bir şiir okuyorum
B) Tomurcuklar uyanıyor tan vakti kuşlarla
C) İnsanlığa büyük bir sofra kuruvermişti zaman
D) Kavalcının en güç soluğuna oturuyordu şarkılar
E) Düşündüm ruhumun kanayan geçmişini bugün
53
4. Söz dizimi Özne-Zarf tümleci-Nesne-Yüklem biçiminde olan
cümle aşağıdakilerden hangisidir?
A) Okullu ama okuldan dönmeyen bir kız duruyor yanında.
B) Gerçeğe yakın bir gülüşle süzüyor öğrenmeye meraklı kızı.
C) Giysilerinin ona yakıştığını, hep böyle giyinmesini söylüyor.
D) Çocuk böyle giyinmeyi sevdiğini söyleyince onu güldürüyor.
E) Kız, yaz tatilinde nereye gideceklerini soruyor babasına.
5. Kapıya vurmadan önce, bir dondurmacının önünde, ne
ısmarlayacaklarına karar verirken geçiyor bu konuşma.
Bu cümlenin öğeleri ve öğe dizilişi aşağıdakilerin hangisinde
verilmiştir?
A) Zarf tümleci – Nesne – Yüklem – Özne
B) Zarf tümleci – Yüklem – Nesne
C) Dolaylı tümleç – Özne – Nesne -Zarf tümleci – Yüklem
D) Özne – Nesne – Yüklem
E) Zarf tümleci – Dolaylı tümleç – Zarf tümleci – Yüklem – Özne
6. Aşağıdaki dizelerin hangisinde birden çok nesne kullanılmıştır?
A) Ölümsüz kılalım insanlar için yazıyı
B) Dil ince ince kazısın hatıraları zamana
C) Altın yapraklarla ört şafakları, ölüleri
D) Senin için seni düşündüm senden çok
E) Kayaların kalbine değmesin acının suyu
7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne açıklayıcısıyla birlikte
verilmiştir?
A) Bir başka irade, fiillerin iradesi, benim aracılığımla kendini var
ediyordu.
B) İzi gördüğümde, durduğumda, biliyordum bu işin zor olduğunu.
C) Çünkü ben hâlâ senin, yaşamayı dondurduğun anlarda
yaşıyorum.
D) Hayatımın en değerli anlarını senin bulunduğun vakitlerde
yaşadım.
E) Senin ihtişamın içinde başım dönüyor, yok oluyorum.
8. Öğe dizilişi Dolaylı tümleç-Nesne-Yüklem biçiminde olan cümle
aşağıdakilerden hangisidir?
A) Araladığı pencereden hemen kendisine ulaşan deniz kokusunu
derin derin içine çekti.
B) Sandalyenin yanında duran çantasından okumakta olduğu kitabı
çıkardı.
C) Batılı gezginler, hep idam edilenlerin mezar taşlarını aramışlar
Osmanlı mezarlıklarında.
D) Rıhtımda sular, üstünden atamadığı pisliklerle çalkalanıyor.
E) Komşusu, çok gerilerde kalmış bir dönemi yazıyordu.
I. Sana yüreğini sızlatacak olayı anlatacağım
II. Ölümü sırasında ben Diyarbakır'da öğretmendim.
III. Şu vefasız dünyada, derdin, cefanın da safası yok.
IV. Çalışma odasında, okumaya daha çok zaman ayırdığını gördüm.
9. Numaralanmış cümlelerden hangi ikisi öğeleri ve öğe dizilişi
bakımından özdeştir?
A) I. ve II. B) II. ve III. C) III. ve IV. D) II. ve IV. E) I. ve IV.
I. Karısının ilk günlerdeki çatkınlığı, titizliği bir türlü geçmiyordu.
II. Hastaların inatçılığına, titizliğine tahammül etmek mümkün
olmuyordu.
III. İhtiyar kadın, titrediği açıkça belli olan eliyle telefonun alıcısını
kapattı.
IV. Falakadan korkmayan, titremeyen öğrenci yoktu.
10. Numaralanmış cümlelerin hangi ikisi öğeleri ve öğelerinin
dizilişi bakımından özdeştir?
A) I. ile II. B) II. ile III. C) III. ile IV. D) II. ile IV. E) I. ile III.
11. Saçı iki yandan örgülü, dizlerine dek çekilmiş beyaz çorapları,
ekose etekliği, beyaz gömleği, yeşil hırkasıyla bir kız çocuğu, onun
bir eline bir yüzüne bakıyor.
Bu cümlenin öğeleri ve öğe dizilişi aşağıdakilerden hangisinde
verilmiştir?
A) Özne – Dolaylı tümleç – Yüklem
B) Zarf tümleci – Özne – Yüklem
C) Özne – Zarf tümleci – Yüklem
D) Özne – Nesne – Yüklem
E) Nesne – Zarf tümleci – Yüklem
12. Aşağıdakilerden hangisi öğe sayısı bakımından
diğerlerinden farklıdır?
A) Her zaman kalp kıran adam, ayakkabı içindeki taşa benzeyen bir
arkadaştır.
B) Kararsızlık, üzüntü ve pişmanlıklarımızın tek ne-denidir.
C) Gecikme ve kararsızlık, başarısızlığın anahtarlarıdır.
D) İnsanlar, verdikleri kararların sonuçlarını da kabul ederler.
E) Kadınların en büyük silahı, su damlalarıdır.
13. Aşağıdaki cümlelerden hangisi dolaylı tümleç ve yüklemden
oluşmuştur?
A) Acıklı bir tebessümün çarptığı bu ince yüze baktı.
B) Tıp tıp damlayan suyun sesinden başka bir ses duymuyordu.
C) Yaşlı babamın uyanmaya hiç niyetinin olmadığı belliydi.
D) İhtiyar nine gaz lambasını yakıyordu.
E) Korkunç bir öfkenin bütün vücudunu sardığını hissediyordu.
I. Sahipsiz olan memleketin batması haktır.
II. Bir gün, yüzü henüz insani ifadesini kaybetmemiş birine
rastladım.
III. Sokakta bize rastladığını kimseye söyleme, dediler.
IV. Bu köyde, sakatlık, hemen herkeste görülen bir durumdur.
14. Numaralanmış cümlelerden hangi ikisi İki öğeli bir cümledir?
A) I. ve II. B) II. ve III. C) III. ve IV. D) I. ve III. E) II. ve IV.
15. Aşağıdaki ikili dizelerin hangisinde birinci dize, ikinci dizenin
"dolaylı tümleci" görevinde kullanılmıştır?
A) Ve serin serviler altında kalan kabrinde
Her seher bir gül açar; her gece bir bülbül öter
B) Üç şanlı harbin arşa asılmış silahları
Parladı yaşlı gözlere bayram sabahları
C) Artarak gönlümün aydınlığı her saniyede
Bir mehabetli (güzel) sabah oldu, Süleymaniye'de
D) Artık demir almak günü gelmişse zamandan
Meçhûle giden bir gemi kalkar bu limandan
E) Bir rüyadan arta kalmanın hüznü,
İçinde gülüyor bana derinden.
16. Ben, İstanbul baharının yarı hasta, havada, suda gizli
ürpermeler, tereddütlerle dolu başlangıcını severim.
Bu cümlenin öğeleri ve öğe dizilişi aşağıdakilerden hangisinde
verilmiştir?
A) Özne – Zarf tümleci – Yüklem
B) Nesne – Özne – Yüklem
C) Özne – Nesne – Yüklem
D) Özne – Dolaylı tümleç – Yüklem
54
E) Nesne – Zarf tümleci – Yüklem
17. Her zaman son derece sakin, ölçülü bir hanım olan
Büyükannede bugün olağanüstü bir heyecan vardı.
Bu cümlenin öğeleri ve öğe dizilişi aşağıdakilerden hangisinde
verilmiştir?
A) Özne – Nesne – Dolaylı tümleç – Yüklem
B) Zarf tümleci – Dolaylı tümleç – Özne – Yüklem
C) Zarf tümleci – Dolaylı tümleç – Nesne – Yüklem
D) Özne – Nesne – Zarf tümleci – Yüklem
E) Dolaylı tümleç – Zarf tümleci – Özne – Yüklem
18. Biz, kendi yazgısına bırakılmış bu güzel toprak parçasına bu
coğrafi değişiklikten yararlanarak çok daha düzenli, bilinçli ve
estetik bir kişilik verebiliriz.
Bu cümlenin öğeleri ve öğe dizilişi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Özne-Dolaylı tümleç-Zarf tümleci-Nesne- Yüklem
B) Nesne-Zarf tümleci-Dolaylı tümleç-Özne- Yüklem
C) Özne-Zarf tümleci-Dolaylı tümleç-Nesne- Yüklem
D) Dolaylı tümleç-Zarf tümleci-Özne-Nesne- Yüklem
E) Nesne-Özne-Dolaylı tümleç-Zarf tümleci- Yüklem
19. Yaz, İstanbul’un asıl rengi olan kül rengini silerken, deniz de
her şeyi yutan bir aydınlığı, onun berrak uğultusunu geçirir.
Yukarıdaki cümlede temel cümleciğin öznesi aşağıdakilerden
hangisidir?
A) Yaz
B) İstanbul'un asıl rengi
C) deniz
D) her şeyi yaratan bir aydınlığı
E) kül rengini
CEVAP ANAHTARI
1-C 2-B 3-A 4-D 5-E 6-C 7-A 8-B 9-E 10-D 11-A 12-D 13-A 14-D 15-
A 16-C 17-E 18-A 19-C
Nesne:
Yüklemde bildirilen ve öznenin yaptığı işten doğrudan
etkilenen öğe nesnedir.
* Dolayısıyla sadece fiil cümlelerinden yüklemi geçişli fiil
olanlar nesne alır. Az da olsa isim cümleleri de nesne
alabilir.B* Düz tümleç de denir.
* Yükleme sorulan "ne?, neyi?, kimi?" sorularının
cevabıdır.
Nesnenin Türü
İsimler, zamirler, adlaşmış sıfatlar, tamlamalar, fiilimsiler,
soru kelimeleri, kısaca özne olabilen bütün kelimeler,
kelime grupları ve iç cümleler nesne olabilir.
Babam gazetesini okuyor; annem de yemek kitabından
öğrendiği tarifleri kendi hükümdarlığında uyguluyordu.
İyilik eden iyilik bulur.
Ayıkla pirincin taşını.
Bugün bana ne getirdin?
Siz bunlardan hangisini istersiniz?
Çocuk sevinçle, "Bitirdim!" dedi.
Atalarımız, "Deveyi yardan uçuran bir tutam ottur."
demişler.
Sabahları odadan odaya gezinerek düşünmeyi severim.
Nesne Çeşitleri
Belirtili nesne ve belirtisiz nesne olmak üzere ikiye ayrılır.
Belirtme hâl eki alanlara belirtili; yalın hâlde olanlara da
belirtisiz nesne denir.
Her gün gazete okuyorum. (belirtisiz nesne)
Gazeteyi her gün okuyorum. (belirtili nesne)
Belirtisiz nesnenin kullanılması ile belirtili nesneninki
arasında belirgin anlam farkı vardır. Nesnenin yeri de
önemlidir. Belirtili nesnenin cümle içinde belirli bir yeri
yoktur. Kullanıldığı yere göre cümleye değişik anlamlar
katar.
Bunu bana bir çocuk anlatı. Vurgulanan: herhangi bir
çocuk
Bir çocuk bana bunu anlattı. Vurgulanan: bu
Her hafta bir kitabı okurum. Belirli kitaplardan birini
Bir kitabı her hafta okurum. Belirli bir tek kitabı
] Belirtisiz nesne daima yüklemden hemen önce gelir.
Yüklemle belirtisiz nesne arasına "de, dahi, bile"
edatlarından başka bir kelime giremez.
Her hafta bir kitap okurum.
Bu günlerde herkes böyle şeyler anlatıyordu.
Gezi sırasında sincap bile gördük.
Nesne'nin Sayısı
Bir cümlede birden fazla nesne bulunabilir; ancak bu
nesneler belirtili veya belirtisiz olma bakımından aynı
özelliği taşımalıdır.
"Gurbette duyduğum sonu/ gelmez hüzünleri,
Yaprakların döküldüğü/ hicranlı günleri,
Andım birer birer, acıdım kendi hâlime." (YKB)
Dağılmış eşyaları, / titreyen çocukları, / oraya buraya şaşkın
koşuşan kadınları/ buğulu buğulu gördü.
Uçurtmalar biraz gök, / açık hava, / rüzgâr ister.
* Bazı cümlelerde ikinci nesne, birincinin açıklayıcısıdır.
Surların önünde, kemerlerinden hâlâ o ilk girişten bir akis
saklayan kapılara bakarak, Türk tarihinin en güzel ve en
büyük iklimlerinden biri olan o "Mayıs günü"nü, bize bu
şehri ve onun emsalsiz güzelliklerini hediye eden günü
beraberce yaşardık. (AHT)
Dolaylı Tümleç ( Yer Tamlayıcısı )
Yüklemi; yer, yön bakımından tamamlayan öğedir. Yükleme
sorulan “kime, kimde, kimden, nereye, nerede, nereden,
neye, neyde, neyden” sorularının cevabı olur. Bu sorulara
55
göre, dolaylı tümleç olan öğe “-e, -de, -den” durum
eklerinden birini alır.
Bütün yolcular arabaya bindi.
Bu cümlede “arabaya” sözcüğü, yükleme sorulan “neye”
sorusuna cevap verdiğinden dolaylı tümleçtir. Aşağıdaki
cümlelerde dolaylı tümleçler koyu olarak yazılmıştır.
Bahçe sahibini gören çocuklar hemen ağaçtan atladı.
Salonun duvarlarında çeşitli tablolar asılıydı.
Sırası gelen çocuk şiirini okumaya başladı.
Birçok edebiyat dergisinde ünlü sanatçı ile ilgili yazılar var.
Hafta sonu yapacağımız geziden söz ediyorduk.
Bir kişi küçük kulübede oturan bekçilere soru sordu. Güneş
yüzünü gösterince biraz dışarıya çıktık.
Sanatçının son yazısından ben bir şey anlamadım.
Şirkette yirmi yılını dolduran herkese altın saat hediye etti.
İki bin yıl önce kurulan şehirde birçok tarihi eser var. Burada
bütün evler topraktan yapılmış.
Çektirdiği resimleri büyük bir albümde toplamış.
Gece gündüz çalışan bu gençlerden çok şey bekliyoruz. Siz
öyle neye bakıyorsunuz?
Bu ödevi yaparken kimden yardım alabilirim?
Uyarı!
Cümlede “-e, -de, -den” eklerinden birini alan her öğe,
dolaylı tümleç değildir. Bir öğenin, dolaylı tümleç olması
için, bu ekleri almasının yanında yukarıda sıralanan
sorulardan birinin cevabı olması gerekir.
Şehir fırtınadan çok etkilenmiş. (Şehir neyden etkilenmiş? /
fırtınadan, dolaylı tümleç)
Fırtınadan birçok ev yıkılmış. (Birçok ev neden (niçin)
yıkılmış? / fırtınadan, zarf tümleci)
Bu cümlelerin birincisinde “-den” ekini alan “fırtına’’
sözcüğü; “neyden” sorusunun cevabı olduğu için dolaylı
tümleç, İkincisinde “neden (niçin)” sorusunun cevabı olduğu
için zarf tümlecidir.
ZARF TÜMLECİ
Yüklemi; durum, zaman, miktar, yer-yön ve sebep gibi
yönlerden tamamlayan öğelerdir. Yükleme sorulan “nasıl,
ne zaman, ne kadar, neden, niçin, niye” sorularıyla
bulunur.
Okuldan eve yürüyerek giderdim.
Daha hava aydınlanmadan yola çıkardım.
Bu cümlelerin birincisinde “yürüyerek” sözcüğü, yüklemi
durum yönünden; İkincisinde “daha hava aydınlanmadan”
sözü yüklemi zaman yönünden tamamladığından zarf
tümlecidir.
Karnımız acıkınca eve koşardık.
Akşam çocukları dedelerine götüreceğim.
O zamanlar bu yolculuk bir ay kadar sürüyormuş.
Karlara bata çıka oyunlar oynardık.
Sizin işlerinizle birazdan ilgileneceğiz.
Yaşlı kadın, sevinçten ağlıyordu.
Ben üzüntüden ne yaptığımı biliyor muyum?
Hâlâ bursla ilgili bir haber bekliyoruz.
Burası mayısta yemyeşil olur.
♦ Bir cümlede birden fazla zarf tümleci bulunabilir.
Akşamları buradan otobüse zor biniyorum. Ne zaman
biniyorum? (akşamları); Nasıl biniyorum? (zor)
İşimiz bitince şehirde biraz gezdik. Ne zaman gezdik? (işimiz
bitince); Ne kadar gezdik? (biraz)
Uyarı!
♦ Yer-yön zarfları ek alırsa zarf tümleci olmaz. Aldığı eklere
göre, öğe olarak değişik görevler üstlenir.
Seninle dışarıya çıkalım. (dolaylı tümleç)
Dışarısı oldukça soğukmuş. (özne)
Pencereden dışarıyı seyrediyor. (nesne)
Biraz dışarı çıkın. (zarf tümleci)
Bu cümlelerin birincisinde “dışarıya’’ sözcüğü, “nereye”
sorusunun cevabı olduğu için dolaylı tümleç; İkincisinde
“dışarısı” sözcüğü, “ne” sorusunun cevabı olduğu için özne;
üçüncüsünde “dışarıyı” sözcüğü, “neyi” sorusunun cevabı
olduğu için nesne; dördüncüsünde “dışarı” sözcüğü, yer-yön
belirteci olduğu için zarf tümlecidir.
lgeç (edat) Tümleçleri, yüklemi; amaç, araç,
birliktelik, neden yönlerinden tamamlayan “ile, için”
ilgeçleriyle oluşturulmuş öğelerdir. Yükleme sorulan “ne
ile? kiminle? ne için? kimin için?” sorularıyla
bulunur.
Bu yıl bizim memlekete uçakla gideceğiz.
Bu cümlede “uçakla” sözcüğü “neyle” sorusuna cevap
verdiğinden ve yüklemi araç yönünden tamamladığından
ilgeç tümlecidir. Aşağıdaki cümlelerde ilgeç tümleçleri koyu
renkle gösterilmiştir.
Bundan sonra işe tramvayla gideceğim. (Ne ile?)
Yetkili biriyle görüşmek istiyorum. (Kiminle?)
Müdür bey benimle görüşecekmiş. (Kiminle?)
Ben dostlarım için her şeyi yaparım. (Kimin için?)
Uygulama
1. Sevgili veliler, çok yakında çocuklarınızın sınavları
başlayacak.
2. Çocuğunuzun başarılı olması konusunda hepinizin
gerçekten endişeli olduğunu biliyorum.
3. Bir sınav ya da düşük bir not, hayallerini ve
yeteneklerini ellerinden alamaz.
4. Dijital aletlere sınırsız erişim, çocukların sıkıntı,
yalnızlık ya da üzüntü gibi rahatsız edici duygulardan
56
 Bu cümlenin yüklemi “çalış-” eylemi olduğundan cümle,
kaçmalarına sebep oluyor. eylem
5. Zamanını yönetmeyi bilmek, stresle baş etmek ve cümlesidir.

duygularının farkında olmak iyi bir hayat yaşamanın püf
noktalarıdır.
6. “Toplum hayatı içinde bütünüyle aktif bir rol almadan
bütün bir insan olmayı başaramazsın” diyordu Aristo.
7. Değişir rüzgarın yönü,
Aşağıdaki cümleler, yüklemleri çekimli bir eylem
olduğundan
eylem cümlesidir.
Öğretmenimizin sorduğu soruyu çözemedik.
Annem, her günkü gibi kapıda bekliyordu bizi.
Önerilerimizi bir türlü kabul etmemişti.

Solar ansızın yapraklar; 2. Ad Cümlesi

Şaşırır yolunu denizde gemi,

Boşuna bir liman arar.
Gülüşü bir yabancının,
Çalmıştır senden sevdiğini. ( Ataol Behramoğlu)
8. Sen kocaman çöllerde bir kalabalık gibisin,
Kocaman denizlerde ender bir balık gibisin.
( Özdemir Asaf )
9. Avrupaî tarzda ilk roman, Tanzimat döneminde
yazılmıştır.
10. Servet-i Fünun edebiyatı döneminde ilk usta
romanlar ve usta yazarlar kendilerini gösterdi.
11. Halide Edib’in hayat hikâyesi gözden geçirildiğinde,
onun Doğu-Batı, eski-yeni, mistik-pozitivist, yüksek
kültür-halk kültürü gibi ne kadar çok ve çeşitli etkiye
Yüklemi ad soylu sözcük ya da sözcük öbeği olan
cümlelerdir.
Yüklemi eylem olmayan bütün cümleler ad cümlesidir.
Sınavı kazandığı için çok mutluymuş.
Bu cümlenin yüklemi ad soylu “mutlu” sözcüğü olduğundan
cümle,
ad cümlesidir.
Aşağıdaki cümleler, yüklemleri ad soylu sözcükler
olduğundan ad
cümlesidir.
Deniz düne göre oldukça sakindi bugün.
En çok sevdiği şey yürümektir.
Bizi günler öncesinden bu geziye çağıran kendisiydi.
Öğe Dizilişine Göre Cümleler
Cümleler, yüklemlerinin cümledeki yerine göre ikiye ayrılır:

maruz kaldığı fark edilecektir. 1. Kurallı (Düz) Cümle

Yüklemi cümlenin sonunda bulunan cümlelerdir.
CÜMLE ÇEŞİTLERİ Çok uzaklardan kuş sesleri duyuluyordu.
Cümleler; yükleminin türüne ve yerine, anlamlarına, Bu cümlenin yüklemi (duyuluyordu) en sonda
oluşturulma bulunduğundan
biçimlerine göre değişik gruplara ayrılır. Bu grupları şöyle cümle, kurallı cümledir.
sıralayabiliriz: Aşağıdaki cümleler, yüklemleri sonda bulunduğundan
1. Yüklemine Göre Cümleler kurallı

2. Öğe Dizilişine Göre Cümleler cümledir.

3. Anlamına Göre Cümleler Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.

4. Yapısına Göre Cümleler Eğitim hayatımız boyunca hepimize yardım etti.

Yüklemine Göre Cümleler Bu konuyu sizinle daha önce görüşmemiş miydik?

Cümleler, yüklemlerinin sözcük türüne göre ikiye ayrılır: Bugün hava her zamankinden daha sıcaktı.

1. Eylem Cümlesi Yine açıklardan dev gibi gemiler geçiyor.

Yüklemi basit ya da bileşik çekimli eylem olan cümlelerdir. Yurdumun bağına bahçesine bahar geldi.

Uzun yıllar bu işyerinde çalıştım. 2. Devrik (Kuralsız) Cümle

Yüklemi cümlenin sonunda bulunmayan cümlelerdir. Bu tür

57
cümlelerde yüklem cümlenin başında veya ortasında yüklem durumundaki varlık ya da kavramın var olduğunu,
bulunabilir.
bulunduğunu bildiren cümlelerdir.
Hepimiz canla başla çalışıyoruz burada.
Şiddetli yağışlardan dolayı yol trafiğe kapandı.
Bu cümlenin yüklemi (çalışıyoruz) en sonda
Bu cümlede “kapanmak” eyleminin gerçekleşmesi söz
bulunmadığından
konusu
cümle, devrik cümledir.
olduğu için, cümle anlamca olumludur.
Aşağıdaki cümleler, yüklemleri sonda bulunmadığından
Aşağıdaki cümlelerde yüklemlerin gerçekleşmesi ya da
devrik
varlığı söz
cümledir.
konusu olduğu için cümleler anlamca olumludur.
Papatyalar uyandırdı bizi nihayet kış uykusundan.
Masadaki vazo yere düşüp kırıldı.
Doğanın canlandığı bir mevsimdir ilkbahar.
Okula yine derslerine çalışmadan gitmişti.
Nasıl ders çalıştığınızı bilmez miyim hiç?
Verilen işi yapamamaktan korkuyordu.
Doğmuyor güneş artık şöyle gönlümce.
Dünkü derste sınıfta yedi sekiz kişi vardı.
Hâlâ bekliyorum seni anılar sahilinde.
Bu yılki kitap fuarı her zamankinden daha renkliydi.
Gelir misin mezarıma, elinde bir demet yasemenle?
2. Olumsuz Cümle
Bir başkadır benim memleketim!
Cümlede yüklem durumundaki eylemin gerçekleşmediğini
Eksiltili Cümle veya
Yüklemi yazılmayıp yüklemini okuyucunun, zihninde yüklem durumundaki varlık ya da kavramın var olmadığını,
tamamlaması
bulunmadığını bildiren cümlelerdir.
beklenen cümledir. Eksiltili cümlelerin sonuna üç nokta
Eylem cümlesinde olumsuzluk -ma / -me (geniş zamanda –
konur.
maz, -
Önümüzde göz alabildiğine bir kumsal…
mez) ekiyle sağlanır.
Yüklemi yazılmayan bu cümlenin sonuna “uzanıyor,
Ad cümlesinde olumsuzluk “değil / yok” sözcükleriyle ya da
duruyor, var”
“-sız, -
gibi sözleri yüklem olarak getirebildiğimiz için bu cümle,
siz” ekiyle sağlanır.
eksiltili bir
Veli toplantısına kimse katılmadı.
cümledir.
Sokaklar bugün kalabalık değildi.
Bu cümlelerde “katılmak” eyleminin gerçekleşmemesi,
CÜMLE TÜRLERİ
“kalabalık”
kavramının söz konusu olmamasından dolayı cümleler
Müfide Ö. EREN Sayfa 2 anlamca
Yüklemi yazılmadığı için eksiltili cümle durumunda bulunan olumsuzdur.
aşağıdaki cümlelerin sonuna, yüklem olabilecek sözcükler,
koyu
Aşağıdaki cümlelerde yüklemlerin gerçekleşmemesi ya da
olarak yazılmıştır. var
Denizin tam ortasında Adalar’a doğru nazlı nazlı yol alan olmamaları söz konusu olduğu için cümleler anlamca
olumsuzdur.
vapurlar… (var)
Soruların hepsini çözebilen yok.
Kız beşikte çeyiz sandıkta…. (olmalı)
Göz alabildiğine uzanan bu tarlalar verimsizdi.
Düğün el ile, harman yel ile… (olur)
Binanın bu dairesi hiç ışık almıyor.
Anlamına Göre Cümleler
a. Anlamca Olumsuz Yapıca Olumlu Cümle
Cümleler, taşıdıkları anlamlara göre temelde ikiye ayrılır:
Bazı cümleler, olumsuzluk ifade eden ek ya da sözcük
1. Olumlu Cümle
almadığı
Cümlede yüklem durumundaki eylemin gerçekleştiğini veya

58
halde olumsuz anlam taşıyabilir. Böyle cümlelere yapıca CÜMLE TÜRLERİ
olumlu,
anlamca olumsuz cümle denir.
Müfide Ö. EREN Sayfa 3
Senden ayrı kalmaya dayanacak gücüm mü var? (gücüm
4. Şart Cümlesi
yok)
Yargının gerçekleşmesinin bir koşula bağlandığı cümlelerdir.
Bu cümlede yüklem (var), olumsuzluk ifade eden ek ya da
sözcük Bu evi temiz kullanmak şartıyla kiralayabilirsiniz.
almadığı için anlamca olumludur. Ancak, soru biçiminde Geç saatlere kadar çalışırsak işi bitirebiliriz.
düzenlenmiş cümlede amaç soru sormak değil, yüklemde 5. İstek Cümlesi
söylenenin (var) tersini (yok) kastetmektir. Dolayısıyla bu İstek anlamı taşıyan cümlelerdir.
cümle
Haftaya seninle yeni açılan müzeye gidelim.
yapıca olumlu, anlamca olumsuzdur.
Hepinize kolay gelsin.
Aşağıdaki cümlelerde yüklemlerin, cümlenin gelişinden
6. Emir Cümlesi
anlamca
Emir anlamı taşıyan cümlelerdir.
olumsuz olduğu anlaşılmaktadır.
Hemen arabadaki kitapları buraya getir.
Ben hiç sonunu kestiremediğim işe girer miyim? (girmem)
Derhal odanızı toplayın.
Konuklarımız ne yemek yedi ne suyumuzu içti. (yemedi,
içmedi) 7. Ünlem Cümlesi
Sanki bu olayın bütün sorumlusu benim. (ben değilim) İçinde ünlem ya da ünlem değeri taşıyan sözcükler bulunan
b. Anlamca Olumlu Yapıca Olumsuz Cümle cümlelere ünlem cümlesi denir.
Bazı cümleler, olumsuzluk ifade eden ek ya da sözcük aldığı Birden kapıyı açınca onu görmeyeyim mi!
halde
Aman sobayı açık unutmayın!
olumlu anlam taşıyabilir. Böyle cümlelere yapıca olumsuz,
Yapısına Göre Cümleler
anlamca
Cümlelerde; yargı (yüklem) sayısına ya da yan cümlecik olup
olumlu cümle denir.
olmamasına bakılır. Cümleler yapısı yönüyle dörde ayrılır.
Sen yemek yaparsın da ben hiç beğenmez miyim?
(beğenirim) 1. Basit Cümle
Neden böyle davrandığını anlamıyor değilim. (anlıyorum) 2. Bileşik Cümle
Bu cümlelerde yüklemler (beğenmez miyim, anlamıyor 3. Sıralı Cümle
değilim),
4. Bağlı Cümle
olumsuzluk eki (-maz) ve olumsuzluk bildiren sözcük (değil)
Yapısına göre cümlelerin çeşitlerine geçmeden önce “yan
aldığı
cümlecik” kavramını görelim.
için yapıca olumsuzdur. Ancak, bu cümlelerde amaç,
yüklemde Yan Cümlecik: Cümlede, kendi içinde cümle özelliği
gösteren ve
söylenenin (beğenmez miyim, anlamıyor değilim) tersini
daha çok, eylemsiyle kurulan sözcüğe ya da sözcük grubuna
(beğenirim, anlıyorum) kastetmektir. Dolayısıyla bu
yan
cümleler
cümlecik; geri kalan bölüme ise temel cümlecik denir. Yan
yapıca olumsuz, anlamca olumludur.
cümlecik, genellikle temel cümleciğin bir öğesi olur.
3. Soru Cümlesi
Arkadaşım, yarın bu okula yazılacağını söyledi.
İçinde soru eki ya da soru sözcüklerinden biri bulunan ve
soru
anlamı taşıyan cümlelerdir. Bu cümlede, nesneyi bulmak için yükleme sorduğumuz
“neyi”
Neden sen de bizimle yarınki geziye katılmıyorsun?
sorusuna cevap olan “yarın bu okula yazılacağını” sözcük
Sınavdaki soruların kaçını cevaplayabildin?
grubu,
içinde eylemsi bulunduğu için yan cümleciktir.

59
Aşağıdaki cümlelerde koyu olarak yazılan yan cümleciklerin c. Ki’li Bileşik Cümle (İlgi Cümlesi)
oluşturduğu öğeler ayraç içinde belirtilmiştir.
Onun bu sınavı kazanması hepimizi sevindirdi. (yan cümlecik CÜMLE TÜRLERİ
özne
görevinde)
Müfide Ö. EREN Sayfa 4
Rüzgâr, sararmış yaprakları sağa sola savuruyor. (yan
d. İç İçe Bileşik Cümle
cümlecik
a. Girişik Bileşik Cümle
nesne görevinde)
Yan cümleciği eylemsi ile kurulan bileşik cümledir.
Konferans için gelenlere birer kitapçık verildi. (yan cümlecik
dolaylı Okuduğum kitapların özetlerini bir deftere yazardım. (yan
tümleç görevinde) cümlecik nesne görevinde)
Görevliler, havalar soğuyunca kaloriferleri yaktı. (yan Bu şehirde yola erken çıkanlar trafiğe takılmaz. (yan
cümlecik cümlecik
zarf tümleci görevinde) özne görevinde)
1. Basit Cümle b. Şartlı Bileşik Cümle
Yan cümleciği bulunmayan, yani bir yargıdan oluşan Van cümleciği dilek-şart (-sa, -se) kipiyle kurulan bileşik
cümledir. cümledir.
Ödevlerimi sabah erkenden yaparım. Dilek-şart kipinin oluşturduğu bölüm yan cümleciktir.
Bu cümle, yan cümleciği olmadığı için, yapıca basit bir Bu yoldan giderseniz havaalanına daha çabuk varırsınız.
cümledir.
Derslerine düzenli çalışırsan başarılı olursun.
Aşağıdaki eylem ve ad cümleleri de yan cümleciği olmadığı
c. Ki’li Bileşik Cümle (İlgi Cümlesi)
için,
Yan cümleciği temel cümleciğe “ki” bağlacıyla bağlanan
yapıca basit cümlelerdir.
bileşik
Yolcuların çoğu, uçağa vaktinde bindi.
cümledir.
Hafta sonu babama işyerinde yardım edeceğim.
Anladım ki hep çile çekermiş anneler.
Uzun ve yorucu bir günün ardından hepimiz uyuyakalmıştık.
Aslında yabancı kökenli olan “ki” bağlacıyla kurduğumuz bu
Dedemin, köyün hemen yakınında kocaman bir çiftliği vardı.
cümleyi, Türkçe cümle yapısına uygun söylemek istersek
Okulun kitaplığı benim için eşsiz bir hazineydi.
“Annelerin hep çile çektiğini anladım.” biçiminde, yani yan
Bugün hava her zamankinden serindi.
cümleciğini eylemsiyle oluşturarak söyleriz.
2. Bileşik Cümle
O kadar çok şaşırmıştı ki hiçbir şey söyleyemedi. (O kadar
Yargı bildiren yüklemin dışında yan cümleciği de bulunan çok
cümledir.
şaşırdığı için hiçbir şey söyleyemedi.) Bu cümlede “ki”
Senin yarın buraya geleceğini duyduk. bağlacından
Yan cümlecik Temel cümle önce yazılan ve yan cümleciği oluşturan bölüm ayraç içinde,
Bu cümle, yüklemi (temel cümle) dışında, bir eylemsi eylemsi ile temel cümleciğe bağlanmıştır.
sayesinde
d. İç İçe Bileşik Cümle
(geleceğini) yan cümleciği olduğu için, yapıca bileşik bir
Yan cümleciği başka bir cümle tarafından oluşturulan bileşik
cümledir.
cümledir. Bu cümlelerde yan cümlecik genellikle nesne
Yan cümlecik, genellikle eylemsilerle kurulur ve cümlenin
herhangi görevindedir.
bir öğesi olur, demiştik. Yan cümlecik farklı yollarla da Öğretmenimiz, yine görüşeceğiz, dedi. Yan cümlecik (Nesne)
kurulabilir
Kapıdaki tabelada, rahatsız etmeyin, yazıyor. Yan cümlecik
ve buna göre, bileşik cümleler dörde ayrılır.
(Nesne)
a. Girişik Bileşik Cümle
b. Şartlı Bileşik Cümle
60
3. Sıralı Cümle Bizim çocukluk yıllarımızda sokağımıza dondurmacı
gelirdi, hepimiz
Birden fazla yargının (yüklemin) birbirine virgül (,) ya da
noktalı çevresinde toplanırdık.
virgül (;) ile bağlanmasıyla oluşan cümledir.
Bu cümlenin yüklemlerine (gelirdi, toplanırdık) öğeleri
bulmak için
Sonbahar geldi, köyde kış hazırlıkları başladı.
gerekli soruları sorduğumuzda, cümlelerde öğe ortaklığı
Birinci cümle İkinci cümle
olmadığı
Bu cümlede, iki yüklem (geldi, başladı), yani iki ayrı cümle
görülmektedir. Öyleyse bu cümle, öğe ortaklığı olmayan
vardır.
sıralı bir
Birinci cümle (Sonbahar geldi) ikinci cümleye (köyde kış
cümledir.
hazırlıkları
başladı) virgülle bağlanarak sıralı cümle oluşturulmuştur.
CÜMLE TÜRLERİ
Aşağıdaki cümleler, birbirine virgül ya da noktalı virgülle
bağlanmış
sıralı cümlelerdir. 4. Bağlı Cümle
Güneşli havalar birkaç gün sürdü, insanlar parklara doluştu. Birden fazla cümlenin birbirine bağlaçla bağlandığı
cümledir. Sıralı
Otobüsümüz sabah hareket etti, akşama İzmir’e vardı.
cümledeki virgül ya da noktalı virgül yerine, bağlaç
Deniz dün çok dalgalıydı, vapur seferleri iptal edildi.
getirilirse
Yaşlı kadın, kahvaltı hazırladı, çocukları kaldırdı; evi topladı,
ortaya bağlı cümle çıkar.
pazara gitti.
Evin kapısı açıldı ve dışarı yaşlı bir adam çıktı.
a. Bağımlı Sıralı Cümle
Birinci cümle ikinci cümle
Öğe ortaklığı olan sıralı cümledir.
Bu cümlede, iki yüklem (açıldı, çıktı), yani iki ayrı cümle
Çocuklar güverteye çıktılar, martılara ekmek attılar. vardır.
Özne Yüklem Yüklem Birinci cümlenin (Evin kapısı açıldı) sonuna nokta konmamış,
ikinci
Burada sıralı cümleyi oluşturan ilk cümlenin yüklemine
(çıktılar) ve cümle (dışarı yaşlı bir adam çıktı) küçük harfle başlamıştır.
Bu iki
ikinci cümlenin yüklemine (attılar) sorduğumuz “kim”
sorusunun cümle birbirine bağlaçla (ve) bağlanarak bağlı cümle
cevabı olarak her iki cümlenin öznesinin “çocuklar” sözcüğü oluşturulmuştur.
olduğunu görüyoruz. Yani bu sıralı cümleyi oluşturan Aşağıdaki cümleler, birbirine bağlaçla bağlanan cümlelerden
cümlelerin
oluşan bağlı cümlelerdir.
öznesi ortaktır.
Sabah erken kalktık; ama yine de derse yetişemedik.
Aşağıdaki cümlelerde ortak öğeler koyu yazılmış, öğelerin
Takımımız iyi mücadele etti; ancak yenilmekten
türü
kurtulamadı.
ayraç içinde verilmiştir.
Bu koca kitabı bitirdik de sınava girdik.
Ben hep eşyalarımı dağıtırdım, annem de toplardı.
Kardeşim bugün ne ders çalıştı ne kitap okudu.
(nesnesi ortak
Hem suçlu olduğunu biliyorsun hem de özür dilemiyorsun.
sıralı cümle)
Müdür, başarılı öğrencileri sahneye çağırdı, tek tek kutladı.
(öznesi ve nesnesi ortak sıralı cümle)
O, arkadaşlarına çok güvenir, rahatlıkla sırlarını söylerdi.
(öznesi ve dolaylı tümleci ortak sıralı cümle)
b. Bağımsız Sıralı Cümle
Öğe ortaklığı olmayan sıralı cümledir.
61
 ma-ka-le, mo-bil-ya, mek-tup, te-le-viz-yon

Türkçe olduğu halde, sonradan değişime uğrayarak

Ciğerlerden gelen havanın ses yolunda titreşiminin büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler de vardır.
kulağın duyabildiği derecesine ses denir. Ses, dilin en
küçük birimidir. Konuşmamıza yarayan sesler, birer elma (alma), helva (halva), anne (ana), kardeş
şekille gösterilir. Bu şekillere harf denir. (kardaş, karındaş)

Türkçede sesler, ses yolundaki biçimlenişlerine göre Not: Ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine
ikiye ayrılır: uğrar. Ancak bazı ekler büyük ünlü uyumuna göre ses
değişikliğine uğramaz. Bu ekler şunlardır:
1. Ünlüler (Sesliler)
-yor biliyor
2. Ünsüzler (Sessizler) -ki yoldaki
-ken oynarken
Ünlülerin Özellikleri ve Ünlülerde Uyum -leyin akşamleyin
-daş meslektaş
-(ı)mtırak yeşilimtırak
Ünlüler, ses yolunda bir engele uğramadan çıkan
-gil dayımgil
seslerdir. Bunlar tek başına okunur ve heceleri
oluşturur. Türkçede 8 tane ünlü harf vardır: a, e, ı, i,
o, ö, u, ü 2. Küçük Ünlü Uyumu

Ünlüler, söyleniş özelliğine, dilin ve ses yolunun aldığı Ünlülerin düzlük – yuvarlaklık, darlık – genişlik
biçimlere göre değişik özellikler gösterir. Şimdi bu bakımından uygunluğudur. Bu kurala göre;
özellikleri aşağıdaki tabloda inceleyelim.
• Türkçede düz ünlülerden (a, e, ı, i) sonra düz
ünlüler (a, e, ı, i) gelir.
Geniş Dar
• Yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) sonra ya düz-
Kalın İnce Kalın İnce
geniş ünlüler (a, e) ya da dar-yuvarlak ünlüler
Düz a e ı i
(u, ü) gelir.
Yuvarlak o ö u ü
Küçük ünlü uyumu aranırken heceler bir önceki heceye
Ünlü Uyumları göre değerlendirilir.

Türkçede 2 çeşit ünlü uyumu vardır: do – ğal – lık

1. Büyük Ünlü Uyumu “doğallık” sözcüğünde, “yuvarlak”tan sonra “düz-

Türkçe bir sözcükte ilk hecenin ünlüsü kalınsa (a, ı, o,
u), sonraki hecelerin ünlüsü de kalın (a, ı, o, u); ilk
hecedeki ünlü inceyse (e, i, ö, ü), sonraki ünlüler de
ince (e, i, ö, ü) olur. Bu özelliğe “Büyük Ünlü Uyumu”
denir.
yaş – lı – lar (kalın-kalın-kalın)
yaz – dır – mak (kalın-kalın-kalın)
baş – lan – gıç (kalın-kalın-kalın)
gü – neş – li (ince-ince-ince)
ses – siz – lik (ince-ince-ince)
bi – lim – sel (ince-ince-ince)
geniş”, “düz-geniş”ten sonra “düz-dar” ünlü gelmiştir
ve bu sözcük küçük ünlü uyumuna uyar.
ba – rış (düz, düz)
ke – sin – lik (düz, düz, düz)
ku – lak (yuvarlak, düz-geniş)
göz – lem (yuvarlak, düz-geniş)
zor – luk (yuvarlak, dar-yuvarlak)
Not: Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler,
genellikle Türkçe değildir.
teknoloji, şoför, salon, horoz, patron

Not: Türkçe bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymak Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uy-mayan
zorundadır. Bir sözcük büyük ünlü uyumuna sözcükler de vardır.
uymuyorsa büyük olasılıkla Türkçe değildir.

62
tavuk, çamur, armut, avuç, yağmur yürümüş-dü yürümüştü
beklet-di bekletti
Ünsüzlerin Özellikleri 1975’de 1975’te
seç-gin seçkin
Ünsüzler, ses yolunda boğumlanarak çıkan seslerdir. konuş-gan konuşkan
Bunlar ünlülerle birleşmedikçe okunamaz. Türkçede
21 tane ünsüz harf vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, I, Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)
m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z
Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir
Şimdi ünsüzlerin özelliklerini aşağıdaki tabloda sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse
inceleyelim. süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g, ğ”ye
dönüşür.
SÜREKSİZ SÜREKLİ
SERT p, ç, t, k f, h, s, ş Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz
yumuşaması”ndan sonraki yazımları karşılarında
YUMUŞAK b, c, d, g ğ, j, I, m, n, r, v, y, z
verilmiştir.

Not: Türkçe bir sözcük “b, c, d, g” ünsüzleriyle bitmez.

hesap – ı hesabı
Yabancı dilden alınan sözcükler bu kurala uydurularak
uçak – a uçağa
dilimizdeki yerini almıştır.
amaç – ım amacım
dert-i derdi
Yabancı dildeki durumu Türkçedeki
kalp – i kalbi
kullanımı
ahenk – i ahengi
serab serap
ayak -ı ayağı
muhtaç muhtaç
derd dert
Not: Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama
aheng ahenk
olmaz.

Not: Türkçe sözcüklerin “b, c, d, g” ünsüzleriyle

suç – u, et -i, tek -i, top – u, at-ı
bitmemesi kuralı, karışıklığa yol açmaması için bazı
sözcüklerde uygulanmamıştır.
Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken
olur.
saç (baş derisini kaplayan kıllar)
sac (yassı demir çelik ürünü)
Sinop’a, Çınarcık’ın, Susurluk’a, Burak’ın
haç (Hıristiyanlığın sembolü)
hac (İslam’ın şartlarından biri)
Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz.

Ses Olayları
hukuk – u, hürriyet – i, edebiyat -ı, dikkat – i, paket –
i, evrak -ı, davet – i, merak – ım, sıhhat – i, semt – i
Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi, Uyumu)

Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz.

Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir
sözcükten sonra yumuşak ünsüzle “c, d, g” başlayan
yazıt -ı, karşıt -ı, yanıt -ı, özet – i, anıt -ı
bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler “ç, t,
k” şeklinde değişerek sertleşir.
Ses Düşmesi (Hece Düşmesi)

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz

a. Ünlü Düşmesi
benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında
verilmiştir.
İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler,
ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecesindeki dar
balık-cı balıkçı
ünlüsünü düşürür.
kitap-cı kitapçı
sert-ce sertçe
sınıf-da sınıfta
uçak-dan uçaktan
63
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü b. Ünsüz Düşmesi
düşmesinden sonraki yazımları karşılarında
verilmiştir. Genellikle “k” ünsüzüyle biten bazı sözcükler “cık, -cik,
-cuk, -cük, cek, -cak, -1″ eki aldığında “k” ünsüzü
kar(ı)n – ı karnı düşer.
boy(u)n – um boynum
keş(i)f – i keşfi Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz
bur(u)n – u burnu düşmesinden sonraki yazımları karşılarında
şeh(i)r – e şehre verilmiştir.
as(ı)l -ı aslı
buy(u)r – un buyrun küçü(k) – cük küçücük
zih(i)n – im zihnim küçü(k) -l küçül-
gön(ü)l – üm gönlüm büyü(k) – cek büyücek
mini(k) – cik minicik
Not:İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz. alça(k) – çık alçacık
alça(k) -l alçal-
burun buruna, omuz omuza, göğüs göğüse şehirden yükse(k) -l yüksel-
şehire, gönülden gönüle seyre(k) -l seyrel-
ufa(k) – l ufal-
İkinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve özel
adlarda düşme olmaz. Ses Türemesi

seçim – e, yapıt – ın, biçim -i, durum – a a. Ünlü Türemesi:

Emir’in arkadaşları ziyarete gelmiş.
Kitabını Ufuk’a verdim. “-cık, -cik” eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün
arasında “a, e, ı, i” ünlülerinin türediği görülür.
Bazı sözcükler türerken ünlü kaybına uğrar.
az – cık az(ı)cık
ay(ı)r -ı ayrı bir – cik bir(i)cik
sıy(ı)r – ıl – mak sıyrılmak genç – cik genc(e)cik
çev(i)r – il – mek çevrilmek dar – cık dar(a)cık
kav(u)r – ul – mak kavrulmak
iler(i) – le – mek ilerlemek Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü
kok(u) – la – mak koklamak türemesi”nden sonraki yazımları karşılarında
oy(u)n – a – mak oynamak verilmiştir.
uy(u) – ku uyku
b. Ünsüz Türemesi
İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle
“olmak” ve “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem Bazı sözcüklerde, “olmak” veya “etmek” yardımcı
oluşturulurken dar ünlü düşer. eylemiyle bileşik eylem oluşturulduğunda ya da bu
sözcüklere ünlü bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi
sab(ı)r + etmek sabretmek görülür.
kay(ı)t + olmak kaydolmak
keş(i)f + etmek keşfetmek Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz
türemesi”nden sonraki yazımları karşılarında
Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlülerin düştüğü verilmiştir.
görülür.
af + etmek af(f)etmek
kay(ı)n + ana kaynana his + etmek his(s)etmek
cuma + (e)rtesi cumartesi zan + etmek zan(n)etmek
kahv(e) + altı kahvaltı ret + etmek red(d)etmek
n(e) + için niçin hal + olmak hal(l)olmak
sütl(ü) + aş sütlaç his – im his(s)im
zan – nımca zan(n)ımca

64
hat – iniz hat(t)ınız anmayacağım anmıyacağım
hak – ım hak(k)ım
sır – ını sır(r)ını Ulama

Not: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ünsüz Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün
türemesi olmayabilir. başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak)
okunmasıdır.
süssüz, sessiz, hissiz…
hisse, madde, elli, belli… Aşağıdaki dizelerde, altı çizili bölümlerde ulama vardır.
yollar, ziller, sollamak, telli…
Hep bülbül_öterdi bağımızda, bahçemizde
Ünlü Daralması Ilık bir sonbahar_akşamında yüreğim_aşkınla dolu
Bir hayal_için sürdüm_atımı ufuklara
Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük “-yor” Yok_artık yaralı kalbimde sevgiden_eser
eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü “ı, i, u, ü” ye Kapından_ağır_ağır geçtim_ey güzel
çevirerek daraltır.
Not: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü ulama yoktur.
daralma-sından sonraki yazımları karşılarında
verilmiştir. Polis, arabaları durdurdu.
Gençlik, insana her şeyi güzel gösterir.
bilm(e) – yor bilm(i)yor Leyla’yı rüyamda gördüm, ağlıyordu.
ist(e) – yor ist(i)yor
izl(e) – yor izl(i)yor Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi
sızl(a) – yor sızl(ı)yor
suçl(a) – yor suçl(u)yor Dudak ünsüzlerinden “b”, kendinden önceki “n”yi
gözl(e) – yor gözl(ü)yor “m”ye dönüştürür.
durm(a) – yor durm(u)yor
verm(e) – yor verm(i)yor Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “dudak
ünsüzlerinin benzeşmesinden sonraki yazımları
Not: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren karşılarında verilmiştir.
yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu
kullanımlar ünlü daralması değildir. sakla(n)baç sakla(m)baç
dola(n)baç dola(m)baç
biliyor, duruyor, geçiyor, bakıyor, atıyor, yanıyor, te(n)bel te(m)bel
seziyor, vuruyor, üzüyor, yüzüyor pe(n)be pe(m)be
a(n)bar a(m)bar
Not: Türkçede “ye-, de-, ne” sözcüklerinin bazı ka(n)bur ka(m)bur
kullanımlarında y kaynaştırma ünsüzünden önceki ca(n)baz ca(m)baz
geniş ünlüde daralma olur. Bunların dışındaki ta(n)bur ta(m)bur
sözcüklerde “y” kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş
ünlüde daralma olmaz. Not: Özel adlarda ve bileşik sözcüklerde dudak
ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz.
ye – y – ecek yiyecek
ye – y – in yiyin İstanbul, Safranbolu… onbaşı, binbaşı, sonbahar,
de – y – ecek diyecek külhanbeyi, günbatımı…
ne – y – e niye
Kaynaştırma Ünsüzleri (Koruyucu Ünsüzler)
DOĞRU YANLIŞ
ağlayacak ağlıyacak Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana
görmeyecek görmiyecek bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle
hatırlayacaksın hatırlıyacaksın başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına “y,
inanmayacağım inanmıyacağım ş, s, n” kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.
yakalayamadık yakalıyamadık

65
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin sözcüğünde iyelik (tamlanan) eki ile yönelme (-e)
kaynaştırma ünsüzü eklendikten sonraki yazımları durumu eki arasında; “yorgan -ı – n -ı” sözcüğünde
karşılarında verilmiştir. iyelik (tamlanan) eki ile belirtme (-i) durumu eki
arasında; “baş -1 – n – a” sözcüğünde iyelik
mağaza – a mağaza – y – a (durum ekinden önce) (tamlanan) eki ile yönelme (-e) durumu eki arasında
anne – i anne – s – i (iyelik ekinden “n” kaynaştırma harfi kullanılmıştır. Sert ünsüzle biten
önce) sözcüğe, “c, d, g” yumuşak ünsüzleri ile başlayan bir
kedi – in kedi – n – in (tamlayan ek getirildiğinde bunlar sertleşerek (benzeşerek) “ç, t,
ekinden önce) k”ye dönüşür. “Ört-” eyleminin, “di’li geçmiş zaman
çanta – ı çanta – y – ı (durum ekinden eki”ni (-dü) aldığını görüyoruz. Bu eylem “t” sert
önce) ünsüzü ile bittiği için, ekin başındaki “d” sesi ünsüz
yedi – er yedi – ş – er (üleştirme sıfatı benzeşmesine (sertleşmesi) uğrayarak “t”ye
ekinden önce) dönüşmüştür. Dizeler-de, ses düşmesine uğramış bir
kapının kolu – a kapının kolu – n – a (iyelik sözcük yoktur.
ekinden sonra gelen durum ekinden önce)

Not: Aşağıdaki sözcüklerde kaynaştırma ünsüzü

PRATİK DİL BİLGİSİ UYARILARI
yoktur.

1. Soru anlamı dört tür sözcükle sağlanır: sıfat, zamir,

beş – er
zarf ve edat.
altmış – ar
Hangi gönül uslandı? (soru sıfatı)
yetmiş – er
Hangisi daha akıllı? (soru zamiri)
senin kolun – a
Burada niçin durduk? (soru zarfı)
Beni duydun mu? (soru edatı)
Ünlüyle biten bir sözcüğe “idi, imiş, ise” ekeylemleri,
“ile” sözcüğü ve “iken” bağ-fiil eki birleşik yazıldığı
Bir cümlede soru sormaya yarayan birden çok sözcük
zaman araya “y” koruyucu ünsüzü girer ve bunların
bulunabilir. Bunlardan biri soru edatıysa (mi) soruyu
başındaki “i” sesleri düşer.
edat sorar.
Kaçıncı katta oturduğumu biliyor mu ? (Soruyu soru
araba – y – (i) – di arabaydı
sıfatı “kaçıncı” değil, soru edatı “mu” sormaktadır.
yaya -y – (i) – mlş yayaymış
“mu”yu kapatıp cümleyi okuduğumuzda cümlede soru
burda – y – (i) – se burdaysa
sorulmadığını görürüz.)
maşa -y – (i) – le maşayla
işte – y – (i) – ken işteyken
2. Sözcüğün yapısı ile cümlenin yapısı
tatilde -y-(i)- di tatildeydi
karıştırılmamalıdır.
Sözcükler yapılarına göre üçe ayrılır: basit, türemiş ve
Çözümlü Örnekler
birleşik sözcük.
Cümleler de yapılarına göre üçe ayrılır: basit, sıralı ve
Örnek 1:
birleşik cümle.
Örttü üstüne yıldızlı yorganını gece
Bir başından bir başına göğün
Üç (basit yapılı sözcük)
Bu dizelerde aşağıdakilerin hangisi yoktur?
Renkli (türemiş sözcük)
A) Ses düşmesi
Uçaksavar (birleşik sözcük)
B) Ünsüz yumuşaması
C) Kaynaştırma harfi
Eren kitabı okudu. (basit cümle)
D) İyelik eki almış bir sözcük
Eren gülümseyerek kitabı okudu. (birleşik cümle)
E) Ünsüz benzeşmesi
Eren kitabı okudu, sonra uyudu. (sıralı cümle)
(1998 – ÖYS)
Çözüm:
3. Sözcüğün türü ya da görevi ile cümlenin öğesi
Dizeleri incelediğimizde, “gök” sözcüğünün “k” sert
soruları birbiriyle karıştırılmamalıdır.
ünsüzüyle bittiğini görüyoruz. Sert ünsüzle biten kimi Sözcüğün türü ya da görevi sorusunda sözcüğün ad,
sözcüklere, ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde sert
sıfat, zamir, zarf… mı olduğu sorulur; cümlenin öğesi
ünsüz yumuşar. Burada “k” sert ünsüzü yumuşayarak sorusunda ise sözcüğün yüklem, özne, nesne… mi
“ğ”ye dönüşmüştür. Birinci dizede “üst – ü – n – e” olduğu sorulur.
66

4.Cümlenin öğeleri bulunurken nesneden önce
mutlaka özne bulunur. Özne bulunmadan nesne
bulunmaya çalışılırsa özne, nesne diye gösterilebilir.
Bayatlamış ekmekler atıldı. (“bayatlamış ekmekler”
öznedir.)
NOT :
Gerçek öznenin bulunmadığı cümlelerde nesne,
öznenin yerine geçer; bu tür öznelere “sözde özne”
denir.
5. Birleşik yapılı eylem ile birleşik kipli eylem
birbiriyle karıştırılmamalıdır.
En az iki sözcükten oluşan eyleme (koşabil-, yardım et-
, tepesi at-) birleşik yapılı eylem, iki kip eki almış
eyleme (koşacaktı, bakıyormuş, gitmeliyse) birleşik
kipli eylem denir.
6.Edilgen eylem ile dönüşlü eylem birbiriyle
karıştırılmamalıdır.
Edilgen eylemde de dö­nüşlü eylemde de aynı çatı
ekleri (-1, -n) vardır ancak edilgen çatılı fiiller sözde
özne, dönüşlü çatılı fiiller gerçek özne alırlar.
Tablo satıldı. (edilgen çatılı, “tablo” sözde özne”)
Ferda, annesine sarıldı. (dönüşlü çatılı, “Ferda” gerçek
özne)
NOT :
Canlı varlık olmayan özneler, kişileştirme hariç,
dönüşlü eylemlerle kullanılamaz.
Durum ve oluş eylemleri çoğunlukla nesne almaz yani
geçişsiz çatılıdır.
Dedem salonda oturuyor. (durum eylemi)
Demir boru paslandı. (oluş eylemi)
Edilgen, dönüşlü ve işteş eylemler çoğunlukla nesne
almaz yani geçişsiz çatılıdır.
Ev satıldı. (edilgen çatılı)
Seda saatlerce tarandı. (dönüşlü çatılı)
Deniz ile Burak tartıştı. (işteş çatılı)
NOT :
Yüklemi ad soylu olan cümlelerde istisnalar dışında
nesne bulunmaz.
Seni en fazla seven kişi (özne) annendir. (yüklem)
Yapman gereken şey ( özne ) ödevlerini (nesne )
bitirmektir. (yüklem)
NOT :
Fiilimsiler ad soylu sözcüklerdir.
Türkçe, Ural-Altay dil ailesinin Altay kulundandır,
sondan eklemeli dillerdendir.
7. Tırnak işareti ve ayraç işareti içine yazılanlar özel ad
ya da cümle ise ilk sözcük büyük harfle, diğer
durumlarda küçük harfle başlar.
Moliere (Molyer) Fransız’dır.
“Faust’u okuyorum.
Ceyda:” Beni bekletmeyin.” dedi.
Tevfik Fikret (Büyük bir şairdir.) dedeme bir mektup
yazmış.
Bu yerleşim biriminde (köy) okul yoktur.
İnsanın en önemli barınağı “ev”idir.
8. İyelik ekleri ile kişi ekleri birbirine
karıştırılmamalıdır. İyelik ekleri adlara, kişi ekleri
ey-lemlere eklenir.
Evim çok geniştir. (iyelik eki)
Ben de geldim. (kişi eki)
9. “Bir” sözcüğü sayı sıfatı, belgisiz sıfat, ad, edat
olarak kullanılabilir.
İki elma babam, bir elma annem yedi. (sayı sıfatı)
Bir insan önce olumlu düşünmelidir. (belgisiz sıfat)
Yazdığı ilk rakam bir oldu. (ad)
Kaçmayı bir o düşünüyordu. (edat)
10. Virgül ile noktalı virgülün kimi durumlardaki
kullanımları birbiriyle ilgilidir.
Uzun cümlelerde özneden sonra virgül kullanılır.
Suna, uzun bir aradan sonra memleketine gitmeyi
düşündü.
Ancak, özneden sonraki sözcükler arasında da virgül
varsa anlam karışıklığını önlemek için özneden sonra
virgül değil, noktalı virgül konur.
Suna; Leyla, Kenan ve Nesrini telefonla aradı.
Eş görevli sözcüklerin arasına virgül konur. i
Evden gömlek, kazak ve çorap aldı.
Ancak, farklı türlerin arasına virgül değil noktalı virgül
konur.
67
Fizik, kimya, biyoloji; tarih, coğrafya sınavlarının
sonuçları açıklandı.
Sıralı cümlelerin arasına virgül konur.
Leyla eve gitti, uyudu.
Ancak, öğeleri arasında virgül bulunan sıralı cümleleri
ayırmak için kullanılır.
Leyla eve gitti, uyudu; ben kütüphaneye gittim,
çalıştım.
11. Sıfat -ki, adlaşmış sıfat ve zamir -ki birbiriyle
karıştırılmamalıdır.
Ege’deki evler iki katlıdır. (sıfat-ki, işaret sıfatı)
Üstteki, henüz gelmedi. (adlaşmış sıfat, “üstteki
adam”)
Bendeki kitap ciltli, onunki ciltsiz. (zamir -ki)
NOT :
Zamir -ki‘den önce zamir “n” ya da “m” si vardır.
“O” sözcüğü kişi zamiri, işaret zamiri ve işaret sıfatı
olarak kullanılabilir.
Onu on yıldır tanırım. (kişi zamiri)
Onu ceketimin cebinde buldum. (işaret zamiri)
O kalemi sana ben vermiştim. (işaret sıfatı)
12. Yapım ekleri köke de gövdeye de eklenebilir.
Birinci yapım eki köke, daha sonraki yapım ekleri
gövdeye yani türemiş sözcüğe eklenir.
Koş-u (“-u” yapım ekidir, köke eklenmiştir.)
Koş-u-cu (“-cu” yapım ekidir, gövdeye eklenmiştir.)
13. Soru sıfatı, belgisiz sıfat ve işaret sıfatlarının bir
kısmı çekim eki alınca zamire dönüşür.
Hangi evi kiraladın? (soru sıfatı)
Hangisini kiraladın? (soru zamiri)
Bazı insanları anlamıyorum. (belgisiz sıfat)
Bazılarını anlamıyorum. (belgisiz zamir)
Bu ova çok verimlidir. (işaret sıfatı)
Burası çok verimlidir. İşaret zamiri)
NOT :
14. Sıfatlar çekim eki almaz.
Zamirler yapım eki alınca zamir özelliğini kaybeder.
Ben, çok yoruldum. (zamir)
Benlik duygusu çok gelişmişti. (ad)
Bencil insanları sevmem. (sıfat)
“-ki” eki üç yerde kendisinden önceki sözcüğe bitişik
yazılır:
Kalıplaşmış bağlaçlar: mademki, halbuki oysaki…
Sıfat-ki: sabahki kahvaltı, yandaki baraka…
Zamir-ki: Onun saçı sarı benimki siyah.
NOT :
Diğer durumlarda “ki” ek değil, bağlaçtır; ayrı yazılır.
Duydum ki beni unutmuşsun.
Sen ki çok usta bir şairsin…
Eylemlerden sonra gelen “de” ve “ki” ayrı yazılır.
Çocuk koştu da koştu.
Biliyorum ki beni sevmiyor.
İki sözcüğün birleşik yazılabilmesi için üç koşul vardır:
anlam kayması, ses düşmesi ya da ses türemesi,
sözcük türü kayması.
Birçok ağacı kestiler. (anlam kayması)
Bir şey olacağını hissettim. (ses türemesi)
Köpeği bir odaya hapsetti. (ses düşmesi)
Biçerdöver bozuldu. (sözcük türü kayması)
Yapım ekleri çekim eklerinden önce gelir.
göz- lük- çü- ler- den
‘
y.e y.e ç.e ç.e
Ancak az dâ olsa çeki eki yapım ekinden önce gelebilir.
koş- ma- y- an
ç.e y.e
Niteleme sıfatı; ada sorulan “nasıl” sorusuna, niteleme
zarfı eyleme sorulan “nasıl” so­rusuna yanıt olur.
güzel kazak n.s ad
Güzel konuştun. n.z eylem
68
13. Yer-yön belirten sözcükler ek almayıp eyleme
yönelik kullanıldığında zarf tümleci, “-e, -de, -den”
eklerinden birini aldığında dolaylı tümleç, “-i” belirtme
durum ekini aldığında belirtili nesne olur.
Leyla dışarı çıktı. (zarf tümleci)

Leyla dışarıya çıktı. (dolaylı tümleç)

Leyla dışarıyı süpürdü. (belirtili nesne)

14. Zarf fiili bulmak için yüklem olan eyleme “nasıl” ve

“ne zaman” soruları sorulur. Soruya yanıt olan
sözcüğün kökü eylemse o sözcük zarf fiildir.
Delikanlı koşarak geldi. (Nasıl geldi?: koşarak. Yanıtın
kökü eylemdir (koş-), bu nedenle “koşarak” sözcüğü
zarf fiildir.)

Ağlarken bana soru sorma. (Ne zaman sorma:

ağlarken. Yanıtın kökü eylemdir (ağla-), bu nedenle
“ağlarken” sözcüğü zarf fiildir.)

14. İki noktadan (:) sonra yazılanlar özel ad ya da

cümleyse büyük harfle, yazılanlar özel ad ya da cümle
değilse küçük harfle başlanır.
Sınıfta iki kişi vardı: Tuna ve Bora.

Edat: Kavramlar arasında anlamca ilgi kurmaya

yarayan sözcüklere denir.

Çekmecedekilerin bazıları şunlardı: iki kalem, bir

tomar kağıt…

69