Mitologia

rzymska

Spis treści
1. Sprawdzian na początek Czy znam lekturę? Grupa A ______________________________ 2
2. Sprawdzian na początek Czy znam lekturę? Grupa B ______________________________ 6
3. Scenariusz lekcji Ewolucja religii rzymskiej, czyli o cywilizacji w rozwoju _____________ 10
4. Scenariusz lekcji Od starożytnej Troi do Imperium Rzymskiego, czyli mit założycielski ___ 18
5. Scenariusz lekcji Mit w historii, historia w micie. O zjawisku mitologizacji ____________ 24
6. Scenariusz lekcji Rzymianin i człowiek współczesny – podobni czy różni? _____________ 33
7. Projekt edukacyjny Między nami Rzymianami _________________________________ 37
8. Mapa myśli _____________________________________________________________ 35
9. Sprawdzian na koniec Sprawdź, ile wiesz Grupa A _______________________________ 36

10. Sprawdzian na koniec Sprawdź, ile wiesz Grupa B ______________________________ 41

11. Bibliografia ____________________________________________________________ 46

Wszystkie cytaty z Mitologii Jana Parandowskiego pochodzą z wydania nakładem wydawnictwa

Czytelnik, Warszawa 1978.

Materiały przygotowała Joanna Kościerzyńska

www.dlanauczyciela.pl
© Copyright by Nowa Era Sp. z o.o.
SPRAWDZIAN NA POCZĄTEK

Czy znam lekturę? Grupa A

1. Oceń prawdziwość zdań dotyczących wierzeń starożytnych Rzymian. Zaznacz literą P
zdania prawdziwe, a literą F – zdania fałszywe. [0–2]

Religia rzymska w swoim pierwotnym kształcie mocno różniła się od greckiej.

Wierzenia Rzymian wiązały się z ich pasterskim trybem życia.
Dawną religię króla Numy całkowicie wyparły wierzenia greckie.

2. Wskaż poprawne zakończenie zdania. [0–1]

Pierwotne wierzenia dawnych Rzymian wyróżniało to, że
A. nie odprawiali obrzędów na cześć swoich bogów.
B. nie interesowali się sferą związaną z niebem.
C. czcili nieożywione elementy przyrodnicze.
D. wierzyli w boską ingerencję w świecie.

3. Każdemu okresowi historycznemu w dziejach Rzymu przyporządkuj po dwa określenia

charakteryzujące wierzenia danej epoki (A.–F.). [0–2]
hellenizacja religii (A), kult boskiego władcy (B), próba powrotu do dawnych wierzeń (C),
bezosobowe bóstwa (D), kult larów i penatów (E), tolerancyjny politeizm (F)
czasy pierwszych królów _______, republika rzymska________, cesarstwo rzymskie_______

4. Przeczytaj podany fragment Mitologii i zaznacz, o którym święcie rzymskim pisze autor
(A.–C.), oraz interpretację związanych z nim rytuałów (1.–3.). [0–2]

W mieście panował wówczas nastrój karnawałowy. W niezmąconej radości, wśród uczt,

podczas których panowie ugaszczali własnych niewolników, wspominano niepamiętne czasy
„złotego wiekuˮ. W te dni znikała nie tylko wszelka nierówność stanów, lecz i wszelka
nieprzyjaźń, zawieszano sądy i wykonywanie wyroków na skazańcach. [...] przesyłali sobie
znajomi rozmaite podarki. Były to zwykle chustki, łyżki, puchary, a przede wszystkim
świeczki woskowe i małe gliniane laleczki.
Jan Parandowski, Mitologia, Warszawa 1978, s. 309.
SPRAWDZIAN NA POCZĄTEK

A. Vestalia 1. Rzymianie podkreślali swoje przywiązanie do wspólnoty i własnego

państwa.
B. Lemuria 2. Największą czcią Rzymianie otaczali bóstwa sprawujące opiekę nad
ich domem.
C. Saturnalia 3. Rzymianie, będący ludem rolniczym, szczególnie czcili bóstwa
związane z ziemią.

5. Sferom życia starożytnego Rzymianina przypisz po cztery bóstwa związane z nimi. [0–3]
Westa, Ceres, Junona, Prozerpina, Jupiter, Versor, lary, Mars, Faunus, penaty, Diana, Victor

dom, wojna,
rodzina, walka,
wspólnota zwycięstwo

6. Wskaż właściwe uzupełnienia zdania. [0–2]

Starożytni A. dołączali do a) byli zamknięci na inne 1. Panteon.
Rzymianie swoich bogów, kultury, czego
bóstwa B. zastępowali bo b) chcieli je obłaskawić znakiem 2. Partenon.
podbitych swoimi bogami, i pozyskać ich moc, jest
ludów

7. Z jakim obrzędem starożytnego Rzymu ma związek przedstawiona budowla?

Scharakteryzuj ten obrzęd: napisz, którego bóstwa dotyczył, kiedy go obchodzono i jak
przebiegał. [0–3]
SPRAWDZIAN NA POCZĄTEK

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

8. Uporządkuj chronologicznie wydarzenia związane z mitem o Eneaszu. [0–1]

____ – ____ – ____ – ____ – ____ – ____
A. Ślub z Lawinią.
B. Morska wędrówka Eneasza.
C. Upadek Troi.
D. Walka z Turnusem.
E. Gościna u Dydony.
F. Założenie Lawinium.

9. Wyjaśnij podane słowa w nawiązaniu do ich etymologii. [0–2]

poganin – ___________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
matrona – ___________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
SPRAWDZIAN NA POCZĄTEK

Klucz odpowiedzi
1. P, P, F
2. B
3. czasy pierwszych królów – bezosobowe bóstwa, kult larów i penatów; republika rzymska –
hellenizacja religii, tolerancyjny politeizm; cesarstwo rzymskie – kult boskiego władcy, próba powrotu
do dawnych wierzeń
4. C–3
5. dom/rodzina/wspólnota – Westa, Junona, lary, penaty; wojna/walka/zwycięstwo – Jupiter, Versor,
Mars, Victor
6. A, b, 1
7. Łuk triumfalny był elementem obrzędu składania hołdu dziękczynnego Jowiszowi po wygranej
wojnie. Stąd wychodził orszak prezentujący łupy i zdobytych niewolników. Na końcu pochodu jechał
naczelny wódz, główny bohater święta. Triumfator udawał się na Kapitol do świątyni Jowisza
i dziękował bogu za zwycięstwo.
8. C, B, E, D, A, F
9. poganin – poganin to ktoś niewierzący, nieochrzczony – nazwa bierze się stąd, że poganami
nazywano rzymskich chłopów, wśród których najdłużej zachowała się wiara dawnych Rzymian
matrona – określenie idealnej matki i żony pochodzi od Matronaliów, święta Junony obchodzonego
przez rzymskie kobiety

Propozycja punktacji
1) 2 pkt – 3 właściwe odpowiedzi, 1 pkt – 2 odpowiedzi, 0 pkt – mniej niż 2 właściwe odpowiedzi
2) 1 pkt – właściwa odpowiedź, 0 pkt – brak właściwej odpowiedzi
3) 2 pkt – właściwe dopasowanie 5–6 określeń, 1 pkt – właściwe dopasowanie 3–4 określeń, 0 pkt –
właściwe dopasowanie mniej niż 3 określeń
4) 2 pkt – właściwe wskazanie święta i jego interpretacji, 1 pkt – właściwe wskazanie święta bez jego
interpretacji, 0 pkt – brak właściwej odpowiedzi
5) 3 pkt – właściwe przypisanie 7–8 bóstw, 2 pkt – właściwe przypisanie 5–6 bóstw, 1 pkt – właściwe
przypisanie 3–4 bóstw, 0 pkt – właściwe przypisanie mniej niż 3 bóstw
6) 2 pkt – właściwie uzupełnienie całego zdania, 1 pkt – właściwie uzupełnienie 2 luk, 0 pkt –
właściwe uzupełnienie mniej niż 2 luk
7) 3 pkt – właściwe wskazanie obrzędu i jego pełen opis, 2 pkt – właściwe wskazanie obrzędu i jego
częściowy opis, 1 pkt – właściwe wskazanie obrzędu, ale brak opisu, 0 pkt – brak odpowiedzi
8) 1 pkt – właściwe ułożenie wydarzeń (dopuszczalny 1 błąd), 0 pkt – brak właściwej odpowiedzi
9) 2 pkt – właściwe wyjaśnienie 2 słów, 1 pkt – wyjaśnienie 1 słowa, 0 pkt – brak odpowiedzi
SPRAWDZIAN NA POCZĄTEK

Czy znam lekturę? Grupa B

1. Oceń prawdziwość zdań dotyczących wierzeń starożytnych Rzymian. Zaznacz literą P
zdania prawdziwe, a literą F – zdania fałszywe. [0–2]

Pierwotni Rzymianie prześladowali innowierców.

Rzymianie w wielu sprawach kierowali się słowami wróżbitów.
Dawną religię Numy stopniowo wypierały wierzenia greckie i etruskie.

2. Wskaż poprawne zakończenie zdania. [0–1]

Wśród ludów indoeuropejskich Rzymianie wyróżniali się tym, że
A. nie stworzyli mitu kosmogonicznego.
B. sferę bogów łączyli ze światem natury.
C. dużą wagę przywiązywali do obrzędów.
D. ważną rolę w społeczności pełnili kapłani.

3. Każdemu okresowi historycznemu w dziejach Rzymu przyporządkuj po dwa określenia

charakteryzujące wierzenia danej epoki (A.–F.). [0–2]
konsekracja władcy (A), bezimienne bóstwa (B), wpływ mitologii greckiej (C), uczłowieczenie
bóstw (D), mitologia w służbie polityki (E), wiara w geniuszy i junony (F)
czasy pierwszych królów _______, republika rzymska________, cesarstwo rzymskie_______

4. Przeczytaj podany fragment Mitologii i zaznacz, o którym święcie rzymskim pisze autor
(A.–C.), oraz interpretację związanych z nim rytuałów (1.–3.). [0–2]

W każdym domu ojciec rodziny wstawał o północy i boso chodził po wszystkich pokojach,
odpędzając duchy. Po czym mył ręce w wodzie źródlanej, wkładał do ust ziarna czarnego
bobu, które następnie przerzucał przez dom, nie oglądając się za siebie. Przy czym dziewięć
razy wymawiał takie zaklęcie: „To wam oddaję i tym bobem wykupuję siebie i swoichˮ.
Jan Parandowski, Mitologia, Warszawa 1978, s. 286.
SPRAWDZIAN NA POCZĄTEK

A. Vestalia 1. Rzymianie wierzyli w obecność duchów zmarłych i starali się je

obłaskawić.
B. Lemuria 2. Największą czcią Rzymianie otaczali bóstwa sprawujące opiekę nad
ich domem.
C. Saturnalia 3. Rzymianie, będący ludem rolniczym, szczególnie czcili bóstwa
związane z ziemią.

5. Sferom życia starożytnego Rzymianina przypisz po cztery bóstwa związane z nimi. [0–3]
Westa, Ceres, Junona, Prozerpina, Jupiter, Versor, lary, Mars, Faunus, penaty, Diana, Victor

wojna, ziemia,
walka, natura,
zwycięstwo urodzaj

6. Wskaż właściwe uzupełnienia zdania. [0–2]

Starożytni A. eliminowali, a) bali się 1. księgi
Rzymianie boskiej zemsty, czego sybillińskie.
bóstwa B. akceptowali, bo b) nie mieli wyrazem 2. wróżby
podbitych własnej religii, są augurów.
ludów

7. Z jaką legendą starożytnego Rzymu ma związek przedstawiona budowla? Podaj bohaterów

tej historii, ich dokonania i pochodzenie, oraz wyjaśnij, jaką rolę odegrało w legendzie
przedstawione zwierzę. [0–3]
SPRAWDZIAN NA POCZĄTEK

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

8. Uporządkuj chronologicznie wydarzenia związane z mitem o Eneaszu. [0–1]

____ – ____ – ____ – ____ – ____ – ____
A. Ucieczka z Troi.
B. Zniknięcie Eneasza.
C. Gościna w Kartaginie.
D. Ślub z córką Latynusa.
E. Zejście do Królestwa Podziemi.
F. Objęcie rządów przez Askaniusza.

9. Wyjaśnij podane słowa w nawiązaniu do ich etymologii. [0–2]

azyl – ______________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
konsekracja – _______________________________________________________________
___________________________________________________________________________
SPRAWDZIAN NA POCZĄTEK

Klucz odpowiedzi
1. F, P, P
2. A
3. czasy pierwszych królów – bezimienne bóstwa, wiara w geniuszy i junony; republika rzymska –
wpływ mitologii greckiej, uczłowieczenie bóstw; cesarstwo rzymskie – konsekracja władcy, mitologia
w służbie polityki
4. B–1
5. wojna/walka/zwycięstwo – Jupiter, Versor, Mars, Victor; ziemia/natura/urodzaj/ – Ceres,
Prozerpina, Faunus, Diana
6. B, a, 1
7. Pomnik przedstawia wilczycę karmiącą bliźniaków Romulusa i Remusa, potomków Eneasza,
uważanych za założycieli Rzymu. Kiedy byli niemowlakami, próbował ich zabić wuj, konkurent do
władzy królewskiej. Wrzucono braci w koszyku do Tybru. Jednak chłopców uratowała wilczyca, która
wykarmiła ich swoim mlekiem.
8. A, C, E, D, B, F
9. azyl – miejsce schronienia, nazwa pochodzi od gaju założony przez Romulusa, w którym
przybyszom zostawały odpuszczone największe zbrodnie i stawali się obywatelami Romy
konsekracja – udzielenie święceń, nazwa pochodzi od aktu zaliczenia zmarłego cesarza w poczet
bogów

Propozycja punktacji
1) 2 pkt – 3 właściwe odpowiedzi, 1 pkt – 2 odpowiedzi, 0 pkt – mniej niż 2 właściwe odpowiedzi
2) 1 pkt – właściwa odpowiedź, 0 pkt – brak właściwej odpowiedzi
3) 2 pkt – właściwe dopasowanie 5–6 określeń, 1 pkt – właściwe dopasowanie 3–4 określeń, 0 pkt –
właściwe dopasowanie mniej niż 3 określeń
4) 2 pkt – właściwe wskazanie święta i jego interpretacji, 1 pkt – właściwe wskazanie święta bez jego
interpretacji, 0 pkt – brak właściwej odpowiedzi
5) 3 pkt – właściwe przypisanie 7–8 bóstw, 2 pkt – właściwe przypisanie 5–6 bóstw, 1 pkt – właściwe
przypisanie 3–4 bóstw, 0 pkt – właściwe przypisanie mniej niż 3 bóstw
6) 2 pkt – właściwie uzupełnienie całego zdania, 1 pkt – właściwie uzupełnienie 2 luk, 0 pkt –
właściwe uzupełnienie mniej niż 2 luk
7) 3 pkt – właściwe wskazanie legendy i jej pełen opis, 2 pkt – właściwe wskazanie legendy i jej
częściowy opis, 1 pkt – właściwe wskazanie legendy, ale brak opisu, 0 pkt – brak odpowiedzi
8) 1 pkt – właściwe ułożenie wydarzeń (dopuszczalny 1 błąd), 0 pkt – brak właściwej odpowiedzi
9) 2 pkt – właściwe wyjaśnienie 2 słów, 1 pkt – wyjaśnienie 1 słowa, 0 pkt – brak odpowiedzi
SCENARIUSZ LEKCJI

Ewolucja religii rzymskiej, czyli o cywilizacji w rozwoju 2 x 45 min

Cele lekcji
Uczeń: rozumie specyfikę wierzeń starożytnego (I.1.8); wymienia i interpretuje symbole istotne dla
kultury starożytnego Rzymu (I.1.5); rozumie związek między rozwojem społeczeństwa rzymskiego
a zmianami jego światopoglądu (I.1.9); rozumie pojęcie tradycji kulturowej (I.1.2 PR); analizuje teksty
popularnonaukowe, wykorzystuje i hierarchizuje zawarte w nich informacje, wyciąga wnioski (I.2.1,
I.2.3); porównuje teksty kultury, wykorzystując wiedzę na temat wierzeń starożytnych Rzymian (I.2.4
PR); rozpoznaje nawiązania do tradycji Rzymu w kulturze współczesnej (I.2.3); porządkuje informacje
w problemowe całości (IV.2)

Metody nauczania
mapa myśli, burza mózgów, gra dydaktyczna

Środki dydaktyczne
karta pracy z fragmentami tekstów naukowych, reprodukcja obrazu Salvadora Dalí, reprodukcje
łuków triumfalnych w Rzymie i Paryżu

Przygotowanie do lekcji
Uczniowie czytają Mitologię Jana Parandowskiego, część Rzym.

Przebieg lekcji
1. Burza mózgów. Nauczyciel prezentuje uczniom popkulturowy wizerunek św. Mikołaja i inicjuje
dyskusję, jak wiara w św. Mikołaja ewoluuje wraz z wiekiem – od dziecka po osobę dorosłą.
Podsumowuje dyskusję, zapisując na tablicy: dzieciństwo – bezkrytyczna wiara w mit, dojrzewanie –
odchodzenie od wiary, ale nadal potrzeba bycia obdarowanym, dojrzałość – mit sprowadza się do
dawania i podtrzymywania tradycji. Uczniowie próbują odnieść te zależności do ewolucji wierzeń
starożytnego Rzymu (dzieciństwo – prastara religia Numy, dojrzewanie – hellenizacja religii,
dorosłość – cesarstwo, używanie wiary w funkcji państwowotwórczej). Wskazują, jakie czynniki
wewnętrzne i zewnętrzne mogą kształtować wierzenia (wewnętrzne: wzrost poczucia
bezpieczeństwa, rozwój nauki i krytycznego myślenia, doświadczenia z przeszłości; zewnętrzne:
wpływ obcych religii, poznawanie świata i innych kultur, zwycięskie i przegrane wojny).
SCENARIUSZ LEKCJI

2. Przedstawienie graficzne na osi czasu zmian, jakie zachodziły w systemie wierzeń starożytnych
Rzymian (zadanie 1., karta pracy).

3. Charakterystyka elementów religii rzymskiej: obrzędów, stosunku człowieka do sacrum,

eschatologii, funkcji kultu w budowaniu wspólnoty i autorytetu władzy itp. na podstawie Mitologii
Parandowskiego oraz innych tekstów naukowych (zadania 2. –4., karta pracy).

4. Burza mózgów. Uczniowie wypracowują odpowiedzi na pytania zawarte w podręczniku

Ponad słowami 1.1 w części Pierwotna religia rzymska (s. 37).

5. Gra dydaktyczna typu quiz służąca utrwaleniu wiadomości dotyczących legend i obrzędów
rzymskich. Uczniowie dzielą się na zespoły o parzystej liczbie zawodników. Każdy zespół
przygotowuje trzy pytania: pierwsze o rzymskiego boga, drugie – opowieść mityczną, trzecie – obrzęd
lub miejsce kultu. Pierwsza grupa zadaje pytania drugiej grupie, po czym następuje zamiana,
następnie trzecia – czwartej itd. Gra może liczyć kilka tur, zwycięskie grupy rywalizują ze sobą
o pierwsze miejsce, przegrane – o trzecie.

6. Analiza dzieła Salvadora Dalí Wydzielenie atomu (Dematerializacja obok nosa Nerona). Nauczyciel
prezentuje reprodukcję obrazu i wyjaśnia, że dzieło powstało w 1947 roku i nawiązuje do zrzucenia
przez USA bomby atomowej na Hiroszimę i Nagasaki. Wstrząśnięty malarz pisał: „Wybuch bomby
atomowej 6 sierpnia 1945 wywołał u mnie szok sejsmiczny. Od tej chwili atom znalazł się w centrum
mojego myślenia. Wiele ze scen, które malowałem w tym okresie, wyraża ogromny strach, jaki
przeżyłem, gdy usłyszałem o wybuchu bomby”. [Gilles Néret, Dalí, Warszawa 2005, s. 79]. Uczniowie
wymieniają się spostrzeżeniami na temat obrazu, w czym pomaga im karta pracy.

7. Porównanie Łuku Triumfalnego Konstantyna Wielkiego w Rzymie, Łuku Triumfalnego na placu

Charles’a de Gaulle’a w Paryżu oraz jego nowoczesnego odpowiednika – Wielkiego Łuku Braterstwa
w paryskiej dzielnicy La Défense. Nauczyciel prezentuje zdjęcia budowli i podaje podstawowe
informacje:
• Łuk Triumfalny Konstantyna Wielkiego w Rzymie: zbudowany w IV w., by uczcić
dziesięciolecie rządów cesarza oraz jego zwycięstwo nad rywalem – Maksencjuszem
• Łuk Triumfalny w Paryżu: oddaje honor tym, którzy walczyli i polegli za Francję w czasie
rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich; jego budowę rozpoczęto na zlecenie Napoleona
Bonaparte w 1806 roku, a ukończono w 1836 za panowania Ludwika Filipa I; łuk stanowi
zwieńczenie perspektywy Pól Elizejskich i jest symbolem historycznej części Paryża
SCENARIUSZ LEKCJI

• Wielki Łuk Braterstwa: pomnik, a zarazem biurowiec w najnowocześniejszej, biznesowej

dzielnicy Paryża; jest to współczesna wersja łuku triumfalnego, który nie ma być znakiem
zwycięstw militarnych, lecz pokazuje triumf wartości humanistycznych, techniki i nauki;
w Grande Arche mieści się francuskie Ministerstwo Ekologii, Zrównoważonego Rozwoju
i Energii; budowla stoi na jednej linii z Łukiem Triumfalnym z placu de Gaulle’a, łącząc
tradycję z nowoczesnością.
Uczniowie zastanawiają się, co łączy, a co różni te trzy budowle. Czy można mówić o ewolucji
europejskiej hierarchii wartości. Rzymskie łuki były wyrazem dumy ze zwycięstw militarnych,
dokonanych podbojów, podkreślały potęgę imperium. Łuk paryski wzniesiony z inicjatywy Napoleona
kontynuuje kult władcy, któremu miał zapewnić nieśmiertelną sławę, i imperialne tradycje,
a jednocześnie oddaje hołd poległym, przypomina o przelanej krwi. Nie ma już charakteru stricte
religijnego, ale kontynuuje kult państwa jako formę religii. Łuk XX-wieczny pokazuje, jak zmieniło się
podejście w tych kwestiach. Ważne są przede wszystkim pokój i braterstwo. Nowoczesna forma
nawiązuje do tradycji, ale jednocześnie podkreśla fundamentalną zmianę w hierarchii wartości.

8. Uczniowie zapisują na kartkach jedno pytanie, na które potrafią odpowiedzieć po lekcji. Na

kolejnych zajęciach nauczyciel wybiera kilka propozycji i prosi uczniów o udzielenie odpowiedzi.

Praca domowa
Zadanie 2. z zestawu Wpływy obcych wierzeń, podręcznik Ponad słowami 1.1, s. 37.

Odpowiedzi do karty pracy Jak Rzymianie zjednywali sobie bogów

1. rządy królewskie – bóstwa bezosobowe, uboga fantazja, pragmatyzm, brak mitologii, fetyszyzm
i panteizm, kult przodków, bogowie patronami spraw ludzkich, wchłanianie wierzeń etruskich
i greckich
republika – hellenizacja wierzeń, wpływ poezji greckiej, cywilizowanie dawnych obrzędów,
rozbudowywanie panteonu bóstw, personifikowanie cnót i wartości, rozwój mitologii, rozdźwięk
między religią oficjalną a religią wyznawaną na prowincji
cesarstwo rzymskie – mitologizacja historii, kult cezara, mity jako opowieści pełniące funkcję
wspólnotową, budujące państwo, znak ciągłości i tradycji

2.
a) Religia rzymska miała politeistyczny charakter, Rzymianie wierzyli, że bogowie ingerują w świat
ludzki w jego najdrobniejszych i najbardziej banalnych aspektach, i to w nieprzyjemny dla ludzi
sposób. Dlatego próbowali tych bogów sobie obłaskawić.
SCENARIUSZ LEKCJI

b) Rzymianie wierzyli, że bogowie wciąż do nich przemawiają, dają im znaki, sfera sacrum całkowicie
przenikała sferę profanum.
c) Rzymianie nie walczyli z obcymi religiami, cudzych bogów traktowali jak swoich. Jako wojownicy
nie bali się ludzi, za to obawiali się zemsty bóstw podbitych narodów. Chętnie je zatem adaptowali,
wychodząc z założenia, że im więcej bogów będzie miało ich w opiece, tym lepiej.
d) Rzymianie uświęcali swoją codzienność, nadawali jej głębszego sensu. Obecność bóstw w życiu
codziennym sprawiała, że wszystko zyskiwało inny wymiar, nawet jedzenie.
e) Rzymianie bardzo dbali o państwo, wierzyli, że jego los zależy od przychylności bogów, dlatego
funkcja kapłana zdobywającego łaskę bóstw była bardzo istotna.

3.
Tekst I: religia nie była osobistą sprawą człowieka, nie dotyczyła w takim stopniu jego wiary, jak
współcześnie, ale wynikała z poczucia obowiązku i przynależności do wspólnoty.
Tekst II: etyka była dla nich bardzo ważna. Rzymianie widzieli związek między etycznym
postępowaniem jednostek a pomyślnością państwa. Właściwe postępowanie było zatem
obowiązkiem obywatelskim.
Tekst III: ich mity zostały stworzone przez konkretne osoby, wybitne jednostki, którym przyświecały
praktyczne cele – chciały stworzyć opowieści, które tłumaczyłyby ludziom potrzebę istnienia
określonych instytucji społecznych w państwie.

4. dom, zwycięstwo, państwo, natura, uprawa ziemi, cnota, męstwo, tradycja, wspólnota, kult
przodków, pomyślność w życiu, pokój z duchami, kult, obrzęd, rytuał

Odpowiedzi do karty pracy do obrazu Dalego

1. np. wielkość, zwycięstwo, potęga, trwałość, duma, poczucie bezpieczeństwa i niezniszczalności,
źródło cywilizacji europejskiej, system prawny, silne państwo, porządek, ład, cnota

2. łuk triumfalny – symbol zwycięstw imperium rzymskiego i kultu Jowisza, popiersie cesarza
w wieńcu laurowym – symbol kultu cezarów, ubóstwienia osoby panującej

3. Co widzę? atom uwolnił się z granitowego bloku, sprawił, że masywny rzymski łuk triumfalny unosi
się w górę, rozsadził popiersie cesarza, Neronowi odpadł nos i postument, na którym stało popiersie
Jak to można zinterpretować? atom to nieokiełznana siła, nad którą człowiek nie jest w stanie
zapanować, to siła, która przejmie nad wszystkim władzę; rozszczepienie atomu powoduje rozpad
wszystkiego – także tego, co było; atom jest znakiem nowoczesności, która tworzy zupełnie nową
SCENARIUSZ LEKCJI

jakość i nową cywilizację, atom wysadził, unicestwił ciągłość tradycji, następstwo czasu (oddaje mu
też hołd średniowieczny rycerz); atom jest nowym imperatorem, bogiem – oddaje mu się cześć; nie
ma już w świecie miejsca na dawne rzymskie cnoty i symbole władzy; wszyscy ulegną potędze atomu,
nawet dawne imperia; tak jak rozpadł się Rzym, tak ulegnie zagładzie nasza cywilizacja; atom
w naszych rękach jest jak żagiew w rękach podpalacza Rzymu – Nerona

4. np. Dokąd nas doprowadzi rozwój cywilizacji?; Czy kultura antyczna jest wciąż obecna w naszym
życiu, czy jest już może reliktem przeszłości?; Czy człowiek współczesny zasłużył na wystawienie sobie
łuku triumfalnego?
 KARTA PRACY

Karta pracy Jak Rzymianie zjednywali sobie bogów?

1. Uzupełnij informacje dotyczące wierzeń Rzymian w podanych okresach rozwoju Rzymu.

na poły legendarne rządy republika, budowanie imperium cesarstwo rzymskie
królewskie, stopniowa kolonizacja obejmującego basen Morza
sąsiednich ziem Śródziemnego
IX/VIII w. p.n.e. VI w. p.n.e. I w. p.n.e. – V w. n.e.

2. Korzystając z fragmentów Mitologii Jana Parandowskiego sformułuj wnioski dotyczące

światopoglądu starożytnych Rzymian.
a) Rzymianin znał boginię Febris – od gorączki, boga Verminusa zsyłającego robaki na
bydło, obchodził święto moli i myszy, stawiał kaplice bogini kaszlu.
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
b) Grom lub błyskawica, nagłe kichnięcie, upadek jakiegoś przedmiotu w świętym miejscu,
atak epilepsji na placu publicznym, wszelkie podobne zjawiska, nawet najbardziej błahe, ale
zachodzące w niezwykłej albo doniosłej chwili, nabierały znaczenia przestrogi boskiej.
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
c) Oto, w jaki sposób Rzymianie zapraszali do siebie na przykład bogów kartagińskich.
Kapłan wygłaszał uroczyste zaklęcie: „Czyś jest bogiem, czy boginią, ty, który roztaczasz
opiekę nad narodem i państwem Kartagińczyków [...], was o łaskę proszę, abyście naród
i państwo Kartagińczyków opuścili [...]. Przejdźcie do mnie, do Rzymu. Niech nasze miasto
i świątynie będą wam przyjemniejsze.
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
d) Przy śniadaniu, obiedzie i wieczerzy stawiano penatom na ognisku miseczkę z jedzeniem,
z wdzięczności za dostatek domowy, którego one były stróżami. Przez tę ofiarę nabierały
wszystkie potrawy znaczenia pewnej świętości i jeśli na ziemię upadła bodaj kruszynka
chleba, trzeba ją było podnieść nabożnie i wrzucić do ogniska.
 KARTA PRACY

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Głównym zadaniem westalek było utrzymanie wiecznego ognia na ołtarzu bogini. Czuwały
nad nim dzień i noc, wciąż dokładając nowych szczap, aby nigdy nie zagasł, gdyż wygaśnięcie
ognia było nie tylko wielką zbrodnią opieszałej kapłanki, lecz zapowiadało również
nieuniknioną klęskę dla państwa.
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Przeczytaj podane fragmenty prac naukowych na temat wierzeń starożytnego Rzymu

i uzupełnij wykres.

Społeczeństwa współczesne, wychowane na tradycjach wielkich religii

monoteistycznych, jak chrześcijaństwo, judaizm czy islam, nie bardzo są w stanie zrozumieć
antyczną religię. [...] Zakłada ona skrupulatne wypełnianie wszystkich form kultu, ale nie
wymaga wiary. Było prywatną sprawą człowieka, czy wierzył lub nie w bogów, którym
składał ofiary. Natomiast samo składanie ofiar i przestrzeganie wskazówek wynikających
z wróżb było jego obywatelskim obowiązkiem. Trudno jest oczywiście założyć, że starożytni
Grecy lub Rzymianie (w swej większości) w ogóle nie wierzyli w bogów, ale ich wyobrażenia
o nich były płynne, nieujęte w żadne dogmaty1. [...] Z koncepcji tej wynikał pogląd na
historię ludu rzymskiego – gorliwe przestrzeganie reguł kultu religijnego zapewniało państwu
pomyślność i wzrost terytorium; zaniedbania w tej dziedzinie powodowały niepowodzenia
i klęski.
Maria Jaczynowska, Religie świata rzymskiego, Warszawa 1987, s. 9–11.

Nigdy nie było ludu przywiązującego tak dużą wagę do problematyki moralnej jak
Rzymianie. Drażni to nieraz współczesnego badacza, gdy sobie zarazem przypomina taki czy
inny przykład despotycznego czy brutalnego postępowania Rzymian. Ale z tej jawnej
dysharmonii nie musimy koniecznie albo przynajmniej nie musimy zawsze wyciągać
wniosku, że Rzymianie byli obłudnikami. [...] Właśnie dlatego, że przywiązywali tak wielką
wagę do etycznej postawy całej swojej egzystencji i wszystkich swoich dążeń, z tak
olbrzymim wysiłkiem i żarliwością starali się o usprawiedliwienie w kategoriach etycznych

1
dogmat – prawda dotycząca zasad wiary, którą przyjmuje się bez żadnych prób weryfikacji.
 KARTA PRACY

wszystkiego, co czynili. [...] Głównym źródłem natchnienia była sama świadomość narodowa
Rzymian, niezwykle czujna i drażliwa; to ona ich skłaniała do przepełniania przeszłości
własnymi ideałami moralnymi, które miały być na zawsze przedmiotem czci jako wzory
patriotyczne, exempla. Według Eniusza na tych dawnych zasadach etycznych i na dawnych
bohaterach opierała się pomyślność Rzymu.
Michael Grant, Mity rzymskie, tłum. Zygmunt Kubiak, Warszawa 1993, s. 255–257.

Nie ulega wątpliwości, że nad komponowaniem rzymskich opowieści gorliwie

pracowały świadome umysły – może niezbyt liczne, ale silne i twórcze, w każdym razie
posiadające dosyć wyobraźni, by zawsze, bynajmniej nie podświadomie, wyszukać to, czego
potrzebowały dla swoich celów i co uważały za pożyteczne dla Rzymian. [...] Szczególnym
zaś celem rzymskich mitów kształtowanych przez wielkie autorytety było uzasadnienie
tradycyjnych instytucji społecznych Rzymu.
Michael Grant, op. cit., s. 255–257.

Tekst I mówi Tekst II mówi o starożytnych

o starożytnych Wierzenia Rzymianach, że ____________________
Rzymianach, że starożytnych _________________________________
Rzymian
______________ _________________________________
______________ _________________________________
______________
______________
______________ Tekst III mówi o starożytnych Rzymianach, że _________________
______________ _______________________________________________________
______________ _______________________________________________________
______________ _______________________________________________________
______________ _______________________________________________________
______________ _______________________________________________________

4. Za pomocą słów kluczy określ, jakie wartości cenili sobie starożytni Rzymianie.
Wykorzystaj informacje zebrane w poprzednich zadaniach.
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
 KARTA PRACY

Karta pracy Salvador Dalí Wydzielenie atomu, czyli Dematerializacja

obok nosa Nerona

1. Z jakimi wartościami i cechami kojarzy się zwykle starożytny Rzym?

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

2. Wymień motywy antyczne obecne na obrazie. Za pomocą jakich elementów kultury

rzymskiej malarz nawiązał do przeszłości?
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Nad kompozycją góruje popiersie rzymskiego cesarza Nerona. Utrwaliła się legenda
Nerona jako władcy szalonego, ogarniętego manią wielkości, podpalacza Rzymu. Kto może
być współczesnym Neronem? Jak można zinterpretować ukazaną relację między
nowoczesnością a tradycją? Przeanalizuj obraz, korzystając ze schematu: Co widzę? Jak to
można zinterpretować?
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

4. Zapisz minimum trzy pytania, jakie może zrodzić w odbiorcy obraz Dalego.
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
SCENARIUSZ LEKCJI

Od starożytnej Troi do Imperium Rzymskiego, czyli mit założycielski

45 min

Cele lekcji
Uczeń: zna mit o założeniu Rzymu według Jana Parandowskiego (I.1.8); rozumie pojęcie tradycji
kulturowej (I.1.2 PR); dostrzega i określa symbole istotne dla kultury starożytnego Rzymu (I.1.5);
analizuje tekst popularnonaukowy, hierarchizuje zawarte w nim informacje, wyciąga wnioski
i wykorzystuje do rozwinięcia własnej interpretacji (I.2.1, I.2.3, I.2.2 PR); porządkuje informacje
w problemowe całości (IV.2); zauważa ciągłość kultury europejskiej, zarówno w warstwie
semantycznej, jak i semiotycznej (I.1.1 PR)

Metody nauczania
drama (żywe obrazy), praca z kartą pracy z elementami burzy mózgów, mapa mentalna

Środki dydaktyczne
karta pracy z fragmentami tekstów naukowych, podręcznik, materiały dotyczące legend polskich,
karteczki do losowania z wydarzeniami z mitu założycielskiego

Przebieg lekcji
1. Mapa mentalna. Uczniowie w grupach sporządzają mapę symboli narodowych i legend związanych
z początkami Polski. Zastanawiają się, które pojęcia odegrały największą rolę w budowaniu polskiej
tożsamości, z jakimi wartościami są związane. Uczniowie mogą korzystać ze źródeł internetowych
bądź materiałów przyniesionych przez nauczyciela.
http://www.mkidn.gov.pl/pages/strona-glowna/dziedzictwo-kulturowe/symbole-narodowe.php
https://www.polskatradycja.pl/legendy.html

2. Uczniowie analizują fragment mitu zamieszczony w podręczniku Ponad słowami 1.1, s. 35.
Następnie techniką żywego obrazu zrekonstruują najważniejsze wydarzenia mitu o wędrówkach
Eneasza i założeniu Rzymu. Podzieleni na grupy losują karteczki, na których zapisano wydarzenia
do zaprezentowania. Kolejno prezentują wylosowane scenki, a reszta uczniów zgaduje, o jakie
wydarzenia chodzi.
SCENARIUSZ LEKCJI

1. Ucieczka Eneasza z Troi

2. Przepowiednia harpii
3. Dramat Dydony
4. Eneasz w państwie cieni
5. Kres wędrówki Eneasza
6. Porozumienie Latynusem, ojcem Lawinii
7. Pokonanie Turnusa, narzeczonego królewny
8. Budowa Lawinium
9. Zniknięcie Eneasza
10. Założenie miasta Alba Longa przez Askaniusza
11. Strącenie z tronu Numitora przez brata
12. Powicie Romulusa i Remusa przez siostrę Numitora, westalkę
13. Uratowanie bliźniąt przez wilczycę
14. Obalenie z tronu Amuliusa, wroga Numitora
15. Wytyczenie granic miasta przez Romulusa
16. Zabicie Remusa przez brata
17. Stworzenie asylum dla nowych obywateli Romy
18. Porwanie Sabinek
19. Przyłączenie do Rzymian Sabinów
20. Przemiana Romulusa w Kwirinusa

3. Realizując zadania 1.–3. z karty pracy, uczniowie określają funkcje motywów zawartych w micie.

4. Po przeczytaniu wskazówek ułatwiających analizę i interpretację utworu (Ponad słowami 1.1, s. 36)
uczniowie wykonują zadanie 3. z podręcznika z zestawu Mit założycielski Rzymian, s. 37.

5. Każdy uczeń wypisuje z mitu założycielskiego jeden element znaczeniu o symbolicznym. Krótko
charakteryzuje jego symbolikę.

Praca domowa
Zinterpretuj rzeźbę, której reprodukcję zamieszczono na s. 34 podręcznika.

Odpowiedzi do karty pracy Znaczenie mitu założycielskiego

1. Romulus był potomkiem Eneasza, ocalałego z wojny Trojanina, w którego żyłach płynęła również
boska krew. Synem Eneasza był Askaniusz, założyciel miasta Alba Longa i panującej w nim dynastii
SCENARIUSZ LEKCJI

królewskiej. Dziadkiem Romulusa był Numitor, bezprawnie pozbawiony tronu. Romulus został
spłodzony w wyniku działania sił nadprzyrodzonych. Jego matka była westalką (dziewicą), a ojcem
bóg Mars. Według mitu Rzym zatem jest spadkobiercą starej cywilizacji –Troi. Genealogia Romulusa
podkreśla starożytność rodu, który zakładał miasto, i jego boskie pochodzenie. Akt założenia miasta
został w ten sposób uświęcony, powstanie Rzymu wpisuje się w boski plan, nie zrodził się
z przypadku. Postać matki Romulusa wskazuje na związki Westą, jej dziewictwo uwzniośla syna. Mars
jako ojciec symbolizuje waleczność i udział wojny w powstaniu państwa. Romulus jest mścicielem,
który przywraca porządek i władzę prawowitemu władcy. Legenda miała budzić poczucie dumy
wśród Rzymian oraz zaufanie do władcy mającego boskie korzenie, nadawała wyższy sens historii.

2.
wilczyca – rola w micie: wykarmiła Romulusa i Remusa, uratowała od śmierci bliźnięta; symbolika:
wilczyca jest symbolem przyrody, zwycięstwa życia nad śmiercią, przetrwania, ratuje, ale
jednocześnie jest drapieżnikiem, jako znak walki i rywalizacji zapowiada śmiertelny pojedynek między
braćmi i imperialny charakter miasta
dzięcioł – rola w micie: karmił chłopców, kiedy wilczycy brakowało mleka; symbolika: dzięcioł to ptak
poświęcony Marsowi – bogowi wojny, jest też ptakiem boskim, wskazuje na boskie pochodzenie
miasta
12 sępów – rola w micie: ukazały się Romulusowi na znak, że został wybrany przez bogów na
założyciela miasta; symbolika: sępy uznawano za ptaki pochodzące nie z tego świata, szczególne, jako
padlinożercy są zapowiedzią krwawej historii Rzymu, liczba 12 zapowiada, ile lat będzie trwała potęga
Rzymu
byk i krowa – rola w micie: Romulus wykorzystał je do wytyczenia granicy; symbolika: byk jest
zwierzęciem poświęconym Marsowi i Jowiszowi, to symbol męskości, waleczności, krowa zaś jest
poświęcona Junonie, symbolizuje płodność; połączenie zwierząt symbolizuje idealną pełnię dwóch
pierwiastków: męskiej siły i żeńskiej zdolności dawania życia
Wnioski: Religia Rzymian miała charakter panteistyczny. Rzymianie działanie sił boskich dostrzegali
w działaniach przyrody. Prawa natury to prawa jednocześnie religijne. Zwierzęta są znakami
dawanymi ludziom przez bogów.

3. pozytywne: bezpieczeństwo, określoność, zdefiniowanie, poczucie własności, przywiązanie,

odpowiedzialność
negatywne: zamknięcie, ograniczenie, brak otwartości, strach przed tym, co na zewnątrz
 KARTA PRACY

Karta pracy Znaczenie mitu założycielskiego

1. Przedstaw genealogię Romulusa – twórcy Rzymu. Jakie ma ona znaczenie symboliczne?
Jak mógł oddziaływać na Rzymian mit o założycielu Wiecznego Miasta?
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

2. Na podstawie tekstu ustal, jakie zwierzęta pojawiły się w micie założycielskim Rzymu
i jaką odegrały w nim rolę. Zinterpretuj symbolikę tych motywów i wyciągnij wniosek, jak
starożytni Rzymianie postrzegali otaczający ich świat.

Wizerunek wilczycy [...] w obrazowy sposób ukazuje złożoność rzymskiego mitu

fundacyjnego oraz jego późniejszych wielorakich interpretacji. [...] W tym kontekście
wilczyca okazała się znakiem ambiwalentnym: głosiła chwałę Rzymu, ale i jego
bezwzględność i okrucieństwo. [...]
Swoje przetrwanie bliźniacy zawdzięczali jednak nie tylko wilczycy, karmił ich
bowiem także dzięcioł, Pikus [...]. Warto poza tym zauważyć, że dzięcioł, podobnie jak
wilczyca, jest zwierzęciem poświęconym Marsowi i zawsze można go znaleźć tam, gdzie są
wilki. [...] Pikus jako bóstwo bywał nawet niekiedy utożsamiany z Marsem. [...] miałby być
pierwszym, boskim, a więc autentycznie mitycznym królem Alba Longa. [...]
Inne zwierzę zajmujące w micie fundacyjnym ważne miejsce to sęp, którego dwa
stada uczestniczyły w sławnej wróżbie z lotu ptaków z udziałem Romulusa i Remusa.
Dlaczego akurat sępom przyznano tę zaszczytną rolę? Według Florusa ptaki przywykłe do
krwawej diety zapowiadają wojowniczy charakter zakładanego przez Romulusa miasta.
Zupełnie inaczej, w duchu własnych zapatrywań etycznych, wyjaśnia to Plutarch: sęp nie
zabija (nawet roślin!), kiedy spożywa padlinę, unika mięsa swoich towarzyszy – nie tylko
przedstawicieli tego samego gatunku, ale w ogóle ptaków, ponadto niezwykle rzadko się
pojawia, a ponieważ młodych prawie wcale się nie widuje, panuje przekonanie, że sępy
pochodzą z innego świata. [...] Dwunastka sępów to także wyrazisty symbol chronologiczny,
i to związany nie tylko z miesiącami, cyklem zodiakalnym czy godzinami cyklu dobowego,

22
 KARTA PRACY

ale także z liczbą lat, jakie będzie dane przetrwać miastu założonemu przez Romulusa,
któremu owe sępy dały znak. Rzym ma zatem istnieć 1200 lat; biorąc pod uwagę
przyjmowane powszechnie dzisiaj daty powstania i upadku Imperium Rzymskiego, proroctwo
to w zadziwiający sposób się sprawdziło.
Miasto musiało jednak najpierw powstać, a to oznaczało przede wszystkim
wytyczenie rytualnej granicy, pomerium – przy użyciu specyficznych zwierząt pociągowych,
czyli krowy i byka. [...] Byk i krowa to zwierzęta poświęcone odpowiednio Marsowi (lub
Jowiszowi) i Junonie; można w tym miejscu przypomnieć wyjaśnienie podane przez Lydosa,
według którego Romulus umieścił w jarzmie krowę po stronie wewnętrznej, aby wpływała
na płodność we wnętrzu Miasta, a byka na zewnątrz, aby odstraszał przeciwników. Jeśli
istotnie para zwierząt symbolizowała mistyczne zaślubiny, to mógłby to być również tak
często przedstawiany przez poetów rzymskich związek Wenus z Marsem.
Radosław Piętka Fundacyjny bestiariusz [w:] tegoż, Roma aeterna. Rzymska mitologia
urbanistyczna, Poznań 2015, s. 71–78.
Zwierzę Rola w micie Znaczenie symboliczne

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
3. Na podstawie fragmentów tekstów oraz własnych skojarzeń zapisz, jakie symboliczne
treści – negatywne i pozytywne – niesie ze sobą pojęcie granicy.
Łacińska obsesja granicy przestrzennej rodzi się wraz z mitem założenia Rzymu:
Romulus wyznacza granicę i zabija brata, który ją narusza. Brak uznania granicy
uniemożliwia istnienie civitas2. [...] Ideologia Pax Romana i polityczna wizja Oktawiana
Augusta oparte są na sprecyzowaniu pojęcia granic: siła imperium wynika z wiedzy [...]
w obrębie jakiego limes3 należy usytuować linię obrony.
Umberto Eco, Czytanie świata, tłum. Monika Woźniak, Kraków 1999, s. 6.

2
civitas – łac. ‘miasto, państwo’.
3 limes – systemy rzymskich umocnień granicznych wznoszonych na krańcach imperium szczególnie narażonych
na najazdy.

23
 KARTA PRACY

Historia Rzymu od Romulusa stojąca pod znakiem zamknięcia, nawet i w swoich

osiągnięciach jest tylko historią ogromnego zasklepienia. Miasto skupia wokół siebie
przestrzeń rozszerzoną aż do optymalnego obwodu obronnego, która się w I stuleciu zamyka
ostatecznie za limes, prawdziwym murem chińskim świata zachodniego. Wewnątrz tego
obronnego szańca Miasto eksploatuje, a nie tworzy: żadnych wynalazków technicznych od
czasów hellenistycznych; oparta na grabieży gospodarka, której zwycięskie wojny dostarczają
niewolniczej siły roboczej i szlachetnych metali, czerpanych ze skarbów Wschodu. Celuje w
sztukach zachowywania: w wojnie, zawsze obronnej mimo pozorów podboju; w prawie, które
jest budowane na rusztowaniach praw poprzednich i zabezpieczone przed innowacjami; w
zmyśle państwowym, który jest gwarancją stabilności instytucji; w architekturze, która jest
sztuką społeczeństw osiadłych.
Jacques Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, tłum. Hanna Szumańska‐Grossowa,
Warszawa 1995, s. 23.

Świat starożytnego Rzymu odznaczał się spójnością, której nie miała Grecja i której
zabrakło chyba także wszystkim innym cywilizacjom – zarówno starożytnym, jak
i nowożytnym. Czynniki fizyczne, organizacyjne i psychologiczne spajały poszczególne
elementy składowe cesarstwa rzymskiego w masywny monolit – niby rzymski mur, którego
trwałą strukturę zapewniał zarówno regularny układ kamiennych bloków, jak i wyjątkowo
mocno je wiążący rzymski cement. [...] Próba wyjaśnienia fenomenu starożytnego Rzymu
wymaga niewątpliwie silnego wyeksponowania tego niemal zwierzęcego instynktu, którym
był „imperatyw terytorialny”. Sprawami największej wagi były dla Rzymian organizacja,
eksploatacja i obrona własnego terytorium.
Norman Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, tłum. Elżbieta Muskat-Tabakowska,
Kraków 1999, s. 181–182.

Granica
+ –

24
SCENARIUSZ LEKCJI

Mit w historii, historia w micie. O zjawisku mitologizacji 45 min

Cele lekcji
Uczeń: zna charakter religii starożytnego Rzymu według Jana Parandowskiego (I.1.8); rozumie pojęcie
tradycji kulturowej (I.1.2 PR); rozumie pojęcie archetypu i wie, na czym polega jego rola w tworzeniu
znaczeń uniwersalnych (I.1.9PR); dostrzega i określa symbole istotne dla kultury starożytnego Rzymu
(I.1.5); rozumie, na czym polega zjawisko mitologizacji i demitologizacji, rozpoznaje je w kulturze,
poddaje interpretacji (I.1.5 PR); analizuje tekst popularnonaukowy, wykorzystuje i hierarchizuje
zawarte w nim informacje, wyciąga wnioski, dokonuje streszczenia logicznego (I.2.1 i I.2.3);
rozpoznaje nawiązania do tradycji Rzymu w kulturze europejskiej (I.2.3); porządkuje informacje
w problemowe całości (IV.2); interpretuje teksty kultury, zauważając ciągłość kultury europejskiej,
zarówno w warstwie semantycznej, jak i semiotycznej

Metody nauczania
praca z tekstem popularnonaukowym, burza mózgów, mapa mentalna z elementami dyskusji

Środki dydaktyczne
tekst popularnonaukowy, reprodukcja obrazu, fragmenty filmu Quo vadis, karta pracy

Przebieg lekcji
1. Mapa mentalna z elementami dyskusji. Uczniowie pracują w grupach. Rysują na większych
kartkach sylwetkę człowieka i wpisują w nią skojarzenia, które przychodzą na myśl w związku z
postacią bohatera żołnierza. Poza sylwetką wypisują skojarzenia, które się z tym archetypem kłócą.
Omawiają swoje schematy i zapoznają się ze zwiastunem filmu Cienka czerwona linia Terrence’a
Malicka www.filmweb.pl/video/Zwiastun/nr+1-12011.
Nauczyciel poddaje pod dyskusję, jakie emocje budzi wizerunek żołnierza sprzeczny ze stereotypem.
Dlaczego chcemy postrzegać naszych bohaterów jako postacie pomnikowe, bez
skazy? Przypomina pojęcie archetypu i jego roli w budowaniu uniwersalnych wyobrażeń.

2. Praca z tekstem popularnonaukowym dotyczącym zjawiska mitologizacji. Uczniowie określają

główną myśl tekstu i sposób jej uargumentowania, dokonują streszczenia logicznego. Uczniom
w analizie tekstu pomagają zadania 1. i 2. z karty pracy.

25
SCENARIUSZ LEKCJI

3. Analiza różnych rodzajów mitologizacji na przykładzie wierzeń starożytnych Rzymian (zadanie 3.

w karcie pracy).

4. Analiza dzieła plastycznego jako przykładu mitologizacji. Nauczyciel prezentuje portret Jana III
Sobieskiego przypisywany Danielowi Schultzowi
https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Daniel_Schultz,_Portret_Jana_III_Sobieskiego,_kr%C3%B3la_Polski.
jpg. Brak regaliów królewskich wskazuje na to, że obraz powstał w latach 70. XVII wieku, kiedy
Sobieski nie był jeszcze królem. Jednocześnie poza triumfatora sugeruje, że portret namalowano po
spektakularnej wygranej dowódcy z wojskami tureckimi pod Chocimiem w 1673 roku. Uczniowie
przypominają dokonania Sobieskiego (mogą skorzystać z materiałów przyniesionych przez
nauczyciela, takich jak poczet królów polskich czy podręcznik do historii) i wykonują zadanie 4.
w karcie pracy.

5. Analiza fragmentu filmu Quo vadis w reż. Jerzego Kawalerowicza jako przykładu demitologizacji.
Uczniowie przypominają, jaki obraz Nerona – otoczonego w Rzymie kultem świętości z racji
pełnionego urzędu – stworzył w powieści Sienkiewicz. Definiują pojęcie demitologizacji i określają jej
funkcję w utworze. Oglądają fragmenty filmu Kawalerowicza (1:29:28 – 1:32:52 oraz 2:32:50 –
2:34:40) i wskazują środki, za pomocą których Michał Bajor, aktor grający Nerona, wzmocnił przekaz z
powieści. Wnioski zapisują w karcie pracy (zadanie 5.).

6. Dyskusja na temat pozytywnych i negatywnych aspektów mitologizacji. Uczniowie dzielą się na

dwie grupy: zwolenników i przeciwników mitologizacji. Każda grupa formułuje argumenty na obronę
swojego stanowiska i próbuje przewidzieć argumenty grupy przeciwnej. Po skończonej dyskusji grupy
przyklejają na tablicy spisane argumenty i na podstawie tego materiału wyciągają wnioski.

7. Każdy uczeń formułuje na piśmie własną ocenę zjawiska mitologizacji.

Praca domowa
Podaj przykład mitologizacji zachodzącej we współczesnym świecie. Uzasadnij swoją odpowiedź.

26
SCENARIUSZ LEKCJI

Odpowiedzi do karty pracy Jak powstają mity?

1. Temat tekstu: Zjawisko mitologizacji zachodzące w kulturze
Co w tekście na ten temat jest powiedziane? Teza: Mitologizacja jest pojęciem złożonym, ma
przynajmniej trzy znaczenia
I znaczenie pojęcia: mitologizacja jako przekształcanie czegoś w mit (stworzenie nowego mitu),
zamiana nie-mitu w mit
przykład: przedstawienie historycznej bitwy jako walki dobra ze złem
II znaczenie pojęcia: mitologizacja jako włączenie czegoś w obręb mitu (uzupełnienie mitu),
uczynienie nie-mitu elementem mitu
przykład: bohater lub władca staje się bóstwem lub ulega heroizacji
III znaczenie pojęcia: mitologizacja jako włączenie mitu do świata historii (wykorzystanie mitu),
wbudowanie mitu w nie-mit
przykład: godło narodowe jako uświęcony symbol państwa

2. Mitologizacja to zjawisko zachodzące w kulturze, które polega na wykorzystaniu myślenia opartego

na archetypach, czyli wzorcach postaw czy zachowań, do opisu rzeczywistości historycznej. Dzięki
mitologizacji różne elementy naszej rzeczywistości ulegają sakralizacji, czyli uwzniośleniu, i stają się
elementem opowieści wpisującej się w utrwalone w kulturze wyobrażenia. Opisywane zjawisko może
zachodzić jako transformacja rzeczywistości w mit bądź transfer mitu do rzeczywistości.

3.
transformacja nie-mitu w mit
przykłady: kult bogini Romy, założenie Rzymu – miasta na siedmiu wzgórzach, np. upadek Troi
funkcje: nadanie wydarzeniom historycznym wyższego sensu, o wymiarze sakralnym, uznanie
porządku dziejowego, uwznioślenie historii Rzymu i dzięki temu samego miasta
transformacja nie-mitu w część mitu
przykłady: konsekracja cesarza, przedstawianie Juliusza Cezara jako potomka Wenery, np. kult
Napoleona
funkcje: nadanie cech boskich ludziom – idealizacja, budowanie wizerunku do naśladowania,
zapewnienie nieśmiertelności
przeniesienie mitu do nie-mitu
przykłady: łuk triumfalny stawiany zwycięscy, opowieść o Eneaszu jako protoplaście rodu cesarzy, liść
laurowy dla zwycięzcy
funkcje: uświęcenie ludzkich działań, nadanie im charakteru obrzędu, wzmocnienie pozycji

27
SCENARIUSZ LEKCJI

4. Jakimi czynami wsławił się Jan Sobieski? Sobieski był władcą Polski w trudnym dla niej okresie.
Odniósł spektakularne zwycięstwa w bitwach z Tatarami i Turkami. Zagrożenie ze strony Imperium
Osmańskiego odparł w odsieczy wiedeńskiej, gdy dokonał pogromu wojsk wroga.
W czym przejawia się mitologizacja na obrazie? Król został wyposażony w atrybuty antycznego
wodza: wieniec laurowy, zbroję stylizowaną na strój rzymskich wojowników, antyczny hełm
z pióropuszem, purpurowy płaszcz imperatora, lwy na naramiennikach – symbol herkulesowej siły.
Wizerunek przywodzi na myśl boskiego cesarza i mitologicznego herosa zarazem.
Czemu mogła służyć mitologizacja króla? Heroizacja Sobieskiego pełniła zapewne funkcje
propagandowe, umacniała jego sławę jako dowódcy, podkreślała talenty wojskowe, tworzyła
wizerunek człowieka o wyjątkowej mocy, który jest w stanie pokonać każdego wroga. Pośrednio
wzbudzała dumę narodową i poczucie bezpieczeństwa u poddanych.

5.
wizerunek powieściowy: tyran, despota, błazen, nie ma żadnych przymiotów boskich, takich jak
heroizm czy męstwo, zaprzeczenie archetypu władcy, postać zbudowana na sprzecznościach, kreuje
się na wrażliwego poetę, artystę, a w rzeczywistości jest brutalnym okrutnikiem, wykorzystuje mit dla
umocnienia tyranii
wizerunek filmowy:
zachowanie: sztuczne, przesadzone, podkreślona porywczość i nieobliczalność władcy, brak mu klasy
i dystyngowania – zadawałoby się właściwych cesarzowi, ośmiesza go, sprzeczne z wyobrażeniami
o dostojeństwa rzymskiego imperatora, scena śmierci eksponuje tchórzostwo
mimika i gesty: karykaturalne, aktor teatralnymi gestami podkreśla bufonadę, apodyktyczny
i zmienny charakter bohatera, w momencie śmierci wykrzywiona twarz Nerona przypomina tragiczną
maskę, bo całe jego życie było grą, farsą
ubiór i wygląd: podkreśla brzydotę Nerona, która przeczy mitowi cesarza jako istoty idealnej (również
fizycznie), bogaty i kiczowaty strój sugeruje upodobanie do przepychu będącego przeciwieństwem
dobrego smaku (kolejna sprzeczność – Neron postrzega siebie jako artystę)
demitologizacja – proces zweryfikowania powszechnych wyobrażeń, odarcie z mitu. Polega na
poddaniu krytyce tego, co jest uznawane za wzorzec czy symbol. W Quo vadis demitologizacja
podważa kult władcy jako istoty nadprzyrodzonej, umożliwia krytykę despoty i zepsucia moralnego
starożytnego Rzymu. Podkreśla kontrast między pogaństwem a nową, nieskażoną kultem jednostki
religią chrześcijańską.

28
 KARTA PRACY

Karta pracy Jak powstają mity?

Na temat natury mitu i kultury w nauce toczone są niekończące się spory. W tym
kontekście zaskakujące jest, jak niewiele uwagi poświęcono pochodnemu od nich procesowi
mitologizacji kultury. [...] Nawet bowiem jeśli rozumieć ją bardzo ogólnie, jako proces
czynienia czegoś mitem bądź proces nadawania czemuś cech mitu, to również te rozwinięcia
nie wydają się wcale ani tak oczywiste, ani jednoznaczne. W pierwszej kolejności warto
byłoby dookreślić choćby sposoby, w jakich coś staje się mitem czy też nabiera należnych mu
cech. Termin „mitologizacja” bowiem rozumiany może być przynajmniej na trzy różne
sposoby. Po pierwsze, może oznaczać proces przekształcania czegoś w mit. Po drugie,
mitologizacja oznaczać może proces czynienia czegoś fragmentem mitu. Po trzecie termin ten
można stosować do opisania procesu inkorporowania mitu w strukturę czegoś innego.
W pierwszym przypadku chodzi zatem o transformację nie-mitu w mit. Historyczna bitwa
zostaje na przykład ujęta w kategoriach kosmogonicznego konfliktu między siłami dobra
i zła. W drugim przypadku chodzi o uczynienie nie-mitu elementem mitu. Wybitna postać
może [...] dołączyć do istniejącego panteonu. W trzecim przypadku, odwrotnie, chodzi
o wbudowanie mitu w to, co jest nie-mitem. Przykładem byłoby choćby wykorzystanie
mitologicznego motywu i uczynienie go symbolem państwa. [...]
Pomimo że ludzki sposób porządkowania rzeczywistości w naturalny sposób ciąży
w kierunku mitu, [...] to takie sytuacje nigdy nie zachodzą w próżni kulturowej. [...]
Przykładowa mitologizacja bitwy w oparciu o odwołania do kosmicznego konfliktu sił dobra
i zła nie odwołuje się zatem do kategorii abstrakcyjnych połączonych logiczną relacją
opozycji, ale do kategorii czerpanych ze znanych systemów mitologicznych: bogów
i tytanów, dewów i asurów, aniołów i demonów.
Nie sposób nie zauważyć także, że również wprowadzenie elementu mitologicznego
w system niemitologiczny nigdy nie jest procesem neutralnym dla właściwości tworzących go
elementów i zachodzących między nimi relacji. Mitologiczny motyw funkcjonujący jako
godło państwowe nie jest po prostu motywem graficznym. Przynależy mu bowiem aura
specyficznej wyjątkowości [...]. Zaczerpnięte z mitologicznej tradycji godło staje się
świętością w strukturach nawet najbardziej świeckiego państwa. Należy mu się więc
szacunek, powaga i zakaz bezczeszczenia, które nie występują w przypadku elementów
niemitologicznych. System niemitologiczny ulega zatem w konsekwencji częściowemu
przynajmniej przekształceniu. Transfer mitu do nie-mitu pociąga więc za sobą także
częściową transformację nie-mitu w mit.

29
 KARTA PRACY

W zdecydowanej większości przypadków mitologizacja jest zatem procesem

złożonym, w którym, w różnym stopniu, obecne są zarówno transformacje, jak i transfery
pomiędzy tym co mityczne i niemityczne. W praktyce mitologizacja oznacza zatem
wytworzenie nowego systemu, którego reguły przynajmniej w pewnej części są modelowymi
regułami mitologicznego myślenia, a elementy stanowią mozaikę elementów konkretnych
systemów mitologicznych i niemitologicznych.
Maciej Czeremski, Problemy z „mitologizacją kulturyˮ [w:] Mitologizacja kultury w polskiej
i iberyjskiej twórczości artystycznej, red. Wojciech Charchalis i Bogdan Trocha,
Zielona Góra 2015, s. 21–32.

1. Uzupełnij wykres ukazujący strukturę logiczną tekstu Macieja Czeremskiego.

Temat tekstu
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

Co w tekście na ten temat jest powiedziane?

Teza

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

I znaczenie pojęcia II znaczenie pojęcia III znaczenie pojęcia

_____________________
_____________________
_____________________
_____________________
_____________________
_____________________
_____________________
przykład
_____________________
_____________________
_____________________
_____________________
_____________________
_____________________
_____________________
_____________________
_____________________
_____________________
przykład
_____________________
_____________________
_____________________
_____________________
_____________________
_____________________
_____________________
_____________________
_____________________
_____________________
przykład
_____________________
_____________________
_____________________

30
 KARTA PRACY

2. Na podstawie definicji mitu oraz tekstu Czeremskiego wyjaśnij, na czym polega zjawisko
mitologizacji w kulturze. Wykorzystaj podane pojęcia.
archetyp, sakralizacja, opowieść, transformacja, transfer
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Każdemu typowi mitologizacji przyporządkuj po dwa przykłady spośród podanych. Dopisz

jeszcze po jednym własnym przykładzie i ustal, jakie funkcje pełni mitologizacja.
łuk triumfalny stawiany zwycięzcy, konsekracja cesarza, kult bogini Romy, przedstawianie
Juliusza Cezara jako potomka Wenery, opowieść o Eneaszu jako protoplaście rodu cesarzy,
założenie Rzymu – miasta na siedmiu wzgórzach
Typy Transformacja Transformacja Przeniesienie
mitologizacji nie-mitu w mit nie-mitu w część mitu mitu do nie-mitu
przykłady

funkcje

4. Przeanalizuj portret Jana III Sobieskiego, odpowiadając na podane pytania.

Jakimi czynami wsławił się Jan Sobieski?
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
W czym przejawia się mitologizacja na obrazie?
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

31
 KARTA PRACY

Czemu mogła służyć mitologizacja króla?

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Jakie pozytywne strony, a jakie negatywne widzisz w takim sposobie ukazywania władców?
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

5. Scharakteryzuj wizerunek Nerona w powieści Sienkiewicza Quo vadis oraz w jej filmowej
adaptacji Jerzego Kawalerowicza. Zdefiniuj demitologizację w odniesieniu do tych dzieł.

nosił tytuł divus – boski, za życia

otaczano go czcią i stawiano mu
mitologizacja
Neron demitologizacja
pomniki, z których najsłynniejszy cesarz rzymski
przedstawiał cesarza jako boga słońce

wizerunek powieściowy: ______________________________________________________

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
wizerunek filmowy:
zachowanie _________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
mimika i gesty _______________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
ubiór i wygląd _______________________________________________________________
___________________________________________________________________________

demitologizacja – ____________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

32
SCENARIUSZ LEKCJI

Rzymianin i człowiek współczesny – podobni czy różni? 45 min

Cele lekcji
Uczeń: potrafi wykorzystać znajomość lektury Mitologia. Rzym Jana Parandowskiego w dyskusji
(I.1.8), dostrzega i określa symbole istotne dla kultury starożytnego Rzymu (I.1.5),
charakteryzuje światopogląd starożytnych, odnosząc się do światopoglądu współczesnego człowieka
(I.1.9), rozumie pojęcie tradycji kulturowej (I.1.2 PR), rozpoznaje nawiązania do tradycji Rzymu w
kulturze współczesnej (I.2.3), uczestniczy w dyskusji, formułuje własne poglądy, odnosi się do
poglądów innych osób (III.2.1)

Metody nauczania
mapa mentalna, dyskusja

Środki dydaktyczne
karta pracy, pytania do losowania, zdjęcia satelitarne Piazza d’Italia na mapach Google:
https://www.google.pl/maps/place/Piazza+d'Italia/@29.9477591,-
90.0666006,3a,75y,340h,110t/data=!3m8!1e1!3m6!1sAF1QipNY_4JMe7c4BI-j646-
zBvHajsdazJ3tjuasHGT!2e10!3e11!6shttps:%2F%2Flh5.googleusercontent.com%2Fp%2FAF1QipNY_4J
Me7c4BI-j646-zBvHajsdazJ3tjuasHGT%3Dw203-h100-k-no-pi-20-ya340-ro-0-
fo100!7i6532!8i3266!4m5!3m4!1s0x8620a67260c75bd1:0xbb40eac61317cb54!8m2!3d29.9477472!
4d-90.0664536?hl=pl

Przebieg lekcji
1. Mapa mentalna. Uczniowie pracują w 4 grupach. Każda grupa dostaje kartkę A4 z grafiką
przedstawiającą starożytnego Rzymianina (karta pracy) i losuje 4 pytania pomocnicze. Na podstawie
swojej znajomości lektury Mitologia. Rzym Parandowskiego uczniowie wykonują mapę mentalną
prezentującą światopogląd starożytnego Rzymianina. Grupy prezentują skończone mapy i objaśniają
je na forum klasy.

Karty do losowania
Jaki stosunek miał W jaki sposób Jaką rolę w życiu Jak Rzymianin odnosił
starożytny Rzymianin Rzymianin postrzegał Rzymianina ogrywały się do duchów
do bogów? świat przyrody? obrzędy? zmarłych przodków?

33
SCENARIUSZ LEKCJI

Jaki stosunek miał Jakie wartości Co mówi o Rzymianach Co myślał o swoim

starożytny Rzymianin starożytny Rzymianin stawianie łuków państwie starożytny
do swego państwa? cenił najwyżej? triumfalnych? Rzymianin?
Dlaczego Rzymianie Co o światopoglądzie Co o światopoglądzie Jakie cechy według
przywiązywali starożytnego Rzymian mówi legenda Rzymian powinien
ogromną wagę do Rzymianina mówi o Remusie i mieć prawdziwy
granic państwa? legenda o Eneaszu? Romulusie? mężczyzna?
Co rzymskie wierzenia i Co o starożytnych Co świadczy o Co o starożytnych
legendy mówią o roli mieszkańcach Rzymu Rzymianach ich Rzymianach mówi ich
kobiety w państwie i mówi kult cezarów? stosunek do wierzeń wizja historii Rzymu?
domu? podbitych ludów?

2. Dyskusja dydaktyczna – próba odpowiedzi na pytanie, czy współczesny człowiek jest w stanie
zrozumieć starożytnego Rzymianina. Uczniowie porównują spostrzeżenia zgromadzone w
poprzednim zadaniu ze sposobem postrzegania świata przez człowieka współczesnego. Każdy
argument powinien zostać zilustrowany przykładem (z doświadczenia lub tekstu kultury). Dwoje
uczniów spisuje argumenty wskazujące na podobieństwo Rzymian i ludzi współczesnych, a dwoje –
kontrargumenty ukazujące różnice. Po zakończeniu dyskusji uczniowie, którzy robili notatki,
przedstawiają je grupie w celu uporządkowania argumentów.

3. Praca z tekstem kultury. Nauczyciel prezentuje zdjęcia postmodernistycznego Piazza d’Italia, który
znajduje się w Nowym Orleanie, i podaje kontekst interpretacyjny.

Plac zaprojektował w latach 70. XX w. architekt Charles Moore na zlecenie nowoorleańskiej

mniejszości włoskiej, a w pobliżu placu znajduje się centrum kultury włoskiej. Włoskie konotacje
zainspirowały artystę, aby wśród nowoczesnych budynków wznieść plac odwołujący się do
architektury rzymskiej, jednak nie na zasadzie prostego naśladownictwa antycznych wzorców. Piazza
d’Italia jest podawany jako doskonały przykład postmodernizmu – kierunku artystycznego, który
balansując na granicy kiczu, wchodzi w dialog z tradycją i ją twórczo przetwarza. Elementy placu
wykonano z materiałów kojarzących się z nowoczesnością, jak metal czy aluminium, a kolumny
oklejono nietrwałą folią, która szybko zaczęła się zdzierać.

Uczniowie kontynuują pracę w grupach. Każda grupa losuje dwa pytania – problemy do rozważenia.
Grupy prezentują swoje odpowiedzi, a reszta klasy je uzupełnia lub z nimi polemizuje.

34
SCENARIUSZ LEKCJI

Karty do losowania
Jakie znaczenie ma Jaki stosunek do Jak można Jaki symboliczne treści
wybudowanie antycznej tradycji interpretować użycie w przywołuje
rzymskiego placu zdradza w swoim projekcie zestawienie
w centrum dużego projekcie Charles nowoczesnych rzymskiego placu z
miasta Moore ? materiałów? nowoczesnym
amerykańskiego? otoczeniem?
Jakie refleksje na Jak – w kontekście Jaką rolę w Jak symbolicznie
temat spuścizny Piazza d’Italia – można zrozumieniu roli można interpretować
antycznej może odpowiedzieć na tradycji w świecie wysokość budowli na
rodzić Piazza d’Italia? pytanie zawarte w współczesnym Piazza d’Italia i
temacie lekcji? odgrywają elementy otaczających go
kiczu na Piazza? budynków?

4. Każdy uczeń pisze na kartce dokończenie zdania: Stojąc na Piazza d'Italia czuł(a)bym, że człowiek
współczesny ________________________________________________________ , ponieważ
___________________________________________________________________. Uczniowie
powinni się określić, czy czują się spadkobiercami Rzymian, czy wiedzą o nich wystarczająco dużo, by
móc czerpać z ich spuścizny. Nauczyciel odczytuje na forum odpowiedzi.

Praca domowa
Czy starożytny Rzym wpływa jeszcze na kulturę współczesną? Uwzględnij w swoich rozważaniach
spostrzeżenia dotyczące polityki, prawa, architektury, nauki czy też rozrywki.

35
 KARTA PRACY

Karta pracy Co myślał o świecie starożytny Rzymianin?

36
PROJEKT EDUKACYJNY

Gra edukacyjna Między nami Rzymianami 6 tygodni

Cele projektu
zrozumienie, na czym polega trwałość kultury (I.1.11) i jak definiować pojęcie tradycji kulturowej
(I.1.2 ZR); wykazanie się znajomością mitologii rzymskiej w opracowaniu Parandowskiego
i wykorzystanie jej do celów popularnonaukowych (I.1.8); przedstawienie wierzeń na tle społecznym
i kulturowym (I.1.9); interpretowanie zjawisk kulturowych i dostrzeżenie ich rzymskiego rodowodu
(I.1.11); twórcze wykorzystanie informacji zawartych w tekstach naukowych i popularnonaukowych
(I.2.1); funkcjonalne wykorzystanie łacińskich powiedzeń i paremii (II.2.5); redagowanie informacji
w stylu popularnonaukowym (III.2.4); samokształcenie poprzez wyszukiwanie literatury fachowej,
zbieranie informacji dotyczących określonego problemu, porządkowanie ich i selekcjonowanie (IV.2,
IV.3, IV.5, IV.6, IV.11); zapoznanie się z metodą projektu (IV.12)

Zadania dla uczniów

Uczniowie przygotowują grę edukacyjną, która rozwija wiedzę na temat wierzeń starożytnych
Rzymian. Kilka grup opracowuje własne propozycję gry, następnie wszyscy wybierają do realizacji
najciekawszy projekt. Do wykonania są następujące zadania:
1. Opracowanie koncepcji gry – jej charakteru, zasad.
2. Zebranie informacji dotyczących wierzeń, obrzędów i legend, które zostaną wykorzystane w grze.
3. Opracowanie popularnonaukowych notatek na potrzeby gry.
4. Wyszukanie zabytków związanych z mitami i legendami rzymskimi.
5. Uzupełnienie gry o łacińskie powiedzenia i paremie w celu scharakteryzowania światopoglądu
starożytnego Rzymianina.
5. Opracowanie graficzne całości.

Przykładowe źródła
Mary Barnett, Bogowie i mity Rzymian, Warszawa 1998.
Mitologie świata. Starożytni Rzymianie, praca zbiorowa, seria „Rzeczpospolitejˮ, Warszawa 2007.
Jan Parandowski, Mitologia, Warszawa 1994.
przewodniki po Rzymie, np. http://navtur.pl/place/show/545,rzym; https://earth.google.com

Zadania w ramach współpracy między grupami

1. Wybranie koordynatora działań, ustalenie wspólnych zasad dotyczących prezentacji gier i
wyłaniania najciekawszego projektu.

37
PROJEKT EDUKACYJNY

2. Zorganizowanie burzy mózgów w celu dopracowania wybranego projektu, dzielenie się pomysłami.
3. Klasowa gra – wypróbowanie zasad gry w praktyce.
4. Techniczne wykonanie ostatecznej wersji gry.
5. Przygotowanie spotkania, na którym gra zostanie zaprezentowana pozostałym uczniom.
Zaprojektowanie ulotek reklamujących grę i plakatu informującego o wydarzeniu.
6. Wybór osoby prowadzącej imprezę.
7. Przeprowadzenie prezentacji pokazującej proces tworzenia gry oraz jej zasady.
8. Szkolna gra i zebranie recenzji dotyczących produktu.
9. Opublikowanie sprawozdania z wydarzenia na stronie internetowej szkoły.
Harmonogram prac
Czas Działania Wskazówki
1. tydzień wypracowanie pomysłu na grę (zamysł Uczniowie opracowują plan
całości, odpowiedź na pytanie, w jaki sposób i harmonogram działań, współpracują
zostanie przekazana wiedza na temat z biblioteką szkolną i nauczycielem,
starożytnego Rzymu w grze), rozdzielenie przedstawiają efekty kwerendy
zadań związanych z szukaniem materiałów nauczycielowi, uzupełniają źródła.
2. tydzień opracowywanie materiałów, sporządzenie Uczniowie konsultują metodę
projektu gry (plansza, zasady, dodatkowe opracowywania materiałów oraz
karty, materiały etc.) pomysł gry z nauczycielem, dokonują
ewentualnych korekt.
3. tydzień przygotowanie prezentacji projektu gry i Uczniowie dyskutują nad wartością
wybór najlepszego pomysłu do realizacji, merytoryczną projektów, ustalają
wypróbowanie ostatecznej wersji gry kryteria oceny, a następnie pracują
nad ulepszeniem wybranego projektu.
4. tydzień ostateczne przygotowanie gry Techniczna realizacja projektu.
5. tydzień przygotowanie prezentacji gry i opracowanie Celem jest wypromowanie
materiałów promocyjnych, zrealizowanie stworzonego przez siebie projektu i
prezentacji zachęcającej uczniów do udziału wzbudzenie zainteresowania grą.
w grze
6. tydzień analiza wyników projektu, dokonanie Uczniowie dokonują autorefleksji
samooceny własnej przez każdego ucznia dotyczącej jakości opracowanych
oraz pracy grupy, opracowanie publikacji na materiałów i ich prezentacji, a także
stronę internetową wartości merytorycznej projektu.

38
 PROJEKT EDUKACYJNY

39
SPRAWDZIAN NA KONIEC

Sprawdź, ile wiesz Grupa A

1. Wskaż dwie różnice między pierwotnymi bóstwami rzymskimi a bogami starożytnej

Grecji. Następnie wyjaśnij, dlaczego Rzymianie tak chętnie zaadaptowali grecką mitologię.
[0–3]
Różnice: ___________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Wyjaśnienie: ________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

2. Scharakteryzuj kult bogini Westy. Jaką ideę – ważną dla starożytnych Rzymian – uosabiała
ta bogini? [0–2]
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Na przestrzeni wieków wierzenia ulegają ewolucji czy pozostają raczej niezmienne?

Odpowiedzi na to pytanie nadaj formę tezy i na jej poparcie sformułuj dwa argumenty
zilustrowane przykładami odnoszącymi się do starożytnego Rzymu. [0–5]
Teza: ______________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Argument 1: ________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Przykład 1: _________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

40
SPRAWDZIAN NA KONIEC

Argument 2: ________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Przykład 2: _________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

4. Wyjaśnij, dlaczego Rzymianie porwali Sabinki. Jaki wzorzec męskości wyłania się z tej
historii? [0–2]
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

5. Jak Pablo Picasso ukazał na obrazie Rzymianina? Zinterpretuj ten wizerunek,

uwzględniając wiedzę na temat światopoglądu starożytnych. [0–3]
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________

41
SPRAWDZIAN NA KONIEC

6. Do jakiej rzymskiej tradycji nawiązuje budowla przedstawiona na ilustracji? Opisz

starożytne obrzędy wiążące się z tą tradycją. Następnie ustal, jaką nową symbolikę niesie ta
budowla. [0–3]

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

42
SPRAWDZIAN NA KONIEC

Klucz odpowiedzi
1. Różnice: Rzymianie nie personifikowali swoich bóstw, wyobrażali je sobie jako część natury –
inaczej niż Grecy, którzy widzieli je pod postacią ludzi, wprawdzie obdarzonych wyjątkowymi
mocami, ale także posiadających ludzkie wady czy też przeżywających ludzkie namiętności. Ponieważ
bóstwa rzymskie były bezosobowe, Rzymianie nie tworzyli żadnych historii z ich udziałem, nie dorobili
im genealogii ani legend. Grecy natomiast stworzyli całą barwną mitologię wyjaśniającą
skomplikowane relacje między ich bóstwami.
Wyjaśnienie: Rzymianie łatwo przejmowali obce wierzenia. Prezentowali praktyczne podejście – na
wszelki wypadek woleli zaskarbić sobie przychylność cudzych bogów zamiast z nimi konkurować.
Uznawali wyższość kultury greckiej, co widać w sztuce rzymskiej kontynuującej wzorce greckie,
dlatego ulegli hellenizacji także w kwestii religii. Wierzenia greckie mogły się wydawać Rzymianom
atrakcyjne dzięki rozbudowanej mitologii – pasjonującym opowieściom, w których główną rolę
odgrywały spersonifikowane bóstwa.
2. Bogini Westa była opiekunką domowego ogniska. Kapłanki Westy, tzw. westalki, które
podtrzymywały wieczny ogień, musiały być dziewicami. Rzymianie wierzyli, że jeśli ogień zgaśnie, na
państwo spadną klęski. Dlatego za niedopilnowanie ognia karano śmiercią. Pieczę nad westalkami
sprawował najwyższy kapłan, pontifex maximus, którego rolę z czasem przejął cezar. W kulcie Westy
widać, jak ważny dla Rzymian był dom – rozumiany jako rodzina, a także ojczyzna.
3. np.
Teza: Na przestrzeni wieków wierzenia ulegają ewolucji.
Argument 1: Rzymianie, budując swoje imperium, przejmowali wiele elementów kultury od innych
ludów.
Przykład 1: Rzymianie przejęli cały panteon bóstw osobowych od Greków. Nadali im własne imiona,
ale zapożyczyli związane z nimi mity czy atrybuty.
Argument 2: Rozwój cywilizacji rzymskiej wymusił ewolucję wierzeń. Pierwotne wyobrażenia
przestały być satysfakcjonujące.
Przykład 2: Początkowo Rzymianie prezentowali bardzo praktyczne podejście do religii. Traktowali
swoich bogów instrumentalnie. Z czasem zaczęli tworzyć opowieści na wzór mitologii greckiej.
4. Rzymianie porwali Sabinki, ponieważ w ich mieście brakowało kobiet. Potrzebowali branek, aby
miasto mogło się rozwijać. Męskość utożsamiano z siłą, bezwzględnością, skutecznością,
bezkompromisowością, realizacją celu za każdą cenę.
5. Picasso sportretował Rzymianina, który walczy o Sabinki. Malarz podkreślił jego zwierzęcą siłę
i skłonność do dominacji. Wojownik jest uzbrojony, ma hełm, miecz i tarczę, a jednocześnie nagi, co
podkreśla seksualny charakter pojedynku. Odsłonięte genitalia wskazują na kierowanie się czysto
biologicznymi pobudkami. Rzymianin walczy o kobiety, ponieważ są mu potrzebne do prokreacji,

43
SPRAWDZIAN NA KONIEC

rozwinięcia Romy, ale zupełnie nie dba o ich uczucia. Przydeptuje stos kobiet, wojennych zdobyczy,
nawet nie patrząc pod nogi.
6. La Grande Arche w Paryżu nawiązuje do łuków stawianych w starożytnym Rzymie wodzom po
wygranych bitwach. Elementem uroczystości na cześć Jupitera był pochód prezentujący zdobycze
wojenne, przejście przez łuk triumfalny oraz złożenie bogu ofiary. Zwycięzca kroczył przed ludem
przybrany w wieniec laurowy. Nowoczesny budowla symbolizuje zwycięstwo idei pacyfizmu,
pokojowego rozwiązywania konfliktów. Jest pomnikiem na cześć humanitaryzmu, który powinien
zastąpić kult sukcesów militarnych.

Propozycja punktacji
1) 3 pkt – wskazanie 2 różnic i sformułowanie wyjaśnienia, 2 pkt – wskazanie różnicy i sformułowanie
wyjaśnienia, 1 pkt – wskazanie różnicy lub sformułowanie wyjaśnienia, 0 pkt – brak właściwej
odpowiedzi
2) 2 pkt – opis kultu oraz wskazanie wartości, 1 pkt – niepełny opis kultu i wskazanie wartości, 0 pkt –
brak właściwej odpowiedzi
3) 5 pkt – poprawne sformułowanie tezy, adekwatnych i logicznie powiązanych z nią argumentów
i podanie przykładów ilustrujących poprawność rozumowania, 4 pkt – poprawne sformułowanie tezy,
adekwatnych i logicznie powiązanych z nią argumentów i podanie jednego przykładu ilustrującego
poprawność rozumowania, 3 pkt – poprawne sformułowanie tezy, jednego adekwatnego i logicznie
powiązanego z nią argumentu potwierdzonego odpowiednim przykładem, 2 pkt – poprawne
sformułowanie tezy i argumentów bez podania odpowiednich przykładów, 1 pkt – poprawne
sformułowanie tezy i jednego argumentu bez podania odpowiednich przykładów, 0 pkt – brak
właściwej odpowiedzi
4) 2 pkt – wyjaśnienie powodów i charakterystyka wzorca męskości, 1 pkt – realizacja jednego
elementu zadania, 0 pkt – brak właściwej odpowiedzi
5) 3 pkt – spójny opis postaci połączony z interpretacją, 2 pkt – opis postaci połączony z próbą
interpretacji, 1 pkt – opis postaci, 0 pkt – brak właściwej odpowiedzi
6) 3 pkt – trafne wskazanie tradycji i jej pełny opis oraz interpretacja nowej symboliki,
2 pkt – trafne wskazanie tradycji i jej wyczerpujący opis bez interpretacji nowej symboliki,
1 pkt – trafne wskazanie tradycji i jej ogólny opis, 0 pkt – brak właściwej odpowiedzi

44
SPRAWDZIAN NA KONIEC

Sprawdź, ile wiesz Grupa B

1. Wskaż dwa źródła obcych wpływów, jakim ulegały wierzenia Rzymian. Swoją odpowiedź
zilustruj przykładami. Następnie wyjaśnij, dlaczego Rzymianie tak chętnie adaptowali obce
bóstwa. [0–3]
Obce wpływy z przykładami: ___________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Wyjaśnienie: ________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

2. Scharakteryzuj kult bogini larów i penatów. Jaką ideę – ważną dla starożytnych Rzymian –
uosabiał ten kult? [0–2]
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Społeczeństwa budują mity o powstaniu swojego państwa czy je raczej demitologizują?

Odpowiedzi na to pytanie nadaj formę tezy i na jej poparcie sformułuj dwa argumenty
zilustrowane przykładami odnoszącymi się do starożytnego Rzymu. [0–5]
Teza: ______________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Argument 1: ________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Przykład 1: _________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

45
SPRAWDZIAN NA KONIEC

Argument 2: ________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Przykład 2: _________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

4. Napisz, w jaki sposób Rzymianie porwali Sabinki. Jaki stosunek do kobiet wyłania się z tej
historii? [0–2]
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

5. Jak Pablo Picasso ukazał na obrazie Sabinki? Zinterpretuj ten wizerunek, uwzględniając
wiedzę na temat światopoglądu starożytnych. [0–3]
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________

46
SPRAWDZIAN NA KONIEC

6. Do jakiej rzymskiej tradycji nawiązuje budowla przedstawiona na ilustracji? Opisz

starożytne obrzędy wiążące się z tą tradycją. Następnie ustal, jaką nową symbolikę niesie ta
budowla. [0–3]

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

47
SPRAWDZIAN NA KONIEC

Klucz odpowiedzi
1. wpływy greckie – Rzymianie połączyli swoje bóstwa z ich greckimi odpowiednikami, np. Marsa
z Aresem, Junonę z Herą, Wenus z Afrodytą
wpływy syryjskie – ze Wschodu Rzymianie przejęli kult boga Baala
Wyjaśnienie: Rzymianie bali się zemsty bogów podbitego ludu. Oddawali im cześć na wszelki
wypadek, sądząc, że może tak zyskają sobie ich przychylność. Wiele elementów religii Greków przejęli
ze względu na atrakcyjność greckiej mitologii, jej poetyckość, spersonifikowanie bóstw, czyli cechy,
których brakowało wierzeniom rzymskim.
2. Lary i penaty były to duchy dobroczynne, opiekuńcze, które Rzymianie czcili w swoich
domostwach. Stawiali im kapliczki w pobliżu domowego ogniska, dzielili się jedzeniem, składali im
ofiary. Dbali o to, aby duchów niczym nie urazić. W kulcie larów i penatów widać, jak wysoko
Rzymianie cenili sobie wartości związanie z domem, rodziną.
3. np.
Teza: Społeczeństwa budują mity o powstaniu swojego państwa.
Argument 1: Mit wzmacnia poczucie wspólnoty, buduje tożsamość i dodatkowo je uświęca.
Przykład 1: Według rzymskich legend Roma powstała z woli bogów, która przejawiła się wieloma
cudownych zdarzeniami, takimi jak ocalenie Romulusa i Remusa przez wilczycę.
Argument 2: Zmitologizowana historia zyskuje głębszy sens, ponieważ jej koleje wynikają z boskich
praw.
Przykład 2: Rzymianie otaczali boskim kultem swoich władców, uznając w ten sposób, że realizują oni
wolę bogów.
4. Romulus podstępnie zwabił Sabinów do Rzymu pod pretekstem igrzysk i festynów. Podczas zabawy
Rzymianie podstępnie zaatakowali gości upojonych wcześniej winem. Kobiety zostały potraktowane
instrumentalnie, na równi ze zdobyczami wojennymi.
5. Sabinki na obrazie Picassa leżą na ziemi, przydeptane stopą zdobywcy Rzymianina. To gest
upokorzenia kobiety przez silnego, dominującego mężczyznę. Twarze kobiet są wykrzywione bólem,
jako słabsze muszą się podporządkować mężczyznom, którzy nie liczą się z ich zdaniem i traktują je
przedmiotowo. Ich kobiecość zostaje sprowadzona do seksualności i płodności, na co wskazują
obnażone piersi.
6. Łuk triumfalny na placu de Gaulle’a nawiązuje do łuków stawianych w starożytnym Rzymie
wodzom po wygranych bitwach. Elementem uroczystości na cześć Jupitera był pochód prezentujący
zdobycze wojenne, przejście przez łuk triumfalny oraz złożenie bogu ofiary. Zwycięzca kroczył przed
ludem przybrany w wieniec laurowy. Łuk triumfalny w Paryżu upamiętnia bohaterów rewolucji
francuskiej i wojen napoleońskich, symbolizuje dumę Francuzów z ich historii, a także ich imperialne
ambicje.

48
SPRAWDZIAN NA KONIEC

Propozycja punktacji
1) 3 pkt za wskazanie 2 obcych wpływów wraz z przykładami i sformułowanie wyjaśnienia, 2 pkt –
wskazanie obcego wpływu i sformułowanie wyjaśnienia, 1 pkt – wskazanie obcego wpływu lub
sformułowanie wyjaśnienia, 0 pkt – brak właściwej odpowiedzi
2) 2 pkt – opis kultu oraz wskazanie wartości, 1 pkt – niepełny opis kultu i wskazanie wartości, 0 pkt –
brak właściwej odpowiedzi
3) 5 pkt – poprawne sformułowanie tezy, adekwatnych i logicznie powiązanych z nią argumentów
i podanie przykładów ilustrujących poprawność rozumowania, 4 pkt – poprawne sformułowanie tezy,
adekwatnych i logicznie powiązanych z nią argumentów i podanie jednego przykładu ilustrującego
poprawność rozumowania, 3 pkt – poprawne sformułowanie tezy, jednego adekwatnego i logicznie
powiązanego z nią argumentu potwierdzonego odpowiednim przykładem, 2 pkt – poprawne
sformułowanie tezy i argumentów bez podania odpowiednich przykładów, 1 pkt – poprawne
sformułowanie tezy i jednego argumentu bez podania odpowiednich przykładów, 0 pkt – brak
właściwej odpowiedzi
4) 2 pkt – opis wydarzenia i charakterystyka stosunku do kobiet, 1 pkt – realizacja jednego elementu
zadania, 0 pkt – brak właściwej odpowiedzi
5) 3 pkt – spójny opis postaci połączony z interpretacją, 2 pkt – opis postaci połączony z próbą
interpretacji, 1 pkt – opis postaci, 0 pkt – brak właściwej odpowiedzi
6) 3 pkt – trafne wskazanie tradycji i jej pełny opis oraz interpretacja nowej symboliki,
2 pkt – trafne wskazanie tradycji i jej wyczerpujący opis bez interpretacji nowej symboliki,
1 pkt – trafne wskazanie tradycji i jej ogólny opis, 0 pkt – brak właściwej odpowiedzi

49
 BIBLIOGRAFIA

Literatura podmiotu
Jan Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Warszawa 1978.

Literatura przedmiotu
Maciej Czeremski, Problemy z „mitologizacją kulturyˮ [w:] Mitologizacja kultury w polskiej i iberyjskiej
twórczości artystycznej, red. Wojciech Charchalis i Bogdan Trocha, Zielona Góra 2015.
Norman Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, tłum. Elżbieta Muskat-Tabakowska, Kraków
1999.
Umberto Eco, Czytanie świata, tłum. Monika Woźniak, Kraków 1999.
Jacques Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, tłum. Hanna Szumańska‐Grossowa, Warszawa 1995.
Michael Grant, Mity rzymskie, tłum. Zygmunt Kubiak, Warszawa 1993.
Maria Jaczynowska, Religie świata rzymskiego, Warszawa 1987.
Jan Parandowski, Mitologia, Warszawa 1978.
Radosław Piętka Fundacyjny bestiariusz [w:] tegoż, Roma aeterna. Rzymska mitologia urbanistyczna,
Poznań 2015.

Warto przeczytać
Mary Barnett, Bogowie i mity Rzymian, tłum. Monika Dolińska, Warszawa 1998.
Jane F. Gardner, Mity rzymskie, tłum. Robert Sucharski, Warszawa 2000.
Michael Grant, Mity rzymskie, przeł. Zygmunt Kubiak, Warszawa 1993.
Maria Jaczynowska, Religie świata rzymskiego, Warszawa 1987.
Aleksander Krawczuk, Mitologia starożytnej Italii, Warszawa 1982.
Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 2008.
Bogdan Kupis, Religie starożytnego Rzymu, t. I i II, Warszawa 1991.
Stanisław Stabryła, Księga legend rzymskich, Warszawa 1998.
Stanisław Śnieżewski, Wojna, pokój i bogowie w starożytnym Rzymie, Kraków 2006.

50