kütüphaneci - eskikitaplarim

Tanzimat’tan Cum huriyet’e

T ürkiye
A nsiklopedisi

İletişim Yayınları
 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e

Türkiye
Ansiklopedisi
iletişim Yayıncılık A.Ş. Adına
Sahibi Vedat Çakmak
Genel Yönetmen Murat Belge
Yayın Yönetmeni Fahri Aral
Yayın ve Danışma Kurulu Murat Belge, Seyfettin Gürsel,
Alpay Kabacalı, Şerif Mardin,
ilber Ortaylı, Taha Parla,
Zafer Toprak, Tarık Zafer Tunaya
Sorumlu Yazı işleri Müdürü Ahmet Ziya Bayman
Yayırıa Hazırlama/ Mustafa Şahin
Fotoğraf-Resimleme Emre Ünsev, Yiğit Ekmekçi
Teknik Müdür H.Miray Yüzgeç
Teknik Yönetmen/Kapak Ayla işler
Düzelti Lütfi Kuzu, Abdullah Onay
Pikaj Süleyman Hakan
Renk Ayrımı Üçel Ofset
Dizgi Serpil Şahin, Hüsnü Abbas,
Harnit Balaban, Nuri Abbas
Siyah-Beyaz Filmler Tayfur Hardal, Murat Hardal
Ofset Hazırlık Perka A.Ş. Tesisleri
Baskı Ayhan Matbaacılık
Cilt Örnek Mücellithanesi
Genel Dağıtım Gameda

İletişim Yayınlan
Klodfarer C addesi. iletişim Han. Cağaloğlu-iSTANBUL
Tel: 520 14 5 3 - 5 4 - 5 5

Ankara Bürosu: Konur Sokak No: 24/4 Yenişenir-Ankara Telefon: 25 36 00 - 25 20 71

İzmir Bürosu: 857. Sok. izmiroğlu işhanı No, 306 Konak Telefon: 14 90 42

© 1985. Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi nin tüm yayın hakları iletişim Yayıncılık A.Ş. 'ye aittir.

risi çerçevesinde olaylar değerlendiril­
diği zaman bu direncin ideolojisi bakı­
mından fazla bir fark olduğunu belirt­
mek de anlamlı görünmemektedir.
Özellikle, direncin antisömürgeci nite­
liğinin ve ekonomik bağımsızlık konu­
sunun kuşkular taşıdığı bilindiğine gö­
re. Kemalizmin laiklik ilkesinde top­
lumsal devrimlerin önkoşullarını bulan
Niyazi Berkes, kapitülasyonların Batı­
lı devletler açısından anlamını 1920’li
yıllarda kaybettiğini belirtmiştir. I.
TBMM’deki konuşmalara dikkat edil­
diği zaman İngiltere ve Fransa konu­
sundaki düşüncelerin zaman içinde na­
sıl farklılaştığı anlaşılabilir. Ayrıca Ta­
rık Zafer Tuııaya Hürriyet ve İtilafın
Türk unsuru dışındaki etnik unsurlara
dayandığını belirtirken ayrılıkçı örgüt­
ler kısmında Arnavutlar konusundaki
kısmen ilginç bilgi dışında sadece genel
nitelemeyi tekrarlaması anlamlı ve öğ­
reticidir. Birtakım bedahatleri yeni tez­
lermiş gibi ifade eden bir yazarın açık­
lıkla belirttiği gibi Sivas Kongresi’nin
mandacılık konusundaki tutumuna ön­
yargısız yaklaşmak sorunun daha so­
ğukkanlı bir şekilde değerlendirilmesi­
ni sağlayabilir. Parlamentonun olma­
dığı bir dönemde de tekil Hürriyet ve
İtilaf Fırkası mensuplarının somut tu­
tumlarını partiye izafe etmeye çalışmak
mantıklı değildir. Mütareke dönemin­
de gerçekleştirilenler partinin yönelimi­
ni belirleyici nitelikte değildir. Hürriyet
ve İtilaf’ın kimi mensuplarının mandacı
oldukları şeklindeki yorum bazı gerçek­
leri ifade etse de, mandacı zihniyetin
SİYASAL PARTİLER
Hürriyet ve İtilâf
Anadolu direncine de pek yabancı ol­
madığı ve Anadolu direncine katılan ki­
mi önemli kişilerin uzun süre bu diren­
cin başarısı konusunda kuşku duyup
Anadolu’ya geçmedikleri de bilinmek­
tedir. Bağımsız çizgisinin somut ema­
relerinin ülke siyasetine pek yansırna-
dığı Hürriyet ve İtilaf’ın bu konuda çok
farklı bir yaklaşım içinde olmaması ya­
dırgatıcı değildir.
Türkiye’de Muhalefet
Potansiyeli
Hürriyet ve İtilaf Fırkası muhalefeti
İttihat ve Terakki’ye yönelik her tür
karşı çıkışı birleştirmeyi denemiştir.
Muhalefetin programından çok iktidarı
eleştirisi öne çıkmaktadır. Birbiriyle
uyumsuz eleştiriler aynı örgüt içinde
yankı bulabilmektedir. Hürriyet ve İti­
laf’ın muhalefeti bu nedenle kapsayıcı
bir nitelik taşımaktadır. Mütecanis ol­
mayan muhalefet ister istemez hırçın
olacaktır. İttihat ve Terakki karşıtlığı­
nın kemikleşmesi, şartlar tamam olur­
sa ihtilal meşru olur anlayışına cevaz
vermektedir. Halkın siyasete katılımı­
nın olmadığı bir toplumda da askerle­
rin siyasetle ilgilenmesi doğaldır. Öz­
gürlükçülük görüntüsü altında Hürri­
yet ve İtilaf muhalefeti İttihat ve Terak­
ki iktidarından ülkeyi kurtaracak askeri
müdahaleyi de makûl görmektedir. Ha-
laskâr Zabitan G rubu’nun hareketiyle
İttihat ve Terakki’nin iktidarı bir süre
için sona erdirilmiştir. M.Şevket Paşa
1443
cinayeti ve birkaç karanlık işle ilintisi
muhalefetin her tür vasıtayı kullanabi­
leceğini göstermektedir. İttihat ve Te­
rakki’nin bu doğrultudaki tipik eylemi
ise Bâbıâli Baskını olmuştur. Böylelik­
le de rejime müdahale eden nitelikte
muhalefet meşrulaştırılmıştır. Cuntacı
eğilimlerin ilk siyasal parti mücadele­
leri döneminden beri gündemde oldu­
ğu görülmektedir. İktidarın, siyasal
azınlığın iktidar olma potansiyelini ve
demokratik seçim mücadelesini önle­
meye çalıştığı ortaya çıkmaktadır. Ya­
şanılan tarih kesiti Hürriyet ve İtilaf’­
ın darbeciliğe cevaz vermesini, İttihat
ve Terakki’nin de askeri müdahaleyle
doğrudan iktidara ulaşmasının şartarını
yaratmıştır. Bu partiler, oluşan meclis-
siz ortamda geleneksel mücadele vası­
talarını da kullanmaya yatkın olmuşlar­
dır. Belki de bu neden bürokratlar arası
mücadeleyi öne çıkarmaktadır. İktidar
ve muhalefetin karmaşık niteliği ve ço­
ğu konuya yaklaşımı açısından birbiri­
ne benzemesi yakın dönem siyasal mü­
cadelesini andırmaktadır. Sosyal ve
ekonomik sorunlardan ziyade siyasal
sorunlar önem kazanmıştır. Rejim için­
de cereyan etmesi gereken siyasal parti
mücadeleleri, rejim üstünde cereyan et­
meye yönelmiştir. Siyasal partilerin si­
yasal mücadeleleri rejim üstünde yap­
maya yatkın oldukları görülmektedir.
İki özgür meclisin II. Meşrutiyet son­
rasının ilk meclisiyle I. TBMM olması
ülkenin önemli siyasal değişiklikler sı­
rasında önemli bir muhalefet potansi­
yeli taşıdığını göstermektedir. Her iki
meclisin de kısa zamanda tasfiye edil­
meleri ve yeni oluşan meclise muhale­
fetin çok küçük bir mebus grubuyla gir­
mesi Türkiye’de muhalefete tahammül­
süzlüğün bir göstergesi olmaktadır. Bu
durum da muhalefetin insafsız bir şe­
kilde etiketlenmesi sonucunu doğur­
maktadır.
Türkiye’de muhalefetin belirgin özel­
likleri vardır. Özellikle iktidar olama­
mış muhalefetin eleştirilerinde gerçek­
lerden soyutlu!.: çok açıktır. Gerçekler­
den uzaklık ve devlet yönetimi tecrübe­
sinin olmaması daha bir hırçın muha­
lefete yol açmış olmalıdır. Her dönem
iktidarının da buna karşı temel bir sa­
vunu biçimi vardır. Ülkede her tür
olumsuzluğun sorumlusu muhalefettir.
Her tür fesat muhalefetten kaynakla­
nır. Bu fesat ocağının da söndürülme­
si gereklidir. Hainlik ve kökü dışarda-
lık bunun en bariz mazereti olarak su­
nulur. Hürriyet ve İtilaf muhalefeti de,
1444
YENİDEN ÖRGÜTLENME: Mütareke
döneminde tekrar canlandırılan Hürriyet
ve İtilaf bu kez kendi siyasetini yürütmek
için daha uygun koşulların varolduğu bir
ortamdaydı. Özellikle savaşta uğranılan
yenilgiyi ittihat ve Terakki karşısında çok
iyi kullanan İtilafçılar bu dönemde
hükümetlerde etkili olmuşlar,
bürokrasinin belli kademelerine kendi
destekçilerini getirmişlerdir. Rıza Tevfik
(solda), Ali Kemal (altta), Rıza Nur
(sağda).
İttihat ve Terakki iktidarı da benzeri şe­
kilde nitelendirilmiştir. Almancılık, İn-
gilizcilik, Amerikancılık ve Rusçuluk,
Türk siyasal bilim literatürünün âşina
olduğu kavramlardır. Bu kavramların
kullanılması suretiyle bir sürü tabu ya­
ratılmıştır. Hürriyet ve İtilaf da bu bağ­
lamda ele alınıp özellikle mütareke dö­
nemindeki tavırları açısından lanetlen­
miştir. En katı yaklaşımlar ise etnik un­
surlar konusunda gösterilmiştir. Hür­
riyet ve İtilaf da daha sonraki muhale-
fetierin çoğu gibi azınlık milliyetçiliği­
ne olanak sağlayan bir siysal parti ola­
rak nitelenmiştir. Değişik etnik unsur­
ları büyük devletler koruduğu için azın­
lık milliyetçiliğine olanak sağlama ra­
SİYASAL PARTİLER
Hürriyet ve İtilaf
sı-Batılaşma, İstanbul, 1969
□ Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, C.II., İstanbul,
1968
□ OKANDAN Recai Galip, A m m e H ukukum u­
zun Ana Hatları, İstanbul, 1968
□ Said Halim Paşa, Buhranlanmız (baskıya ha-
zırayan Ertuğrul Düzdağ), İstanbul
□ SENCER Muzaffer, Türkiye’de Siyasal Parti­
lerin Sosyal Temelleri, İstanbul, 1971
□ TUNAYA Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Par­
tiler, C.l-ll., İstanbul, 1984-1986
hatlıkla ingilizeilik olarak etiketlenebil-
miştir. Bu durum Türkiye’deki muha­
lefetin kaderini göstermektedir. İktidar
da doğal olarak ortadan mutlaka kal­
dırılması gereken muhalif siyasal gücü
hedef almaktadır. D
KAYNAKÇA
Ll AHMAD Feroz, ittihat ve Terakki (1908-1914),
Ankara, 1984
□ AKŞİN Sina, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki,
İstanbul, 1980
□ BERKES Niyazi, Türkiye'de Çağdaşlaşma,
Ankara, 1973
□ İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Son Sadra-
zam/ar, C.lV., İstanbul, 1982
□ KÜÇÜKÖMER İdris, Düzenin Yabancılaşma-

Osmanlı Devleti’nde Sol
Akımlar ve Partiler
Mete Tunçay
Türkiye’deki sol akımları inceleme­
ye 1908 II. Meşrutiyet devrimiyle baş­
layacağız. Böyle bir çıkış noktası seç­
mek, daha gerilerde gevşek anlamıyla
“ sol” açısından ilgilenmeye değecek bir
şey olmadığı anlamına gelmez. Batı’da,
kökleri Yunan aydınlanmasına, hatta
İbranî nebilerine kadar uzanan, Orta­
çağda dinî kisveler altında devam edip,
kilisenin ekonomik temeli sarsılınca, la­
ikleşen ütopyacı özlemler, eşitlikten ya­
na duygular; eski Mısır’da, Babil’de,
Roma’da başlayıp derebeylik Avrupa-
sı’nın köylü ayaklanmalarında sürege­
len, adalet adına aşağı sınıfın başkal­
dırmaları olduğu gibi, Türk tarihinde
de bunlara benzeyen fikir ve hareket­
ler vardır. Bu yönden, çeşitli tarikatla­
rın toplumsal içeriklerini araştırmak,
bugün bile töreler arasında kalıntıları­
na rastlanan eşitlikçi duyguların, Türk-
lerin O rta Asya günlerindeki kökleri üs­
tüne eğilmek, Ahilik örgütünü, Celâlî
ayaklanmalarını incelemek pekâlâ say­
gıdeğer bir çaba olabilir.
İlk Sol Akımların Özü
Osmanlı İmparatorluğu’nda, çok es­
kilerden beri ekonomik amaçlı işçi ha­
reketleri olduğu bilinmektedir. İktisat
Tarihi araştırmalarında, (gümüş akçe­
1445
lerin tağşiş edilmesi suretiyle enflasyo­
na gidildiği zaman, örneğin, cami in­
şaatında çalışan senktraşların, yevmi­
yelerinin satın alına gücü azaldığı için,
topluca işlerini bırakarak köylerine
dönmeleri gibi) tatil-i eşgal olayiarına
karşı sâdır olmuş pek eski padişah fer­
manları bulunmuştur. Ne var ki, bütün
bu hareketler modern solcu bilinçten
yoksundur. İşçiler, ortaklaşa çıkarlarını
koruma içgüdüsüyle hareket etmişler;
yalnızca ekonomik olan amaçları poli­
tik boyutlara ulaşamamıştır. 19. yy’ın
sonlarında başlayan ilk amele teşkilât­
ları da, aynı kalıbı devam ettiren hare­
ketlerdir.
Türkiye’de 19. yy’ın son çeyreğinde,
Kasımpaşa tersanesinde ve Beykoz deb-
bağhanesinde savsaklanan işçi ücretle­
rinin ödenmesini sağlamak için grevler
yapılmıştır. Bununla birlikte, daha yüz­
yılın ortasındayken, işçilerin devrimci­
liğe girişebilecekleri fikri, hükümeti (ge­
reksiz yere) ürkütmüştür. Nitekim,
1845 tarihli Polis Nizarnı’nın 12. mad­
desi, emniyete şu görevi vermekteydi:
“ işini gücünü terk ile mücerret tatil-i
mesalihi ibat garezinde olan amele ve
işçi makulelerinin cemiyetlerinin def’ ve
izalesiyle ihtilâl vukuunun önü kestiril­
mesi.”
Osmanlı-Türk aydınları da, geçen
OSMANLI A YDlN! VE BA Tl
SOLCULUĞU: Batı’da 19. yy’da
gelişen işçi hareketleri ve sosyalist
akımlar Osmanlı aydınlan tarafından
görülmemiştir. Daha doğrusu bir ilgi
odağı oluşturmamıştır. Sözgelimi
1870’lerde büyük yankılar uyandıran
Paris Komünü solcu özüne
bakılmaksızın yalnızca bir ' siyasi
hürriyet” davası biçiminde ele alınmış,
Namık Kemal, İbret gazetesinde savunduğu
Paris Komünü taraftarlarını "cemiyet-i
beşeriyenin ıslahını maksat edinmiş” kişiler
olarak tanımlanmıştır. N.Kemal.
1446 SİYASAL PARTİLER
Osmanlı D evletinde Sol Akımlar ve Partiler

UYGUN BİR ORTAM: II. Meşrutiyet sol akımların gelişmesi ve sol partilerin kurulması için uygun bir ortam yaratmıştır. Bu
dönemde gelişen özgürlük hareketleri miting ve gösteriler/e birlikte birçok yerde grev ve işçi hareketi görüldü. Ancak meşruti
yönetim daha ilk aşamalarda bile bu hareketlere karşı baskıcı yöntemler uygulamış ve “Tatil-i Eşgal Kanunu”nu çıkararak engelleme
yoluna gitmiştir. Bununla birlikte bu tür hareketler İttihat ve Terakki'nin tam iktidara yöneldiği tarihe kadar sürmüştür.
Sultanahmed'de harp lehine yapılan miting.

yüzyıl boyunca Avrupa'da gelişen sol­
cu fikirleri tanımamış ve benimseme-
mişlerdir. Bu durumu açıklamak için,
belki şunlar söylenebilir. Osmanlı
İmparatorluğu’na Batı’dan zorlanan
“ Tanzimat” ve “ Islahat” çabaları, da­
ha çok gayrimüslim uyrukların güven­
liğini sağlamak amacına yönelmiş olup,
geniş ölçüde devletin dış politikasıyla il­
giliydiler. Yeni Osmanlı ve Genç Türk
akımlarında anlatımını bulan zihniyet
ise, bundan ancak bir adım daha ileri­
dir. Bu aydın akımlarının da temel so­
runu “ devletin bekâsını temin” ; bul­
dukları başlıca çare ise, “ teceddüt” tü.
Burada yenileşme denildiği zaman,
mutlakıyetten kurtulup meşrutiyete
ulaşmak kastediliyordu. Bu demokra­
tik anlayışın, biçimsel bir “ siyasal
demokrasi” olarak düşünüldüğü; sol­
culuğa yol açacak bir “ ekonomik de­
mokrasi” anlayışına erişilemediği mey­
dandadır.
Barışçı yollar izleyen evrimci bir sos­
yalizmin doğması için, önce siyasal öz­
gürlük rejiminin kurulması gereklidir ve
bu koşul Meşrutiyet’e kadar gerçekleş­
memiştir. Daha çok yeraltı karakterini
taşıyan devrimci bir sosyalistliğin yürü­
mesi için de, -Batı’ya açılıştan Meşru­
tiyet’e kadar- yeterince zaman geçme­
miştir. Başka toplumların denemelerin­
den öğrendiğimize göre, bu tür solcu
eylem, yetişkin bir radikal aydın kad­
rosunun varlığına ve uzun süren mut-
lakiyetçi bir baskı rejiminin bu kadro-
gitgide sertleştirmesine bağlıdır; böy­
le olursa, ilk gevşemede solcu bir dev­
rim patlak verebilir.
Yenileşme modelini Batı’da arayan
Osmanlı-Türk aydınları, bu ülkelerde­
ki solcu hareketleri görememişlerdir,
çünkü, -bir psikoloji terimi kullanmak
gerekirse- sol onların “ ilişki çerçeve­
s i n e (jrame ojreference) girmemiştir:
sola bakılınamıştır ki, sol görülsün.
Bu bakımdan bir 1870 Paris Komü­
nü örneğinin bile, solcu içeriğine inil-
meksizin, siyasal özgürlük terimleriyle
görülmüş olması, ilgi çekici bir olaydır.
Yeni Osmanlı ve Genç Türk akımla­
rının ekonomik sorunlarla ilgilenmele­
ri, milliyetçi siyaset açısından ve prag-
matik bir biçimde olmuştur. Daha son­
raki yıllarda, Türk yöneticilerinin dün­
ya görüşünü niteliklendirecek olan anti-
emperyalist ve (aşağı yukarı aynı an­
lamda olmak üzere) antiliberal yöne­
limler, tomurcuk halinde, bu aydın çev­
relerinde doğmaya başlamıştır.
İm paratorluğun gayrimüslim ve
gayr-i Türk uyrukları ise, genel olarak
kendilerini Osmanlı devletiyle özdeşleş­
tirmemişler ve din-dil yakınlıkları sebe­
biyle, Batı’yı daha iyi öğrenebilmiş ol­
maları sayesinde, solculuğu da daha ko­
lay tanımışlardır. Bu bakımdan solun,
ulusal kurtuluş hareketleri gecikmiş
olan Ermeni ve Bulgar azınlıkları ara­
sında yayılmaya başladığını da özellikle
kaydetmek doğru olur.
1908’in Getirdikleri
Türkiye’de solun, asıl, II. Meşruti-
yet’ten sonra ortaya çıkması bir rast­
lantı değildir. 1908 hareketini, burju­
va devrimleri kategorisinde görmek ge­
rekir. Bunun içindir ki, çağdaş sol, Ba­
tı’da 1789 devriminin ertesinde olduğu
gibi, Türkiye’de de 1908-1 925 dönemin­
de doğmuştur. 1908 devriminin oluşu­
mu, şüphesiz ki, geniş bir nedenler di­
zisinin sonucudur. Gözle görünen et­
kenlerin başında, on yıldır yoğunlaşan
bir aydın muhalefeti ve onunla sıkı sı­
kıya bağlı olarak ordunun (yani, subay­
ların) tutumu gelmektedir. Yakın geç­
mişimizdeki pek iyi bilinen bir kalıbı
andıran bir biçimde; II. Abdülhamid
yönetiminin, halk kütlelerine her ne ka­
dar meşru görünürse de, aydınları ken­
disinden soğuttuğu; ordunun da bir

Osmanlı D evletinde Sol Akım lar ve Partiler
yandan toplum içindeki itibarını azalt­
tığı, öte yandan -Alman yardımlarıyla-
maddî gücünü artırdığı, devrimin böy­
le patlak verdiği söylenebilir. Bu açık­
lama da, yanlış değildir, ama yeterince
derinlemesine bir açıklama da değildir.
19. yy’ın ortalarınagelinceye kadar,
Türkiye’nin toplumsal ve ekonomik ya­
pısının, kendine has özellikler taşıyan
bir derebeylik düzeni olduğu kabul edi­
lebilir. 19. yy Osmanlı devleti, gitgide
daha çok Fransa, İngiltere, Avusturya
ve Rusya’nın ekonomik ve politik bas­
kılarının ağırlığını duymaya başlamış­
tır. Yüzyılın sonlarına doğru, bu gru­
ba genç Almanya da eklenmiştir. En­
düstrileşmiş Batı, otarşik bile olmayan
ve daha çok, bir zamanlar ticarî kara­
yolları üstündeki askerî egemenliğine
yaslanan Osmanlı ekonomisini hızla çö­
kertmiştir. Devlet hazinesinin kaynak­
ları kuruyunca, geniş dış istikrazlara
başvurulmuştur. Avrupa sermayesi,
Türkiye’ye akınaya başlamış ve bir ya­
bancı bankalar şebekesi kurulmuştur.
Gelen sermaye, daha çok pamuk ve tü­
tün gibi tarım ürünleriyle ilgilenmiş, bu
ürünlerin dış pazarlara taşınması ve
karşılığında endüstri maddeleri getiril­
mesi için, demir ve denizyollarında gö­
rüldüğü gibi ulaştırma sektörüne de bi­
raz el atılmıştır. Böylelikle, yavaş ya­
vaş bir yarısömürge durumuna giren
Türkiye’de, ekonomik temel değişiklik­
ler toplumsal sınıfları da geniş ölçüde
etkilemiştir.
■Türkiye’de 1908 devrimi, ekonomik
tabanı henüz kurulmamış bir milliyet­
çi burjuva hevesiyle, sömürgelikten
kurtulmak ve devlet gücünü canlandır­
mak için yapılmıştır. Ancak, bu yöne­
lim iktidarı aldıktan sonra, dış güçle­
rin karşısında bir tarafa yaslanmadan
ayakta durmayı becerernemiş ve dün­
ya ölçüsünde çatışan emperyalizmler­
den birine bağlanmak zorunda kalmış­
tır. Hem de, bütün Yeni Osmanlı ve
Genç Türk akımları içinde gözlemlenen
Fransız kültürel etkisi ve İngiliz meşruti
monarşisine özenmelere rağmen, İttihat
ve Terakki’nin Almanya’ya yanaşma­
sı, Il. Abdülhamid modeline bir dönü­
şü temsil etmektedir. Bu durumun ne­
denleri, meşrutiyet döneminde yüzey­
de birtakım kaynaşmalar olmakla bir­
likte, toplumun sosyoekonomik temel­
lerinin değişmeyişinde aranmak gerekir.
En sonunda I. Dünya Savaşı, Türk mil­
liyetçiliğini Alman emperyalizminin
gölgesinde yükseltme dileklerini tam bir
iflâsa götürmüştür. Yalnız, şurasına
SİYASAL PARTİLER
işaret edilebilir ki, Türkiye’de endüst­
rileşmiş bir altyapı bulunsaydı, genel sa­
vaştan yenik çıkıldıktan sonra bile, Mil­
lî Mücadele’nin de, Cumhuriyetin de si­
yasal tarihi çok başka olurdu.
1920’de resmen meydana atılan Ana­
dolu Kurtuluş Hareketi, bir bakıma sı­
nıf terimleriyle 1908’in yeniden başla­
tılması demektir. Zaten, toplumsal za­
man açısından büyük bir ilerleme olma­
mıştır. Ancak bu kere, düşmana karşı
Anadolu’da kurulan cephe, türedi ser­
maye düzeninin tedirgin ettiği taşra fe­
odalitesiyle, dış sömürülme bağlarını
koparıp yerli kaynakları ileri bir endüst­
ri tekniği kullanarak işletmek isteyen
milliyetçi aydın tabakasının işbirliğine
dayanmaktadır. Millî Mücadele’nin bi­
timine kadar sürdürülen, Halife-Sul-
tana bağlılık fikri ve kurtuluş ertesin­
de patlak veren çatışmalar gibi, ilk ba­
kışta kolay anlaşılamayan olaylar, bu
dengesiz koalisyonun zorunlu sonuçları
diye görülebilir. Kurtuluş Savaşı sıra­
sında, çoğunlukla İstanbul ve İzmir’de
üslenmiş bulunan kozmopolit ticaret
burjuvazisi, genel olarak ulusal hareketi
tutmamıştır. Fakat zaferden sonra, bu
sınıfın yeniden -tıpkı vaktiyle İttihat ve
Terakki’ye yaptığı gibi- Ankara çevre­
sini de kendi görüşüne getirdiği düşü­
nülebilir. Örneğin, bir 1923 İzmir İkti­
sat Kongresi’nde benimsenen liberal tu­
tum, bu yorumun doğruluğuna tanık
olabilir. Memleket içinde, ticaret yoluy­
la büyük sermaye kütleleri birikmeden
ve dışardan geniş çaplı yardımlar alın­
madan sanayi yatırımları yapmanın
olanaksız görünmesi, Ankara milliyet-
1447
çilerini, kendi kendine yeterli bir eko­
nomik yapı kurma hedeflerine doğru
ilerlemekten alıkoymuş, Batı sermaye­
ciliği ve onun yerli temsilcileriyle uzlaş­
maya zorlamıştır. Fakat, (solcuların pe­
joratif bir anlamda kullandıkları de­
yimle) komprador burjuvazi, bu kada­
rıyla yetinmemiş ve siyasal iktidarı da
milliyetçi burjuvazinin elinden almak
istemiştir. Bunun için, daha çok kişi­
sel nedenlerle yönetici kadrodan ayrıl­
mış birtakım ünlü kimselerden yarar­
lanmış ve laiklik hareketinin rahatsız et­
tiği dindar halk kütlelerinin tepkilerini
kullanmak yoluna gitmiştir. O sıralar
başgösteren bir din (kisvesi altında, ırk)
hareketi, Ankara hükümetine, düpedüz
varlığına karşı yöneltilmiş böyle bir teh­
ditten kurtulmak için elverişli bir fırsat
olmuştur. Nitekim, Şeyh Said ayaklan­
ması bastırılırken çıkarılan Takrir-i Sü­
kûn Kanunu’yla, hükümet her türlü si­
yasal muhalefeti ortadan kaldırmıştır.
Böylelikle, gerçek anlam.yla, Türk ta­
rihinde bir siyaset dönemi sona ermiş
ve bir idare dönemi başlamıştır. 1925 ’-
ten sonra, siyasetin yeniden meydana
çıkması için daha birçok yıl beklemek
gerekecektir.
Türkiye'de (1913-1918 arasındaki beş
yıl dışında) siyasetin uygulandığı bii dö­
nem, birtakım sol akımlara da sahne ol­
muştur. Aslında, 1908-1925 yıllarındaki
siyasetin genel akışı içinde, bunlar pek
az önem taşıyan hareketlerdir. Hemen
hiçbir zaman, bir halk hareketi olmak
boyutlarına yaklaşılamamış, bazı kü­
çük aydın çevrelerinde kalınmıştır. Bu­
rada yapılan yorum yanlış değılse, Türk
BİR MİLLETVEKİLİ: Mütareke
döneminde Osmanlı Sosyalist Fırkası 'nın
dışında örgütlenen partiler de vardı.
Bunlardan Osmanlı Mesai Fırkası 1919
yılındaki genel seçimlere katılmış ve
Zeytinburnu Fabrikası’nda çalışan
Nurnan Usta’yı aday göstererek
İstanbul’dan milletvekili seçtirmiştir.
Nurnan Usta Meclis-i Mebusan ’ın
kapatılmasından sonra Malta’ya sürgün
edilmiş ve daha sonra Birinci Meclis'te de
milletvekilliği yapmıştır. Nurnan Usta.
1448
Osmanlı D evletinde Sol Akımlar ve Partiler
toplumunda II. Meşrutiyet’in ve Cum-
huriyet'in ilânıyla denenen, altyapının
elverdiği olanakların ilerisine devrimci
sıçrayışlar, Batı'nın -temelinde kapita­
list endüstriyalizmi bulunan- yaşam bi­
çimine özenişten kaynak almışlardır.
Etkili bir biçimde herhangi bir toplum­
sal tabana basamayan bütün ilk sol
akımlar ise, esas itibarıyla bu yönelimi
desteklemekten öteye gidememişlerdir.
Bu destekleyiş, daima iktidarları hazır
olduklarından daha ileriye itmek sure­
tiyle ortaya çıktığı için, hükümetlerin
solculara karşı susturucu tavırlar takın­
malarında ve solcuların da hükümetle­
re karşı genel bir özgürtok savaşına ka­
tılmalarında şaşılacak bir şey yoktur.
Türk Burjuvazisinin
Düşünce Yapısı
1908'den önceki Osmanlı monarşisi­
nin temsil ettiği feodal düzen, doğal
ideolojisini teolojik bir siyaset görüşün­
de, yani İslâmcılıkta bulmuştur. Eko­
nomik temelinin zayıflaması sonucun­
da varlığı tehlikeye giren İmparatorlu­
ğu koruma emeliyle, bizim olan Hıris­
tiyan ülkelerden bizim olması gereken
Müslüman ülkelere doğru bir kaydırma
tasarlandığında da, bu İslâmcı yönelim
-II. Abdülhamid’deki gibi- bir Pan­
islâmizm’e dönüşmüştü. 1908- 1925 dö­
neminde siyasi iktidarı alan Türk bur­
juvazisinin doğal ideolojisi ise, milliyet­
çiliktir. Bu yönelim de, uygulamada çe­
şitli aşamalar geçirmişti. Hürriyetin ilâ-
nı'ndan hemen sonra, imparatorluğun
bekası, Türklerin ulusal duyguları
uyanmış Rum, Ermeni, Bulgar. .. azın­
lık topluluklarıyla bir çeşit federatif ya­
pı içinde yaşamaları umuduna bağlı gö­
ründüğünden, Türk milliyetçiliği önce­
leri çok belirgin olmadı. Ama, Balkan
savaşlarıyla bu hayal bozulunca, şoven
bir tutum ağır bastı ve Alman emper­
yalizminin yardımıyla Turan ülküsünü
gerçekleştirmek, yani Pan-Türkizm yo­
luyla imparatorluğu sürdürmek hevesi
doğdu. Kurtuluş Savaşı yıllarında ise,
Türk milliyetçiliğinin ufukları Misak-ı
Millî ile sınırlandı. 1908-1925 arasında
ortaya çıkan Türk solculuğuna gelince,
bu da ancak Türk proletaryasının do­
ğal ideolojisi olabilirdi. Fakat, Türk
proJetaryası denebilecek tabakalar, o
yıllarda, gerçekleştirilmesi mümkün
sosyalist bir programın toplumsal taba­
nı olacak genişlikte değildi. Aslına ba­
kılacak olursa, Türk burjuvazisi de, o
dönemde milliyetçi bir platformu kal-
SİYASAL PARTİLER
ORTAK BİR ÖZELLİK: Yeşil Ordu,
Gizli ve Resmi Türkiye Komünist
Fırkaları ile Türkiye Halk İştirakiyim
Fırkası ile bu fırkanın çeşitli kanatları
arasında millî kurtuluş hareketinde
feodal, burjuva ve proleter unsurlara
dayanarak "sınıfiararası" bir hareket
yapma gibi ortak bir özellik vardır.
Ancak bu hareketler tek tek ele
alındığında hedefledikleri sosyalizme
ulaşabilmek için uygulayacakları yöntem
ve mücadele anlayışı ile birlikte ideolojik
olarak da büyük ayrılıklara sahiptir.
Tokat mebusu Nazım bey (karşı
sayfada), Mustafa Suphi (yanda).
dıracak sayı gücünde olmaktan uzak­
tı. Türkiye'de (komprador çeşidinden
de olsa) kapitalist sayılabilecek insan­
ların büyük çoğunluğu, Türk ulusun­
dan değil, azınlık gruplarından geliyor­
du. Burjuvazi adına Türk olarak hemen
yalnız memurlar ve zabitler vardı. Fa­
kat, kültür yoluyla, modern teknoloji­
nin vadettiği zengin gelişme imkânlarını
sezinleyen bu tabakalar, kapitalist ol­
mak, yabancıların ve azınlıkların eko­
nomik hayattaki egemen yerlerini al­
mak özlemini duymaya başlamışlardı.
Milliyetçiliğin iktisadi anlamı da bun­
dan ibaretti. Onun içindir ki, milliyet­
çi Türk burjuvazisi hedeflerine ulaşa­
bilmek amacıyla, kendi ırkından olan
-fakat rejim terimleriyle hasım durum­
da bulunan- feodal unsurlara yanaş­
mak, onlarla uzlaşmak zorunda kalmış­
tı. Uzun bir süre, Enver Paşa'da da,
Mustafa Kemal Paşa'da da görülen İs-
lâma karşı ödün verici tutum, aslında
böyle bir koalisyon arayışın anlatımı­
dır. Bunun gibi, solcular da zaman za­
man burjuvaziye ve feodal sınıflara
yaklaşmak zorunluluğunu duymuşlar
ve onlara göre, kendi programlarında
ulusal veya dinsel istemlere ağırlık ver­
mişlerdir.
Bu genel çerçeve açısından, bizim Os­
manlı solculuğu kategorimiz II. Meşru­
tiyet’in ilk yıllarında, yeni iktidara gel­
miş burjuva sınıfının temsilcilerine kar­
şı bir özgürlük savaşı içinde oluşmuş­
tur. Bu hükümet, başlangıçta ne İslâm-
cılığayaklaşmıştı, ne de -potansiyel ola­
rak içinde taşıdığı- milliyetçiliği ortaya
koymuştu. Çeşitli milletlerden kurulu
bir imparatorluğu yaşatma çabası,
farklı ırk ve dinlerden üyelerin }er al­
dığı devrin Meclis-i Mebusan ve Ayan’-
ında anlatımını buluyordu. Bu durum,
devletin muhafazakâr ve Müslüman
unsurları arasında doğal bir tepki do­
ğurmuştu.
Batı’da önce ticarî, sonra sınaî ka­
rakterde bir burjuvazinin doğması ve
toplumda egemen olması, nasıl dinle
zorunlu birtakım sürtüşmelere, çatış­
malara yol açmışsa, Türkiye’de de Ba­
tılılaşma hareketi buna benzeyen eği­
limler yaratmıştır. Bu bakımdan, Türk
toplumunda saltanatın ve hilâfetin il­
gasıyla din ve devlet işlerinin ayrılma­
sı, yani “ lâiklik devrimi” , halk kütle­
leriyle yönetici aydın kadroları arasın­
da gözlemlenen soğuma olayının ilk ne­
deni değil, son halkalarından biridir.
Modernleşmenin başından beri, bu
yönde bir yabancılaşma olmuştur. De­
nilebilir ki, yeni Osmanlı aydınının bil­
gisi, İslâmi din bilimi olmadığı andan
itibaren halktan kopma başlamıştır. İş­
te II. Meşrutiyet boyunca işlemeye de­
vam eden bu süreç içinde, İttihat ve Te-
rakki’nin, Müslümanları birinci plan­
da yer almaktan çıkaran imparatorluk-
çu enternasyonalizmi, kütlelere fazla
ileri giden bir hareket olarak görünmüş­
tür.
Osmanlı Solculuğu ve
Anadolu Solculuğu
Aslında iktidarın temsil ettiği zihni­
yetten daha ileri bir ideoloji adına mey­
dana çıkan Osmanlı sosyalistleri, bir
yandan milletlerarası bir solcular daya­
nışmasını savunurken, bir yandan da
(fırsatçı denebilecek bir tutumla, kısa
vadede işin kolayına kaçarak) İslâmî

Osmanlı D evletinde Sol Akım lar ve Partiler
tepkiden de yararlanmanın yolunu ara­
mıştır.
Batı’da kapitalizme karşı dinin geç­
mişten gelen tepkisiyle, solun gelecek
adına söz söyleyen tepkisinin birleşerek
örneğin Hıristiyan sosyalizmlerini türet­
mesi gibi; Türkiye'de de kapitalizmin
soğuk materyalizmine karşı, insanî ve
âdil bir dünya görüşüne dayanan ve il­
kede, halkla birlik olunmasını öngören
solcu fikirler duyulur duyulmaz, bunun
İslâmlıkla özdeş olabileceği (belki, mo­
dernleşmenin halkla aydınlar arasında
yıktığı köprüleri yeniden kurmak umu­
duyla) önce din cephesinde düşünül­
müştür.
Hilmi çevresinin, sosyalizmi Müslü­
manlığın bir gereği olarak tanıtmaya
kalkmasının temeli bu noktadadır. Za­
manla, İttihat ve Terakki’nin Türk mil­
liyetçiliğini gitgide daha sivri terimler­
le belirgin hale getirmesi, Osmanlı sol­
cularının bu içten tutarsız tavırlarını da­
ha da kuvvetlendirmiş ve iktidar, hem
yeterince enternasyonalist, hem de ye­
terince İslâmcı olmadığı için tenkit edil­
miştir. Daha sonra hâkim tabaka, mil­
liyetçiliğini dincilikle de örtmeye çalı­
şınca, bu kere solcular yapılan işe (Hür­
riyet ve İtilâf çevresiyle birlikte ve büs­
bütün haksız olmayarak) samimî değil
diye kötü gözlerle bakmışlardır.
Anadolu solculuğuna gelince, bu,
toptan genelierne yapmaya elverişli ol­
mayan zoraki bir coğrafya kategorisi­
dir. Çözümleme amacıyla, şöyle bir
yeniden-sınıflama doğru olabilir: Yeşil
Ordu Cemiyeti’yle Resmi Türkiye Ko­
münist Fırkası, Yeşil O rdu’nun Nâzım
Bey kolu ile Türkiye Halk İştirakiyûn
Fırkası’nın birinci dönemi, Gizli Tür­
SİYASAL PARTİLER
kiye Komünist Partisi ile Suphi’nin teş­
kilatı ve Türkiye Halk İştirakiyûn Fır­
kası’nın ikinci dönemi. Bu grupların
üçünde de ortak olan özellik, bir dış
düşmana karşı girişilen ulusal kurtuluş
hareketinde feodal, burjuva ve prole­
ter unsurlara dayanarak, elbirliğiyle, sı-
nıflararası bir hareket yapmak isteğidir.
Ancak, benzerlik burada bitmektedir.
Hareketin yarını bakımından bu unsur-
laraverilen ağırlık farklıdır. Birinci gru­
bun solculuğu, sosyalist sözlüğü gelişi­
güzel kullanmaktan ibaret görünmek­
tedir. Millî mücadele yönetiminin belli
bir dönemdeki politikasının ifadesinden
başka bir şey olmayan bu anlayışta,
ulusal burjuvazinin çıkarı en başta ge­
lir; feodal dinî unsur bilinçli olarak ge­
çici bir süre için kullanılmaktadır; ezi­
len tabakaların sosyalist özlemlerinin
ise, ulusal egemenliğin tamamıyla ger­
çekleştirilmesi halinde kendiliğinden
doyum bulacağı sanılmakta, hatta “ ko­
münizm’^ erişmek için sınıf mücade­
lesini şart görenlerin yanıldığı samimi
olarak iddia edilmektedir. İkinci grup­
ta feodalite-burjuvazi-proletarya koa­
lisyonu, ilkindeki gibi bir hareket nok­
tası olarak alınmakta, fakat zamanla
antiemperyalist mücadele tasfiye edilin­
ce, antikapitalizmin de ağır basacağı,
bu durumun sosyalizmin gelişmesine
yol açacağı umulmaktadır. Üçüncü
grubun bu orta duraktan farkı, bir öz­
lemi gerçekle karıştırarak dinci-feodal
unsuru geri plana atması ve onun yeri­
ni sosyalist bilinçlenme süreci içinde bu­
lunan emekçilerin doldurduğu varsayı­
mına belbağlanmasıdır.
Anadolu mücadelesi, bir halk hare­
keti olmak yolundaki başarısını, şüp­
hesiz Osmanlı demokrasisinden hem
daha millî hem daha dinî olabilmesine
borçludur, bir bakıma, bu durum
BMM’nin Meclis-i Mebusan’a oranla,
sosyal zaman çizgisi üstünde daha ge­
ride olması demektir. Fakat, solcu an­
layışın halkçılık yönü, bu güç sentezin
işleyebilmesini, hem de ileri bir hareket
olabilmesini sağlayan teorik malzeme­
yi getirmiştir.
Anadolu solculuğunun üçüncü gru­
buyla yakından ilgili olan, İstanbul’da­
ki Aydın/ıkçevresi ise, sosyal sınıflar
ve rejimler bakımından nerede durdu­
ğunu daha açık olarak göstermektedir.
Bu çevre feodaliteye ve onun dinci ide­
olojisine karşıdır. Fakat, burjuvazinin
milliyetçiliğini kısa vadede iki mazeretle
desteklemektedir. Bir kere, dış düşma­
na karşı sınıflararası bir millî kurtuluş
1449
hareketinin önderliğini yapan Türk
burjuvazisi, dolayısıyla dünya devrimi-
nin antiemperyalist gereklerine de hiz­
met etmiş olmaktadır. Sonra, Türk top­
lumu açısından, her zaman (belki Le-
ninizmle pek uyuşmayan, fakat iyi'
Marxizmin sonucu olan) sosyalizme
geçmek için önce kapitalizmin gelişme­
sini bir ön-mesele saymak eğilimi, bir.
kelimeyle “ Menşevikçe” diyebileceği­
miz bir kaygı da vardır. Bu sözü biraz
açmak gerekir. Uluslararası solculuk,
“ dünya devrimi” sloganının anlattığı
saldırı çağından, “ tek ülkede sos­
yalizm” ilkesinde anlatımını bulan -o
zamana kadar kazanılanı, yani sosya­
list anavatanı, Sovyetler Birliği’ni- sa­
vunma dönemine girince, millî kurtu­
luş hareketleri de, dünya devriminin
yardımcı kuvveti olarak yedeğe alınmış­
tı. Bu geçiş olurken, hatırlanacağı üze­
re, Aydınlık çevresi Komintern’de eleş­
tirilmiştir. Aydınlık ’a yöneltilen suçla­
ma, yabancı kapitalizmlerin gelecekte­
ki emperyalist tehditlerine karşı Türk
millî burjuvazisinin kapitalist bir geliş­
me süreci içine girmesini teşvik etme­
siydi. Sosyalist kuramı bugünkü anla­
yışımızla, sözkonusu eleştirinin, aynı
çerçeve içinde değerlendirilince bir ba­
kıma haklı bir bakıma haksız olduğu
teslim edilebilir. Gerçekten de, Aydm-
lık çevresinin tutumu ulusal burjuvaziyi
-kapitalizmin teknolojik temelini getir­
mesi için- desteklemekten başka bir şey
değildi. Ancak, o günün koşullarında
solcular için başka seçimlik yol olma­
ması yüzünden bu durum kaçınılmaz
bir gerekirciliğin anlatımıydı. Türk so­
lu, bağımsız bir hareket yürütecek ka­
dar geniş bir topluinsal tabana basamı­
yordu. Şefik Hüsnü’nün çözümlemele­
ri, henüz Ankara hükümetine tam bir
burjuva kapitalizmi egemenliğinin tem­
silcileri olarak bakmamak için neden­
ler bulunduğunu ortaya koyuyor, ulu­
sal devrimcilerin Türkiye’nin ekonomik
gelişimini -yeni terminolojiyle- “ kapi­
talist olmayan” bir yoldan yaptıracak
şekilde etkilenebilir olduğu umudunu
veriyordu. Başka kelimelerle söylemek
gerekirse, Aydınlık çevresi (veya 1925
öncesinin Türkiye Komünist Partisi)
Ankara hükümetini özel sektör kapita­
lizminin yol açacağı acıları çektirmeden
bir dönem atlatmak, bir hamlede sos­
yalizme yaklaştırmak istiyordu. Bu,
klasik olarak bir komünist partisinin bir
kapitalist burjuva hükümetine karşı ti­
pik tavrı değildir. Türkiye’de o tavrı
görmek için, 1925 sonrasını beklemek
1450
Osmanlı D evletinde Sol Akım lar ve Partiler
gerekecektir.
Son olarak şunu hatırlatalım ki,
Türkiye’de solcu düşünüş bütün dö­
nemlerinde başka ülkelerden esinlen­
miştir. Modernleşme çabası içinde,
uzunca bir süredir, Batı’ya dönük olan
Türk toplumunda buna şaşmamak ge­
rekir. Bu memlekette, (belki sağın
“ mukaddesatçı” kanadından başka)
son zamanlarda dışarıdan getirilmemiş
bir siyaset görüşü bulunmadığı söyle­
nebilir. Türk aydını, aşağı yukarı yüz
yıldan beri Batı’da iyi diye gördüğü şey­
leri halkına benimsetmeye savaşmakta­
dır. Benzer durumdaki ülkelerde oldu­
ğu gibi, Türkiye’de de ortayaçıkan top­
lumsal sorunların çoğu, kütlelere mal-
edilmeye çalışılan yeniliklerin yerleşik
geleneksel düzende yarattığı tepkilerle
ilgilidir. “ Gericilik" diye nitelenen böy­
le tepkiler, şimdiye kadar hep pratik bir
yönden ele alınmış ve daha “ ileri” bir
Hüseyin Hilmi Çevresi ve Osmanli Sosyalist Fırkası
Meşrutiyet istanbulu'nda, solcu fi­
kirler besleyen ve bunları yaymaya
çalışan küçük bir aydın çevresi ol­
muştur. Bu çevrenin belkemiği,
"iştirakçi” namıyla ün salan Hüseyin
Hilmi'dir. Özellikle, Mütareke yılların­
da büyük teşkilâtçılık kabiliyetini ispat
eden Hüseyin Hilmi'nin solculuğu ilk
önce nasıl tanıdığı hakkında iki söy­
lenti vardır: Romanya'da bir sosya­
list nümayişi görüp ilgilenmiş; sosya­
listliği İstanbul'da Saha Tevfik'ten öğ­
renmiş. Tabiatıyla bunların her ikisi
de doğru olabilir. Zaten önemli olan,
çevrenin yayınlarıyla kendisini duyur­
masıdır; hangi rastlantılarla bu işin
başladığını araştırmak pekgerekli sa­
yılmaz. Biraz materyalist, biraz da
anarşist yönelimli ve hür fikirli bir
genç olduğu anlaşılan Saha Tevfik,
Hilmi çevresinin yanında kalmıştır.
Bu çevreden bahsederken, birta­
kım gazete sahipleri biraraya gelerek
"Osmanlı Sosyalist Fırkası” nı kur­
muşlardır, gibi bir izlenim vermek
doğru olmaz. Partiden önce de, der­
gi yayımlayan bir grup vardır. Sürekli
baskı altında tutulan bu çevre, bir ara
parti kurmuş ve gazete çıkarmak is­
temiştir. Fakat, bu gazetelerden biri
hükümet tarafından kapatıldıkça, bir
başkası yayıma başlayarak sebatlı bir
fikir mücadelesi yapılmıştır. Bir ara,
anavatanda solcu faaliyet imkânsız
SİYASAL PARTİLER
düzene geçişi engelledikleri gerekçesiyle
ortadan kaldırılmak istenmiştir. Oysa,
tepkilerin içten nedenleri aniaşılmadan
ve kabul ettirilmek istenen yeniliklerin
özüyle ilgileri çözümlenmeden, bu yol­
da tam başarıya ulaşılması güçtür.
Sonuç
Türk solculuğu 1908-1925 yılları ara­
sında, siyasal iktidar mücadelesi açısın­
dan bakılırsa, besbelli ki, küçük ve
önemsiz bir hareket olmuştur. Salt bir
tarih merakını karşılamanın ötesinde,
bu konuyu araştırılmaya değer kılan,
asıl fikrî planda yapılan denemelerdir.
Sosyalist kuramı gözden geçirerek
memleket gerçeklerine uydurmaya ça­
lışan ilk solcularımız, bu pratik amaçlı
çabaları sırasında, Türkiye’deki siyase­
tin oluşumunu anlamak bakımından bi­
METE TUNÇAY
,, Divan-ı Harb-i Orfi tarafından kapatıl­
(j ■$
î« V ı mi çevresi yedek bir dergi çıkarma­
‘ r
Sosyalist Fırkası ’nın mührü-
hale sokulunca, mücadele yurt dışın­
dan devam ettirilmiştir. Daha sonra,
yeniden harekete geçmek fırsatı bu­
lunmuş, dergi ve gazete yayımlanmış­
tır. Fakat, bu canlanış da uzun sür­
memiş, takibat yine başlamıştır. Ni­
hayet, Mahmud Şevket Paşa'nın katli
vesilesiyle sona erdirilen bütün mu­
halefetin içinde, savaş ertesine ka­
dar, solculuk da ortadan kalkmıştır.
Osmanlı Sosyalist
Fırkası ve iştirak
Hüseyin Hilmi, 26 Şubat 191 OCu­
martesi günü iştirak adlı haftalık bir
dergi yayımlamaya başlamıştır. işti­
ze pek çok şey öğretmişlerdir. Fakat,
uzun dönemli hedeflerine yaklaşama-
malarından başka, kısa dönemli olarak-
düşündüklerinin de gerçekleştirilmesin­
de (yani, Türkiye’nin özel mülkiyete
dayalı bir burjuva kapitalizmi yoluna
girmesinin önlenmesinde) başarısızlığa
uğradıkları açıktır. Bu durumu, sol ha­
rekete önderlik eden sorumluların, iyi
çözümleme yapmış olsalar bile, taktik
kararlarında yanılmış olmalarıyla açık­
lamak mümkündür; ancak, sorunun
daha derinde bir kökü de olabilir. Bu
ülkede uygulanmak istenen teorik sol­
cu görüş, acaba, ne kadar akıllıca ha­
reket edilirse edilsin, dogmalarına sa­
dık bir davranışı anlamsız, revizyon
yapmaya hazır bir tutumu ise faydasız
bırakacak kadar Türk toplumunun ya­
pısına yabancı bir kuruluşta mıdır? Bu
soruya en iyi karşılığı, bugün gelişmekte
olan Türk solu verebilir. □
rak, 11 Haziran 191 O’daki 16. sayı­
sına kadar düzenli olarak çıkmış, fa­
kat 13 Haziran'da yayımlanan Ahmet
Samim özel sayısı (sayı 1 71 üzerine,
mıştır. Bu olaydan iki ay sonra, Hil-
, ya karar vermiştir: insaniyet. 18ve 25
Ağustos 191 O'da iki sayı çıkan insa­
niyet, Divan-ı Harb-i Örfi'nin iştirak­
in kapanma süresini yeterli bularak
yayımlanmasına izin vermesi sonu­
cunda, "icabında yeniden çıkmak
üzere" kaydıyla kendiliğinden kapan­
mıştır. 1 Eylül 191 O'da 1 8. sayısıyla
yayın hayatına dönen iştirak, bir hafta
sonra Osmanlı Sosyalist Fırkası'nın
kuruluşunu haber vermiş, 15 Eylül ta­
rihli 20. sayısında Fırka Beyanname
ve Programını yayımladıktan sonra,
sıkıyönetimce yeniden yasaklanmış­
tır.
Sosyalist - insaniyet -
Medeniyet
Bu kere, “Osmanlı Sosyalist Fırka­
sı heyet-i idare azalan” sıfatını takı­
nan Hilmi çevresi, iştirak’in ikinci ke­
re kapatılmasının üstünden iki ay geç­
tikten sonra Sosyalist gazetesini çı­
karmışlardır: 24 Kasım 191 O. Hafta­
da iki kere yayımlanan bu parti orga­
nı, ancak iki sayı dayanabilmiş ve
“ neşriyat-ı müheyyice ve haysiyet

Osmanlı Solculuğu ve İştirakçi Hilmi
Ş.ikânesi ” yüzünden Divan-ı Harb-i
Örfi kararıyla kapatılmıştır. Bunun
üzerine, geçen sefer iştirakin yede­
ği olan insaniyet, yine aynı amaçla
hemen yayımlanmaya başlamıştır: 1
Aralık 191 O. Fakat, insaniyet de
üçüncü sayısından sonra süresiz ola­
rak kapatılmıştır. Hilmi çevresi, bir
parti organı olmasını mutlaka istedik­
leri için, ara vermeden bu kere de ye­
ni bir Medeniyet gazetesiyle yayına
devam etmişlerdir.
Hilmı çevresinin solculuğu hakkın­
da yapılabilecek ilk gözlem, homojen­
likten uzak oluşu ve yerleşip oturma-
mışlığıdır. Onun için, o dönemdeki ya­
yınların herhangi bir köşesine baka­
rak bütün akım hakkında genelleme­
ler yaparken çok dikkat etmek gere­
kir.
Hilmi çevresinin toplu görüşü ola­
rak, İştirak'in birinci sayısının ilk ya­
zısında (''M eslek', s. 1-2) öne sürü­
len düşünceler, bu derginin başlan­
gıçta sosyalistlikten ne kadar haber­
siz olduğunu açıkça gösterir. Bura­
da, toplum olarak "iki şeye fevkalâ­
de ihtiyacımız var ' denilmektedir,
'teşebbüs ve terakki ". "Sınıf-ı
müdrike-i insaniyet” , bugün “ Mille­
tim nev-i beşerdir, vatanım rü-yi
zemin” mısraının ifade ettiği fikre
bağlanmıştır. "işte Avrupa'da daima
terakki eden, terakki ettiği kadar
mazhar-ı tebcil olan bu fikr-i mukad­
dese tebaen biz de ciştirakli halka tak­
dim etmekle müftehiriz. Maksadımız
terakki ve teali, sınıf-ı makhure-i ame­
lenin şerait-i fikriyesini ilâ, hayat-ı
mâneviyesinı temniye, (ittihat)i tâmim,
mevcudiyetimizi tahkimdir' ’. iştirak'-
te, yalnız sosyalizmin doğru dürüst
bilinmemesi değil, Batı kültürünü ta­
nıyışın da iğretiliği göze çarpmakta­
dır. Bununla birlikte, genel bilgi eksik­
liğinin yanısıra, daha çok sezgiye da­
yanarak yazıldığı halde, Marxçı sos­
yalist teorinin ulaştığı bazı sonuçları
hayli doğru olarak anlatan birtakım iş­
tirak makaleleri de vardır. Baha Tev-
fik tarafından kaleme alındığı söyle­
nen, "Sosyalistliğin Atisi” başlıklı ya­
zı, bunlara örnek gösterilebilir.
Parti Programı
Ösmanlı Sosyalist Fırkası kurulduk­
tan sonra, yayımlanan parti Beyanna­
me ve Programı, Hilmi çevresinin sol­
culuğun anlamını iyice kavramamış
olduğunu bir kere daha ortaya koy­
maktadır. Ösmanlı Sosyalist Fırkası,
sosyalist olmaktan çok, liberal bir ku­
ruluş olarak görünmektedir. Nitekim,
programındaki taleplerin çoğunluğu
siyasi hürriyet düzeniyle ilgilidir. Bu­
nunla birlikte, işçilerin çalışma şart­
larının ve örgütlenme imkânlarının dü-
SİYASAL PARTİLER
Baha Tevflk.
zeltilmesi için de bazı maddeler konul­
muştur (14, 1 7 - 2 0 ve 22). Solcu bir
anlayışa yakın sayılabilecek, vergi re­
formu (4 - 5), millîleştirme (6), barış­
çılık (9 - 11) gibi konularla ilgili mad­
deler ise,,aslında kendiliklerinden sos­
yalist bir düzen getirebilecek unsur­
lar değil, ancak uygulanırlarsa orta­
mı değişime hazırlayabilecek teklifler­
dir.
Vergi reformu, liberal bir iktisat dü­
zeninin de gereği olabilir. Millileştir­
menin sosyalizme has bir şey olma­
dığı -artık- iyice bilinmektedir. Barış­
çılık dilekleri ise, herhangi bir sistem­
de ortaya çıkabilir ve Hilmi grubuna
modellik eden Fransız sosyalistlerinin
çoğunun da 1914 te yaptığı gibi, ba-
zan solcular tarafından da kabul olun­
mayabilir.
Hilmi çevresinin dergilerinde, daha
başından beri işçi sınıfından söz edil­
miş; fakat bu, önceleri daha çok
‘'edebiyat yapmak"' şeklinde olmuş,
sonra da düpedüz haber aktarmakla
yetinilmiş ve bu malzeme bilinçli bir
teori çerçevesi içinde yorumlanma-
mıştır. Ösmanlı Sosyalist Fırkası ku­
rulduktan sonra çıkarılan gazeteler­
de, işçi meselelerine yeni bir yaklaş­
ma yolu denenmiştir. Salt ekonomik
gayeli grevlerin teşkilâtsızlık yüzün­
den başarıya ulaşamaması üzerine,
işçilere Ösmanlı Sosyalist Fırkası'nın
desteğiyle sendikalar kurmaları öğüt-
lerımektedir. Böylelikle, parti de güç­
lenecektir, ancak bu işin kolay ve ça­
buk gerçekleşebileceği konusunda
iyimserlik gösterilmemektedir. Bu tav­
rın realistliğini teslim etmek gerekir.
Gerçekten de, Hilmi çevresi, savaş­
tan önceki yıllarda genellikle halka ve
özellikle işçilere inmeyi becerernemiş
ve bir “hareket” olamamıştır.
Bu ekımın solculuğu halka yaklaş­
tırmak için düşündüğü şeylerden bi­
ri, îslâmiyetle bir uzlaşma zemini ara­
mak olmuştur. iştirakte Hüseyin Hil­
1451
mi'nin ımzasmı taşıyan yegâne yazı,
"Şura-yı Ümm?t'e Cevap", böyle bir
denemenin, ifadesidir. Hilmi, bu ya­
zısında, sosyalistliğin İsa ile başladı­
ğını, "islâmiyette dahi nice ayât-ı ke­
rime ve ehâdis-i şerife ile teyit ve tas­
dik olunan” sosyalist esasların “ze­
kât gibi amelî bir surete dahi ifrağ”
edildiğini söylemektedir. Ösmanlı
Sosyalist Fırkası çevresinde sosya­
lizmi islâmla bağdaştırmak yolunda­
ki girişim, aynı zamanda ' ulemadan
bir zat” olan Karesi mebusu Abdüla-
ziz Mecdi [Tolun(1865-1942)l efen­
dinin “ Düşün" başlıklı yazısıyla de­
vam etmiştir. Aslında, ‘Cevap' 'tan da
“ Düşün”den de aynı sonucun çıktı­
ğı söylenebilir: sosyalist olmak, Müs­
lüman olmanın bir gereğidir. Ancak,
niyetler açısından, bu iki yazı arasın­
da tam bir ters-simetri vardır, Hüse­
yin Hilmi, bilgisinin bütün yalınkatlı-
ğıyla birlikte, islâmdan faydalanmak
isteyen bir sosyalisttir; Abdülaziz
Mecdi ise, sosyalizmi kullanmaya kal­
kışan bir Müslüman.
Ösmanlı Sosyalist Fırkasının hiç­
bir zaman Meclis-i Mebusan'da tem­
silcisi olmamıştır. iştirak in misafir ya­
zarı Mecdi Efendi, İttihat ve Terakki
Fırkası'nın mebusuydu. Öndan baş­
ka, Hilmi çevresiyle iyi münasebetleri
olan birtakım mebuslar daha vardı.
Bunların başlıcaları, Ahali Fırkası ve
Ermeni Sosyal Demokrat Partisi (Taş-
nak) etrafında toplanmışlardı. Meclis­
te Emlâk Vergisi Kanunu müzakere
edilirken, bütün bu mebuslar, sola ya­
kın buldukları müterakki vergilendir­
me sistemini kabul ettirmek için ça­
lışmışlardır. Ösmanlı parlamentosun­
daki solcu azınlık, temsilcileri arasın­
da, Bulgar asıllı Selânik mebusu Vla-
hof Efendi'yi anmak gerekir.
Hilmi çevresinin bu dönemdeki fa­
aliyeti hakkında yapılması gereken
belki en önemli gözlem, solcu fikirle­
ri yaymak amacıyla başlayan bu ha­
reketin, kısa sürede liberal bir muha­
lefet plâtformuna kayışıyla ilgilidir. Bu
bakımdan, iştirak in Ahmet Samim'-
in anısına ayrılan 1 7. sayısı, bir dö­
nüm noktası sayılabilir, ittihat ve Te­
rakKi Fırkası'nın kanunsuz şiddet me -
tadiarı kullanacak kadar sert bir hâ­
kimiyet anlayışı olduğunu gösteren
bu ikinci gazeteci cinayeti (daha ön­
ce, Serbesti başyazarı Hasan Fehmi
öldürülmüştü), yeni kurulan bu çev­
reyi rahat bir ortam içinde solcu bi­
lince ulaşmaya çalışmaktan alakoy-
muş ve genel hürriyet mücadelesine
katılmaya sürüklemiştir. Ösmanlı
Sosyalist Fırkası gazetelerinde de,
(solculukla bağdaşamayacak kadar)
safdil bir hukuk devleti anlayışı ileri
sürülmüş ve basın, hürriyeti titizlikle
1452
savunulmuştur. Türkiye'deki sosya­
list yayınların izinin kaybolduğu 1911
yılında, idarenin solcu kuruluşlar üs­
tündeki baskısıçağalmış olsa gerek­
tir. Öte yandan, bu dönemde ittihat
ve Terakki’ye karşı türeyen güçler, bir
muhalefet cephesi halinde birleşme­
ye yönelerek 21 Kasım 1911 'de Hür­
riyet ve itilaf Fırkası’nı meydana ge­
tirmiştir. Trablusgarp saldırısı, Arna­
vutluk ayaklanması ve Balkan savaşı
gibi dış olayların iç politikayı önemli
derecede etkilediği bu sıralarda, Os­
manlı Sosyalist Fırkası’nın da Hürri­
yet ve itilâfçılara yanaşmış olması
muhtemeldir. Bununla birlikte, daha
sonraki gelişmelerden anlaşılacağı
üzere, Hilmi çevresi bu ana muhale­
fet partisine büsbütün katılmamış ve
bağımsızlığını korumuştur.
Türkiye Sosyalist Fırkası
Mütarekeden sonra, Osmanlı Sos­
yalist Fırkası reisi Hüseyin Hilmi de
lstanbul'a gelmiş ve hemen yeni bir
ad altında partisini canlandırmaya ko­
yulmuştur. Böylelikle, 1919 Şubatı'-
nda Türkiye Sosyalist Fırkası kurul­
muştur. Bu dönemde Hilmi, şimdi ik­
bal mevkiine gelen -sürgündeyken
ahbap olduğu (Mustafa Sabri Hoca
gibi)- Hürriyet ve itilâfçılardan hima­
ye görmüştür. Yeni Türkiye Sosyalist
Fırkası içinde de Hilmi, reis olmuş;
kâtib-i umumilik ise, Mustafa Fazıl’a
[Çunl verilmiştir. Savaş yıllarında is­
viçre'de okuyan bu genç, Şevket
Mehmet Ali tBilgişin] ve Hasan Sadi
[Birkökl adlı iki arkadaşıyla birlikte,
Hilmi çevresine ideolojik mürşitlik et­
miştir. Türkiye Sosyalist Fırkası, bir
ay içinde programını açıklamıştır. Bu
belge, eski Osmanlı Sosyalist Fırka­
sı ve Paris Şubesi programlarının iz­
lerini taşımakla birlikte, onlara oran­
la daha ayrıntılı ve bilinçlidir. Türkiye
Sosyalist Fırkası, programı, önce
sosyalizmin amacını tanımlamaktadır:
eşitsizlik ve adaletsizliğe dayanan bu­
günkü toplumun ana kuruluşunda de­
ğişiklikler yaparak, onu çekilebilecek
bir duruma getirmek. Bunun için de
parti iki temel istekte bulunmaktadır:
üretim ve dağıtım araçlarının devlet­
leştirilmesi ve aynı amacı güdenlerle
uluslararası işbirliği edilmesi. Bu di­
leklerin gerçekleştirilmesini bekler­
ken, birtakım genel reformlar yapıl­
malıdır. Parti, hükümeti zorlamak is­
tediği bu ıslahat tedbirlerini progra­
mında sıralamaktadır. "Siyasî” baş­
lığı altında toplananmaddeler, genel­
likle eski programları andırmaktadır;
yalnız burada dinin bir özel mesele
sayılması, laik bir anlayışa işaret eder
(m.5). "İktisadî” tedbirler, millîleştir­
meyle ve malî politikayla ilgilidir. On-
SİYASAL PARTİLER
Osmanlı Solculuğu ve İştirakçi Hilmi
görülen vergi reformu, bu kere, zo­
runlu ihtiyaç maddeleri istihlâk vergi­
lerinin kaldırılması ve müterakki esa­
sın kabulüyle yetinmemekte, daha ile­
riye giderek, miras vergilerinin artırıl­
masını, lüks harcamaların ve kullanıl­
mayan servetlerin vergilendirilmesi­
ni, emekçilerden vergi alınmamasını
istemektedir. “Sermayesiz Sınıfın Hi­
mayesi’ yle ilgili talepler ise, çalışma
şartlarının düzeltilmesi hakkında derli
toplu bir tedbirler kataloğu meydana
getirmiştir. Bu arada, bir “ Amele
Nezareti” veya "Meşagil ve Mesalih-i
Amele Kalemi” kurulması da sözko-
nusu edilmektedir.
Türkiye Sosyalist Fırkası programı­
nın yayımlanmasından bir buçuk ay
sonra, Hüseyin Hilmi mütareke döne­
mindeki yegâne gazetesini, idrak i çı­
karmaya başlamıştır. Bu tek yaprak­
lı günlük gazetenin ömrü pek kısa
sürmüştür. 28 Nisan 1919'da çıkan
idrak, 17. ve 18. sayıları arasında (14
Mayıs'tan 1 Temmuza kadar) teknik
sebeplerden ötürü yayına ara vermiş
ve 22 Temmuz'da yayımlanan 33. sa­
yısından itibaren kesin olarak kapan­
mıştır.
İdrak’in kapanması, genel bir iç po­
litika kavgasının sonucunda olmuş­
tur. Hürriyet ve itilâf Fırkası’nda baş-
gösteren siyasî buhran, ikinci Ferid
Paşa hükümetinin devrilmesine yol
açmış, fakat yine Ferid Paşa -üçüncü
kere- kabineyi kurmakla görevlendi
rilince, partilerarası bir muhalefet
cephesi yaratılmıştı. Bu muhalefet
cephesinin bildirisini, bütün gazete­
ler içinde yalnız idrak yayımlamıştır:
“ Fırkaların Millete Beyannamesi” .
Aynı sayıda, hükümete şiddetle kafa
tutan ‘‘Vah Memleketimize; Vah Mil­
letimize, Vah Bize!!!” başlıklı bir ma­
kale de vardır. idrakin böylelikle fe­
da edilmesi, Hüseyin Hilmi’nin Hür­
riyet ve İtilât Fırka merkezi taraftar­
larından para almış olmasıyla açıklan­
mıştır. Bu doğru olabilir. Fakat tıpkı
Osmanlı Sosyalist Fırkası’nın vaktiy­
le Ahmet Samim'in öldürülmesi üze­
rine ittihatçı iktidara karşı genel siyasi
muhalefete katılmak zorunluluğunu
duyması gibi; bu kere de, Türkiye
Sosyalist Fırkası’nın hem âciz hem
müstebit bir hükümete karşı cephe al­
mayı, solcu faaliyete girişmeden ön­
ce çözülmesi gereken bir ön-mesele
diye görmüş olması da kuwetle muh­
temeldir. Zaten, partinin daha birkaç
gün önce toplanan genel kurulunda
da bu yönde bir karar alınmış olması
mümkündür.
Türkiye Sosyalist Fırkası, 1919
sonlarında yapılan genel seçimlere,
istanbul’dan iki adayla katılmış, fakat
başarısızlığa uğramıştır. Bundan son­
ra, partinin 1920 ilkbaharında yürü­
tülmesine yardım ettiği Debbağhane,
Tersane ve Tramvay grevleri, Hilmi'­
ye büyük ün kazandırmıştır. Zaferle
sonuçlanan bu grevlerin etkisiyle, her
gün'yüzlerce kişi Türkiye Sosyalist
Fırkası’na yazılmaya başlamıştır. Bu
arada gözleri korkan Şirket-i Hayriye,
Tramvay Kumpanyası, Haliç idaresi
gibi kurumların yüksek memurları da,
cömert bağışlar yaparak partiye gir­
mişlerdir. Böylece toplanan paralar­
la, Türkiye Sosyalist Fırkası merkez­
i umumîsi için Divanyolu’nda bir ko­
nak, reis beye de armalı bir otomobil
alınmıştır. Bu parlak dönem, bir yıl­
dan fazla sürmüştür. 1921 Bir Mayı-
sı'nda İstanbul’un hemen bütün işçi­
leri, özellikle Şirket-i Hayriye, Seyr-i
sefain, Haliç idaresi ve Tramvay
Kumpanyası’nda çalışanların hepsi
tatil yapmışlar. ve amele bayramını
kutlamışlardır.
Hilmi’nin diktatörlüğü, önceaydın-
ların partiden kopmalarına yol açmış­
tır. Bunların yerini, Salih Reis (hamal­
lar kâhyası), Çopur Rıza ve Rasim Şa-
kir (Aksaray tramvay deposu müdü­
rü) gibi işçi sınıfına daha yakın birta­
kım kimseler almış olmakla birlikte,
Hilmi’nin kendi başına buyruk hare­
ketleri bütün parti üyelerini tedirgin
etmiştir. Bundan daha önemli bir çö­
küş nedeni, Tramvay kumpanyasına
karşı Hilmi'nin yönettiği yeni grevle­
rin olumsuz sonuçlanmasıdır. Çeşit­
li işletmeler, başlangıçta vermek zo­
runda kaldıklan tavizleri geri almak ve
Türkiye Sosyalist Fırkası'na üye olan
işçilerini atmak için fırsatı kaçırma-
mışlardır. Bu arada, Tramvay amele­
sini Türkiye Sosyalist Fırkası’ndan
ayırmak amacıyla bir “ İşçileri Siyanet
Gerniyeti’’ kurulmuş ve yine Tramvay
işçilerinden teşekkül eden bir "Müs­
takil Sosyalist Fırkası” ortaya atılmış­
tır. Başka birtakım sol işçi kuruluşla­
rının da rekabeti sonucunda, Hilmi’­
nin gücü azalmıştır. Bunun üzerine
malî sıkıntılar başgöstermiş ve parti
ancak Yüzbaşı MuratBey adlı su ge­
misinin kaptanı Hasan’ın para yar­
dımlarıyla ayakta kalabilmiştir. Tür­
kiye Sosyalist Fırkası, önceleri iki bin
kadar işçi-üye toplamışken, nihayet
1922 Ağustosu ’nda “ismen mevcut
ise de, reis Hilmi’nin etrafında bir ma­
sa ve bir de sandalyeden maada kim­
se kalmamıştır.’’ Çok geçmeden Hü­
seyin Hilmi'nin esrarengiz bir şekil­
de öldürülmesiyle, Türkiye Sosyalist
Fırkası da büsbütün dağılmış ve tari­
he karışmıştır. D
SİYASAL VE TOPLUMSAL
OLAYLAR

Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi

1454
Siyasal ve Toplumsal Olaylar
Kronolojisi

1801 Galip Paşa’nın ölümü. 8 Haziran 1840 Hüsrev Paşa’nın azli ve Mehmed Emin
1802-6 Mehmed Said Halet Efendi’nin Paris el­ Rauf Paşa’nın 3. kez sadrazam olması.
çiliği. 15 Temmuz 1840 Mısır meselesinin çözümüyle ilgili Lond-
23 Nisan 1804 Cezzar Ahmed Paşa’nın ölümü. ra Mukavelenamesi’nin imzalanması.
1807 Nizam-ı Cedid’in ilgası. 24 Mayıs 1841 Mehmed Ali Paşa’ya Mısır valiliğinin
Mayıs 1807 III. Selim’in hal’i. soyuna da kalması koşuluyla verilmesi.
1808 İstanbul yangını. Alemdar vak’ası, Ye­ 3 Temmuz 1841 Boğazlar Meselesi’nin Londra Antlaş-
niçeri isyanı, saraya hücum; Tersane, ması’yla çözümlenmesi.
Tophz:ne, Selimiye ve Levent çiftliği 4 Aralık 1841 Mehmed Emin Rauf Paşa’nın azli ve İz­
olayları. zet Mehmed Paşa’nın 2. kez sadrazam
1826 Askere fes giydirilmesi. olması.
1826 Hocapaşa yangını. Tarihçi Şanizade’nin 30 Ağustos 1842 İzzet Mehnıed Paşa’nın azli ve Mehmed
ölümü. Emin Rauf Paşa’nın 4. kez sadrazam ol-
1827 Evkaf Nezareti’nin kuruluşu. ması.
1827 İstanbul’da tıp okulunun açılması. 6 Eylül 1843 Yeni askere alma usulünün (kur’a) uy­
1827-36 Hüsrev Paşa’nın seraskerliği. gulamaya konması.
1831 Nüfus sayımı, tımarların kaldırılması, 1 Şubat 1844 Tashih-i sikke uygulaması.
Takvim-i Vakayi’nin yayımı. 1845 Lübnan ıslahatı.
1833 Büyük İstanbul yangını. 10 Nisan 1845 Polis teşkilâtının kuruluşu.
1834 Posta sisteminin kurulması, Hoca İshak 1846 Resmî lakapların kabulü.
Efendi’nin ölümü. 1846 Kürt ümerasından Bedirhan Paşa’nın
26 Kasım 1837 ilk “ buğu” (buharlı) gemisinin yapımı. sonu.
1838 Rüşdiyelerin açılması. 28 Eylül 1846 Melımed Emin Rauf Paşa’nın azli ve
3 Kasım 1839 Gülhane Hatt-ı Hürnayunu’nun ilanı. Mustafa Reşid Paşa’nın sadrazam olma­
Tanzimat döneminin başlaması. sı.
3 Mayıs 1840 İlk ceza kanununun kabulü. 1848 Mülteci sorunu.

GÜLHANE HATT-l HÜMAYUNU’NUN İLÂNI: 3 Kasım 1839’da Mustafa Reşid Paşa'nın Topkapı Sarayı’mn aıtınaa Güihane
diye adlandırılan alanda okuduğu belge Osmanlı Devleti'nde yeni bir dönemin başladtğtnı gösterir. Gülhane Hatt-t Hümayunu
mazbata ve metinden oluşuyordu. Padişahın iradesiyle onaylanan bu belge bir kanun ya da Anayasa değildir. Fermanda devletin
sorumluluk alanı düzenleniyor, tüm tehaya eşit hak, mal ve hayat güvencesi veriliyordu.
 SİYASAL VE TOPLUMSAL OLAYLAR
Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi
16 Mart 1848 İlk öğretmen okulunun İstanbul’da açıl­
ması.
28 Nisan 1848 Mustafa Reşid Paşa’nın azli ve İbrahim
Sârım Paşa’nın sadrazam olması.
ll Ağustos 1848 İbrahim Sârım P aşa’nın azli ve Musta­
fa Reşid P aşa’nın 2. kez sadrazam ol­
ması.
1849 Haliç’in donması.
1 Mayıs 1849 Memleketeyn (Eflâk-Boğdan) meselesiy­
le ilgili Baltalimanı Antlaşması’nın im­
zalanması.
1850 Şirket-i Hayriye’nin kuruluşu.
28 Temmuz 1850 Ticaret Kanunnamesi’nin kabulü.
14 Temmuz 1851 1840 tarihli ceza kanununu yenileyen
Kanun-ı Cedid’in kabulü.
18 Temmuz 1851 Erıcümen-i Dâniş’in kurulması.
26 Ocak 1852 Mustafa Reşid Paşa’nın azli ve Mehıned
Emin Rauf Paşa’nın 5. kez sadrazam ol­
ması.
5 Mart 1852 Mehmed Emin Rauf P aşa’nın azli ve
Mustafa Reşid Paşa’nın 3. kez sadrazam
olması.
5 Ağustos 1852 M ustafa Reşid Paşa’nın azli ve Ali P a­
şa’nın sadrazam olması.
3 Ekim 1852 Ali P aşa’nın azli ve Mehmed Ali Paşa’-
nın sadrazam olması.
1853 Kutsal Yerler sorunu.
15 Mart 1853 Rusya elçisi Prens Mençikof’un İstan­
bul’a gelmesi.
13 Mayıs 1853 Mehmed Ali Paşa’nın azli ve Mustafa
Naili Paşa’nın sadrazam olması.
19 Mayıs 1853 Osmanlı Devleti’yle Rusya arasındaki
diplomatik ilişkilerin kesilmesi.
22 Haziran 1853 Rus ordularının Balkanlar’daki Osmanlı
sınırlarını aşmaları. Kırım Savaşı’nın
başlaması.
8 Temmuz 1853 Mustafa Naili P aşa’nın azli ve iki gün
sonra yeniden sadrazam olması.
30 Kasım 1853 Rus filosunun Sinop’taki Osmanlı filo­
sunu imha etmesi ve şehri ateşe verme-
28 Ocak 1854 Rusya’nın Osmanlı topraklarına karşı
genel saldırıya geçmesi.
12 M art 1854 İngiltere, Fransa ve Osmanlı Devleti’nin
Rusya'ya karşı birleşme antlaşması.
29 Mayıs 1854 Mustafa Naili Paşa’nın azli ve Mehmed
Emin Paşa’nın sadrazam olması.
20 Eylül 1854 İngiliz, Fransız ve Osmanlı birliklerinin
Kırım’a çıkmaları.
23 Kasım 1854 Mehmed Emin Paşa’nın azli ve Musta­
fa Reşid Paşa’nın 4. kez sadrazam ol­
ması.
2 Mayıs 1855 Mustafa Reşid P aşa’nın istifası ve Ali
Paşa’nın 2. kez sadrazam olması.
28 Haziran 1855 Osmanlı Devleti’nin Londra’da imzala­
dığı bir antlaşmayla ilk kez borç para al­
ması.
16 Ağustos 1855 İstanbul’da Şehremaneti yönetiminin
kuruluşu.
22 Aralık 1855 Rus birliklerinin Kars'ı ek geçirmesi.
9 Eylül 1855 İlk telgraf hattının açılması.
1455
MÜSLÜMAN OLMAYANLARA YENİ HAKLAR: Gülhane
Hatt-ı Hümayunu 'nun özellikle Müslüman olmayanlara getirmiş
olduğu haklar nedeniyle birçok sorun yarattığını gören ve
maddelerin uygulanmasında denetleyicı olmak isleyen Batılı
devletlerin temsilcilerinin baskısıyla yayınlanan Islahat Fermanı
bir anlamda Hıristiyanlar için hazırlanmıştır. 28 Şubat 1856’da
ilan edilen fermana göre Müslüman-Hıristiyan eşitliği
sağlanacak, cizye kaldırılacak, kimse dinini değiştirmeye
zorlanmayacaktır.
10 Eylül 1855 İngiliz-Fransız ve Osmanlı birliklerinin
Sivastopol’a girmeleri.
1856 Cidde olayı.
28 Şubat 1856 Islahat Fermanı’nın ilanı.
30 Mart 1856 Kırıın Savaşı'nı sona erdiren Paris Ant­
laşması’nın imzalanması.
1 Kasım 1856 Ali Paşa’nın azli ve M ustafa Reşid Pa­
şa’nın 5. kez sadrazam olması.
17 Mart 1857 Maarif-i Umurniye Nezareti'rıin kurul­
ması.
6 Ağustos 1857 Mustafa Reşid Paşa’nın azli ve Musta­
fa Naili Paşa’nın 3. kez sadrazam olma-
22 Ekim 1857 Mustafa Naili Paşa’nın azli ve Mustafa
Reşid Paşa’nın 6. kez sadrazam olma­
sı.
28 Aralık 1857 İstanbul'da ilk belediye örgütü olan 6.
Daire-i Belediye'nin kuruluşu.
1858 Eyalet Meclisi’nin kuruluşu.
11 Ocak 1858 Mustafa Reşid Paşa’nın ölümü uzerine
Ali Paşa’nın 3. kez sadrazam olması.
6 Haziran 1858 Arazi Kanunnamesi’nin kabulü.
15 Temmuz 1858 Cidde olayı.
Y Ağustos 1858 Yeni Ceza Kanunnamesinin yiırürlüğe
gırıııesi.
1859 Şam vak’ası.
İ2 Şubat 1859 Mekteb-i Mülkiye’nin açılması.
14 Eylül 1859 Kuleli Vak’ası.
18 Ekim 1859 Ali Paşa’nın azli ve Mehmed Emin Pa-
şa'nın 2. kez sadrazam olması.
23 Aralık 1859 Mehmed Emin Paşa’nın azli ve Müter­
cim Rüşdî Paşa’nın sadrazam olması.
1860 Şam Vak'asmdan soııra Müşir Ahmed
Paşa ve bazı kimseleı in idamı.
27 Mayıs 1860 Lübnan’da büyük Dürzî-Mâruni çaıış-
1456 SİYASAL VE TOPLUMSAL OLAYLAR
Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi

KULELİ VAK’ASl: Ali Paşa'nın sadrazam olduğu sırada Abdülmecid'e suikast düzenleyip, hükümet darbesi yapmak üzere
biraraya gelen kişilerin ortaya çıkarılması Kuleli Vak’ası diye anılır. Gerçekte bu olayın böyle adlandırılmasının nedeni olaya
karışanların Kuleli kışlasında sorgu/anma/andır. Kurulan gizli örgütün üyeleri arasında Şeyh Ahmed, Çerkes Hüseyin Paşa, Arnavut
Cafer Paşa, Tophane ketebesinden Arif Bey, imalat Meclisi üyesi Rasim Bey gibi kişiler vardı. 14 Eylül I859‘da tutuk/anan bu
kişiler idam ve çeşitli hapis ceza/anna çarptırılmış, ancak idam cezalan Abdülmecid tarafından küreğe çevrilmiştir. Ahdülmecid ve
Mehmed Emin Ali Paşa.

masının başlaması. 1865 Fırka-i İslahiye’nin kuruluşu.

8 Ağustos 1860 1860 Fenerler İdaresi’nin kuruluşu. 1865 Amerika’ya elçi gönderilmesi.
1861 Askerî kıyafet değişimi. 12 Nisan 1865 M aarif Nezareti 'nde Tercüme Cemiye-
27 Mayıs 1861 Mütercim Rüşdî Paşa’nın azli, Mehmed ti’nin kurulması.
Emin Paşa’nın 3. kez sadrazam olma- 26 Mart 1865 Ticaret Nezareti'yle Nafıa Nezareti’nin
birleştirilmesi.
3 Haziran 1861 Cemiyet-i îlmiye-i Osmaniye’nin kurul­ 30 M art 1865 Cemiyet-i Tedrisiye-i İslâmiye’nin kurul­
ması. ması.
9 Haziran 1861 Lübnan’ın Cebel-i Lübnan adıyla özel Haziran 1865 Yeni Osmanlılar Cemiyetinin kurulma-
statülü bir vilayet haline getirilmesine
ilişkin Beyoğlu Protokolü’nün imzalan­ 1866 Demiryolu ulaşımı, Mısır’da ilk seçimli
ması. meclis denemesi.
25 Haziran 1861 Abdülmecid’in ölümü ve Abdülaziz’in 5 Haziran 1866 Fuad Paşa’nın azli ve Mütercim Rüşdî
tahta çıkması. Paşa’nın 2. kez sadrazam olması.
6 Ağustos 1861 Mehmed Emin Paşa’nın azli ve Ali Pa- 2 Eylül 1866 Girit’teki Rumlar’ın Yunanistan’a bağ­
şa’nın 4. kez sadrazam olması. lanma isteğiyle büyük bir ayaklanma
22 Kasım 1861 Ali Paşa’nın azli ve Fuad Paşa’nın sad­ başlatmaları.
razam olması. 1 1 Şubat 1867 Müterciın Rüşdî Paşa’nın istifası ve Ali
1862‘ Belgrad olayı. Paşa’nın 5. kez sadrazam olması.
1863 Sultanahmed’de Sergi-i Osmani’nin açı­ 24 Mart 1867 Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin yurt dı­
lışı. şında propaganda çalışmalarına başla­
2 Ocak 1863 Fuad Paşa’nın istifası ve Yusuf Kâmil ması.
Paşa’nın sadrazam olması. Mayıs 1867 Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye’nin kurul­
12 Ocak 1863 İlk Darülfünun’un açılışı. ması.
1 Haziran 1863 Yusuf Kâmil P aşa’nın azli ve Fuad P a ­ 8 Haziran 1867 Hıdivlik unvanının verilişi.
şa’nın 2. kez sadrazam olması. 21 Haziran 1867 ilk kez bir Osmanlı padişahının (Abdü-
1864 Genel nüfus sayımı. Tuna vilayetinin ku­ laziz) Avrupa ülkelerine geziye başlama­
ruluşu. sı (gezi 7 Ağustos’a kadar sürmüştür).
 SİYASAL VE TOPLUMSAL OLAYLAR 1457
Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi

6 Mart 1868 Adliye Nezareti’nin kurulması. 1876 Sırp ve Karadağ beylerinin isyanı.
1 Nisan 1868 Şûra-yı Devlet’in kurulması. 9 Nisan 1876 İstanbul’da tersane işçilerinin grevi.
23 Mayıs 1868 İlköğretim zorunluluğunun konulması. 2 Mayıs 1876 Bulgar ayaklanmasının başlaması.
9 Haziran 1868 Yabancı ülke uyruklularına mülk edin­ 10 Mayıs 1876 Medrese öğrencilerinin sadrazam Mah­
me hakkının uygulanmaya başlaması. mud Nedim Paşa’ya karşı büyük bir
1 Eylül 1868 Mekteb-i Sultani’nin (Galatasaray Lise­ gösteri yapmaları.
si) öğretime başlaması.
26 Eylül 1868 İlk Erkek Sanat Okulu’nun İstanbul’da
açılması.
1869 Süveyş kanalının açılması.Ö;jeni’nin İs­
tanbul’u ziyareti.
1869 Polis ve Jandarmanın Bâb-ı Seraskerî’-
den bağımsız bir teşkilat oluşu.
20 Nisan 1869 Mecelle’nin ilk kitabının kabulü.
1 Eylül 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin
yayınlanması.
19 Aralık 1869 İkinci Darülfünun, Darülfünun-ı Osma-
ni’nin açılışı.
1870 Encümen-î Ülfet kuruldu.
1870 Fransuva Josef’in İstanbul’u ziyareti.
1871 Yemen’de ilk kez Osl'lanlı ordusunun
teşkili.
1870 Beyoğlu yangını.
1871 Serdar-ı Ekrem Ömer Lütfi Paşa’nın
ölümü.
22 Ocak 1871 İdare-i Umumiye-i Vilayât Nizamname­
si’nin yayınlanması.
7 Eylül 1871 Ali Paşa’nın ölümü ve Mahmud Nedim
Paşa’nın sadrazam olması.
1872 Kuzguncuk yangını.
1872 Antalya depremi.
25 Ocak 1872 Hasköy Tersanesi işçilerinin grevi.
30 Temmuz 1872 Mahmud Nedim Paşa’nın azli ve Mid-
hat Paşa’nın sadrazam olması.
19 Ekim 1872 Midhat Paşa’nın azli ve Mütercim Rüş-
dî Paşa’nın 3. kez sadrazam olması.
1873 İran Şahı Nasıreddin’in İstanbul’u ziya­
reti. Yakup H an’ın İstanbul’a elçi gön­
dermesi.
22 Ocak 1873 Kasımpaşa Tersanesi işçilerinin grevi.
15 Şubat 1873 Mütercim Rüşdî Paşa’nın azli ve Ahmed
Esad Paşa’nın sadrazam olması.
15 Nisan 1873 Ahmed Esad Paşa’nın azli ve Şirvaniza-
de Rüşdî Paşa’nın sadrazam olması.
18 Aralık 1873 İlk İdadi’nin İstanbul’da kurulması.
1874 Prens M ilan’ın İstanbul’u ziyareti.
13 Şubat 1874 Şirvanizade Rüşdî Paşa’nın azli ve H ü­
seyin Avni Paşa’nın sadrazam olması.
CİDDE Ol. A YI: Gülhane Halt-t Hümayunu ile Islahat
1874 Üçüncü Darülfünun, Darülfünun-ı Sul­ Fermanı ’nın Hıristiyan tebaya Müslümanlardan daha çok hak
tani’nin açılışı. ve ayrıcailk getirmesi gerginlik yaratmıştı. 15 Temmuz 1858’de
13 Nisan 1875 Hersek ayaklanmasının başlaması. Cidde’de Hac mevsiminde yerli Müslüman halk ile hacılar
25 Nisan 1875 Hüseyin Avni Paşa’nın azli ve Ahmed Hıristiyan tebamn üzerine saldırdılar. Olaya müdahale eden
Esad Paşa’mn 2. kez sadrazam olması. Fransız ve Ingiliz konsoloslarının öldürülmesi işin büyümesine
8 Haziran 1875 İstanbul’da tersane işçilerinin grevi. neden oldu. Bir süre sonra İngiliz ve Fransız savaş gemileri
16 Haziran 1875 Kitap sansürü usulünün konması. Cidde’y i bombaladı ve yabancılar olayın düzenleyicisi olarak on
25 Ağustos 1875 Ahmed Esad Paşa’nın azli ve Mahmud kişiyi idam etti. Bu, Osmanlı Devleti’nin hükümranlık haklarına
Nedim Paşa’nın 2. kez sadrazam olması. ve bir süre önce imzalanan Paris Antlaşması'na aykırı bir
davranıştı. Buna benzer bir olay 6 Mayıs 1876‘da Selanik’te
30 Ekim 1875 Ramazan kararnâmesi. olacak ve Müslüman olmak isteyen bir Bulgar kızı nedeniyle
26 Kasım 1875 Ahmed Esad Paşa’nın zehirlenerek öl­ başlayan olaylarda Fransız ve Alman konso/osları öldürülecekti.
dürülmesi. Cidde olayı (altta), Selanik olayı (üstte).
1876 Selanik olayı.
 1458 SİYASAL VE TOPLUMSAL OLAYLAR
Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi

5 Şubat 1877 Midhat Paşa’nın yerine Edhem Paşa’-

SERGİ-İ UMUMİİ OSMANİ’NİN AÇILMASI: Osmanlı
Devleti uluslararası sergilere ilk kez Abdülmecid döneminde
katıldı. 1851’de Londra’daki sergide tarım ürünleri
sergilenmişli. Ardından 1855’de yine Londra’daki sergiye birçok
ürün ve hatta mamul madde gönderildi. imparatorluk içinde ilk
sergi olan Sergi-i Osmani ise 27 Şubat 1863’de İstanbul’da
Sultanahmet Meydanı nda açıldı. Bu sergide yerli ve yabancı
ürünler sergilenmiş, dışardan gelen tarım araçları çalıştırılmıştı.
ll Mayıs 1876 Mahmud Nedim Paşa’nın azli ve Müter­
cim Rüşdî Paşa’nın 4. kez sadrazam ol­
ması.
30 Mayıs 1876 Abdülaziz’in tahttan indirilmesi . V. Mu-
rad’ın padişah olması.
15 Haziran 1876 Çerkes Hasan olayı.
31 Ağustos 1876 V. Murad’ın tahttan indirilmesi. II.Ab-
dülharnid’in padişah olması.
19 Aralık 1876 Mütercim Rüşdî P aşa’nın istifası ve
Midhat Paşa’nın 2. kez sadrazam olma­
sı.
23 Aralık 1876 Tersane Konferansı’nın toplanması.
23 Aralık 1876 I. Meşrutiyet’in ilanı.
1877 Ardahan ’ın işgali.
18 Ocak 1877 Tersane Konferansı’nda oluşan önerileri
incelemek üzere Bâbıâli’de Meclis-i
Umumi toplanması.
. 5 Şubat 1877 Midhat Paşa’nın sadrazamlıktan azledi­
lerek ülke dışına gönderilmesi.
nın sadrazam olması.
19 Mart 1877 İlk Meclis-i Mebusan’ın toplanması (I.
dönem çalışmaları 28 Haziran’da sona
erecektir).
24 Nisan 1877 Rusya’nın Osmanlı Devleti’ne savaş aç­
ması.
13 Aralık 1877 Meclis-i Mebusan’ın Il. dönem çalışma­
larına başlaması.
1878 Edirne’nin işgali.
1878 Kozaıı isyanı.
11 Ocak 1878 Edhem Paşa’nın azli ve Ahmed Harndi
Paşa’nın sadrazam olması.
4 Şubat 1878 Ahmed Harndi Paşa’nın azli ve Ahmed
Vefik Paşa’nın sadrazam olması.
13 Şubat 1878 Meclis-i Mebusan’ın süresiz tatil edilme­
si.
3 Mart 1878 Osmanlı Devleti’nin Rusya karşısında
yenilgisini belgeleyen Ayastefanos
Mukaddimat-ı Sulhiyesi’nin imzalanma­
sı.
18 Nisan 1878 Ahmed Vefik Paşa’nın azli ve Mehmed
Sadık Paşa’nın sadrazam olması.
20 Mayıs 1878 Ali Suavi’nin V. M urad’ı yeniden tahta
çıkarmak amacıyla Çırağan Sarayı’nı
basması.
28 Mayıs 1878 Mehmed Sadık Paşa’nın azli ve Müter­
cim Rüşdî Paşa’nın 5. kez sadrazam ol­
ması.
4 Haziran 1878 Rusya’ya karşı Osmanlı-İngiliz İttifak
Antlaşması ve karşılığında Kıbrıs’ın yö­
netiminin İngiltere’ye bırakılması.
4 Haziran 1878 Mütercim Rüşdî Paşa’nın azli ve Safvet
Paşa’nın sadrazam olması.
13 Temmuz 1878 Osmanlı-Rus savaşım sona erdiren Ber­
lin Antiaşması’nın imzalanması.
Temmuz 1878 Skalyeri-Aziz Bey komitesinin dağıtıl­
ması.
4 Aralık 1878 Safvet Paşa’nın azli ve Tunuslu Hayred-
din Paşa’nın sadrazam olması.
10 Mart 1879 İstanbul’da yapı işçilerinin grevi.
29 Temmuz 1879 Tunuslu Hayreddin Paşa’mn azli ve Ah­
med Arifi Paşa’nın sadrazam olması.
18 Ekim 1879 Ahmed Arifi- Paşa’nın azli ve Said Pa-
şa’nın sadrazam olması.
9 Haziran 1880 Said Paşa’mn azli ve Mehmed Kadri Pa-
şa’nın sadrazam olması.
17 Haziran 1880 Hukuk Mektebi’nin açılması.
12 Eylül 1880 Mehmed Kadri Paşa’nın azli ve Said Pa­
şa’nın 2. kez sadrazam olması.
12 Mayıs 1881 Tunus’un Fransa tarafından işgal edil­
mesi.
27 Haziran 1881 Midhat Paşa’nın Abdülaziz’i öldürttü­
ğü iddiasıyla yargılanmaya başlanması.
Kasım 1881 Muharrem kararnâmesi.
20 Aralık 188 l Muharrem Kararnamesi’yle Düyun-ı
Umumiye İdaresi’nin kurulması.
1882 Mısır sorunu.
2 Mayıs 1882 Said Paşa’nın azli ve Abdurrahman Nu-
reddin Paşa’nın sadrazam olması.
11 Temmuz 1882 Abdurrahman Nureddin Paşa’nın azli
 SİYASAL VE TOPLUMSAL OLAYLAR
Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi

ÇERKEZ HASAN OLA YI: Abdülaziz’in ölümünden sonra çıkan söylenti/er, V.Murad’m sağlık durumunun ağır/aşması Osmanlı
politikasında gergin günler yaşanmasına neden olmuştu. 15 Haziran 1876’da Midhat Paşa’nm konağında lop/anan vükelâ meclisini
basan Çerkez Hasan Serasker Hüseyin Avni Paşa ile Hariciye Nazm Raşid Paşa’yı öldürürken birçok kişi hu olayın Abdü/aziz’in
intikamını almak amacıyla düzenlendiğini söyledi. Ancak bir görüşe göre de ko/ağası olan Çerkez Hasan ’m Hüseyin A vni Paşa
tarafından Bağdat 'a tayininin bu olayı yaratan etken olduğu öne sürülmüştür. Bir başka iddia da olayı düzenleyenin Hüseyin A vni
Paşa’dan kurtulmak isteyen Midhat Paşa olduğu yolundadır. Ancak Çerkez Hasan kendi ifadesinde Abdülaziz’in intikamını almak
istediğini söylemiştir. Bu olay sonunda Çerkez Hasan idam edilmiştir.1Çerkez Hasan (solda), H.A vni Paşa (sağda).

ve Said Paşa’nın 3. kez sadrazam olma­ 4 Eylül 1891 Kâmil Paşa’nın azli ve Ahmed Cevad
sı. Paşa’mn sadrazam olması.
5 Kasım 1882 Ebniye kanunu yayımlandı. 3 Ekim 1892 İstanbul’da Aşiret Mektebi’nin kurul­
30 Kasım 1882 Said Paşa’nın azli ve Ahmed Vefik Pa- ması.
şa'nın sadrazam olması. 1894 Büyük İstanbul depremi.
3 Aralık 1882 Ahmed Vefik P aşa’nın azli ve Said P a­ 8 Ağustos 1894 Sason’da Ermeni ayaklanmasının baş­
şa’nm 4. kez sadrazam olması. laması.
3 Mart 1883 Sanayi-i Nefise Mektebi’nin (Güzel Sa­ 1 Kasım 1894 Diyarbakır’da Ermeni ayaklanması.
natlar Akademisi) kurulması. 1895 Ermeni sorunu.
8 Ekim 1883 Mülkiye Mühendis Mektebi’nin kurul­ 8 Haziran 1895 Ahmed Cevad Paşa’nın azli ve Said Pa­
ması. şa’nın 5. kez sadrazam olması.
1884 Hacı Arif Bey’in ölümü. 16 Eylül 1895 Zeytun 'da (Maraş) Ermeni ayaklanma-
18 Eylül 1885 Berlin Antlaşması’yla kurulan özerk Do­
ğu Rumeli Vilayeti’nin Bulgaristan’la 30 Eylül 1895 İstanbul’da “ Ermeni patırdısı” .
birleşmesi. 1 Ekim 1895 Said Paşa’nın azli ve Kâmil Paşa’nın 2.
25 Eylül 1885 Said Paşa’nın azli ve Kâmil Paşa'nın kez sadrazam olması.
sadrazam olması. 7 Kasım 1895 Kâmii Paşa’nın azli ve Halil Rıfat Pa-
28 Ocak 1889 Mecelle Cemiyeti’nin görevine son ve­ şa’nın sadrazam olması.
rilmesi (1868’den beri çalışıyordu). 1896 Girit Rumları’nın yeniden ayaklanma­
3 Haziran 1889 Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’nın sı.
kurulması. 26 Ağustos 1896 Ermeni militanların İstanbul’da Osman­
Eylül 1890 Ertuğrul faciası. lı Bankası’nı basmaları.
20 Haziran 1890 Erzurum’da Ermeni ayaklanması. 18 Nisan 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı’nın başlaması.
1891 Sadullah Paşa’nın ölümü. Abdülezel ve Celal paşaların ölümü.
1460
SİYASAL VE TOPLUMSAL OLAYLAR
Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi

15 Ağustos 1900 Darülfünun-ı Şâhâne’nin kurulması.

18 Kasım 1901 Halil Rıfat Paşa’nın ölümü üzerine Sa-
id Paşa’nın 6. kez sadrazam olması.
4 Şubat 1902 I. Jön Türk Kongresi’nin Paris’te top­
lanması.
21 Eylül 1902 Makedonya’da Bulgarların başlattığı
ayaklanma.
1903 San’a ’nın imam Yahya tarafından zap­
tı, Fevzi Paşa tarafından geri alınışı.
14 Ocak 1903 Said Paşa’nın azli ve Avlonyalı Ferid
Paşa’nın sadrazam olması.
2 Ağustos 1903 Bulgarların Makedonya’da üç ay süren
büyük bir ayaklanma başlatmaları.
22 Eylül 1903 Şam’da Mekteb-i Tıbbiye kurulması.
1904 Kavala’da tütün işçileri grevi.
21 Temmuz 1905 Ermeni komitecilerinin Il. Abdülha-
mid’e bombalı suikast girişimleri.
1905 İstanbul’da tabakhane işçileri grevi.
1906 Şehremini Rıdvan Paşa’nın katledilme­
si.
Eylül 1906 Selanik’te Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’-
nin kurulması.
1907 Zengibar Sultanı’nın İstanbul’u ziyare­
ti.
4 Aralık 1897 İstanbul Antlaşması’yla Osmanlı-Yunan 27 Eylül 1907 Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’yle Ahmed
Savaşı’nın sona ermesi. Rıza G rubu’nun birleşmesi.
18 Aralık I 897 G irit’e özerklik verilmesi. 29 Aralık 1907 Paris’te 2. Jön Türk Kongresi’nin top­
28 Temmuz 1899 1. La Haye Konferansı. lanması.
 SİYASAL VE TOPLUMSAL OLAYLAR
Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi

YANGINLAR VE DEPREMLER: Yangınların ve depremlerin

Osmanlı Devleti‘nde yaratmış olduğu sonuçlar oldukça
önemlidir. Bu olaylar sonucunda can ve mal kayıpları büyük
olmuş, özellikle yangınlar sonucunda kentlerin mimari dokuları
değişmiştir. 5 Haziran 1870’deki Beyoğlu yangını, 1872’deki
Kuzguncuk yangını, I900'den sonraki Hocapaşa, Fatih,
A ksaray ve Hasköy yangınları ile daha birçok yangın
İstanbul'un çehresinin tamamen değişmesine yolaçmıştır.
Depremler ise büyük maddi kayıplara yolaçmış, demografik
yapının değişimini getirmiştir. I894 İstanbul depremi (üstte), I912
Mürefte depremi (altta), Çırağan yangını (yan solda üstte),
Beyoğlu itfaiyesi (yan solda altta).

7 Temmuz 1908 Şemsi Paşa’nın M anastır’da öldürülme­

si.
20 Temmuz 1908 Firzovik toplantısının sonu ve saraya
Meşrutiyet isteyen telgrafın gönderilme-

22 Temmuz 1908 Avlonyalı Ferid Paşa’nın azli ve Said

Paşa’nın 7. kez sadrazam olması.
23 Temmuz 1908 İttihat ve Terakki’ye bağlı subayların
Manastır’da Meşrutiyet’i ilan etmeleri.
24 Temmuz 1908 II. Abdülhamid’in Meşrutiyet’i resmen
ilan etmesi.
29 Temmuz 1908 Bütün suçları kapsayan genel af.
3 1 Temmuz 1908 Cibali Tütün Rejisi işçileri grevi.
31 Temmuz 1908 Hafiyeliğin kaldırılması.
 SİYASAL VE TOPLUMSAL OLAYLAR
Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi

ÇIRAĞAN OLAYI: Ali Suavi’nin VMurad’ı yeniden tahta getirmek amacıyla düzenlediği Çırağan Sarayı Baskım birçok yönüyle
şu anda bile aydınlanamamış bir olaydır. 18 Mayıs 1878’de beraberinde yüz kadar silahlı kişiyle Çırağan Sarayı’nı basan Ali Suavi
VMurad’ın dairesine kadar gitmiş ancak bu sırada yetişen Beşiktaş inzibat memurlarından Yedisekiz Hasan Paşa tarafından
öldürülmüş, adamlarından bir bölümü de kaçmıştır. Bu olaydan bir süre sonra Temmuz ayında buna benzer bir hareketi
düzenlemek isteyen Kleanti-Aziz Bey komitesi de ele geçirilmiş. Çırağan Vak’ası (üstte), Hasan Paşa (solda), Aziz Bey (sağda).
 SİYASAL VE TOPLUMSAL OLANLAR 1463
Siyasal ve Toplumsal Olaylar Krono/,Djisi

4 Ağustos 1908 Said Paşa’nın istifası ve Kâmil Paşa’nın Avusturya aleyhinde gösteriler yapılma-
3. kez sadrazam olması.
28 Ağustos 1908 Selanık-Istanbul demiryolu hattı işçile­ 17 Aralık 1908 II. Meşrutiyet dönemi ilk Meclis-i Me-
ri grevi. busan’ının toplanması.
Ağustos 1908 Samsun’da tütün işçileri grevi. 17 Aralık 1908 II. Meşrutiyet dönemi ilk Meclis-i Me-
Ağustos 1908 Selanik’te rıhtım işçileri grevi. busan’ının açılması.
13 Eylül 1908 Kavala ve Drama’da Tütün Rejisi işçi­ 14 Şubat 1909 Kâmil Paşa’nın istifası ve Hüseyin Pa­
leri grevi. şa’nın sadrazam olması.
14 Eylül 1908 Anadolu-Bağdat Demiryolu Şirketi işçi­ 20 Mart 1909 İstanbul’da gümrük hamalları grevi.
leri grevi.
14 Eylül 1908 Zonguldak-Ereğli Kömür Madeni Şirke­
ti işçileri grevi.
14 Eylül 1908 Osmanlı Ahrar Fırkası’nın kurulması.
15 Eylül 1908 Rumeli demiryollarında grev (21 Eylül’-
de sona ermiştir).
18 Eylül 1908 Şark Demiryolları Şirketi memur ve iş­
çileri grevi.
22 Eylül 1908 İstanbul ve Selanik’te Orosdi-Back ma­
ğazaları işçileri grevi.
5 Ekim 1908 Avusturya’nın Bosna-Hersek’i toprak­
larına kattığını ilan etmesi.
5 Ekim 1908 Bulgaristan’ın bağımsızlığını ilan etme-

6 Ekim 1908 Giritli Rum halkın adayı Yunanistan’a

bağladıklarını ilan etmeleri.
7 Ekim 1908 İstanbul’da Yunanistan, Bulgaristan ve

MİDHAT PAŞA ’N IN YARGILANMASI: Midhat Paşa’nın

Sultan A bdülaziz’in ölümüyle ilgili yargılanması II.
Abdülhamid döneminin en önemli olaylarından biridir. Midhat
Paşa sadaretten azledildikten sonra yurtdışına gönderilmiş,
ardından af fedilerek önce Suriye ve bir süre sonra da tzmir
valiliğine getirilmişti. Ancak İzmir’deyken hakkında tutuklama
kararı çıkan ve Fransız konsolosluğuna sığınan Mithat Paşa
Adliye Nazırı Cevdet Paşa'nın teminatıyla İstanbul’a getirilmişti.
Amaç, Midhat Paşa ile birlikte Mahmud ve Nuri Paşaları
yargılamaktı. Yıldız’da yapılan duruşma sonunda idama
mahkum edilen paşaların cezası II. Abdülhamid tarafından
sürekli sürgüne çevrilmiş, ancak olay sonuçlanmamıştı. Mithat
Paşa ve arkadaşları 24 Nisan J884’de Taif’te sürgün kaldıkları
kalede bu olayın tartışmasıyla karanlık yanları günümüze kadar
gelecekti. Mithat Paşa (yanda), Taif zindanı (altta), mahkeme
başkanı Sururi Paşa (ortada), Savcı Abdüllatij Bey (sağda).
 SİYASAL VE TOPLUMSAL OLAYLAR
Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi

ERTUĞRUL FACİASI: Japonya’ya bir dostluk ziyareti yapan Ertuğrul gemisinin dönüşte fırtınaya tutularak batması ve 609 kişilik
personelinden sadece 69 kişinin sağ kalabilmesi geçen yüzyılın yankılar uyandırmış olaylarından biridir. Kaza Osmanlı Devleti’nde
olduğu gibi Japonya’da da büyük üzüntü/ere yolaçmış ve hayatını kaybedenler için Oşima Adası’nda Kaşinozaki fenerinin yanında
bir şehitlik ve anıt yaptırılmıştır. Ertuğrul firkateyni ve gemi komutanı amira/ Osman Paşa.

5 Nisan 1909 ittihad-ı Muhammedî Fırkası’nın kurul­ rülmesi.

ması. 22 Temmuz 1911 İzmir-Kasaba ve Temdidi Demiryolu
6 Nisan 1909 Serbesti gazetesi başyazarı H asan Feh­ Şirketi işçileri grevi.
m i’nin İstanbul’da öldürülmesi. 29 Eylül 191 1 İtalya’nın Osmanlı Devleti’ne savaş ila­
13 Nisan 1909 İstanbul’da “ 31 Mart Vak’ası” . nı. Trablusgarp Savaşı’nın başlaması.
13 Nisan 1909 Hüseyin Hilmi P aşa’nın istifası ve Ah- 29 Eylül 191 1 İbrahim Hakkı Paşa’nın istifası ve Sa-
med Tevfik Paşa’nın sadrazam olması. id Paşa’nın 8. kez sadrazam olması.
14 Nisan 1909 Adana’da Ermeni olayları. 5 Kasım 1911 İtalya’nın Trablusgarp’ı (Libya) toprak­
22 Nisan 1909 Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan’ın larına kattığını ilan etmesi.
Yeşilköy’de Meclis-i Umumi-i Millî 21 Kasım 1911 Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nm kurulma­
adıyla toplanması. sı.
24 Nisan 1909 Hareket Ordusu’nun İstanbul’a girişi. 30 Aralık 1911 Said Paşa’nın istifası ve ertesi gün 9. kez
27 Nisan 1909 Meclis-i Umumi-i Millî’nin II. Abdülha- sadrazam olması.
m id’in tahttan indirilip yerine V. Meh- 18 Ocak 1912 Meclis-i Mebusan’ın kapatılması.
med’in (Reşad) geçmesine karar verme­ 18 Ocak 1912 I. dönem Meclis-i Mebusan’ın feshi.
si .
5 Mayıs 1909 Ahmed Tevfik P aşa’nın istifası ve Hü­
seyin Hilmi Paşa’nın 2. kez sadrazam ol­
ması.
28 Aralık 1909 Hüseyin Hilmi Paşa’nın sadrazamlıktan
istifası.
1910 Çırağan yangını.
1910 Arnavutluk isyanı.
12 Ocak 1910 İbrahim Hakkı Paşa’nın sadrazam ol­
ması.
Mart 1910 Arnavutluk’ta ayaklanma.
9 Haziran 1910 Sadâ-yı Millet gazetesi başyazarı Ahmed
Samim’in İstanbul’da öldürülmesi.
30 Ağustos 1910 Bursa’da ipek işçileri grevi.
1911 Bâbıâli yangını.
Ocak 1911 Yemen’de ayaklanma.
Mart 1911 Cibali Tütün Rejisi işçileri grevi.
Mart 1911 Malisorların (Katolik Arnavutlar) ayak­
lanması (ayaklanma Haziran 1911 ’e dek
sü rm ü ştü r.).
Mayıs 1911 İskeçe’de Tütün Rejisi işçileri grevi.
11 Haziran 191 1 Gazeteci Zeki Bey’in İstanbul’da öldü-
 SİYASAL VE TOPLUMSAL OLAYLAR 1465
Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi

II. ABDÜLHAMİD’E SUİKAST GİRİŞİMİ; Ermeni/erin 21

Temmuz 1905 günü II. Abdülhamid’e düzenledikleri bombalı
suikast dönemin önemli olaylarından oldu. Saldırıyt padişahın
Cuma selamlığı için geldiği Yıldız'da Hamidiye Camii’ne kadar
girmiş ve bombayı ayarlayıp kapıda bir yere btrakmışlardı.
Ancak Il. Abdülhamid’in camiden ayrılırken Şeyhülislâm
Cemaleddin Efendi ile konuşması uzayınca zamanlamayı bozmuş
ve padişah henüz kapıya varmadan patlayan bomba 26 kişinin
hayatına son vermişti. Bomba arabası ‘ye bombalardan ikisiyle
tutuklananlardan Belçikalı Eduard Joris.
 SİYASAL VE TOPLUMSAL OLAYLAR
Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi

23 Ocak 1913 Bâbıâli baskını. İttihat ve Terakki’nin

zor kullanarak iktidara sahip olması.
23 Ocak 1913 Kâmil Paşa’nın zorla istifa ettirilmesi ve
Mahmud Şevket Paşa’nın sadrazam ol­
ması.
30 Mayıs 1913 I. Balkan Savaşı’nı sona erdiren Lond­
ra Antiaşması’nın imzalanması.
11 Haziran 1913 Mahmud Şevket Paşa’nın öldürülmesi
ve Said Halim Paşa’nın sadrazam olma-

11 Haziran 1913 Sadrazam Mahmud Şevket Paşa’nın öl­

dürülmesi.
22 Temmuz 1913 Balkan Savaşı’nda kaybedilen Edirne’­
nin geri alınması.
29 Eylül 1913 Osmanlı Devleti’yle Bulgaristan arasın­
daki savaş durumunu sona erdiren İs­
tanbul Antlaşması.
14 Kasım 1913 Osmanlı Devleti’yle Yunanistan arasın­
da savaş durumunu sona erdiren Atina
Antlaşması.
LA HA YE KONFERANSI: 18 Mayıs I888’de La Haye’de 14 Aralık 1913 Alman askerî ıslah heyetinin İstanbul’a
toplanan konferans tüm Avrupa devletlerinin yanısıra bazı Asya gelmesi.
ve Amerika devletlerini de biraraya getirmişti. /. La Haye 1914 Burdur-Isparta depremi.
Konferansı diye adlandırılan bu konferansta kara savaşlarının 1914 Küçük Mehmed Said Paşa’nın ölümü.
yasa ve kuralları ile birçok uluslararası sözleşme de kabul Şubat 1914 Zonguldak-Ereğli Kömür Madeni Şirke­
edildi. Bu konferanstan sonra yine uluslararası kararların ti işçileri grevi.
alınacağı ikinci konferans 15 Haziran 1907’de toplanacaktı. 11 Mart 1914 Bitlis yöresinde Molla Selim’in ayaklan­
Konferansa katılan Osmanlı heyeti (ön sıra soldan sağa)
tahrirat-ı hariciye başkâtibi Nuri Bey, şura-yı devlet mülkiye ması.
azası Turhan Paşa, ferik Abdullah Paşa, mirliva Mehmed Raşid 14 Mayıs 1914 3. dönem Meclis-i Mebusan’ın açılma-
Paşa. (Ayaktakiler soldan sağa): Kaymakam Cevad Bey,
hariciye istişare odası muavini Şerif Bey, hariciye tercüme odası 2 Ağustos 1914 Meclis-i Mebusan’ın süresiz olarak ta­
mümeyyizi Hüseyin Agah Bey, hariciye özel kalem müdürü til edilmesi.
Yusuf Franko Bey. 2 Ağustos 1914 Genel seferberlik ilanı.
2 Ağustos 1914 Osmanlı Devleti’yle Almanya arasında
25 Mart 1912 Türk Ocağı’nın kurulması. ittifak antlaşmasının imzalanması.
18 Nisan 1912 II. dönem Meclis-i Mebusan’ın açılma- 10 Ağustos 1914 Goeben (Yavuz) ve Breslaw (Midilli) sa­
vaş gemilerinin Çanakkale’ye sığınma­
18 Nisan 1912 ları.
23 Nisan 1912 İtalya’nın Onikiada’yı ele geçirmeye 30 Ağustos 1914 Zeytun’da (Maraş) Ermeni ayaklanma-
başlaması.
6 Mayıs 1912 Büyük Arnavutluk Ayaklanması’nın 8 Eylül 1914 Kapitülasyonların kaldırılması (1 Ekim’-
başlaması. de yürürlüğe girer.).
9 Mayıs 1912 Dram a’da Tütün Rejisi işçileri grevi. 2 Kasım 1914 Rusya’nın Osmanlı Devleti’ne savaş ilan
Mayıs- etmesi.
Haziran 1912 Halaskâr Zabitan Grubu’nun kurulma­ 5 Kasım 1914 İngiltere’yle Fransa’nın Osmanlı Devle-
sı. ti’ne Savaş ilan etmesi.
16 Temmuz 1912 Said Paşa’nın istifası. 11 Kasım 1914 Osmanlı Devleti’nin İtilaf devletlerine
22 Temmuz 1912 Gazi Ahmed Muhtar Paşa’nın sadrazam savaş ilan etmesi.
olması. 23 Kasım 1914 Cihad-ı Ekber ilanı.
5 Ağustos 1912 Meclis-i Mebusan’ın feshi. 11 Ocak 1915 Osmanlı-Alman İttifak Antiaşması’nın
5 Ağustos 1912 2. dönem Meclis-i Mebusan’ın feshi. imzalanması.
15 Ekim 1912 Osmanlı Devleti’nin Balkan devletleriyle 15 Nisan 1915 Van bölgesinde Ermeni ayaklanması.
siyasi ilişkilerini kesmesi. 18 Nisan 1915 Bitlis’te Ermeni ayaklanması.
15 Ekim 1912 Uşi’de Osmanlı-İtalyan barış antlaşma­ 19 Nisan 1915 Van’da Ermeni ayaklanması.
sının imzalanması. Trablusgarp Savaşı’- 20 Ağustos 1915 İtalya’mn Osmanlı Devleti’ne savaş ilan
nın sona ermesi. etmesi.
17 Ekim 1912 Bulgaristan ve Sırbistan’ın Osmanlı 21 Ağustos 1915 Osmanlı-Bulgar ittifak antlaşması.
Devleti’ne savaş ilan etmesi. 1916 Mekke şerifinin isyanı.
29 Ekim 1912 Gazi Ahmed M uhtar Paşa’nın istifası ve 9 Ocak 1916 Çanakkale Savaşı’nın sona ermesi.
Kâmil Paşa’nın 4. kez sadrazam olma­ 1 Haziran 1916 Hicaz ayaklanmasının başlaması.
sı. 30 Ağustos 1916 Osmanlı Devleti’nin Romanya’ya savaş
 SİYASAL VE TOPLUMSAL OLAYLAR 1467
Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi,

ilan etmesi.
11 Eylül 1916 Yakub Cemil’in idam edilmesi.
2 Kasım 1916 Osmanlı hükümetinin 1856 Paris ve
1878 Berlin antlaşmalarını yürürlükten
kaldırdığını açıklaması.
12 Aralık 1916 Üçlü İttifak’ın barış önermesi.
19 Aralık 1916 itibar-ı Millî Bankası’nın kurulması ka­
rarı.
3 Şubat 1917 Said Halim Paşa’nın istifası ve Talat Pa-
şa’nın sadrazam olması.
25 Mart 1917 Şeriye mahkemelerinin Adliye Nezare-
ti’ne bağlanması.
23 Nisan 1917 Osmanlı Devleti’nin ABD’yle siyasal
ilişkilerini kesmesi.
1 Temmuz 1917 Yunanistan’ın Osmanlı Devleti’ne savaş
ilan etmesi.
7 Kasım 1917 Hukuk-ı Aile Kararnamesi’nin çıkması.
15 Aralık 1917 Rusya ile savaşa son veren Brest-Litovsk A VUSTURYA MALLARINI BOYKOT: 5 Ekim 1908’de
Mütarekesi’nin imzalanması (asıl antlaş­ Avusturya’nın Bosna Hersek’i i/hak etmesi büyük tepkilere
ma 3 Mart 1918’de imzalanmıştır.). yolaçtı. Bu tek taraflı ve haksız hareketi destekleyen ülkeler
arasında Yunanistan ve Bulgaristan da vardı. 7 Ekim 1908’de
3 Temmuz 1918 V. Mehmed’in (Reşad) ölümü. VI. Meh-
İstanbul’da Yunanistan Avusturya ve Bulgaristan aleyhine
med’in (Vahideddin) padişah olması. gösteriler yapıldı. Bu arada özellikle o dönemde A vusturytfda
30 Temmuz 1918 İaşe Nezareti’nin kurulması. ithal edilen fes kumaşı ve bazı mallar boykot edildi. İzmir'de
10 Ekim 1918 Ahmed Rıza Bey’in âyân reisliğine atan­ Avusturya mallarına karşı oluşturulan harb-i iktisadı heyeti.
ması.
8 Ekim 1918 Sadrazam Talat Paşa’nın istifası.
14 Ekim 1918 Ahmed İzzet Paşa’nın sadrazam olma­ 14 Ocak 1919 Wilson Prensipleri Cemiyeti’nin kuru­
sı. luşu.
30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesi’nin imzalanması. 14 Ocak 1919 Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın yeniden fa­
1 Kasım 1918 İttihat ve Terakki’nin son kongresi (5 aliyete geçmesi.
Kasım’da sona ermiştir.). 18 Ocak 1919 Kasr’ta Millî Şûra’nın kuruluşu.
2 Kasım 1918 Enver, Cemal ve Talat Paşa’nın bir Al­ 22 Ocak 1919 Müşir Gazi Ahmed M uhtar Paşa’nın
man denizaltısıyla yurt dışına kaçmala­ ölümii.
rı. 25 Ocak 1919 Trabzon’da Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye
8 Kasım 1918 Sadrazam Ahmed İzzet Paşa’nın istifa­ Cemiyeti’nin kuruluşu.
sı. 30 Ocak 1919 Yurt dışına kaçmayan önde gelen Itti-
9 Kasım 1918 Teceddüt Fırkası’nın kuruluşu. hatçıların tutuklanmaya başlaması.
11 Kasım 1918 Ahmed Tevfik Paşa’nın 2. kez sadrazam 19 Şubat 1919 Teâli-i İslâm Cemiyeti’nin kuruluşu.
olması. 20 Şubat 1919 Türkiye Sosyalist Fırkası’nın kuruluşu.
13 Kasım 1918 İtilaf devletleri filosunun İstanbul’a gel­
mesi. 3 Mart 1919 Ahmed Tevfik Paşa’nın istifası ve Da-
22 Kasım 1918 İtilaf devletleri temsilcilerinin basma ve mad Ferid Paşa’nın sadrazam olması.
3 Mart 1920 Sadrazam Ali Rıza Paşa’nın istifası.
mektuplara sansür koyması.
23 Kasım 1918 İşgal komutanı Franchet d ’Esperey’in 17 Mart 1919 İzmir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin
İstanbul’a gelişi. kongresi.
26 Kasım 1918 İzmir Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniye Ce- 30 Mart 1919 Damad Ferid Paşa’nın İngiliz himaye­
miyeti’nin kuruluşu. sini isteyen projesini açıklaması.
27 Kasım 1918 Akdeniz Ordusu başkomutanı General lO Nisan 1919 Boğazlıyan kaymakamı Kemal Bey’in
Milne’in İstanbul’a gelişi. tehcir suçlusu olarak idamı.
29 Kasım 1918 Millî Kongre’nin kuruluşu. 30 Nisan 1919 Mustafa Kemal Paşa’nın 9. Ordu mü­
1 Aralık 1918 Trakya-Paşaeli Heyet-i Osmaniyesi’nin fettişliğine atanması.
kuruluşu. 2 Mayıs 1919 Hrisantos’un Pontus Devleti kurulma­
4 Aralık 1918 Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-ı sını isteyen muhtırasının açıklanması.
Milliye Cemiyeti’nin kuruluşu. 15 Mayıs 1919 İzmir’in Yunanlılar tarafından işgali.
17 Aralık 1918 Kürdistan Teâli Cemiyeti’nin kuruluşu. 16 Mayıs 1919 Damad Ferid Paşa’nın istifası.
20 Aralık 1918 Kilikyalılar Cemiyeti’nin kuruluşu. 16 Mayıs 1919 Mustafa Kemal Paşa’nın İstanbul’dan
21 Aralık 1918 3. dönem Meclis-i Mebusan’ın feshi. ayrılması.
30 Aralık 1918 VI. Mehmed’in İngiltere’nin yol göste­ 17 Mayıs 1919 İzmir’in işgalini protesto amacıyla Es­
riciliğini istemesi. kişehir ve Kütahya’da mitingler düzen­
12 Ocak 1919 Ahmed Tevfik Paşa’nın istifası ve erte­ lenmesi.
si gün 3. kez sadrazam olması. 18 Mayıs 1919 İstanbul, Bursa, Erzurum, Tire ve Hav-
 SİYASAL VE TOPLUMSAL OLAYLAR
Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi

GAZETECİLERİN ÖLDÜRÜLMESİ: Hüseyin Hilmi Paşa’nın sadrazamlığa gelmesiyle birlikte siyasal ortamın gerginfiği daha da
arttı. özellikle İttihat ve Terakkı’ye karşı muhalefet yürüten basm içinde değişik görüşte birçok gazeteci vard1. Volkan yazarı Derviş
Vahdetı’den Ahrar Partisi'ni savunan yazılar yazan Mizanet Murad’a kadar geniş bir grubun amaet İttihat ve Terakki’ye karşı
olmaktt. Bunlardan biri olan Serbesti yazan Hasan Fehmi'nin 6 Nisan I909'da köprü üstünde vurulması olaylar daha da
hızlandırdı. Hasan Fehmi'nin ölümünün ertesi günü yapılan siyasi gösterilerde cinayetten ittihat ve Terakki sorumlu tutulmuştur.
Köprüde öldürülen Hasan Fehmi (ortada), Bahçekapı’da öldürülen Ahmet Samim (sağda), Bakırköy’de öldürülen düyun-ı umumiye
mühimme müdürü Zeki Bey (solda).

za'da İzmir’in işgalini protesto miting­ ben idama mahkûm edilmeleri.

leri. 8 Temmuz 1919 Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum’da
19 Mayıs 1919 Damad Ferid Paşa’nın 2. kez sadrazam askerlikten istifa etmesi.
olması. 20 Temmuz 1919 Damad Ferid Paşa’nın istifası ve ertesi
19 Mayıs 1919 Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a çık- gün 3. kez sadrazam olması.
23 Temmuz 1919 Erzurum Kongresi’nin açılışı.
19 Mayıs 1919 İstanbul’da Fatih mitingi. 26 Temmuz 1919 Balıkesir Kongresi’nin açılışı (31 Tem-
20 Mayıs 1919 İngiliz Muhipleri Cemiyeti’nin kurulu­ muz’da sona ermiştir).
şu. 31 Temmuz 1919 General Milne’in Türk-Yunan sınırını
20 Mayıs !919 İstanbul’da Üsküdar mitingi. belirlemek için İzmir’e gitmesi.
21 Mayıs 1919 Lloyd George’un Wilson’a Türkiye üs­ 7 Ağustos 1919 Erzurum Kongresi’nin sona ermesi.
tünde Amerikan mandası önermesi. Heyet-i Temsiliye’nin seçilişi.
22 Mayıs 1919 İstanbul’da Kadıköy mitingi. 7 Ağustos 1919 Nazilli Kongresi.
22 Mayıs 1919 Trabzon Muhafaza-i Hukuk kongresi. 16 Ağustos 1919 Alaşehir Kongresi’nin açılışı.
23 Mayıs 1919 İstanbul’da Sultanahmed ve Sivas'ta mi­ 4 Eylül 1919 Sivas Kongresi’nin açılışı.
ting. 7 Eylül 1919 Sivas’ta Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i
26 Mayıs 1919 Şûra-yı Saltanat’ın İstanbul’da toplan­ Hukuk Cerniyeti’nin kuruluşu.
ması. 11 Eylül 1919 Sivas Kongresi’nin sona ermesi. Yeni
27 Mayıs 1919 Tutuklu İttihatçıların Malta’ya sürgüne Heyet-i Temsiliye’nin seçilişi.
gönderilmeye başlanması. 16 Eylül 1919 2. Balıkesir kongresi.
29 Mayıs 1919 Denizli Heyet-i Milliyesi’nin kuruluşu. 19 Eylül 1919 2. Nazilli kongresi.
30 Mayıs 1919 İstanbul’da 2. Sultanahmed mitingi. 22 Eylül 1919 Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası’-
5 Haziran 1919 Muğla Müdafaa-i Vatan Cemiyeti’nin nın kuruluşu.
kurulması. 27 Eylül 1919 Bozkır ayaklanması.
9 Haziran 1919 Havza’da miting, Merzifon’da gösteri­ 1 Ekim 1919 Damad Ferid Paşa’nın istifası ve Ali Rı­
ler yapılması. za Paşa’nın sadrazam olması.
17 Haziran 1919 Şark vilayetleri Müdafaa-i Hukuk Ce­ 10 Ekim 1919 İstanbul’da Sultanahmed mitingi.
miyeti Erzurum Şubesi kongresi. 20 Ekim 1919 2. Bozkır ayaklanması.
21 Haziran 1919 Mustafa Kemal Paşa’nın Amasya’da 22 Ekim 1919 Amasya protokolleri.
komutanlarla toplanması. 25 Ekim 1919 1. Anzavur ayaklanmasımn başlaması.
22 Haziran 1919 Amasya tarnimi. Ekim 1919 Kasımpaşa Tersanesi işçileri grevi.
5 Temmuz 1919 İttihat ve Terakki ileri gelenlerinin gıya- 7 Kasım 1919 Mustafa Kemal’in İstanbul Meclis-i Me-
 SİYASAL VE TOPLUMSAL OLAYLAR
Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi

31 MART OLA YI: Bugün bile üzerinde tartışılan bu olay 12 Nisan Pazartesi gecesi Taşkışla'daki avcı taburlarında erlerin
ayaklanarak subaylarım tutuklamalarıyla başladı. isyancılar hükümetin çekilmesini, bnı mebusların uzaklaştırılmasını, alaylı
subayların görevlerine dönmelerini ve şeriat hükümlerinin uygulanmasını istiyorlardı. İstanbul’daki askeri birliklerin tümü kısa
zamanda isyancılara katıldı. Bu arada isyancılar bazı mektepli subayları da öldürüyorlardı. Medis-ı Mebusan Reisi Ahmed Rıza Bey
sanılarak Adliye Nazırı Nazım Paşa ve Hüseyin Cahid Bey sanılarak da Lazkiye Mebusu Şekip Arslan Bev de öldürülenler
arasındaydı. Harbiye Nezareti kuşatıldı, bazı muhalif gazeteler tahrib edildi. Olaydan tedirgin olan ll. Abdülhamid askerleri
yatıştırmak için yayımladığı tebliğde kimsenin sorumlu tutulmayacağını ve şeriata uyulacağını bildirdi. Bu arada Rumeli’deki ordu
birlikleri ayaklanmayı duymuş ve İstanbul'a doğru trenlerle harekete geçmişlerdi. Hüseyin Hüsnü Paşa komutasındaki birlikler 20
Nisan’da Hadımköyü’ne ulaşırken Mahmud Şevket Paşa da iki gün sonra Yeşilköy'e geldi. Bu arada Meclis-i Mebusan ve Ayan
üyeleri ise Yeşilköy’de Said Paşa'nın başkanlığında toplandılar. Hareket Ordusu ise 22/23 Nisan gecesi İstanbul'a girmeye başladı.
Ayaklanmacılar birkaç yerde karşı koydularsa da kısa bir süre sonra Hareket Ordusu İstanbul’a tamamen hâkim oldu. Ardından
sıkıyönetim ilân edilerek, Divan-ı harb kuruldu. Olay bitmişti. Ancak düzenlemesi ve sonuçlan üzerine tartışma yıllarca sürecekti.
Hareket ordusu mitralyöz bölüğü Galata köprüsünde (altta), Nazım Paşa (ortada), Emir Arslan Bey (sağda), şeriat isteyenlerce
öldürülen Ali Kabali Kaptan (solda).
 SİYASAL VE TOPLUMSAL OLAYLAR
Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi

BABIALİ BASKINI: Balkan savaşlarında uğranılan yenilgiler Edirne’nin Bulgar/ara verilmesi, hükümetin olaylar karşısındaki
tutumu İttihatçı/an harekete geçirmişti. 23 Ocak 1913 Perşembe günü Enver Paşa İttihat ve Terakki’nin Cağaloğlu’ndaki
merkezinden bir ata binerek Bâbtâli’ye doğru inmeye başladı. Yanında Yakup Cemi/, Ömer Naci, Mümtaz ve Mustafa Necip gibi
İttihatçı/arın tanınmış kişileri vardı. Bu arada Bakanlar Kurulu toplantı halindeydi. Enver Bey koruma görevlisi olan subay ve erlerin
müdahalesini engellemek için onlarla konuşarak çekilmelerini sağladı. Sedaret yaveri Nafiz Bey olayı farkederek dışarı fırladı. Ancak
Nafiz Bey’le Nâzım Paşa’nın yaveri Tevfik Bey hemen orada vuruldu/ar. Bu sırada Harbiye Nazırı Nâzım Paşa dışarıya çıkarak
Enver Bey’e sert bir sesle çıkışmaya başlamıştı. Fakat tam bu sırada Yakup Cemi/, Nâzım Paşa’yı vurdu. Enver ve Talat Beyler de
odaya dalarak Sadrazam Kamil Paşa’nın önüne bir kâğıt uzatıp, istifasını sağladılar. Ünlü hatip Ömer Naci ise dışarda biriken halka
nutuk atıyor ve hükümetin çekilmesini istiyordu. Baskın başarıya ulaşmış, darbe gerçekleştirilmişti. Bu olay İttihat ve Terakki’nin
kesin iktidarında bir dönüm noktası oldu. Bâbıâli vak’ası (altta), Omer Naci (sağda), Nâzım Paşa (solda).
 SİYASAL VE TOPLUMSAL OLAYLAR
Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi

MAHMUD ŞEVKET PAŞA 'NIN ÖLDÜRÜLMESİ: Mahmud Şevket Paşa İttihatçıların düzenlediği Bâbıâli Baskını’ndan sonra
sadrazam oldu. Sadareti sırasında I. Balkan Savaşı'nı sona erdiren Londra Antiaşması imzalanmış ve bu antlaşma bir anlamda darbe
yapılarak devrilen Kamil Paşa hükümetinden daha ağır koşullar dayatmıştı. Sorunlar kısa sürede büyüdü. l l Haziran 1913
Çarşamba günü Mahmud Şevket Paşa, Harbiye Nezareti’nden Bâbıâli’ye gelirken suikaste uğrayarak öldürüldü. Suikastçıların bir
bölümü yakalanmış, ama olayın perde arkası yine karanlık kalmıştı. M.Şevket Paşa öldürüldüğü atomabilde ve katillerinden Kör
Ziya.

busanı’na Erzurum’dan mebus seçilme­ 18 Nisan 1920 Kuva-yı İnzibatiye’nin kurulması.

si. 19 Nisan 1920 Beypazarı ayaklanması.
19 Kasım 1919 3. Balıkesir Kongresi’nin açılışı (29 Ka- 23 Nisan 1920 A nkara’da TBMM’nin açılışı.
sım’a dek sürmüştür). 30 Nisan 1920 Safranbolu ayaklanması.
30 Kasım 1919 1. Anzavur ayaklanmasının sona erme­ 3 Mayıs 1920 İlk İcra Vekilleri Heyeti’nin kurulması.
si. 8 Mayıs 1920 Anzavur’un Adapazarı ve Geyve hare­
27 Aralık 1919 Mustafa Kemal’in A nkara’ya gelişi. kâtı (21 Mayıs’ta bastırılmıştır).
12 Ocak 1920 4. dönem Meclis-i Mebusan’ın açılma­ 9 Mayıs 1920 Büyük Edirne Kongresi’nin toplanması
sı. (13 Mayıs’a kadar çalışmıştır).
9 Şubat 1920 Mustafa Kemal’in mebusluğunun mec- 10 Mayıs 1920 İstanbul tramvay işçileri grevi.
lisce onaylanması. 14 Mayıs 1920 Kemah-Yenihan ayaklanması.
16 Şubat 1920 2. Anzavur ayaklanmasının Biga’da baş­ 15 Mayıs 1920 Yozgat ayaklanması.
laması. 20 Mayıs 1920 Cemil Çeto olayı.
17 Şubat 1920 Meclis-i Mebusan’ın “ Misak-ı Milli” yi 25 Mayıs 1920 Zile ayaklanması.
kabul etmesi. 23 Haziran 1920 Boğazlıyan ayaklanması.
8 Mart 1920 Salih Paşa’nın sadrazam olması. 18 Temmuz 1920 TBMM üyelerinin Misak-ı Milli’ye bağ­
16 Mart 1920 İstanbul’un işgali. lılık yemini etmeleri.
18 Mart 1920 Meclis-i Mebusan’ın son oturumunu 22 Temmuz 1920 İstanbul’da toplanan Şûra-yı Saltanat’ın
yapması. barış antlaşması önerisini kabulü.
31 Temmuz 1920 Damad Ferid Paşa’nın istifası ve aynı
19 Mart 1920 Mustafa Kemal’in olağanüstü yetkilere gün 5. kez sadrazamlığa getirilmesi.
sahip bir meclis seçilmesi hakkındaki bil­ 10 Ağustos 1920 Sevr Antlaşması’nın imzalanması.
dirisi. 5 Eylül 1920 2. Yozgat ayaklanması.
31 Mart 1920 Lüleburgaz kongresi. 18 Eylül 1920 İstiklâl mahkemelerinin kurulması.
2 Nisan 1920 Sadrazam Salih Paşa’nın istifa etmesi. 3 Ekim 1920 Konya’da Delibaş ayaklanması.
5 Nisan 1920 Damad Ferid Paşa’nın 4. kez sadrazam 17 Ekim 1920 Damad Ferid Paşa’nın istifası.
olması. 18 Ekim 1920 A nkara’da Resmi Türkiye Komünist
10 Nisan 1920 Şeyhülislâm Dürrizade Abdullah Efen- Fırkası’nın kurulması.
di’nin Kuva-yı Milliye’ye katılanlar hak­ 21 Ekim 1920 Ahmed Tevfik Paşa’nın 4. kez sadrazam
kında fetvası. olması.
11 Nisan 1920 4. dönem Meclis-i Mebusan’ın feshi. 1 Aralık 1920 Demirci Melırned Efe ayaklanması.
13 Nisan 1920 Düzce ayaklanması. 2 Aralık 1920 Gümrü Antlaşması’nın imzalanması.
 SİYASAL VE TOPLUMSAL OLAYLAR
S iy a s a l v e T o p lu m s a l O la y la r K r o n o l o ji s i

laşması.
12 Nisan 1921 Fes yerine kalpak giyilmesi hakkında ka­
rarname.
10 Mayıs 1921 TB M M ’de A nadolu ve Rumeli
Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun kurulma­
sı.
13 Mayıs 1921 İtilaf devletlerinin Türk-Yunan savaşın­
da tarafsız kalacaklarını açıklamaları.
19 Mayıs 1921 Fevzi Paşa’mn başkanlığında 3. İcra Ve­
killeri Heyeti’nin kurulması.
15 Temmuz 1921 Ankara’da Maarif Kongresi’nin toplan­
ması.
5 Ağustos 1921 Mustafa Kemal’in başkomutanlığa ge­
tirilmesi.
13 Ekim 1921 Kars Antlaşması.
20 Ekim 1921 Türkiye’yle Fransa arasında Ankara
Antlaşması.
2 Ocak 1922 Ukrayna’yla dostluk antlaşması.
26 Ocak 1922 İstanbul tramvay işçileri grevi.
8 Şubat 1922 İstanbul’da belediye temizlik işçileri gre-

26 Mart 1922 İtilaf devletlerinin Ankara’ya barış öner­

meleri.
12 Temmuz 1922 Rauf Bey (Orbay) başkanlığındaki 4. İc­
ra Vekilleri Heyeti’nin kurulması.
26 Ağustos 1922 Büyük taarruzun başlaması.
9 Eylül 1922 İzmir’in kurtuluşu.
24 Eylül 1922 Çanakkale olayı.
l l Ekim 1922 Mudanya Mütarekesi’nin imzalanması.
1 Kasım 1922 Saltanat’ın kaldırılması.
17 Kasım 1922 VI. Mehmed’in bir İngiliz zırhlısıyla İs­
tanbul’u terketmesi.
18 Kasım 1922 Abdülmecid’in halife seçilmesi.
21 Kasım l 922 Lozan Konferansı’nın açılması.
6 Aralık 1922 Mustafa Kemal’in “ Halk Fırkası” ku­
racağını açıklaması.
19 Ocak 1923 Mustafa Kemal’in İzmit’te basın toplan­
GENEL SEFERBERLİK: 28 Temmuz 19I4'te Avusturya'nın tısı.
Sırbistan 'a savaş ilân etmesinden sonra Avrupa’da birçok devlet 4 Şubat 1923 Lozan Konferansı’nın kesilmesi.
birbirlerine karşı savaş açtı. Bu arada Osmanlı Devleti ’nde 17 Şubat 1923 İzmir İktisat Kongresi’nin açılışı (4
genel seferberlik ilân edilmiş, Almanya ile ittifak antlaşması M art’ta sona ermiştir).
imzalanmıştı. Bu arada hızla gelişen olaylar sonunda İngiltere 27 Mart 1923 ll. Grup üyesi Trabzon mebusu Ali Şük­
ve Fransa'ya karşı savaş açan Osmanlı Devleti 23 Kasım 1914’te
cihad-ı ekber ilân edecekti. Cihat Fetvaları ’ndan iki örnek. rü Bey’in öldürülmesi.
8 Nisan 1923 Dokuz Umde’nin yayımlanması.
16 Nisan 1923 I. TBMM’nin dağılması.
7 Aralık 1920 Türkiye Halk İştirakiyûn Fırkası’nın ku­ 23 Nisan 1923 Lozan Konferansı’nın yeniden toplan­
rulması. ması.
7 Aralık 1920 Çerkes Ethem ayaklanmasının başlama- 24 Temmuz 1923 Lozan Antlaşması’nın imzalanması.
ll Ağustos 1923 II. Dönem TBMM’nin açılışı.
20 Ocak 1921 Teşkilat-ı Esasiye kanununun kabulü. 14 Ağustos 1923 Fethi Bey (Okyar) başkanlığındaki 5. İc­
22 Ocak 1921 Çerkes Ethem ayaklanmasının bastırıl­ ra Vekilleri Heyeti’nin kurulması.
ması. 23 Ağustos l 923 Lozan Antlaşması’nın TBMM’de onay­
24 Ocak 1921 Fevzi Paşa (Çakmak) başkanlığındaki 2. lanması.
İcra Vekilleri Heyeti’nin kurulması. 9 Eylül 1923 Halk Fırkası’nın kurulması.
1 Şubat 1921 Sivas’ta İslam kongresi. 2 Ekim 1923 İtilaf devletlerinin son birliklerinin de İs­
21 Şubat 1921 Ankara hükümetinin Londra Konferan- tanbul’dan ayrılması.
sı’na çağrılması. 6 Ekim 1923 İstanbul’un kurtuluşu.
27 Şubat 1921 Londra Konferansı'nın açılması (12 13 Ekim 1923 A nkara’nın başkent oluşu.
M art’ta dağılmıştır). 26 Ekim 1923 Fethi Bey’in (Okyar) İcra Vekilleri He­
6 Mart 1921 Koçgiri ayaklanması. yeti başkanlığından istifası.
16 Mart 1921 Türkiye-Rusya arasında Moskova A nt­ 29 Ekim 1923 Cumhuriyet’in ilanı. D
SPOR

Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Spor

Güreş
Futbol
Basketbol
Voleybol
Atletizm
Okçuluk
Jimnastik
Halter
Bisiklet
Boks
Binicilik
At Yarışları
Dağcılık
Eskrim
Hokey
Kriket
Kayak
Yelken
Yüzme
Kürek
Tenis
C e m A ta b e y o ğ lu

ÇERÇEVE YAZI
□ Ü n lü G ü re ş ç ile r
Cem Atabeyoğlu
Bu konuda ayrıca Gençlik maddesine bakınız.
Tanzimat’tan Cumhuriyete Spor
Cem Atabeyoğlu
Tanzimat’ın ilân edildiği 1839’da Os­
manlI ülkesinde spor, henüz genel kav­
ramından tamamen uzaktaydı. Ülkenin
alabildiğine geniş sınırları içinde
“ spor” olarak yapılan; köy ve köylü­
lerin başlıca eğlencelerini teşkil eden gü­
reşle yine ata sporu olan okçuluktu. Be­
lirtmek gerekir ki, Il. Mahmud’un yap­
tığı ıslahatın olumlu etkileri, yine Tan­
zimat’ın ilânıyla perçinlenirken, bir
spor meraklısı ve sporcu olan padişa­
hın özellikle güreş ve okçuluk alanla­
rındaki bakışı da meyvelerini vermeye
devam ediyordu.
“ Meydan-ı Kemankeşâni” adıyla
anılan Ok meydanlarında, Türk okçu­
luğu ikinci ve son altın devrini yaşa­
maktaydı. Büyük bir okçuluk merak­
lısı ve aynı zamanda adına menzil taş­
ları diktirtecek kadar mükemmel bir ke­
mankeş olan II. Mahmud Türk okçu­
luğuna pek çok şeyler kazandırmış, bu
arada İstanbul Ok Meydanı’ndaki
“ Okçular Tekkesi” ni de onartıp geniş-
lettirmişti. Kemankeşler olduğu gibi
pehlivanlar da bu padişahın mutlak hi­
mâyesi altında yetişmişlerdi.
İstanbul’un çeşitli semtlerinde yüzyıl-
lardanberi faaliyet gösteren “ Pehlivan­
lar Tekkesi” adını taşıyan tesisler o es­
ki şaşaalı günlerinden belki çok şeyler
yitirmiş durumdaydı ama yine de gele­
neksel bir disiplin ve intizam içinde ça­
lışmalar sürdürülmekteydi.
Güreş, Anadolu’da “ Karakucak” ,
Rumeli’de ise “ Yağlı” olarak yapıl­
maktaydı. Köy yerlerinde, harmanlar­
da yapılan güreşierin yanısıra büyük
panayırlarda cereyan eden iddialı güreş
karşılaşmalanyla düğünlerde yapılan
güreşler de ön plânda yer almaktaydı.
Bütün bunların dışında, Rumeli’deki
Kırkpınar çayırında yapılan geleneksel
yağlı güreşler de ayrı bir önem ve de­
ğer taşımaktaydı ve “ Kırkpınar” , Türk
güreşinin yine en büyük gösterisini teş­
kil etmekteydi.
Daha II. Mahmud’un saltanatı yılla­
rında başlayan ve padişahın önünde ya­
pılan “ Huzur Güreşleri” de 1880’lere
kadar sürmüş ve bu güreşler de Türk
güreşine ve Türk g ü relisine pekçok
şeyler kazandırmıştı. II. Mahmud ve
Abdülaziz gibi padişahların güreşe karşı
olan aşırı merakları, onların yetenekli
pehlivanları himayelerine yol açmış, bu
da Türk güreşinin en büyük pehlivan­
larının bu dönemde yetişip ortaya çık­
malarına neden olmuştu.
Batılılaşma ve Spor
Tanzimat’ın ilânından, geçtiğimiz
yüzyılın ortalarına dek geçen yaklaşık
kırk yıllık zaman içinde koskoca Os­
manlı İmparatorluğu ülkesinde görülen
tüm “ spor” faaliyeti bundan ibaretti.
ı 9. yy’ın başlarından itibaren bütün
dünyada belirli kurallara göre yapılma­
ya ve gelişmeye başlayan modern spor
türleri, yurdumuzda da 1870’li yılların
başlarında kendini göstermeye başla­
mıştı. Kurthan Fişek, bu konuda “ Tan­
zimat batıcılığı, OsmanlInın yerleşik
spor kurumlarını yeni dönemin koşul­
larına uymak yerine, eskiyle hiç ilgileri
olmayan yeni yapılar ortaya çıkardı ’’
diyerek yerinde bir saptamada bulunur.
1860’da açılan Robert College’yle
1868’de açılan Mekteb-i Sultanî (Gala­
tasaray Lisesi), ülkede yalmz kültür açı­
sından “ batıya açılan pencere” olarak
kalmamışlar, spor konusunda da öncü­
lük etmişlerdir. Buradaki Amerikalı ve
Fransız öğretmenler, modern spor tür­
lerinin Türkiye’de tanınmasında ve ya­
yılmasında öncülük etmişlerdi. Bu ara­
da yurdumuzun “ batıya dönük” ilk
kültür ocağı olan Mekteb-i Harbiye
(Harbokulu) de Türk sporunda cidden
önemli bir yer işgâl eder. Daha 1830’lu
yıllarda Mekteb-i Harbiye çatısı altın­
da dokuzuncu sınıf öğrencilerinin meç
ve kılıç eğitimi yaptıkları, hattâ
Mekteb-i Harbiye’nin açılıştöreni sıra­
sında (1 Temmuz 1835) öğrencilerin, Il.
Sultan M ahmud’un huzurunda meç ve
kılıç gösterisi yaptıkları bilinmektedir.
Galib Paşa’nın Mekteb-i Harbiye
Nâzırlığı (Komutanlığı) sırasında, spor
derslerine büyük önem verildiği, yine
Harbokulu’yla ilgili belgelerden öğre­
nilmektedir. Öğrencilerin her gün ders­
lerin bitiminden sonra topluca veya da­
ğınık bir şekilde, spor öğretmenleri İtal­
yan M. Martin’le Sadık Bey’in nezare­
tinde spor çalışmaları yaptıkları ve böy-
lece bir subay için gerekli bedenî zin­
deliği kazanmaya çalıştıkları; kara ve
deniz sporları faaliyetine büyük ağırlık
verildiği, öğrencilerin gerek mayolu ve
gerekse teçhizatlı olarak yüzme dersle­
rine tâbi tutuldukları yine Harbokulu ’-
yla ilgili eski belgelerden anlaşılmakta­
dır.
Bunlara eklenen Robert College ve
 1475
SPOR
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Spor

TANZİMAT'TAN ÖNCE: Osmanlı Devletinde Tanzimat öncesi dönemlerde spor, köylerde yapılan güreş ile y ü ^ ^ ^ tfır
yapılagelen okçuluktu. Fakat bunun genel spor kavramından uzak olduğunu da belirtmek gerekir. Güreş Anadolu’ilı “Karakucak”,
Rumeli’de de ‘"Yağlı” olarak yapılmaktaydı. Bunun yanısıra padişahların huzurunda yapılan Huzur Güreşleri vardı. Ayrıca eski bir
spor olan cirit de çok yapılıyordu. Melling’ten Kâğıthane’de ciritçiler.

Mekteb-i Sultanî sıralarındaki spor fa­
aliyeti de Osmanlı İmparatorluğu için­
de gerçek anlamda sporun yerleşmesin­
de önemli etken olmuştu. Mekteb-i Sul-
tanî’de M. Curel’in temelini attığı ve
daha sonra da onun yerine gelen M.
Moiroux’nun sürdürdüğü spor faaliyeti
sonucu ilk Türk sporcularının ortaya
çıktıkları görülmüştü. Bu öğretmenle­
rin yetiştirdikleri öğrenciler arasında ilk
“ büyük isim” , Ali Faik Bey (Üstünid-
man) olmuştu. İlk Türk jimnastikçisi
olarak tanınan Faik Hoca, daha sonra
Galatasaray Lisesi’ne jimnastik öğret­
meni olmuş ve kırk yıla yakın süren gö­
revi süresince sayısız öğrenciler yetiştir­
mişti.
M. Moiroux, Mekteb-i Sultanî’den
başka Mekteb-i Harbiye’de de spor öğ­
retmenliği yapmış, bu askerî okuldaki
yetenekli öğrencilerinden Mazhar Bey
(Kazancı) daha sonra Mekteb-i Harbi-
ye’de spor öğretmeni olarak hizmet gö­
rerek pek çok asker öğrenci yetiştirmiş­
ti. Fait Hoca’yla Mazhar Hoca Türki­
ye’de jimnastik sporunun gerçek öncü­
leri olmuş; biri sivil okullarda, diğeri ise
askerî okullardaki olumlu çalışmalarıy­
la Türk sporuna pek büyük katkılarda
bulunmuşlardı.
Daha sonraları “ Şeyhü’l-İdman (İd­
mancılar Şeyhi)” nâınıyla anılacak olan
Faik Üstünidman’ın en yetenekli öğren­
cilerinden biri olan Selim Sırrı Bey
(Tarcan) de Türk sporunun ilk büyük
öncülerden biri olarak ortaya çıkmış ve
o da Yüksek Öğretmen Okulu’ndaki
beden eğitimi öğretmenliği sırasında
pek çok genç öğrenci yetiştirmişti. Se­
lim Sırrı Bey’in yetiştirdiği öğrenciler de
öğretmen olarak yurdun dört yanına
sporu ve spor anlayışını götürüp yay­
mışlardı.
Selim Sırrı Bey aynı zamanda yurdu­
muzda “ Olimpiyat” fikrini ve idealini
tanıtan ve yayan, Millî Olimpiyat Ko-
mitesi’ni kuran ve Uluslararası Olimpi­
yat Komitesi’nde ülkemizi ilk temsil
eden kişidir.
Geçtiğimiz yüzyılın sonlarında, tica­
ret amacıyla İzmir ve İstanbul’a gelip
yerleşen İngiliz aileleri de Türkiye’de
modern sporların tanınıp yayılmasında
önemli roller oynamışlardı.
Türkiye’de futbol ilk kez 1890’lı yıl­
larda, İzmir’de yerleşmiş bulunan İn­
giliz aileleri arasında oynanmaya baş­
lamış, oradan Selânik ve İstanbul’a sıç­
ramıştı. Türkiye’de ilk tenis kortlarını
İngilizler kurmuş; ilk kürek ve yelken
yarışları da yine onlar tarafından yapıl­
mıştı.
Büyük kentlerde yabancıların başlat­
tıkları ve daha sonra aralarına gayri­
müslimlerin de katıldıkları bu spor fa­
aliyetlerine Müslüman Türk gençlerinin
katılmaları kolay olmamıştı. Bunda,
dönemin aileler üzerinde egemen olan
koyu taassubunun yanısıra II. Abdül-
hamid’in son derece evhamlı kişiliğinin
de önemli etkisi olmuştu. Günün padi­
şahının, gençlerin bir araya gelmeleri
karşısında aşırı titizlik göstermesi ve
gençlerin toplu olarak girişecekleri her
hareketin şahsına ve saltanatına karşı
bir saldırı anlamı taşıyacağı vehmi için­
de olması gençlerin kulüp kurmalarına
da, spor yapmalarına da en büyük en­
gel teşkil etmekteydi.
Bileklerini kesmek suretiyle intihar
eden eski padişah Abdülaziz'in reform­
cular tarafından bir pehlivana katletti-
riimiş olduğu şüphesi, II. Abdülha-
mid’in İstanbul'da güreşi dahi yasak­
lamasına neden olmuştu. Böylece taht
şehrinin kapıları pehlivanlara bile ka­
panmıştı.
Güç Koşullarda Yapılan Spor
İstanbul’un dört yanına dağılmış
olan hafiyelerin göz hapsi altında bu­
lunan gençlerin toplu halde en ufak ha-
1476
BATILILAŞMANIN GETİRDİĞİ:
Tanzimat’la birlikte hızla Batı'ya açılan
Osmanlı toplumunda spor ve spor
kurumlan da buna uygun bir gelişme
gösterdi. O yıllarda açılan Galatasaray
Lisesi ile Harbakulları Avrupa'da yapılan
modern sporların yayılmasında öncülük
ettiler. Bu arada askeri eğitimin bir
parçası olan meç ve kılıç eğitimi de
özellikle askeri okullarda uygulandı.
Mekteb-i Harbiye-i şahanede meç talimi.
reketlerine dahi müsamaha gösterilme­
diği bir ortamda, Türk gençlerinin ku­
lüpler kurup takımlar çıkarmak sure­
tiyle spor yapabilmeleri elbette ki im­
kânsızdı. Nitekim bu ortamda bir avuç
idealist Türk gençinin, hem de bir İn­
giliz adı altına gizlenerek kurdukları
futbol takımı daha ilk maçında hafiye-
ler tarafından basılmış; futbolculardan
yakalanabilenler ağır şekilde cezalandı­
rılmıştı.
Böylesine sıkı bir istibdat rejimi al­
tında ancak bir Türk spor kulübü ku­
rulabilmişti. Bu kulüp de Saray Nâzırı
Osman Paşa’nın çocuklarıyla birkaç ar­
kadaşları tarafından, Nâzır Paşa’nın
Serencebey Yokuşu’ndaki konağında
gerçekleştirilebilmişti. İşte önceleri bu
nedenle hafiyelerin gözünden kaçan bu
hareket, ilk Türk spor kulübü olan
“ Beşiktaş Basiret Osmanlı Jimnastik
Kulübü” nün l903’te doğmasına imkân
ve fırsat vermişti: Ancak bu hareket da­
hi çok geçmeden zamanın hafiyeleri ta­
rafından tesbit edilmiş ve durum Padi­
şaha aksettirilmişti. Bu kötü durum,
Padişahın Seryâveri Mehmet Paşa’nın
araya girip Il. Abdülhamid’e, bu genç­
lerin yaptıkları faaliyetin olumluluğu
yolunda hayli dil dökerek onu ikna et­
mesiyle tatlıya bağlandığı gibi padişa­
hın özel fermanıyla bir “ mekteb” ola­
rak kabul edilen bu “ kulüb” ün faali­
yetine izin çıkmıştı.
Beşiktaş kulübüne karşı gösterilen bu
müsamaha, l905’te Mekteb-i Sultanî
öğrencilerine yeni bir Türk kulübü kur­
ma cesaretini vermişti. Bu cesaret de or­
SPOR
Tanzimat’tan Cum huriyete Spor
taya “ Galatasaray” ın çıkmasını sağla­
mıştı. Kurthan Fişek, bunu ”.. Tanzi­
mat sonrası dönemde Mekteb-i Sulta­
nî, daha önce saray bünyesinde çalı­
şan, Avrupa saraylarındaki emsalleri
gibi hariciye, askerlik ve saray hizmet­
leri için seçkin aile çocuklarını eğiten
Enderun M ektebi’nin bütün işlevlerini
üstlenmişti. Osmanlı devlet hayatına
Enderun ve Sultani çıkışlı 60sadrâzam,
3 şeyhülislâm, 23 kaptanı-deryâ katıl­
dığı düşünülecek olursa, II. Abdülha-
m id’in hoşgörüsü ardında, bu okulun
sporcularının, ‘en ziyâde itimada maz-
har uyruklar’ olmalarının yattığı söy­
lenebilir. Kaldı ki Sultani öğrencileri,
1863 sonrasında batıdan öğrendikleri
yabancı sporları yapmakla kalmıyor,
öğrendikleri jransızcayla doğuya ya­
bancı fikirleri de kolayca massedebili­
yorlardı. Belki de ‘siyaset yapacakları­
na sporyapsınlar’ diye dününmüştü 11.
Abdülham id... ” biçiminde değerlendi­
rir. Gerçekten de Mekteb-i Sultanî en
seçkin ailelerin çocuklarını okuttukla­
rı mektepti. Bu ailelerin pek büyük bö­
lümü, saraya yakın olan kişilerden oluş­
maktaydı. Ve Galatasaray Spor Kulü-
b ü ’nü kuranların başında bulunan Ali.
Sami (Yen) Bey de ünlü Kamus-ı Âlam
yazarı Şemseddin Sami Bey’in oğluy­
du.
Galatasaray’ı iki yıl sonra (1907) Ka­
dıköy yakasında Fenerbahçe’nin kuru­
luşu izlemişti. Bu dönemler artık spo­
run gerçek anlamının Saray tarafından
da aniaşılıp kabul edildiği yıllara rast­
lıyordu. Çünkü ne özel izinle faaliyet
gösteren Beşiktaş, ne de Mekteb-i Sul­
tanî bünyesinde kurulan Galatasaray’­
dan saltanata karşı en ufak bir kötülük
gelmeyeceği belli olmuştu. Artık spor
II. Abdülhamid’in nazannda “ korku­
lu” olmaktan çıkmaya başlamıştı.
Osmanlı Devleti ve
Olimpiyatlar
Ülkede istibdat rejiminin egemen ol­
duğu günlerde İstanbul’a dünyaca ün­
lü bir spor adamının geldiği görülmüş­
tü. Bu, “ Modern Olimpiyatlar” ın ku­
rucusu olan ünlü Fransız spor adamı
Baron Pierre de Coubertin’di. Couber-
tin henüz Uluslararası Olimpiyat Komi-
tesi’ne üye olmamış devletleri yanları­
na almak için bir dünya gezisine çıkmış,
bu arada Osmanlı İmparatorluğu’nu da
Uluslararası Olimpiyat Komitesi’ne üye
kaydetmek için İstanbul’agelmişti. Ba­
ron Pierre de Coubertin İstanbul’a gel­
meden önce burada bulunan eski dos­
tu, Mekteb-i Sultanî edebiyat öğretmeni
M. Juery’yle ilişkiye geçerek, İstanbul’a
geldiğinde kendisini bir Türk spor ada­
mıyla tanıştırması için aracılık etmesi­
ni istemiş, M. Juery de Selim Sırrı Bey’i
tavsiye etmişti. Baron de Coubertin, Se­
lim Sırrı Bey’le yaptığı görüşme sırasın­
da Olimpiyat Oyunları’nın yeniden ih­
yası için gösterdiği çabalardan bahset­
miş ve bunun artık gerçekleşmiş bulun­
masından duyduğu memnuniyeti dile
getirdikten sonra şimdi tüm gücüyle bu
davanın etrafına bütün dünya ülkele­
rini toplamak istediğini söylemiş ve bir

Olimpiyat komitesi kurarak amatör
Türk sporcularının Olimpiyat oyunla­
rına gönderilmesini istemiştir.
Selim Sırrı Bey, bu olayı Eski ve Ye­
ni Olimpiyatlar adlı eserinde şöyle an­
latır:
“.. Coubertin’in bu teklifi pek ho­
şuma gitti. Yalnız tatbik sahası yoktu.
Kendisine, bizim henüz istibdat devrin­
de yaşadığımızı, cemiyet teşkili değil,
iki kişinin başbaşa gelmesinin bile
m üm kün olmadığını, böyle bir Millî
Olimpiyat Cemiyeti kurmaya kalkar­
sam, bunun benim hayatıma mal ola­
cağını söyledim. Adamcağız bana hak
verdi ve cevaben: - Siz benim murah­
hasım olunuz, ileride bir gün gelir de
hükümetiniz cemiyet teşkiline izin ve­
rirse, siz de M i/If Olimpiyat Cemiyeti’-
ni kurarsınız, dedi ve ayrı/dık.. ”
Ancak Selim Sırrı Bey, 1908’de Meş-
rutiyet’in İlânı’ndan sonra ülkeye cemi­
yet kurma serbestisinin gelmesiyle Os­
manlı Millî Olimpiyat Cemiyeti’ni ku­
rabilmiş ve durumu Baron Pierre de
Coubertin’e bildirmişti. Selim Sırrı Bey
ise, 28 Mayıs 1909 günü Uluslararası
Olimpiyat Komitesi’nin Berlin’de yapı­
lan toplantısına Osmanlı Millî Olim­
piyat Komitesi’ni temsilen resmen ka- .
tılmıştı.
Bununla birlikte 1912’de Stockholm1
de yapılan Olimpiyat Oyunları’na ka­
tılmak hiç de kolay olmamıştı. Bunu,
yine Selim Sırrı Bey, Eski ve Yeni Olim­
piyatlar adlı eserinde şöyle dile geti­
rir:
“.. 1912 ’de Stockholm ’de yapılacak
olan beşinci Olimpiyat Oyunlan’na iş­
tirake karar verdik. İkdam ve Sabah
gazetelerinde iliin/ar vererek m uhtelif
spor müsabakatarına iştirak etmek is­
teyen amatör gençleri lisans almak üze­
re davet ettim. Harbiye ve Bahriye ne­
zaretlerine de birer tezkere yazarak mil­
letlerarası spor müsabakatanna iştirak
edecek zabitlerin isimlerini bildirmele­
rini rica ettim. O devrin hükümeti bu
milletlerarası müsabakaların siyasi ve
içtimai tesirlerini lüzumu kadar takdir
edemedik/erinden olacak, benim müra­
caatıma askerlik bakımından faydası
olmayacağından işbu müsabakalara iş­
tiraki lüzumsuz görüyoruz cevabı veril­
di. O tarihte İstanbul’da bir iki fu tb o l
kulübünden başka hiçbirspor teşekkü­
lü bulunmadığından, onlardan da müs-
bet bir cevap alamadım.. ”.
Selim Sırrı Bey’in gazetelerde yayın­
lanan ilânlarına birkaç müracaat ol­
muştu. Ancak bu başvuran gençler İs­
SPOR
Tanzimat’tan Cum huriyete Spor
tanbul’dan Stockholm’e gidiş geliş yol
masraflarının kendilerine ait bulundu­
ğunu öğrendiklerinde bu işten hemen
caymışlardı. İçlerinden sadece iki kişi;
Mıgır Mıgıryan’la Valıram Papazyan
adlarında iki Ermeni genci bu şartları
kabullenmişlerdi. Varlıklı bir ailenin
çocuğu olan Mıgıryan Efendi kendi pa­
rasıyla Stockholm’e gidip gelirken, Pa-
pazyan Efendi’nin de masrafları, men­
subu bulunduğu Ardavast kulübü tara­
fından karşılanmıştı. Böylece bu iki Er­
meni genci Stockholm’e giderek Os­
manlı devleti adına resmen Olimpiyat
Oyunları’na katılmışlardı.
Ancak bunlar, Olimpiyat Oyunları’-
nda Türkiye’yi temsil eden ilk sporcu­
lar değildi. 1908’de Londra’da yapılan
Olimpiyat Oyunları’nda, Aleko Mulos
adında bir jimnastikçi, Baron Pierre de
Coubertin’in özel davetiisi olarak ka­
tılmıştı. Aleko Mulos, Baran’un İstan­
bul’u ziyareti sırasında kendisine mih­
mandarlık ettiğinden Olimpiyat Oyun­
ları kurucusu tarafından sevilmiş bir
Rum genciydi.
Spor Kulüplerinin Kuruluşu
1908’de ülkede Meşrutiyet’in İlânı’-
yla gelen özgürlük spor alanında da
1477
kendini göstermiş; dernek kurulmasına
izin verilmesi, Beşiktaş, Galatasaray ve
Fenerbahçe gibi eski kulüplerin resmen
tesciline yol açarken, yeni yeni birçok
spor kulübü de Cemiyetler Kanunu hü­
kümlerine göre resmen kurulup tescil
olunmuştu. Bu, Türk sporunda önem­
li bir dönüm noktası oluşturdu. Böyle-
ce Türkiye’de Türk spor kulüplerinin
kurulmasıyla Türk sporu da yabancı­
ların elinden ve tekelinden kurtulup
Türk çocuklarına mal olmaya başlamış­
tı.
Meşrutiyetin İlânı’ndan sonra spor
kulüplerinin sayısı hızla artarken, Türk
gençleri alenen ve rahatça spor yapa­
bilecekleri bir ortama nihayet kavuş­
muşlar, bu da kısa bir zamanda geniş
bir Türk sporcu kitlesinin ortaya çık­
masını sağlamıştı. Bu çok önemliydi.
Çünkü daha pek kısa bir zaman önce­
sine kadar Türk sporu tamamen yaban­
cı kulüplerle sporcuların tekelinde bu­
lunmaktaydı. İstibdat rejiminin ağırlı­
ğının İstanbul’a oranla çok daha az his­
sedildiği İzmir ve Selânik gibi şehirler­
de spor büyük bir rahatlık içinde yapı­
lırken buralarda da sporun tamamen
yabancı tekelinde bulunduğu görülü­
yordu. Çoğunluğu ise Rum asıllı spor­
cular teşkil etmekteydiler.
‘‘ŞEYHO’L-İDMAN':
Galatasaray Lisesi’nde
beden eğitimi öğretmeni
olan M.Moiroux’un
yetiştirdiği Ali Faik Bey
(Ostünidpıan) ilk Türk
jimnastikçisi olarak uzun
yıllar spora hizmet etmiş ve
bundan dolayı "Şeyhü'l-
idman” adını almıştır.
Kendisi de Selim Sırrı Bey
(Tarcan) gibi yetenekli
öğrenciler yetiştiren Ali
Faik Bey’in Jimnastik
yahut Riyazet-i Bedeniye
adlı bir kitabı vardır. Ali
Faik Bey.
1478
OLİMPİYATLAR YE OSMANLI
SPORU: Modem olimpiyatların kurucusu
olan Baran Pierre de Coubertin
Uluslararası Olimpiyat Komitesi'ne üye
olmayan ülkeleri dolaşarak, onlan da
kamileye almak amacıyla yaptığı
gezilerden birinde İstanbul’a gelmiş ve
burada Selim Sım Bev'le görüşmüştü.
Fakat il. Abdülhamid döneminde
Olimpiyat Komitesi kurarak oyunlara
katılmak mümkün olmadı. Osmanlı Milli
Olimpiyat Komitesi’nin kuruluşu ll.
Meşrutivet’ten sonra gerçekleşti.
Coubertin (altta), Selim Sım (üslıe;
sağında Rıza Tevfik).
İzmir’de de, Selanik’te de Rum spor­
cularıyla bunların bağlı bulundukları
Rum spor kulüpleri ön plânda yer al­
maktaydılar. Modern Olimpiyat Oyun-
ları’nın kuruluşunun 1O. yıldönümü
münasebetiyle Atina'da 1906’da “ Ara
Olimpiyatlar” düzenlendiğinde bu
oyunlara İstanbul Tatavla kulübünün
Rum asıllı jimnastikçi ve atletlerivle İz­
mir ve Selânik'in tamamen Ruı;_ fut­
bolculardan oluşan karmalarının katıl­
ması da bunu gösteriyordu. Ve 1912’de
de durum altı yıl öncekinden farksız­
dı; Stockholm Olimpiyat Oyunları'nda
Osmanlı İmparatorluğu Ermeni asıllı
iki atlet tarafından temsil edilebilmiş­
ti.
SPOR
T a n z i m a t ’ta n C u m h u r i y e t ’e S p o r
galibiyetler, milletin acılı ve yaralı gönlü
için en büyük teselli kaynağı olmuştu.
İçindeki ezikliğin ve yüreğindeki acının
tesellisini İşgâl Kuvvetleri takımları kar­
şısında elde edilen galibiyetlerde bulan
millet, spora bir “ kurtarıcı” gibi sarıl­
mış ve böylece spor birden gözlerde ve
gönüllerde büyük bir anlam taşımaya
başlarken, başarılı takımlar da büyük
bir seyirciye ve taraftar kitlesine sahip
olmaya başlamışlardı. Bu, Türk sporu
adına önemli bir olaydı.
Öte yandan, Beyoğlu’nun bellibaşlı
lokallerinde, gazino ve salonlarında ya­
pılan iddialı boks maçları da Türk boks
sporunun ilk büyük isimlerinin ortaya
çıkmasına yardımcı olmuştu.
Bütün bu örneklere bakılarak deni­
lebilir ki; Türkiye’de spor ve Türk spo­
ru ilk büyük patlamasını, işgâlin o acı
ve karanlık günlerinde İstanbul’da yap­
mıştı.
I. Dünya Savaşı öncesinde başlayıp,
savaş yıllarında da devam eden spor ve
idman bayramları da Türkiye’de spo­
run ilgi görmesinde etken olmuştu. Fe­
nerbahçe, Galatasaray, Beşiktaş, İstan­
bul Jimnastik kulübü, Anadolu, Ana-
doluhisarı, Altınorduye İttihatspor ku­
lüpleriyle “Osmanlı Donanma Cemiye­
ti” , “ Himaye-i Etfâl Cemiyeti (Çocuk
Esirgeme Kurumu)” , “ Malül Gaziler
Cemiyeti” gibi derneklerin düzenledik­
leri bu şenlikler kalabalık seyirci kitle­
lerini spor karşılaşmalarına çekmeye
yardımcı olmuş ve sporun tanınıp se­
vilmesinde önemli bir rol oynamıştı.
12 Mayıs 1916 günü Yüksek Öğret­
men Okulu öğrencilerinin beden eğiti­
mi öğretmenleri Selim Sırrı Bey’in ne­
zaretinde Kadıköy'deki İttihatspor sa­
hasında toplu olarak yaptıkları idman
şenlikleri de Türkiye'de ilk idman bay­
ramı olması bakımından önem ve de­
İtalyan Savaşı, Balkan Savaşı ve I. ğer taşır.
Dünya Savaşı'nın ardarda sıralanması­ Osmanlı Devleti, 1916’da Berlin'de
na rağmen ülkede başlayan spor faali­ yapılması gereken Olimpiyat Oyunları'-
yeti zor da olsa yürüyebilmiş, bu ara­ nın 1. Dünya Savaşı nedeniyle yapıla­
da birçok Türk sporcusu savaş nedeniy­ mamasından sonra 1920 Olimpiyatla­
le hayatını kaybetmişti. I. Dünya Sa- rın a , “ savaş yeniği ülke” olması ne­
vaşı’nı izleyen Mütareke ve işgâl yılla­ deniyle alınmamıştı. Böylece Türk
rında İstanbul, işgâl ordularına mensup sporcuları uluslararası bir yarışmada ül­
subay ve erlerin getirdikleri yeni yeni . kelerini temsil etme hakkına bir kez da­
sporlarla tanışırken, Türk sporcularının ha sahip olamamışlardı.
ve spor kulüplerinin İşgâl Kuvvetleri'- Kurtuluş Savaşı’ndan Türkiye Cum-
ne mensup takımlarta yaptıkları spor­ huriyeti'nin kurulmasına dek geçen dö­
tif karşılaşmalar ve maçlar da büyük bir nem ise “ Türk sporunda hamle yılları”
ilgi uyandırmıştı. olmuştu. Bu arada Türkiye’de sporun
Bu maçlarda (özellikle futbol), Türk veya diğer bir deyimle, Türk sporunun
takımlarının İşgâl Kuvvetleri takımla­ ilk kez örgütlenmesi ve Türk spor ku­
rı karşısında kazandıkları başarılar ve lüplerinin bir araya gelerek “ Türkiye
 SPOR 1479
T a n z im a t 'tan C u m h u r iy e t'e S p o r

İLK KULÜPLER: Il. Meşrutiyetin ilânıyla birlikte dernek kurutmasına izin verilmesi daha önce varolan kulüplerin tescilini de
beraberinde getirdi. Fenerbahçe, Galatasaray ve Beşiktaş gibi kulüplerin yanısıra birçok yeni kulüp de kurularak sporun yayılmasına
öncülük etti. Bu arada spor yapan gençler arasında Müslüman gençlerin de sayısı hızlı bir artış gösterdi. 1911-12 şampiyonu
Fenerbahçe.

idman Cemiyetleri İttifa k ın ı kurma­ yerini büyük bir futbol sevgisinin alma­
ları da Türk sporunun atılım yapması­ sı, hatta İstanbul'un İşgâli sırasında
nı sağlamıştı ( 1922). futbolun bir “ millî dava” haline gelişi
Bu örgütlenmenin yanısıra Türk spo­ dikkati çeker. Topu Hazret-i Hüseyin'­
runda ilk kez yurt dışındaki benzerle­ in kesik başına benzettiği için ona kut­
rini andıran ve “ Heyet-i Müttehide” sal bir dokunulmazlık veren inancın,
adıyla anılan Federasyonların kurulma­ yirmi yıl içinde yerini büyük bir “ fut­
sı ı üm spor dallarında bilimsel ve çağ­ bol sevgisi” ne bırakması ilginçtir. Kurt-
daş adımlar atılmasını sağlamış ve bu­ han Fişek’in ' Türk sporunda tekkeden
nun olumlu sonuçları da Türk sporun­ kulübe dönüş” görüşüne katılmamak
da derhal kendini göstermişti. mümkün değildir, fakat bu sürenin
içinde Türk sosyal yapısının geçirdiği
Sonuç büyük değişiklik ve görüş farkıyla mo­
Tanzim at'tan Cumhuriyet’e giden dern sporlara doğru büyük eğilim de in­
dönemin Türk sporunda önemli bir ye­ kâr kabul etmez bir gerçektir. D
rinin bulunduğu muhakkaktır. T ü rk
sporu bu sürenin içinde doğmuş, ala­
bildiğine büyük bir gelişme ve yayılma
göstermiş, hatta daha gerçek bır deyiş­
le; Türk sporu bu dönemin ıçınde doğ­
muş ve emeklemış, ayağa kalkarak yü­
rüme ve koşma çağına erişmiştir.
Burada istibdat ve mesrutıyet d ö ­
nemlerinin getirmiş olduğu farklı değiş­
melerden çok, Türk toplumunun sos­
yal yapısında ve görüş açısında görü­
len değişiklikler önemlidir. Spora ve
özellikle topa karşı olan tutuculuğun
1480 SPOR
Güreş

Güreş “ Huzur Güreşleri” ni sürdürdüğü gö­

rülmüştü.
lu Mehmed Pehlivan’ı şöyle bir dene­
yenler, onun padişahın tam aradığı peh­
Il. Mahmud da güreş meraklısı ve livan olduğunu anlamışlardı.
Türkün milli sporu-olan güreş, Tan- güreşçi hâmisi bir padişah olarak tanın­ Suhteoğlu Mehmed Pehlivan, huzur­
zimatın ilânı sırasında da Osmanlı ül­ maktadır. Onun saltanatı yıllarında Sa­ da ilk güreşini 12 Haziran 1812 Cuma
kesinde en gözde ve en sevilen spor ol­ ray’ın Saya Ocağı’nda birçok pehliva­ günü Çinili Köşk önündeki meydanda
ma özelliğini korumaktaydı. Gerçi o za­ nın bulunduğu ve bunların huzurda sık Prizrenli Olise’ye karşı yapmış ve pa­
man “ spor” dfye bir kavram tanınmı­ sık güreşe çıktıkları bilinmektedir. dişahı heyecandan heyecana sevk eden
yordu ama güreş b it spor olarak değil Bu sâyede Türk güreşine “ büyük bu amansız güreş sonunda hasmını yen­
de güreş olarak yapılıyordu. Köy yer­ pehlivanlar” gelmeye başlamıştı. Bur- meyi başarmıştı. 26 Haziran 1812 gü­
lerinde, harmanlarda, panayırlarda, sa’nın Demirci Köyü’nden, Süleyman nü Çağlayanlardaki köşkün bahçesin­
düğünlerde ve bayram larda güreş en „ Pehlivan’ın oğlu Suhteoğlu Mehmed de yapılan Huzur güreşinde de Suhte-
önde gelen şeydi. Güreşin yapılmadığı Pehlivan bunlardan biridir. Tepedelenli oğlu bu kez Gostivarlı İskender’i sırtüs­
bir köy düğünü hemen hemen düşünü­ Ali Paşa’nın Arnavutluk’tan İstanbul’a tü yere vurmuştu. Ancak Arnavut peh­
lemezdi. gönderdiği Gostivarlı İskender ve Priz- livanın bu yenilgi karşısında hiç de tat­
Anadolu’da “ karakucak” , Rumeli ’- renli Olise pehlivanların Arnavutluk’­ min olmadığını farkeden II. Mahmud
de ise “ yağlı” güreş vardı. Yağlı güre­ tan İstanbul’a gelene dek uğradıkları 10 Temmuz 1812 günü bu iki pehliva­
şin en büyük gösterisi ise hiç kuşkusuz her yerde yaptıkları güreşlerde karşıla­ nı bu kez de Yıldız Sarayı’nda güreş­
“ Kırkpınar” dı. Bir de padişahın önün­ rına çıkan rakipleri yenmeleri ve niha­ tirmiş ve hiçbir itiraza yer kalmayacak
de yapılan “ Huzur Güreşleri” vardı ki, yet saray kapısına kadar gelmeleri Il. bir biçimde yenilen Gostivarlı İskender
bunda da devrin en usta başpehlivan­ M ahm ud’u hayli düşündürmüştü. Sa­ memleketine dönmekten başka çare bu­
ları güreş tutabilirlerdi. Birtakım töre­ ray’da bulunan Ahıskalı Mahmud Peh­ lamamıştı. .
leri vardı “ Huzur Güreşleri” nin. “ Hu- livan artık yaşlandığı gibi güreşi de bir­ II. Sultan Mahmud, Arnavut pehli­
zur” a çıkan bir pehlivan kesinlikle p a­ kaç yıl önce bırakmıştı. Yine padişahın vanlar karşısında aldığı bu parlak gali­
dişahın yüzüne bakamazdı. Güreş tu ­ en güvendiği pehlivanlardan biri olan biyetlerle Türk pehlivanlığinın yüzünü
tarken de padişaha arkasını asla döne- Pehlivan İbrahim Paşa da ordusunun güldüren Suhteoğlu Mehmed Pehlivan’ı
rneyeceği gibi rakibinin dönmesine de başında Tuna boylarında bulunuyordu. ödüllendirmiştir. Suhteoğlu Mehmed
müsaade etmezdi. H uzur’da en büyük Saray’da bulunan diğer pehlivanlar; Pehlivan, altı ay önce bir köy delikan­
kabahat padişaha arka dönmekti. Ay­ Dobrucalı, Haliloğlu, Hamza, Hocaoğ- lısı olarak geldiği taht şehri İstanbul’­
rıca “ Huzur Güreşi” nde pehlivanların lu ve Hafız ğibi pehlivanların bu iki ün­ dan, “ zuema ve pehlivan-ı devlet Sulı-
naralanınalan da kesinlikle yasaktı. lü Arnavut pehlivanın çapında olma­ teoğlu Mehmed Ağa” olarak ayrılıp
“ Huzur Güreşleri” nin, güreşe olan dıklarım gayet iyi bilen II. Mahmud bu­ Bursa’daki köyüne dönmüştür.
merakıyla tanınan III. Selim zamanın­ nun sıkıntısı içindeyken, Hüdavendigâr Bu da gösteriyor ki, Osmanlı hüküm­
da başladığı bilinmektedir. Padişahın ve Kocaeli sancakları Mutasarrıfı olan darları arasında güreşe olduğu kadar
büyük takdirine mazhar olan devrinin Ahmed Paşa tarafından Bursa’nın ün­ güreşçilere de büyük önem ve değer ve­
ünlü pehlivanı Alııskalı M ahmud’un lü Atıcılar Meydam’nda keşfedilen genç renler çıkmış ve takdir ettikleri güreş­
uzun bir süre sarayda III. Selim’in hi- Suhteoğlu Mehmed Pehlivan, Paşa va­ çilere iki köy ile binlerce bahçenin zea­
mâyesinde kaldığı bilinmektedir. Bu sıtasıyla saraya yollanmıştı. metini ihsan edecek kadar da çömert
ünlü pehlivanın daha sonra II. Mah- Beşiktaş Sahil Sarayı’mn Kilerciler davrananlar olmuştu. Ve onların bu hi­
mud zamanında da sarayda kaldığı ve Koğuşu’na alınan 150 okkalık Suhteoğ­ maye ve yardımları sayesinde Türk gü-

EN ESKİ SPOR DALI: Güreş Türklerin

en eski sporlarından biridir. Osmanlı
Devleti’nde önce Anadolu’da bir hayli
yaygın olan güreş, karakucak ve yağlı
güreş olmak üzere iki türde yapılırdı.
Kökeni eski Yunan'a kadar uzanan yağlı
güreş Rumeli, karakucak ise Anadolu
güreşi diye bilinir. Bursa Yenişehir’de
güreş/er.
 SPOR 1481
Güreş

reşi en üst düzeylere çıkmış, nice peh­ Tuna Valisi Midhat Paşa tarafından da daha büyük titizlik göstermeye baş­
livanlar yetişmişti. gönderilen Arnavudoğlu Ali Pehlivan lamıştı. Padişahın güreşe ve pehlivan­
olmuştu. Aslen Kastamonu’nun Cam­ lığa olan büyük merakını bildiğinden,
Padişahlar ve Güreş baz köyünden olduğu halde Mora Ye- vali ve mutasarrıf bulunduğu bölgede
nişehiri’nde çalışırken güreş meydanla­ ortaya çıkan yetenekli pehlivanları da­
Il. Mahmud 1826’da yeniçeri ocağı­ rında kendini gösterdiği için yanlış bir ha yakından izlemeye ve bunları bir bir
nı ortadan kaldırırken, yeniçerilerin adiandırma ile ‘‘Arnavutoğlu’’ diye İstanbul’a yollamaya başlamıştı. Padi­
bağlı bulundukları Bektaşî tekkeleriy­ anılan Ali Pehlivan, 1.80 boyunda ve şahın bu yakın ilgi ve himâyesi sayesin­
le birlikte bazı tekkeleri de silip atmış­en çok 80 okka çeken ve zamanın peh­ de Türk güreşi kısa zamanda en parlak
tı. Bunların arasında Pehlivanlar Tek- livan ölçülerine göre hayli ince olan fa­ dönemine girmiş ve yetişen büyük ye­
kesi’nin bulunması da Türk güreşi için kat zehir gibi acı kuvvete ve atletik bir tenekler saraydaki bakım sayesinde pek
pek büyük şanssızlık olmuştu. Daha yapıya sahipti. Cambazbaşı Çerkez Rı­ büyük isimler olarak kısa zamanda par­
sonra bu tekke yeniden açılmış, ancak za Bey, bu genç pehlivanı Takvim ü’l- lamışlardı.
eski görkemli günlerinden uzak kaldı­ ebdân el-sıhhat ü '/-insan adlı eserinde Abdülaziz, döneminde ün yapmış bir
ğından, bir süre sonra kendiliğinden or­ şöyle tanıtır: ‘‘.. Karşısında bulunan diğer pehlivan da Amasya’dan gelen
tadan silinmişti. pehlivan biraz anud (inatçı) davransa, Keçecili Kasım’dır.
Abdülmecid’in ise güreşe ve güreşçi­ kuvvetinin şiddet-i tesirinden bir daha Keçecili Kasım karakucakcıydı. Bu
lere karşı yakınlık gösteren bir hüküm­ pehlivanlık edemeyecek derecede ezilüb nedenle yağlı güreş hakkında bilgisi
dar olmadığı bilinir. Zamanında “ Hu­ meydan-ı müsaraaden (güreş alanın­ yoktu. Padişah önündeki ilk huzur gü­
zur Güreşi” yapıldığına dair bir kayda dan) mağ/Uben çekilmeye mecbur ka ­ reşinde Arnavutoğlu Ali pehlivan ile
da hiç rastlanmaması da bunu gösterir. lır idi. Bu şiddetlü pehlivan yenici ol­ Kavasoğlu İbrahim ’i yenmişti. Kava-
Ancak ne var ki şehzade Abdülaziz’in duğu gibi pes ettirmekte de meşhur idi. soğlu ile Kara İbo ile ikisiyle birden ba-
güreşe karşı aşırı sevgi ve merakı bu dö­ Arkası yere gelmeden ve nâmı ve şere­ şetmesi, onun devrin en yaman pehli­
nemde de pehlivanların ön planda yer fin i gaib etmeden (yitirmeden) azim-i vanı olacağında şüphe bırakmamıştı.
almalarına neden olmuştu. Genç şeh­ dar-ı ahiret olmuştur (ahrete göçmüş­ Bunu öğrenen Abdülaziz büyük bir me­
zadenin maiyetinde birçok pehlivanın tür) . . " . rak ve heyecana kapılmış ve Keçecili
bulunması ve tüm saray pehlivanlarının Bu arada memleketi olan Sıvas’tan Kasım’ın biv an önce huzurunda güreş
onun emrinde oluşları, güreş ve güreş­ İstanbul’a gelen ve güreşirken hasım- tutmasını istemişti. Ancak bu büyük
çinin değerini bu dönemde de üst dü­ larını kispetinin içinden tutmaktaki us­ güreşe birkaç gün kala Keçecili Kasım
zeyde tutmuştu. Şehzade Abdülaziz’in talığından ötürü “ Kazıkçı” adıyla ün âni olarak hastalanmış, tüm vücudunu
bu pehlivanları gerek Kurbağalıdere’de- yapan Akkoyunlu Kazıkçı Kara Bekir dayanılmaz kaşıntılar ve yaralar sarmış­
ki köşkünde, gerekse Ayazağa’daki de devrin en iyi pehlivanlarından biri tı. Fakat iyileşemeyen Keçecili kendile­
kasrında sık sık karşılaştırdığı ve onla­ olarak kendini göstermişti. rine pek büyük bir rakip olacağından
rı büyük bir ilgiyle izlediği bilinmekte­ korkan Pomak pehlivanlar tarafından
dir. Güreşsever Bir Sultan zehirlenmiş olduğundan şüphelenerek
Valiler de genç şehzadenin güreşe padişahın iznini alıp köyüne dönmüş­
karşı olan ilgisi ve merakını pek iyi bil­ Abdülaziz’in tahta çıkışından (25 tü.
diklerinden, yörelerinde yetişen en ye­ Haziran 1861) sonra, Tuna Valiliği gö­ Bundan sonra Saraya, Tuna Valisi
tenekli pehlivanları saraya gönderdik­ revini sürdürmekte olan Midhat Paşa, Midhat Paşa tarafından Yörük Ali
leri bilinmektedir. Bunlardan biri de ■ saraya pehlivan göndermek konusun­ Pehlivan’ın ve arkasından da meşhur
1482
GÜREŞSEVER PADİŞAH:
Abdülaziz güreşi seven ve
güreşçileri koruyan bir
padişahtı. Daha
şehzadeliğinde güreşçileri
sık sık karşılaştırdığı ve
imparatorluğun her
tarafından güreşçi buldurup
ortaya çıkardığı ve saraya
aldırttığı bilinmektedir.
Tahta çıktıktan sonra bu
ilgisini sürdüren
Abdülaziz’in padişahlığı
döneminde Keçecili Kasım,
Makarnacı Halil Pehlivan
ve Ket Aliço gibi
pehlivanlar ün salmıştı. Ket
Aliço 27 yıl Kırkpınar’da
başpehlivanlığı
bırakmamıştır. Abdülaziz.
Makarnacı Halil Pehlivan’ın takdim
edildiği bilinmektedir.
Makarnacı Halil Pehlivan, Saraydaki
Huzur Güreşlerinin son büyük pehliva­
nı olmuştu. Dev cüssesinin yanısıra son
derece güçlü kollara ve ayaklara sahip
bulunan bu Deliormanlı pehlivan, a t­
tığı tırpanlarla ün salmış ve Abdülaziz’-
in büyük sevgisini ve takdirini kazan­
mıştır.
Bu dönemin en büyük pehlivanı ise,
Kel Aliço’ydu. Kavasoğlu İbrahim ’in
akrabası olan ve ondan sekiz yaş daha
küçük bulunan Kel Aliço, Kavasoğlu
aracılığı ile Saraya intisap etmesine rağ­
men burada çok kalmamış ve o daha
çok huzur dışı güreşleri tercih etmişti.
Aralıksız olarak tam 27 yıl Kırkpınar’-
da Başpehlivanlığı elinde tutmuş ve el-
libeş yaşına kadar er meydanlarından
çekilmemiştir.
Huzur Güreşleri güreşsever Abdüla-
ziz’in tahttan indirilmesiyle sona ermiş­
tir.
Abdülaziz, 1867’de yurt dışına dost­
luk ziyareti yapan ilk Osmanlı padişa­
hı olarak Fransa ve İngiltere’ye gider­
ken, 59 kişilik maiyet erkânı arasında,
özel hizmetkârları olarak iki ünlü peh­
livanı da götürmüştü. Bunlar Arnavu-
doğlu Ali ile Kara İbo (Şamdancıbaşı
İbrahim Pehlivan) idi. Padişahın mai­
yeti arasında bulunan bu iki dev yapılı
SPOR
Güreş
dükleri gibi, asla güreşmemiştir. Ne pa­
görülmüş bir şey değildir. Huzur’da ya­
tutabilmeleri elbette ki düşünülemezdi.
. rafından da ısrarla vurgulanmış olan
insan, gösterişli kıyafetleri içinde gerek
Paris’te gerek Londra’da dikkatleri
üzerlerine çekmişlerdi.
Arnavudoğlu Ali ile Kara İbo’nun bu
seyahat sarasında Fransa’da ve İngilte­
re’de yabancı pehlivanlarla güreşler
yapmadıkları kesindir. Bu seyahat gün­
lerinde Fransız ve İngiliz gazetelerinin
hiçbirinde, bu geziler en geniş biçimde
yeraldığı halde, padişahın maiyetinde­
ki Türk pehlivanların güreşler yaptık­
larına dair en ufak bir kayıt bulunma­
maktadır.
Ancak ne var ki, Abdülaziz gibi gü­
reşe pek meraklı bir hükümdarın yurt
dışında geçen günlerinde, bu iki pehli­
vanı güreştirrnek suretiyle özlem gider­
diği de muhakkaktır. Nitekim İstan­
bul’da yayınlanan Ruzname-i Ayine-i
Vatan gazetesinin 25 Temmuz 1867 ta­
rihli sayısında yeralan şu haber de bu­
nu doğrulamaktadır:
‘‘ .. Temmuz-u ejrencinin altıncı cu­
martesi günü Zat-ı Cenab-ı Cihanda-
ran, istirahat buyurdukları Elize (Ely-
see) sarayında, maiyet-i şahanelerindeki
iki pehlivanıyla bir müddet alakadar
olarak onlara kisbet giydirip yağsız ola­
rak mümareselerde bulunmalarını sey­
retm işlerdir.” .
Abdülaziz, güreşe karşı olan aşırı
merakına, hatta büyük düşkünlüğüne
rağmen, bazı yazarlarımızın ileri sür­
dişahlığı, hatta ne de Şehzadeliği sıra­
sında onun kispet giyip güreşe çıktığı
pılan güreşler sırasında pehlivanların en
hararetli anında dahi arkalarını döne-
medikleri, hatta yüzüne uzaktan dahi
bakamadıkları bir hükümdarla güreş
Üstelik Osmanlı Padişahlarının “ Hali-
fe” liği de uhdelerinde bulundurmaları
onlara bâriz bir ayrıcalık, hattâ kutsal
değer verdiğinden buna imkân olama­
yacağı kuşkusuzdur. Bu konu, o gün­
leri yaşamış eski ünlü pehlivanlarımız­
dan ve güreş adamlarımızdan olup,
yaptığım uzun sohbetlerim sırasında
güreş tarihimiz konusunda bilgi ve anı­
larından pek yararlandığım rahmeti Su­
yolcu Mehmed Pehlivan (1840-1947) ta­
bir gerçektir.
Abdülaziz’den sonra Osmanlı tahtı­
na çıkarılan V. Murad ile ondan üç ay
sonra Osmanlı tahtını teslim alarak tam
otuzüç yıl saltanat süren Il. Abdülha-
mid de güreşe ve pehlivanlara asla iti­
bar göstermemişlerdi. Hele II. Abdül-
hamid, tahttan indirildikten sonra bi­
leklerini keserek intihar ettiği söylenen
Abdülaziz’in bazı reformcu paşalar ta­
rafından Cezayirli Mustafa Pehlivan’a
öldürtülmüş olduğuna inandığından,
güreşe ve pehlivanlara karşı adeta düş­
man kesilmiş, pehlivanları taht şehrin­
den uzak tutabilmek için İstanbul da­
hilinde güreş yapılmasını bile yasakla­
mıştı. Abdülhamid’in otuzüç yıllık sal­
tanatı sırasında Türk pehlivanları an­
cak İstanbul dışında; Maltepe, Beykoz,
Râmi ve Dudullu gibi köy yerlerinde
güreşebilmek imkânını bulmuşlardı.
Ancak Prens Said Halim Paşa, Mısır
hıdivi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın
torunu olmak gibi ayrıcalığına güvene­
rek Emirgân’daki köşkünün bahçesin­
de güreşler yaptırtmıştı.
Sultan Abdülaziz devrinde geniş
maddî imkânlara ve iyi bakıma alışmış
bulunan ünlü Türk pehlivanları bu şart­
lar altında birden zor duruma düşmüş­
ler ve İstanbul dışında yaptıkları güreş­
lerde de ödül olarak büyük bir şeyler
alamayınca, geçim sıkıntısı içinde bu­
nalmaya başlamışlardır.
II. Abdülhamid’in saltanatı sırasın­
da ise padişahın güreş ve pehlivanlara
karşı hiç de iyi hisler beslemediğini gâ-
yet iyi bilen devlet ricâli de himâyeleri
altında hiçbir pehlivan bulundurmamış­
lar, bu da Türk pehlivanlarının aleyhi­
 1483
SPOR
Güreş

ne olmuştur.
Pehlivanlar Yurtdışında
İşte bu sıralarda ortaya çıkan bazı
açıkgöz yabancı organizatörler Türk
güreşçilerini alıp Avrupa’ya hatta Ame­
rika’ya götürerek orada güreştirmişler-
dir. Bu yurt dışı organizasyonlarda me­
najer ve organizatör adı altında faali­
yet gösteren yabancı kişiler, Türk peh­
livanlarının sırtlarından servetler ka­
zanmış, ancak pehlivanlar bu işten al­
dıkları çok az paralarla yetinmişlerdir.
Türk pehlivanlarının bu yurt dışı gü­
reşleri 1895-1910 yılları arasında devam
etmiş ve nice ünlü Türk pehlivanı ge­
rek Avrupa’da gerek Amerika’da en
seçkin yabancı pehlivanlarla, şampi­
yonlarla karşılaşmışlardı. İşte bugünler­
de sirklerde cambazlık ve kuvvet gös­
terileri yapan ve bir Bulgar kasabasın­
da meydana gelen bir olaydan sonra ka­
çarak İstanbul’a gelen Doublier, Türk

Ünlü Güreşçiler
CEM ATABEYOGLU

ADALI HALİL: 1871 de Edirne'nin tanındı. önceleri “Kurtça” adıyla anıl­ nu'nun Karalar köyünde doğdu. Ko­
Adaiçi nahiyesine bağlı Kilise köyün­ dı, daha sonra bu namda bir başka ça Yusuf'un köylüsüdür. Asıl adı Nu-
de doğdu. Kara Mehmed Pehlivanın güreşçinin çıkması üzerine “ Büyük rullah Hasandır. 2.05'iik boyu ve 160
oğludur. Güreşi Kel Aliçodan öğren­ Kurtça" denildi. ihtiyaryaşına dek er kiloluk cüssesiyle Türk güreşinin en
di. Kırkpınar'da 18 yıl başpehlivanlı­ meydanlarından kopmadı. 191 Oda heybetli pehlivanı olarak tanındı. Bu
ğı kazanarak, Türk güreşlerinin en bü­ köyünde öldü. endamından ötürü "Filiz" adıyla anıl­
yük ustalarından biri olarak tanındı. FiLiz NURULLAH: 1870'te Şum- dı. Güreş h ayatı boyunca köylüsü Ko-
Avrupa ve Amerika'da çok başarılı gü­
reşler yaptı. "Türk Aslanı" adıyla ta­
nındı. Kuvvetinin yanında büyük gü­
reş bilgisine de sahipti. 1 .98 boyun­
da ve 150 kilo ağırlığındaydı. 1927'de
Edirne'de öldü. Kasımpaşa Camii
önündeki kabri Kırkpınara katılacak
güreşçiler tarafından her yıl törenle zi­
yaret edilir.
ALİÇO: 1845 te Plevnede doğdu.
Pomak asıllıdır. Saçsız başından ötü­
rü ‘■Kel Aliço” ve acımasızlığından do­
layı da 'Gaddar Aliço” adlarıyla tanın­
dı. "Tüylü Pomak" diye tanınan Ha-
san Pehlivanın çırağıdır. Türk güre­
şinin büyük isimlerinden biri olarak ta­
nındı. Kırkpınar'da aralıksız tam 27 yıl
başpehlivanlığı elinden bırakmaması
da onun büyük değerini kanıtlar. Ab-
dülaziz zamanında Yıldız Sarayında
görevli olarak bulundu ve huzur gü­
reşlerine katıldı. Yaşlılık günlerini Mal­
kara'da köy bekçiliği yaparak geçirdi.
1922 de İpsala'nın Kumdere köyün­
de öldü.
ARNAVUToGLU ALİ: Kastamonu-
nun Cambaz köyündendir. Arnavut­
lukta askerliğini yaparken güreş alan­
larında kendini gösterdiğinden "Ar-
navutoğlu" adıyla anıldı. Abdülaziz-
in şehzâdeliği sırasında saraya girdi.
Birçok güreşlere katıldı, 1860 ta baş­
pehlivan oldu. 1.80 boyunda ve 80­
85 kiloluk bir pehlivandı. Gayet usta
ve zeki bir güreşçi olarak bilinir. Hiç
yenilmeden 42 yaşına kadar güreşti.
BÜYÜK KURTÇA MEHMED PEH­
LİVAN: 1850'de Samsun Vezirköprü'­
nün Bayram köyünde ^do{ldu. Güreşe
bu köyde başladı. Devrinin en yaman
karakucak güreşçilerinden biri olarak
1484
SPOR
Güreş

güreşine hayran kalmış ve ömrünün bü­
yük bir kısmını sirklerde kuvvet göste­
rileri yaparak geçirmiş olmasının da bü­
yük tecrübesiyle Türk güreşçilerinin,
kendi ülkesi olan Fransa'da çok iyi iş
yapabileceklerini düşünmüştü. Ancak
bunun için çok iyi pehlivanlar bulmak
ve onları götürmek gerekmekteydi. Ta­
biî her şeyden önce paraya ihtiyaç var­
dı. İşte bu sırada karşılarına çıkan bir
Fransız koyun tüccarı onların en büyük
şansı olmuştu. Gençlik yıllarında biraz
güreşle meşgul olan bir Fransız koyun
tüccarı bu projeyle ilgilenmiş, Delior­
man taraflarına giderek orada devrin en
iyi güreşçisi olarak tanınan Koca Yu­
suf'u bulmuşlar ve kendisini A vrupa'­
ya götürmek için hayli dil dökmüşler­
di. Teklif edilen büyük paralara rağmen
işe yanaşmayan Koca Y usufun dindar­
lığından yararlanan Doublier, bir Müs­
lüman'ın Hıristiyanlar karşısında kaza­
nacağı başarının pek büyük sevabı ola­
cağından bahsedince ünlü pehlivan bu
işe “ evet” dediği gibi, gösterişli gövde­
sinin halk tarafından çok tutulacağı için
hemşehrisi ve köylüsü olan Filiz Nurul-
lah'ı da kendisiyle birlikte gelmeye ik­
na etmişti. Ayrıca yine Koca Yusuf’un
aracılığı ile Kara Osman ile Mehmed
Pehlivan da kafileye dahil olmuşlardı.
Türk pehlivanlarının yapacakları gü­
reşler için Paris'in ünlü “ Folies Ber-

ca Yusuf'un himayesinde oldu. Avru­
pa ve Amerika'da da başarılı güreşler
çıkardı. Türk güreş tarihinde unutul­
maz bir isim olarak anılır.
HERGELECİ İBRAHİM: 1865 te
Razgrad'ın islopol köyünde doğdu.
Osmanlı-Rus savaşı sırasında ailesiyle
Anadolu'ya göçtü. Ustası, Tarlaklı kö­
yünden Deli Hafız dır. Hem karaku­
cakta. hem yağlı güreşte pek büyük
lfergeleci Mahmud İbrahim pehlivan.
bir varlık gösterdi. Devrinin en yaman başarılı güreşler çıkardı. Devrinin en
pehlivanlarından biri olarak tanındı. iyi pehlivanlarından biri olarak tanın­
Koca Yusuf'un yenemediği tek pehli­ dı. Daha sonra Amerika'ya da gitti,
van olması da onun büyük ustalığının orada da başarılar kazandı. Güreşi bı­
işaretidir. Avrupa'da da başarılı güreş­ raktıktan sonra köyüne çekildi. ll.
ler yaptı. Koca Yusuf ile Paris'teki gü­ Dünya Savaşı yıllarında, Bulgaristan
reşi, Türk güreş tarihinde önemli bir sınırları içinde kalmış bulunan köyün­
yertutar. İzmit ile Derbent arasındaki de öldüğü bilinmektedir.
Sarımeşe köyünde 1923 te öldü. KA TRANCI MEHMED: Deliorman-
KARA AHMET: 1870'te Hazerg- lı'dır. 1868 doğumlu olduğu bilinir.
rad'ta doğdu. Yirmi yaşında orta peh­ 1.86 boyunda ve 11Okilo ağırlığınday-
livanı olarak İstanbul'a geldi. Bir gü­ dı. Çardak'taki güreşte karşısına çık­
reşinde Abbas Halim Paşanın dikka­ ma cesaretini gösterdi diye, körpe
tini çekti ve yetiştirilmesi için Herge­ Kurtdereli'yi ciğerlerinden kan boşa­
leci lbrahim'e teslim edildi. Yurt dışın­ lacak kadar ezdiği ve bu güreşten
da büyük ün yaptı. 1899'da Paris'te sonra Kurtdereli'nin bir yıla yakın bir
"Dünya Şampiyonu” unvanını kazan­ süre köyünde yatağından kalkamadı­
dı. Fransa'da 1 altın, 3 gümüş; Rus­ ğı bilinir. Avrupa'da da güreş tutup ba­
ya'da 2 gümüş, Belçika'da 2 altın, şarı kazanan pehlivanlarımızdandır.
Münih'te 1 gümüş madalya kazandı. KAVASOĞLU İBRAHİM: Pomak'tır.
24 Mayıs 1902'de otuzüç yaşında İs­ Babası vali kavası olduğu için daha
tanbul'da öldü. Türk güreşine ilk res­ çocukluğunda "Kavasoğlu” diye ta­
mî dünya şampiyonluğunu kazandıran nınmıştı. Abdülaziz'in ilk başpehliva-
pehlivan olması bakımından ayrı bir
değer taşımaktadır.
KARA EMİN: 1874'te Yenizağra'nın
Erduğanlı köyünde doğdu. Delior­
man'da yetişti, Kırkpınarda kendini
gösterdi. Meşrutiyetin ilânından son­
ra İstanbul'da yaptığı güreşlerde par­
ladı. Devrinin en iyi pehlivanlarından
biri olarak tanındı. Kıvraklığı ve tekni­
ği ile tanındı. Güreşi bıraktıktan son­
ra uzun yıllar Lüleburgaz'da kahvecilik
yaptı. 1940 ta öldü.
KARA İBO: Aslen Pomak'tır. Abdü­
laziz'in devrinde Yıldız Sarayında pa­
dişahın şamdancıbaşılığına kadar yük­
seldiği için “Şamdancıbaşı İbrahim”
diye de tanınmaktadır. Kavasoğlu İb­
rahim'den sonra Sultan Abdülaziz'in
başpehlivanlığını alan üç güreşçiden
biridir. Devrinin en iyi, en kuwetli peh­
livanlarından biri olarak tanınmaktadır.
Abdülaziz'in en takdir ettiği pehlivan­
lardan biridir. Çorlu'nun Mandıra kö­
yünde öldü.
KARA OSMAN: Deliormanlı dır.
Orada yetişip parladı. 1895 te Koca
Yusuf'la birlikte Paris'e gitti. 1899'a
kadar Avrupa'nın çeşitli ülkelerinde Kara Ahmed. Foliberjer'deki güreşte.
 SPOR 1485
G ü reş

geres” salonu kiralanmıştı. Gazetelerin
şişirdikleri haberler Fransa’nın başken­
tinde öylesine bir heyecan uyandırmış­
tı ki, daha biletlerin satışa çıkarıldığı
gün tüm biletler bitmişti.
Koca Yusuf’un İlk Günleri
Koca Yusuf’un 26 Mart 1895 günü
Folies Bergeres salonunda Fransız Du-
mont ile yaptığı güreş, Türk güreşçile­
rinin ilk yabancı güreşini teşkil etmesi
bakımından da ayrı bir önem taşır. Ko­
ca Yusuf bu ilk güreşinde rakibini kaş­
la göz arasında sırtüstü mindere yapış­
tırınca salonu dolduran büyük seyirci
kalabalığı bu müthiş Türk pehlivanına
karşı haklı bir hayranlık duymuştu.
Türk güreşçilerinin 20 Mart 1895 gü­
nü başlayan “ Paris, Folies Bergeres
Güreşleri” nin 14 Haziran 1895 günü­
ne dek sürmesi, Koca Yusuf ile arka­
daşlarının ne denli büyük bir ilgi ve rağ­
bet gördüklerini göstermektedir. Bu sü­
renin içinde Koca Yusuf’un yaptığı 10
güreşi de kazanması ve bu arada Fran­
sızların “ yenilmez” gözüyle gördükle­
ri ünlü şampiyonları Paul Pons’u da ar­
ka arkaya iki kez eze eze yenmesi Pa­
ris'te büyük bir olay teşkil etmişti.
Koca Yusuf ile arkadaşlarının Paris’­
te yaptıkları güreşlerde uyandırdıkları
büyük ilgi, diğer organizatörlerin göz-

nı oldu. Devrinin en yaman pehlivan­

larından biri olarak tanındı. 1830'lu
yılların ortalarında doğan Kavasoğlu
lbrahim, daha sonra yakın akrabası
bulunan Kel Aliço'nun da saraya alın­
masını sağlamıştı. Çorlu'nun Mandı­
ra köyünde öldü.
KAZIKÇI KARA BEKİR: Şumnulu'-
dur. Akkoyunlu Bekir adıyla da tanı­
nır. Kazık oyunundaki büyük ustalığın­
dan ötürü adı “ Kazıkçı Kara Bekir”
çıkmıştır. 1854-55 Sivastapal savaş­
larına topçu askeri olarak katıldı. Ab-
dülaziz tahta çıktıktan sonra büyük
ününe erişti. Saray pehlivanları arası­
na katılıp huzur güreşlerine çıktı.
KEÇECİLİ KASIM: 1828'de Tokat'­
ın Keçeci Bâlâ köyünde doğdu. Kara­
kucak güreşinden yetişti. Tüm dö­
nemlerin en iyi karakucak güreşçile­
rinden biri olarak tanındı. Devrin
Amasya Valisi Ziya Paşa tarafından İs­
tanbul'a, Yıldız Sarayına gönderildi.
Abdülaziz'in önünde ilk huzur güreşini
karakucak olarak yaptı. Abdülaziz ta­
rafından kendisine derhal yağlı güreş
öğretilmesi emri verildi. Yağlı güreşe
hazırlanırken gösterdiği büyük yete-

Kara Ahm ed'in gençliği.

1486
lerini de Türk pehlivanları üzerine çe­
virmiş ve bunun sonucu olarak organi­
zatörler “ Türk pehlivanı” namından
yararlanarak güreşler tertiplemiş ve pa­
ra kazanmanın yollarını aramıştı.
1895 yılında Koca Yusuf, Filiz Nu-
rullah, Kara Osman’ın Paris’te başlat­
tıkları Yaşar İsmail ile Mehmed Ada-
lı’nın yine aynı yıl içinde Londra’da
sürdürdükleri bu “ yurt dışı güreşler”
bütün yıl boyunca sürüp gitmişti.
Avrupa’da artık karşısına çıkacak ra­
kip bulamayan Koca Yusuf’u organi­
zatörler 1898 başında Fransa’dan alıp
Amerika’ya götürmüşlerdi. Avrupa’da
sırtı yere gelmeyen bu büyük Türk peh­
livanının sırtından Yenidünya’da da bü­
yük paralar kazanmayı düşünen orga­
nizatörler bunda da aldanmamışlardı.
nek karşısında huzur güreşlerindeki
saltanatın ellerinden gideceğinden
korkan Pomak pehlivanlar tarafından
zehirlendiği söylenir. Vücudunu saran
kaşıntı ve yaralardan kurtularnayınca
köyüne gönderildi. 1870'de köyünde
öldü.
KEL HASAN: Yozgatlı olduğu için
'Yozgatlı Kel Hasan" adıyla da tanı­
nır. Kalyonculuktan yetişti. 1827 Na-
varin deniz savaşına kalyoncu olarak
katıldığı bilinir. ll. Sultan Mahmud dev­
rinde er meydanlarında nam saldı ve
başpehlivanlığa kadar yükseldi, padi­
şahın huzurunda güreşler tuttu. Dev­
rinin en iyi güreşçilerinden biri olarak
tanınmaktadır.
KEPSUTLU ÇAKIR İSMAİL: Adın­
dan da anlaşılacağı gibi Kepsutlu'dur.
Kurtdereli Mehmed'in en yaman ra­
kiplerinden biri olarak tanınır.
KIZILCIKLI MAHMUD: 1880 de
doğdu. Pehlivan bir aileden gelir. Ba-
Koca Yusuf.
SPOR
Güreş
3 Şubat’ta yaptığı ilk maçında, New
York’un ünlü Madison Square Garden
salonunu hıncahınç dolduran Koca Yu­
suf, karşısına çıkarılan ünlü Amerika­
lı güreşçi Roeber’i adeta perişan etmişti.
K oca Y usuf A m e rik a ’da
Koca Yusuf, 5 M art 1898’de Madi-
son Square Garden salonunda Ameri­
kalı Jenkins’i eze eze yendikten sonra,
4 Nisan günü Philadelphia’da yine
Amerikalı John McCormick’i, 3 Mayıs
günü Rochester’de Amerikalı Edmond
A thetton’u yenmiş daha sonra 11 Ha­
ziran günü New York’ta Yunanlı He-
raklides’i beş dakika içinde iki tuşla ye­
re sermişti. 20 Haziran günü Chicago’­
bası Salih pehlivandır. 1908'de Ame­
rika'da yaptığı güreşlerle kendini Ye-
nidünya'da tanıttı. Amerika'daki başa­
rılarını 1909'da da sürdürdü. 1914' te
Paris'te “Avrupa Şampiyonluğu”nu
kazandı. 3 Şubat 1931'deEskişehir-
de öldü.
KOCA YUSUF: 1866 da Şumnu -
nun Karalar köyünde doğdu. Dört ku­
şak güreş yapan bir aileden gelen Ko­
ca Yusuf. küçük yaşta güreşe başla­
dı. Hocaları Kel İsmail ile Pomak Os­
man'dır. 1 .88 boyunda ve 115 kiloluk
vücuduyla alabildiğine heybetli bir gö­
rünüş arzettiği gibi acı kuweti ve bü­
yük güreş tekniği ile de yalnız devri­
nin değil, tüm devirlerin en büyük gü­
reşçilerinden biri olarak tanındı ve
Türk güreşinin sembol isimlerinden bi­
ri oldu. 1895'te Avrupa'ya, 1898 de
de Amerika'ya gitti. Amerika'dan yur­
da dönüşte, bindiği transatlantiğin At­
las Okyanusu'nda batmasıyla boğu­
larak öldü.
KOÇ MEHMED: 1875'te doğdu.
Şumnu'nun Çukur köyündendir. Kısa
boylu olmasına rağmen çok güçlü kol­
lara sahipti. Deliorman'da başlayan
güreş hayatını Rumeli'de üne ulaştır­
dı. 1896'da Atina'da yapılan ilk Mo­
dern Olimpiyat Oyunlarına katılmak
için gittiyse de hem profesyonel olma­
sından hem Osmanlı Devleti'ni temsil
edeceğine dair elinde resmi bir belge
bulunmadığından katılamadı. Balıke­
sir'in Sebepli köyüne yerleşti. 1933'te
öldü.
KURTDERELİ MEHMED: 1869'da
Deliorman'da doğdu. Küçük bir yaş­
ta ailesiyle Balıkesir'de Kurtdere kö­
yüne göçtü. Güreşe orada başladı.
1 .90 boyunda, 123 kilo ağırlığında idi.
Genç yaşında parladı. Yurt içinde ol­
da Amerikalı Lewis’i 6 dakika içinde iki
tuşla, 29 Haziran günü Buffalo’da da
Amerikalı Gallagher’i 12 dakikada iki
tuşla yenmişti. Böylece Amerika’da da
karşısına çıkacak rakip kalmadığını gö­
ren organizatörler bu büyük Türk peh­
livanının artık yurduna dönmesine izin
vermekten başka çare bulamamışlardı.
Üç yıldan fazla bir süre yurt dışında
kalan; Avrupa ve Amerika’da karşısı­
na çıkarılan dünyanın en güçlü pehli­
vanlarını birbiri ardına yenen Koca Yu­
suf, yurt hasreti içinde Amerika’dan
dönerken bindiği Fransız bandralı “ La
Bourgogne” transatlantiğinin 4 Tem­
muz 1898’de Atlas okyanusunda aşırı
sis yüzünden İrlanda bandıralı bir şilep­
le çarpışıp batması sonucu boğularak
ölınü.ş ve ardında bir mezar bile bırak-
duğu gibi yurt dışında da büyük ba­
şarılar kazandı. Sırtı yere gelmeyen bir
pehlivan olarak tanındı. İleri bir yaşın­
da "Ben yurt dışında güreşirken her
güreşte arkamda Türk milletinin bu­
lunduğunu ve millet şerefini düşünür­
düm.” şeklindeki sözleri Atatürk'ün
pek hoşuna gittiğinden ona Türk spor
tarihine geçen meşhur mektubunu
yazdığı gibi kendisine 1000 lira da ar­
mağan gönderdi. 1939'da Balıkesir'in
Kurtdere köyünde öldü.
KÜÇÜK YUSUF: Kooa Yusuf devri
pehlivanlarındandır. Devrinin ünlü
pehlivanından ayırd edilebilmesi için
“ Küçük Yusuf" adıyla anılmıştı. As­
len Tophaneli olduğundan, “Topha­
neli Yusuf'' adıyla da anılır. Yurt dışın­
da da başarılı güreşler yapmıştır.
MADRAL! AHMET: 1877 doğumlu­
dur. Yurt içinde yaptığı güreşlerden
çok yurt dışındaki güreşleriyle tanın­
mış bir pehlivandır. Özellikle Ingiltere'­
de yaptığı güreşlerde büyük varlık
göstermiş ve başarılar kazanmıştı.
Madralı'nın Avrupa'da yendiği ünlü
pehlivanlar arasında Charles Green,
John Ball ve Le Meunier gibi isimler
de bulunmaktadır. Avrupa şampiyonu
olan Hackenschmidt'e iki kez yenilme­
si onun büyük ününe gölge düşür­
müştü.
MAKARNACI HALİL: Aslen Delior-
manlı'dır. Razgrad'ta doğup yetiştiği
bilinir. Abdülaziz'in pehlivanları ara­
sında yeraldı. Huzur güreşlerinde bü­
yük varlık göstererek başpehlivanlığa
yükseldi. Padişahın büyük sevgisini
ve takdirini kazanarak Yıldız Sarayı­
nın Kuşçubaşılığı görevine kadar yük­
seldi. Kırkpınar'da da başarılı güreş­
ler çıkardı.
POMAK OSMAN: Aslen Deliorman-
 SPOR 1487
G ü reş

madan dünyadan göçüp gitmişti.
Koca Yusuf'un en verimli bir devir­
de bu fecî ölümüyle Türk güreşi en bü­
yük yıldızlarından birini, belki de birin­
cisini yitirmişti.
A dalı H alil
Koca Yusuf’un ölümünden iki ay
sonra bu kez Adalı Halil Amerika’ya
gitmiştir. Adalı Halil’in Amerika’da bir
günde dört güreş yaptığı ve karşısına çı­
karılan dört Amerikalı pehlivanı dok­
san dakika içinde yendiği gibi (19 H a­
ziran 1899, Nebraska), beş kişiyi de ar­
ka arkaya 45 dakika 45 saniye içinde tu ­
şa getirdiğine (21 Haziran Denver) rast­
lanmıştı.
Adalı Halil Amerika’daki başarıları­
nı sürdürürken, Kurtdereli Mehmet ile
Katrancı Halil de Paris’te yaptığı gü­
reşlerde karşılarına çıkarılan rakipleri­
ni yenmekte, Kara Osman da İngilte­
re'de başarılı güreşler çıkartmaktaydı.
1899 Kasımı’nda, Paris’te düzenle­
nen “ Dünya Güreş Şampiyonası’na
katılan, Kara Ahmet, 17 Kasım 1899
günü “ Casino de Paris” salonundaki
ilk maçında Fransız Raymond’u 3 da­
kikada tuşla yendikten sonra 19 Kasım
günü Fransız Marechal’i 12 dakikada,
yine tuşla yenmişti. Bundan sonra
Amerikalı Fengler ile 23 ve 24 Kasım
&_ünleri iki maç yapan Kara Ahmed be­
rabere ilân edilen bu maçlardan sonra
25 Kasım günü yaptığı üçüncü maçta
Amerikalı Fengler’i yenerek final gru­
buna kalmayı başarmıştı. Final grubun­
da yaptığı maçlarda da rakiplerine üs­
tünlük sağlayan Türk güreşçisi 2 Ara­
lık 1899 günü Fransız Chalzet’i 16 da­
kikada tuşla yenerek nihai finale kal­
mıştı. 4 Aralık günü yine Fransız Gam-
bier’i 20 dakikada tuşla yenen Kara Ah­
met, 5 Aralık 1899 günü Laurent de Be-
aucairois’yı 1 saaat 13 dakika 05 sani­
yede tuşla yenerek greko-romen stilin­
de yapılan bu karşılaşmalarla “ Dünya
Şampiyonluğu” nu kazanmıştı. Böyle-
ce dünya güreş tarihinde ilk kez bir
Türk güreşçisi, “ Dünya Şampiyonu”
olmuştu ki, bu Türk güreş tarihinde de
pek önemli bir olaydı.
Türk güreşçileri 1900’lü yıllarda da
Avrupa’daki güreşlerini sürdürmüşler­
di. 1900’de Filiz Nurullah, Selim, Kurt-
dereli Mehmed, Koç Mehmed Paris’te,

lı'dır. Devrinin en namlı güreşçilerin­ racı” namıyla tanındı. Muhacir olarak adı bilinmemektedir. Aslen Tekirdağ-
den biri olarak kendini göstermesine geldiği İstanbul'da birçok güreşler lı olduğundan ve Türk güreşinin ilk al­
rağmen Türk güreşindeki yeri Koca yaptığı gibi yurt dışında da başarılı gü­ tın döneminin son yıllarında yetişen en
Yusuf gibi dünya çapında bir pehliva­ reşleri oldu. Türklerin oluşturdukları güçlü pehlivanlarından biri bulundu­
nı yetiştirmiş olmasıdır. ilk futbol takımı olan “ Black Stocking" ğu bilinir. Tekirdağlı Sarı Hafız Balkan
SİCİMOĞLU HALİL: 1899'da Si­ ekibinde yeraldı. Savaşı sırasında şehit düşmüştür. □
vas'ın Yıldızeli'ne bağlı Yücebaca kö­ TEKİRDAĞLI SARI HAFIZ: Gerçek
yünde doğmuştur. Babası Celal Peh­
livan adıyla anılmış, oğluna da bu ne­
denle Sicimoğlu denilmişti. Sivas ve
çevresinde yaptığı bütün güreşlerini
kazanmak suretiyle adını duyurdu.
1877 Osmanlı-Rus Savaşı'nda esir
düştü. Esirlik sırasında Rus Çariçesi
huzurunda yapılan büyük güreşlerde,
karşısına çıkarılan Rus şampiyonunu
yendi. Sicimoğlu Halil, 1934'te har­
man yerinde uyurken hasımları tara­
fından vurulmak suretiyle öldürüldü.
SUHTEOĞLU MEHMET: "Softa-
oğlu" adıyla da tanınır. Bursa'nın De­
mirci köyündendir. Karakucak güre­
şinde gösterdiği büyük varlıkla dikkati
çekerek Sarayatakdim edilmiş ve ll.
Mahmudun huzurunda yaptığı güreş­
lerde de padişahın takdirini kazanarak
Enderun'un Kilerciler Koğuşunda gö­
revlendirilmişti. Devrinin en iyi pehli­
vanlarından biri olarak tanınmaktadır.
SUYOLCU MEHMET: 1840 ta doğ­
du. Devrinin ünlü pehlivanlarından Yü­
rük Ali'nin çırağı olarak yetişti. Devri­
nin en iyi pehlivanlarından biri olarak
kendini gösterdi. Çolak Molla Mümin
gibi bir pehlivanın yetişmesinde önem­
li rol oynadı. Daha sonra hakem ola­
rak da uzun yıllar vazife gördü. 107
yaşına dek İstanbul'da yaşadı. Anlat­
tıklarıyla güreş tarihine büyük katkılar­
da bulundu. 1947'de İstanbul'da öl­
dü.
TAMSURACI OSMAN PEHLİVAN:
1874 te Tırnovada doğdu. “Tambu­
1488
ll. MEŞRUTİYETLE GELEN
CANLANMA: 11. Abdülhamid
döneminde güreşçilerimiz yurt dışına
giderken, 11. Meşrutiyet ’le birlikte bu kez
dışardan güreşçiler gelmeye başladı. O
yıllarda boş bir alan olan Talimhane
meydanında yapılan güreşler kaybolmuş
güreş sevgisini de yeniden kazandırdı.
1911 'de Talimhane meydanında özellikle
Kurtdereli Mehmed Pehlivan 'tn yaptığı
güreşler büyük ilgi uyandırmış ve
Kurtdereli bu güreşlerde şampiyon
olmuştur. Kurtdereli ile Adalı Ali.
1901'de Kara M ustafa, Adalı Halil,
Koç Hasan H am burg'ta, Adalı Halil
Berlin’de, Liege'de, Viyana'da; Filiz
Nurullah Amerika’da, Koç Mehmed ile
Kurtdereli Mehmed Berlin’de; Murad
Ali ve Neşat Amerika'da, Filiz Nurul­
lah Londra'da; 1903’te Koç Mehmed
ile Filiz Nurullah Kopenhag ve Paris’­
te, Madralı Ahmed Londra'da, Koç
Hasan Fransa’da, güreşiyorlardı. Yıl­
lar geçtikçe ikinci, hatta üçüncü sınıf
Türk güreşçilerinin de yurt dışında gü­
reşler yaptıklarına rastlanmaya başla­
dı. Türk adından yararlanan bazı açık­
göz organizatörler, götürdükleri ikinci
ve üçüncü sınıf güreşçilerle Türk peh­
livanlarının Avrupa’da yaptıkları o bü­
yük ünü de zedelediler. 1903'ten sonra­
ki dönemde Türk güreşinde ismi işitil­
memiş birçok pehlivanın yurt dışında
SPOR
Güreş
güreşler yaptıklarına dair belgeler bu­
lunmaktadır. O tarihlerde Avrupa’da
yayınlanan gazetelerde adları geçen Te­
selli Mehmedof, Recep Pengal, Hasa-
nof, Salih Süleyman, Tahir Pehlivan,
İbrahim Safi, Tevfik Ali, bunların en
belirgin örnekleri olmaktadır.
1895-1910 yılları arasındaki dönem
tüm Türk güreşçileri için yurt dışında
ekmek aram a dönemi olmuştu. Nite­
kim 1896'da A tina’da yapılan ilk Mo­
dern Olimpiyat Oyunları sırasında Koç
Mehmed, Yunanistan'a gitmiş ve bur-
da yapılacak güreşlere katılmak istemiş­
ti. Ancak, Olimpiyat Komitesi kendi­
sinden Osmanlı Devleti'ni temsil ede­
ceğine dair resmî bir belge isteyince Koç
Mehmed şaşırmış, bu arada güreşler so­
nunda dişe dokunan bir ödül ve parsa
bulunmadığını da öğrenince güreşmek­
ten vazgeçmişti. Bu olay da Türk peh­
livanlarının alabildiğine maddî sıkıntı
içinde bulundukları bu dönemde yurt
dışında ekmek parası aradıklarının bir
başka tipik örneğidir.
V. Mehmed Reşad'ın saltanatı sıra­
sında İstanbul'da güreşler yeniden baş­
lamıştı. Bu arada padişah yurt dışında
başarı kazanan Türk pehlivanlarını da
nışanlar ve ihsanlarla taltif etmişti.
I I . M e ş r u t i y e t ’te G ü r e ş
İstibdat devrinde Türk pehlivanları
akın akın “ frenk diyârı” na gitmişler­
di. I I. Meşrutiyet döneminde ise
“ frenk” pehlivanları İstanbul'a gelme­
ye başlamış, Türk güreşi serbestliğine
kavuşmuştu. Bu serbestlik uzun yıllar
güreşe hasret kalmış İstanbul'da büyük
 SPOR 1489
Güreş

bir güreş merak ve heyecanı uyandır­

mıştı. Bu nedenle Türk pehlivanları
arasında çeşitli güreş karşılaşmaları ya­
pılırken, Avrupa’dan da ünlü pehlivan­
lar getirtilmeye başlanmıştı. Bu arada
1911 yılı Ramazan ayında ünlü Macar
pehlivanı Çaya’nın idaresinde İstan­
bul’a gelen Avrupa’nın en seçkin peh­
livanlarının burada yaptıkları güreşler
Türk güreş tarihinde önemli bir yer iş­
gal etmektedir.
O tarihlerde bomboş bir arsadan iba­
ret olan Taksim’deki Talimhane mey­
danında kurulan dev bir sirkte yapılan
bu güreşler Ramazan ayı devamınca İs­
tanbul güreş meraklılarına unutulmaz
saatler yaşatmıştı.
O sırada Kurtdereli Mehmed, Uzun­
köprü panayırından öküz almak için
Balıkesir’deki köyünden gelmişti. Peh­
livanlar kahvesine eşini dostunu gör­
mek için uğradığında bu güreşleri öğ­
renmişti. Onun İstanbul'da bulunduğu­
nu öğrenen organizatörler hemen Peh­
livanlar kahvesine koşup kendisini gü­
reşlere katılması için zorlamaya ve ra­
zı etmek için çalışmaya başlamışlardı.
Ramazanın her haftasında bir güreş
yapması isteniyordu Kurtdereli’den.
Teklif edilen para ise esasen maddî ba­
kımdan zor durumda bulunan Kurtde­
reli Mehmed için reddedilemeyecek ka­
dar câzipti. Elli altın lira vereceklerdi
güreş başına kendisine. Sol kolunda ro­
matizma olduğundan, cepkenini bile YİNE YURT DIŞINDA: Türk güreşçileri yurt dışındaki güreşlerini uzun yıllar
zorlukla ve ancak yardımla giyebilen sürdürmüşlerdir. Filiz Nurul/ah, Kurtdereli, Adalı Halil, Koç Hasan, Madralı Ahmed,
koca pehlivan buna rağmen öneriyi ka­ Koç Melımed gibi güreşçiler Berlin 'de, Paris'te, Hamburg'ta ve Londra'da başarılı
güreşler çıkardılar. 1903'/en sonra da adı duyulmamış bazı güreşçi/erin yurt dışında
bul etmişti. güreştiği bilinmektedir. Londra'da O/impia Tiyatrosu'nda yapılan güreşte Madra/ı'yla
Kurtdereli Mehmed Pehlivan, o ileri Rus güreşçisi.
yaşına ve idmansızlığına: üstelik ro-
mantizmalı koluna rağmen “ Talimha­
ne Güreşleri” nde büyük başarılar gös­ sız bir boğuşma olmuştu. Kurtdereli çilerin bu dönemde çıktıkları ve men­
terdi. Önce karşısına çıkarılan İngiliz’i Mehmed sonunda bu büyük rakibini de kıbeler yarattıkları göçülür. D
sonra da Hollandalı’yı yendi. Kısa boy­ yenerek şampiyonluğu elde etti.
lu ve tıknaz bir pehlivan olan Macar Bu güreşten sonra Kurtdereli Meh-
Çaya ise kaçak güreşiyle işi bir kovala­ med seyircilere: “ Donanma ianesi!” di­
maca haline getirmişti. Ona fena hal­ ye bağırmıştı. Donanma Cemiyeti’nin
de öfkelenen Kurtdereli bir punduna yeni gemiler yaptırma girişiminde bu­
getirip yakalamasıyla bohça halinde lunduğu o günlerde tam 600 altın lira
Hergeleci İbrahim ’in oturduğu yerin toplanmıştı.
önüne fırlatırken: “ Al usta senin olsun 1911 yılı Ramazan ayında Taksim’­
bu!” diye nâralanınaktan kendini ala­ deki Talimhane meydanında kurulan
mamıştı. Daha sonra Avusturyalı raki­ Çaya’nın sirk çadırında yapılan bu gü­
bini de yenen Kurtdereli, şampiyonluk reşler için ünlü güreş yazarımız merhum
için Rus rakibiyle karşılaşmıştı. Kendi­ İsmail Habib Sevük: “ Büyük Türk Gü-
sinden çok daha genç, diri ve cüsseli reşi’nin sonu” deyimini kullanır ki,
olan Baradanof ile yaptığı şampiyon­ doğrusu da budur.
luk güreşi için, o heyecan dolu Rama­ Tanzimat’tan Cumhuriyet'e uzanıp
zan gecesi Talimhane sirkinde bulunan­ giden yıllarda Türk güreşinin bir “ al­
lar “ Bu bir güreş değil, sanki 93 harbi­ tın devir” yaşadığı muhakkaktır. Türk
nin devamıydı” derler ki, cidden aman­ güreş tarihinde efsaneleşmiş tüm güreş-
] 49()
SPOR
F u tb o l

katini ve ilgisini çekmeye başlamıştı. Ve giliz ve Rumlardan oluşan karma ta­

Futbol
Futbol Türkiye’de ilk kez, geçtiğimiz
yüzyılın sonlarında İzmir’in Bornova
semtinde, burada yerleşmiş bulunan ve
pek çoğu tütün ticaretiyle uğraşan İn­
giliz aileleri arasında oynanmaya baş­
ladı. Bu aileler arasında; Lafontaine’-
ler, Giraud’lar, Whittall’ler ve Charna-
ud’ların adları ön planda yeralır.
İzm ir ve İs ta n b u l’da F u tb o l
Türkiye’de futbolun ilk kez oynan­
dığı yıllar, İngiltere’deki ilk futbol ma­
çından en az kırk yıl sonrasına rastlar.
İzmir’de yerleşen İngilizler 1890’da
Bornova çayırlarında futbol oynama­
ya başladıkları gibi, “ Football and
Rugby Club’’ adını taşıyan ilk kulübü
de kurmuşlardı. Ancak Türkiye’de oy­
nanan bu ilk futbol maçları, İngilizle-
rin bir “ aile eğlencesi” nden ibaret kal­
mıştı.
Bu “ İngiliz oyunu” , zamanla çevre­
deki Rum ve Türk gençlerinin de dik­
Rum gençleri bu konuda daha serbest
olmalarının verdiği ataklıkla İngilizle-
rin arasına karışıp futbola girmişler ve
bir süre sonra da kendi aralarında fut­
bol takımları kurmaya kadar gitmişler­
di.
İzmir’den beş yıl sonra İstanbul’da
da futbol faaliyetinin başladığı görül­
müştü. Bunda yine İzmir’den İstan­
bul’a gelen bazı İngiliz aileleri öncülük
et nıişlerdi.
Kadıköy’ün Kuşdili ve Moda'nın
Baklatarlası çayırları ise İstanbul'daki
ilk futbol maçlarına sahne olmuştu.
Böylece futbol çok geçmeden semtin
gençleri arasında da ilgi uyandırmaya
başlamıştı. İstanbul’da Rum gençleri
İngilizlerin arasına karışarak fut hol oy­
namaya başlarken Türk gençleri, istib­
dat rejimiyle aile baskılarının verdiği çe­
kingenlik içinde saha dışında kalmışlar­
dı. Sonuçta İstanbul’da da İngiliz ve
Rum gençlerinden oluşan takımlar o r­
taya çıkmıştı.
1897’de İzmirli İngiliz ve Rumların
oluşturdukları bir karma takım İstan­
bul’a gelmiş ve burada İstanbullu in­
kımla karşılaşarak, İstanbullu rakiple­
rini 3-1 yenmişlerdi. Daha sonraki yıl­
larda da bu maçlar devanı etmiş, 1898’-
de İzmir’de ve 1899’da yine İstanbul’­
da yapılan bu karma maçlarının üçü­
nü de İzmirliler kazanmıştı.
Az sayıda Türk genci 1901 sonbaha­
rında ne pahasına olursa olsun bir fut­
bol takımı kurmaya karar vermişlerdi.
Bunların başında, Amiral Hüseyin
Hüsnü Paşa’nın Bahriye Mektebi öğ­
rencisi olan oğlu Fuad Hüsnü Bey ile
yakın arkadaşı olan Hariciye Nezareti
memurlarından Reşat Danyal Bey bu­
lunmaktaydılar. Moda semtinde oturan
bu iki genç, çok iyi İngilizce bildikle-
rinden.oradaki İngiliz aileleriyle ve on­
ların futbol oynayan fertleriyle çok ya­
kın dostluklar kurmuşlar ve İngilizle­
rin “ Tosbi Bey” adını verdikleri Reşad
Danyal Bey onlardan bir futbol topu al­
’ makla bu kulübün kurulması yolunda
ilk önemli adımı atmıştı.
Bu iki Türk genci, arkadaşları ara­
sında kendi kafalarına uygun dokuz ki­
şi daha bulmakta zorluk çekmemişler­
di. Böylece onbir kişi olmuşlardı. An-

BİR İNGİLİZ, SPORU: Çin 'de bile oynandığı bilinen futbol ilk kez 19. yy ’da İngiltere'de belirli kurallara bağlanmıştır. Osmanlı
Devleti'nde ilk kez 1890’larda İzmir’de İngilizlerin kurdukları Football and Rugby Club gibi kuruluşlar aracılığıyla getirdikleri futbol
kısa sürede yaygınlık gösterdi. İzmir’den sonra İstanbul’da da yine bazı İngiliz ailelerinin öncülüğü ile oynanmaya başlanan futbol,
kısa sürede halkın ilgisini topladı. İstanbul’da Papazın Çaym diye adlandırılan sahada ilk futbol maçlarından biri.

cak hafiyelerin takibinden ve istibdat
rejiminin acımasızlığından korunmak
için mümkün olan her tedbiri almakta
kusur etmemişler, bu arada takımları­
na, gerçek kimliğini kamufle etmesi
amacıyla bir İngiliz adı vermişlerdi.
Böylece ilk Türk futbol takımı bir İn­
giliz adı altında; “ Black Stocking (Si­
yah Çoraplılar)” ortaya çıkmıştı. T a­
kımı teşkil eden diğer futbolcular ara­
sında Keman! Nuri, Hafız Mehmed,
Fahri, Hafız Mustafa, Emcet, Hüseyin,
Mazhar, Şevki ve Tamburacı Osman
Pehlivan gibi isimler bulunmaktaydı.
Bunların tümü Kadıköy ve M oda’nın
gençleriydi.
Bugünkü Fenerbahçe Stadı karşısın­
daki Halil Mahmudiye İlkokulu’nun al­
tındaki Hurşid Ağa’nın kahvesini ken­
dilerine lokal yapan bu onbir Türk gen-
çi burada soyunup giyinmek suretiyle
Papazın Çayırı’nda birkaç idman yap­
mışlar ve daha sonra da Rumlarla bir
maç almışlardı.
26 Ekim 1901 ’de Papazın Çayırı’nda
yapılan maçı Black Stocking, oyuncu­
larının büyük acemiliği yüzünden 5-1
kaybederken, Türk takımının tek golü­
nü Fuat Hüsnü Bey atmıştı.
Ancak aldıkları tüm önlemlere rağ­
men, daha bu ilk maçın sonunda
“ Black Stocking” in foyasının meyda­
na çıktığı görülmüştü. Ve takım, bu ilk
maçının bittiği anda hafiyelerin baskı-.
nma uğramıştı.
İlk F u tb o l K ulüpleri
Türkiye’de gerçek anlamda ilk fu t­
bol kulübü 1902’de İstanbul’da, James
Lafoııtaine ile Horace Armitage tara­
fından kurulmuştu. Böylelikle futbol
takımı hüviyetinden futbol kulübü hü­
viyetine ilk dönüş gerçekleşmişti. “Ca-
dikeuy Football Club’ün (Kadıköy Fut­
bol Kulübü) ilk kadrosunda santrafor
mevkiini işgal eden Bobby adındaki
golcü futbolcu aslında “ İlk Türk Fut­
bolcusu” olan Bahriyeli Fuat Hüsnü
Bey’in ta kendisiydi. Mükemmel İngi­
lizce konuşan Fuat Hüsnü Bey, saç tra-
şından bıyıklarının şekline kadar ken­
disine tam bir İngiliz görünüşü vermişti.
1902’de kurulan Kadıköy Futbol Ku-
lübü’nü birer yıl arayla yine İngilizler
tarafından kurulan “ Moda Football
Club” ile Rumların kurdukları “ Elpis
(Ümit)” kulüpleri izlemişti. Bunlara İn­
giltere Sefarethanesi’nin “ Imogene”
adlı gemisinin aynı adı taşıyan futbol
takımı da eklenince, 1904’de İstanbul’-
SPOR
F u tb o l
da dört gerçek futbol takımı ortaya çık­
mıştı.
İstanbul’da dört takımın bulunması,
James Lafontaine’e bir futbol ligi ku­
rulması yolunda ilham ve ümit vermiş­
ti. Kadıköy Futbol Kulübü’nün kuru­
cusu ve acar futbolcusu James Lafon-
taine ayııı zamanda “ İstanbul Futbol
Ligi” nin de kurucusu oldu. Bu ligin ku­
rucuları arasında bulunan Henry Pears,
futbolculardan 27’şer kuruş toplamak
suretiyle İngiltere’den büyük bir şilt ge­
tirtmişti. Bu şiidin üzerinde 10 gümüş
plaka bulunmaktaydı. On yılın içinde
bu plakalara adını en çok yazdıracak
takım, onun nihaî sahibi olacaktı. Türk
futbol tarihinde pek önemli bir yeri bu­
lunan bu ilk ligin ilk şildine Fenerbah­
çe sahip olacak, fakat bu şilt 1933’de
Fenerbahçe Kulübii’nde çıkan yangın­
da yokolacaktı.
1904’te başlayan İstanbul Futbol Ligi
maçları Kadıköy’dt, I enerbahçe Sta-
dı’nın bulunduğu yerin hemen yanına
tesadüf eden Papazın Çayırı mevkiin­
de oynanmıştı. Sonuçta bu ilk ligin ilk
şampiyonluğunu, İngiltere Sefareti’nin
gemisi Imogene’in futbol takımı kazan­
mıştı.
Sağlam temeller üzerine oturtulmuş
bulunan İstanbul Futbol Ligi bundan
sonra da devam etti. 1905-1906 sezo­
nunda oynanan ligin ikinci yılında şam­
piyonluğu Kadıköy takımı kazandı.
Galatasaray’ın Kuruluşu: 1905’te
Mekteb-i Sultanî (Galatasaray Lisesi)
öğrencilerinden bir grup, aralarında
1491
İLK TÜRK FUTBOL TAKIMI: Fuad
Hüsnü Bey (Kayacan) ile Reşad Danyal
Bey ’in girişimiyle Black Stocking (Siyah
Çoraplılar) adıyla kurulan ve baskılardan
kaçmak için İngiliz adını alan bu kulüpte
birçok tanınmış isim de bulunmaktaydı.
Kulübün kurucularından Fuad Hüsnü
Bey, Kadıköy Futbol Kulübü’nde Bobby
takma adında futbol oynamıştır. 1876'da
doğan ve bir deniz subayı olan Fuad
Hüsnü, İngiltere'de futbol oynamıştır.
verdikleri bir kararla Türklerden kurulu
bir futbol takımı kurmayı gerçekleştir­
diler. Kurucular okulun beşinci sınıf
öğrencilerinden Ali Sami (Yen), Asım
Tevfik (Sonuınut), Emin Bülend (Ser-
daroğlu), Bekir (Bircan), Celâl, Tahsin
Nâhid, Cevdet (Kalpakçıoğlu) ve Abi-
din Dâver (Dav’er)’di.
Galatasaraylılar ilk renkler olarak
“ kırınızı-beyaz” ı seçmişlerdi. Hatta oy­
nadıkları ilk maça da bu renkler altın­
da çıkmışlardı. Ancak bu renklerin
hafiyelerin öfkesini ve dikkatini çeke­
ceğini düşündüklerinden bunu önce “sa-
rı-siyah” a daha sonra da “ sarı-kırmı-
zı” ya çevirdiler. Galatasaray takımı 25
Kasım 1906’da Kadıköy Frerler Mek­
tebi (Saint Joseph) ile yaptığı ve 2-0 ka­
zandığı ilk maçına kırmızı-beyaz forma
ile çıkmıştı. Sarı-kırmızı formayı ise ilk
kez 6 Ocak 1908’de Barham İngiliz ge­
misi takımına karşı oynanan maçta giy­
mişlerdi.
Galatasaray futbol takımı, 1906-1907
sezonundan itibaren “ ilk Türk takımı”
olarak İstanbul Futbol Ligi’ne katıldı.
O sezon Kadıköy takımı ikinci kez İs­
tanbul Ligi şampiyonluğunu kazanır­
ken Moda 2., Imogene 3., Galatasaray
4., Elpis takımı da 5. oldular.
1907-1908 sezonunda ise Moda takı-
ını ilk kez şampiyonluğu kazanırken
Kadıköy 2., Galatasaray 3. oldu. El-
pis’in dördüncülüğü aldığı ligte Iınoge-
ne 5. ve sonuncu sırayı işgal etti.
G alatasaray, istibdat rejiminde
önemli bir olayı gerçekleştirmişti. Bir-
1492
LİSE'DE FUTBOL: 1904'te başlayan
İstanbul Futbol Ligi Türklerin de futbola
ilgisini artırmıştır. Bu arada birkaç Türk
takımının da kurulması için girişimlere
başlanmıştı. 1905’te Galatasaray Lisesi
öğrencilerinden bir grup yalnızca
Türklerden oluşacak bir takım kurmayı
karar altına aldılar. Bu öğrenciler
arasında Ali Sami (Yen), Asım Tevfik
(Sonumut), Emin Bülend (Serdaroğlu),
Bekir (Bircan), "Cevdet (Kalpakçıoğlu) ve
Abidin Da’ver gibi isimler vardı. Ali
Sami Bey (Yen) ve 1921-22’de lig
şampiyonu olan Galatasaray.
çok şeyin yasak olduğu bir dönemde bir
sporcu topluluğu olarak ortaya çıkmış­
tı. Bunda, Mekteb-i Sultanî öğrencile­
ri bulunmalarının etkisi vardı. Memle­
ketin en seçkin ailelerinin çocuklarını
çatısı altında barındıran Mekteb-i Sul­
tanî, Türk kültür ve toplum hayatında
eski saray mektebi olan Enderun’un ye­
rini almıştı. Böylece “ sarayın bir par­
çası” durumunu arzetmekteydi. Bu ne­
denle, pek çoğu saraya ve saltanata ya­
kın kişilerin çocukları olan Mekteb-i
Sultanî öğrencilerinin bu davranışı mü­
samaha ile karşılanmış bulunuyordu.
Fenerbahçe’nin Kuruluşu: 1907’nin
Mayıs ayında Nurizâde Ziya (Songü-
len), Ayetullah ve Samipaşazâde Seza­
i’nin yeğeni Bahriye Necib (Okaner),
Fenerbahçe kulübünü kurdular. Fener­
bahçe burnundaki feneri kendilerine
amblem olarak seçen kurucular forma
rengi olarak da sarı-beyaz renkleri al­
mışlardı.
SPOR
Futbol
Kısa zamanda çevrenin gençlerini et­
raflarına toplayan üç genç, çoğunluğu­
nu Saint Joseph Fransız Frerler Mek­
tebi öğrencilerinin teşkil ettikleri bir fut­
bol takımı ortaya çıkarmışlardı. Fener­
bahçe’nin ilk futbol takımını teşkil
edenler arasında; Çerkez Sabri, Hasan,
Dalaklı Hüseyin, avukat Hayri, Nasu-
hi Esat (Baydar) gibi gençler bulunmak­
taydı.
II. Meşrutiyet’in ilanıyla, II. Abdül-
hamid dönemi sona ererken, ülkeye ge­
len hürriyet havası, spora da geniş ser-
bestî tanımıştı. Kabul edilen “ Cemiyet­
ler Kanunu” yla kulüplerin resmen ku­
rulmasının mümkün olması Türk fut­
boluna olduğu kadar Türk sporuna da
büyük hareket getirmişti. Fenerbahçe,
yeni kanuna göre resmen tescilini yap­
tıran ilk spor kulübü olurken Galata­
saray ile Beşiktaş da onu izlemişlerdi.
Öte yandan Cemiyetler Kanunu hü­
kümlerine göre kurulan bazı spor ku­
lüplerinin de ortaya çıktıkları görül­
müştü. Bunlar; Anadolu, Beykoz ve
Vefa kulüpleri olmuştu.
Diğer Kulüpler
Anadolu, İstanbul’un Üsküdar sem­
tinde kurulmuştu. Kurucularının başın­
da, Türk basınının olduğu gibi Türk
sporunun da en büyük isimlerinden biri
olan Burhan Felek bulunmaktaydı.
Burhan Felek aynı zamanda bu takımın
ilk futbolcularından biriydi. Kardeşi
Hüdai Bey de takımın en ünlü futbol­
cusu olarak dikkati çekmekteydi.
Beykoz da adını taşıdığı semtte ku­
rulmuştu. Ünlü yazar Ahmet Mithat
Efendi’nin Meşrutiyet’in ilânından he­
men sonra kurduğu “ Beykoz İttihat ve
Teavün Cemiyeti” içindeki “ Mümase-
rat-ı Bedeniyye Şubesi” , bu kulübün
çekirdeğini oluşturmuştu.
Vefa ise, adını taşıdığı Vefa İdadisi
öğrencilerinden Saim Turgut (Aktan-
sel), Zeki (Baban), Rifat (Baban), Sû-
di Cavid, Tevfik (Kut), Yusuf Ziya ve
Sabri efendiler tarafından “ Vefa İd­
man Yurdu” adı altında kurulmuştu.
Yeşil-beyaz formalı bu kulüp tıpkı Ga­
latasaray gibi, bir okulun içinden fış­
kıran ikinci Türk spor kulübü olmuş­
tu.
Futbol, 1908 Meşrutiyeti’nden son­
ra pek hızlı bir yayılma gösterdi. Kadı­
köy ve Moda çayırlarından taşan fu t­
bol İstanbul’un dört yanına dağılıver­
di. Taksim’deki Talimhane meydanı,
Şişli’deki Bulgar Hastanesi karşısındaki
tepe, Tatavla (Kurtuluş) sırtları, Mak-
riköy’ün (Bakırköy) Baruthane sahası,
Kasımpaşa’nın Camialtı mevkii, Bey­
koz ve Anadoluhisarı çayırlarında fut­
bol maçları oynanmaya başladı.
Bu arada İstanbul Lig Maçları sürü­
yor, bir yandan da yeni yeni takımlar
kuruluyordu.
1910-1911’de Galatasaray 3. kez şam­
piyonluğu kazanırken, 1911-1912 İstan­
bul Ligi’nde şampiyonluk Fenerbahçe’­
nin oldu. Bir yıl kadar san-beyaz for­
ma altında sahaya çıkan Fenerbahçe
daha sonra sarı-lâcivert renkleri almıştı.
Bu arada İstanbul Ligi’nin iki Türk
takımı olan Galatasaray ile Fenerbah­
çe futbolcuları arasındaki büyük dost­
luk ve arkadaşlık bilhassa dikkati çek­
mekteydi. Futbol sahalarında birbirle­
rine amansız rakip olan bu gençler sa­
ha dışında dostluk ve arkadaşlık örne­
ği gösteriyorlardı.
İtalyan, Balkan ve I. Dünya Savaş-

KADIKÖY'DE TÜRK TAKIMI: Galatasaray futbol takımından sonra 1907’de Nurizade Ziya (Songülen), Ayetu/lah ile Bahriye
Necip (Okaner) kendilerine Fenerbahçe burnundaki feneri amblem alarak Fenerbahçe Kulübü’nü kurdular. Kısa zamanda gelişen bu
takımın oyuncularının çoğu Saint Joseph Okulu öğrencilerinden oluşmaktaydı. Fenerbahçe'nin ilk futbol takımlarından biri.
ları ülkede her şeyi olduğu gibi futbo­
lu da etkilemişti. Birbirini izleyen sefer­
berlikte futbolcular silah altına alınmış­
lar ve cephelere sevkedilmişlerdi. Bu ne­
denle ı9ı2- ı913 İstanbul Lig Maçları
oynanamamıştı.
İlk Dış Temaslar
ı911 ’de Türk futbolu önemli olayla­
ra tanık olmuştu. O yıl ilk kez bir ya­
bancı futbol takımı maç oynamak üzere
Türkiye’ye gelmiş, ilk kez bir Türk fut­
bol takımı da maçlar yapmak üzere
yurt dışına gitmişti.
Galatasaraylılar 191 1 M artı’nın so­
nunda Macaristan’dan Klojvar Üniver­
sitesi takımını İstanbul’a getirtmişler ve
1 Nisan 191 1’de Kadıköy’deki İttihat-
spor sahasında oynanan maç, 2-2 be­
rabere sonuçlanmıştı. 3 Nisan 191 1’de
yapılan ikinci maçta ise Galatasaray,
Macarları 3-1 yenmek suretiyle Türk
futboluna ilk yabancı galibiyetini ka­
zandırmıştı. Galatasaray aynı yılın Ey­
lül ayında M acaristan’a giderek Kloj­
var ve Ferençvaroş takımlarıyla oyna­
mış, Klojvar ile yaptığı maçları 5-1 ve
4-1, Ferençvaroş karşılaşmasını da 7-1
kaybetmişti. Dönüşte Bükreş’te Bükreş
Karması’yla yaptığı maçı ise 11-1 ka­
zanmıştı.
SPOR
F u tb o l
1913 -1914 İstanbul Ligi Fenerbah­
çe’nin şampiyonluğu ile sonuçlanmış ve
o sezon Türk futbolu iki önemli olaya
daha tanık olmuştu. Bunların ilki, 1914
Nisanı’nda Romanya Karması’nın İs­
tanbul’a gelişi, diğeri ise Mayıs ayında
Fenerbahçe’nin yurt dışına çıkan ikin­
ci Türk futbol takımı olarak Rusya’ya
gidişi idi. Fenerbahçe, 31 Mayıs 1914’te
Odesa’da, Şaka takımıyla yaptığı ilk
maçında 1-1 berabere kalmış, 1 Hazi­
ran 1914’de yine Odesa’da oynadığı
ikinci maçında Güney Rusya Şampiyo­
nu Sporting takımını 1-0 yenmişti. 3
Haziran 1914’te Odesa Karması’yla
oynadığı üçüncü maçını ise 3-0 kaybet­
mişti.
Fenerbahçe, 7 Haziran 1914’te Niko-
layef’te Nikolayef Club takımıyla oy­
nadığı ilk maçı 1-0 kazanmış, 8 Hazi­
ran 1914’te yine aynı kentte Nikolayef
Karması ile yaptığı maçı üstün bir
oyunla 3-0 yenmek başarısını göster­
mişti. Böylece bir Türk futbol takımı­
nın ikinci yurt dışı seyahati de başarılı
bir biçimde sona ermişti.
I. Dünya Savaşı 1914-1915 sezonu lig
maçlarının oynanmasını tehlikeye dü­
şürmüş ve liglerin bir an önce tamam­
lanabilmesi için iki grup üzerinden oy­
nanması uygun görülmüştü. Savaş ne­
deniyle İngiliz ve Rum kulüplerinin fa­
1493
aliyetleri tatil edilmiş olduğundan bu
liglere sadece Türk takımları katılmış­
lar, neticede bir grupta Galatasaray, di­
ğer grupta ise Fenerbahçe şampiyon ol­
muşlardı. İstanbul şampiyonunu belir­
leyecek maçın oynanması hayli müna­
kaşalara yol açmış, neticede 29 Ocak
1916’da oynanan maçla İstanbul şam­
piyonu belirlenmişti. Bu maçta Galata­
saray’ı 3-1 yenen Fenerbahçe “ İstanbul
Şampiyonu” olmuştu.
Beşiktaş Futbol Takımı: Bu dönem­
de Beşiktaş Basiret Osmanlı Jimnastik
Kulübü Beşiktaş Osmanlı Jimnastik
Kulübü adı altında resmen tescil olun­
duğunda da aynı spor dallarında jim ­
nastik, ağırlık kaldırma, eskrim, güreş
ve boks) faaliyetini sürdürmekteydi. Bu
yıllarda Beşiktaş semtinde birer fnahalle
takımı hüviyetinde iki futbol takımı or­
taya çıkmış bulunuyordu. Bunlardan
biri, Rumelihisarı’nda dalyancılık ya­
pan Münir Bey’in Basiret’i, diğeri de
Refik Osman (Top) Bey ile arkadaşla­
rının kurdukları Valdeçeşmesi takımla­
rıydı. Türk futbolunda ve Beşiktaş ku­
lübünün tarihinde pek önemli bir yeri
bulunan Ahmet Şerafeddin Bey (mer­
hum Şeref) Je Valdeçeşmesi takımın-
daydı.
Ahmet Şerafeddin Bey, 1909’da Be­
şiktaş semtinin bu iki mahalle futbol ta-
1494
BEŞİKTAŞ DA FUTBOLDA: Daha önce
saraya yakın çevrelerin kurmuş olduğu
Beşiktaş Osmanlı Jimnastik Cemiyeti
futbolun yaygınlaşmaya başladığı yıllarda
futbol şubesine sahip değildi. Beşiktaş
semtinde Basiret ve Valideçeşme adlı iki
ayrı takım vardı. J909’da Ahmed
Şerajeddin Bey’in (Şeref Bey)
öncülüğünde biraraya gelen iki takım
Beşiktaş Jimnastik Kulübü adı altında
birleşti. Şeref Bey ve Beşiktaş
Osmanlı Jimnastik Kulübü 'nün ilk
sporcularından bir grup.
kımını bir araya getirmiş ve bunları Be­
şiktaş Jimnastik Kulübü’ne mal ederek
bu kulüpte futbol şubesinin doğması­
na vesile olmuştu.
İzmir’de Futbol
Bu yıllarda İzmir’de de futbol faali­
yeti sürmüştür. İzmir Sultanîsi’ne spor
öğretmeni olarak atanan ve “ Şarkın Bi-
lârdo Şampiyonu” olarak tanınan Me-
SPOR
F u tb o l
İzmir Sultanısi’ni, İzmir’in diğer
okullarında da futbol faaliyetinin baş­
laması izlemiş ve 1914-1915 sezonundan
itibaren İzmir’de okullararası futbol
maçlarının başladığı görülmüştü. Bu
okullararası maçlarda ilk şampiyonlu­
ğun İzmir Sultanîsi takımı tarafından
kazanıldığı bilinmektedir.
Bu yıllarda Bornova ve Buca’da İn-
gilizlerin güçlü futbol takımları vardı.
Ayrıca İngiliz ve Rumlardan oluşan Pe­
lops, yine Rumların Panonion ve Apol-
lon takımlarıyla bir Ermeni takımı ve
İskoç Sholl ileAmerikan koleji ve Rum
Evangelides okullarının futbol takım­
larına böylece Türk okul takımları da
katılmıştı. Kemer tren istasyonu civa­
rındaki Kanlıçeşme mevkiindeki futbol
sahası iddialı futbol maçlarına sahne ol­
maktaydı.
likyan Efendi, İzmir’de Türk gençleri­ 1912’de Karşıyaka’da Osman (Gü­
ne futbolu tanıtan, öğreten ve sevdiren ven), Hüseyin Refik (Civelek) ve Salih
kişi oldu. Melikyan Efendi’nin girişi­ beyler Karşıyaka futbol takımını kur­
miyle kurulan İzmir Sultanîsi futbol ta­ dular. İzmir’in ilk Türk spor kulübü
kımı ilk maçını 22 Ekim 19lO’da Pelops olan Karşıyaka kırmızı ve yeşil renkle­
kulübü sahasında yaptı. İzmir’in bu ilk ri benimseyerek Karşıyaka Gençlerbir-
futbol takımında o sıralarda İzmir Sul- liği adıyla tescil edilmiş, daha sonra adı
tanîsi’nde öğrenci olan Dr. Fikret Tah­ “ Karşıyaka Spor Kulübü” ne (K.S.K)
sin, Baha Esat (Tekand), Dr. Hüseyin dönüştürülmüştür.
Hulki (Cura) ve Hüsnü (Uğurel) gibi Bunu iki yıl sonra, İzmir’in ikinci
isimlerin yeraldıkları bilinmektedir. Türk spor kulübü olan Altay’ın 16

Ocak 1914’te Hilâl adıyla faaliyete ge­
çişi izlemişti. Alsancak’taki Şark İda­
disi Müdürü olan ve daha sonra Millî
Eğitim Bakanlığı da yapan Mustafa Ne­
cati Bey’in de kurucuları arasında bu­
lunduğu kulübün diğer kurucuları ara­
sında Çiftçi Necati, Vasıf (Çınar), Ta­
lât (Erboy), yazar Raif Nezihi, Evliya-
zâde Nejat ve Şimendiferci Rifat bey­
ler de yeralmaktaydılar. Böylece Kar­
şıyaka, maçlar yapacağı bir Türk raki­
be de kavuşmuştu. Bu iki takımın Kar­
şıyaka’nın Omiros Tarlası’yla İzmir’in
Talebe Çayırı’nda yaptıklan maçlar İz­
mir’de futbol sevgisinin yayılıp kökleş­
mesinde önemli etken oluştu.
frtihat ve Terakki ve Futbol
I. Dünya Savaşı başlarında Türk fut­
bolunun içine ilk kez “ politika” nın ka­
rıştığı da görüldü. Devrin Sadrâzamı
Talât P aşa’nın İstanbul Altınordu ku­
lübünün başına geçmesi bu kulübe “im­
tiyazlı” bir durum verdi.
1911 ’de Galatasaray kulübünde baş-
gösteren bir anlaşmazlık sonucu kulüp­
ten ayrılan bir grup tarafından Kadıköy
cihetinde “ Progre (Terakki)” adı altın­
da bir kulüp kurulmuştu. Bu kulüp sa­
hip olduğu mütevazi imkânlarla başa­
rılı bir futbol faaliyeti sürdürürken,
1914’te Sadrâzam Talât Paşa’nın ve
devrin bazı kodamanlarının bu kulübün
başına geçmeleriyle birden büyük bir
manevî güce sahip oluvermişti. Diğer
kulüplerin futbolcuları çeşitli cepheler­
de çarpışırlarken, Altınordulu futbol­
SPOR
Futbol
culara İstanbul’da askerlik yapmak im­
kânının tanınması bu kulüpte yeralan-
lara sağlanan büyük manevi avantajla­
rın başında yeralıyordu. Altınordu ta­
kımı bu sayede kadrosunu da tümüyle
elinde bulundurma imkânına sahip olu­
yordu ki, bu da bir başka önemli avan­
tajdı. Bu arada Altınordu kulübünün
maddî imkanlar da sağlamaya başlama­
sı bu kulübü büsbütün cazip bir hale ge­
tirmiş ve kırmızı-mavi formalı kulüp bu
arada en büyük darbeyi, aynı semtin
kulübü olan Fenerbahçe’ye indirmişti.
Fenerbahçeli Otomobil Nuri başta bü­
yük futbol yıldızı Bekir olmak üzere,
tam 7 Fenerbahçeli ünlü futbolcuyu
alıp Altınordu’ya götürünce Fenerbah­
çe takımı çözülme tehlikesiyle karşı kar­
şıya gelmişti. Ancak genç takımdan alı­
nan 14-15 yaşlarındaki elemanlarla ta­
kımı takviye eden Fenerbahçe, bu genç­
lerden Zeki Rıza Sporel, Alâeddin Bay-
dar, Bedri Gürsoy gibi ilerde adı duyu­
lacak kişilerle ayakta kaldı.
Altınordu kulübü sahip bulunduğu
maddî ve manevî kuvvet ve kudret kar­
şısında 1916-1917 ve 1917-1918 sezon­
larında İstanbul Lig Şampiyonluğunu
kazanmış ve gücünü I. Dünya Savaşı’-
nın sonuna dek sürdürmüştü.
Savaşın sona ermesiyle Talât Paşa gi­
bi büyük bir koruyucusunu yitiren Al-
tınordu kulübü de pek zor bir durum ­
da kalmıştı.
Altınordu’dan ayrılanlar Union Club
takımında bir araya gelmişlerdi. Daha
sonra “ İttihatspor” adını alan bu ku­
lüp de sağdan soldan topladığı futbol­
1495
cularla güçlü bir kadro meydana getir­
mişti. Ancak sağlam esaslara dayanma­
yan ve Türk futbolunda Altınordu’nun
açtığı “gizli profesyonellik” anlayışının
bir devamından başka bir yenilik getir­
meyen bu kulübün ömrü de pek kısa ol­
muştu. Bu takımda yeralan zamanın
ünlü futbolcusu Refik Osman Top, bir
yazısında ‘‘Union Club gibi içki ve ku­
marla kurulan bir spor müessesesinin
akıbeti elbette hoppala olacaktı. Nite­
kim dört sene bu lilşeyi (/eşi) zorla sü­
rükledik. Olan Altınordu’y a oldu. . . ”
diyordu.
İttihatspor sahasının akıbeti de Al-
tınordu kulübününkinden farksız ol­
muştu. I. Dünya Savaşı’nın sona erme­
siyle bu sahada çalışamaz hâle gelmiş,
bu arada Taksim Stadı’nın da acılma-
sıyla tamamen sessizliğe gömülmüştü.
I. Dünya Savaşı yıllarında İstanbul’­
da futbol faaliyeti, İttihatspor sahasıyla
Kadıköy’ün Kuşdili, Baklatarlası, Bey­
koz, Anadoluhisarı çayırlarıyla Makri-
köy Baruthane, Taksim Talimhane ve
Yenibahçe sahaları da iddialı futbol
maçlarına sahne olmaktaydı. Öte yan­
dan İzmir’in çeşitli alanlarında da zor­
lu maçların oynandığı görülüyordu.
Punta mevkiindeki Panonions sahası
(bugünkü Alsancak Stadı), bugünkü
Atatürk Lisesi civarındaki Apollon sa­
hası, bugünkü İzmirspor tesislerinin
bulunduğu alandaki Talebe Çayırı, Na-
mazgâh semtinde Agora’nın bulundu­
ğu mahalledeki Kocabahçe sahası, Kar­
şıyaka tren istasyonu yakınındaki Omi-
ros Tarlası, yine Karşıyaka’daki Kara-
HIZLI BİR YAYILMA: 1908’den sonra
Türk takımlarının da kurulmasıyla
gelişen futbol, özellikle Istanbul’da en
sevilen spor dalı haline geldi.
Kadıköy'den Taksim’e Talimhane
meydanına, Tatavla’dan Makriköy’e
kadar her semtte iddialı maçlar
oynanmaya başladı. Union Club
sahasında bir futbol maçı.
1496
DIŞ TEMASLAR BAŞLIYOR: I 9 l l ’de
ilk kez bir Türk futbol takımı
Galatasaray, Macaristan ’a giderek
Klojvar ve Ferençvaroş takımlarıyla
karşılaşmıştır. Bu maçları kaybeden,
ancak dönüşte Bükreş’te Bükreş
karmasıyla yaptığı maçı farklı kazanan
Galatasaray’dan sonra I9I4’te
Fenerbahçe de Rusya’ya gitmiş ve Odesa
karması ve Nikolayef karması ile çeşitli
karşılaşma yapmıştır. Bu temaslarda
alınan sonuçlardan ziyade daha çok yeni
olan Türk futbolunun dışarda tanınmış
olması önemlidir. 1921 ’de yurt dışına
giden Galatasaray takımından bir grup
vapurda. Önde fessiz Bekir.
vokiri sahası ile Osmanpaşa çayırı, Kı-
zılçullu’daki Amerikan Koleji sahası ve
Bornova sahası bunların arasındaydı.
Bu arada İzmir’de, Karşıyaka ve Al-
tay’dan sonra üçüncü bir Türk kulübü­
nün kurulduğu görülmüştü. “ İdman
Yurdu” adını taşıyan bu kulübü, Şark
gazetesi sahibi Halil Zeki Bey (Osma)
ile Hacı Hüseyin Bey kurmuşlardı. Kar­
şıyaka ile Altay’ın faaliyetlerinin tatil
edildiği işgâl yıllarında İzmir İdman
Yurdu tek Türk takımı olarak faaliye­
tini sürdürmüştü. Kırsakal Muzaffer,
Zımzım Osman, Hafız Mümtaz, Ma-
mako Saim (Seymener), Sivrisinek Ba­
ha, Dede Kenan, Bacak Mithat, İma­
nım Celâl gibi futbolcuların yeraldık-
ları bu takımda, 1950-1%0 döneminin
Başbakanı Adnan Menderes de bir for­
vet oyuncusu olarak dikkati çekmektey­
di.
Yeşil-beyaz renkler altında kurulan
İzmir İdman Yurdu daha sonraları
özellikle Rum Apollon takımıyla yap­
tığı maçiara kırmızı-beyaz renklerle çık­
maya başlamıştı ki, bu da işgal günle­
rinde önemli bir olaydı.
Futbolcular Yurtdışında
1921 ’de Galatasaray’ın Avrupa’da
yaptığı büyük turne, Türk futbolu açı­
sından önemli b;r olay teşkil etmişti.
Bu, Türk futbolunun üçüncü yurt dışı
seyahatiydi. Galatasaray bu seyahate,
Fenerbahçe ve Altınordu takımlarından
takviye olarak aldığı Bekir, Zeki Rıza,
Cafer, Refik Osman, Nedim, İsmet,
Galip gibi ünlü futbolcularla birlikte
çıkmıştı.
Takviyeli Galatasaray, bu iki aylık
Avrupa turnesi sırasında İsviçre, Al­
manya, Çekoslovakya ve Macaristan’­
SPOR
F u tb o l
da tam 17 maç oynamıştı. 17 maçta 2
galibiyet, 2 beraberlik, 13 yenilgi alan
takviyeli Galatasaray attığı 22 gole kar­
şılık tam 77 gol yemişti.
Bu seyahat bir bakıma Türk futbo­
lundan çok Türk futbolcularının Avru­
pa’da tanınmalarına yol açmıştı. Nite­
kim Karlsruhe’de yapılan Phonix ma­
çından sonra Alman kulübü yönetici­
leri ünlü Türk futbolcusu Bekir’in pe­
şine dümüşler ve kendisini Almanya’­
da alakoyup kulüplerine mal edebilmek
için hiçbir fedakârlıktan da kaçınma­
mışlardı. Türk futbolunun en büyük
yıldızlarından biri olan Bekir, sonun­
da Almanya’da kalmıştı.
Nedim Kaleci ile Refik Osman Top’-
un da Köln kulübü yöneticileri peşleri­
ne düşmüş ancak her iki futbolcu da ya­
pılan teklifleri reddederek yurda dön­
müşlerdir.
Milli Mücadele’de
Futbol Takımları
1910’da, İstanbul Sultanahmet Sanat
M ektebi’nin ikinci sınıf öğrencileri ta­
rafından Altınörs adı altında kurulan
kulüp, Millî Mücadele yıllarında Anka­
ra’da futbolun öncülüğünü yapmıştı.
Kuruluşundan kısa bir süre sonra aynı
okulun son sınıf öğrencilerinin kurmuş
oldukları Sanatkâran Gücü takımıyla
birleşen Altınörs, 1913’te .Turan Sanat-
kâran Gücü adını almış ve yedi yıl sü­
reyle İstanbul liglerine katılmıştı.
1920’de Milli Mücadele’nin başlama­
sıyla bu kulübün üyeleri Anadolu’ya
geçmişler, Millî Mücadele’nin içinde
bilfiil görev almışlardı.
Bu kulüp Millî Mücadele’nin Büyük
Zafer ile sonuçlanmasından sonra ön­
ce İmalât-ı Harbiye, sonra da Ankara-
gücü adını almış ve başkentte yalnız
futbolun değil, sporun da öncülerinden
olmuştu.
Yine bu yıllarda A nkara’da, Turan
Sanatkâran Gücü’nün yanısıra askerî
öğrencilerin teşkil ettikleri Talimgâh ve
lise öğrencilerinin takımı olan Ankara
Sultanisi gibi takımlar bulunmaktaydı.
Öte yandan M ustafa Kemal Paşa’nın
Muhafız taburunun bünyesi içinde de
yıldızı pek kısa zamanda parlayacak
olan Muhafızgücü kulübünün filizlen­
mekte olduğu görülüyordu.
1920’li yılların başında “ futbol” , İs­
tanbul sınırlarının dışına taşıp Anado­
lu’yu sarmaya başlamıştı. Trabzon’un
Kemerkaya mahallesindeki Rum Lise­
si öğrencilerinin başlattıkları futbol,
çok geçmeden Karadeniz’in Türk genç­
leri arasında da yayılıvermişti. Trabzon
Sultanisi, Muallim Mektebi ve Zağnos
Rüştiyesi teşkil ettikleri futbol takım ­
larıyla bu faaliyete katılırken Trabzon’­
da Türk futbolunun öncüleri olmuşlar­
dı. l920’li yılların başında Münir Per­
tev (Subaşı), Burhaneddin (Kahyaoğ-
lu), Hıfzırrahman Raşit (Öymen), Tev-
fik (Yunusoğlu), Kemal (Özsubaşı), Ali
(Yusufoğlu), Mehmet Rıza (Kuğu) ve
Sami beyler Trabzon’da ilk spor kulü­
bünü kurmak üzere teşebbüse geçmiş­
ler ve 20 Ocak 1921’de Trabzon İdman
Ocağı, Trabzon’un ilk Türk spor ku­
lübü olarak ortaya çıkmıştı. Bu kulü­
bü daha sonra İdman Yurdu, Sebat
Gençlik, Birlikspor gibi kulüplerin ku­
rulması izleyecek, lise takımı ise faali­
yetini ara vermeden sürdürecekti. Bur-
sa’da da Zeki Rıza’nın (Sporel) çalış­
malarıyla futbol rağbet görmeye başla­
mıştır.
 SPOR 1497
F u tb o l

İşgal Yıllan
I. Dünya Savaşı’nın yenilgiyle sonuç­
lanması ve bunu izleyen işgal yılları
Türk futboluna önemli darbe indirmiş­
ti. İzmir’de İşgal Kuvvetleri Kuman­
danlığı Türk spor kulüplerini kapat­
maktan geri kalmamış, İstanbul’u işgal
eden İngilizlerin İşgal Kuvvetleri Ku­
mandanlığı ise bu konuda Yunanlılar­
dan çok daha anlayışlı çıkmıştı.
İngiliz İşgal Kuvvetleri Kumandan­
lığı, İstanbul’da bulunan Türk spor ku­
lüplerinin faaliyet göstermelerine izin
vermişti. Bu kararda İngilizlerin kendi
sporları olarak bilip benimsedikleri fut­
bola karşı olan ilgilerinin de önemli rolü
bulunduğu muhakkaktı.
Bu dönemde İstanbul’un Kuşdili, Pa­
pazın Çayırı, Talimhane, Makriköy sa­
halarıyla İstanbul’un ilk stadları olan
İttihatspor ile Taksim Stadları, Türk ta­
kımlarının İşgal Kuvvetleri’ne mensup
askerî takımlarla yapılan maçiara sah­
ne olmuştu.
Taksim’deki tarihî Topçu Kışlası,
Mondros Mütarekesi’nden sonra Sene-
galliler tarafından işgal edilince “ Mak-
mahon Kışlası” adını almıştı.
Futbola karşı artan ilgi ve bu kışla­
nın tam karşısındaki Talimhane alanın­
da oynanan maçların topladığı büyük
kalabalık, Çelebizâde Said Tevfik Bey’i
(Said Çelebi), Taksim Kışiası’nın avlu­
sunu futbol oynanabilecek bir saha hâ­
line getirmeye sevketmişti. Fakat Said
Çelebi’ye karşı bazı Türk kulüpleri yö­
neticilerinin giriştikleri boykot hareketi
kötü sonuçlar vermiş ve bu girişimci in­
san daha ağır parasal yük altında ezil­
memek için stad haline getirdiği Tak­
sim Kışiası’nı Mr. Bork adında bir Mal-
tah ’ya devretmek zorunda kalmıştı.
Daha önce Galatasaray Lisesi’nde
mubassırlık etmiş olan Mr. Bork böy-
lece eline geçirdiği stadın tramvay cad­
desi üzerindeki demir kapısı üstüne bü­
yük bir Yunan bayrağı asmış ve 1922’-
den itibaren burada cuma ve pazar gün­
leri futbol maçları aynatınaya başlamış­
tı.
Kadıköy tarafında ilk futbol stadı,
İstanbul Şehremini Operatör Cemil To­
puzlu Paşa’nın himmetiyle kurulmuş­
tu. Papazın Çayırı adıyla anılan meş­
hur sahanın hemen yanında kurulan bu
sahanın işletmesi, Türk ve İngiliz his-
sedariardan oluşan “ Union Club” ad­
lı bir kuruluşa verilmişti (1909). Ancak
I. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla düş­
man durumuna düşmüş bulunan İngi-
lizlerin bu sahJt ile ilgileri kesilmiş ve
Türk hissedarların da dağılmaları üze­
rine devrin ileri gelenlerinden Kara Ke-.
mal tarafından bu sahaya el konulmuş
ve adı da “ İttihatspor” a çevrilmişti.
Böylece iktidarda bulunan İttihat ve
Terakki fırkası bir yandan Altınordu
kulübüyle sporcularını kendine çekme­
ye çalışırken bir yandan İstanbul’un tek
sahasını kendi adını verdiği bir kuru­
luş eline geçirmiş oluyordu.
İşgal Kuvvetleri takımlarıyla İstan­
bul’un çeşitli sahalarında yapılan bu
maçlar Türk futbol tarihinde pek
önemli bir yer işgal eder. Bu maçlarda
Türk takımlarının İşgal Kuvvetleri ta­
kımları karşısında elde ettikleri galibi­
yetlerin işgal günlerinde önemli bir ye­
ri oldu.
Fenerbahçe, Galatasaray ve Beşiktaş
takımları beş yıl süren Mütareke ve İş­
gal günlerinde düşman takımlarıyla
toplam olarak 80 maç oynadılar. Bu 80

İTTİHATÇILAR VE FUTBOL: I91l’de kurulan Terakki adlı kulüpte üç yıl sonra olan değişiklik, spor tarihinde politikanın
kulüplere girmesi açısından anlam taşır. Yine o tarihte Sadrazam olan Taldt Paşa'nın Altınordu Kulübü'nde başkan olması bu
sayede imkânları artan Altınordu'nun Fenerbahçe ve diğer kulüplerden tanınmış oyuncuları alması bu kulübün güçlenmesini
sağlamışlı. 1. Dünya Savaşı'na kadar gücünü sürdüren ve İstanbul lig şampiyonluğunu kazanan Altınordu Futbol Takımı.
1498
FUTBOLCULAR DA
YURT DIŞINDA:
Galatasaray Futbol
Takımı’nın !92/'de yapmış
olduğu iki ay!ık Avrupa
turnesi futbolumuz
açısından önem taşır. Bu
turne sırasında özellikle
Almanya’da yapılan
maçlarda göz dolduran
futbolcu/ara bazı Alman
kulüpleri tarafından
transfer teklifleri gelmiştir.
Alman Phoenix
Kulübü’nün yöneticileri
tarafından ikna edilen ünlü
futbolcu Bekir burada
kalmış ve başarılı maçlar
çıkarmıştır.
Ünlü Bombacı Bekir.
maçın 51’i Türk takımlarının galibiye­
ti, 14’ü beraberlik, 15’i ise yenilgiyle so­
nuçlandı. Bu maçlarda Türk takımları
attıkları toplam 248 gole karşı 88 gol
yediler. Bu maçların kulüplere göre da­
ğılışı şöyleydi:
Fenerbahçe 50 41 4 5 193 47.
Galatasaray 23 8 9 6 45 32.
Beşiktaş 7 2 1 4 10 9.
Türk takımlarının maç yaptıkları İş­
gal Ordulan takımları arasında şu isim­
lere rastlanmaktadır: Fransız Garnizo­
nu, İngiliz Garnizonu, İngiliz Ligh-
tning, İngiliz Karlfors, İngiliz Kara
Muhteliti, İngiliz Tayyarecileri, Irish
Guard’s, İngiliz Revenge, İngiliz Ma­
laya, İngiliz Goldstream, İngiliz Roya!
Soverign, İngiliz Comos, Fransız Pat-
rie, İngiliz Denizciler Karması, İngiliz
FUTBOL YÖNETİMİNE DOĞRU:
Uluslararası Futbol Federasyonu ’na
girmek üzere yapılan ilk müracaat
!92/’de yapıldı. Ancak başvuru 1923’te
kabul görmüştü. Bu sıralarda Türk
sporunun ilk örgütlenmesi olarak sayılan
Türkiye idman Cemiyetleri İttihadı
oluşturulmuş ve buna bağ!ı ilk Futbol
Müllehidesi (Federasyonu) kurularak
başkan!ığa Yusuf Ziya Öniş getirilmiştir.
Yusuf Ziya Öniş (solda), Burhan Fe/ek
(sağda).
SPOR
F u tb o l
Subaylar Karması, Ingiliz İşgal Kuvvet­
leri Karması vd.
Bu takımlarda asker olan zamanın
ünlü hatta profesyonel bazı futbolcu­
ları da yer almışlar ve henüz emekleme
devresinde bulunan Türk futbolu. fut­
bolun ustaları sayılan İngilizler karşı­
sında aldıkları başarılı sonuçlarla dik­
katleri çekmişlerdi.
Bu beş uzun işgal yılının sonunda
Türk futbolunun İşgal Ordularına men­
sup askerî takımları karşısında elde et­
tiği en anlamlı galibiyetlerden biri de İş­
gal Kuvvetleri Komutanı General Har-
rington’un koyduğu kupayı Fenerbah­
çe’nin kazanmasıdır.
Böylece futbol, işgal orduları takım­
larına karşı kazanılan galibiyetlerle il­
gi ve hatta sevgi uyandırmış, bu da
Türk futbolunun hızlı bir gelişme dö­
nemine girmesinde pek önemli etken ol­
muştu.
I. Dünya Savaşı’nda olduğu gibi
Kurtuluş Savaşı’nda da kulüpler ve fut­
bolcular üzerlerine düşen vatan görev­
lerini yapmaktan geri kalmamışlardı.
Zamanın ünlü birtakım asker futbolcu­
ları Millî Mücadele için Anadolu’ya ge­
çerlerken, Fenerbahçe’nin Kurbağalıde-
re kenarındaki lokalinden motörlerle
Anadolu’ya silah kaçırılması yolunda
faaliyet gösterdiği, hatta bu nedenle ku­
lübün kaç kereler İngiliz askerleri tara­
fından basıldığı ve dört yanına süngü­
lü nöbetçiler dikildiği görülmüştü. An­
cak her şeye rağmen Fenerbahçe kulü­
bü bu faaliyeti başarılı bir şekilde sür­
dürmüştü.
Türkiye, Beynelmilel Futbol ittiha-
dı’na (Uluslararası Futbol Federasyo-
nu/F.l.F.A ) girmek üzere 1921’de bir
ınüracaatta bulunmuştu.Ancak savaş
yeniği olan Osmanlı devletinin bu mü­
racaatı üzerinde pek durulmamıştı. Bu
başvuru ancak 1923 Mayıs’nda günde­
me alınmış ve Türkiye, Uluslararası
Futbol Federasyonu’na kabul edilmiş­
ti. Buna rağmen Türk Millî Futbol Ta­
kımı hazırlıkları daha 1922 ortalarında
başlamış; bu konuyla tek seçici olarak
Galatasaraylı Yusuf Ziya Bey (Öniş)
bizzat ilgilenmişti. Ve ilk hazırlık maçı
16 Haziran 1922’de Taksim Stadı’nda
İngiliz İşgal Kuvvetleri takımına karşı
yapılmıştı. Türk takımı bu maçı 3-0 ka­
zanmıştı. Bunu S9Haziran 1922’de ya­
pılan rövanş karşılaşması izlemiş; Türk
Millî Takımı Namzetleri bu maçta da
İngiliz takımını 9-0 yenmek başarısını
göstermişlerdi.

2 Temmuz 1922’de Taksim Stadı’nda
oynanan maçta İngilizleri 4-0 yenen
Millî Takım Namzetleri, 28 Ocak
1923’te de Kadıköy’de yapılan maçta
yine aynı rakip karşısında 4-2’lik bir ga­
libiyet almışlardı.
Bu sıralarda Türk sporunun ilk ör­
gütü olan Türkiye idman Cemiyetleri
ittifakı resmen kurulmuş ve ilk Futbol
Müttehidesi (Federasyonu) vücut bul­
muştu. Artık Türk futbolu daha iyi ve
daha sağlam esaslar üzerine oturtulma­
ya başlamıştı. İlk Futbol Federasyonu
Başkanlığı görevine getirtilen Yusuf Zi­
ya Öniş, yalnız Türk futbolunu teknik
yönden esaslara bağlamakla kalmamış,
aynı zamanda hakemlik ve antrenörlük
konuları üzerine de önemle eğilmişti.
Türkiye Cumhuriyeti’nin ilanından
sadece üç gün önce, Türk futbolu ilk
millî maçını oynadı. 26 Ekim 1923’te
İstanbul Taksim Stadı’nda oynanan bu
maçta; “ Nedim Kaleci-Hasan Kâmil
Sporel (Kaptan), Cafer Çağatay-İsmet
Uluğ, Nihat Bekdik, Baron Fevzi (Kelle
İ brahim)-Emin, Alâeddin Baydar, Ze­
ki Rıza Sporel, Sabih Arca, Bedri Gür-
soy’dan (Baron Fevzi) kurulu ilk Ay-
yıldızlı takım Zeki Rıza’nın attığı iki
golle Romanya ile 2-2 berabere kaldı.
Böylelikle Türk futbolu, Cumhuriye­
tin ilanından üç gün önce ilk milli ma­
çını oynamış ve tarihinde yeni bir dö­
nüm noktasıyla Cumhuriyet dönemine
mal olmuştu. Türk futbolunun Cum­
huriyet döneminde çok daha hızlı bir
gelişme ve yayılma olanağı bulacağı
muhakkaktı. D
SPOR 1499
F u tb o l, B a s k e t b o l
Basketbol
Bir Amerikan sporu olarak doğan
basketbolü Türkiye’ye getirenler de
Amerikalılar oldu. Osmanlı Devleti’nde
ilk basketbol maçının 1904’te İstanbul’­
daki Amerikan Robert Collego okulu­
nun spor salonunda oynandığı bilinir.
Bu sıralarda Amerika’dan gelen genç
bir öğretmen, “ Yenidünya” da yeni ye­
ni gözde olmaya başlayan bu sporu,
Robert College’in son sınıf öğrencile­
rine oynatmıştı.
Kötü Bir Deneme
Ancak Türkiye’deki bu ilk basketbol
maçı bir “deneme” olmaktan öteye.gi-
dememiş; nihayet 1911’de, o tarihler­ BAŞARISIZ BİR DENEME: 19ll'de
de Galatasaray Lisesi’nde Beden Eği­ Galatasaray Lisesi Beden Eğitimi
öğretmeni Ahmet Robenson bir
tim öğretmenliği yapmakta olan günün Amerikan dergisinde, oynanırken resmini
ünlü sporcularından Ahmet Robenson, gördüğü basketbol maçını lisede
bir Amerikan dergisinde gördüğü bas­ oynatmak için spor salonunun
ketbolle ilgili bir makaleden bunun ca­ duvarlarına kâğıt sepetleri astırmış, ancak
zip bir spor oyunu olacağı düşüncesi­ hiçbir kural bilinmediği için sonuçta tüm
ne varmıştı. Ahmet Robenson, okulun oyuncular sakatlanmış ve oyun yarıda
spor salonunun karşılıklı duvarlarına kalmıştı. Bu denemeden sonra, basketbol
astırdığı kâğıt sepetleri ile öğrencileri­ konusunda herhangi bir girişime
rastlanmamaktadır. Bundan sonra
ne basketbol oynatmıştı.
1919’da Fenerbahçe Kulübü’nde
Galatasaray Lisesi spor salonunda basketbol şubesinin oluşmasıyla bu spor
onar kişilik takımlar arasında oynanan dalında bir yayılma görülmüştür. Ahmet
bu deneme de bütün oyuncuların sakat­ Robenson.
lanmaları sonucu yarıda kalmıştı. Oy­
nanabildiği süre içinde takımlardan biri ceddüt göstererek, bir Amerikalı mu­
sekiz, diğeri ise üç sayı kaydetmeye mu­ allimin nezaretinde memleketimizde ilk
vaffak olmuşlardı. defa bizde olarak basketbol oyununa
başladı. Ve bunda âzfılan arasında
Oyunun böylesine kanlı bir sonuç
epeyce muvaffakiyet görmekle iftihar
vermesi karşısında, işin içinde bir yan­
eder."
lışlık, ya da eksik bir tarafın bulundu­
İşte yurdumuzda basketbol konusun­
ğuna kanaat getiren Ahmet Robenson,
da yapılan ilk ciddî girişim bu oldu.
bu konuda tamamlayıcı bilgi almak
Ama bu ciddî faaliyet de önce rakip,
üzere Robert College’e başvurmuşsa
sonra da salon bulunamaması yüzün­
da, oradan da aydıntatıcı bir bilgi ala­
den beklenen sonucu vermedi. Yaz ay­
bilmesi mümkün olamamıştı. Böylece
larında kulübün Kurbağalıdere kena­
ilkinden yedi yıl sonraki ikinci basket­
rındaki çimento tenis kortu üzerinde
bol girişimi de sonuçsuz kalmıştı.
kurulan açıkhava sahasında başlayan
Fakat Fenerbahçeliler bu işin peşini basketbol faaliyeti, kışın bastırmasın­
bırakmamışlar ve 1919’da bir Amerika­ dan sonra mecburen kesilmiş oldu. An­
lı öğretmen temin ederek kulüplerinin cak Fenerbahçetilerin bu iki girişiminin
kapısını yeniden basketbola açmışlar­ de sonuçsuz kalmasında en büyük âmi­
dı. Fenerbahçe Kulübü'nün “ Terbiye- lin başka bir rakibin daha bulunmayı­
i Fikriye Şubesi” tarafından yayınlanan şı olduğunu kabul etmek gerekir. Bu
Fenerbahçe adlı spor dergisinin 10 gerçeği , Fenerbahçe’nin o takımında
Temmuz 1919 tarihli 3. sayısında şöy­ basketbol oynayan komple sporcu Sa-
le bir haber yeralmaktadır: “Kulübü­ id Salâhaddin Cihanoğlu da açıkça di­
müz son zamanlarda yeni bir hiss-i te- le getirmişti.
1500
Gerçek Anlamda Basketbol
Türkiye’ye gerçek anlamda basket­
bolün gelişi, 1920’de Amerikan Y.M.C.A.
(Genç Hıristiyanlar Birliği) örgütünün
İstanbul’da bir şube açmasıyla oldu.
Y.M.C.A. örgütü, Türkiye şubesinin
Beden Terbiyesi ve Spor bölümünün te­
sisi görevini, Amerika’nın en ünlü spor
otoriterlerinden biri olan Mr. Helmut
Braun’a vermişti. 1920 Anvers Olimpi­
yat Oyunları’nda Amerika temsilciliğini
yapan bu ünlü spor adamı Y.M.C.A.
örgütünün Beden Eğitimi ve Spor Şu­
besini modern esaslar içinde kurarken,
futbol, beyzbol, keyçbol, sutopu, Ame­
rikan futbolu, atletizm ve topsuz oyun­
ların yanısıra basketbolu da Türkiye’­
ye tanıtmayı amaç edinmişti.
Basketbolun doğum yeriolan Spring-
field’ten mezun olan Dr. Diver, bu ye­
ni Amerikan sporunun Türkiye’ye ya­
yılması için pek büyük bir çaba göster­
mişti. Y.M.C.A. örgütü Çarşıkapı’da
Medrese Sokağı’ndaki binasında faali­
yete geçtikten sonra, Beyoğlu’nda
Amerikan Konsolosluğu binasının he­
men yanında büyük bir bina tutarak
burada da Türk gençlerini basketbol
oynamaya çağırmıştı. ,
Dr. Diver, burada tam bir spor mis­
yoneri olarak faaliyet gösterirken bas-
ketbolu da ön planda tutmuştu. Nite­
kim 18 Kasım 1920’de Selim Sırrı Bey
(Tarcan), öğretmeni bulunduğu Darül-
muallimin-i Âliye’nin Cağaloğlu’nda-
ki binasının bahçesinde büyük bir spor
bayramı tertiplediğinde Dr. Diver’le
yardımcısı Mr. Reep’i de özellikle dâ-
vet etmişti.
Dr. Diver, bu şenliği düzenleyen Sev
lim Sırrı Bey’i kutlarken: “ . .İsveç jim ­
nastiğinin dışında çok güzel spor oyun­
ları da vardır. A rzu ettiğiniz takdirde
bu oyunları öğrencilerinize öğretmeye
amadeyim .. "demekten kendini alama­
mıştı.
Bunun üzerine Dr. Diver, Yüksek
Öğretmen Okulu öğrencilerine basket­
bol ve voleybol dersleri vermeye başla­
mış ve bu oyun okulun içinde öğrenci­
ler arasında pek büyük bir ilgi görüver-
mişti.
4 Nisan 192l’de Darülmuallimin-i
Âliye Mektebi’nin Cağaloğlu’ndaki bi­
nasının (bugün Cağaloğlu Kız Meslek
Lisesi) bahçesinde, Türkiye’deki ilk ger­
çek ve ciddî basketbol maçı oynanmış­
tı.
Y.M.C.A. İstanbul Şubesi Başkanı
Mr. Sticker’in yönettiği bu maçı, günün
SPOR
Basketbol, Voleybol
spor dergisi SporAlem i, Nisan 1921 ta­
rihli 32. sayısında şöyle anlatıyoru:
‘‘C um artesi akşam ı saat 4 ’te,
Darülmuallimin-iAliye bahçesinde bir
Amerikan ve ilk yerli takım arasında
basketbol müsabakası yapılmıştır.
Am erikan takımı 18 ve yerli takım ise
14 sayı yapmışlardır. Temaşagiren (se-
yirci/er) arasında Selim Sırrı Beyefen­
di, Darülmuallimin, Darüleytam ve bâ­
zı Sultaniler heyet-i tatimiyesi (öğretim
üyeleri), zevat-ı mutebere (önemli kişi­
ler), Darülmuallimin talebesi (öğrenci­
leri) ve Polis M ektebi efendileri vardı.
Oyun esnasında (sırasında) Amerika­
lıların yaptıkları âni, serî (çabuk) ve
mütemadi (sürekli) paslar herkesin
nazar-ı dikkati ve tahsisini ce/bey/emiş-
tir (dikkatini, beğenisini çekmiştir).
Yerli takım yeni teşekkül ettiği (kurul­
duğu) ve âzalarının birbiriyle ancak bir
ta/im (antrenman)yaptıktan sonra oyu­
na dahil oldukları (katıldıkları) nazar­
ı itibara alınırsa muvaffakiyetleri asla
inkâr edilemez. ”
Türkiye’de basketbolu ilk aynatan
kişilerden biri olan Ahmet Robenson’-
un o başarısız ve kanlı denemeden do­
kuz yıl sonra oynanan ilk ciddî basket­
bol maçına çıkan ilk Türk takımında
kaptan olarak yeralması da dikkati çe­
ken bir noktaydı. Öte yandan Dr. Di-
ver’le yardımcısı Mr. Reep de bu maç­
ta yeralmıştı.
Türk kulüpleri arasında ciddî bir bas­
ketbol faaliyetinin başlaması ise bu ta­
rihten yaklaşık iki yıl sonraya rastla­
maktadır.
Böylece Türk kulüpleri basketbol
alanında gerçek ve sürekli faaliyeti baş­
latmışlardı.
Çok geçmeden Türk sporunun ilk
resmî örgütü olan Türkiye İdman Ce­
miyetleri İttifakı’nın kurulmasıyla bu
spor dalında önemli bir adım atılmış ve
basketbol da bu örgütün faaliyeti ara­
sında önemli bir yer almıştı.
Kurtuluş, Beyoğluspor, Barkhoba,
Maccabi, Protkeba ve İtalyan Kartal gi­
bi azınlık kulüplerinin de basketbola fa­
aliyetleri arasında yer verdikleri yine bu
tarihlerde görülmüştü. Basketbol Cum­
huriyet döneminde daha hızlı bir geliş­
me gösterecekti. D
Voleybol
Tıpkı basketbol gibi Amerika’da do­
ğan (1895) voleybol da Türkiye’ye
Amerikalılar tarafından sokulan bir
spor oldu. Amerikann YMCA (Young
Men’s Christish Association/Genç Hı­
ristiyanlar Birliği) 1919’da İstanbul’da
bir şube açarken bu şubeye bağlı ola­
rak bir de spor dalı faaliyete geçirmiş­
ti. YMCA’nın İstanbul Şube Müdürü
Mr. Deaver, bu sporun yayılması ko­
nusunda son derece zekice hareket ede­
rek Muallim Mekteb-i Âlisi (Yüksek
Öğretmen Okulu) BedenEğitimi öğret­
meni olan Selim Sırrı Bey aracılığıyla
voleybolu okullara sokınuştur.
Türkiye’ye bir “ okul sporu” olarak
giren voleybolun ilk önce okullarda ya­
yıldığı görülmüştü. Bu, İstanbul’da da
böyle olmuştu. Bu konudabaşta Kaba­
taş Lisesi olmak üzere Galatasaray, İs­
tanbul ve Vefa liseleri öncülük yapmış­
lar ve faaliyetleri arasında voleybol spo­
runa önemli bir yer vermişlerdi.
Bu liselerde voleybola başlayan genç
öğrenciler, birkaç yıl sonra yükseköğ­
renime başladıklarında bu sporu üni­
versitelere de taşımışlardı.
Ancak voleybolun bir “ üniversite
sporu” haline dönüşmesi Cumhuriye­
tin ilk yıllarında olacak ve bundan son­
radır ki, kulüplerde yapılan voleybol ül­
kede geniş bir yayılma zemini bulacak­
tı. D
 SPOR 1501
A tle tiz m

Atletizm
Türkiye’de ciddî atletizm çalışmala­
rı II. Meşrutiyet’ten sonra başlar. An­
cak bu tarihten çok daha önceleri de
Türkiye’de atletizmin varlığı bilinmek­
tedir.
Mekteb-i Sultani’de jimnastik öğret­
meni olarak görevli bulunan M.Curel’-
in Türkiye’de çeşitli modern sporların
yanısıra atletizmi de başlatan kişi oldu­
ğunu Galatasaray Lisesi eski müdürle­
rinden Fethi İsfendiyaroğlu’nun 1955’te
yayınlanan bir yazısından öğreniyoruz.
l868’den 1872’ye kadar Mekteb-i Sul-
tanî’de jimnastik hocalığı yapan M.Cu­
rel, 1870’de ilk kez bir idman bayramı
düzenlemişti. O yılın Mayıs ayında bü­
tün öğıencileri ikişer sıralık taburlar ha­
linde yürüterek Kâğıthane’ye götüren
M.Curel, burada çeşitli spor gösterile­
ri arasında koşu ve atlama müsabaka­
ları da yaptırmış ve başarı gösteren öğ­
rencilere armağanlar vermişti.
M.Curel tarafından 1870’te Kâğıtha­
ne çayırında Mekteb-i Sultanî öğrenci­
lerine yaptırılan bu koşu ve atlama ya­
rışmaları Türkiye’de atletizmin tam bir
başlangıcı sayılınasa bile bu yolda atı­
lan ilk adım olması bakımından önem
ve değer taşır.
İlk Tohumlar
Öte yandan 1863’te Amerikalılar ta­
rafından Bebek sırtlarında kurulan Ro- İLK ÇALIŞMALAR: Atletizm konusunda ilk girişimler Galatasaray Lisesi’nde
bert College de Türkiye’de ilk atletizm jimnastik hocalığı yapan M.Curel tarafından başlatıldı. Daha sonra Robert Kolej’de
tohumlarının atıldığı merkezlerden bi­ Amerikalıların sürdürdüğü çalışmalar II. Meşrutiyet'ten sonra yayılma gösterdi. Bu
ri hüviyetini taşımaktadır. Burada dönemde İstanbul’da Tatavla ve Galatasaray kulüplerinden birkaç atlet isim yapmış,
A m erikalı öğretm enler nezare­ Olimpiyat Oyunları 'na kendi paralarıyla katılanlar olmuş ve Silifkeli Şükrü, İri Celâl,
tinde öğrencilerin koşu ve atlama ya­ Selâhaddin (Türsen) ve Nureddin (Otmar-Savcı) gibi atletler öne çıkmıştır. Atletizmin
rışmaları yaptıkları bilinmektedir. ilk yıllarında kale çizgisinden verilen start (üstte) ve ünlü yarışçı Rauf'un (Hasağası) bir
Bu iki okulda başlayan bu faaliyet, finişi (altta).
öğrencilerin arasında geniş bir ilgi uyan­
dırmasına rağmen, bunun okullar dışın­ Nitekim 1896’da Selânik’teki Siklin nusunda da İstanbul’dan daha avantajlı
da yayılması hiç de kolay olmamıştı. Kulübü tarafından Söğüt ormanların­ bir durum arzetmiş ve Osmanlı İmpa­
Zamanın tutuculuğunun yanısıra Il. da düzenlenen idman bayramında, at­ ratorluğu sınırları içinde ilk yarışmalar
Abdülhamid’in istibdat rejimi de bunu letizm yarışmalarının yapıldığı ve Üç yine bu kentlerde yapılmıştır.
engellemişti. Bu nedenle ancak bu iki ayak atlamada (üçadım) birinciliği lO
okulda okuyan gayrimüslim öğrenciler­ Gerçi İstanbul’daki Mekteb-i Sulta­
metre 24 santim ile bir Rum delikanlı­ nî ile Robert College’de de yabancı öğ­
den Rumlar o tarihlerde Tatavla adını sının kazandığı o tarihlerde Selânik’te
taşıyan Kurtuluş kulübünde atletizme retmenlerin nezaretinde atletizm yarış­
yayınlanan Asır gazetesinden öğrenil­
devam etmek fırsatını bulabilmişlerdi. maları hatta bayramları düzenlenmiş­
mektedir.
Bu tarihlerde Osmanlı İmparatorlu- se de bu faaliyet okulların dışına pek
ğu’nun diğer iki büyük kenti Selânik ile Yine aynı yılın içinde İzmir’in Bor­ taşamamıştı.
nova semtinde de Jimnastik Kulübü ta­ Okulları dışında atletizm faaliyetini
İzmir, İstanbul kadar koyu bir baskı re­
jimi altında bulunmadığından bu iki rafından büyük koşu müsabakalarının sürdürebilenlerin yalnız gayrimüslim
kent sporun her dalında olduğu gibi at­ düzenlendiği de gazete haberlerinden Rum öğrenciler olduklarını söylemiştik.
letizm alanında da daha özgür bulun­ öğrenilmektedir. Nitekim bu gençlerin arasında bulunan
maktaydı. Böylece Selânik ve İzmir atletizm ko­ ve koşularda gösterdikleri başarılarla
1502
dikkati çeken Konstantin Devecis ile
Celepoğlu Tatavla Kulübü’nde sürdür­
dükleri atletizm hayatlarında da pek
başarılı olmuşlardı. Bu iki atlet, 1906’-
da Atina’da, Modern Olimpiyat Oyun-
ları’nın kuruluşunun 10. yıldönümü
münasebetiyle düzenlenen “ Ara Olim­
piyat Oyunları” nda Osmanlı devletini
temsilen katılmışlar; Devecis girdiği 100
metre ve 110 metre engelli koşularının,
Celepoğlu da girdiği 400 metre koşusu­
nun seçmelerinde elenmişlerdi.
Kulüpler Kuruluyor
II. Meşrutiyet’le birlikte İstanbul’da
kurulan kulüplerin futbolun yanısıra
atletizme de önem ve değer vermeleri
bu ana spor dalında önemli ve hızlı bir
gelişme ve yayılmaya yol açmıştı. Ga­
latasaray’ın yanısıra Beşiktaş ve Fener­
bahçe kulüpleri de bu faaliyete eğilmiş­
ler, bu arada Burhan Felek de kurucu­
larından olduğu Anadolu kulübüne at­
letizmi de sokan kişi olmuştu.
Türkiye’de atletizmin bu ilk döne­
minde Tatavla kulübünden Konstantin
Devecis ile Celepoğlu’nun yanısıra Ga­
latasaray’dan Celal İbrahim, Sabri Ma­
hir, Beşiktaş’tan Şair Kâzım gibi isim­
ler özellikle sivrilmişlerdi.
Yine Meşrutiyet’in ilânından sonra
kurulma imkânını elde eden Osmanlı
Millî Olimpiyat Cemiyeti, 1912 Stock-
GELİŞEN BİR SPOR
DALI: II. Meşrutiyet’ten
sonra çeşitli kulüplerin
düzenlediği idman
bayramlan birçok atletin
sivrilmesine ve atletizmin
yayılmasına neden oldu.
Yine bu dönemde bayan
atletlerin yarışmalara
katıldığı bilinmektedir.
Ancak I. Dünya Savaşı’yla
birlikte henüz yeni
gelişmeye başlayan bu
dalda bir duraklama
görüldü. Savaşın bitiminden
sonra tekrar başlayan
çalışmalarda ve düzenlenen
yarışmalarda üç büyük
kulübün başı çektiği ve
Galatasaraylı Rauf
(Hasağası), Fenerbahçeli
Nureddin ve Ömer Besim
(Koşalay) gibi isimlerin öne
çıktığı görüldü. Ömn
Besim (Koşa/ay).
SPOR
Atletizm
holm Olimpiyat Oyunları’na katılacak
istekli gençleri davet eden bir ilân ya­
yınlamış ve bunu her türlü masrafları
kendilerine ait olmak üzere kabul edip
gelen iki Ermeni genci Olimpiyat Oyun-
ları’nda Türkiye’yi resmen temsil eden
ilk atletler olmuşlardı. Bu gençlerden
Mıgır Mıgıryan kendi parasıyla gittiği
Stockholm’de gülle atma, disk atma ve
dekation yarışmalarına; mensup oldu­
ğu Ermeni Ardavast kulübünün düzen­
lediği müsamereden sağlanan parayla
Stockholm’e giden Valıram Papazyan
da 1500 metre yarışmasına katılmışlar­
dı. Ay-yıldızlı forma altında yarışan bu
atletler Stockholm’de dünyanın en seç­
kin atletleri arasında bir varlık göste-
rememelerine rağmen Olimpiyat Oyun-
ları’nda Türkiye’yi ilk kez temsil eden
atletler olmak gibi bir onura sahip ol­
muşlardı.
Yine bu yıllarda sürat koşularında Si-
lifkeli Şükrü, İri Celâl, Şair Kâzım, mu­
kavemet koşularında ise Fenerbahçeli
Selâhaddin (Türsen) ve Nureddin (Ot-
mar-Savcı) gibi isimlerin sivrilmeye
başladıkları görülüyordu.
1913’te Anadoluhisarı İdman Yurdu
tarafından Anadoluhisarı çayırında dü­
zenlenen idman bayramında yapılan
koşulara erkeklerin yanısıra kız atlet­
ler de katılmış ve bayanlararası yarış­
malarda Naile, Fahriye ve Faide hanım­
lar, mesafelerinde birincilikleri paylaş­
mışlardı. (İdman, 1 Ağustos 1913, Sa­
yı: 5)
Bayanlararası yarışmaların yapıldığı
19 Temmuz 1913 günü Türk atletizmin­
de olduğu gibi Türk sporunda da önem­
li bir dönüm noktasıdır muhakkak ki.
Türk kadınının evinin penceresinden bi­
le görünmesinin bir olay teşkil ettiği bir
dönemde bu Türk kızlarının Anadolu­
hisarı çayırında herkesin önünde koş­
maları elbette ki günün koşullarına göre
çok önemli bir olaydır.
Yine aynı yılın içinde İttihat Spor
Kulübü tarafından başarılı atletlere
Sporcu Madalyası verildiği görülmüş­
tü. Onyedi yaşını bitirmiş gençlerin ka­
tılacakları sınavlar sonunda arzulanan
baraj derecelerini tutturanların bronz
madalya kazanacakları açıklanmıştı.
Konulan ve ilan edilen barajlar şöyle
idi:
100 metre: 14 saniyede,
400 metre: 65 saniyede,
1500 metre: 5 dakika 15 saniyede,
Hız alarak uzun atlama: 4.50 metre,
Hız almadan uzun atlama: 2.50 met­
re,
Hız alarak yüksek atlama: 1.35 met­
re,
Hız almadan yüksek atlama: 1.1 O
metre,
Sırıkla atlama: 2.50 metre,
7.250 ağırlığındaki gülleyi 12 metre­
ye atmak,
Diski 40 metreye atmak,
Ciriti 45 metreye atmak.
Bu baraj derecelerinde özellikle gül­
le ve disk ile cirit atmalarda konmuş
olanların zamanın ölçülerine göre fev­
kalâde yüksek olduğu dikkati çekmek­
tedir.
Atletizm Yarışmaları
26 Ekim 1913’te Fenerbahçe Kulübü­
nün Maarif Nâzırı Şükrü Bey’in hima­
yesinde Union Club sahasında düzen­
lediği atletizm yarışmalarında 100 metre
koşusunda Bedri (Yıldırım), yarı mu­
kavemet yarışında futbolcu Tripo birin­
ciliği kazanmışlardı.
28 Şubat 1914’te yine aynı sahada ya­
pılan yarışmalarda ise “ manialı 100
metre sürat ayak koşusu” nda Rıza
Bey’in 19 saniyede birinci olduğu, 100
metre sürat yarışında da birinciliği İs­
tanbul Sultanisi’nden (İstanbul Erkek
Lisesi) Ziya Bey’in kazandığı bilinmek­
tedir.
28 Mart 1914 Cuma günü Union
Club sahasında İdman Müsabakaları
adı altında yapılan atletizm yarışmala­
 SPOR 1503
A t l e t i z m , O k ç u lu k

rında çeyrek mil koşusunda İstanbul lü), Ömer Besim (Koşalay) gibi yenile­
Sultanisi’nden Ziya Bey’in birinciliği rin katıldıkları görülmüştü. Okçuluk
kazandığı; “ sıklet atma (gülle)” da Al­ 1920 yılı Haziran ayı sonunda Hi-
man Mektebi’nden Fuad Bey’in, “ ma­ maye-i Etfal (Çocuk Esirgeme Kuru­
nia yarışı 100 metre (engelli koşu)” de mu) tarafından düzenlenen Spor Bay- Osmanlı Devleti’nde Tanzimat’ın
Sanayi Kulübü’nden Hasan Bey’in, ramı’nda yapılan atletizm yarışmaları­ ilan edildiği günlerde geleneksel okçu­
“Üç mil mukavemet” koşusunda Mes’- na bayanlar da katılmıştı. luk son dönemlerini yaşıyordu. II.
ut Bey’in, “ 100 metre sürat” koşusun­ 1913 yılında Anadoluhisarı çayırın­ Mahmud, sporu asla ihmal etmediği gi­
da Galatasaray’dan Şükrü Halil Bey’­ da yarışan Naile, Fahriye ve Faide ha­ bi, ondan uzak da kalmamıştı. Saray
in; “ Tulani (uzun) atlama” da yine Şük­ nımlar gibi 1920 yılında Union Club’- bahçesinde ve bellibaşlı mesire yerlerin­
rü Halil Bey’in; “ irtifa (yüksek) atla- te yarışan Fahamet ve Şükran hanım­ de “ huzur güreşleri” yaptınrken, Mey-
ma” da da yine Şükrü Halil Bey’in bi­ ların da kim olduklarını, ne yaptıkla­ dan-ı Kemankeşâni” adıyla anılan İs­
rincilikleri kazandığı Liman dergisi ko­ rını, ne yazık ki bilemiyoruz. Türk at­ tanbul Ok Meydanı’na da sık sık gide­
leksiyonlarından öğrenilmektedir. 21 letizminin değil, aynı zamanda Türk rek burada yay gerip ok savurmak su­
Nisan 1914 tarihli Liman dergisinde ise bayanlar sporunun da öncüleri olan bu retiyle bu ata sporuyla yakından ilgile­
İstanbul Jimnastik Kulübübü tarafın­ değerli Türk kızları hakkında başkaca niyordu.
dan düzenlenen atletizm yarışmalarıy­ hiçbir bilgiye sahip değiliz.
la ilgili olarak şu eleştirinin yeraldığı Türkiye’de atletizm gerçek konumu­ Okçu Bir Padişah
özellikle dikkati çekmekteydi: nun Cumhuriyetin ilk yıllannda bulma­
“..İdmanın, sporun gençler arasın­ ya başlayacak ve bu yeni dönemde Türk okçuluk tarihinde, İl. Mahmud
da yayılmasına büyük bir gayretle ça­ Türk atletlerinin ilk büyük başarıları döneminin pek önemli bir yeri bulun­
lışılmakta ve semeresi de görülmekte ol­ görülecektir. D maktadır. Padişah okçuluk sporuna
masına rağmen halkımızın alâkasızlığı­ karşı büyük merak ve sevgi duymuş,
na hayret etmemek mümkün alamıyor. aynı zamanda adına menzil taşları dik­
Böyle şerefli günlerde koca Union Ku­ tirmiş yaman bir kemankeştir.
lüp bomboş dururken, dört adım öte­ II. Mahmud, okçuluğa 1818’de baş­
de Kuşdili çayırının tozlu dumanlı yol­ lamış ve altı ay kadar ok taliınieri yap­
ları, kadın-erkek, adam almıyor!.. Hele mıştı. Ustasının hangi kemankeş oldu­
kadın nâmına hanımlar mevkiinde an­ ğu kesinlikle bilinmezse de “Binyüzcü’"
cak üç hanımefendinin bulunması esef lerden ve Şeyhü’l-Meydan adıyla anı-
edilecek bir hâdise idi. Hiç olmazsa mü­
sabakalara iştirâk edecek gençlerin an­
neleri, akrabaları olsun orada bulunup
evlâtlarının kahramanlığını, muvaffa
kiyetini görmeliydiler. Dokuz ay evvel
Anadoluhisar’dayapılan müsabakala­
ra katılan hanımlarımız neredeler?.. ”
Ancak çok geçmeden I. Dünya Sa-
vaşı’nın patlamasıyla henüz emekleme
çağında bulunan atletizm faaliyetinin
de büyük bir duraklama devresine gir­
diği görülmüştü. Bu duraklama devre­
si savaşın sonuna dek sürmüş ancak,
1919’dan sonra ülkede atletizm faaliye­
tinin yeniden başladığına rastlanmıştı.
1919-1922 yılları arasındaki bu dev­
re Türk atletizminin yeniden canlanma
dönemi olmuştu. Bu dönemde Robert
College sahasında yapılan atletizm bay­
ramlarının yanısıra Fenerbahçe, Ana­
dolu, Beşiktaş kulüpleri tarafından dü­
zenlenen yarışmalar da Türk atletizmi­
ne büyük katkılarda bulunmuştu. Bu
dönemde yeni yeni birçok genç Türk at­
letinin parlamaya başladıkları görül­
müştü. Bunların arasında Galatasaraylı ÇOK ESKİ BİR SPOR DALI: Okçuluk kökü çok eskilere dayanan bir spor dalıdır.
Rauf (Hasağası), Beşiktaşlı Sünusi, Fe­ Osmanlı Devleti’nde Tanzimat’tan önce geleneksel olarak yapılan bu spor İstanbul'da
Meydan-ı Kemankeşâni diye adiandm/an Okmeydanı ’nda başta Padişah olmak üzere
nerbahçeli Nureddin (Otmar-Savcı), devlet ricalinin de ilgisini çekerdi. Bunun yanı sıra Osmanlı padişahları arasında
Beşiktaşlı Danis (Karabelen) ve Ali Rı­ okçu/uğa merakiı birçok hükümdarın olması bu sporun uzun yıllar ayakta kalmasını
za (Sözeralp) gibi isimlere çok geçme­ sağladı.
den Galatasaraylı Suat Hayri (Ürgüp­
1504
OKÇU BİR PADİŞAH: II.
Mahmud, Türk okçuluk
tarihinde önemli bir yere
sahiptir. Önce 900 gezlik
(594 m.) mesafeyi aşan
atışıyla "kabze almak”
hakkını kazanan II.
Mahmud, 1836’da elde
etmiş olduğu 1.228 gezlik
derecesiyle Türk okçuluk
tarihinin en iyi ilk altı
kemankeşi arasında
yeralmıştır. Bu spora olan
ilgisi nedeniyle okçuları
koruyan ve Okmeydanı ’nda
çeşitli tesisler yaptıran II.
Mahmud’un bugün aynı
yerde harabolmadan ayakta
kalan bir menzil taşı
bulunmaktadır. II.
Mahmud.
lan Okçular Tekkesi Şeyhlerinden H a­
fız Efendi olduğu söylenir.
II. Mahmud, 900 gez mesafeyi (594
m.) aşan atışını ı2 Mart ı9 ı8 ’de yap­
mıştı. Bu, bir okçunun ustalığını ve Ok
Meydanı’nda yarışmalara katılabilecek
değere ulaştığını kanıtlayan bir belge
idi. Ve savurduğu oku 900 gez mesafe­
ye (594 m.) düşüren okçular, bunu al­
maya hak kazanırdı.
“ Kabze” yi günümüzün sporcu li­
sanslarına benzetmemiz mümkündür.
Ve bu lisansı da Türk okçuluğunun en
yetkili makamı bulunan Okçular Tek­
kesi verirdi. Şeyhü’l-Meydan adıyla
anılan Okçular Tekkesi Şeyhi’yle pîr
kemankeşler, bir okçunun 900 gez me­
safeye ok savurduğunu gözleriyle gör­
dükten sonra onlara “ kabze” verirler­
di. Tekke’nin bu yoldaki kuralları son
derece kesindi.
Padişahın “ kabze merasimi” için
Matbalı Emîni Gümrükçü Osman Ağa
görevlendirilrnişti. Tören hazırlıklarının
tamamlandığı Silâhdar Ağa tarafından
Padişaha bildirildikten sonra İl. M ah­
mud, maiyeti erkânıyla Ok Meydanı’-
na gelmiş ve burada Şeyhü’l-Meydan’la
kemankeşler tarafından merasinıle kar­
şılanmıştı. Gelenekler gereği, Padişah
şölen yemeğıni Hünkâr Köşkü’nde, da­
vetliler ise Tekke’deki Meydan Odası’-
nda yemişlerdi. Bu da Türk okçuluğu­
SPOR
Okçuluk
nun sıkı sıkıya bağlı bulunduğu gelenek
ve töreler gereği idi.
Bu törelere uygun olarak yenen ye­
mekten sonra Gümrükçü Osman Ağa’-
nın beline, yaptığı çalışmaların karşılı­
ğı olarak padişah tarafından 100 bin
kuruş değerinde mücevherli bir kama
takılmış, havacı ve koruculara da İhsan­
lar dağıtılrnıştı.
O gün II. M ahmud’la birlikte, 900
gez mesafeye ok savurmuş 24 keman­
keşe de Şeyhü’l-Meydan tarafından
“ kabze” leri verilmişti. Daha sonra yeni
kabze alan kemankeşler “ Ayaktaşı”
adı verileri ok atma mahalline giderek
buradan atışlar yapmışlardı. II. Murad
o gün onbir atış yapmış, bunlardan beşi
900, 930,940 ve 951 gez mesafelere düş­
müştü.
28 Mayıs 1818’de Ok Meydanı’nda-
ki yarışmalara katılan II. Sultan Mah­
mud, Binciler kategorisinde yarışrnış ve
981 gezle (647 m.) birinciliği almışsa da
bu dereceyi kendisinden sonra gelen ke­
mankeş Buldanlı İbrahim Ağa’ya ba­
ğışlamıştı.
Il. Sultan Mahmud, 1 Temmuz 18181
de Ok Meydanı’na gelerek, oradaki ke­
mankeşlerle Hacıisınail Aykırısı deni­
len yerden Güreş Meydanı istikameti­
ne doğru atışlar yapmıştı. Bu atışlar sı­
rasında padişahın savurduğu oklardan
üçü 1^00 1001 ve 1009 gez mesafelere
ulaşmıştı. Padişah bu atışlarıyla Binci
kemankeşlerin tümünü geçtiğinden,
kendisinin Binyüzcüler kategorisine
alınması Tekke Divanı’nca uygun gö­
rülmüştü.
II. Sultan Mahmud, Binyüzcülerle
ilk yarışmasını 31 Ağustos 1818’de
“ Lenduha” mevkiinden yapmıştı. Bu
yarışmayı Şeyhü’l-Meydan Hafız Efen­
di kazanırken Il. Mahmud da hemen
ardından ikinci olmuştu.
1819’da II. Sultan Mahmud, Gök­
su’ya biniş emretmişti. Göksu meyda­
nında yapılan ok atışlarında Meleszâ-
de izzed Bey’in üstüste hava’yı aldığı
görülmüştü. Aynı yıl Dolınabahçe sırt­
larında yapılan bir yarışınayı da “ Bin-
yüzcü” lerden Şeyhü’l-Meydan Hafız
Efendi kazanmıştı.
1821 Ağustosu’ndan 1822 Ekimi’ne
kadar II. Mahmud’un da katıldığı ok
atışlarına ait Atış Günlüğü mevcuttur.
Defterdeki kayıtlardan, bu atışların
menzil bozmak için yapılmadığı öğre­
nilmektedir. Belli bir menzil seçilip ora­
dan atış yapılmadığı gibi sonuçlar da
menzil bozacak ölçülerde, yani rekor
olacak düzeyde değildir.
“ Atış Günlüğü” nde II. Sultan Mah-
mud’un çeşitli alanlarda düzenlenen ya­
rışlarda elde ettiği derecelere ait bir bir
tüm sonuçlar yer almaktadır. Bu dere­
celerde her geçen gün biraz daha iyiye
doğru bir gidişin bulunduğu gözden
kaçmamaktadır.
II. Mahmud, ilk önemli derecesini 17
Eylül 1829’da elde etmişti. İstanbul Ok
Meydanı’nda Cerrah Menzili’ndeki
1157. 5 gezlik menzil taşını 1172 gez’e
(773 m. 52 santim) götüren padişah, yi­
ne aynı yılın içinde, Yıldız havasıyla
Ekşi Menzili’ni de 1196.5 gez’e (789 m.
69 santim) götürmeyi başarmıştı. Böy-
lece II. Mahmud, İstanbul’un nanılı Ok
Meydanı’na adına mermer menzil taş­
ları diktirrnişti.
1832’de padişahın emir ve fermanıyla
Ok Meydanı’ndaki Okçular Tekkesı
esaslı bir onarımdan geçirilmiş ve ayrı­
ca ilaveler yapılmıştı. Bu onarım ve ila­
velerle Tekke, 18 oda, 4 sofa, Hünkâr
Köşkü, 1 m utfak, 1 mescid, 6 kuyu ve
1 sarnıçtan ibaret büyük bir tesis .hali­
ne gelmişti.
1835, II. M ahmud’un okçuluk haya­
tının en başarılı yılı olmuştu. Bu yılın
içinde padişahın üç önemli menzilde ta­
şını sürdürdüğü görülmüştü. 7 Eylül
1835’te E!cşi Menzili’ndç 1196.5 gez
mesafeye dikili taşını 23 gez aşıp 1219.5
gez (804 m. 87 santim) mesafeye yeni
 SPOR 1505
Okçuluk, Jimnastik

bir taş diktiren II. Sultan Mahmud’un, nedenler olmuştu. Bu dönemde ok ve

14 Eylül 1835’te yine Ok Meydam’- yay yapımıyla uğraşan sanatkarların Jimnastik
nın Topyeri Menzili’nde Pehlivan Ali mesleklerini terkettikleri görülmüştü.
Bey’in 1213.5 gez mesafede bulunan ta­ Büyük ustaların da pek çoğu öldüğün­
şının 7.5 gez uzağına ok uçurarak den bu dönem Türk okçuluğunun çök­ Osmanlı Devleti’ne gelen ilk “ mo­
1221 gez (805 m. 86 santim) mesafeye meye başladığı, hatta yokolduğu dev­ dern spor” jimnastik oldu. Ülkenin Ba-
yeni bir taş diktirdiği görülmüştü. 23 re olarak da kabul edilebilir. □ tı’ya dönük ilk kültür yuvalarından biri
Ekim 1835’te de Il. Mahmud, Cerrah
Menzili’nde 1172.5 gez mesafede bulu­
nan taşını 12 gez aşarak 1184.5 gez me­
safeye (787 m. 77 santim) taş sürdür­
müştü.
Bu yılın içinde Ok Meydanı’nda Hü-
sameddin Paşa, Mehmed Ali Bey, İz-
zeddin Bey, Asir Efendi-zide Taceddin
Molla, Kâtip Nurnan Bey-zâde Vassaf
Efendi gibi kemankeşlerin de adiarına
taş diktirdikleri görülmüştü.
Türk okçuluğunun gelmiş geçmiş
tüm kemankeşlerinin tüm menzillerde
yaptıkları atışlar sıralamasında II. Sul­
tan Mahmud 1836’da elde ettiği 1228
gezlik derecesiyle altıncı sırayı işgal et­
mektedir. Türk okçuluk tarihinin gel­
miş geçmiş en iyi ilk altı kemankeşi ara­
sında bir padişahın yeralması hiç kuş­
kusuz önemli bir olaydır.
Resmî kayıtlar ve belgelere göre Türk
okçuluk tarihinde menzil atışlarında ilk
10 sırayı şu kemankeşlerin işgâl ettik­
leri görülür:
1. Tozkoparan (Ahmed Ağa)1281 gez
2. Bursalı Şücâ 1271 gez
3. Solak Bâli 1239 gez
4. Havandelen 1235 gez
5. Kaptan Sinan 1232 gez
6. II. Sultan Mahmud 1228 gez
7. Çullu Ferruh 1223 gez
8. Deve Kemal 1205 gez
9. Arap Kemankeş 1124 gez
10. Benli Karagöz 1161 gez
(1 gez, santime tekabül etmekte
olup bir ok boyunun uzunluğudur ve
Türk okçuluğundan mesafeler bir ok
boyu olan “ gez” le ölçülmüştür.)
ll. Mahmud devri, Ok Meydanı’nın
en görkemli dönemlerinden birini oluş­
turmaktadır. Bu dönemde ok ve okçu­
luk gereken büyük ilgi ve saygıyı faz­
lasıyla görmüş, bunun semerelerini de
fazlasıyla vermişti.
Türk okçuluğu daha sonra bir du­
raklama ve zayıflama dönemine girmiş­
ti. Bu, II. Abdülhamid döneminin son­
larına dek sürmüştü. JİMNASTİĞİN ÖNCÜLERİ: Galatasaray Lisesinde jimnastik öğretmenliği yapan Jf.
Ve bundan sonra da Türk okçuluğu Moiroux’un yetiştirdiği Ali Faik Bey (Üstünidman) ilk jimnastikçilerimizdendir. Faik
Bey'in yetiştirdiği Selim Sırrı Bey (Tarcan) ise yanm yüzyıl boyunca vapltğı hocalık
hızlı bir çöküş devrine girmişti. Ateşli sırasında jimnastiğin yayılması için uğraş vermiş ve birçok ünlü adm yetişmesini
silahların ön plana girmesinin yanısıra sollamıştır. Çeşitli askeri ve sivil okullarda görev yapan Selim Sırrı Bey, İsveç'te beden
okçuluğa verilen önem ve değerin hız­ eğitimi öğrenimi de yapmıştır. Galatasaray Lisesi'nde jimnastik gösterisi.
la azalması hu çöküntüyü hızlandıran
1506
ÖNEMLİ BİR TARTIŞMA: Türk jimnastik tarihinde çok uzun sürecek bir tartışmanın başlangıcı 19/0’lara kadar uzamr. Bu
dönemde İsveç’e jimnastik öğrenimi için giden Selim Sırrı Bey, dönüşte aletsiz İsveç jimnastiğini savunurken, Almanya’da öğrenim
görüp dönen Mazhaı Bey (Kazancı) de, aletli jimnastiğin yerleşmesini istiyordu. Bu tartışma sonunda özellikle spor öğrenimi yapan
sivil okullarda İsveç jimnastiği egemen olurken, askeri okullarda da aletli Alman jimnastiği etkinlik kazanıyordu. Selim Sırrı Bey
(solda), Mazhar Kazancı (sağda).
olan Mekteb-i Sultanî l868’de açılırken
Fransa’dan getirtilmiş olan öğretmen­
ler arasında M. Curel adında bir de jim­
nastik öğretmeni bulunuyordu. Bu zat
okulun en geniş salonunu “ spor salo­
nu” haline getirirken, Fransa’dan ge­
tirttiği gerekli aletlerle burayı donatmış
ve okulda mükemmel bir “jimnastikha-
ne” meydana getirmişti. Ve M. Curel
burada öğrencilere ilk jimnastik ders­
lerini vermeye başlamıştı.
M. Curel’den sonra 1874’te okula M.
Moiroux adında bir jimnastik öğretme­
ni gelmişti. Aynı zamanda kendisi de
mükemmel bir jimnastikçi olan M. Mo-
iroııx bu okulda gerçek jimnastiğin ku­
rucusu olurken başta Ali Faik Bey (Üs-
tünidman) olmak üzere birçok öğrenci
yetiştirmişti.
Daha sonra bu isimlere yine Faik
Hoca’nın öğrencilerinden bulunan Se­
lim Sırrı Bey’in katıldığı görülür.
Ali Faik Bey (Üstünidman), 1874’te
okuldan mezun olur olmaz Mekteb-i
Sultanî’de öğretim üyesi olarak görev
almış ve 1924’e kadar aralıksız tam ya­
rım yüzyıl bu vazifede kalmıştı. Faik
Bey bu sürelin içinde Türkiye’de m o­
dern anlamdaki jimnastik sporunun
kökleşip yayılmasında başrolü oyna­
mıştı. Bu arada 1889'üa Jimnastik ya­
hut Riyâzeı-i Bedeniyye adı altında
bir deeser yayınlamıştı. Bu, l'ürk spo­
SPOR
Jimnastik
runda yazılmış ilk kitap olması bakı-
nıından ayrı bir değer taşımaktadır.
Faik Bey sivil okullarda faaliyet gös­
terirken, askerî okullarda da Mazhar
Bey modern jimnastiğin yayılmasında
başrolü oynamış ve başarılı bir öğret­
men olarak pek çok asker jimnastikçi
yetiştirmişti.
Mekteb-i Sultanî’yi bitirdikten son­
ra 1890’da Mühendishane-i Berri-i Hü-
mayün’a giren Selim Sırrı Bey, modern
jimnastik sporunu İzmir’e sokan kişi
olmuştu.
1900’da Yüzbaşı rütbesiyle İstan­
bul’a dönen Selim Sırrı, öğretmenlik
hayatına Mühendishane İdadisi, Hen-
dese-i Mülkiye ve Harbiye mekteplerin­
de devam etmişti. Beden eğitimi ve esk­
rim öğretmeni olarak da uzun bir süre
çeşitli okullarda görev almış ve pek çok
öğrenciler yetiştirmişti.
İlk Jimnastik Kulübü
Bu arada 1903’te, Mazhar Hoca (Ka­
zancı) ile bu spora gönül vermiş arka­
daşları Türkiye’nin ilk jimnastik kulü­
bünü kurmuşlardı. Bu kulüp, Saray
Nâzırı Osman Paşa’nın Beşiktaş’ın Se-
rencebey yokuşundaki konağında ku­
rulan Beşiktaş Osmanlı Jimnastik Ku­
lübü idi. Kulübün kurucuları arasında
Osman Paşa’nın oğulları da bulunuyor­
lardı. Bu konağın selâmlık bölümünde
vücut bulan kulüpte, barfiks, paralel,
halka çalışmalarının yanı sıra çeşitli
jimnastik hareketleri ve halter deneme­
leri yapılmaktaydı. Daha sonra bu fa­
aliyetlere güreşle boksun da katılacağı
görülecekti. Mehmet Ali Fetgeri ise bu
kulüpte jimnastik faaliyetinin en önde
gelen isimlerinden biri olarak dikkatleri
çekmekteydi.
Beşiktaş Bereket Osmanlı Jimnastik
Kulübü, Türk jimnastik sporuna pek
büyük katkılarda bulundu. Bu kulübün
çatısı altından İstanbul’un ve Türkiye’­
nin ilk ünlü jimnastikçileri arasında ye-
ralan nice isimler yetişti. O tarihlerde
halter sporu da “ Ağırlık kaldırma” adı
altında jimnastik sporunun bir parçası
sayıldığından Türkiye’nin ilk ünlü hal­
tercilerinden pek çoğunun burada ye­
tiştikleri görüldü.
Beşiktaş’ın yanısıra İstanbullu Rum­
ların en eski spor kulüpleri arasında bu­
lunan Tatavla Kulübü de jimnastik spo­
runa faaliyeti arasında yer veren ilk ku­
ruluşlardan biri olarak dikkat çekmek­
tedir.
Daha sonraları Fenerbahçe Spor Ku-
lübü’nün de jimnastik sporuna kapıla­
rını açtığı ve bu kulübün Kadıköy Kuş­
dili çayırındaki lokal binasında da jim­
nastik çalışmalarının başladığı görüle­
cekti.
1906’da Türk jimnastikçileri ilk kez
 SPOR 1507
Jimnastik

yurt dışına çıktılar ve 1906’da A tina’­ piyat Oyunlan’nın kurucusu Baron Pi- Bu arada II. Sultan Abdülhamid’in
da, Modern Türk Olimpiyat Oyunları’- erre de Coubertin tarafından özel ola­ istibdat rejimi yüzünden yurt dışına ka­
nın 10. yıldönümü münasebetiyle dü­ rak davet edilmişti. Modern Olimpiyat çan Mazhar Hoca da Almanya’da jim­
zenlenen “ A ra Olimpiyat” ta yarıştılar. Oyunları’nı dünyaya yaymak amacıy­ nastik sporu üzerinde uzun yıllar süren
Osmanlı Devleti’ni ilk kez yurt dışında la büyük bir geziye çıkan Baron Pierre çalışmalarda bulunmuştu.
bir yarışmada temsil edenler, İstanbul de Coubertin, bu arada İstanbul’a da
Uzun Süren Tartışma
Tatavla Kulübü’nün jimnastikçileriydi­ uğramış ve Mekteb-i Sultanî’de öğret­
ler. Bunlar; Yorgo ve Niko Alibranti men olan arkadaşları tarafından ken­ İşte Türk jimnastik sporunda çok
kardeşlerdi. Yorgo Alibranti, Atina’da disine mihmandar olarak verilen Ale- uzun yıllar sürüp gidecek olan bir an­
“ İki elle 10 metrelik ipe tırmanış” ya­ ko Mulos’le tanışmıştı. Bu genç mih- laşmazlık bu dönemde başlamıştı. Maz­
rışmasını 11.4 saniyelik bir Dünya ve mandarımn iyi bir jimnastikçi olduğu­ har Hoca, Almanya’dan âletli jimnas­
Olimpiyat rekoruyla kazandı. Bu, Türk nu öğrenen Baron Coubertin, onu tik konusunda tam bir uzman olarak
jimnastik sporu tarihinde önemli bir 1908’de Londra’da yapılan ilk Olimpi­ yurda dönerken, Selim Sırrı Bey de,
olaydı. Bu rekor ancak 1924’te Paris yat Oyunları’na davet etmiş ve kendi­ âletsiz İsveç jimnastiğinin tam ve ateş­
Olimpiyat Oyunları’nda kırılabilecek- sine bonservisi bizzat vermek suretiyle li bir taraftan olarak Stockholm’daki
ti. Türkiye’nin ilk kez bir Olimpiyat’ta öğrenimini tamamlayıp yurda dönmüş­
temsiiini sağlamıştı. Aleko Mulos Efe- tü.
Olimpiyatlara İlk Katılan Sporcu di, dünyanın en seçkin jimnastikçileri­ Bundan sonra ülkede, bir “ âletli jim-
1908 Londra Olimpiyat Oyunları’- nin katıldıkları bu olimpiyatta bir var­ nastik-âletsiz jimnastik” çatışması baş­
nda Türkiye ilk kez temsil olunmuştu. lık gösterememiş, fakat “ Olimpiyatla­ lamıştı. Bu, bir başka anlamda İsveç’­
Bu da bir jimnastikçi idi. Mekteb-i Sul- ra katılan ilk Türk sporcusu” olmuş­ le Alman jimnastikleri arasındaki çatış­
tani’den, Faik Hoca’nın öğrencisi bu­ tu. maydı. Bu arada Selim Sırrı’nın hoca­
lunan Aleko Mulos Efendi, Olimpiyat Yine aynı yıl; 1908 Meşrutiyeti’nin sı ve Türk jimnastik sporunun kurucu­
Oyunları tarihinde Türkiye’yi temsil ilânından hemen sonra Selim Sırrı Bey’- su bulunan Faik Üstünidrnan da âletli
eden ilk sporcu olması bakırnından ayrı in yüksek beden eğitimi öğrenimi yap­ jimnastik tarafında ve Mazhar Kazan-
bir önem ve değer taşımaktadır. O ta­ mak üzere Harbiye Nezareti tarafından cı’nın yanında yeralmaktaydı. Ancak
rihlerde Türkiye’de henüz bir Millî İsveç’e gönderilmesi Türk sporunda Selim Sırrı Bey, inandığı “ İsveç jimnas­
Olimpiyat Komitesi mevcut bulunma­ önemli bir dönüm noktası daha teşkil tiği” yolundan asla şaşmıyor ve bu ko­
dığından, Mulos Efendi, Modern Olim­ etmişti. nu üzerinde inatla duruyordu.
Bu amansız savaşı Selim Sırrı Tar-
can’ın kazandığını kabul etmek gerekir.
Bunda da onun İsveç’ten dönüşte Er­
kek Muallim Mekteb-i Alisi’ne öğret­
men olarak atanmasının büyük etkisi
olmuştu. Böylece Selim Sırrı Bey, Tür­
kiye’nin dört yanına yayılan öğrencile­
rini “ İsveç Jirnnastiği” esasıyla yetiş­
tirmiş, onlar da öğretmen olarak gittik­
leri yerlerde hep bu jimnastiği yaymış­
lardı. Böylece âletli jimnastik ancak
Mazhar Kazancı Hoca’nın öğretmenlik
yaptığı askerî okullara inhisar etmişti.
191 9-1922 arasında gülle kaldırma
(halter) jimnastik sporundan tamamen
kopmuş ve bağımsızlık kazanmıştı ki,
bu da âletli jimnastik sporuna inen ye­
ni bir darbe olmuştu.
Bu arada yine Selim Sırrı Tarcan’ın
aracılığıyla birçok genç beden eğitimi
öğretmeni yüksek ihtisas yapmak üze­
re İsveç’e gönderilmiş ve •memlekette
“ İsveç Jimnastiği” daha fazla yerleşip
kökleşme imkânına sahip ofrnuştu.
İLK JİMNASTİK KULÜBÜ: Osman Paşa'nın Serencebey’deki konağında kurulan Aradan geçen uzun yıllar sonunda
Beşiktaş Osmanlı Jimnastik Kulübü'nde barfiks, paralel ve çeşitli jimnastik Mazhar Kazancı Hoca’nın görüşünde
hareketlerinin yanı sıra o sırada daha jimnastiğin bir parçası sayılan halter de hak kazandığı gerçeği, jimnastikte Tür­
yapılıyordu. Kulübün kurucuları arasında yeralan Mazhar Hoca (Kazancı) ve Mehmet kiye’nin ne kadar geri kaldığı ortaya çı­
Ali Fetgeri gibi isimler vardı. O dönemin ilk jimnastikçileri bu kulüpten yetişerek,
kınca anlaşılmış, günümüz jimnastiği
jimnastiğin başka yerlerde de yayılmasına önayak oldular. Kulübün kurucuları Mazhar
Hoca (ortada oturan), Ahmet Fetgeri (arkada soldan 3.), Fuad Balkan (sağ başta âletli jimnastiğe dayanmış, İsveç jim­
ayakta), Osman Paşazade Hüseyin Bey (sağ başta oturan). nastiği ise bir fantezi olmaktan ileri gi­
dememişti. D
1508 SPOR
Halter, Bisiklet

"AĞIRLIK K A ttu R M A " Önceleri "ağırlık kaldırma" adıyla jimnastik sporunun hir
parçası olan halter. 1920'den sonra bağımsız, bir spor dalı olarak yapılmaya baş!andı.
Özellikle bu dönemde öğrenim düzeyi yüksek kişilerin halterle uğraştığı görülmektedir.
O yıllarda bir halter çalışması.

Halter Gülleci Cemal (Erçman)’la Neyzen Şev­

ki (Sezgin) özellikle öne çıkan isimler Bisiklet
oldular.
Modern anlamdaki halter sporunun Ağırlık kaldırma adı altında ve alet­ Dünyada ilk bisiklet yarışı 1869’da
Türkiye’ye girişi 1890’1ı yıllara rastlar. li jimnastik sporunun bir parçası ola­ Paris’le Rouen arasında yapılmıştır.
Çok daha önceleri Türklerde “ ağırlık rak Türkiye’ye giren ve gelişen halter 1897’de ise Selânik’te büyük bir velod-
kaldırma” denemelerinin yapıldığı, çe­ 1920’li yıllardan itibaren jimnastik spo­ romun bulunması bu sporun Osmanlı
şitli devirlerde, özellikleOsmanlı ordu­ rundan koparak gerçek kimliğiyle or­ Devleti’ne erken geldiğini gösterir. Şeh­
sunda kalkan ve gürzlerle talim edildi­ taya çıkarken yeni yeni genç halterci­ rin en büyük tütün deposunun hemen
ği tarihçe bilinen bir gerçektir. Öte yan­ ler de bu sporda varlıklarını gösterme­ yanındaki geniş alanda yükselen bu
dan IV. Murad’ın Bağdat seferi sırasın­ ye başladılar. toprak velodrom aynı zamanda tribün­
da Konya Ovası’nda, askerin gözü Halter sporunun Türkiye’deki ilk dö­ lerini dolduran seyircileriyle de ülkede
önünde gürz kaldırma idmanları yap­ neminde, bu sporla meşgul olanların bisiklet sporunun yalnız tanınmakta ol­
tığı bilinir. kültür düzeylerinin yüksekliği özellik­ mayıp aynı zamanda sevilmekte oldu­
Nitekim halter de önceleri “ ağırlık le dikkati çekmektedir. D ğunu da gösteriyordu.
kaldırma” adıyla ve jimnastik sporu­
nun bir parçası olarak Türk sporuna
girmişti. Nitekim Türk jimnastikçiliği-
nin öncüsü sayılan Faik Hoca’nın (Üs-
tünidman) aynı zamanda Türk halter
sporunun da ilk büyük ismi olduğu bi­
linir. Faik Bey, uzun yıllar öğretmen­
lik yaptığı Mekteb-i Sultanî’de (Gala-
tarasay Lisesi) jimnastiğin yanısıra hal­
ter sporunda da sayısız öğrenci yetiştir­
mişti.
F.aik Bey’in halter çalışmalarını 113
kiloluk ağırlık kaldırmak suretiyle yap­
tığı bilinir. Bu tarihlerde Yunanlı hal­
terci Yataganos’un 112.5 kilo ağırlık
kaldırmak suretiyle 1896 Atina Olimpi­
yat Oyunları’nda şampiyonluğu kazan­
dığı hesaplanırsa Faik Üstünidman’ın
bu spordaki başarısı çok daha anlaşı­
lır.
1920’li yılların başlarında halter spo­
runa yeni yeni genç değerlerin gelmeye
başladığı görüldü. Bunların arasında
 SPOR 1509
Bisiklet

Osmanlı İmparatorluğu sınırları için­

de ilk bisiklet yarışlarının burada yapıl­
dığı ve kalabalık bir meraklı kitlesi ta­
rafından ilgiyle izlendiği bilinmektedir.
Gerek bu velodromda, gerekse Selânik
Kışlası önünde yapılan bisiklet yarışla­
rında Enver Paşazâde Mustafa Bey,
Nobile ve Modyano efendilerin kendi­
lerini gösterdikleri ve ilk bisiklet yarış­
larının şampiyonluklarını aralarında
paylaştıkları bilinmektedir.
İstanbul’da ise ciddi bir bisiklet spo­
ru faaliyeti ancak 1910’da başlayabil­
mişti.
Gerçi Meşrutiyetin İlânı’ndan önce
de İstanbul’da, bu yolda yapılan bir gi­
rişime rastlanmaktadır. Bu, İstanbul’­
daki bâzı bisiklet acentalarının giriştik­
leri bir denemedir. Avrupa’nın ünlü bi­
siklet firmalannın İstanbul'daki temsil­
cileri ve satıcıları olan bu firmalar, bi­
siklet sporunu halka sevdirmek ve bi­
siklet satışı sağlamak amacıyla İstan­
bul’un Tepebaşı semtinde büyük bir be­
ton pist yaptırarak burada halk arasın­
da çeşitli bisiklet yarışları düzenlemiş­
lerdi. Bu yarışlar halkın ilgisini çekmiş
ve bisiklet sporunu tanıtmış ve sevdir­
mişti. Ancak bu girişim, ciddî bir spor
yarışmasından ziyade hevesliler arasın­
da iddialı bahisler ve acenteler için de
bir “ bisiklet reklâmı” olmaktan öteye
gidememişti. Ve kısa bir süre sonra da
tüm çekiciliğini yitirivermişti.
Meşrutiyetin ilânını müteakip İstan­
bul’da bisiklet sporunda ilk ciddi adım­
ların atıldığı görülür. Bu yeni ve câzıp
spor dalına faaliyeti arasında yer veren
ilk spor kulübü de Fenerbahçe olmuş­
tu. Fenerbahçe kulübünde 1912’de baş­
layan bu bisiklet faaliyetinin ortaya çı­
kardığı ilk ünlü isimler arasında Vecdi
(Çağatay) ve Şinasi beylerle Alber Efen-
di’nin isimleri baş sırayı işgal etmekte-
dir.lstanbul’un Kadıköy semtinde ve
meşhur Union Kulüp sahasında yapı­
lan ilk resmî bisiklet yarışlarının şampi­
yonluklarının Fenerbahçeli bu üç bisik­
letçi arasında paylaşıldığı bilinmektedir.
Bundan sonra bisiklet sporu hızla ya­
yılmaya başlamış ve 1920’1i yıllarda İs­
tanbul’un çeşitli yerlerinde (Talimhane,
Makriköy vd) de bisiklet yarışlarının YENİ BİR SPOR: Bisikletin hir spor aracı olarak kullanılması çok eski değildir.
yapılmaya başladığı görülmüştü. Bu Dünyada ilk bisiklet yarışları /869’da Paris ile Rouen arasında yapılmıştır. Kısa süre
hızlı yayılış ve gelişme bisiklet sporun­ sonra da !897'de Selanik'te toprak btr velodromda bisiklet yarışlarının yapılmış olmast,
da yeni yeni genç isimlerin ortaya çık­ hu sporun Osmanlı Devleti’ne erken geldiğini göstermektedir. Bundan sonra İstanbul’da
görülen ilk girişim tarihi 19/0’dur. II Meşrutiyet ’ten sonra bisikletin yaygmlaşmastyla
malarına yol açmıştı ki, bunlar Cum­ birlikte sporu da ilgi görmüş ve hı.tıa İstanbul’un dışına Anadolu’m da vaytlmıştır. İlk
huriyetin ilk yıllarında Türk bisiklet yangılardan hır grup füstle). Hur.su ’da Sanayi .Sergisi Bisiklet i arşlar birinci olan
sporunda gerçek yerlerini ve ünlerini İstanbullu Hafız. Meiımed Ati Efendi tabla), Taksim snt.lt bisiklet pisti (yan sayfada).
bulacaklardı. D
1510
GEÇ GELEN BİR SPOR:
Boks özellikle 1910’lu
yıllarda hızlı'bir gelişme
gösterdi. Bundan önce
modern anlamlı baksun
yapıldığına ilişkin bir bilgi
yoktur. Buna rağmen kısa
sürede rağbet gören bu spor
dalında yabancı hocaların
yetiştirdiği ünlü boksörler
isim yapmışlardır. Bunlar
arasında Sabri Mahir yurt
dışında da ün kazanmıştır.
Mütareke günlerinde ise
ünlü İngiliz Kemal’in yanı
sıra Yavuz İsmet (Uluğ),
Ziya Bayer, Mısırlı Mazhar,
Hilmi Hoca gibi boksörler
de başarı kazanmışlardır.
Mütareke döneminde
yabancı askerlere karşı
başarılı maçlar çıkaran
Yavuz İsmet (Uluğ).
Boks
1908 öncesinde Osmanlı İm parator­
luğu sınırları içinde modern anlamda
boks yapıldığına dair bir belge ve bilgi
elde mevcut değildir. Bu sporun tanın­
ması konusunda İstanbul’a yerleşmiş
bulunan İngiliz ailelerinden bazı fert­
lerin öncülük ettikleri söylenir. Ancak
bu İngiliz ailelerin mensupları arasın­
da yapılan tek tük boks maçlarının
Türkiye’de boksun yerleşip yayılması­
na sebep olduğu asla söylenemez.
Boks sporunun 1910’lu yıllarda İs­
tanbul’da yaygınlaşmaya başladığı gö­
rülür. Mekteb-i Sultanî (Galatasaray
Lisesi) öğretmenlerinden M. Jouvery’-
nin yetenekli bulduğu bazı öğrencileri­
ne boks dersleri vermesi ortaya Sabri
Mahir gibi bir boksörün çıkmasına se­
bep olmuştu. Bir jimnastikçi ve futbol­
cu olan Sabri M ahir’in yurt dışına git­
tiği ve Fransa’da profesyonel boksa ge­
çerek Orta sıklette Avrupa şampiyon­
luğu finaline kadar yükseldiği bilinmek­
tedir. Daha sonra Almanya’ya geçen
Sabri Mahir ağır sıklette Dünya şampi­
yonu olacak Max Schmeling’i yetiştir­
miştir. 1911 ’de İspanya’da yaptığı bir
maçta karşısına çıkarılan İspanya şam­
SPOR
Boks
mal takma adıyla tanınan Esat Tomruk
işgal yıllarında çıktığı Beyoğlu ringle­
rinde işgal kuvvetlerine mensup asker '
boksörler karşısında yaptığı maçlarda
aldığı başarılı sonuçlarla kendini gös­
termişti.
Yine bu karanlık günlerde Mazlum
Kemal, Ziya Boyer, Mısırlı Mazhar,
Hilmi Hoca ve Fenerbahçeli ünlü fut­
bolcu Yavuz İsmet (Uluğ) gibi isimler
de boks ringlerinde yabancı asker bok­
sörler karşısında başarı kazanmışlardır.
Yavuz İsmet, askerî bir öğrenci bu­
lunduğundan onun İşgal kuvvetlerine
mensup asker boksörlerle yaptığı maç­
larda kazandığı galibiyetler halkın üze­
rinde anlamlı bir sevinç uyandırmak­
taydı.
Bu devrin diğer ünlü baksörleri ara­
sında Zeynel Abidin Akandere, bir Be­
yaz Rus olan Kirpit ve bir Musevî gen­
ci olan Saranga’nın isimleri de sayıla­
bilir.
İstanbul’da ilk boks kulübü 1919­
1920 yıllarında Akşiyani adında bir
Musevî tarafından kurulmuştu. Fran­
sa Boks Federasyonu’nun himayesinde
kurulan bu boks kulübünün kiraladığı
Taksim Çeşmesi yanındaki Şantekler
salonu her hafta yapılan iddialı boks
maçlarına sahne olmuştu. Bu kulüp
piyonunu kanlar içinde bırakıp hasta­
nelik etmesinden sonra Ispanya’da bir
Türk boksuna pek büyük olmasa bile
birtakım katkılarda bulunmuştur. An­
süre boksun yasaklanmasına da sebep cak bu kulübün kiralamış olduğu
olmuştu. “Chant- Eclaire (Şantekler)” salonunun
Sabri Mahir Bey, Avrupa ringlerin­ Türk boksu üzerindeki etkisinin pek
de başarılar peşinde koşarken İstan­ büyük olduğu rahatlıkla söylenebilir.
bul’da Beşiktaş semtinde oturan bir Ayrıca Rumeli Caddesi’nin köşesin­
avuç genç heveskâr, Beşiktaş Jimnas­ de bugün Yapı Kredi Bankası binasının
tik Kulübü çatısı altında ilk boks faali­ bulunduğu yer ve çevresinde bulunan
yetini başlatmış bulunuyorlardı. Bu Osmanbey Bahçesi de bu yıllarda boks
gençler arasında Kenan, Hüseyin Hüs­ maçlarına sahne olmuştu.
nü, Haydar, Şekip, Şevket, Kemal Hul- I. Dünya Savaşı’nın patlaması üze­
ki, Kemal Begof, Said, Edip beylerle rine Fransa’da yükseköğrenimini yarı­
Osman Paşa’nın oğulları Hamza Os­ da bırakarak Türkiye’ye dönen Eşref
man (Erkan), Bekir Osman ve Gazi Os­ Şefik Bey (Atabey) de, modern boks
man beyler bu spor dalında kendileri­ sporunun Türkiye’ye girmesinde önem­
ni ilk gösterenler olmuşlardı. li rol oynamıştı. Kişisel ınerakıyla P a­
Mütarekeyi izleyen işgal yıllarında ris’te boks dünyası içinde yıllarım ge­
Türkiye’de boks sporunun birden geli­ çiren ve özellikle profesyonel maçlar­
şip yayıldığı görülür. İşgal kuvvetleri­ dan çok şeyler öğrenen Eşref Şefik ye­
ne mensup yabancı asker ve subayların tenekli gördüğü Türk gençlerini yetiş­
kendi aralarında yaptıkları iddialı ve çe­ tirmeye önem vermiş ve birçok genç
tin boks maçları yalnız halkın bu spo­ boksör yetiştirmiştir.
ra ilgisini çekmekle kalmamış aynı za­ I. Dünya Savaşı’nı izleyen yıllarda
manda Türk gençlerini de bu spora kar­ Fransa’da ünleııen Fenerbahçeli Nuri
şı heveslendirmişti. Bey, orada “ Çanakkale Fırtınası”
Mütareke yıllarında Türk gençleri adıyla tanınmıştı. Nuri Kadıköylü, Sab-
arasında başgösteren bu boks merakı­ ri Mahir’den sonra Avrupa ringlerinde
nın ringlere çektiği isimler arasında Esat Türk boksunu lâyıkıyla temsil eden ilk
Tomruk da bulunmaktadır. İngiliz Ke­ Türk boksörü olmuştu. □

Binicilik
İstanbul At Yarışları’nın düzenlen­
mesi ve ardından Harbiye Nâzırı Enver
Paşa’nın önayak oluşu sonucu 1913’de
ilk Türk binicilik kulübü olan Sipahi
Ocağı kurulmuştu. Memlekette at bin­
me hevesini artırm ak ve atlı sporu yurt
düzeyine yaymak amacıyla kurulan bu
kulübün kurucuları arasında Mahmud
Şevket Paşa’yla Mahmud Muhtar P a­
şa gibi devrin ileri gelen devlet ricâli de
bulunmaktaydı.
22 Mart 1913’te resmen kurulan Si­
pahi Ocağı, ordunun da geniş yardım­
larını görmüş ve kulüp kısa bir süre
içinde büyüyüp gelişerek İstanbul’un en
gözde derneklerinden biri halini almış­
tı.
Kulüp bir yandan ana amacı olan atlı
spor faaliyetini sürdürürken, bir yan­
AT NESLİNt ISLAH: İlk yıllarda yarışlara katılan atların çoğu Arap atlarıydı. Çöl koşullarına
bünyeye sahiptiler. Bu arada kurulan haralarda da at neslini geliştirme çalışmaları yapılıyordu. Sipahi Ocağt’na bağlı olarak at
neslini ıslah etme çalışmaları da başlamıştı. Bursa'da Sanayi Sergisi’nde Çifteler Harası‘ndan bir at.
SPOR
Binicilik, A t Yarışları
dan da sosyal faaliyetiyle tüm İstan­
bul’un seçkin ailelerinin gözbebeği ha­
line gelmişti. Kulübün manejleri oldu­
ğu gibi salonları da büyük bir kalaba­
lıkla dolup taşıyordu. Bu sosyal faali­
yet sayesinde atlı sporlar İstanbul sos­
yetesini de kendine çekmişti ki, bu da
hızlı gelişmedeki en önemli etkenlerden
biri olmuştu.
Ancak çok geçmeden patlak veren I.
Dünya Savaşı’yla onu izleyen karanlık
mütareke günleri Sipahi Ocağı’nı çok
kötü günlere sürükledi. Bu zor günler­
de gerek atiann iaşesi, gerekse kulübün
hayatını sürdürebilmesi çok büyük
problem olmuştu. Mütarekeyi izleyen
işgal günleri ise bu sıkıntılı günlerin tu­
zu biberi olmuştu. İşgal Kuvvetleri Ku-
mandanlığı’nın olanca husumetini üze­
rine çeken kulüp birkaç idealistin bü­
yük fedakârlık ve gayretleriyle ancak
ayakta kalabilmişti. D
15! 1
At
Yarışları
Türk sporunda birçok spor dalları­
nın olduğu gibi at yarışları’nın da do­
ğum yeri İzmir’dir. Ülkemizde bugün­
kü şekline en yakın at yarışlarının 1900:
da İzmir’de yapıldığı bilinir. Bu konu­
da öncülükyapan kişi ise İzmir’de yer­
leşmiş bulunan Mr. Patterson adında
bir İngiliz işadamıdır. Onunla işbirliği
yapan İzmirli Musevilerden Riz ve Al-
yoti efendiler ile Evliyazâde Refik Bey’-
in girişimleri sonucu, o zamanlar Pa-
radisu adıyla anılan bugünkü Şirinyer’-
deki geniş bir alan, bu şahıslar tarafın­
dan kurulmuş bulunan Sınyrna Races
Club’e (İzmir Yarış Kulübü) hükümetçe
tahsis olunmuştu.
Mr. Patterson ve arkadaşları tarafın­
dan bu alanda kurulan ve günün koşul-
alışkın hu atlar day

İLK YARIŞLAR: Kurallara uygun ilk at yarışları İzmir’de Yarış Kulübü’nün hipodromunda düzenlendi. Bundan sonra at yarışlarına
ilgi arttı. İstanbul'da ilk at yarışlarım düzenleyen Evliyazade Refik Bey, Enver Paşa’dan yardtm istemiş ve bazı devlet ricalinin de
desteğini almıştı. Yarışlar Veliefendi çayırında yapılmış, burası daha sonra inşa edilerek hipodrom yeri olmuştur. Balıkesir at
yarışlarında 20 lira ikramiyeli Şimendifer Koşusu.
larına göre oldukça modern olan ilk hi­
podromda, İngiltere’den getirtilen ya­
rış atları ve jokeylerle ‘İzmir At Yarış-
ları’na başlanmıştı (1900). Bu arada yi­
ne Smyrna Races Club tarafından Bu-
ca tren istasyonu arkasındaki alanda
İngiltere’den getirtilen atlar için de özel
ve gâyet güzel ahırlar yaptırtılmıştı.
Kurallara tamamen uygun biçimde­
ki ilk ciddî at yarışları Smyrna Races
Club tarafından Paradisu’daki bu hi­
podromda düzenlenmişti. Önceleri yıl­
da bir kez yapılan yarışlar zamanla il­
ginin artmasıyla daha da sıklaştırılmış
ve yılda birkaç kez yapılmaya başlan­
mıştı. Hele at yarışlarında müşterek ba-
hisin tatbikinden sonra bu ilginin büs­
bütün arttığı görülmüştü. Bunun doğal
sonucu olarak da Smyrna Races Club'-
ün hipodromu büyük seyirci kalabalı­
ğı ile dolup taşınaya başlamıştı.
İzmir At Yarışları sürüp giderken
Samsun’da da M utasarrıf Hilmi Bey’-
in kişisel çabası ve himmetiyle at yarış­
la ; düzenlenmeye başlamıştı. Samsun’­
un doğusunda, Merd ırmağının Kara­
deniz’e karıştığı noktadaki geniş düz­
lükte düzenlenen bu yarışların uyandır­
dığı büyük ilgi Haindi Bey’i buraya ah­
şap tribünler yaptırmaya zorlamış, böy-
lece Ege sahillerinden soma Karadeniz
sahillerimizde de bir hipodrom ortaya
çıkmıştı.
Samsun Hipodromunun belirli bir
ücret ödenmek suretiyle girilen bir ya­
rış seyiryeri olduğu ve yarışlarda dere­
ce alanlara 50 kırmızı lira armağanla
üzerinde “ Samsun İdare-i Hususiye Li-
vâ nâmına icra kılınan at koşusuna
mahsus madalyadır” yazısı bulunan gü­
SPOR
A t Yarıştan
müş madalyaların dağıtıldığı, elde mev­
cut belgelerle sabit bir gerçektir.
Samsun At Yarışları’nın gördüğü bü­
yük ilgi civar il ve ilçelerden de atların
ve binicilerin gelip bu yarışlara katılma­
larına ve pek çok seyirciyi de beraber­
lerinde getirmelerine yol açmıştı. Bu ya­
rışlarda Sivaslı Mihrali Bey’in, Bafralı
Zülfikâr Bey’in, Çarşambalı Hacı Re-
şid ile Hacı Zekeriya ve Alay beylerin
atlarının büyük varlık gösterdikleri bi­
linir.
İzmir’de atçılığa karşı başgösteren
büyük ilgi, varlıklı Türk ailelerini de bu
yola çekmişti. Önce Karaosmanoğulla-
rı, Manisa dolaylarındaki geniş arazi­
lerinde yarış atları yetiştirmeye koyul­
muşlar ve kısa bir süre sonra da Mani­
sa’da ilk at yarışlarını tertiplemişlerdi.
Bu yarışların gerçekleşmesinde Karaos-
manoğlu Bekir A ğa’nın pek büyük pa­
yı olmuştu. Ancak Manisa’da düzenle­
nen ve büyük ilgiyle karşılanan bu at
yarışları, İzmir yarışlarına oranla daha
“ alaturka” bir hava içinde olmuştu.
İzmir At Yarışları aynı zamanda
Türk gençlerinin de jokeyliğe karşı il­
gisini çekmişti. Bunun sonucu olarak
da ilk Türk jokeyleri ortaya çıkmışlar­
dı. Böylece yerli atlar ve jokeylerle İz­
mir At Yarışları kısa zaman içinde İn­
giliz at ve jokeylerinin tekelinden kur­
tulmuştu.
Türk yarışçılığının bu ilk dönemi pek
uzun sürmemişti. Balkan Savaşı önce­
sinde İzmir At Yarışları birden önem
ve değerini yitirivermişti. Smyrna Ra-
ces Club dağıldığı gibi Şirinyer’deki hi­
podromun kapıları da kapanmıştı.
Bu durum karşısında, Smyrna Races
Club’ün kurucularından olan Evliyazâ-
de Refik Bey, Türk yarışçılığını yeni­
den canlandırmak üzere hiç vakit kay­
betmeden girişimde bulunmuş ve bu
kez İstanbul’da at yarışları düzenlemek
için İstanbul’a gitmişti. Refik Bey ön­
celikle ata karşı büyük merakıyla tanı­
nan zamanın Harbiye Nâzırı Enver Pa-
şa’yı ziyaretle fikrini ona açmış, bu ara­
da İzmir’deki yarışlar ve uyandırdığı
büyük ilgi hakkında geniş bilgiler ver­
mişti. Enver Paşa bu konuya büyük il­
gi göstermiş ve derhal kendi başkanlı­
ğında bir Islah-ı Nesl-i Feres Cemiyeti
(At meslini ıslah derneği) ile buna bağ­
lı olarak Sipahi Ocağı kulübünü kur-
durmuştu. Bu cemiyet ile kulübe dev­
rin ileri gelenleri arasındaki at merak­
lıları toplanmıştı. İzzet Paşa, Mahmud
Paşa, Mahmud Şevket Paşa ve Şehzâ-
de Abdiilhalim Efendi gibi önemli ki­
şilerin de destekleriyle Makriköy’deki
(Bakırköy), Hazineye ait Veliefendi Ça­
yın bu işe tahsis olunmuştu.
1911 ’de Veliefendi çayırındaki bu hi­
podromda İstanbul’un ilk at yarışları
yapılmış ve ilk yarışı da Said Bey’in
“ Derviş” isimli atı kazanmıştı.
İstanbul At Yarışları, 1911 ’den beri
V'eliefeıidi’de yapılmaktadır. İstanbul
At Yarışları burada doğmuş, büyümüş
ve gelişmiş, yine burada bugünkü du­
rumuna ulaşmış bulunmaktadır.
İstanbul At Yarışları, büyük bir ilgi
toplamıştı. Bu ilgi Veliefendi Çayırı’-
na da hareket getirmişti. Heyecanlı ya­
rışlar büyük meraklı topluluklarını bu­
raya çekmeye başlamıştı. Ancak o yıl­
larda modern yarışçılık tekniği henüz
benimsenmemiş olduğundan idman bi-

çimleri eski amprik düzeni korumak­
taydı. Modern sistemler ise İngiltere ve
M acaristan’dan getirtilen jokeylerle
Türk yarışçılığına girmişti. Yine bu yıl­
larda Romanya’dan gelen Sabri Bey
(Tulça) de ülkede modern yarışçılık an­
lamının yerleşmesinde önemli etken ol­
muştu.
Heyecan dolu yarışlar gittikçe artan
ilgi çekerken, İstanbul’da bu işe girişen­
lerin sayısımn başdöndürücü bir hızla
arttığı görülüyordu. Reşid Akif Paşa,
Kıbrıslı M ustafa Paşa, Hassa Müşiri
Rauf Paşa, Keçecizâde Hikmet Bey,
Şeyhülislâm Saib Molla, Edirneli Şerif
Bey, Müşir İzzet Fuad Paşa, Şerif Ab-
dülmecid, Miralay Şeref Bey, Şekerci
Hacıbekirzâde Ali Muhiddin Bey ve
Şehzâde Ömer Faruk Efendi gibi ünlü
kişiler bu yolda ilk adımı atanlar ara­
sında yeraldılar. Ve bu dönemde Maa-
şallah, Mebrûk, Yegâne, Geyik ve Rey­
han en dikkati çeken atlar oldular. En­
ver Paşa’mn İzmir’den satın aldığı
“ Übeyyam” isimli atı da İstanbul ya­
rışlarının en gözde şampiyonlarından
biri olmuştu.
İstanbul A t Yarışları’mn bu ilk yıl­
larında koşulara katılan bütün atların
Arap atı olmaları dikkati çekmekteydi.
Arap ülkelerinin Osmanlı İmparatorlu-
ğu’nun sınırları içinde bulunuşunun do­
ğal bir sonucuydu bu. Musul ve Halep’­
ten getirtilen Arap atları çöl koşulları
altında doğup büyümüş ve yetiştirilmiş­
lerdi. Bu nedenle dayanıklı bünyeye sa­
hiptiler. Ve dolayısıyla Türk yarışçılı­
ğının bu dönemi Arap atlarının altın
devri olmuştu.
Mütareke yıllarında İngilizler tara­
fından elkonulan Veliefendi hipodro­
muna beton tribünler yaptırılmış ve bu­
rada işgal kuvvetlerine mensup binici­
ler tarafından at yarışları yapılmış ve
böylece Veliefendi hipodromunda ilk
İngiliz atları da bu vesileyle koşmuşlar­
dı. D
SPOR
Dağcılık, Eskrim
Dağcılık
Türk sporunda dağcılık sporunun te­
meli Osmanlı Devleti’nin sınırları dışın­
da atıldı. Ülkede henüz Meşrutiyet’in
ilan edilmediği günlerde; Fransa’da tıp
öğrenimi yapmakta olan bir Türk gen­
ci, Türkiye’de dağcılık sporunun öncü­
sü olmak şerefini kazandı. Ali Vehbi
Bey (Prof. Türküstün) adındaki bu
Türk gencinin, yanında bir Fransız ar­
kadaşı olduğu halde 26 Temmuz 1^906
da, A lp Dağları’nın Mont-Blanc doru­
ğuna tırmanarak oraya Türk bayrağı­
nı dikmesi, Türkiye’de dağcılık sporu­
nun başladığı tarih olarak kabul edil­
melidir.
I. Dünya Savaşı yıllarında ülkede bir
askerî harekât olarak başlayan dağcı­
lık sporuna ise önce Erciyes ve Ağrı
dağları sahne oldu. Bu konuda yetişti-
rilırnş askerî birlikler bunu bir savaş eği­
timi ve gereği olarak yaptılar ve bunda
başarı da gösterdiler. Bu arada yüksek
dağlara küçük çaplı topların parçalar
halinde çıkarılıp orada monte edilmesi
konusunda büyük başarılar sağlandığı
da görüldü. D
1513
Eskrim
Eskrim sporunun Türkiye’ye gelişi,
geçtiğimiz yüzyılın ortalanna rastlar.
Nitekim 1835’te II. Mahmud tarafın­
dan Mekteb-i Harbiye kurulduğu za­
man Batı’ya dönük askerî eğitim ve öğ­
retime kapılanın açan bu okulda öğren­
cilerin mec ve kılıç gösterileri yaptıkla­
rı ve okulun dokuzuncu sınıfında da
mec ve kılıç dersleri gördükleri bilin­
mektedir.
Mec ve kılıç dersleri ve talimleri
Mekteb-i Harbiye’nin ders programın­
dan uzun yıllar çıkmamıştır. Ancak bu
mec ve kılıç derslerinin bugünkü mo­
dern eskrimle tam bir ilgisinin bulun­
duğu kesinlikle söylenemezse de aynı
esası teşkil ettiği muhakkaktır.
Türkiye’de modern eskrim konusun­
da öncülük yapan kişinin Mekteb-i
Harbiye öğretmenlerinden Muallim
Hüsnü Bey olduğu kabul edilir. Bu zât,
bütün dünyada hızla yaygınlaşan esk­
rim sporunu, getirttiği özel kitaplardan
öğrendiği gibi bunu öğrencilerine de öğ­
retmişti. Onun öğrencileri arasında esk­
rim sporunda ilk sivrilenler; Fuat (Bal­
kan), Refik ve Ömer Lütfü beyler ol­
muşlardı. Bu gençler ilk, ciddî müsaba­
kalarını Muallim Hüsnü Bey’in aracı­
lığıyla 1903’de Yıldız Sarayı’nda Il.
Abdülhamid’in huzurunda İtalyan esk­
rimcileriyle yapmışlardı. Bu karşılaşma­
larda genç Türk eskrimcilerinin İtalyan
rakipleri karşısında gösterdikleri büyük
başarı padişahı son derece memnun et­
mişti. Bunun sonucunda eskrim, II.
Abdülhamid’in fermanıyla bütün aske­
rî okulların tedrisat programına alınnuş
ve Muallim Hüsnü Bey de ayrıca ödül­
lendirilmişti. Bu arada İtalyanlara karşı
fevkalâde maçlar çıkararak genç esk-
YUKARDA N DESTEK: 1913 'te kurulan
ve ilk binici/ik kulubü olan Sipahi Ocağı
başta Enver Paşa n/mak üzere İttihat ve
Terakki üyesi o/atı birçok ünlü kişinin
kurulmasında önayak oldukları bir
kuru/uştur. Bunların arasında Mahmud
Şevket Paşa ve Mahmud Muhtar Paşa
gibi önemli bazı devlet görevlileri de
vardı. Özellikle seçkin ailelerin etkinlik
gösterdikleri bir yer olan Sipahi Ocağı, I.
Dünya Savaşı'nda kapanma tehlikesiyle
karşı/aşarak, faaliyetini sürdürememiş,
ancak Kurtuluş Savaşı 'ndan sonra
gelişme gösterebilmiştir. Kâğıthane'de
yarış/ar.
1514
İLK ESKRİMCİLER: Harbiye'de hocalık
yapan Muallim Hüsnü Bey, modern
anlamda eskrim öncüsü olarak kabul
edilir. Muallim Hüsnü Bey’in öğrencileri
arasında daha sonra ün yapacak Fuad
(Balkan), Refik ve Ömer Lütfü Bey gibi
isimler vardır. Fuad ve Hikmet Balkan
kardeşler Beşiktaş Basiret Osmanlı
Jimnastik Kulübü ’nde uzun yıllar
çalışarak, eskrimin yayılmasını
sağlamışlardır. Selim Sırrı ’mn Jimnastik
Okulu 'nda eskrim yapan öğrenciler.
rimci Fuad (Balkan) Bey de padişahın
emriyle Edirne Mekteb-i Harbiye’sinin
eskrim muallimliğine tâyin edilmişti.
Fuad Balkan yine aynı yıl kardeşi
Hikmet Balkan ve daha birkaç arkada­
şıyla birlikte evlerinin altında eskrim ve
jimnastik çalışmalarına başlamışlar ve
kısa bir süre sonra da yine bir arkadaş
grubuyla kurdukları Beşiktaş Basiret
Osmanlı Jimnastik Kulübü çatısı altın­
da toplanmışlardı. Bu kulüpte jimnas­
tik ve ağırlık kaldırma çalışmalarının
yanısıra eskrim de ön planda yeralmış
ve Türkiye’de gerçek anlamda eskrim
sporunun temeli bu kulüpte atılmıştı.
Meşrutiyetin İlânı’ndan sonra eskrim
faaliyeti daha da hızlı bir yayılma gös­
termiş; askerî okullarla Beşiktaş kulü­
bündeki eskrim faaliyetinin yanısıra Te-
pebaşı’ndaki Union Française salonla­
rında da eskrim dersleri verilmeye baş­
lamış ve Galatasaray Lisesi öğretmen­
lerinden M. M oiroux’un burada esk­
rim öğretmenliği yaptığı bilinmektedir.
Rusya’da Ekim Devrimi’nden kaça­
rak İstanbul’a sığınan ve “ Beyaz Rus-
lar” adıyla anılan Çar yanlısı Ruslar’-
ın gelmesiyle eskrim sporunda yeni bir
hamle başgöstermişti. Bunların arasın­
da bulunan ve Rus Çarı’yla ailesinin
eskrim hocası olan Albay Grodetski’-
yle arkadaşı Nadolski burada eskrim
hocalıklarını sürdürme imkân ve fırsa­
tını bulmuşlardı ki bu da Türk eskrim
sporuna çok şeyler kazandırmıştı.
Albay Grodetski bu arada Fenerbah­
çe kulbünde açılan eskrim şubesinin ba­
şına geçerek birçok eskrimci yetiştirmiş­
ti.
Robert College’de spor öğretmenli­
ğine atanan Nadolski de bu okulun ça­
tısı altında eskrim sporunu kuran ve bu
dalda birçok öğrenci yetiştiren bir öğ­
retmen olmuştu. □
SPOR
Hokey
Hokey
Bugün Türk sporunda adı dahi anıl­
mayan hokey, Meşrutiyetin İlânı’nı iz­
leyen yıllarda en çok sevilen ve tutulan
sporlar arasındaydı. 1915’ten Cumhu­
riyetin ilk yıllarına dek hokeyde İstan­
bul liglerinin oynandığı ve şampiyon­
larının belirlendiği bilinir.
Başta futbol ve birçok modern spor­
lar olmak üzere hokey de 1910’lu yıl­
ların hemen başlarında İngilizler tara­
fından yurdumuza sokulmuş ve bazı
yabancı sefarethane mensuplarının da
bu işe girişmeleriyle hayli ilgi görmüş­
tür.
Hokey Türkiye’de 1910-1911 yılla­
rında Patenli hokey olarak başlamıştı.
Beyoğlu’ndaki ünlü Skating, salonuy­
la Türkiye’deki patenli hokeyin doğum
yeri olmuştu. Zamanla Türk spor ku­
lüpleri de bu spora eğilmişler ve Gala­
tasaray, Fenerbahçe ve Nişantaşı ku­
lüpleri patenli hokey alanında başarı
göstermişlerdi.
Ancak Türkiye’de asıl ilgi gören, ça­
yır hokeyi olmuştu. Salonda patenli
olarak başlayan hokeyi çayıra intikal
ettirenler Türk kulüpleri olmuştu. Bun­
da yabancıların payı yoktur.
1914’de Fenerbahçe kulübünde Elkâ-
tipzâde Mustafa Bey’in başlattığı çayır
hokeyi faaliyeti bu yolda atılan ilk
önemli adımı teşkil etmişti. Hemen tü­
münü günün ünlü futbolcularının teş­
kil ettikleri Fenerbahçe takımının bu
yoldaki faaliyetini kırsa aralıklarla Al-
tınordu ve Galatasaray kulüpleri de iz­
lemişlerdi. Bir yılın içinde 6 İstanbul
kulübünün hokey takım lan kurdukla­
rı görülmüştü.
Bu durum karşısında hokey takım­
ları bulunan Fenerbahçe, Galatasaray,
Altınordu, Beşiktaş, Gürbüzler ve İd­
man Yurdu kulüpleri temsilcileri 1915’-
in Mart ayında bir araya gelerek İstan­
bul Hokey Ligi’ni kurmuşlardı. Ve İs­
tanbul Hokey Ligi maçları 10 Nisan
1915’ten itibaren Kadıköy, Şişli, Mak-
riköy ve Anadoluhisarı sahalarında ya­
pılan maçlarla başlamıştı.
1915’de yapılan ilk İstanbul Hokey
Ligi’nde şampiyonluğu Fenerbahçe ta ­
kımı kazanmış, bunu 1916, 1917 ve
1918 yıllarında Altınordu’nun şampi­
yonlukları izlemişti. 1919’da Fenerbah­
çe tekrar hokey şampiyonluğunu eline
geçirmiş, 1920’de ise Galatasaray bu
alandaki ilk şampiyonluğunu elde et­
mişti. 1921’de yapılan hokey lig maç­
ları ise çıkan birtakım anlaşmazlıklar
nedeniyle yarıda kalmış, bundan son­
ra Cumhuriyetin ilk yıllarına dek ho­
key lig maçları düzenlenememişti.
Büyük ilgiyle izlenen hokey lig maç­
larına daha sonraları ilk altı takıma ila­
veten Nişantaşı’yla Vefa’nın da katıl­
dıkları görülmüştü.
Türk hokeyinin en ilginç yanı, fut­
bolun en ünlü isimlerinin bu spor da­
lında faaliyet ve başarı göstermeleri ol­
muştu. Futbolda güçlü takımiara sahip
kulüpler hokeyde de şampiyonluğu ka­
zanmışlardı.
Kulüpler hokey sopaları ve toplarını
Beyoğlu’ndaki meşhur Baker mağaza­
sı aracılığıyla İngiltere’den getirtmişler
ve maçlar sırasında futbol forma, şort,
konç ve ayakkabılarıyla hokey oyna­
mışlardı.
Futbola karşı artan ilgi ve futbol li­
gini teşkil eden takımların sayılarının
hızla artması ülkede hokeyi engelleyen
önemli bir faktör olmuştu. Sahaların
futbol maçları tarafından doldurulma­
sı, hokey liglerine zaman ve mekân bı­
rakmaz hale gelmiş ve on yıla yakın bir
süre ülkede sürüp giden hokey maçları
da sessizce ortadan silinivermişti. □
 SPOR
Kriket

Kriket
Bir İngiliz sporu olan kriket de eski­
den ülkemizde var olup da bugün ya­
pılmayan sporlar arasındadır. 1910’lu
yılların başlarında İngiltere Sefareti ge­
misi Imagene’in mürettebatı tarafından
Beykoz çayırında ve M oda’da oturan
İngiliz ailelerinin fertleri tarafından da
Kuşdili ve Baklatarlası çayırlarında oy­
nanan krikette, Moda Futbol Kulübü’-
nün ünlü futbolcularından Comber,
Dixon ve Haytung’ün büyük beceri ve
başarı gösterdikleri bilinir.
Zamanla Nişantaşı’ndaki High-Sc-
hooll’un İngiliz öğretmenleri de Nişan­
taşı ve Şişli çayırlarında kriketle uğraş­
mışlar ve onların arasında da bu spor
dalında büyük başarı gösterenler ol­
muştu.
1911-1914 yılları arasında İngilizlerin
Kadıköy çayırlarında aynadıkları kri­
ket maçlarını seyreden Fenerbahçeliler
bu yeni tanıdıkları spor dalını da ku­
lüplerinin faaliyeti arasına sokmak is­
temişlerdi. Fenerbahçeliler 1914’te İn-
gilizlerden ödünç olarak aldıkları mal­
zemelerle bir kriket takımı kurmuşlar­ GEÇMİŞTE YA YGIN BİR SPOR DALI: Bugün Türkiye’de hiç aynanmayan hokey,
dı. Bu arada Baker mağazasına sipariş Osmanlı Devleti'nin son ytllannda çok sevilen bir spor daltydt. Hem çimde, hem de
edilen malzemeler geldikten sonra da patenli olarak yapılan hokey de diğer birçok spor dalt gibi İngilizler taraftndan
getirilmiştir. 1910'da ünlü Skating Salonu’nda patenli olarak başlayan hokey, I9!4'te
kendi malzemeleriyle bu spor dalının ise çim hokeyine dönüşmüş ve bu biçimiyle daha çok ilgi görmüştür. 1915 'te bir hokey
faaliyetini sürdürmüşlerdi. karştlaşmast.
Fenerbahçe’nin krikette başarı gös­
teren elemanları zamanın ünlü futbol­
cuları Said Salâhaddin, Galip, Hasan I. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla İn­ lunan tek Türk kulübü Fenerbahçe bu
Kâmil, Tevfik Haccar, Nasuhi Esat, giliz kulüplerinin kapanmaları ve men­ alanda tamamen rakipsiz kaldığından
Otomobil Nuri, Kemal Aşkî olmuşlar­ suplarının büyük kısmının İstanbul’dan bu faaliyet de kendiliğinden kesilmiş-
dı. ayrılmalarıyla kriket şubesine sahip bu­ ti.D

KRİKET DE BUGÜN YOK: Bir Ingiliz

sporu olan kriket de 1910’lu ytllarda
rağbet gören spor dallarından biriydi.
Önce ingilizlerin kendi aralarında
oynadtklan bu oyun daha sonra
Fenerbahçelilerin, İngilizlerden ödün
aldtk/an malzemelerle kurduklar taktm
tarafından da oynanmtş ve birçok
futbolcu kriketde başart göstermişlerdir
1899’da Kadtköy Kriket Taktmt.
1516
Kayak
Kayak ve kayak sporunun I. Dünya
Savaşı sırasında; 1915-1916 yıllarında
Türkiye’ye girdiği bilinir. Harbiye Ne­
zareti tarafından, 1914 sonlarında H a­
liç’teki bir marangozhanede yaptırılan
ilk kayaklar buradan hayvan sırtında
Erzurum’a götürülmüş ve Kafkas cep­
hesindeki erler tarafından kullanılmış­
tır.
Böylece Türkiye’de kayak faaliyeti
bir spor olarak değil de bir savaş aracı
olarak başlamıştı.
1915 Şubatı’nda Erzurum’da, özel su­
rette Avusturya’dan getirtilen bu konu­
nun uzmanı subaylar; Palandöken dağ­
larında açtıkları kurslarda Türk ordu­
sunun ilk kayakçı subay ve erlerini ye­
tiştirmişlerdi.
Bu kursta yetiştirilen subaylar arasın­
da Arif Hikmet Koyunoğlu, Kemal Ha-
sib ve Cevat Dursunoğlu vardı.
Zamanla ordu içindeki kayak örgü­
tü büyütülmüş; dört bölük ile 1917’de
bir de makineli tüfek bölüğünden olu­
şan ilk kayakçı taburu meydana geti­
rilmişti. Erzincan’da kurulan bir ka­
yakçı taburunda Almanya’dan getirti­
len Binbaşı Paulke adında bir subay öğ­
retmen olarak görev almıştı. Ancak as­
kerlik yanı zayıf olan bu Alman suba­
yı savaşlarda pek başarısız olunca, ye­
rine, ilk kurstan yetişmiş olan Türk ye-
deksubayları getirilmişler ve onlar du­
rumu düzeltmeyi başarmışlardı.
Öte yandan bu genç Türk yedeksu-
bayları, Umranlı Dağları’ndaki Çalıyurt
mevkiinde bir eğitim merkezi kurarak
.Vüvid-i f’ütuh.
SPOR
Kayak, Yelken
burada faaliyetlerini sürdürmüşlerdi.
Üçüncü Ordu Kumandanı Vehip Pa-
şa’nın Almanya ve Avusturya’da yap­
tığı tetkik gezisinden dönüşte, bu kurs­
ların başarılı öğretmeni Arif Hikmet
Koyunoğlu’nu, Tirol’de gördüğü ve ça­
lışma programlarını da beraberinde ge­
tirdiği Alpinistik okulları gibi bir kayak
okulu kurmakla görevlendirmişti.
Yedeksubay Arif Hikmet Koyunoğ-
lu, Suşehri’ne 40 kilometre uzaklıkta­
ki Buldur köyünde, Türkiye’nin ilk cid­
dî kayak okulunu kurmuş ve buradaki
sistemli ve disiplinli çalışmasıyla gerçek
anlamdaki ilk Türk kayakçılarını yetiş­
tirmişti. Bu çalışmalar o zamanlar pek
revaçta olan Zdarski ve İsveç sistemle­
ri üzerinde toplanmıştı. Çok sarp ve
uçurumlu olan yerlerde tek bastonlu
Zdarski sistemi tatbikatıyla yetiştirilen
asker kayakçılar, Ruslara karşı yaptık­
ları savaşlarda üstün başarılar göster­
mişlerdi.
Rus savaşımn başarıyla sonuçlanma­
sından sonra tekrar Erzurum’a dönen
Arif Hikmet Bey, orada yeniden kurs­
lar açıp kayakçı askerler yetiştirmeye
koyulmuştu. Bu arada Avusturya’dan
Binbaşı von Hupka başkanlığında ge­
len bir öğretim heyeti Türk kayak ta­
burunun gösterilerini izledikten sonra,
bu ekibe teknik bakımdan öğretilecek
bir şeyin bulunmadığını söyleyerek
yurtlarına dönmüştü.
Savaş sonrasında Arif Hikmet Bey’-
in ordudaki bu görevin başında kalması
istenmişse de asıl mesleği olan mimar­
lığı pek sevdiğinden bunu kabul etme­
miş ve Türkiye’de modern kayakçılığın
kurucusu olarak kalmayı yeğlemişti. □
Asım Hey.
Yelken
İlk yelken yarışlarını yapanlar da İs­
tanbul’a yerleşmiş bulunan İngiliz ai­
leleri olmuştur. 1910’lu yıllarda İngiliz-
ler tarafından başlatılan bu faaliyet yi­
ne onlar tarafından geliştirilmiş ve ya-
yılmıştı.İstanbul’un ilk yelken kulüpleri
de yine o yıllarda ve yine İngilizler ta­
rafından Moda, Büyükada ve Makri-
köy (Bakırköy)’de kurulmuştu.
Bu tarihlerde İstanbul’da “ yelken” ,
bir gezinti vetaşıt aracı hüviyetini taşı­
maktaydı. Geçtiğimiz yüzyılın sonları­
na doğru Bahriye Mektebi’nin (Deniz
Harbokulu) öğrencileri okulun Nüvid-
i fütuh yelkenli talim gemisi ve yine
okulun Belkıs, Yunus ve Martı adları­
nı taşıyan kotralarıyla yelkenciliği öğ­
renmekteydiler. Ancak bu yelken faa­
liyeti de bir spor olmaktan çok bir
“ bahriye eğitimi” hüviyetini taşımak­
taydı. Genç deniz subayı adaylan okul­
da öğrendiklerini, izin ve tatil günlerin­
de yelkenli sandallar kiralamak suretiy­
le geliştiriyorlardı.
İngiliz aileleri ise Türk sularında yel­
ken yarışları yaparlarken asker ve sivil
Türk gençleri gezinti yelkenlilerinde on­
ları izlemekten başka bir şey yapamı-
yorlardı. M oda’da, Büyükada’da ve
Makriköy’deki yelken kulüpleri yalnız
İngilizlerle bazı gayrimüslimlerin de­
vam edebildikleri tesislerdi. Sosyal yan­
ları da ağır basan bu kulüplere Türk-
ler girememekteydiler. Bunun en baş­
ta gelen sebebi de zamanın siyasî bas-
kısıydı.
Türkiye’de yelken sporu henüz
emekleme halindeyken, 1921’de bir
Türk yelkencisinin bir kez yurt dışın­
da, hem de Avrupa’nın sayılı yelken
merkezlerinden biri olan Atter See’de
Türk bayrağım şampiyonluk direklerin­
de dalgalandırdığı görülmüştü.
Osmanlı Devleti’nin Stockholm Se­
firi Asım Turgut Bey’in oğlu olan De­
mir Turgut, henüz on iki yaşındayken
küçükler kategorisinde büyük bir var­
lık gösterip “ yurt dışında kupa kaza­
nan ilk Türk yelkencisi” olmak şerefi­
ne erişmişti. Büyük Türk denizcisi Tur­
gut Reis’in soyundan gelen Dr. Demir
Turgut uzun yıllar Avrupa’da yelken
yarışlarına katılmış ve daha Türkiye’de
yelken sporu henüz emekleme halindey­
ken Avrupa’nın en ünlü merkezlerinde
yapılan yarışmalarda şampiyonluklar
kazanmak başarısını göstermişti. □

Yüzme
Osmanlı Devleti’nde modern anlam­
da ilk yüzme sporu faaliyetinin, daha
doğru bir deyimle çağdaş yüzmenin ilk
kez 1850’li yıllarda Mekteb-i Harbiye’-
de ders olarak yapıldığı bilinir. Bu yıl­
lardan daha önce Mekteb-i Bahriye’de
de yüzme derslerinin verildiği bir ger­
çektir. Ancak Mekteb-i Bahriye’yle
Mekteb-i Harbiye’deki bu yüzme ders­
lerinin bir spor olmaktan çok bir aske­
rî eğitim niteliğini taşıdıkları da muhak­
kaktır.
Mekteb-i Sultanî (Galatasaray Lise­
si) jimnastik öğretmeni M. Moiroux,
öğrencilerine gerçek anlamda yüzme
sporu konusunda ilk dersleri veren öğ­
retmen olarak .ar a-* v Moiroux’nun
Galatasaray Li'-v.' yetiştirdiği yü­
zücü öğrenci!.; ;n,n Jir yüzme yarışına
kadiacni' hu'-un olabildiklerine dair
h'y 'iîr .« ve belgeye rastlanamamış-
tıı bugııne dek.
Memleketimizde modem anlamda ilk
yüzme sporu faaliyetinin, 1910’da baş­
ladığı görülür. Bunda, İstanbul’a yer­
leşmiş bulunan İngiliz ailelerinin arala­
rında yaptıkları gösterilerin de etken ol­
duğu düşünülebilir.
Kadıköy semtinde oturan ve Fener­
bahçe kulübünde çeşitli sporlarla uğra­
şan zamanın delikanlılarından Salâhad-
din Türsen’le Said Salâhaddin Ciha-
noğlu ve Kemal beyler Türkiye’de yüz­
me sporuyla meşgul olan ilk başarılı
isimler arasında yer alırlar. Bunlardan
Said Salâhaddin Bey süratte, Salâhad­
din Bey mukavemette, Kemal Bey de
tramplen atlamada özellikle kendileri­
ni göstermişlerdi.
Öte yandan yine aynı yıllarda Beşik­
taş Osmanlı Jimnastik Kulübü bünye­
si içinde de bir deniz subayı olan ku­
lüp kurucularından Ahmet Fetgeri
(Aşeni) Bey’in önayak oluşuyla bir yüz­
me sporu faaliyetinin başladığı görülür.
Çok geçmeden Galatasaray kulübü
de bünyesi içinde faaliyete geçirdiği
yüzme ekibiyle bu faaliyete katılmıştı.
Bu kulüpten de başta Şeref Hüsamed-
din Bey olmak üzere birçok genç yüzü­
cü çıkmıştı.
Bu dönemin en iyi yüzücülerinden ve
tramplen atlayıcılarından biri de Fener­
bahçe ve Altınordu kulüplerinde kornp-
le sporcu olarak dikkati çeken ve spo­
run her alanındaki üstün yeteneklerin­
den ötürü “ Yedibelâ” adıyla anılan
Fahri Ayad olmuştu. D
SPOR 1517
Yüzme, Kürek
DONANMA
CEMİYETİNİN
ÖNCÜLÜĞÜNDE:
Osmanlı Devleti’nde ilk
kürek etkinliği 1913’te
Moda Koyu’nda Donanma
Cemiyeti’nin düzenlediği
yarış/ardır. Bu yarışlara o
sırada Balkan Savaşı
nedeniyle İstanbul’da olan
yabancı gemilerin flika/arı
katılmış ve yarışlar ilgiyle
izlenmiştir. 1899’da
Büyükada'da yapılan kürek
yarışlarında birinci gelen
Sultaniye vapurunun dört
çiftesi.
İtalyan kruvazörü filikalarının da ka­
Kürek tıldıkları görülmüştü. İstanbul Sultanisi
ve Galatasaray Sultanisi öğrencilerinin
Osmanlı Devleti’nde kürek yarışları­ İngiliz yat kulüplerinden ödünç olarak
nın, İstanbul’un Fethi’nden sonra ya­ aldıkları teknelerle katıldıkları dört tek
pılmaya başlandığı bilinir. Boğaziçi ve yarışından sonra, kulüpler arasındaki
Marmara sularının günümüzden 500 yıl tek yarışma İngilizlerin Moda ve İstan­
önce ilk kürek yarışlarına sahne oldu­ bul Yachting kulüpleri fıtalaı arasın­
ğuna dair belgeler vardır. da cereyan etmişti.
Türk sporcularının ise ilk kez 1899'- Fenerbahçeli futbolcular, 1908 yazın­
da yurt dışında kürek yarışlarına katıl­ da aralarında topladıkları birer meci­
dıkları görülür. Japonya’ya bir dostluk diyeyle bir sandal almışlar ve antren­
ziyaretine giden Ertuğrul gemisine men­ manla maçlara gidip gelirken yararlan­
sup Türk denizcileri yolda uğradıkları dıkları bu tekneyle kulüplerinde bir de­
Singapur limanında şereflerine düzen­ nizcilik şubesi açma yolunda ilk adımı
lenen büyük bir kürek yarışına katılmış­ atmışlardı. Ancak bu girişim sadece bu
lar ve bütün rakiplerini gerilerinde bı­ sandaldan ibaret kalmıştı. Fenerbahçe­
rakarak birinciliği kazanmışlardı. Bu, liler 1914’te Kurbağalıdere kenarında­
Türk kürekçilerinin yurt dışında kazan­ ki binalarına geçtiklerinde kulüp baş­
dıkları ilk birincilik olması bakımından kanı bulunan Dr. Hamid Hüsnü Bey
Türk spor tarihinde önemli bir yer iş­ (Kayacan), semtin tanınmış ustaların­
gal etmektedir. dan Nehabet U sta’ya, dere kenarında
7 Eylül 1913’te Moda Koyu'nda Os­ 14xl8 metre boyutlarında bir kayıkha­
manlı Donanma Cemiyeti tarafından ne yaptırmış ve bu yeni kayıkhaneye ilk
düzenlenen deniz yarışlarının Türkiye’­ tekneleri de İstanbul mebusu Salâlı
de ilk ciddî kürek sporu faaliyetini teş Cimcoz ve Prens Muhsin Yeğen Bey­
kil ettiği görülür. V. Reşad’ın himaye­ ler hediye etmişlerdi. Böylece Fener­
sinde düzenlenen bu yarışlar, o günler­ bahçe Kulübü bünyesi içinde bir deniz­
de sürüp giden Balkan Savaşı dolayı ■ cilik şubesi vücut bulurken tam ^rn fut­
sıyla, İstanbul limanında bulunan İn­ bolculardan oluşan ilk kürekçiler de ça­
giliz, Amerikan, Avusturya, Rus, Al­ lışmalarına başlamışlardı.
man, İtalyan ve Hollanda savaş gemi­ Bu sırada I. Dünya Savaşı patlak ver­
lerinin de beş Osmanlı torpidosuyla be­ miş ve İngilizlerin İstanbul’daki spor
raber Moda açıklarında demirlemele­ kulüpleri kapatılıp varlıklarına “ savaş
riyle ilginç bir görünüm arzetmişti. Bu ganimeti” olarak el konulmuştu. El ko­
yarışmalar sırasında koyda bulunan nulanlar arasında İngiliz Yachting ku­
Türk ve yabancı bütün gemilerin uzun lüplerine ait tekneler de bulunuyordu .
uzun düdük sesleriyle selamladığı Ha- Bunlar da Türk kulüplerine dağıtılmış­
midiye kruvazörü ve eşliğindeki Ertuğ- tı. Bu tekneler arasında yelkenlilerin ya-
rul yatıyla padişah da yarış yerine gel­ nısıra yarış fıtaları da vardı.
mişlerdi. Fenerbahçe’den sonra ikinci Türk
Bu yarışlar zengin bir program için­ kulübü olarak Anadolu denizcilik şu­
de, 23 yarışma halinde yapılmış ve ya­ besini faaliyete geçirmiş ve 13 Temmuz
rışmalara Fransız Jeanne Blanche, Al­ l 917’de Fenerbahçe’de tertiplenen İd­
man Breslau, Amerikan Scorpion ve man ve Kır Şenlikleri sırasında Fener-
1518
YABANCILAR ARASINDA: Yabancıların ilgi gösterdikleri tenis Meşrutiyet yıllarında
özellikle seçkin aileler arasında yayıldı. 1915'te Fenerbahçe’nin bir tenis şubesi kurması
ve beton kort yaptırması bu sporun yaygın/aşmasım sağlayarak, birçok tenisçinin
yetişmesini sağladı. Bu kartlarda Said Salahaddin, Yavuz İsmet (Uluğ) ve Zeki Rıza
(Sporel) gibi isimler öne çıktı. Dönemin ünlü tenisçileri Zeki Rıza (sol başta), Said
Salahaddin (soldan 3.).
bahçe’yle Anadolu kulüplerinin 2 ve 3
çifteleri arasında yapılan kürek yarış­
ları Türkiye’de ilk kulüplerarası kürek
yarışı olması bakımından önem ve de­
ğer taşımıştı.
24 Ağustos 1917 Cuma günü Donan­
ma Cemiyeti tarafından V. Mehmed
Reşad himâyesinde Heybeliada’da dü­
zenlenen deniz şenlikleri sırasında ku-
lüplerarası kürek yarışı da yapılmıştı.
Şiddetli poyraz fırtınasında yapılan bu
yarış sırasında Anadolu Kulübü’nün üç
çifte fıtası batmış, Fenerbahçe’nin üç
çifte fıtası ise yarısına kadar su dolu va­
ziyette yarışı tamamlayarak padişahın
hediyesi olan kıymetli kupayı kazan­
mıştı. Bu yarışta Fenerbahçe üç çifte
ekibini, günün ünlü futbolcuları; Ga­
lip Kulaksızoğlu, Said Salâhaddin Ci-
hanoğlu ve Hulki Göknar’ın tekil ettik­
leri ve Ziya Denizer’in de dümenciliği
yaptığı bilinmektedir.
Fakat bu kürek faaliyeti I. Dünya Sa-
vaşı’nda kesintiye uğramış ve ancak
1922’de Malul Gaziler Cemiyeti’nin
önayak oluşuyla yeniden canlanmıştır.
Galatasaray Kulübü 1915’de Jokali-
ni Beyoğlu’ndan Kalamış’a naklettiği
zaman bir denizcilik şubesi faaliyete ge-
çirrnişse de bir varlık gösteremerniş, an­
cak l922’de kürek sporu yeniden can­
lanırken Galatasaray’ın da bu faaliye­
te katıldığı görülmüştü. 25 Ağustos
1922’te MalûJ Gaziler Cerniyeti tarafın­
dan Moda’da düzenlenen kürek yarış­
larına Galatasaraylı kürekçiler ilk kez
katılmışlardı. Bu, aynı zamanda Fener­
bahçe’yle Galatasaray’ın kürek sporun­
daki ilk rekabeti olmuş ve bu ilk yarışı
Fenerbahçeli kürekçilerin kazandığı gö­
rülmüştü. □
SPOR
Tenis
Tenis
Türkiye’de tenisin ilk kez 1910’da İs­
tanbul’da oynandığı görülür. Kadıköy’­
ün Küçük Moda semtinde oturan İngi­
liz ailelerinin burada kurdukları kort ise
Türkiye’deki ilk tenis maçiarına sahne
olması bakımından önem ve değer ta­
şır.
Küçük Moda’daki kortta tenis oyna­
yan Edward Whitall, Colonel Simonds
ve Norwill kardeşler ise Türkiye’de bu
sporun öncüleri olarak tanınırlar.
Bir zengin sporu olarak yurdumuza
giren ve özellikle yabancıların ilgi gös­
terdikleri tenis İstanbul sosyetesinde
pek çabuk yayılmış; bunu Ohanesyan,
Ananyan, Abramoviç, Hotckinson ve
arkadaşlarının kurdukları Osmanbey
Tenis Kulübü’nün Osmanbey’de yap­
tırdığı kortlarda faaliyete geçmesi izle­
mişti. Daha sonra da Taksim’in Sıra-
selvıler semtinde Majak ile Jovarsky
adlarında iki girişimci tarafından 'Tak­
sim Tenis Kulübü’nün ortaya çıkarıldı­
ğı ve Sıraselviler’deki kortlarda tenis fa­
aliyetine başladığı görülmüştü.
İstanbul’daki tenis faaliyeti bu şekil­
de sürüp giderken İzmir’deki İngiliz ai­
lelerinin de Bornova’da yaptırdıkları
kortlarda iddialı tenis maçları oynadık­
ları bilinir. Tenisin İzmir’deki öncüle­
ri de Jim Giraud, Hanry Giraud ve
Charnot gibi isimler olmuşlardı.
1915’de, ilk Türk futbolcusu Fuad
Hüsnü Bey’in (Kayacan) girişimiyle Fe­
nerbahçe kulübünde bir tenis şubesi ku­
rulmuş ve Kurbağalıdere kıyısındaki
kulüp binasının önünde bir de çimen­
to kort yapılmıştı. Bu ilk Türk kortun­
dan ilk Türk tenisçileri yetişmişlerdi.
Fenerbahçe’nin bu konlarından yetişen
zamanın ünlü futbolcularından Galip
Kulaksızoğlu’yla Said Salâhaddin Ciha-
noğlu ve onları takiben de Zeki Rıza
Sporel ve Yavuz İsmet Uluğ, Türk te­
nis sporunun ilk yıldızları olarak par­
lamışlardı.
Daha sonra Tevfik Haccar’la (Taş­
çı) yurt dışından gelen İbrahim Cimcoz,
Prens Muhsin Yeğen, Mehmet Reşat
Pekelman ve Ekrem Rüştü Akömer’in
de katılmalarıyla sarı-lacivert formalı
kulüpte tenis faaliyeti pek büyük bir ge­
lişme kaydetmişti. □
KAYNAKÇA
□ ARIBALI Celal Davud, Adalı Halil, İstanbul,
1952
□ ATABEY Eşref Şefik, Baş Güreşleri, İstanbul,
1950
□ ATABEYOĞLU Cem, Spor Ansiklopedisi, İs­
tanbul, 1971
LJ ATABEYOĞLU Cem, Türk Basketbolu, İs­
tanbul. 1972
ATABEYOĞLU Cem, “Türk Gibi Kuvvetli”,
Pirelli Dergisi
D ATABEYOĞLU Cem, Atatürk ve Spor, İstan­
bul, 1981
:_, BlC Hilmi, Türk Gureşi-Yağlı Güreş, İstanbul,
1944 '
□ CİNAHOĞLU Said Salâhaddin, Sporculuk ve
A vcılık Halıralanm, İstanbul
[J CİHANOĞLU Said Salâhaddin, Özel görüş­
meler
DAĞLAROĞLU Rüştü, Fenerbahçe Spor K u­
lübü Tarihi, İstanbul, 1957
FELEK Burhan, Özel görüşmeler
L2 FİŞEK Kurthan, Spor Yönetimi, Ankara, 1980
□ FİŞe KKurthan, 100 Soruda Türkiye Spor Ta­
rihi, İstanbul, 1985
!'! GÜMÜŞ Ali, Güreş, İstanbul, 1972
' Z GÜMÜŞ Ali, Teknik Güreş ve Ustaları, İstan­
bul, 1972
-- HİÇYILMAZ Ergun, Türk Spor Tarihi, İstan­
bul, 1974
HİÇYILMAZ Ergun, Türkiye'de Futbolun
Öyküsü, İstanbul
□ KAHRAMAN Atıf, Pehlivanlık Tarihi ve Türk
Pehlivanları”, Zafer Gazetesi Mart-Nisan
1963, Ankara
□ KAHRAMAN Atıf, H uzur Güreşleri, Ankara,
1977
□ KAYACAN Fuat Hüsnü, Özel görüşmeler
ü ORAL Mehmet Ali, Türk Futbol Tarihi, c. l-
ll, İstanbul, 1954
C: SAN Halûk-Tevfik Ünsi-Samim Var, Futbol
Ansiklopedisi, İstanbul, 1963
□ SOMALİ Vâla, Beşiktaş Jimnastik Kulübü Ta­
rihi, İstanbul
□ SEVÜK İsmail Habip, Türk Güreşi, İstanbul,
1949
□ SUYOLCU Mehmet Pehlivan, Özel görüşme­
ler
□ TARCAN Selim Sırrı, Eski ve Yeni Olimpiyat­
lar, İstanbul
U TARCAN Selim Sırrı, Özel görüşmeler
□ TEMİZOĞLU Kemal, A ta Sporu Yağlı Güreş,
İstanbul, 1970
□ YEN Ali Sami, Özel görüşmeler
□ YILDIZ Doğan, T ürk Spor Tarihi, İstanbul
SÜSLEME VE
ELSANATLARI

Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Hat Sanatı

Prof. Dr. Ali Alparslan
19. yy’da Kalemişi Nakış-Duvar Resmi
P ro f Dr. Günsel Renda

Bu konuda ayrıca, Mimarlık ve Resim maddelerine bakınız.

1520
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e
Hat Sanatı
Ali Alparslan
19. yy’da devlet müesseselerindeki
gerilemeye paralel olarak ilim sahasın­
da görülen zaafa ve güzel sanatların ba­
zı kollarında meydana gelen Batı etki­
sine rağmen hat sanatında devamlı iler­
lemeler olmuş ve milE zevki yaşatan bü­
yük hattatlar sâyesinde yeni ekoller ku­
rulmuştur. Bunun böyle oluşu, sanat-
kâriarın yazı tarihinde çığır açan bü­
yüklere ve onların koyduğu kaidelere
bağlı kalışı ve onların bıraktığı eksik
noktaları tamamlamak endişesiyle izah
edilebilir. Bu yüzden, hat sanatı veya
güzel yazı sanatı terimleriyle de adlan­
dırılan hattatlığın 19. yy’daki durumu­
nu ve ondan sonra zamanımıza kadar
olan gelişmelerini daha iyi anlamak için
gerilere kadar uzanmak ve yazı çeşitle­
rini kronolojik bir sıraya tâbi tutarak
onlarda 19. yy’ın başına kadar meyda­
na gelen değişikliklere kısaca temas et­
mek gerekmektedir. Sanat sahasına çı­
kışları itibâriyle İslâm yazıları şu tari­
hî sırayı takip ederler: Kûfi, Aklâm-ı
sitte, Celî Aklâm-ı sitte, Siyâkat (Si-
yâk), Nesta’lîk, Dîvânî, Celî Dîvânî,
Rık’a.
/. Nabatîlerin yazısından kay­
nak lanan ve bu adla bilinen Arap yazısı
(sonraları bütün İslâm milletleri tara­
fından müştereken kullanıldığı için da­
ha ziyâde İslâm yazısı adıyla anılacak­
tır) 1O. yy’ın ortalarına kadar kullanıl­
dı ve sonra yerini yavaş yavaş Aklâm-ı
sitte’ye bıraktıktan sonra yalnız süs un­
suru olarak zamanımıza kadar geldi.
2. Aklâm-ı sitte: Kûfî, 10. yy’da Ab-
basîlerin kuvvetli vezir ve hattatların­
dan biri olan İbn Mukle (öl.939) tara­
fından ıslah edilerek adına Aklâm-ı sitte
denilen Muhakkak, Reyhân(î), Sülüs,
Nesih (Nesh), Tevkî, Rıkâ adında, bir­
birinden çok küçük ve ince farklarla ay­
rılan altı çeşit yazı ortaya çıktı. Bunlar
11. yy’da gene bir Arap hattatı olan İbn
Bevvâb (öl.l032) tarafından biraz da­
ha geliştirildi. Nihayet son Abbasî ha­
lifesi Musta’sım’ın bazı kaynaklara gö­
re Türk asıllı saray hattatı Yâkut (öl.
1299) yazıyı 13. yy’da daha önce belir­
lenmiş genel estetik kâideler içinde ken­
disinin de yaptığı katkılarla evvelkiler­
den daha güzel bir şekilde yazmaya mu­
vaffak oldu. Bu tarihten sonra artık
hattatlara Yâkut’un eksiklerini tamam­
lamaktan başka bir şey kalmıyordu.
Böylece 13. yy’ın sonlarında bütün İs­
lâm ülkelerine yayılan Yâkut’un üslû­
bu en güzel şekilde İran ve Anadolu’­
da takib edildi. İranlılar onun üslûbun­
da biraz değişiklik yaptılarsa da ana
hatlarıyla bu üslûbun dışına çıkamadı­
lar. Türkler ise, aşağı yukarı Fatih Sul­
tan Mehmed devrine kadar (15. yy’ın
ikinci yarısına kadar) Yâkut’un izinde
yürüdükten sonra Aklâm-ı sitte’yi o de­
recede güzel yazmaya muvaffak oldu­
lar ki, neticede Yâkut’un üslûbu artık
gerilerde kaldı ve bu yazılarda bir Türk
ekolü doğduğu gibi bu ana ekol içinde
küçük farklar gösteren başka ekoller
meydana geldi.
Önce Fatih devrinde Şeyh Hamdul­
lah ekolü kuruldu. Şeyh Hamdullah’­
ın (öl.1519) yolu 17. yy’ın sonuna ka­
dar sürdü. Bu tarihte yaşayan meşhur
Hâfız Osman (öl.1698) Şeyh’in bazı
noksanlarım tamamlamak suretiyle
Aklâm-ı sitte’yi artık ulaşılamayacak
güzelliğe kavuşturdu. 18. yy’dan itiba­
ren zamanımıza kadar artık hattatlar
Hafız Osman Ekolünü takibe başladı­
lar.
Bu arada 16. yy’da Yâkut yolunu ta-
kib eden Afyonkarahisarlı Ahmed de
(Ahmed-i Karahisarî: öl. 1556) bir ekol
kurucusu sayılırsa da üslûbu yalnız öğ­
rencileri tarafından takibedilmiş ve 17.
yy’ın sonunda da ortadan kalkmıştır.
Bugün takip edilen ekol Hâfız Osman
Ekolüdür. Aklâm-ı sitte hemen hemen
her çeşit işte kullanılmıştır.
3. Aklâm-ı sitte Celisi: Celî iri anla­
mına gelmektedir. Serçeparmağı geniş­
liğine yakın genişlikteki yazılar için kul­
lanılır (bu ölçünün dışına çıkanlar da
celî sayılır). Aklâm-ı sitte içinde 16.
yy’dan itibaren Muhakkak ve Reyhân
tedavülden düşmeye başlamış ve Tev-
kî’yle Rıkâ da pek hususî gayeler için
kullanıldığından"bütün bunların yerini
Sülüs almıştır. Bu yüzden bu bahse Sü­
lüs Celîsi de demek mümkündür.
Osmanlı Türkleri Aklâm-ı sitte’yi ge­
liştirmek için çok uğraştılar. 16. yy’da
yukarıda adı geçen Ahmed-i Karahisa-
rî, Ceiî’de bir ekol sahibi sayılırsa da
üslûbu Aklâm-ı sitte’de de olduğu gibi
yürümemiştir. Celî, bizde ancak 19.
yy’ın başında istenilen güzelliğe Mus­
tafa Râkım tarafından ulaştırılmıştır.
Celî, iri yazı olduğu için bilhassa tarihi
 SÜSLEME VE EL SANATLARI
Tanzimat’tan Cumhuriyete Hat Sanatı

AKLAM-l SİTTE: Kuft yazının Abbasi veziri ibn Muk/e tarafından ıslah edilmesinden sonra aralarında ince farklar olan altı çeşit
yazı çıklı. Muhakkak, Reyhân(î), Sülüs, Nesih (Nesh), Tevki ve Rıkâ diye adiandm/an bu biçimler, daha sonra İbn Bevvâb gibi
Arap, Yakut gibi Türk hattatlar tarafından geliştirildi. Fatih dönemine kadar Yakut'un izinden yürüyen Türk hattatları daha sonra
değişik ekaller oluşturdu/ar. Son olarak Hafız Osman ekolünü izleyen hattatların örnekleri günümüze kadar etkisini sürdürmüştür.
Karahisarî Ahmed Şemseddin'in (ö.l556) Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde bulunan Kur'an-ı Kerim 'den "Muhakkak-
Reyhanı"", serlevha.

binalarda ve levhalarda kullanılmıştır.
4. Siyiikat (Siyak): Estetik unsuru ol­
mayan, yalnız tapu ve malî işlerde kul­
lanılan bu yazının tarihi Emevîler dev­
rine kadar uzanmaktadır. Bugünkü bil­
gilerimize göre 19. yy’ın sonuna kadar
kullanılmıştır.
5. N esta’lıl: 14. yy’da Azerbaycan
taraflarında görülmeye başlayan ve
İranlılar tarafından icad edilen Nesta’-
lîk, Fatih devrinde Anadolu’ya geldi.
Türkler 19. yy’a kadar İran Nesta’lik
ekolünün etkisinde kaldıktan sonra bu
yüzyılın başında Yesârîzâde Mustafa
İzzet tarafından bir Türk Nesta’lîk eko­
lü kuruldu. Bu yazı bilhassa şiir kitap­
larının yazılmasında kullanılmıştır.
6. Dîvânî: Selçuklular devrinde kul­
lanıldığı ifade edilen bu yazının ilk ör­
neklerine Fatih devrinde rastlanır. 19.
yy’dan itibâren daha güzel bir üslûpta
yazılan Dîvânî, dîvanda (bakanlar ku­
rulu) kullamlmak için Türkler tarafın­
dan icad edilmiştir. Ferman ve berat­
ların yazılmasında da kullanılmıştır.
7. Ce/î Dîvânî: Gelişmesi Kânunî
devrinde olan Celi Dîvânî de ferman ve
beratların yazılmasında bolca kullanıl­
mıştır. 19. yy’dan itibaren çok daha gü­
zel bir şekle girmiştir. Bu da Türk hat­
tatlarının icadıdır.
8. R ık ’a: Kolay ve sür’atli yazılması
için Dîvânîden istifade edilerek Türk-
ler tarafından icad edilmiştir. İlk basit
örneklerine 18. yy ortalarında rastlanan
Rık’a 19. yy’da Bâbıâli kalemlerinde
gelişmiş olup Türklerin elyaıısı hük­
mündedir.
Buraya kadar her biri hakkında pek
kısa bir şekilde bilgi verdiğimiz bu ya­
zı çeşitlerinin 19. yy’dan itibâren nasıl
bir yol takibettiğini, gene aynı sırayı
muhafaza ederek gözden geçirelim.
Böylece hem her yazının gelişmesi, hem
de bu gelişmelerde rol oynayan ekol
(mektep) kurucularıyla önemli sanat­
kârların katkılarını daha iyi anlamış
oluruz.

KUFİ: K üfi diye tanman
Arap yazısı Kûfe şehrinde
geliştiği için bu adı almıştır.
10. yy ’a kadar ku/lam/an,
ama bundan sonra önemini
kaybeden bu yazı yörelere
göre değişik üsluplarla ya­
zıldığı için Doğu kûfîsi ve
Kuzey kûfısi diye ikiye ayrı­
lır. Anadolu’da Selçuklular
döneminden itibaren daha
az kullanılmaya başlanan
bu yazı OsmanlIların ilk
dönemlerinde süs unsuru
olarak öne çıkmış, Fatih
döneminden sonra da çok
az kullanılmıştır. Tanzi­
mat’tan sonra ll. Abdülha-
mid döneminde gazeteci ve
yazar Ebüzziya Tevfik ve
daha sonra İsmail Hakkı
Baltacıoğlu tarafından can­
landırılmaya çalışılan bu
yazı günümüzde Emin Ba­
rın ’ın değişik yorumlarıyla
sergilenmektedir.
K û fi
10. yy’ın ikinci yarısından sonra öne­
mini kaybetmeye başlayan Kûfi, Tür­
kiye’de bir süs unsuru olmaktan ileri
gitmedi. 16. yy’dan sonra terkedilen bu
yazı II. Abdülhamid devrinde gazeteci
ve yazar Mehmed Tevfik Ebüzziya
( 1848-1923) tarafından yeniden diriltil­
mek için büyük bir gayret sarfedilmiş-
tir. Matbaasında bu yazının alfabesini
dökmüş, kitap unvanlarını bununla
basmış, ayrıca Yıldız Câmii’nin kuşak
yazısını da yazarak süslü Kûfinin gü­
zel bir örneğini vermiştir.
20. yy’ın başlarında İsmail Hakkı
Baltacıoğlu da Kûfi’yle uğraşmıştır. İs­
tanbul’da Ç apa’da Yüksek Öğretmen
Okulu’nun cephesindeki 1329/1905 ta­
rihli “ Dârü’l-muallimâti’l-âliye” ibâre-
si süslü Kûfi’yle kendisi tarafından ya­
zılmıştır.
Devrimizde Prof. Emin Barın 1960’-
lardan sonra bu yazıyla alâkadar olma­
ya başladı. Sanatkâr ruhunun verdiği
ilhamla Kûfi’ye yeni bir anlayış getire­
rek sayısız güzel örnekler ortaya koy­
du ve 20. yy’da Kûfi’yi gerçeküstü bir
anlayış ve yorumla sergiledi.
A k lâ m -ı S itte
Aklâm-ı sitte 17. yy’da kendi adıyla
SÜSLEME VE EL SANATLARI
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Hat Sanati
anılan ekolün kurucusu olan Hâfız Os­
man (1641-1698) tarafından kemâle er­
dirildiği için 19. yy’daki hattatlar bu ya­
zıları hazır buldularsa da kılı kırk ya­
rarcasına hat kâidelerine uymayı ihmal
etmediler. Mesela mekteplerde yazı ho­
calığı yapan ve II. Abdülhamid’in şeh-
zâdelerine yazı dersi veren Şevki Efen­
di (1829-1888) Sülüs ve Nesihlerindeki
metânet ve titizliğiyle meşhurdur. Hâ-
fız Osman ekolünün adetâ bir kolunu
meydana getiren hattatın, bilhassa son
10 yılı sanat hayatının en parlak dev­
residir.
Yetişen birçok hattat arasında isim
yapanların başında 20. yy’ın ilk yarısı­
na kadar yaşayan Kâmil Akdik (Hacı
Kfunil Efendi: 1862-1941) gelir. Ona 20.
yy’ın Hâfız Osman’ı gözüyle bakabili­
riz. Sultan Reşad (V. Mehmed) tarafın­
dan 1333/1915’te reisü’l-hattatîn unva­
nı verilen üstad, ayrıca Şeyh Hamdul­
lah’la Hâfız Osman’ı taklit ederek yaz­
dığı yazılarıyla da kudretini ispat etmiş­
tir.
20. yy’da ayrıca Neyzen Emin Efen­
di (Mehmed Emin: 1884-1945), Mâcit
Ayral (1891-1961) Güzel Sanatlar Aka-
demisi’nde yıllarca yazı hocalığı yapan
Halim Özyazıcı (1898-1964) ve onun
Rık’a yazısında hocası olan Hâmid Ay­
taç (1891-1982) Aklâm-ı sitte’de unu­
tulmaz simalardır. Bu hattatlar fazla
yazı dersi görmemekle beraber kendi
gayretleriyle en yüksek dereceye ulaş­
mış kimselerdir.
Hâlen Aklâm-ı sitte’de Bekir Pek-
ten’le, Hasan Çelebi de eski ustaları
aratmayacak dereceye yükselmişlerdir.
Bunlardan birincisi Halim Özyazıcı’yla
Hâmid Aytaç’tan, ikincisi de Hâmid
Aytaç’tan feyz ve icâzetnâme almıştır.
Halen Mimar Sinan Üniversitesi “ Ge­
leneksel Türk Sanatları Bölümü” nde
ders veren M ahmut Öncü de zikre de­
ğer kıymetli hattatlarımızdandır.
Hâfız Osman ekolüne bağlı olmakla
birlikte gösterdiği küçük bir üslûp far­
kı dolayısıyla Kadıasker Mustafa İzzet
üzerinde durulmaya değer bir başka
hattatımızdır. Hattatlar ve musikişinas­
lar arasında Kadıasker (Kazasker) ve­
ya Kazasker Efendi adıyla tanınan
Mustafa İzzet Efendi (1801-1876), Tas-
ya’da doğmuş ve İstanbul’a geldikten
sonra kendisini yetiştirmiş ve sanat ta­
rihimizde hattat ve musikişinas olarak
ün yapmış ve her iki sanat kolunda da
ölmez eserler bırakmıştır. Kazasker’in
kaynağı Hâfız Osman’dır. Yalnız Sü­
lüs ve Nesih’de Şeyh Hamdullah ve
Hâfız Osman’ın yazıları içinden be­
ğendiği harfleri seçip almış olduğu için,
bu yazıda kendi başına bir yol tutmuş
oldu ise de her iki yazıda son zamanla­
rında Hâfız Osman üslûbunu benimser
di. Nesih’de en bâriz hususiyeti pek
keskin yazmış olmasıdır. Necmeddin
Okyay’a göre onun bilhassa 1280/
1862’den sonraki Nesihleri, kelebek
uçuşlarını andıran bir görünüş ve zerâ-
fete sahiptir. Celî Sülüste de ilerde bah­
sedeceğimiz Mahmud Celâleddin’le
Mustafa Râkım arasında bir şiveye sa­
hip oldu. Hatta yazısının bu değişik gö­
rünüşlerinden dolayı, onu bir ekol ku­
rucusu telâkki edenler olmuştur. Bil­
hassa Sülüs ve Celi Sülüs’teki bu deği­
şik üslûbun meydana gelmesinde biraz
da Padişah Abdülmecid’in rolü vardır.
Şöyle ki: Abdülmecid Sülüs’le Celî Sü-
lüs’ü Tâhir Efendi’den yazmış ve öğ­
renmiş olduğu için dolayısıyla onun ho­
cası olan Mahmud Celâleddin’in yolu­
nu benimsernişti. Bu yüzden Tahir
Efendi’nin vefatından sonra kendisine
yazı dersi veren Kazasker’e, Mahmud
Celâleddin üslûbunda yazmasını emret­
mişti. Bu yüzden Kazasker’in bu dev­
reye ait yazılarında Mahmud Celâled-
din tesiri görülür. Fakat Padişah ’ın ve­
 SÜSLEME VE EL SANATLARI
'e H a t S a n a tı
T a n z im a t 'tan C u m h u r iy e t

fatından sonra klasik yola dönmeye

başlamıştır. Etrafında toplananlar, yani
kendisinden yazı yazanlar veya o yolu
benimseyenler onun etkisinde kalmış­
lar ve böylece ortaya adetâ yeni bir ya­
zı üslûbu çıkmış ise de hakikatte Kazas-
ker’in üslûbu, Hâfız Osman ekolüne
dayanmaktadır.
Kazasker’in yolunu benimseyenler
çoktur. Bunlar içinde Abdullah Zühdî
Efendi (öl. 1879), Şefik Bey (Mehmed
Şefik Bey: 1819-İ880) gelir. Ayrıca bil­
hassa Celî Sülüs’le şöhret yapan Alâ-
eddin Bey (1844-1887), yazdığı Kur’an’-
larıyla isim yapan fakat yazılarında sert
bir görünüş olan Osman Efendi (Kayış-
zâde Hâfız Osman Nûri Efendi:
öl.1894), zamanının reisü’l-hattatîni
olan ve Sülüs’le Nesih’te Kazaskerden
ziyâde Hafız Osman’a yakın bulunan
Muhsinzâde Abdullah Bey (Muhsinzâ-
de Abdullah Harndi Bey: 1832-1899),
Hasan Rıza Efendi (1849-1920) ve Ha­
cı Nuri Bey (Mehmed Nûri Efendi:
1868-1 951) en mühimleridir. Bunlardan
başka Vahdeti Efendi (1833-1871),
Mehmet Hilmi Efendi (öl. 1900), Çır-
çırlı adıyla maruf Haydarlı Ali Efendi
(Mehmed Ali Efendi: öl. 1903), Hâfız
Hasan Sırrı Efendi (1836-1907), Hafız
Hasan Tahsin Efendi (1851-1916), İl­
mî Efendi (Mehmet İlmi Efendi: 1839­
1924) de bu yolun fazla isim yapmayan
hattatları arasında yer alır.

C e li A k lâ m - ı S itte
Daha önce de belirttiğimiz gibi 16.
yy' dan itibaren Muhakkak’la onun kü­
çük yazılan şekli olan Reyhân (Reyhâ-
nî) tedâvülden düştü ve yerini Sülüs ve
Nesih’e bıraktı. Tevkî’yle onun küçük
şekli olan Rıkâ da vakıf ve icâzetnâme-
ler gibi mahdut bir sahada kullanılmak­
ta devam etti. Fakat Sülüs ve Nesih her
zaman, her yerde bolca kullanıldığı için
Celi sözü, Celî Sülüs anlamına gelme­
ye başladı. Yani biz burada Cclî Sülüs’-
ten bahsetmek mecburiyetinde kalmak­
la birlikte, Sülüs ve Nesih yazılarını bi­
len bir hattat diğer dört yazı çeşidini de
kolaylıkla yazacağı için, zihinleri karış­
tırmamak düşüncesiyle bu satırların
başlığını eski geleneği uyarak Celi
Aklâm-ı Sitte şeklinde koymayı daha HAFIZ OSMAN’IN İZLEYİCİLERİ: II. Abdülhamid’ın şehzadelerine yazı dersi veren
uygun bulduk. Bu terim bugün de aynı Şevki Efendi, Hafız Osman ekolünün ünlü bir izleyicisidir. Özellikle sülüs ve
nesihlerindeki titizliği ve metanetiyle isim yapan Şevki Efendi’nin yanısıra Hafız Osman
şekilde kullanılmaktadır. Sülüs’le Celi ekolünden bazı küçük üslup farklarıyla ayrılan Kazasker Mustafa izzet Efendi’nin
S ülüs’ün h arfleri arasında şekil nesihdeki en önemli özelliği keskinliği ve görüşteki zerafetidir. Mehmet Şevki Efendi’nin
bakımından hiçbir fark yoktur. Bütün Celi Sülüs levhası (üstte), Kazasker Mustafa Efendi’nin Celi Sülüs ‘le yazılmış bir
fark bünyelerinin teşekküllerinde yani levhası (altta).
İstiftedir (kompozisyon).
1524
CELÎ AKLAM-ISİTTE: Levhalarda
kullanılan ama esas gelişmesini mimari
yapılarda gözlediğimiz Celi yazıda iki
temel ekol vardır. Bunlardan biri Celi
yazıya olgunluk getiren, harflerdeki
ölçüleri iyi kullanan, belirli bir ahenk
tutturarak, sarkıklığı ortadan kaldıran
Mustafa Rakım ekolüdür. Bu ekol içinde
yetişen Sami Efendi, Mustafa Rakım 'ın
eksiklerini tamamlamış, birçok çağdaş
hallata ilham kaynağı olmuştur. Bunun
yanısıra Hamid Aytaç da son dönemde
öne çıkan, her çeşit yazıyla birlikte
Celî’de de isim yapmış son
hattatlarımızdandır. Bu türün ikinci
ekolün öncüsü Mahmud Celâleddin ise
yazılarındaki küllük ve yalnızlıkla
kendini gösterir. Mustafa Rakım
Efendi'nin Müteselsil Sülüs Meşk kıtası
(karşı sayfada), Mahmud Celâleddin 'in
Celi Sülüs levhası (sağda).
Ceü, levhalarda kullanılmakla birlik­
te yaşama ve gelişme sahasını daha zi­
yade mimarî yapılarda bulmuştur.
Celî Aklilm-ı Sitte kemâle erinceye
kadar hattatları bir hayli yordu. Os­
manlıların kuruluş tarihi olan 1299 ile
Il. Mahmud (saltanatı: 1808-1839) dev­
ri arasında geçen beşyüz yıl içinde ye­
tişen usta hattatlardan Ali b. Yahya es-
Süfi, Ahmed Karahisarî, Hasan Çele­
bi ve Kâsım Gubârî’nin elinde azamet­
li; Tekneci-zâde İbrâhim’le Mustafa b.
Süleyman’ın elinde tatlı; Mehmed Bur-
sevl ve Beşir Ağa’nın yazılarında da cid­
dî bir görünüş kazanan Celî yazı, ge­
çirdiği bu dalgalanmaların sonunda
Mustafa Râkım adındaki büyük üstâ-
dm elinde duruldu, istikrara kavuştu.
Her bakımdan Türk zevkine uygun bir
şekilde meydana çıkan Mustafa Râkım
Mektebi bütün hattatların takibettikleri
bir yol, bir üslup haline geldi.
Celî’de bu devirde iki ana ekol var­
dır. Bunlardan birincisi Mustafa Râkım
ekolü, diğeri de Mahmud Celâleddin
ekolüdür. İkincisinin ömrü yarım asır
kadar sürmüş fakat Mustafa Râkım’-
ın kurduğu ekol ise zamanımıza kadar
gelmiştir.
Mustafa Râkım Ekolü
Celî’ye olgunluk kazandıı an Musta­
fa Râkım (1757-1826), Ünyeli olup tah­
sil için geldiği İstanbul’da yetişti. Ya­
zıyı Küçük Derviş Ali’yle kendi ağabe-
yisi İsmail Zühdî’den öğrendi ve Celî’-
de Osmanlı Türk hattatlarının en bü­
yük sanatkârı oldu. Aynı zamanda res­
sam olan hattat, III. Selim’in resmini
SÜSLEME VE EL SANATLARI
Tanzimat’tan C u m huriyet' H at Sanatı
yaptı ve Şehzâde II. Mahmud’a yazı öğ­
retti. Yazı tarihimizdeki yerinin önemi­
ni anlamak için onun sanatını üç ba­
kımdan mütalaa etmek gereklidir: Bi­
rincisi Celî’yi keşmekeşlikten kurtar­
mış, harflerde ideal ölçüleri ve istikra­
rı temin etmiştir. İkinci mahâreti, Ce-
lî’de istif (kompozisyon) güzelliğini te­
min etmesi ve ona bir ahenk getirmesi
olduğu gibi üçüncüsü de Osmanlı tuğ­
rasına şekil vererek onu hantal ve sar­
kık bir durumdan kurtarıp canlılık ka­
zandırmasıdır. Bu yüzden bu yenilikle­
ri, inkılâp kelimesiyle ifade etmek ye­
rinde olur inancındayız. Kendisi tara­
fından yazılan İstanbul’daki Nusretiye
Camii’nin kuşak yazısı, hattatların da­
ima ilham alacakları ölmez eserlerinden
biridir. Biraz sonra bahsedeceğimiz di­
ğer Celî yazı ekolü hiçbir zaman onun
sanatı karşısında uzun müddet dayana­
mamış ve yerini onun ekolüne terket-
miştir. Bugün de Türk hattatları onun
yolunda yürümektedirler.
Bu ekolü takip edenlerin başında II.
Mahmud gelir. Eserlerinden bazısı ca­
milerde ve Topkapı Sarayı Müzesi’nde-
dir. Ayrıca Nusretiye Camii’nin dışın­
daki Celî yazıları yazan Hâşim Efendi
(Mehmed Hâşim Efendi: öl. 1845) ta­
lebelerinden Mehmed Râkım (İkinci
Râkım veya Küçük Râkım: öl. 1865?)
ve Çarşambalı H acı A rif Bey’le (öl.
1892) Süleymaniye Camii’nin kubbe
yazısıyla Bursa’da Ulucamiin harab
olan yazılarını yazan Abdülfettâh Efen­
di (1825-1896) isim yapmış hattatları-
mızdandır.
19. yy’ın ortalarında yetişen ve 20.
yy’daki hattatların da yetişmesinde rolü
olan Sami Efendi (1838-1912) ise ade­
tâ Mustafa Râkım’ın eksiklerini ta­
mamlamış ve onun mektebinin bir ko­
lunu meydana getirmiştir. Sâmi Efen-
di’nin bütün çağdaş hattatlara ilham
veren şaheserlerinden biri İstanbul Ye-
nicamiinin arkasındaki çeşmenin tamir
tarihini ihtiva eden kitabesi görülmeye
değer eserlerinden biridir.
Bu ekolün zikre lâyık hattatlarından
biri de Nazif Bey’dir (1846-1913) ki ho­
cası Sami Efendi onun için “ Allah Na­
zif’i yazı yazmak için yaratmıştır” de­
miştir. Ömer Vasfi (1880-1928) adlı hat­
tatımız ise Celî’de aşağı yukarı Sâmi
Efendi’ye eş olacak derecede bir usta­
lığa ulaştı. Bunlardan başka Mısır kralı
Fuad’ın daveti üzerine oraya giden Aziz
Efendi (Şeyh Aziz Efendi: 1871-1934)
ise Türkiye’den ziyade Mısır’da şöhret
sahibi oldu ve orada birçok talebe ye­
tiştirdi.
Daha fazla Sülüs ve Nesih’le meşgul
olduğunu söylediğimiz Kâmil Akdik
(Hacı Kâmil Efendi: 1862-1914) de Ce-
lî’de usta bir hattattı. Yazılarının bir
kısmı Mrsır’da bulunmaktadır. Talebe­
lerinden olan Tuğrakeş İsmail Hakkı
Altunbezer (1869-1946) ise Sami Efen-
di’den istifade etmiş ve tabiatındaki ka­
biliyet sayesinde Celî’de, kimsenin ha­
tır ve hayaline gelmeyecek istifleriyle
şöhret sahibi olmuştur.
Önceleri Kadıasker Mustafa İzzet
Mektebi yolunda yürüyen fakat sonra­
ları vazgeçen Tuğrakeş’in talebelerin­
den Macit Ayral (1891-1961) bir müd­
det Bağdad Güzel Sanatlar Okulu’nda
yazı hocalığında bulunmak suretiyle
Türkiye’nin halen İslâm âleminde ön-

cülük edecek hattatlar yetiştirdiğini gös­
termiştir.
Türkiye’ninbirçok camilerinin kuşak
yazılarını yazmak şerefine eren İstan­
bul Güzel Sanatlar Akademisi’nde son
yazı hocası olan Halim Özyazıcı (1898­
1964) da bir evvelki hattat gibi az hoca
görmüş kimselerden olmasına rağmen
bütün yazıları fevkalâde güzel ve seri
olarak yazmak kabiliyetine sahipti. Ay­
rıca Türkiye’nin medârı iftiharı oldu­
ğu kadar, bütün İslâm âlemi tarafından
da tanınan ve oralarda talebeleri bulu­
nan, her çeşit yazıda usta olan Harnit
Aytaç (öl. 1982) da diğerleri gibi de­
vamlı olarak yazı dersi almadan sırf
şahsî kabiliyeti sayesinde yetişmiştir.
Kendisi Mustafa Râkım Mektebi’nin
son en büyük temsilcisiydi. Talebelerin­
den Bekir Pekten ve Hasan Çelebi par­
lak bir gelecek vâdeden yazılarıyla dik­
kati çekenler arasında bulunmaktadır­
lar. Devrimizin diğer bir sanatkârı da
Mahmut Öncü’dür. Halen Mimar Si­
nan Üniversitesi’nde yazı dersleri veren
hattat, A nkara’daki Kocatepe Camii’-
nin yazılarını yazmıştır.
Mahmud Ceiâleddin Ekolü
Mağrur, baş eğmez, inatçı bir kimse
olduğu için hattatların kendisine yazı
göstermediği Mahmud Celâleddin (öl.
1837), eskilerin ve aynı zamanda çağ­
daşı Mustafa Râkım ’ın yazılarına ba­
karak kendisini yetiştirmiş ve yazılma­
sı zor olan Celî’de kendine has bir üs-
lüp, daha doğrusu bir mektep meyda­
na getirmiştir. Hakikatte o, Celî’yi
Mustafa Râkım gibi yazamayınca ya­
zısı ayrı bir istikamete sapmıştır (nesih
SÜSLEME VE EL SANATLARI
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Hat Sanatı
yazıda ise Hafız Osman yolundadır).
Devrimizde yazı tarihini en iyi bilen üs-
tad Necmeddin Okyay’a göre eğer
Mahmud Celileddin, imkânı olsaydı da
Sülüs’te Hafız Osman ve Celî’de de
Mustafa Râlarn üslübunu takibedebil-
seydi bu iki sanatkiinn hat tarihinde ad­
ları bile anılmazdı. Şüphe yok ki kud­
retli bir ele sahip olan Mahmud Celâ-
leddin, yazılarında görülen kütlük, hu-
şûnet, yalnızlık ve azametle dikkati çe­
ker. Tabiatındaki gurur ve diğer usta­
ların kendine yazı göstermemesinden
dolayı ruhunda meydana gelen yalnız­
lık adetâ yazılarına aksetmiştir.
Hemen her yerde yazılarına rastlanan
bu hattatın yolunda yürüyenler azdır.
Bunların başında karısı Esma İbret (do­
ğumu 1780) gelir. İkinci derecede bir
hattat olmakla beraber güzel yazılan da
olan Sultan Abdiilmecid de (saltanatı
1839-1861) Mahmud Celâleddin’in çı­
rağı Tahir Efendi’den (öl. 1846) yazı
yazmıştır. Yukarıdakilerle birlikte ha­
yatı hakkında fazla bilgimiz olmayan
ve rivayete göre son derece mağrur bir
kimse olan Çukurcumalı Mahmud Ce-
mâleddin gibi malıdut birkaç kişi tara­
fından takip edilen bu mektebin ömrü
uzun sürmemiştir. Bir aralık Kadıasker
Mustafa İzzet Efendi de bu üslûbu ta­
kip etmişse de sonradan vazgeçmiştir.
Mahmud Celileddin mektebi, temsilci­
lerinin ölümünden sonra ortadan kalk­
mış ve yerini yürümekte olan Mustafa
Râkım mektebine bırakmıştır. Anlaşıl­
dığına göre hattatlar, tabiatinde daha
ziyade tatlılık ve yumuşaklık hâkim bu­
lunan Mustafa Râkım mektebini tercih
etmişler; Mahmud Celâleddin’in üslü-
1525
bu ise muvakkat bir çeşni ve renk ola­
rak yazı tarihimizde yer kazanmıştır.
Aklâm-ı sitte’de gelişen yazı mektep­
lerinden bahsederken temas ettiğimiz
Kadıasker Mustafa İzzet, bazılarına gö­
re gösterdiği çok küçük bir şîve farkı
dolayısıyla bir mektep kurucusu telak­
ki edilir. O, Mahmud Celâleddin’in
1845’te vefat eden çıraklarından biri
olan Tahir Efendi’den sonra Sultan
Abdülmecid’e hoca olunca daha önce­
leri Hafız Osman ve Mustafa Râkım
yolunda olmasına rağmen Padişah’ın
alışmış olduğu Mahmud Celâleddin üs­
lûbunda yazmasını istemesi üzerine o
üslûbu benimsemeye başlayınca yazıla­
rında Mahmud Celâleddin rengi belir­
di. Her ne kadar Abdülmecid’in
1861’de ölümünden sonra Mustafa Râ­
kım ekolüne dönmüşse de bunda tam
muvaffak olamamıştır. Bu yüzden Ce-
lî yazılarında Mahmud Celâleddin’le
Mustafa Râkım tesirleri bir arada gö­
rülür. Sanatkâr, yazı tarihimizde bu
yüzden ayrı bir zevkin öncüsü olmuş­
tur. En mühim eserleri Ayasofya mü­
zesinde bulunmaktadır. Bunlar Allah,
Muhammed,Dört İslâm halifesiyle Ha-
san ve Hüseyin’in isimlerini taşıyan se­
kiz adet levhadır. Harflerinin genişliği
35 cm olan levhaların çapları da takri­
ben 7,5 m’dir ki bu ölçülere nazaran İs­
lâm dünyasının en büyük levhaları ol­
mak lazım gelir. Bu levhaların azameti
Amerikalı müsteşrik Witimor’un Aya-
sofya’da yaptığı mozayik araştırmala­
rı sırasında yere indirilince anlaşılmış ve
hiçbir kapıdan geçmediği görülerek tek­
rar yerine asılmasına karar verilmiştir.
Nûr Sûresi’nden bir parçayı ihtiva eden
Camiin kubbe yazısı da onundur.
Yazılarında Mustafa Râkım çeşnisi
de sezilen Vahdetî, Medine’de ve Mı­
sır’daki yapılarda eserleri bulunan fa­
kat istife fazla riayet etmediği için ya­
zılarının okunınası zor olan Abdullah
Zühdî, İstanbul Üniversitesi’nin Baye-
zid Camii tarafındaki kapısının üstün­
deki yazının sahibi olup son zamanla­
rında Mustafa Râkım üslûbuna dönen
Şefik Bey’le öğrencisi Alaeddin Bey ve
Kadıasker üslûbuna dahil olmaklabera-
ber Mustafa Râkım yolunu benimsemiş
fakat tam muvaffak olamamış olan
Muhsinzâde Abdullah’la Haydarlı Ali
Efendi, Hasan Rıza Efendi ve Hacı Nu­
ri Efendi de tanınmış hattatlarımızdan-
dır.
Yukardaki bilgilerden anlaşıldığına
göre bu yolun temsilcilerinin hemen
hepsinin Celî’yle meşgul oduğunu ve
1526
T a n z im a t 'la n C u m h u r iy e t
bazılarının sonradan Mustafa Râkım
ekolünü benimsediklerini görüyoruz.
Önce de bahsedildiği gibi Kadıasker de
sanat hayatının son yıllarında Musta­
fa Râkım’ın sanat görüşünü benimse­
mişti. Bu yüzden sanat hayatındaki bu
değişik devreleri dolayısıyla Kadıasker’i
benimseyen hattatları bir yere kadar
Mustafa Râkım üslübunun da temsil­
cisi saymak mümkünse de bu hususta
karar verirken sanatkârların yazıyla uğ­
raştıkları seneleri de gözönünde bulun­
durmak lazım gelir.
S i y â k â t ( S iy â k )
Sanat yazısı olmaktan ziyade maliye,
tapu ve evkâfa ait işlerde ve bunlara ait
vesikaların yazılmasında kullanılan bu
yazının harfleri teker teker yazıldığı za­
man kolaylıkla seçilebilirse de bu harf­
ler biraraya gelip kelime şekline dönün­
ce okunması zorlaşır. Siyâkâtın kolay
okunanı olduğu gibi, ancak mütehas­
sıslarınca okunabilen cinsi de vardır.
Noktalı ve noktasız olarak iki şekilde
kullanılmış olan Siyâkât’ın tarihi pek
gerilere gitmektedir. Bize kadar ulaşmış
en eski örnekleri Fâtih devrine aittir.
Bunlar bugün Başbakanlık Arşiv
SÜSLEME VE EL SANATLARI
'e H a t S a n a tı
Umum Müdürlüğü’nde “ Fatih dosya­
sı” içinde bulunmaktadır. Bu yazı
1295/1878 tarihine kadar Tapu İdâre-
si’nde kayıtlarda kullanılmıştır.
N e s t a ’l i k
Bizde yanlışlıkla T a’lik adı altında
(Ta’lik, Nesta’lik’in iptidaî şeklidir)
kullanılan Nesta’lik, Aklâm-ı sitte’den
sonra ikinci önemli yazıdır. Türkiye’­
de Nesta’liki iki devreye ayırıp tedkik
etmek gerekir. Biz birinci devreye Nes-
ta ’lik’te İran ekolünün etkisi (1400­
1800); ikinci devreye de Türk Nesta’-
lik’i devresi (1800 ve sonrası) adını ve­
riyoruz.
Nesta’lik’in bütün hususiyetleriyle
meydana çıkmaya başladığı 15. yy’ın
başlarında A nadolu’da kullanılmasa
dahi bilindiğini kabul etmek gerekir.
Zira Doğu Anadolu’daki ilim ve sanat
muhitlerinin bu yazıyı Batı Anadolu’­
ya nisbetle daha önce öğrendiğinde şüp­
he yoktur. Bu yüzden dolayı 1400 tari­
hini evvele ve sonraya şâmil olmak üze­
re bir başlangıç olarak kabul etmek la­
zım gelir. Yamıa es{'rierin elden ele do­
laşması, alınıp satılması, istinsahı ve
dolayısıyla Türk ilim ve edebiyat mu­
NESTA 'LİK: Aklâm-ı
Sitte’den sonra ikinci
önemli yazı olan Nesta’lik
yanlışlıkla Ta'lik diye
bilinir. Bu yazının 15. yy
başlarında Anadolu’da
kullanılmaya başlandığı
bilinmektedir. Bizde İran
etkisinden gelen bu yazının
en önemli temsilcisi olan
Yesarî Mehmed Esad’ın
oğlu Mehmed Mustafa
tzzed babasından en güzel
harfleri alarak kendi adıyla
anlan ekalün kurucusu
oldu. Öte yandan Sami
Efendi'nin yetiştirdiği
Necmeddin Okyay da son
dönemin tanınmış
Nesta 'likçilerindendir.
Yesarizade Mehmed tzzet'in
Nesta’lik bir levhası (solda),
Sami Elendi (karşıda).
hitinin İran kültürüyle yakın münase­
beti, bu yazının Osmanlı ülkesinde kı­
sa zamanda tanınmasına vesile oldu.
Bugünkü bilgilerimize göre Nesta’likle
yazılmış eseriere Fatih devrinde rastlan-
maktadır.
Türkiye’de İran etkisinde gelişen
Nesta’lik’in en son ve en kudretli tem­
silcisi Yesari’dir (Yesari Mehmed Es’-
ad: öl. 1789). Anadan doğma çolak ve
solak olan hattatın ilk yazıları aynen
İran uslubundayken, daha sonraki ya­
zılarında harfleri büyükçe yazdığı gö­
rülür. Bu değişik tarzdaki yazılarıyla,
yani gâh harfleri küçültmek ve gâh bü­
yültmek suretiyle adeta yeni bir üslüp
arıyor gibidır. Ömrünün son yıllarında
harfleri tekrar küçülten Yesarî’nin ya­
zılarında tam bir insicam sezilir. Bunun
en güzel örneği Üsküdar’da Selim Ağa
Kütüphanesi’nin üstünde kendisi tara­
fından yazılan kitabed.ir. 1196/ 1782 ta­
rihini taşıyan bu kitabenin yazıları, son­
radan oğlu Yesarî-zâde Mustafa İzzet
tarafından geliştirilecek olan Türk Nes-
ta ’lîkini müjdelemektedir.
19. yy’ın başları Türk yazı tarihi ba­
kımından önemli bir dönüm noktasıdır.
Celî Aklâm-ı sitte bu yüzyılın başların-
 SÜSLEME VE EL SANATLARI
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Hat Sanatı
Türk Nesta'lîk ekolü veya Yesarîzâde
Mustafa İzzet ekolü çıkmış oldu. Birin­
ci ifade geniş manada kullanılmalıdır.
Fakat kendi hat tarihimizden bahseder­
ken ikinci ifadeyi kullanmamız daha
doğru olur. Bu yazıda Türk ekolü ku­
rulup millî zevk hâkim olduktan sonra
hattatlar artık İran'ın büyük ustası
İmâd'ın yolunu terkettiler ve Yesârîzâ-
de'nin ekolünü takibe koyuldular.
İstanbul'da doğan san'atkâr (öl.
1849) hattatlar arasında genellikle Ye-
sârîzâde lakabıyla anılır. İlk devresin­
de aynen babası yolunda yürüyen san'­
atkâr o derece kudretli bir ele sahipti
ki bazıları yazıyı babasından çalıyor
demişlerdir. Yesârîzâde, babasının
1213/1798'de ölümünden sonra 1215/
1800'de kendi üslûbunu ortaya koyma­
ya başladı. Yani babasının yazılarında­
ki harflerin en güzellerini seçerek ken­
di adıyla anılan mektebin kurucusu ol­
du. Hattatın en güzel devresi 1260/
1844'den sonraki tarihlere aittir. II.
Mahmud devrinde yapılmış olan tarihi
binaların üstündeki yazıların çoğu
onundur (İstanbul'da Nusretiye camii
sebili ile Bâbıâli ve II. Mahmud türbe­
sinin üstündeki kitâbeler gibi)..
İran Nesta'lîki ile Türk Nesta'lîki
arasındaki farkları şöylece hülâsa ede­
biliriz: Türk Nesta'lîki İraıu'nkine nis-
da kemâle erdiği gibi Nesta'lîk de İran betle kat'î kaidelere sahiptir. Ayrıca di­
etkisinden kurtularak bu yüzyılın başın­ key harfleri daha uzunca, sin, şın, sad,
da bir Türk üslûbuna büründü; milli bir dad, kaf ve nun gibi harflerin içieri da­
karakter kazandı ve böylece ortaya bir ha genişçedir. Halbuki İran yazısında
DİVANÎ: Divan’da kullanılan bir yazı olan Divanî’nin Türkler tarafından geliştirildiği muhtemeldir. Önce çok açık bir biçimde
yazılan bu yazı daha sonra gelişerek daha karmaşık bir durum almış, kendine has harfleri ve birleşme biçimleriyle tanınmıştır.
Herkes tarafından okunması mümkün olmayan ferman, berat ve emirnamelerin yazımında kullanılmıştır. Mehmed İzzet Efendi’nin
Divanî yazı örneği.
böyle kat'î kaideler yoktur. Bundan
başka İran üslûbunda sıkışık bir görü­
nüşe mukabil bizimkinde bariz bir fe­
rahlık vardır.
Bu mektebin ilk temsilcilerinden olan
Kıbrısîzâde İsmail Hakkı (1785-1862)
ve Ali Haydar Bey (1802-1870), meşhur
Kadıasker Mustafa İzzet (1801-1876),
Çarşambalı Hacı Arif Bey (öl. 1892) ve
Abdülfettah'tan (1815-1896) sonra en
önemli san'atkâr adetâ Yesârîzâde eko­
lünün bir kolunu kuran ve onun eksik­
lerini tamamlayan Sâmi Efendi'dir
(1837-1912). Büyük hattatlardan Nazif
(1846-1913), Ömer Vasfi (Hatib Ömer
Vasfi: 1880-1928), Aziz (1871-1934),
Hulûsî (Mehmed Hulûsî: 1869-1940) ve
Necmeddin Okyay'ı (1883-1976) bu Sâ­
mi Efendi yetiştirmiştir. Öğrencileri
arasında kendisini en iyi temsil eden
Necmeddin Okyay aynı zamanda İslâm
yazılarının en büyük mütehassısıydı.
Herhangi bir yazıyı altında imzası ol­
masa da hangi devre ve kime ait oldu­
ğunu kolaylıkla anlayabiliyordu. Yetiş­
tirdiği talebeleri şunlardır: Ali Alpars­
lan; Ecz. Uğur Derman; Dr. Opr. Sadi
Belger (öl. 1976); Bekir Pekten.
Ayrıca Halim Özyazıcı (öl. 1964) ve
Hâmid Aytaç (öl. 1982) bu yazıda ho­
ca yüzü görmeyen ve kendi kendine ye­
tişen büyük ustalarımızdandır. Bundan
başka Hulûsî'nin talebesi olan Kemal
Batanay da (öl. 1981) tanınmış Nesta'-
likçilerdendi.
1528
Tanzimat’tan Cum huriyete H at Sanatı
CELİ DÎVANÎ: Divanî yazının büyüğü anlamına gelen, daha geniş bir kalemle yazılan, süslü ve satır aralarında boşluk
bırakılmayan bir yazı türüdür. En güzel örneklerine 19. yy’da rastladığımız Celi Divanî de ferman ve heratların yazımında
kullanılmıştır. Bu yazının en büyük ismi Maliye ve Evkaf Nezaretlerinde çalışmış Ebubekir Mümtaz Efendi’dir. Mehmed İzzet
Efendinin Celf Divanî yazı örneği.
D iv a n i
Dîvfu1î dîvana mensup demektir. Bu
adı neden aldığını anlamak için bu adın
verilmesine sebep olan tarihi çevreyi dü­
şünmek lâzımdır. Bilindiği gibi devle­
tin resmi kararları, bugünkü “ Bakan­
lar Kurulu” makamında olan Dîvan’-
dan geçerdi. Burada yazılan ferman,
menşur, berat ve tâyinleri bildiren res­
mî yazılar padişahın iradesiyle olurdu.
Bu tip yazıların üstünde padişahın im­
zası demek olan tuğrası da bulunurdu.
Bu durumda, Dîvanî yazının, devletin
kararları ve padişahın iradelerini yaz­
mak için kullanılan bir yazı olduğu an­
laşılmaktadır.
Biz Dîvânî’nin 18. yy’lara kadar
İran’da bolca kullanılan ve adına T a’-
lik denilen yazıdan alınan ilhamla
Türkler tarafından icad edildiğine ka­
niiz. Zira her ikisi arasında şekil ve bir­
leşme bakımından büyük bir benzerlik
vardır. Fatih’ten önceki devre ait ka­
yıtlar mevcut olmadığından bu yazının
meydana çıkış tarihi hakkında bir şey
söylemek mümkün olamamaktadır. Fa­
tih devrinden kalmış olan Dîvânî yazı­
lara Topkapı Sarayı ve Başbakanlık ar­
şivlerinde ve diğer memleketlerin kü­
tüphanelerinde ve arşivlerinde rastlan-
maktadır.
Bu yazının ilk örneklerinden anlaşıl­
dığına göre önceleri açık seçik bir tarz­
da yazılırken zamanla biraz daha inki­
şaf ederek, fakat daha komplike bir du­
ruma girmiştir ki, bu da onun için ta­
bii görülmektedir. Zira bu yazı, ferman
ve berat gibi mühim emirlerin yazılma­
SÜSLEME VE EL SANATLARI
sında kullamlmaktaydı. Bu önemli ya­
zılarda da gizlilik esastı. Nitekim Dîvâ-
n î’nin kendine has harfleri ve birleşik
şekilleri vardı. Herkes tarafından okun­
ması ve yazılması mümkün değildi. En
güzel şekline 19. yy’da Bâbıâli kalem­
lerinde ulaşan Dîvânî’nin süratle yazı­
lan ve okunınası çok zor olan şekline
Dîvânî kırması adı verilir. Yazı müsved­
delerinde kullanılan bu tür Dîvanî cid­
di yazılarda yâni emirnâmelerde değil
de Dîvan’da alınan kararların yazıldı­
ğı defterlerde (mühimme defterleri) kul­
lanılmıştır.
C e lî D îv a n î
İsminden de anlaşılacağı gibi bu ya­
zı Dîvânî’nin irisi manasına gelirse de
her ikisi arasında farklar vardır. Yani
Celî Dîvânî, Dîvânî’nin iri olarak ya­
zılan şekli olmayıp aralarındaki fark­
lar şunlardır: Bu yazı Dîvânî’ye nisbetle
daha geniş bir kalemle yazılır, harfleri
ve şekilleri daha farklı ve süslüdür. Üs­
telik, istifli yazıldığından harfler birbir­
lerini keser, birbirlerinin üstüne oturur.
İstif icabı satır içinde boşluk bırakılma-
masına dikkat edilir. Bu yüzden harf­
ler bazen daha küçük yazılabilir. Sü-
lüs’te kullanılan harekeler aynen bu ya­
zıda kullanılır ve boş yerler kalırsa bu­
raları süs işaretleri ve noktalarla doldu­
rulur.
Celî Dîvânî, ferman ve beratların ya­
zılmasında kullanılmıştır. Bazen biri al­
tın, biri siyah mürekkeple (bazen kır­
mızı ve siyah mürekkeple) yazılan sa­
tırların sonu daima Dîvânî’de olduğu
gibi yukarıya doğru kalkar. Dîvânî gi­
bi ne zaman ve kimin tarafından icad
edildiğini bilmediğimiz Celî Dîvânî de
en güzel şekline 19. yy’da kavuşmuştur.
Resmî evraka imza atmak âdeti ol­
madığı için Dîvân-ı Humâyun’dan çı­
kan evrakın kimler tarafından yazıldı­
ğını bilmek mümkün değildir. Yalnız
son yüzyılda kâğıdın arkasında yazıyı
yazanların imzaları bulunduğundan on­
ların hattatlarını bilmek mümkün ol­
maktadır. Bu iki yazı birbirine çok ya­
kın bir benzerlik gösterdiğinden birini
yazan öbürünü de yazardı. Biz burada
19. yy’dan itibaren yetişmiş olan önemli
bazı hattatlara kısaca temas etmekle ye­
tineceğiz.
Bu yazılarda büyük ustalardan biri,
Maliye ve Evkaf Nezâretinde çalışan
yüksek memurlardan biri olan Mümtaz
Efendi (1810-1871) adıyla meşhur olan
Ebubekir Mümtaz Efendi’dir. Yazıyı
kimden öğrendiğini bilmediğimiz sanat­
kârın en meşhur talebesi Nâsıh Efen­
di’dir (1813-1884). Daha önce bahset­
tiğimiz Şefik Bey (1819-1880) ise Celî
Dîvânî’nin azametli görünüşünden is­
tifadeyle bazen onu stilize ederek gü­
zel levhalar yazmıştır. Bunlardan baş­
ka daha birçok kimse bu yazıyı yazmış­
sa da en tamnmış olanları, Dîvân-ı Hü­
mâyûn Mühimme Kaleminde müdür­
lük yapan Ferid Bey (doğumu: 1858) ve
Nâsıh Efendi’nin en tanınmış talebesi
olup daha önce de adı geçen Sâmi Efen­
di ve onun da öğrencilerinden olan Kâ­
mil Akdik ile Tuğrakeş İsmail Hakkı
Altunbezer’dir. Ayrıca Hâmid Aytaç ve
Halim Özyazıcı da bu yazıyı güzel ya­
zan sanatkârlarımızdandı.

Tanzimat’tan Cumhuriyete Hat Sanatı
R ı k ’a
Osmanlı Türk hattatlarının icadı olan
, Rık’a, Dîvâru’nin dikey harflerinden
bazılarının biraz küçülmesi, sadeleşme­
si, kavis ve meyillerinin azaltılmasından
meydana geldiği anlaşılmaktadır. Yu­
varlaklığı az, düzlüğü çok ve harekesi
olmayan Rık’a’nın kolaylık ve sür’at
için aranıp bulunduğunda şüphe yok­
tur. Sarayda Dîvân-ı Hümâyun’da
i meydana gelen bu yazı umumiyetle ya­
zışmalarda, müsveddelerde ve mektup­
larda kullanılmış, bilhassa 19. yy’ın ba­
şından itibaren günlük resmî yazışma­
larda da kullanılmaya başlamıştır.
Rık’a ’nın Dîvânî’den meydana gel­
diğini gösteren bizim rastladığımız en
eski numune, Topkapı Sarayı III. Ah-
med Kütüphânesi’ne vakfedilen gelir­
ler hakkında 10 Rebîülevvel 1136/12
Aralık 1723 tarihli vesikadır. Bu vesi­
ka halen III. Ahmed Kütüphânesi’nde
bulunmaktadır.
j Kısaca, Rık’a, Divân-ı hümâyun’da
doğdu, 19. yy’da Bâbıâli’de gelişti. Bâ-
bıâli kalemlerinde gelişen Rık’a en gü­
zel şekilde, orada memurluk yapan ve
daha sonra nazıriıkiara yükselen, daha
önce de adından bahsettiğimiz Mümtaz
Efendi (1810-1871) tarafından yazıldı;
uslübu, sonradan gelenler tarafından
da benimsendiği ve takip edildiği için
ona “ Mümtaz Efendi Rık’ası” veya ge­
liştiği yere izâfeten “ Bâbıâli Rık’ası”
veya “ Eski Rık’a ” adı verildi.
Mümtaz Efendi’den sonra Rık’a’nın
RIK'A: Sarayda, Divan-ı Hümayun’da doğan bu yazı Divanı yazının bazı harflerinin küçültülerek ve sadeleşmesiyle değişik biçimler
almıştır. Babıâli’de doğan Rık ’a’yı en gUzel biçimde yazan Mümtaz Efendi'nin geliştirdiği yazıya Bâbıâli Rık'a'sı denir. Bundan
başka Galatasaray’da hat hocası olan Mehmed Izzed Efendi'nin geliştirdiği bir biçimi daha vardır. Mehmed Izzed Efendi'nin
Rık ’a 'sına bır örnek.
SÜSLEME VE EL SANATLARI
estetiğinden ikinci ve en mühim hamle
Galatasaray Sultânîsi hat hocası, Meh-
med İzzet Efendi (1841-1903) tarafın­
dan yapıldı. İsmayıl Hakkı Baltacıoğ-
lu, M. İzzet Efendi’nin, güzel Rık’a
yazmakla tanınmış Alî Paşa, Fuad Pa­
şa ve Cevad Paşa gibi kimselerin yazı­
larını tetkikle, Rık’a’nın eksiklerini gö­
rerek yeni bir çığır ortaya koyduğunu
ileri sürer M. İzzet Efendi’nin elinde
Rık’a ’nın bir iş yazısı olmaktan çıkıp
bir sanat yazısı haline geldiği bir haki­
kattir.
M. İzzet Efendi Rık’asının karakter­
leri şunlardır:
Dikey ve yatay harflerin boylarıyla
çanaklı harflerin genişlikleri için hen-
desî ve riyâzî ölçüler tesbit edilmiştir.
Mümtaz Efendi Rık’asındaki bodur­
lukla, girift bir şekilde yazılmaya mü­
sait kelimeler, bu durumdan kurtarıi-
mış ve M. İzzet Efendi Rık’asıyla yazı­
ya bir ferahlık gelmiştir. Böylece katî
ölçülerle klasik şekle giren Rık’a, sanat
yazısı haline dönmüş ve Mümtaz Efen­
di Rık’ası unutulmuştur. Bugün de hat­
tatlarımız M. İzzet Efendi Rık’ası üs­
lûbunda yazmaktadırlar.
Rık’a’nın Bâbıâli’de, kaidelerinin kı­
rılarak yazılan şekline “ Rık’a Kırması”
adı verilir ki bu durumda, onun tekrar
aslı olan Dîvânî’ye benzerliği artar.
Bâbıâli’nin kalemlerinde çalışan bü­
yük veya küçük rütbeli birçok memu­
run bu yazıyı oldukça güzel yazdığına
şahit oluyoruz. Son Hattatlar adlı eser­
1529
de adları zikredilen ve yazı örnekleri ve­
rilen Sadrâzam Ali Paşa (öl. 1871); Ce­
mil Paşa (öl. 1872); Ahmed Bey (öl.
1875?); Kâmil Paşa (öl. 1879); Ali Fu­
ad Bey (öl. 1885); Raif Efendi (öl.
1898); Semih Efendi (öl. 1900); Esad
Bey (öl. 1907); Emin Paşa (öl. 1908)
bunlardan birkaçıdır. Söylemeye ltizum
yok ki bunların yazıları Bâbıâli Rık’a­
sı üslûbundadır. İbnülemin Mahmud
Kemal İnal uzun müddet Bâbıâli’de bu­
lunduğu için güzel Rık’a yazanları ya­
kından tanımış ve dolayısıyla onların
hayatını ve bazı örneklerini Son Hat­
tatlar adlı eserinde dercetmiştir.
Daha ziyade ameli bir gayeye hizmet
ettiği için bu yazıyla yazılmış levha ve
kitâbe parmakla gösterilecek kadar az­
dır.
Bu yazıda ün yapanlar yukardan beri
kendilerinden behsettiğimiz Mümtaz
Efendi ve Mehmed İzzet Efendi’nin dı­
şında Şefik Bey, Ferid Bey, Hafız Ha-
san Tahsin Hilmi Efendi (öl. 1919);
Vahdetî, Sârıl, Tuğrakeş İsmail Hak­
kı Altunbezer, Halim Özyazıcı ve Hâ-
mid Aytaç’tır. Bugün de bu satırların
yazarı Rık'a’da Mehmed izzet Efendi
yolunda yürümektedir. D
KAYNAKÇA
D BALTACIOÖLU 1. H., Türkiye’de Yazı Sa­
natı, Ankara, 1958
□ İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Son Hattat­
lar, 1955
 19. yy’da Kalemişi
Nakış-Duvar Resmi
Günsel Renda

Bir bezeme türü olarak kalemişi na­
kış Osmanlı sanatının her döneminde
önem taşımıştır. Gerçi yüzyıllar boyun­
ca mimari bezemede en önemli yeri alan
çini olmuştur. Fakat çoğu kez çini süs­
leme programını tamamlayıcı nitelik ta­
şıyan ve özellikle duvarların üst kısım­
larında, kubbe içleri ve tavan örtüsü be­
zemelerinde ağırlık kazanan boyalı na­
kışların ayrı bir yeri vardır. Genellikle
kuru sıva veya ahşap üzerine ince kıl
fırça ile sulu veya tutkallı kök boyalarla
yapılır. Ahşap üzerine yapılanlarda ah­
şabın ince bir tabaka alçı veya tutkallı
üstüpeçle kaplandığı da görülür. Kale­
mişi nakışlar her dönemin kendine öz­
gü bezeme üslubunu yansıtmıştır. Ör­
neğin, 18. yy’a kadar bu nakışlar, kendi
döneminin çini, maden, ahşap, halı,
kumaş veya cilt örneklerinde rastlanan
bitkisel ve geometrik motif düzenlen­
melerini izlemiştir. Oysa 18.yy’dan son­
ra gerek teknik gerekse kullanılan mo­
tifler açısından farklı bir gelişme dik­
kati çeker. 18. yy’da Osmanlı İmpara­
torluğumun Batıya açılması sonucu ye­
ni koşulların zorladığı bir kültür deği­
şimi yaşanırken, önceleri saray çevre­
sinde fakat giderek saray dışında, yeni
bir san<Jc ortamı oluşmuş ve gerek ıni-
maride gerekse resim alanında yer yer
Batılı biçimler denenmiştir. Öncelikle
Avrupa’nın barok ve rokoko üslupları
mimari bezemede etkili olmuş ve iç mi-

ÖNEMLİ BİR SÜSLEME TÜRÜ: Osmanlı süsleme sanatında kalemişi nakışın önemli bir yeri vardır. Kuru sıva veya ahşap üzerine
kıl fırça ve kök boyalarla yapılan kalemişi nakışlarda 18. yy'a kadar bitkisel ve geometrik motifler işlenmiş, bu tarihten sonra
Osmanlı Devleti’nde gerçekleşen bazı değişimlere paralel olarak manzara resimleri, natürmortların yeraldığı kompozisyonlar öne
çıkmaya başlamıştır. Böylece kalemişi nakış bir tür duvar resmine dönüşmüştür. Topkapı Sarayı Harem Dairesi’nde Va/ide Sultan
Odası‘nda "Deniz Kıyısında Bahçeli Ev"" (lll. Selim Dönemi).
 SÜSLEME VE EL SANATLARI 1531
19. y y 'da K a le m iş i !'v a k ış-D u v a r R e s m i

maride uygulanan yeni bezeme progra­

mında geometrik ve bitkisel motifli ge­
leneksel kalem işinin yerini barak ve ro­
koko türü boyalı nakışlar almıştır. Ba­
rok kartuşlar, C ve S kıvrımlarından
oluşan ve akant yaprağı veya deniz ka­
buğu motifiyle taçlanan boyama ke­
merler ve İyon veya korem türü başlıklı
sütunlar, birbirine dalanmış bahar dal­
ları, çiçek buketleri, püsküllü perde
motiflerinin arasına çoğu kez manza­
ralar ve natürmort kompozisyonları
yerleştirilir. Böylelikle bu dönemde ka­
lemişi nakışlar bir tür duvar resmine
dönüşmüştür. Bunlar her yapıda belir­
li bir programı izleyerek, tavan veya
kubbe içleri, tavan eteğini dalayan şe­
ritler veya duvarların üst kısımlarında
panolar içinde yer alırlar. 18. yy’ın ikin­
ci yarısında gerek İstanbul’da gerekse
Osmanlı İmparatorluğu’nun çeşitli yö­
relerinde yeni türde duvar bezemeleri­
nin yaygınlaştığı görülür. Bunlar, ister
başkentte Osmanlı padişahlarının yaşa­
dığı Topkapı Sarayı’nda olsun, ister sa­
ray dışı çevrelerde özel yalı ve konak­
larda veya taşradaki eşraf yapılarında
olsun, aynı programı izler. Manzarala­
rın çoğu İstanbul’dan Boğaziçi ve Ha­
liç görünümleri, veya kimi taşra örnek­
lerindeki gibi çevredeki ırmaklar, köşk­
ler, köprüler çeşmelerden oluşan doğa
kesitleridir. Bunlarda insan figürüne
yer verilmemiştir. Bu resimlerdeki bel-
geleyici nitelik, fazla çeşitlilik gösterme­
yen doğal toprak renkler ve hemen hep­
sinde denenen perspektif ortak özellik­
lerdir. Renkler aşağı yukarı aynıdır.
Ağaçlarda açıklı koyulu yeşilier, yapı­
larda beyaz ve kırmızılar, gökyüzünde
pembe ve mavi tonları kullanılmıştır.
Daha doğrusu geçmiş yüzyılların kale­
mişi duvar nakışlarında kullanılan kök
boyaların dışına pek çıkılmamıştır. Fa­
kat renklerin açık koyu dereceleri titiz­
likle kullanılmış, ışık-gölge denemele­
rine girişilmiştir. 18. yy’da ilkel de ol­
sa Batı anlamında perspektifin ve ışık-
gölgenin kullanıldığı duvar resimlerine RESME AĞIRLIK: 18. yy ‘m ikinci yansından sonra duvar bezemelerinde resmin
dönüşen kalemişi nakışların resim sa­ ağırlık kazandığı görülür. Geleneksel kalemişi nakışların yerini barok ve rokoko
natımız açısından da önemi büyüktür. süslemeler almış, motiflerin de arasına manzaralar ve değişik natürmorrlar konmaya
Bunlar, 18. yy’a kadar örneklerini m!n- başlanmıştır. insan figürünün yeralmadığı bu resimlerde renklerin tonlan iyi
yatür dalında vermiş ve kökünü Türk- kullanılmış ve ışık-gölge denemeleri yapılmıştır. Beşiktaş Baş Mabeyinci Konağı’nda
İslâm geleneğine dayamış kitap ressam­ natürmort (üstte), Emirgan Şerifler Ya/ısı Yemek Odası'nda “Ktyı Köşkü" (altta).
lığından Batı anlamında resme geçiş ev­
resini yansıtır. rek İstanbul’da gerekse imparatorluğun ler taşıyan bezeme motifleri yerim ço­
bugünkü Mısır, Suriye, Yunanistan ve­ ğu kez gölgeli boyalı bereket boynuzu,
1 9 . y y ’la G e l e n ya Bulgaristan’ı da içine alan çeşitli yö­ dolmadallar, kenger yaprakları, fiyoııg,
18. yy’ın sonlarında bütün impara­ relerinde izlenmiştir. Fakat bu yüzyıl­ girland veya antik vazolar gıbi ampir
torluğa yayılan bu yeni mimari bezeme da kimi değişiklikler dikkati çeker. 18. motiflere bırakır. Bu tür motiflerin çer­
programı 19. yy’ın sonlarına kadar ge­ yy’da daha çok barak ve rokoko çizgi­ çevelediği manzara ve natürmortlar ise
1532
SÜSLEME VE EL SANATLARI
19. yy 'd a K a le m iş i N a k t ş - D u v a r R e s m i

TEKNİKTE YENİLİK: 19. yy’m ikinci yansında duvar resimlerinde yağltboyanın kullanılması, resimlerin deri veya keten bezi
gerilerek bir çeşit tuva/ üzerine yapılması gibi teknikler yaygınlaştı. Bu dönemde A vrupa'daki seçmeci anlayışa uygun bir mimari
tarzda inşa edilen saraylarda duvar resimleri oldukça önemlidir. A hşap ya da sıva üzerine yapılan boyalı nakışlarda barok, rokoko,
ampir ve neogotik karışımı bir tarz egemendir. Manzaralarda ise Kız Kulesi, Göksu Çeşmesi, Kalamış Koyu ve bazı hayalı
görünümlerle, natürmortlara rastlanır. Çengelköy’de Sadullah Paşa Yaltsı’nda, ”Boğaziçi’nden Görünüm"’ (18. yy son/an).

pek değişmemiştir. Hayali başkent
manzaralan veya çevre görüntüleri ki­
mi örneklerde daha ustaca, kimilerin­
de ise daha naif bir yorumla aynı bel-
geleyiciliği, aynı ayrıntı titizliğini ve ay­
nı renk düzenini yansıtır. Kıyılara ya­
kın kentlerdeki resimlerde deniz m an­
zaraları ve gemi resimleri yaygındır. Ki­
mi örneklerde 19. yy’ın başlarında
Türkiye’ye gelen ve bu nedenle de bü­
yük ilgi çeken buharlı gemi tasvirleri­
ne rastlanır. Zaman zaman günlük ya­
şama yeni giren başka şeyler, örneğin,
trenler, makineler, çalar saatler, pusu­
lalar, Avrupa tipi sandalya, sehpa hat­
ta çatal, bıçak gibi eşyalar bu tür du­
var bezemeleri arasında yer alır. Fakat
en yaygın olan konu yine İstanbul man­
zaralarıdır. Taşra ustalarının hayali de
olsa İstanbul görünümlerine yer verme­
leri, başkentten gelen akımlara ayak uy­
durma çabasında olduklarını gösterir.
Bütün bunlar, kalemişi ustalarının, du­
var nakkaşlarının kullandıkları belli
motifler, kalıplar haline gelmiş ve kuş­
kusuz, başkentten gelen sanatçıların ye­
rel ustalara tanıttığı bu yeni konu ve
motifler, usta-çırak usulü ile yayılmış­
tır.
Yeni Teknikler
19. yy’ın ikinci yarısında boyalı na­
kışlarda yeni teknikler kullanılmıştır.
Özellikle yağlıboyanın kullanılması
önemli bir yeniliktir. Doğrudan sıva ve­
ya ahşap üzerine boyananların yanısı-
ra çoğu kez ahşap tavan veya duvarla­
rın kaplama tahtaları üzerine deri ve­
ya keten bezi gerilerek bir tür tuval
oluşturulmuş ve bunun üzerine yağlıbo­
ya bezemeler yapılmıştır. Artık yalnız­
ca duvarlarda değil, tavanlarda da ge­
ometrik bölmeler veya madalyonlar içe­
risine yerleştirilmiş manzara kompozis­
yonları veya natürmortlar çeşitlilik ka­
zanmıştır. Başta Balyanlar olmak üze­
re 19. yy Avrupa’sındaki seçmeci mi­
mari anlayışa ayak uydurmaya çalışan
mimarların İstanbul’da birbiri ardına
yaptığı Dolınabahçe, Beylerbeyi, Gök­
su, Çırağan ve Yıldız gibi büyük ölçekli
aşırı bezemeli saraylar dizisi boyalı na­
kışları veya duvar resimleri açısından
büyük önem taşır. Ahşap veya sıva üze­
rine yapılan boyalı nakışlar, aynı dö­
nem Avrupası’nın barok, rokoko,
ampir ve neogotik karışımı seçmeci
yaklaşımını korur. Bu seçmeciliğe yer
yer yaldızlı mukarnaslar, rumiler, sti­
lize çiçek ya da ağaç motifleri, yıldızlı
geometrik motifler gibi geleneksel be­
zeme kalıplan da girmiştir. Bu tür be­
zemelerin arasına yerleştirilmiş manza­
ralar yine çoğunluktadır. Kız Kulesi,
Kalamış Koyu, Göksu Çeşmesi gibi gö­
rünümlerin yanısıra Avrupa kartpostal­
larını andıran ve içlerinde Avrupa ve­
ya Hint-Arap üslubunda yapı türlerinin
de bulunduğu kompozisyonlara rastla-
 SÜSLEME VE EL SANATLARI
19. y y ’da Kalemişi Nakış-Duvar Resmi

i
nabilir. Natürmortlar duvar bezemesi­
nin ayrılmaz bir parçasıdır. Çiçek do­
lu vazolar, devrilmiş sepetler, meyve ça­
nakları, içine bıçak saplanmış karpuz­
lar rengarenk tavanları süsler. Av sah­
neleri, yırtıcı hayvanlar, türlü kuşlar ve
deniz savaşları duvar resimlerine konu
olmuştur. 19. yy'ın sonlarında çok ufak
boyutlarda da olsa, insan figürünün du­
var resimlerine girdiği görülür.
19. yy'ın ikinci yarısında önce baş­
kent duvar resimlerine yerleşen yeni
teknik ve konular imparatorluğun baş­
ka yörelerinde de benimsenmiştir. Ör­
| neğin, İstanbul'da birçok yapının du­
varlarında yer alan Kız Kulesi görünü­
mü benzer bir üslupta Gaziantep'te bir
evin tavanını süsleyebilmekte, ya da
Yıldız Sarayı'ndan bir gece manzarası­
nın çok benzeri Safranbolu'daki bir ko­
nakta yer alabilmektedir.
19. yy'ın ikinci yarısında çok sayıda
örneğini bulduğumuz bu resimler genel­
likle mimari bezeme olarak değerlendi­
rilmiş ve daha çok yabancı ustalara at-
fedilmiştir. Gerçi, bu dönemde Türki­
ye'de çok sayıda yabancı ressamın ça­
lıştığı bir gerçektir. Nitekim Abdülaziz
döneminde saray emrinde çalışan Ay-
vazovski veya Chlebowski gibi birçok
ress^mn tablosu saraylarımızda ve mü­
zelerimizde bulunmaktadır. 19. yy'da
kimi yabancı mimar ve dekoratörlerin
de saray emrinde çalıştığı bilinir. Örne­
ğin, Paris operası dekoratörü Sechan'ın
Dolmabahçe Sarayında görevlendirild.i-
ğini belirten arşiv belgeleri vardır. Ni­
tekim 19. yy sarayları içinde en Batılı
bezeme programına sahip olanı da Dol-
mabahçe'dir. Özellikle muayede salo­
nunda yer alan ve başka yapılarda gö­
rülmeyen illüzyonist yapı içi görüntü­
leri yabancı ustalar tarafından prog­
ramlanmış olabilir. Fakat bu dönem
yapılarındaki duvar bezemelerinde yal­
nızca yabancıların çalıştığinı düşünmek
yanlış olur. Nitekim, Dolmabahçe Sa­
rayı duvar resimlerinde yer alan birkaç
imza yabancı değil yerli azınlık ustala­
rına aittir.

Konu ve Üslupta Benzerlik

19. yy'ın ikinci yarısında yapılmış du­
ANADOLU’DA DUVAR RESMİ: Anadolu ve Rumeli’de eşraf ve ayanların var resimlerine toplu bir bakış, bunlar­
yaptırdıkları konaklarda duvar resmi kullanmaları, 18. yy’ın ikinci yarısından itibaren daki konu ve üslup benzerliğine dikkati
Osmanlı taşra yaşamında görülen değişimlerle ilgilidir. Bu dönemde etkili hale gelmeye çeker. Belki de önceleri yabancı ressam­
başlayan bu kesim, İstanbul’daki örneklerine özenerek evlerini ve konaklarım ların yaptığı resimleri yerli ustalar kop­
süslemişlerdir. Bunlar İstanbul'daki süslemein bir kopyası olmakla birlikte, zamanla
yöredeki lıalk sanatçılarının işi öğrenmeleri sonucunda yerel üsluplar da ortaya ya yoluyla denemişler ve ustadan çıra­
çıkmıştır. Taşradaki duvar resimlerinde İstanbul görünümleri ağır basmakta, bunun ğa geçen bir alışkanlıkla tekrarl^mşlar-
yanısıra yelkenliler, buhar gemileri çeşitli kayık görüntüleri de öne çıkmaktadır. dır. Nitekim İstanbul'da çalışmış Al-
lom, Bartlett, Melling ve Preziosi gibi

birçok Avrupalı ressamın konu dünya­
sına giren Göksu Çeşmesi, Kız Kulesi,
Fenerbahçe veya Kalamış Koyu gibi gö­
rüntülerin saraylarda ve birçok İstan­
bul konağında yer alan duvar resimle­
rinde tekrarlanması ancak böyle açık­
lanabilir. Kimi resimlerde Avrupa tipi
yapıların veya oryantalist ressamların
tablolarında rastlanan Hint-Arap mo­
tiflerinin yer alması da aynı yaklaşımı
yansıtır. Daha da önemlisi bu dönem
Türk ressamlarının benzer içerikteyağ-
lıboya tuval resimleri yapnuş olmasıdır.
Örneğin, Yıldız’daki Çukur Saray’da
yer alan ve Ihlamur Kasrı’nı gösteren
duvar resmiyle İstanbul Resim Heykel
Müzesi’nde bulunan İbrahim imzalı Ih­
lamur Kasrı tablosunun benzerliği şa­
şırtıcıdır. Bu dönemde gerek askeri
okul çıkışlı gerekse Darüşşafaka gibi re­
sim dersi okutulan okulları bitirmiş res­
samlarımızın fotoğraftan kopya yoluy­
la resim yaptığı bilinen bir gerçektir.
Duvar resimlerini yapan ustalar da ay­
nı kopya yöntemlerini kullanmış olma­
lıdır. Bu dönemin duvar resimlerinde
deniz savaşlarının veya gemi resimleri­
SÜSLEME VE EL SANATLARI
19. y y ’d a K a le m iş i N a k ı ş - D u v a r R e s m i
nin yaygınlığı da düşündürücüdür. As­
keri okullarda bu konulara ilgi duyul­
duğu anlaşılmaktadır. Nitekim Mühen-
dishane-i Bahri-i Humayun öğretmen
ve öğrencileri tarafından yapılmış bir­
çok gemili resin. İstanbul Deniz Müze­
si’nde sergilenmektedir. Örneğin, Os­
man Nuri P aşa’nın aynı müzede bu­
lunan 1867 tarihli deniz manzarası,
Beylerbeyi ve Yıldız Sarayı duvarların­
daki benzer resimleri anımsatır. Aynı
dönemde Abdülaziz’in emrinde saray­
da çalışan ressam Ayvazovski’nin en
çok işlediği konu da deniz savaşları ve
gemilerdir. Bütün bunlar belirli konu­
lara karşı bu dönemde gelişen duyarlı­
ğı yansıtır. Nitekim Şeker Ahmed Pa-
şa’nın ünlü meyveli natürmortlarıyla,
bu dönem duvar resimlerinde yer alan
natürmortlar arasında benzer duyarlık
da buna bir örnektir. İleride, duvar
nakkaşlarının ve ressamların kimliğini
ve yetişme biçimini belirleyecek araştır­
maların yardımıyla bu ilişkiler açığa ka­
vuşacaktır.
Bütün bu örnekler şunu düşündürür.
Bu dönem mimari bezemesinde ve özel­
likle yağlıboyanın bir teknik olarak yer­
leşmesinde kimi yabancı sanatçıların
payı yadsınamaz fakat yalnız saraylar­
da olmayıp gerek İstanbul’da ve gerek­
se birçok başka kentteki yapılarda yer
alan duvar resimlerinin çoğunu, kuşku­
suz, yerli ustalar yapmış olmalıdır. Bu
nedenle de, teknik ve içerik açısından
19. yy’da büyük değişiklikler gösteren
boyalı nakışlar ve duvar resimleri yal­
nızca mimari bezeme olarak değerlen-
dirilmemelidir. Türk resim sanatı tari­
hi içinde önemli bir yeri olan bu resim­
ler Batı anlamında resim sanatına ge­
çiş evresinin ürünleridir. D
KAYNAKÇA
D ARIK R., Battlılaşma Dönemi Anadolu Tas­
vir Sanaît, Ankara, 1976
^ İRTEŞ S., “Kalemişlerimizin Bugünü ve Ya­
rını”, Türkiye'de Sanatın Bugünü ve Yarını,
Ankara, 1985
D RENDA G., Batılılaşma Döneminde Türk Re­
sim Sanatt 1700-1850, Ankara, 1977
□ RENDA G.-T.Erol, Başlangıcından Bugüne
Cağdaş Türk Resim Sanatı, İstanbul, 1980
^ RENDA G., “Restorasyon Çı.hşmalarında Ka­
lem İşleri ve Duvar Resimlerinin Yeri” , Rölö-
ve ve Restorasyon Dergisi, 1982
TANZİMAT

Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler

Prof. Dr. Halil İnalcık
Tanzimat
Doç. Dr. İlber Ortaylı

Ç E R Ç E V E Y A Z IL A R

D T a n z im a t ’ a D a ir
P r o f. M . İzzed

D M u s t a f a R e ş id P a şa v e T a n z im a t
P r o f. D r . C a v id B a y s u n

Bu konuda ayrıca Anayasalar, Devlet Yapısı ve Yönetimi, H ukuk Düzeni,

Meşrutiyet ve Milliyetçilik Akımları maddelerine bakınız.
1536
Tanzimat’ın Uygulanması ve
Sosyal Tepkiler
Halil İnalcık
Gülhane Hatt-ı Hümâyûn’u devletin
resmî gazetesi Takvim-i Vakâyi’de ya­
yınlandığı gibi, bir hafta sonra her eya­
let valisine ve sancak mütesellimine ayrı
ayrı bir ferman halinde tebliğ olundu,
vergi ve asker maddesi hakkında ileri­
de gönderilecek emirlerin beklenmesi,
bunun dışında H at’taki bütün esasla­
rın, derhal icrasına girişilmesi bildiril­
di. Aynı fermana göre, Gülhane Hat-
tı’nın, evvelâ Sancak merkezlerinde
şehrin büyük meydanında bütün ileri
gelenlerle halk önünde büyük merasim­
le okunması ve sonra kazâiara ve ka­
sabalara birer birer gönderilip “ büyük
ve küçük umûm ahâli ve reayaya güzel­
ce anlatarak” açıklanması istendi. Hü­
kümet, H att’ın ilanıyla birtakım yan­
lış yorumların ortaya çıkmasından ve
kargaşalıklar olmasından kaygı duy­
makta idi. Onun için, daha evvel cülûs
fermanı okunduğu zaman olduğu gibi,
halkın “ işte artık Padişahımız tekâlif
ve sâlyâneyi bütün bütün affetmiş ve­
yahut şöyle böyle olacak imiş deyü yan­
lış anlayıp da bir dedikodu etmesi,
ihsân-ı hümâyûn olan emniyet-i cân ve
mâl ve nâmus keyfiyetierinden dolayı
küçük ve büyükten tâ en ednâya kadar
alelumûm zâbitân ve sâir memurlara
zerre kadar itaatsizlik eylemek misillû
uygunsuzluklar vuku’ bulacak olur
ise” bunların şiddetle cezalandırılaca­
ğı ayrıca bildirilmişti. Tanzimat’ın “ an­
cak dîn ü d.’vlet ve mülk ü milletin ih-
yâ ve m a’muriyetine b â’is ve bâdî ola­
cak âsâyiş-i hâl-i ahâlî ve fukarâ mad­
desinin istihsali zımnında lâzım gelen
hayırlü ve menfaatlû usûllere” başla­
mak demek olduğu açıklanmıştır.
Hükümet, Gülhane H attı’nın yeni
bir devrin başlangıcı olduğunu göster­
mek için elinden geleni yapıyor, donan­
malar tertip olunuyordu.
H a tt’ın İmparatorluğun her tarafın­
da ilanı, halk arasında geniş yankılar
uyandırdı. Hükümetin korktuğu gibi,
reformları her zümre kendi bakımından
yorumlamaya girişti. Müslüman ahali
umumiyetle gayrimüslimlere verilen
müsaadelerden hoşlanmadı. Ulemâ ve
âyân, hattâ bazı valiler, Müslüman hal­
kı tahrikten geri kalmadılar. Balkanlar­
da gayrimüslim reaya büyük ümitlere
kapılarak her tarafta sabırsızlık ve kay­
naşma gösterdiler.
O sırada durumu gözüyle gören C.
Hamlin, intibalarını şöyle anlatmakta­
dır: “H a tt’m ilanı memlekette büyük
bir hayret ve şaşkınlıkla karşılandı. Eski
kafalı Müslümanlar, Hattı lanetle am-
yarlardı. Şerî’atin çiğnendiğini, Müslü­
manların gâvurlarla aynı seviyeye indi­
rildiğini iddia ediyorlardı. Hıristiyan te­
baa ise H a tt’a yeni bir çağın başlangıcı
gözüyle baktılar. H a tt’ın ilanı, İngiliz
siyasetinin bir zaferi idi. H att’ın gerçek
değerini, halk arasında yarattığı etkide
aramalıdır... Bu esaslar bütün impara­
torluğa yayıldı. Gülhane Hattı, hüku-
metin asıl gayesi ve kanuna göre erişi­
lecek maksatlar hakkında halka yapıl­
mış ilk hitap i d i .. Gülhane Hattı rea­
yaya, hakları için mücadele etmek ce­
saretini verdi ve kanun önünde insan-
lann eşit olduğu fikrini ortaya koydu...
Ulemânın sivil sahada otoritesini azalt­
tı... ve artık geri dönülmesi imkânsız bir
cereyan meydana getirdi. ”
“Reaya arasında tesirine gelince, me­
selâ Filibe’deservajın kaldırılacağı ha­
beri büyük heyecan doğurdu. Hat ilan
olunur olunmaz reaya, önderlerinin teş­
vikiyle, hürriyetlerini istediler. Fakat •
toprak sahipleri buna şiddetle karşı
koydular... Gülhane Hattı bilhassaBul-
garistan ’da ve Makedonya ’da Bulgar
reaya arasında millî hisleri kamçıladı. "
Önemle belirtilmelidir ki; Gülhane
Hattı ölü bir vesika olarak kalmamış:
imparatorluk içinde geniş hareketlere ve
geleneksel sosyal yapıda sarsıntılara yol
açmıştır. Burada, Hattaki esasların uy­
gulanmasıyla ilgili olarak derhal alınan
idarî, mail tedbirleri özetlemek lâzım­
dır.
Y ö n e tim R e f o r m u
İdarî teşkilâtta yapılan ıslâhat vali­
lerin nüfuz ve yetkilerinin azaltılması
amacını gütmekte idi. Bu maksatla, va­
lilere yalmz asayiş işleri bırakılmış, malî
işler merkezden Padişah tarafından
muhassıl-ı emvâl adıyla tayin olunan
geniş selahiyetli ^mrlerin eline verilmiş,
diğer taraftan idarenin her kademesin­
de halkın katıldığı idare meclisleri, taşra
meclisleri teşkil edilmiştir.
Tanzimat uygulandığı sırada müşî-
riyyetler ve sancaklar yeni taksimâta tâ­
bi tutulmuştur.
Tanzimat’ın ilanından sonra bazı
müşîriyyetlere mülhak livâların başına
ferîkler getirilmiştir.

Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler
Diğer taraftan, her sancağa doğru­
dan doğruya merkezden Padişah tara­
fından bir muhassıll-ı emvâl tayin olun­
muştur. Muhassıl, malî işlerden sorum­
ludur. Merkez tarafından muhassılın
yanına bir mal kâtibi ve bir emlâk ve
nukûd kâtibi verilmiştir.
Eyalet idarî teşkilâtındaki ıslâhat ka­
dılık teşkilâtı mensuplarını da daha sı­
kı merkeze bağlamıştır. Kadılar eskisi
gibi Şeyhülislâmlığa, Bâb-ı Meşîhat’e
bağlı kalmakla beraber, nâib’ler, diğer
memurlar gibi aylık maaşa bağlanmış­
tır. Bunların doğrudan doğruya vazife­
leriyle ilgili olarak aldıkları resm-i kıs­
met, resm-i tereke ile ilâm, hüccet, mü-
râsele, izinnâme, keşfiyye, seferiyye ve
şer’î diğer senetlerden aldıkları resim­
leri kendi namlarına toplamaları mene-
dilmiştir. Aylıkları muhassıllıktan ve­
rilecekti. Bu mahkeme resimleri, hâsı-
lat-ı mahkeme olarak doğrudan doğru­
ya muhassıllık tarafından alınacaktır.
Meclislere gelince, muhassıl gönde­
rilen sancak merkezi ve kazalarda bi­
rer büyük meclis teşekkül etmiştir.
Muhassıl olmayan kaza ve kasabalar­
la köylerde beş kişiden mürekkep kü­
çük meclisler teşkil olunacaktır. Bu
emirde küçük meclislerin kimlerden
mürekkep olacağı açıklanmamış, sade­
ce “ icabına göre tertibi” tavsiye olun­
muştur. Sonradan yapılan nizarnnâme-
ye göre o yerin kadısı, zâbit-i memle­
ket, yani mahallî jandarma âmiri, mu­
hassıl vekili ve mahallin ileri gelenlerin­
den (vücûh) iki kişi bu meclisin üyesi
olacaklardı. Hıristiyan var ise, bu vü-
cûhdan biri Hıristiyan kocabaşı olacak­
tı.
Küçük meclisler görüştükleri işleri
tasdik edilmek üzere bağlı oldukları bü­
yük meclise bildireceklerdir. Büyük
meclis, mülkî, adlî ve malî işleri görü­
şüp karar almaya yetkilidir. Bilhassa
Tanzimat esaslarına aykırı olan vergi
suiistimallerini ve sair suçları takip et­
meye ve şer'î kanunlara göre suçluları
yargılayarak karar vermeye yetkilidir.
Ancak katil ve hırsızlık olayları merkezî
hükümete bildirilecektir. Bir Meclis-i
Alıkâm-ı Adliyye müsevvedât defteri­
ne göre, katil, yaralama, hırsızlık dâ­
valarıyla pıranga cezasını gerektiren dâ­
valar bu meclise havale edilmektedir.
Kezâ taşra meclisleri bir meselede tered­
düde düştüğü zaman dâvayı buraya ha­
vale etmektedir. Bazı mühim dâvalar
mecliste o yerin “ vücûh ve hânedan ve
eshâb-ı alâka muvâcehesinde” cereyan
eder, yâni o yerin ileri gelenleri bir ne­
TANZİMAT
vi jüri teşkil ederdi.
Abdülmecid, Meclis-i Vâlâ'da verdiği
sene başı nutkunda bu idari ıslâhat üze­
rinde ehemmiyetle durmuştur. Ubicini
bu meclisleri Fransız “ departement”
meclislerine benzetir. Ona göre, bunlar
‘‘Gülhane Hatt-ı Şerifi 'nin Türkiye’ye
getirdiği en liberal müesseselerden bi­
ridir. Bu meclis, din ve mezhep farkı ol­
madan bütün İmparatorluk tebaası ara­
sında hukuk eşitliğini fiilen tesis etmek­
tedir.”
Burada ayrıca kaydetmek gerekir ki,
evâil-i Rebî’ülevvel 1256/1840 Mayıs
başları tarihli fermanda ıslâhat esasla­
rını tesbit için taşra ileri gelenlerinin fi­
kirlerini öğrenmek üzere Pâyitaht’a
çağrılmaları ön görülmektedir. Sonra­
dan, 1845’de İstanbul’da taşra büyük­
lerinden mürekkep istişarî bir meclis
toplanmıştır. Fikrin menşei şüphesiz
budur.
M a l i y e ’d e D ü z e n l e m e
Maliye’de ıslâhat, Tanzimat’ın teme­
lini teşkil etmekte idi ve idarî sahada ya­
pılan ıslâhat daha ziyade malî merke­
ziyetçilik sistemini uygulamak için bir
vasıta olarak kullanılmış görünmekte­
dir. Merkezden geniş yetkilerle muhas-
sılların tâyini, vergi tahsil işlerini vali­
lerin ve âyânın kontrolunden kurtar­
mak ve böylece onların yaptıkları veya
sebep oldukları yolsuzluklara son ver­
1537
mek gayesini güdüyordu.
Modern maliye idaresinin merkezî
kontrol prensibi, yani her türlü gelirin
doğrudan doğruya merkezi hazine adı­
na toplanması ve her türlü giderin yine
buradan ödenmesi esası kabul edildi ve
maliye teşkilâtı bu prensibe göre yeni
baştan düzenlendi.
Bu prensibin tabiî neticesi olarak,
Gülhane H attı’nda vaadedildiği gibi,
her şeyden evvel iltizâm usûlünün der­
hal kaldırılmasına karar verildi. İltizâm
âşardan ve her türlü mukâta‘alardan
kaldırıldı. Daha Gülhane Hattı'nın ila­
nından önce gümrüklerden iltizâm usû­
lü kaldırılmıştı. “ Ref’ ve ilga olunan
bazı rüsûmât-ı muhdeseye mukabil ahzı
lâzım gelen rüsûmât-ı cedîdenin dahi in-
zibât-i istihsâli zımnında gümrüklerin
1254 senesi Martından, itibaren hazine-i
mezkûr tarafından (Mânsûre hazinesi)
zabtıyla emâneten ihâle ve içlerinden
cesîmce olanlarına müstakil memurlar
intihâb ve tâyin” olunmuştu. Bu defa
bu rüsûmun merkezî hazine adına tah­
sili ile görevli muha,,sıllar tâyin olun­
du. Adı geçen genelgede, iltizam usû­
lünde, halkın devlete borçlu olduğu
muayyen vergiden çok fazlasını ödeme­
ye mecbur olduğu itiraf olunuyor ve ha-
zineye ait “ kâffe-i ınukâta'ât ve sair il-
tizâınâtın ınaktû’iyet veçhile ınültezim-
ler uhdelerine ihâlesi hususu fesh ve
ilgâ” olunduğu bildiriliyordu.
YENİ BİR DEVRİN
BAŞLANGICI: Gülhane Hatl-ı
Hümayunu Takvim-i
Vakayi 'de yayımlanmasından
bir hafta sonra eyalet valilerine
ve kaymakamlara fennan
halinde tebliğ edildi. İstenen
şev; vergi ve askerlik
maddelerinin dışında diğer
hususların derhal yerine
getirilmesiydi. Ancak Ferman ’ın
ilânı imparatorluk ahalisi içinde
farklı yorumlara volaçtı.
Müslüman ahali, Müslüman
olmayanlara verilen haklardan
hoşlanmadı. Bunun yanısıra bir
kısım yöneticiler de Müslüman
halkı kışkırtarak, bazı
hareketlere neden oldu.
Tanzimat Fermam ’mn
yayımlandığı Takvim-i Vakayi.
1538
Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler
MALİALANDA
MERKEZİYETÇİLİK:
Tanzimat’ın getirmiş
olduğu merkezî kontrol
sistemi her gelirin,
doğrudan doğruya hazine
adına toplanmasını ve her
türlü devlet giderinin de
buradan karşı/anmasını
getiriyordu. Bunun için de
iltizam usulünün
kaldırılmasına karar verildi.
Ancak yeni sistemin
uygulanması zaman
alacaktı. Bu sırada devlet
gelirlerinin kaybolmaması
için peşin para toplanması
gibi bazı önlemler alındı.
Fakat bu da halkın
memurlar tarafından
haksızca soyulması gibi
sonuçlar getirdi. Kısa süre
maliye nazırlığı yapan
Mehmed Sadık Rifat Paşa.
1838’de ve sonra Gülhane H attı’nda
ilân blunan vergi prensiplerinin uygu­
lanması, yâni vergide servet esasına gö­
re istisnasız herkesin bir nispet altında
devlete vergi ödemesi için alınacak ted­
birler, Meclis-i Vâiâ’da görüşülmüş ve
bu müzakereler sonucunda vergilerin ve
tahsil usûlünün tespiti için her şeyden
evvel emlâk ve nüfus tahriri yapılması
ve taşradan çağrılan ahalinin ileri ge­
lenlerinden (vücûh-i ahâlî) durumun so­
ruşturulması gerekli görülmüştür. Bu iş
zaman istediginden yeni sistemin der­
hal uygulanması mümkün değildi. Bu
arada devlet gelirlerinin kaybolmama­
sı için bu sene geçici olarak her bölge­
den durumuna göre bir miktar peşin
para toplanacak; bu meblâğın, vergi
olarak şahıslar arasında taksimi ve tah­
sili işini her yerde sancak meclisi düzen­
leyecek , ileride herkesin vereceği vergi
miktan belli olunca alınmış fazlalar geri
verilecekti. İlt^tizi usûlü kaldırılmış bu­
lunduğundan bundan böyle taşradaki
voyvoda ve mülte^zirnlerin işleri son bul­
muştur. Tahsil işlerini muhassıl ve mec­
lis yapacaklardır. Memur ve görevlile­
rin türlü adlar altında halktan kendile­
ri için aldıkları her türlü resim ve aidat
kaldırılmıştır. Adet hükmüne girmiş
olan bu tekâlif, halkın memurlar tara­
fından keyfi bir şekilde soyulması ne­
ticesini verirdi ve merkezî hükümetin
bunları kaldırmak veya bir düzene bağ­
TANZİMAT
lamak için yaptığı teşebbüsler şimdiye
kadar bir netice vermemişti. Üçüncü-
sü, eski avânz vergilerine bağlı olup
merkezî hazine için toplanan verginin
kazalarda hane başına taksim ve tahsi­
li sırasında âyân ve diğer görevlilerin
hizmet ve masrafları karşılığı aldıkları
aidattır. Halkı en çok bezdiren âdetler­
den biri de görevlinin bir şehre, kasa­
ba veya köye gittiği zaman kendisinin,
maiyetinin ve hayvanlarının yiyeceğini
halkın üzerine yüklemesi veya karşılı­
ğında bir para istemesidir. Ulaklar
(posta) için ayrıca beygir sağlamak
mecburiyeti vardı. Eskiden beri yerleş­
miş olan bu âdetler, merkezî otorite
gevşediği zamanlar bilhassa köy halkı
için bir felâket halini almıştır. Abdül-
mecid’in cülûs fermanında ve Tanzi­
m at’ın uygulanması ile ilgili adı geçen
fermanda, bu duruma son verilmesi
" kavas ve tatardan ta vüzera-yi izama
varınca kâffe-i m e’külat ve saire para­
sı ve menzil ve kira hayvanatı ücretle
tamamen kendülerinden alınarak bun­
dan dolayı ahâlîden bir akçe ve bir hab­
be çıkmamak üzere” yeni bir nizam
konması ernredilmiştir. Reşid Paşa, bu
kararların uygulanmasında titizlik gös­
termiştir. Tanzimat’ın ilânından hemen
sonra bu konuda Meclis-i Vâiâ’ya ge­
len şikâyet ve dâvâları dikkatle incelet­
miş ve halktan eskisi gibi kanunsuz ai­
dat toplayarak angarya yükleyen, rüş­
vet alan idare adamlarını, vali, muhassıl
ve kaza müdürlerini, yeni ceza kanun­
nâmesine göre azletmek, para cezasına
çarptırmak veya hapsettirmekte tered­
düt etmemiştir. Azil cezasına çarptırı­
lanlar arasında yeni tâyin olunan mu-
hassılların çokluğu da dikkati çeker.
Bunların ekseriya eski alışkanlıkların­
dan vazgeçmeyen eski memurlar oldu­
ğu unutulmamalıdır. Reşid Paşa’nın
başarısızlığımn başlıca sebeplerinden
biri, bu reformların ruhuna uygun ha­
reket edecek bir personelden mahrum
olması idi.
A n g a ry a m n Y a s a k la n m a s ı
Tanzimat’ın derhal uygulanan esas­
larından biri angaryanın ve servajın ke­
sin olarak kaldırılmasıdır. Daha 1838
Ağustosu’nda Rumeli valilerine gönde­
rilen bir fermanda reayayı isyana sü­
rükleyen bu angarya maddesi üzerinde
durulmuştu. Bu vesikada, Rumeli tara­
fındaki yerlerin çoğu ileri gelenlerinin
bölgelerindeki reayayı kendi satın alın­
mış köleleri sayıp çiftlik hizmetlerinde
ve diğer başka işlerde ücretsiz kullan­
makta, reayadan birisi o çiftlikten ay­
rılıp başka bir çiftliğe gitmek veyahut
başka bir işe girmek istedigin<ie salıver-
memekte, evlenme işlerine karışmakta,
bunun gibi türlü mezâlime kalkışmak­
ta oldukları bildirilmiştir. Sultan, bun­
ları kesin olarak yasak ettiğini ve aykı­
rı hareket edenlerin yayınlanacak ceza
kanunnâmesine göre cezalandırılacağım
tebliğ etti.
Reayayı ilgilendiren çok mühim bir
konu da cizyedir. Şeriata göre yalnız
gayrimüslimlerden alınan bu baş vergi­
sinin tahsilinde de önemli ısiahat kara­
rına varıldı; fakat şer’î bir mesele oldu­
ğundan bu hususta evvelâ Şeyhülislâm’-
dan bir fetva alındı.
Cizye, cizyedâr denilen tahsildarlar
veya mültezimler tarafından toplandı­
ğı zaman çeşitli suiistimallere konu ol­
makta idi. Cizyedârlar, kendileri için
maîşet, resm-i kitâbet, zahire, sarrâfiy-
ye, kolcu akçesi gibi çeşitli adlar altın­
da âidât alırlar ve bunların tümü res­
men cizyenin yirmi beşte birine yükse-
liriii.
Hükümet daha önceki asırlarda da,
özel durumu olan bazı bölgelerde, ciz­
yeyi kesimle, yani maktû‘ olarak rea­
ya üzerine bırakmış ve onların kocaba-
şıları tarafından toplanmasına ve top­
tan hazineye teslimine müsaade etmiş­
ti. Reaya bazan hükümete resmî mik­
tardan fazlasını teklif ederek cizyede

Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler
maktu1usûlünün uygulanmasını sağlar­
dı. Bazı yerlerde bu tahsil işlerinde
Müslüman âyân gibi şahsî çıkarları olan
kocabaşılar, reayayı tahrik ederek bu­
nu sağlamaya çalışırlardı. Tanzimat'ın
ilanıyla beraber, m aktu1 usûlü bütün
imparatorluğa teşmil edildi. Buna gö­
re her kaza ve sancağın ödeyeceği ciz­
ye miktarını gösteren defterler muhas-
sıllara verilecek ve muhassıl her kaza ve
köyün eskiden beri verdikleri hisseleri
ayıracak ve reaya kocabaşılarını çağı­
rıp kendilerine bildirecektir. Kocabaşı-
lar, buna göre kendi bölgelerinde rea­
yadan zengin, orta halli ve fakir (a’lâ,
evsat, ednâ) olduklarına göre üç nisbet
altında cizyeyi toplayıp muhassıla tes­
lim edeceklerdi. Cizye, yalnız gayrimüs­
limlerden toplanan bir vergi olduğu
için, bu verginin alınmasını reaya, ilan
olunan vergide eşitlik prensibine aykı­
rı bulmakta idi. Avrupa basınında da
Tanzimat'ı tenkit edenler, bilhassa bu
nokta üzerinde durmakta, eşitliğin ku­
ru bir vaidden ibaret kaldığını ileri sür­
mekte idiler. Halbuki Osmanlı devleti
T a n z im a t ’ a D a ir
MEHMED İZZET
3 Kasım 1919tarihinde Tanzimat'­
ın sekseninci yılını idrak eyledik. Bu
seksen yıl içinde Osmanlı Türklerinin
siyasi ve ictimai akıbeti sorunu uzun
süren bir keşmekeşten sonra bugün
büsbütün yeni, akıbeti henüz belirle­
nemeyen bir evreye girmiş oluyor. Bu
iki tarih karşılaştırılırken, bugünkü vic­
danımızı anlamak ve eğilimlerimizi be­
lirlemek en tabii bir ihtiyaçtır.
Tanzimat hareketini üç fikir etrafın­
da toplamak kabildir. Bunlardan birin­
cisini 1839, 1856 hattlarıyla kurulan
hürriyet temellerinde, ikincisini Danış­
tay, Mahkemeler ve vilayet örgütleriyle
göze çarpan hukuki bir devlet biçim­
lenmesinde, üçüncüsünü de okullar
ve hastaneler açılması, bayındırlık iş­
lerine dair raporlar yazılmasıyla beli­
ren ilerleme eğilimlerinde bulabiliriz.
Tanzimat'tan önceki devletin duru­
muyla Tanzimat'ın kurduğu binayı kC'r-
şılaştırırsak hürriyet düzeni ve ilerle­
me fikirlerine karşılık, keyif, esaret ve
durgunluğa tanık olmamak kabil de­
ğildir.
Gerçi anarşiye düşmüş toplum için­
de Tanzimat'tan önce kesin ve sonsuz
bir hürriyetin varlığını ifade eylemek
garip gözükürse de mümkündür. Fa­
TANZİMAT
bir İslâm devleti olarak cizyeden vaz­
geçemezdi. Bununla beraber Bâbıâli,
1851 tarihine doğru cizyenin kaldırıl­
ması ve herkesten eşit olarak alınan bir
baş vergisi haline getirilmesini düşün­
dü ve nihayet 1856 Islâhat Fermanı'nda
bu esas ilan olundu ve cizye, bedel-i as-
kerî'ye çevrildi.
D o ğ a n T e p k ile r
Umumiyetle vergi sisteminde yapılan
değişikliklerin ve angaryanın kaldırıl­
ması kararının meydana çıkardığı ağır
problemleri ve kargaşalıkları, Niş ve Vi-
din isyanlarında görmek mümkündü.
Reşid'in iktidardan düşmesinde bilhas­
sa malî sahada başarısızlığı etken ol­
muştur. Meclis-i Vâlâ’nın yaptığı en
mühim ve radikal reform, iltizâmın kal­
dırılmasıydı. Devrimci bir kararla kal­
dırılan bu asırlık müessese yerine ko­
nan yeni teşkilât, vasıta ve eleman yok­
luğu yüzünden maliyeyi bir anarşi içi­
ne atmıştır. Diğer taraftan geniş bir
zümre, bilhassa mültezimler, voyvoda
Y usuf Akçura.
kat düşüncede olan bu mutlak hürri­
yet her mutlak gibi fiilen mevcut de­
ğildir. Mutlak ve sonsuz olan şeyler bi­
rer mechul olduklarından bilinmeleri
mümkün değildir: Kanunun ifade ey­
lediği düzenliliği kabul edemezler, on­
ların hikmeti mahdut kişilerin üstün­
de ya (da) altındadır. Diğertaraftan ka­
nunun önceden tahmini mümkün kı­
lan uygunluk ifadesi ne mutlak ne de
1539
ve sarrâflar ve onlara bağlı bir süri
kimseler bir anda kazanç ve istismar ka­
pılarının kapandığını görmüşlerdir.
Bunların arasında taşrada küçük ilti­
zâmları üzerine alan ve bu yolla zengin­
leşen birçok ayanın ve ağaların bulun­
duğunu unutmamak liizımdır. Birtakım
ağalar, servete göre vergi ödeme pren­
sibinin uygulanması yüzünden ödeye­
cekleri vergi miktarının birdenbire art­
tığını, yahut eskiden olduğu gibi, an­
garya yoluyla ve yerleşmiş âdetler ve çe­
şitli suiistimallerle halktan sızdırdıkla­
rı menfaatlere son verildiğıni görmüş­
lerdir. Vergi ödemekte herkesin eşit ol­
ması, imtiyazların ve muafiyetierin kal­
dırılması, eskiden az vergi veren ayan
ve çorbacıların ve vergiden muâf bulu­
nan din ad^arnlarının şiddetli muhalefeti
ile karşılaşmıştır. Hıristiyan vakıfların
vergiye tâbi tutulması ve bu maksatla
bu gelir kaynaklarının sınırlandırılma­
sı, halk üzerinde büyük nüfuzu olan
ruhbân sınıfını ısiahat aleyhine çevir­
miştir.
Bütün bu idarî ve malî ıslâhatın uy-
var olmayan bir hürriyetle uzlaştırılma­
sı kabil değildir. Olsa olsa toplum dü­
zeninin aşağısından yukarısına giden
yol üzerinde, var olmayanla mutlak
arasında sınırlı kalan alanda bir faali­
yeti düzenleyebilir. Hürriyetin kapsa­
dığı kanunun mümkün kıldığı ilerleme­
nin amaç edindiği bu düzenli faaliyet
Tanzimat'tan önceki toplumda yoktu.
Anarşi, bütün uygunsuzluklarıyla her
uygunluğu imkânsız kılan bir durgun­
luk hali kurmuştu. Kendi başına salı­
verilmiş bir bulut, bir nebüloz duru­
mundaki bu dünya acaba dış etkiler
olmasaydı, keşmekeşten kanunu, dur­
gunluktan ilerlemeyi mutlak ve göreli
olmayan bir hürriyeti yaratabilecek
miydi? Herhalde bunu zannettirebile-
cek-bir iz ve bir belirti ortada gözük­
müyor, ne padişahların hareminde bu­
na eğilim gösteren bir gönül vardı, ne
yeniçeri ocağında böyle bir ülkü ate­
şi yanıyordu, ne de medreselerde
böyle bir ilerleme felsefesi okunuyor­
du. Bunun içindir ki, Tanzimat'ın or­
taya koyduğu hareket, bütün takımıyla
yabancı, Avrupa'dan alınmış, taklidin
ürünü gözüküyor. Onu Türkiye'ye
seksen yıl içinde aşılayan endişe, esa­
sında ve bazı saygıdeğer kişilerden
uzak, hürriyet fikrinden, ilerleme iste­
ğinden, kanun bağnazlığından esin­
lenmiş değildir. Tek düşünülen nokta
bu çalkalanıp giden, içten içe bir ka­
rışıklık içinde yuvarlanan nebülozu,
1540
Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler
gulanmasında Reşid Paşa aşılmaz güç­
lüklerle ve başarısızlıkla karşılaşmıştır.
K â^t üzerinde yapılan ıslâhat, yeni ad­
lar altında eskinin devamından, yahut
en çok eski ile yeniyi uzlaştıran bir ted­
birden ibaret kalmıştır.
İlkin idarî teşkilâta bakalım: Tanzi­
mat’a kadar kadı’nın başkanlığı altın­
da mahalli âyân ve eşrâfın katıldığı
meclisler, verginin taksimi ve toplan­
ması ve mahalli idarenin harcama ve gi­
derlerinin tâyini hususunda yetki sahi­
bulutu, feleQi bir rastlantıyla dağılmak­
tan, bin bir gezegen âlemini parçalan­
maktan kurtarmaktır: Her şeyden ön­
ce önemi olan devleti ve gücünü ayak­
ta tutmaktır. Yusuf Akçora beyin ge­
nel biçimde bize kabul ettirmek iste­
diği bir kanuni menfaat burada herhal­
de uygulama alanı buluyor.
Tanzimat'ı yapanların her şeyden
önce devletin gücünü ve menfaatini
göz önünde bulundurdukları kesin ol­
sa bile bunu sağlayabildikleri birçok
yönden kuşkuludur. IDo(lrudan d o r u ­
ya Tanzimat'ın eseri olup olmadığını
tayin edemediğimiz, fakat herhalde
ona yönelttiğimiz birçok ızdıraplar bi­
zi bu kuşkuya yöneltmektedir. Artık Ali
ve Reşid paşaların siyasetine olan es­
ki güven ve inancımızı terk ederek
Tanzimat'ın yanlış-doğru listesini dü­
zenlemek istiyoruz.
Hangi kabahatlar yükleniyor? Her
şeyden önce Tanzimat’ın gelene{Je la­
yık olduğu yeri vermesini bir kusur bu­
luyorlar. Devlet içinde yeni kurulan
düzen, yararlı olmak için, eski güçle­
re dayanmalıydı; yeni hükümet bina­
sını sağlam kurmak için kerpiç gibi ka­
tılaşmış tefsir kitapları kullanılmalıydı
diyorlar. Bize fenagözüken, Avrupa-
nın taklit edilmesi, Batı kurumlarının
kopya olunması, Frenk zihniyetinin
eleştirisiz kabulüne çalışılmasıdır. Yüz
yıllarla biriken deneylerin bize öğret­
tiği gerçekler, sevdirdiği değerler ne­
den yabana atılsın? işte Tanzimatçı­
ları suçlayanların ilk itirazı: Tanzimat
yoktan var etmek istedi; sonuçta varı
yok etti!
Fakat bize şimdi bu kadar büyülü,
çekici gelen gelenek o zaman neydi?
Anarşiden başka bir gelenek var mıy­
dı? Tarih kitaplarına başvurursak,
Tanzimat'tan önceki geleneği padişa­
hın ya da Karaosmano(lulları'nın key­
finde, Cabbarzâdenin ya da Kalyon­
cu Mustafa'nın yeniçerilerin ya da ho­
caların menfaatinde toplanmış bulma­
mak kabil değil! Öyle gözüküyor ki,
geleneği Tanzimatçıların ellerinden
TANZİMAT
bi idi. İdarî-malî dâvalar kadılar vası­
tasıyla görülürdü. Bazı dâvalarda âyân
başkanlığındaki mahallî divânların ka­
rar verdiği anlaşılmaktadır. Tanzimat’­
ın getirdiği meclisierin eskisinden far­
kı, başkanlığın kadılardan, yâni ulemâ­
dan alınıp valiye, muhassıla veya kaza
müdürüne, yâni idare adamlarına ve­
rilmesi ve gayrimüslim tebaanın, dinî
reisieri ve kocabaşıları vasıtasıyla ida­
rede söz sahibi olmasıdır. Bu son ted­
bir de, büsbütün yeni bir şey değildir.
kaçmış bir hazine sayanlar tarihe bi­
zim anlayamadığımız esrarengiz bir
değer veriyorlar. Halbuki tarihe geç­
memek arzusu, geçmişten ayrılmak
emeli hayatın tabii şartı değil midir?
Bütün insanlan kapsayan bir tek ge­
lenek düşünülebilir; o da ölümdür. Fa­
kat bütün insanların da, Tanzimatçı­
lar kadar, tek isteği bu uğursuz gele­
neğe olabildiğince geç bağlanmaktır.
Dirileri ölülere tabi tutmak isteyen
gelenekçi isteklerin kaynağını biliyo­
ruz; Avrupa kitapları insanların, istek­
lerine ters bile olsa yine geçmişe bağlı
kaldıklarını bize öğretiyor. Yerleşmiş
alışkanlık, kendinden bağımsız olmak
iddiasında bulunan hayatı boğmaya
çalışır. Yaşamak isteyen ona bağlan­
maya, hatta ondan yararlanmaya mec­
burdur. isteyerek ya da istemeyerek!
Örnekler boldur: işte sancısız büyü­
yen İngiltere, işte ihtilaline rağmen
geçmişini unutmayan Fransa. Bu dev­
letleri ve diğerlerini bugünkü büyüme­
ye ulaştıran gelenek evriminin hakkı­
nı teslim etmek, unutulmuş olsa bile
iade eylemek şartıyla meydana gel­
miştir. Sonuç olarak iddia olunuyor ki,
Tanzimat hareketi de buna benzer ol­
malıydı, Tanzimat da böyle gelenek
Hamdullah Suphi.
Zira 18. yy’da kocabaşıların vergi işle­
rinde hükümetle reaya arasında bir de­
receye kadar resmî bir rol oynadı^nı bi­
liyoruz. Bununla beraber kocabaşıların
Müslümanlar yanında geniş idarî yet­
kilere sahip bu meclisiere resmen üye
olarak kabulünü, Tanzimat’ın devlet
içinde müslim-gayrimüslim arasında
eşitlik politikasının getirdiği bir yenilik
olarak kabul etmek lâzımdır. İdare
adamlarının meclis başkanlığı ise, taş­
ra idaresinin ulemânın ve âyânın nüfu-
üzerine kurulan bir yenilik yaratmalıy­
dı.
Bu fikirde bulunanlar şüphesizdir ki,
taklitçilerin en ileride olanlarıdır. On­
lar görünüşte kanunların aynen alın­
mış olmasını protesto ederler. Gerçek­
te taklitçi zihinlerin kabul etmediği
nokta, evrimin bütünüyle taklit edilme­
miş olmasıdır. Geleneği bize makbul
gösteren yine bilinçsiz bir taklit eğili­
midir.
Avrupa toplumları özellikle maddi ve
iktisadi şartların altında ve içten içe bir
yayılma ya da karşılıklı ve ortak ayrı­
calıklar Ccompencration) sonucunda
göze çarpan bir evrim dönemi geçir­
miş ve geçirmekte olsunlar, bu açık­
tır. Fakat Osmanlı Devleti'nin de bazı
değişimleri dış baskılar sonucu olarak
kabul eylediği de açıktır. Tanzimat iti­
razcılarının arzu eyledikleri şartların
bu karşıtlığına rağmen yenileşmenin
aynı tavırları kazanmasıdır. Osmanlı
Devleti Araplardan dini kurumları,
Acemden bedii zevki almakla kurulan
bir tür ödünç alma ve benzeşme işle­
minin üçüncü bir evresi olarak Batı­
nın yönetim biçimlerini kabul etti. Fa­
kat bu, Tanzimat'ı beğenmeyenlerce
bir kusurdur. Bu eğilimlere bakılırsa
İbrahim Müteferrikanın Avrupa'dan
matbaacılığı getirmesi, Türklere kop­
ya ettirmesi hatadır, gerekli olan Gu-
tenderg'in Türkiye'de do(lmasıydı! Fa­
kat kim görmüyor ki bu tarih itibarıyla
bir anlamsızlıktır, kim görmüyor ki Gu-
tenberg Türkiye'de doğsaydı bile,
matbaayı icat etmeyecekti!
Tarihi "muhakeme” edenler, onda
hata aramak hatasına düşenler çok-
cası geçmiş hakkında hüküm vermek
için içinde bulunulan günden esinle­
nirler. Tanzimat'ın taklidini kusurlu gö­
renlerse, Doğu'nun yenileşmesi için
Batı'nın büyümesinden kural çıkarma­
ya çalışıyorlar. Bundan dolayıdır ki,
birbirinden başka olan ve içteki açıl­
maya karşılık dış baskıyıyla kendini
gösteren karşıt şartlara rağmen Batı­
daki bir olayın Doğuda yinelenmesi-

Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler
zundan kurtarılarak merkezî idarenin
daha sıkı kontrolü altına sokulması ne­
ticesini doğuracaktı. Bu meclislerin,
halkın idareye iştirakini sağladığı iddi­
ası da aynen kabul edilemez. Meclis
üyelerinin çoğunluğu valiye tâbi idare
adamlarından mürekkeptir. Diğer ta­
raftan halkı temsil etmesi gereken bu
meclislerde, Hıristiyanların çoğunluk­
ta bulunduğu yerlerde dahi Müslüman
üyeler gayrimüslimlere karşı ekseriyet­
te idiler. Üyeler ise, o mahallin vücû-
ni isteyen bu eleştiricilerin fikirleri ka­
palı olmayan bir biçimde taklit esası­
nın meşruluğuna dayanmaya mecbur­
dur. Tanzimat'ı yapanlar zaruretin tak­
litçileriydi, onun ''ilmi'' tenkitçileriyse
prensip taklitçileridir.
Fakat Tanzimat başarılı olamadı, de­
niyor ve bunu kanıtlamak için delil ola­
rak Osmanlı Devleti'nin yarım yüzyıl­
lık felaketli savaşları hatırlatılıyor.
"Başımıza gelenler” hep Tanzimat
hulyasına aldandığımızdandır. Bu fi­
kir bir taraftan bizde her ıslahat dava­
sının devlet müdaatası ve devlet kuv­
veti esasından muhakeme edilmesin­
den vazgeçilemediğini, diğer taraftan-
sa her ıslahatın da ancak düşmana
karşı başarı kazanmak isteğiyle yapıl­
dığını gösterir. iç yenileşmenin ölçü­
sünü dış bir güç karşılaşmasında ara­
yanların bu fikirlerini benimsemeye
hacet olmaksızın tartışma başlangıcı
saymak mümkündür. Gerçekten Tan­
zimat devleti güç gösteremiyordu.
Gülhane Hattı'nın ilanından önce kar­
gaşalı durumundan dolayı bircinsten
sayılabilen nĞbuleuse (nebüloz), bu
devlet bulutu, Tanzimat yüzünden,
devleti muhafaza ve müdafaadan iba­
ret olan Tanzimat gayesinin aleyhine
doğru evriliyordu. Spencer'ın herkes­
çe bilinen bir kuralını uygulamak için
diyelim ki. Tanzimat unsurları bircins-
ten olmayana yöneltiyordu. Birbirin­
den ayrılmaya hazır bu parçaları bir
arada tutmaya yarayacak merkezi bir
sıklet lazımdı. Bir cazibe lazımdı ki, ba­
ğımsız birer dünya kuracak olan bö­
lümleri birbirine bağlayabilsin. Bir fi­
kir ya da bir his lazımdı ki bütün muh­
telif ve karşıt eğilimlere tekabül etsin,
onları belirli bir gaye etrafında topla­
sın. işte son yarım yüzyılın olayları bu
fikrin, bu cazibeli hissin, mevcut olma­
dığı ya da gereken güce sahip bulun­
madığını kanıtlıyor.
Tanzimat başarılı olmak için bir mil­
let eksikti, ya da daha doğrusu Tan­
zimat’ın başarısı bir milletin eksik ol­
duğunu bize öğretmesidir. Tanzimat­
TANZİMAT
hu, yani ileri gelenleri, eski âyânı ve Hı-
ristiyanlardan ise kocabaşı ve çorbacı­
ları arasından seçilmekte idi (âyân ke­
limesi II. Mahmud devrindeki te’dib
hareketinden sonra gittikçe az kullanıl­
maya başlanmış, onun yerine vücûh,
müteayyinân, erbâb-ı iktidar gibi keli­
meler tercih olunmuştur). Üyelerin se­
çimi şu karışık usûle göre yapılmakta
idi: Evvelâ adayların, o yerin namus ve
diyareti ile tanınmış hemşehrileri ara­
sından olup mahkemeye gidip adlarını
çılar henüz yok olan bir şeyi (kanun
hürriyeti ve ilerleme fikirleriyle kardeş­
liklerini hisseden insanları) var farze-
diyarlardı.
Var olan bir şey de (hâlâ esir, hâlâ
keşif oyuncağı hâlâ ve belki de gitgi­
de gerileyen insanların düşmanlıkla­
rını) yok sayıyorlardı. Gerek Yusuf Ak-
çora Bey' in, gerek Ziya Gökalp B ey­
in bu konuda düşünceleri kesindir.
Belki nispeten pek yeni olan Ziya
Bey'in eleştirileri bir dereceye kadar
olayların ilhamından etkilenmiştir. Fa­
kat sabit olan bir nokta, bircinsten ol­
mayan unsurların biçimlenmesini ko­
laylaştıran Tanzimat siyasetinin bugün
ortada yalnız bir duyguya, milliyet
duygusuna gezinti yeri olacak bir alan
bırakmış olmasıdır. Bugün hepimiz,
Tanzimat ölüsü üzerine eğilerek, onun
bıraktığı çocuğu yaşatmanın çareleri­
ni, bu henüz yeni hissedilen milliyeti
büyütmenin yollarını araştırıyoruz.
Anatale France'ın bir sözü var: "Bir
millet varlığını duymakla var olabilir.
Uç yüz elli milyon Çinli var, fakat Çin­
liler bunu bilmiyorlar. Çinliler kendile­
rini saymadıkça milletler arasında sa­
yılmayacaklardır.” diyor. Öyle gözü­
küyor ki biz de henüz bir geçiş dö­
nemindeyiz. Tanzimat döneminin çır-
çıplak ortaya bıraktığı millet, gücünü
anlamak için sayısını bilmek istiyor.
Fakat bu konuda henüz fikirler bir de­
ğildir. Kimleri millete mal edeceğiz?
Henüz iki büyük eğilim arasında fikir­
ler kesin olarak canlanmamıştır. Bir ta­
raftan yurtçuluk yanlısı olan Ahmed
Emin Bey, diğer taraftan Türkçüler
münakaşadadırlar. Ahmed Emin
Bey milliyetin sınırını gerçekleşen top­
lum çıkarına göre çiziyor, karşıtlarıy­
sa mevcut olan duygulara bağiılık yan­
lılarıdırlar. Önceki fikre göre yararlı
gerçeklerin değer kazanması, ikinci­
ye göre duygusal değerlerin tercihi la­
zımdır.
Fakat bu münakaşanın olayların be­
lagatıyla çözümleneceği varsayılsa so­
run ortadan kalkmış olacak mıdır?
1
1541
kaydettirmeleri gerekirdi. Seçim heye­
ti ise, şöyle meydana gelmekteydi: Her
köyde toplanan halk arasından beş ki­
şi k u r’a ile seçilip kaza merkezine ge­
lir. Orada köylerden toplanan bu
adamlar mahallin “ eshâb-ı emlâk ve
erbâb-ı iktidâr addolunanları” ile bir
araya gelirler. Bunların arasından ma­
hallin büyüklüğüne göre 20, 30 veya 50
kişi seçilir. Bunlar seçici heyeti teşkil
ederler. Adaylar, kur’a çekilerek sıra­
ya göre bu seçici heyet huzuruna çıkar-
Şimdiki ihtilaflara bakılırsa milliyet
duygusunun henüz embriyon halinde
bulunduğu gayet kolay anlaşılır. Fa­
kat temel bazı eğilimler vardır ki, on­
ların şimdiden belirdiği sanılabilir.
Eğer Yusuf Akçora ve Hamdullah
Suphi beyler bir "mahz-ı millet” (saf
millet) fikrine yaklaşıyorlarsa ihtimal ki
-içi daldurulması gereken boş bir çer­
çeve halinde olmasına rağmen- milli­
yetin onlar tarafından temel amaç sa-
yıldığındandır. Eğer Ahmed Emin Bey
milliyet sınırlarını daha geniş tutmak
istiyorsa, belki, bu dar sınırları siyasi
ve iktisadi hayatta aşmak isteyen bir
eğilimden kaynaklanıyor. Gerçekten
bilinmesi gereken nokta milliyet duy­
gusunun bizim için bir son kerteyi
gösteren bir sınır olup olmadığıdır. Bu­
rada da bilinçsiz bir taklit rol oynuyor.
Burada da gereğinden fazla bir önem­
le “tarih bir tekrardır” yasasını, kura­
lını kabul etmek, Avrupa'daki ulusla­
rın sermaye üzerine dayanan karşıt­
lığı diğer bir çevrede de yaşatılmak is­
teniyor. Fakat arada büyük birfark var
ki, bunu “ mahz-ı millet” yanlısı olan­
lar ihmal ediyorlar: Ortada öyle bir
mevcut ki eli boştur, fakirdir, onu zen­
ginler karşıtlığından uzaklaşıp fakirler
dayanışmasına girmekten kim engel­
leyecek? □
[Büyük M e c m u a sayı 15 'ten (1 919) sade­
leştirilmiştir.!
KAYNAKÇA
ı T AKÇORA Yusuf, Ali Kemal, Anmed Fe-
rid. Ü ç T a rz -t S iy a s e t. İstanbul. 1327
: FRANCE Anatole, Sur la B ie rre B la n c -
he
■ • V a k it, itha m , T ü rk D ü n y a s ı gazeteleri
Ekım, 1919 ~
I i Ziya Gökalp, T ü rk ie ş m e k . islâm /aşm ak,
M u a s ırla ş m a k
1542
TANZİMAT
Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler

makta menfaati bulunanlara tâbidir.

Nihayet meclisin yetkileri belirsiz olup
açıkça tâyin ve tesbit edilmemiştir...
... " ■ ■' ■ ' '
Eğer bir yerde meclis üyeleri araların­
:*+*»**,A- ^ V ’ * * * * * * 0 * ? * “ *.■<**» da anlaşmış ve başlarına faal ve kabili­
* » * i J i atl>;
yetli bir adam geçirmiş ise/er, meclis üs­
tün bir nüfuza sahip olabilir; aksi tak­
* £ £ £ * dirde müdür ve kadı ile anlaşmış bir kı­
sım bey/erin hükmü altına girmiş veya
üyeleri aralannda parçalanmış bulunan
bu meclisler hiçbir işyapamaz ve bir hiç
haline düşerler. Türk olsun Hıristiyan
^ •-:■ » * • * a » J , . J « Ü ^ olsun, kaç meclis üyesine sormuş isem,
bu meclislerin aldıkları kararların hangi
^ ^ ** J j h '> * • hallerde kanun kuvvetini haiz olduğu­
♦ rr' ^ ’^ i i u J y . ^ ^ ’ ■ J‘' —A'.<>•».> « ı> o _; .
nu, hangi hallerde sadece temenni ve
w / . . ■ • •• •* " ,i' " ' - > t ^ - • 4 e < ‘A j u Z - , -j. '• ^ '■ 4 ' düşüncelerini bildirdiğini, ne zaman ke­
sin karar veren bir mahkeme otoritesi­
ne sahip olduğu ve ne zaman bir danış­
ma heyeti durumunda bulunduğunu as-
<m>v r t'v .- lfı anlayamadım. Gerçekten şuna ina­
nıyorum ki, kendileri ile konuştuğum
üyeler kendileri de bu hususta daha fa z ­
la bir bilgiye sahip değildiler. ...Mühim
bir karar almak bahis konusu olan
önemli durumlarda büyük meclis top­
lanır; o zaman üyelerin miktarı daha
ka/abalıktır. Bu toplantıya muhtelif ce-
maat/erin dini reisleri ile en nüfuz/u şa-
hıs/ar çağrı/ır. Esasen meclise gidecek
mebusu seçmek ve vazifesini tâyin et­
mek için cemaatın umumi toplantısı ve­
ya Avrupa ’da olduğu gibi seçimler yok­
tur. N e milletin mecliste temsili, ne de
iç işlerini kendi kendine idaresi diye bir
şey vardır. Bir kelime ile hiçbirşeyin ke­
sin bir düzeni, bir nizamnfımesi yoktur.
Bunun yerine sağduyu ve ö rf ve âdet
hâkimdir. Otorite kendiliğinden tabii
olarak en zengin ve en kabiliyelliye ait
olur. ”
J İ» . ., ,. , ^ iA j^ ' j as;u,, Ci '. ■ • ' ' r r ' 1'* » $*.?&,**»•*-•*.
Birçok yerlerde meclislere, bilhassa
küçük şehirlerde ve kasabalarda, ağa ve
vücûh-i memleket adı altında eski âyân
hâkim olmuşlardır. 1850 Vidin İsyanı'-
■ * , jT jff JT- * ^ nda meclise ağaların hâkim olduğu,
; ■ ■ ...... >T'.^*/**<«’»—V ^V y ^ ^o ty ^
memurları, kadı ve müftüyü kendileri­
ne uydurarak valinin otoritesini sıfıra
ANGARYANIN KALKMASI: Tanzimat Fermanı’nın hemen uygulanan maddelerinden indirdikleri ve işlere hâkim oldukları
biri de angarya ile servajın kaldırılmasıydı. Padişah buna uymayanların bizzat hükümetin soruşturması sonu­
cezalandırılacağını tebliğ etmişti. Bununla birlikte gayrimüslimlerden toplanan cizye cunda meydana çıkmıştır.
uzun süre A vrupalıların eleştirdiği bir vergi olarak kaldı. Bâbıâli 1851 ’de cizyenin Ziya Paşa Arz/hii/'de diyor ki: “De­
kaldırılması ve herkesten eşit olarak alınan bir baş vergisi haline getirilmesini düşündü
ve 1856 Islahat Fermanı’yla birlikte cizye bedel-i askeriye’ye çevrildi. Tanzimat rebeyliği, yeniçeri/ik, muhassıl mütesel-
Fermanı'nın aslı. limlik usul-i zâlimânesini Tanzimat-ı
Hayriyye eğerçi lafzan ilga etmemiş ise
de... taşraların her yerinde derebeyleri
lar. Kendisini isteyenler bir tarafa, is­ Yirmi sene sonra bir Fransız seyyah, e/veym mevcad olup fakat isimleri baş­
temeyenler bir tarafa ayrılmak suretiyle Perrot, bu meclisler hakkında şu dik­ kadır. Bunlar iki sın ıf olup birtakımı
reylerini izhar ederler. Seçmenler üze­ kate değer tafsilâtı vermektedir: “Ada­ konso/oslar ve diğeri âzâ-yı meclis,
rinde baskı yapanlar ceza kanunnâme­ yın seçim usulü düzensiz ve keyfidir. mu ‘teberfın, vücuh-i belde denilen er-
sine göre cezalandırılır. Meclisin toplanması, buna engel ol­ bfıb-i nüfuz ve servettir. ”
 TANZİMAT 1543
Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler

Tanzimat’ın ilanından sonra âyân,

yalnız meclislerde değil, idarenin aşağı
kademelerinde de hâkim olmakta de­
vam ettiler. Yeni teşkilâtta kaza müdür­
leri, eski mütesellimler gibi vali tarafın­
dan o memleketin ileri gelen nüfuzlu
ağaları arasından seçilir ve memuriyet­
leri merkezî hükümetin tasdikiyle kesin-
leşirdi.
Tanzimat siyasetine karşı olan ulemâ
da bu meclislerde muhafazakâr ağalar
yanında yer almakta, bazı yerlerde hal­
kı açıkça isyâna teşvike kadar gitmek­
te idiler.
Bu yolda fazla ileri giden ulemâya
karşı Meclis-i Vâiâ’nın harekete geçti­
ğine dair bu devre ait arşiv kayıtları bul­
maktayız. Meselâ Adapazarı meclisin­
de üye bulunan müftünün kahvehane­
lerde vergi aleyhine halkı tahrik etmesi
üzerine kendisi azledilmiştir.
Reayaya karşı eski keyfi hareketlerin­
de devam etmek isteyen ve böylece Tan­
zimat esaslarını çiğneyen bazı ağaların
eyalet büyük meclislerinde veya İstan­
bul’da Meclis-i Vâlâ’da muhakeme
edildiklerini ve yeni çıkarılan ceza ka­
nunnâmesine göre hüküm giydiklerini
görmekteyiz. Bazı elebaşılar verginin
ağırlaştığını öne sürerek halkı tahrik et­
mekte idiler.

Sonuç
Sonuç olarak, bu zümreler, tabiî Re­
şid Paşa ve ıslâhatı aleyhine her vası­
tayı kullanarak mücadeleye girişecek­
lerdi. Islâhattan sonra geçici devrede,
bilhassa âşarın toplanmasında meyda­
na çıkan kargaşalıklar ve eski mülte­
zimlerle mahallî âyânın baltalama ha­
reketleri yüzünden 1839-1840 yılı dev­
let gelirinin mühim bir kısmı toplana­
mamıştır. Mehmed Ali’ye karşı yapılan
felâketli savaş neticesinde hazine zaten
büyük bir sıkıntı içindeydi. Reşid Paşa
iktidara gelince istikraz teşebbüsünde
bulunmuş ve devlet masraflarının ve TEPKİLERİN BAŞLANGICI: İltizam usulünün kaldırılması büyük bir değişimin
maaşların bir kısmını eshâm kavâ’imi başlangıcıydı. O güne kadar bu usulün işlemesiyle çıkar sağlamış gruplar kazanç
denilen bonolarla ödemek mecburiye­ kapılarının kapanacağını görünce tepki göstermiş, vergi ödemede getirilen eşitlik vergi
tinde kalmıştı. Reşid Paşa’nın Pâyı- konusunda imtiyazı olan ya da muaf olan zümre/erin hoşuna gitmemişti. Bunun
taht’taki düşmanları onu düşürmek için yansıra Hıristiyan vakıfların vergiye tabi tutulması ve gelir kaynaklarının
sınırlandırı/ması gibi birçok etken de halkı, yapılan reformların aleyhine çevirmiş ve
bilhassa bu durumdan yararlanmışlar­ sonuçta Mustafa Reşid Paşa’nın iktidardan düşmesine kadar giden bir süreç başlamıştı.
dır. Sarayda damatlar, Rıza, Mehmed Mustafa Reşid Paşa’ya verilen nişan beratı.
Ali Paşalar Sultanı, Reşid aleyhine tah­
rik etmekte idiler.
Nihayet 7 Safer 1257/31 Mart 1841’- Yeni idare işbaşına geçer geçmez bü­ Sultan “ Alıkâm-ı dîniyyenin icrâsına
de Reşid Paşa’nın azli ile muhafazakâr­ tün valiliklere gönderdiği bir fermanla dikkat farz-ı ‘ayn” olduğunu belirti­
lar iktidara geldi. Şimdi Rıza Paşa du­ muhafazakâr Müslümanları tatmin ve yor ve mazeretsiz beş vakit namazı terk
ruma hâkimdi. O, askerî ıslâhata ön­ hükümetin muhafazakâr politikasını te­ edenlerin cezalandırılacağını ihtar edi­
celik verdi. yit etmeye çalıştı. Bu fermanda Halife- yordu. Muhassıllıklar derhal kaldırıldı,
1544
T a n z i m a t ’ın U y g u la n m a s ı
MUHALİFLER
SAHNEDE: Tanzimat’ın
uygulanması sırasında
doğan tepkiler varolan
yapının direnmesine ve
reformlara karşı kesin tavır
takınmasına yol açtı.
Birçok yerde ayanlar
yöredeki memurları da etki
altına alarak kurulmak
istenen merkezî otoritenin
karşısına dikildi. Devlet
gelirlerinin toplanamaması,
savaş sırasında ortaya çıkan
güçlükler ve daha birçok
etken Reşid Paşa’nın
karşısında olan kesimin
işine yaradı. Sonuçta
bunların da etkisiyle
Padişah Mustafa Reşid
Paşa’yı azletti. Mustafa
Reşid Paşa’nın muhalifi
Serasker Rıza Paşa.
valiler eyâletin veya sancağın yalnız âsâ-
yiş işlerinde değil, maliye işlerinde de
eskisi gibi yetki sahibi oldular. Bu yer­
lerin “ umûr-ı mâliyyeleri umûr-ı zab-
tiyyeleriyle birleştirilerek müşirlerine
emâneten ihale edilmiştir.” Vergi def­
terleri gönderilmiş ve kendilerinden bu
defterlerde tâyin edilen vergiyi tam ola­
rak vaktinde göndereceklerine dair mü­
hürlü taahhütnâme istenmiştir. Buna
göre, ihmal yüzünden noksan gönderen
valiler bu noksanı kendi ceplerinden
ödemeye mecbur olacaklardı. Maliye iş­
lerini yürütmek üzere gönderilen mü­
dür ve kâtip, valilerin emri altına kon­
muştur. Rumeli’ye gönderilecek sabık
Hariciye Nazırı Mehmed Sadık Rifat
Paşa’ya ve taşradaki idarecilere hitâb
eden ikinci bir ferman (evâil-i Receb
1258/1842 Ağustos ortaları) Tanzimat
esaslarını teyit etmekle beraber, Reşid
Paşa’nın en radikal görünen bazı re­
formlarını, devlet ve halk için doğur­
duğu güçlükler yüzünden kaldırmakta
ve eski müesseseleri geri getirmekteydi.
Bu fermanda Padişah, memleketi ve
milleti kalkındırmak ve tebaanın emni­
yet ve huzurunu sağlamak maksadıyla
“Tanzîmât-ı Hayriyye usûlü” nü koy­
duğu, fakat bazı güçlükler meydana
çıktığını açıkladıktan sonra bu güçlük­
TANZİMAT
ve
S o s y a l T e p k ile r
leri gidermek üzere bu esaslarda vüke­
lânın oybirliği ile değişiklik yapıldığını
bildırmektedir. Bu güçlükler ve alınan
yeni tedbirler fermanda şöyle belirtil­
mektedir:
1■- Tâyin olunan vergilerin tahsilinde
ahaliden bazı kimseler yalnız “ kendü
merâm ve maksûdlarını istihsâl ümni-
yesiyle’' engel çıkarmaktadırlar. Bu gi­
biler hem halkı kışkırtmakta, hem de
vergi toplanmasının gecikmesine sebep
olmaktadırlar. Valiler bu gibi müfsid-
leri araştırarak hak ettikleri cezaları ve­
receklerdir.
2- Emânet usûlüyle, yâni devlet me­
murları vasıtasıyla âşar vergisinin tah­
silinde kayıplara uğranılmıştır. Bu ka­
yıpları önlemek ve aynı zamanda taş­
rada ileri gelenlerin ve halkın ticaret ve
kazancını sağlamak üzere âşarın mahal­
linde müdürlere ve ileri gelenlere “ mak-
tû ’an” ihalesine karar verilmiştir.
Diğer vergilerin de eskisi gibi iltiza­
ma verilmesi düşünülmektedir. Diğer
taraftan daha 1841 yılı başlarından iti­
baren önemli bölgelerde muhassıllıklar
birleştirilerek eyâletlere defterdar adı al­
tında daha geniş yetkili mâliye âmirle­
ri tâyin edilmeye başlanmıştı. Reşid Pa-
düşünce her yerde muhassılların ye­
rini bu defterdarlar almıştır.
3- Memurların suiistimalleri ve hal­
ka kötü muameleleri önlenecek ve ver­
gi meseleleri dolayısıyla halkı tahrik
edenler cezalandırılacaktır. Yeni tedbir­
lerin uygulanması eyâletlerde, şimdi
tekrar geniş yetkilerine ve otoritelerine
kavuşmuş olan müşirlerin, yâni valile­
rin eline bırakıldı ve genel müfettiş ola­
rak Rifat Paşa Rumeli ve eski Meclis-i
Vâlâ reisi Mahmud Hasîb Paşa Anado­
lu’ya gönderildi. Yapılan değişiklikler­
den biri de ilmiye sınıfını tatmin ediyor­
du: 1 Şâban 1257/18 Eylül 1841’den iti­
baren nâiblerin, maaşlarını muhassıllık-
tan alan aylıklı memur sıfatına son ve­
rildi ve eskisi gibi şer’! resimleri doğru­
dan doğruya almalarına müsaade edil­
di.
Rumeli’de Niş ve Vidin isyanlarında
görüldüğü gibi, Hıristiyan tebanın
ayaklanmaları ile Anadolu’daki muha­
lefet ve kaynaşmanın esas konusu dai­
ma yeni vergi rejiminin getirdiği deği­
şikliklerdin Tahriklere önayak olanlar
da, imtiyazlı zümreler, Hıristiyan çor­
bacılar, Müslüman ağalar ve ulemâdır.
Fakat Hıristiyanlarla Müslüman züm­
relerin muhalefeti arasında şu mühim
fark vardır: Rumeli’de Gülhane H attı’-
nın doğurduğu kaynaşma derhal millî-
siyasî bir ayaklanma ve milletlerarası si­
yasetin ilgilendiği bir konu olma istida­
dını göstermiştir. Rumeli’de reaya, çor­
bacıların idaresinde esaslı içtiınai re­
formlar için harekete geçmekte, Ana­
dolu’da ise eski Osmanlı İmparatorlu-
ğu’nun geleneksel müesseselerini tem­
sil edenler bu gibi reformlara mukave­
met etmekte ve halkı peşlerinden sürük­
lemektedirler. Bu tarihten sonra Bal­
kanlarda millî uyanış ve modernleşme
hareketleri gelişirken Türk politika ha­
yatına, uzun zaman taşraya hâkim
âyân-ağaların gelenekçiliği ile merkez­
deki bürokratların modernleşme çaba­
ları arasındaki çatışma hâkim olacak­
tır. D
KAYNAKÇA
C A. Vefik, Tekalif Kavfiidi, Il. İstanbul, 1330
C Cevdet Paşa, Tezâkir, 1-12, Ankara, 1953
C EASTHOPE Lady, Letters of Turkey, Lond­
ra, 1856
KAYNAR Reşat, Mustafa Reşid Paşa ve Tan­
zimat, Ankara, 1954
□ LEWİS Bernard, The Emergence Modern Tur-
key, London
□ PERROT G., Souvenirs dun Vayage en Asie
Mineure, Paris, 1867
ULUÇAY M.Ç., Soruhan 'da Eşkıyailk ve Halk
Hareketleri, İstanbul, 1944
Ziya Paşa, ArzıhSl, İstanbul, 1372

Tanzimat
İlber Ortaylı
Tanzimat insanının, yaşadığı döne­
min bilincine sahip olduğunu biliyoruz.
Bu bilinci bugünkü gözle nasıl değer­
lendireceğimiz ayrı bir konu; ama Tan­
zimat adamında bir tarih bilinci vardı.
Yaşanan devre, gerçekleştirilmesi iste­
nen projelerin başında belirtildiği üze­
re, “ Tanzimat-ı Hayriye” deniyordu.
“Tanzimat-ı hayriye iktizasınca...” ilan
edilen fermamn içinde 150 yıldır süren
bir -gerilemeden söz ediliyordu. 19.
yy'ın aydın-bürokratı artık bir restora-
tör değildi; değişikliğin gereğine inan­
mıştı. Bu değişiklik, frenk deyimleriy­
le reform mu, yoksa revolüsyon muy­
du? Osmanlı insanı bu hareketler için
inkılâp sözünü kullanmıyordu; daha
doğrusu, inkılâp sözü bu dönem için
bazı kimseler tarafından çok sonraları
kullanılmıştır. Kullanılan söz ıslahat’-
tır, ama bu da pek sevilmez. “ Tanzi­
m at” sözcüğü reorganizasyon'u karşı­
lamak için kullanılmıştır. Burada Tan­
zimat’la idarîve hukukîyapının ıslahı,
kanun ve düzen getirilmesi kastediliyor.
Gerçekten de bu Tanzimat adı o dere­
cede benimsenmiş ve benimsetilmiştir
ki, Osmanlı İmparatorluğu'nun bu dö­
nemini gözleyen yabancılar bile Tanzi­
mat karşılığı olarak legislatione terimini
yeğlemişlerdir. (Örneğin George Yo-
ung.)
T a n z im a t v e B a lk a n
U lu s ç u lu ğ u
Bürokrasi devlet örgütünü düzenle­
meyi tarihî misyonu olarak görüyordu,
ama toplum hayatının tümünü kapsa­
yacak bir değişim çoğunun havsalasını
aşmaktaydı. Nihayet Tanzimat bürok­
rasisi, kaide-i tedric’e (ılımlılık kuralı­
na) sadık kalarak kanun ve düzen dev­
leti getirmek amacındaydı. Yaşadığı dö­
nemi bir çığır olarak görüp adlandıran
Tanzimat adamı, buna rağmen, hiç de
radikal değildi.
Tanzimat dönemi ve Tanzimat re­
formları alevlenen Balkan ulusçuluğuy­
la başlayan toprak kaybını durdurma­
yı amaçlıyordu. Yıkımın ölçüsü toprak
kaybıydı, başlangıcının tarihi de kon­
muştu: II. Viyana Kuşatması ... Şimdi
Balkan uluslarının ayaklanması; Sırbis­
tan'ın muhtariyeti ve Yunan bağımsız­
lığı dikkatleri iç soruna çevirdi. Bu ge­
lişmelerin durdurulmasının maliyede,
1545
idarede ve yargıda reformla sağlanabi­
leceği düşünüldü. imparatorlukta ulus­
çuluktan başka birtakım yerel hanedan­
ların yönetimi ele geçirdiği görüiüyor.
1809 Sened-i ittifak’ı bu yerelciliğin bel­
gelenmiş biçimiydi. Üstelik Mehmed
Ali olayı Tanzimat hareketinin de baş­
lıca nedenlerindendi; ulusçu bir hare­
ket değil, yerel bir hanedanın egemen­
liği ele geçirmesiydi. Tanzimat hareke­
ti, merkeziyetçilik ve yeni bir yurtsever­
likle, yani Osmanlıcılıkla İmparatorlu­
ğun kurtulacağını düşünenlerin eseriy­
di.
3 Kasım 1839 günü bütün elçilerin,
ulemânın, devlet erkânının, gayrimüs­
lim cemaatlerin ruhanî ve dünyevî tem­
silcilerinin ve halkın önünde okunan
ferman, bizim tarihçiliğimizde, daha
doğrusu hukuk edebiyatımızda bir hak­
lar beyannamesi olarak değerlendirilir.
Modern anayasaların içeriği açısından
tahlil edilen bu fermanda aktif statü
hakları, negatif statü hakları gibi hu­
kukî kurumlar aranmıştır. 1839 ferma­
nı, kuşkusuz, imparatorluğun hayatın­
da bir yenilikti. Sultan adına çıkan bu
fermanı aslında Bâbıâli bürokratları
hazırlamıştır. Kanun devleti statüsü ge­
liyor ve hükümdarın mutlak hakları kı-
sıtlamyordu. Uyrukların mal ve can gü­
venliği, vergilerin kanuniliği, angarya­
nın yasaklanması, iltizamın kaldırılması
ve her din mensubunun kanun önünde
eşitliği gibi yeni kurumlar geliyordu.
imparatorlukta kurumlaşan bir can ve
mal güvenliğinden söz edilebilir. Özel­
likle Sultan Mecid döneminin, hüküm­
dar ve bürokratların yönetim tarzmın
da payı olan bu gelişme kalıcı olmuş­
tur. imparatorlukta klasik despotizm
II. Mahmud'la son bulmuştur denebi­
lir. Bundan sonra modern otokratik bir
yönetim sözkonusu olmuştur. 19. yy'ın
ilk yarısında demokrasiterin değil, oto-
riter-kanunî yönetimlerin yaygınlığın­
dan söz edilmesi mümkündür. Osmanlı
İmparatorluğu da böyle bir dünyaya
ayak uyduruyordu.
Tanzimat insanlarının insan hakları
gibi bir kuruma yabancı olmadığı bili­
niyor. En azından uyrukların refah ve
güvenliğine yönelik modern yasal bir
yönetim konusunda herkes birleşmek­
teydi. Ama bütün bunlara rağmen Tan­
zimat Fermanı’nı bir yerde de klasik

TANZİMAT VE İNSAN HAKLARI:
Tanzimat Fermanı bir yerde klasik
Osmanlı “adaletname” geleneğinin
devamı olarak görülebilir. Gerçekte
Tanzimat'a öncülük edenlerin insan
haklarına, bunların getirdiği kurumlara
vabancı olduğu bilinmektedir. Bu nedenle
fermanla getirilen şeyin uyrukların refah
ve güvenliğine yönelik, ama kökü biraz
da geleneğe bağlı yasal bir yönetim
olduğu konusunda tüm Tanzimatçılar
birleşmekteydi. J850'de çıkarılan
Tanzimat Madalyası.
Osmanlı adaletname geleneğinin deva­
mı olarak görmek gerekir. Hükümdar­
lar tahta çıktıklarında teb’aya adalet
vaadeden böyle fermanlar çıkarılırdı.
Bu sefer bu eski biçimin kısmen yeni bir
içerik kazandığı görülür. Aynı gelene­
ğin sonra da devam ettiği, ama ferman­
ların içeriğinin gittikçe değiştiğini gö­
rürüz. Sultan Abdülâziz’in çıkardığı
“ Ferman-ı Adalet” gibi ...
Tanzimat Fermanı’ndan en çok ra­
hatsız olan, Rum Patriği’ydi. Gayri­
müslim milletlerin (yani dinî cemaatle­
rin) eşitliği, Tanzimat Fermanı’yla gel­
mişti. Oysa Rum cemaati ve Patrikha­
ne o güne kadar diğer gayrimüslimle­
rin üstünde bir statüye sahipti. Bütün
Ortodoks kavimlerini Fener Patrikha­
nesi kontrol ediyordu. Fenerli aristok­
rasi yönetimde imtiyazlı bir yere sahip­
ti. Aslında Balkan ulusçuluğu Slavlar
arasında geliştikçe, kin duyulan hedef,
Bâbıâli’den çok, Fener Patrikhanesi ol­
muştu. Gerçekten de, yeni dönemde
Ortodoks kilisesi parçalanacak ve Fe-
ner’in durumu sarsılacaktı. Bâbıâli’yi
Tanzimat’ın ilanma iten ana nedenler­
den biri, Balkan ^ulusçuluğuydu. Yunan
ayaklanması ve bağımsızlığı felaketle
bitmişti. Üstelik bu olay devamlı ordu
sayılan kapıkulu askerinin imhasını ge­
rektirdi. Askerî reformun malî-idarî-
hukukî alana da yansıması gerekiyor­
du. Daha öncesi Sırbistan özerkliği,
Tanzimat’tan hemen önce de Vidin
Ayaklanması Bulgaristan için de aynı
tehlikeyi işaret ediyordu. Fermanda
göze çarpan prensipierin yorumunu tek
kelimeyle özetlemek gerekirse, yeni bir
Osmanlılık, Osmanlı yurtseverliği, ye­
ni politikaya esas olarak alınmıştı. Çö­
küntüyü ve ulusçuluğun şiddetini bu ye­
ni ideolojiyle önleyebileceklerini düşü­
nüyorlardı. Bu politikanın tutarlılığını
tartışmaksızın şunu belirtmek gerekir:
TANZİMAT
T a n z im a t
Bu, devlet hayatında yeni bir gelişmey­
di. O vakte kadar “ Osmanlı” olan dev­
letin adıydı, hanedandan dolayı tabiî...
Şimdi ise Osmanlı uyrukları ve Osman­
lılık gibi yeni bir kavram, yeni bir po­
litika ortaya çıkıyordu. Bu, çağdaş Av­
rupa kalıpianna uygun bir ideolojiydi;
(Avusturya’nın Kaiserreich nationalis-
mus’u gibi) çok budunlu bir imparator­
luğa uygun yeni bir siyaset ve kültür
arayışıydı. Tarihin geniş perspektifi
içinde başarı gösteremedi, ama tama­
men etkisiz kalmadı ve tarihte bir iz bı­
raktı.
T a n z im a t ve M ıs ır S o ru n u
Tanzimat Fermanı’nın ilanını kolay­
laştıran ve zahirî bir sebep sayamaya­
cağımız olay da Mehmed Ali Paşa
Ayaklanması’dır. Bâbıâli ordusuzdu;
daha doğrusu, çocuk yaştaki modern
ordu eğitim ve talim aşamasındaydı;
komutanları ise eski ordunun kalıntı-
sıydı. Il. Mahmud döneminde gelece­
ğin Tanzimat'ının ana hatları Mehmed
Ali ve Bâbıâli arasındaki polemikten
anlaşılacak gibiydi. 19. yy’a kadar Av­
rupalılaşan tek örnek, Çarlık Rusyası’-
ydı. Rusya reformlarına duyulan ilgi­
nin sandığımızdan daha yoğun olduğu
anlaşılıyor. Ancak Kütahya kapılarına
dayanan Mısır örneği reform işinin tar­
tışmasını durdurdu; acele pratiğe geçil-.
mesi gerekiyordu. Mısır buhranı Tan­
zimat’ın beynelmilel alanda da gereği­
ni hazırladı. 1833 Hünkâr İskelesi Ant-
laşması’nı Osmanlı Devleti, Boğazlar
üzerindeki statüyü değiştiren 13 Tem­
muz 1841 tarihli Boğazlar Sözleşmesi’-
yle değiştirdi. Rusya bu durumda ka­
zandığı hakları kaybetti. Onun azınlık­
lar üzerinde ileri süreceği protektora
hakları ise Fermanın getirdiği eşitlikçi-
yasacı prensiplerle önlenecekti. Çokça
tekrarlanan, 1839 fermanının 1838 ta­
rihli ‘'Osmanlı-İngiliz Ticaret Sözleş-
mesi” yle ilişkili bulunduğu savı, pek ge­
çerli bir sav değildir. Önce fermanda ti­
caret sözleşmesi hükümleri aranmama­
lı, çünkü yok. Ne Tanzimat Fermanı’-
yla ne de Ticaret Sözleşmesi’yle düşük
gümrüklü dış ticaret gelmiş değildir. 17­
18. yy’lardan beri Fransa ve onu izle­
yen diğer devletler yüzde 3.5 gümrükle
(1838’de yüzde 5) ve iç gümrük öde­
meksizin, kabotaj hakkını da elde ede­
rek ticaret yapmaktaydılar. Tanzimat,
olanı değiştirmiş değildir; öte yandan,
iktisadî dışa açılmanın başı da değildir.
Tanzimat yöneticileri iktisadî ve tekno­
lojik geriliğin farkındaydılar, aradıkları
çözüm de 1840’ların ideolojisi (libera­
lizm) içindeydi. Bilindiği kadarıyla Os­
manlılarda modern iktisadî düşünce de
ancak Tanzimat kadar eskidir. Bununla
beraber ordunun tüketimine yönelik
dallarda Tanzimat öncesi ve sonrasın­
da kurulan bazı sanayi yaşamış, Tür­
kiye’de teknolojinin temelini ve devletçi
bir sanayi geleneğinin başlangıcını oluş­
turmuştur.
T a n z i m a t ’t a S iv i l l e ş m e n i n
G e tird ik le ri
Tanzimat dönemi, yönetimin sivilleş­
tiği bir aşama oluşturur. Sivilleşmenin
en önemli sonucu, bürokrasinin yeni
grubunun egemenliğiydi. Bu, aynı za­
manda yönetirnde lâik eğitimin kaynak­
lık etmesine ve ilmiye sınıfının statüsü­
nü hızla kaybetmeye başlamasına neden
oldu. Tanzimat’ın bürokratı; ister A.
Cevdet Paşa gibi medreseden, ister Ke-
çecizade Fuad gibi Tıbbiyeden (lâik eği­
tim), ister kalemde yetişen çırak-me-
murlardan olsun, ortak özellikleri olan,
daha doğrusu oluşan bir tipti. Muha­
lefet ve iktidar yoktu. Birbiriyle çatışan-

lar herhangi bir projeyi ve sorunu ge­
reğinde ortakça omuzlardı. Ama bir
kuşak sonra Genç Osmanlılarla, muha­
lefet siyasal bir nitelik kazanmaya baş­
ladı.
Tanzimat devrinin en önemli bir ge­
lişmesi, yeni bir insanın, yani Osman­
lInın ortaya çıkmasıdır. Bu Osmanlı,
bütün İmparatorluk halkının her sını­
fının girdiği bir kategori olamadı kuş­
kusuz. Ama 18. yy’a kadar her din ve
etnik grup üyeleri kompartımanlar ha­
linde yaşarken ve Osmanlı sadece dev­
letin adıyken, reformlarla birlikte her
din ve etnik gruptan bazı aydınların or­
tak bir grup oluşturduğunu görüyoruz.
Bu gruba Osmanlı aydını demek müm­
kündür. Daha 18. yy’da Dimitri Can-
timir, Nefiyoğlu, Hezarfen Hüseyin,
M avrokordato gibi simaların dahil ol­
duğu bu grup, doğu dillerinden birini
ve Avrupa dillerinden bazılarını bilen,
dünya tarih ve coğrafyasına ilgi duyan
lâik görüşlü bir gruptu. Tanzimat’ta bu
grup yaygınlaştı; eğitim kurumlarıyla
da Osmanlı tipi aydının doğuş ve yaşa­
yışı kurumlaştı. Özellikle Tıbbiye, Mül­
kiye, Hukuk mektepleri, Mekteb-i Sul-
tani’nin (Galatasaray) kuruluşu bu gru­
bun gelişmesini hızlandırdı. Rum-Orto-
doks Sava Paşa, halen başvurulan İs­
lâm H ukuku kitabını kaleme alırken,
İmparatorluğun ressamları her sınıftan
Müslümanlardan da çıktı. Polonez asıl­
lı Mustafa Celâleddin Paşa (Borzecski)
Türk tarihini kaleme alırken Arnavut
Şemseddin Sami Türk ve Arnavut dil­
leri tetkiklerine aynı derecede hizmet et­
ti. Suriyeli Hıristiyan Arap Butrus el-
Bustanî “ Osmanlı Cemiyet-i İlmiyesi”
M u s ta fa R e ş id P a şa
M. CAVİD BAYSUN
Türk milletinin yetiştirdiği büyük
devlet adamları içinde adı unutulma­
yacak ve hürmetle anılacak kişilerden
biri hiç şüphesiz Mustafa Reşid P a şa ­
dır. 19. yy'ın en çalkantılı dönemlerin­
de elçilik, hariciye nazırlığı, sadrazam­
lık gibi devletin pek mühim mevkileri­
ni işgal etmiş olan paşa siyasi saha­
larda yaptığı büyük hizmetlerden baş­
ka Tanzimat denilen inkılap hareketi­
nin de kurucusu olmak itibariyle şöh­
retini ebedileştirmiştir.
Reşid Paşa, ll. Mahmud ile Abdül-
TANZİMAT
T a n z im a t
TANZİMAT'I
KOLA YLAŞTIRAN
ETKEN: Kavalalı Mehmed
Ali Paşa ayaklanması
Tanzimat'ın ilanını
kolaylaştıran önemli bir
olaydır. Gerçekten Mısır
Buhranı Tanzimat 'ın
uluslararası platformda
gerekçesini de hazırlamış,
ardından fermanın getirdiği
eşitlikçi-yasacı ilkeler Rusya
gibi ülkelerin azınlıklar
konusunda daha önce
kazanmış olduğu hakların
Osmanlı Devleti'ne yeniden
iadesi sağlanmıştı.
ile işbirliği içinde Suriye’de aynı şeyi ya­ zırladı. Bu nedenle, Tanzimat’ın ülke
pıyordu. Ortadoğu ve Balkanlarda, ay- bağımsızlığının ve kültürel mirasın te­
rıhkçılık yanında, kültürel bir bütünleş­ melindeki rolünü ayrı bir önemle değer­
meye giden bir Osmanlı aydın grubu da lendirmek gerekir. □
doğmuştu. Kuşkusuz, öte yandan gele­
neksel cemaat kompartımanları da
uluslaşmaya doğru gidiyordu. KAYNAKÇA
Tanzimat, çöküşü durduran bir dö­ U İNALCIK Halil. “Gülhane Hatt-ı Hümayunu’"
nemdir. Toprak kayıpları durmadı, ik­ Belleten, 112
tisadî bağımsızlık sözkonusu değildi. ORTAYLI i., İmparatorluğun En Uzun Yüz­
Ama devletin bağımsızlığı devam ede­ yılı, İstanbul, 1983
□ Tanzimat. 1, İstanbul, 1940
bildi ve bu da gelişen Türk ulusçuluğu­ YOUNG G., Corps de Droit Ottoman, Oxford
na ayrı bir atmosfer, ayrı bir temel ha­ at the Clarendon Press, 1905
v e T a n z im a t
temin eylemiştir. Onun siyasi hayatı
tetkik edilirken geniş düşüncesi, az­
mi, iktidarı ve siyasi mahareti kendili­
ğinden ortaya çıkmaktadır.
mecid'in saltanatlarında vukuagelen R eşid P a ş a nın ilk Yıllan
bütün hadiselerin içinde yaşayarak Mustafa Reşıd Paşa. 13 Mart
yetişti. Bunların bir kısmıyla yakından 1800'de İstanbul'da dünyaya geldi.
ilgilendi ve birinci derecede bir görev Babası ll. Bayezid evkafının ruznam-
üstlendi. Birçok kez Avrupa'da sefa­ çecisi Mustafa Efendidir. Oğluna
retlerde bulunup umumi siyasetin in­ okuyup yazmayı o öğretmiştir. Mus­
celiklerini öğrendi. Tecrübelerinden tafa Efendi nin 181 O da vefatı üzeri­
devlet ve milleti yararlandırdı. Avrupa'­ ne yetim kalan genç Mustafa Reşıd
nın en kudretli diplamatları ayarında çok mütevazi bir hayat geçiriyor. ca­
bir devlet adamı olduktan başka mem­ mi derslerine devam ederek bilgisini
leketi yenileştirmek hususunda çok tamamlamaya çalışıyordu. Maamaflh
gayretli bir inkılapçıydı. Bu itibarla ta­ medrese tahsilini tamamlayamadı.
rihimizde kendisine şerefli bir mevki Arap ve fars dillerinde bilgisi eksik kal-
1548
TANZİMAT
M . Reşid Paşa ve Tanzimat

dıysa da, ilim ve irfana değer veren biri

olduğ undan hayatının her devresinde
okumak ve öğrenmekten uzak kalma­
mış, daha sonraları fransızcayı mü­
kemmel surette elde etmiştir. Genç­
lik çağlarında kendisini himaye eden
eniştesi Ispartalı Seyid Ali Paşa oldu.
Ali Paşa valiliklerde ve sadarette bu­
lunurken Reşid Bey'i de mühürdar
olarak çalıştırırdı. Sadaretten azlini
müteakip Mora seraskerliğine tayin
olunduğu vakit de yine kaynını bera­
ber götürmüştü. O zamanlar Mora'da
Rum isyanı vardı. Ordunun son dere­
ce perişan bir halde bulunması, seras­
keri çok güç bir duruma düşürmüştü.
Bilhassa parasızlık ve askersizlik yü­
zünden çekilen zorluğu Reşid Bey
gözleriyle gördü. Eniştesi tarafından
İstanbul'a gönderildiği zaman -bilinen
tatlı diliyle gerekenleri ikna edip- as­
kerin ulufesi için 2.000 kese para ko­
pardı, ordugaha getirdi.
lspartalı Seyid Ali Paşa'nın Mora
seraskerliğinden azlinden sonra evin­
de pek sade, pek sıkıntılı bir hayat ge­
çirmeye başlayan Reşid Bey az za­
man geçince Köse Akif Efendinin ara­
cılığıyla Sadaret Mektubi Kalemine
memur oldu.
Reşid Bey'in nazarı dikkati çekip
ilerlemeye başlaması Mora vak'asını
izleyen Rus Savaşı nda görüldü. Or­
duda yazıcılık görevi yapanlar arasın­
da bulunuyordu. Telhisatı kaleme alan
Nafi Efendi'nin hastalanarak İstan­
bul'a iadesi üzerine bunları Reşid Bey
yazmaya başladı. ll. Mahmud Reşid
Bey'in yazdığı telhisleri pek beğendi,
kimin yazdığını merak etti. Meşhur
Pertev Efendi (Paşa), Reşid Beyi ta­
rif edince padişah biraz sonra maaşı­
nın artırılmasını emreyledi.
M. Reşid Paşa elçiyken.
Reşid Bey'in maaşı 1 .500 kuruşa
çıkarıldığı gibi aynı zamanda Arnedi
Odası Hulefalığına tayin edildi. raber İstanbul'a dönmeyi tercih etti. leğine girmiş oluyordu. Beraberine
Savaşı izleyen barış girişimlerinde 1831 de Arnedi Ahmed Akif Efendi sırkâtibi olarak hemşirezadesi Nuri
de Reşid Bey'in adı geçmeye başla­ Rumeli'de bulunan sadrazam Meh- Efendi'yle tercüman Ruhüddin Efen-
dığını görüyoruz. Nuri Efendi yle be­ med Reşid Paşa'ya gönderdiği zaman di'yi alıp hemen Paris'e hareket etti.
raber Rus ordugâhına gönderildikten Reşid Bey arnedi vekâletine, 1832 ha­ Yolda Viyana'ya uğradı. Metternich ile
başka Edirne Antlaşması müzakere­ ziranının başında da asaleten amedi- görüştü. Avusturya Başvekili Türk el­
lerinde murahhas heyetine kâtip sıfa­ liğe tayin edildi. çisine çok ikramlarda bulundu. Baden
tıyla katılmış bulunuyordu. Savaş son­ Reşid Bey’in amedi olması iktidar ve sayfiyesinde şerefine ziyafet verdi. Ay­
rası İstanbul'a dönüşünde Sultan kabiliyetini tanıtmaya mükemmel bir nı zamanda aralarında siyasi mesele­
Mahmud, Reşid Beyi çağırtmış, ilti­ vesileydi. Memuriyetine ait görevler­ ler hakkında uzunboylu müzakereler
fatta bulunduktan sonra fransızcayı lâ- den başka yabancı elçilerle Bâbıâli - de icra edildi. Metternich, gerek ken­
yıkıyla öğrenmesini tavsiye etmişti. nin ilişkisini kuruyor, bazan taşrada di devletinin gerek Rusya'nın Osmanlı
Bu asırda Reşid Beyin meziyetini bulunan sadrazama padişahın şifahi İmparatorluğu lehindeki dostane ni­
takdir edip ileri gitmesine Pertev Efen­ emirlerini tebliğe memur ediliyordu. yetlerini gösteriyor, İngiltere ile Fran­
di çalışıyordu. 1830 yazında Pertev sa'yı biraz tereddütle karşılıyordu. Fa­
Efendi bir mesele hakkında Mısır Va­ Elçilikleri ve kat neticede bütün devletlerin Mısır iş­
lisi Mehmed Ali Paşa nezdine gönde­ H ariciye Nazırliğı lerinde ortak hareket edeceklerine ka­
rildiği vakit refakatinde Reşıd Bey i Mustafa Reşid Bey amedilik uhde­ naat gösteriyordu. ikisi de bu görüş­
ikinci kâtip olarak bulundurdu. Meh­ sinde olmak üzere 1834 haziranında meden pek memnun olmuşlardı. Bir­
med Ali Paşa kendisini Mısır'da alıkoy­ Paris ortaelçiliğine tayin edilmekle ar­ birlerini takdir ettikleri anlaşılıyordu.
mak istediyse de Pertev Efendi yle be­ tık doğrudan doğruya diplomasi mes­ Reşid Bey, Fransızcayı hakkıyla bil-

meden elçilik görevi yapılamayacağı­
nı anladığından Paris'te dil öğrenimi­
ni ilerletmeye başladı. Cidden büyük
gayret gösterip bu dili mükemmel su­
rette elde etti.
Fransız başkentinde Türk elçisinin
görevi hayli ağırdı. Aleyhimizde Mısır
valisiyle Yunanlılar tarafından yapılan
propagandaya karşı girişimlerde bu­
lunacak, mukabil yayın yapacak, bi­
zim de artık Avrupa metodlarını kabule
başladığımızı Frenklere anlatacaktı.
Mısır meselesini Osmanlı devleti lehi­
ne halletmek için kamuoyunu kazan­
mak lazımdı.
O sırada Fransızlar Cezayir'i istila
etmekteydiler. Gerçi kendine bundan
Paris'te söz etmemesi tavsiye olun­
muşsa da “ Fransızlar Cezayir hare­
katını ilan edip dururken süküt nasıl
olur?" diyor ve hariciye nazırıyla gö­
rüşmesinde bu vilayetin tahliyesini ta­
lep ediyordu. Reşid Bey her mesele­
nin İngiltere'de hallolunacağına kaniy­
di. Binaenaleyh daima Londra elçisiy­
le temas etmekle beraber müttefikimiz
olduğundan Rusya'yı gücendirmeme-
ye, Fransa'yı da kuşkulandırmamaya
dikkat ederdi. Reşid Beyin birinci Pa­
ris elçiliği on, on bir ay kadar sürdük­
ten sonra 1835 yılı içinde izinle İstan­
bul'a döndü ve pek çok iltifatını gör­
düğü ll. Mahmud'a mühim bir layiha
takdim etti.
Bana bu layihayı bulmak nasip ol­
madı. Fakat bundan bahseden bir
Tezkere-i Samiye ve Hatt-ı Humayun
gördüm ki tetkikinden bazı hakikatler
ortaya çıkıyor. Tezkerede, Reşid Bey­
in o günü ve geleceği ilgilendiren pek
mühim meselelerden bahsettiği söy­
lenmekte ve bu ince ve nazik davala­
rın uzunboylu incelenmeye muhtaç ol­
duğu kabul olunmakla beraber Reşid
Bey'in derhal Paris'e gönderilmek is­
tenmesi anlamlıdır.
Reşid Bey, İstanbul'a gelişinden üç
ay kadar sonra yola çıktı. Viyana'da
biraz rahatsızlanıp birkaç gün fazia ka­
larak Paris'e hareket etti. Metternich
Viyana'da bulunmadığından bu defa
görüşememişlerdi.
Bu yıllarda Osmanlı imparatorluğu­
nu ilgilendiren siyasi meselelerde bir
değişiklik olmuş değildi. Binaenaleyh
elçi yine başlıca dava olmakta devam
eden Mısır işleriyle uğraşıyor, yine Ce­
zayir hakkında resmi taleplerde bulun­
mamakla beraber Fransız vükelasını
eleştirmekten uzak kalmıyordu.
1836 sonbaharına doğru zahiren
Londra'nın havasıyla uyuşamayan
Beylikçi Nuri Efendiyle değiştirilerek
Londra elçisi oldu, İngiltere'ye gittı.
Kendisi daha önce bu ülkede seyahat
ederek Portsmouth gibi yerleri gör­
1549
TANZİMAT
M . Reşid Paşa ve Tanzimat
müştü. Reşid Paşa hariciye nazırlığını bil-
Reşid Bey'in İngiliz devleti hakkın­ fiil'idare ettiği aylarda birkaç mühim
da takdiri büyüktü. Bütün siyasi me­ icraat yaptı. Ewela, ziraat, ticaret, sa­
selelerin hal merkezinin Londra oldu­ nayi gibi şeylerin büyümesini temin
ğuna inanmıştı. Hatta Fransızlarla ara­ için bir meclis teşkil ettirdi ki kararla­
mızdaki ihtilâfların da İngiltere vasıta­ rı padişaha kendi vasıtasıyla arz olu­
sıyla düzeleceğine kanaat getirmişti. nacaktı. Bundan başka 17 Ağustos
O halde devleti ilgilendiren bütün si­ 1838'de İngiltere'yle bir ticaret antlaş­
yasi işlerle burada meşgul olacağı ta­ ması imzaladı. Bununla bütün mem­
biiydi. lekette "Yedi-vahit" usulü kalkıyor, ti­
Londra'ya amedilikle gelmiş olan caret serbest oluyor, İngilizler geniş
Reşid Bey, 1836 sonbaharında hari­ müsaadeler kazanıyordu. Bu müsaa­
ciye müsteşarlığına, 1837 haziranın­ deler İngiltere'nin Mısır meselesinde
da vefat eden Hulüsi Paşa'nın yerine gösterdiği yardıma karşılıktı.
müşir rütbesiyle ve paşa unvanını kul­ Bundan sonra Reşid Paşa asıl mü­
lanmamak şartıyla, hariciye nazırlığı­ him işe, Tanzimat teşebbüsüne giriş­
na tayin olundu. ti. 1838'de çıkan 169 numaralı Tak­
Bu tayin üzerine hemen İstanbul'a vim-/ Vakay/'de bu hususa dair uzun
gelmesi icap etmiş ve rütbesine ait ni­ bir bent mevcuttur ki burada ortaya
şan, kılıç vesaireyi getirmekte olan Mi­ atılan ilk Tanzimat teşebbüsünü görü­
ralay Tevfik Bey Marsilya'da karanti­ yoruz.
na beklediğinden o gelinceye kadar Anlaşıldığına göre, Babıali'de vüke­
kendisi İngiltere'de seyahat ederek İr­ la toplanıp uzun müzakerelerden, şer'i
landa adasını ve sanayi fabrikalarını ve mülki noktaları tetkikten sonra ba­
görmek istemişti. İstanbul'a geldiğin­ zı ıslahat lüzumuna karar vermişler,
de ll. Mahmud ona müstesna bir ilti­ birtakım esaslar kabul etmişlerdi. Son­
fat ve teveccüh göstermiş, konağın­ ra bu esaslar meclis-i valaca dahi be­
da memuriyetine ait fermanın okun­ nimsenip iradeye sunulmuştu.
ması için pek parlak merasim yapılma­ İlk Tanzimat teşebbüsünde bilhas­
sını emreylemişti. sa “ mal emniyeti'' temin olunmak is­
Hükümdar üzerinde gittikçe bariz tenmiş, vergilerin ıslahı ve adilane bir
bir nüfuz kazanan Reşid Beyden di­ surette tevzii, rüşvetle angaryanın ya­
ğer vükelanın kuşkulandığı ve İstan­ saklanması, musaderinin kaldırılması
bul'dan uzaklaşması için çare arandığı kabul olunarak mezkür esasların tat­
muhakkaktı. Bir müddet sonra kendi­ bikinde vezirler, rical, ayan, tüccarlar,
sine paşalık unvanıyla beraber vezir­ reaya müsavi tutulmuştu. Biraz son­
lik veriliyor ve Fethi Paşa ile “ pek zi­ ra kararın hemen tatbikine geçilmiş,
yade gayret etmiş, Fransız lisanını ve örnek olarak ilk önce yalnız Bursa ile
Avrupa usullerini tahsil etmiş iseler de Gelibolu sancaklarına memurlar gön­
bir müddetcik daha Avrupa'da bulun­ derilerek emlak tahririne başlatılmış­
maları takdirinde her yönden bilgile­ tı. Ne yazık ki bu hareket sadece bir
rini tamamlayacakları ve geçmişi bil­ teşebbüs mahiyetinde kaldı, arkası
meleri nedeniyle elçilik işlerini daha la- gelmedi. Reşid Paşa yine elçilikle İs­
yıkıyla idare edecekleri'' bahane edi­ tanbul'dan uzaklaştırılırken ıslahatın o
lerek Reşid Paşa Paris, Fethi Paşa yıl yapılamayacağı mecalis-i aliyede
Londra elçiliklerine tayin olunuyordu. kararlaştırılarak her iki sancağın şim­
Aradan az bir zaman geçti. Ne ol­ dilik eskisi gibi idaresi emrolunmuş-
duysa oldu. Reşid Paşa'nın İstanbul'­ tu .
da kalmasına irade çıktı. Merkezde Reşid Paşa ikinci defa olarak 1838
mühim devlet işleriyle meşgul olması ağustosunda Londra elçiliğine tayin
elçilikten daha faydalı görülmüştü. olunduğu sırada Mısır meselesi yeni­
Mustafa Peşid Paşa devletin kurtul­ den alevlenmek eğilimini gösteriyor­
ması için ıslahat ve inkılap lüzumuna du. Gerek devlet, gerek Mehmed Ali
inanmıştı. Kanaatince, eğer eski tarz Paşa askeri hazırlıklarda bulunuyor­
ve şeklinde kalırsa çöküş muhakkak­ lar ve iki taraf arasında bir vakanın zu­
tı. Avrupa’yı görüp dünya kamuoyu­ huru pek muhtemel görünüyordu. Ha­
nu anladıktan sonra bu düşünceler riciye nazırlığı uhdesinde kalarak İn­
daha ziyade kuvvetlenmiş, her fırsat­ giltere'ye memur edilmiş olan Reşid
ta ll. Mahmud'u kendi fikrine yönlen­ Paşa, o devletin ittifakını temine gide­
dirmeye çalışmıştı. Esasen ıslahat cekti. Beraberinde müsteşar olarak
yanlısı bir adam olan padişaha, Reşid divan-ı humayun tercümanı Ali Efen­
Paşa'nın fikirleri çok doğru görünü­ di’yi (paşa) götürüyordu. ll. Mahmud
yordu. Düşünülen ıslahat uygulanırsa bu elçiliğe özel bir önem veriyor. on­
devletin vaziyetini kurtarmak için pek dan pek mühim neticeler bekliyordu.
elzem olan Avrupa desteğinin de te­ Viyana ve Berlin’e uğrayıp siyasi te­
min edileceği anlaşılmıştı. maslarda bulunarak Londra'ya giden
 TANZİMAT
M. Reşid Paşa ve Tanzimat

Reşid Paşa, istenilen şartlarla ittifak olup babası kadar mutlak hükümdar­ herkesin işitebileceği bir sesle ve be­
yapamadı. ingilizler yardım vadetmek- lığın bütün zevklerini tamamen kavra- liğ bir ifadeyle Tanzimat-ı Hayriye fer­
le beraber öyle yedi sekiz yıllık bir an­ marn ış olması da etkendi. Her neyse manını okumuş, bütün cihana Türk
laşmaya yanaşmadılar. Elçinin gön­ Hüsrev Paşa gibilerin muhalif çoğun­ idaresi altında bulunan insanların mal.
derdiği antlaşma müsveddesinden ne luğu karşısında Reşid Paşa kendisiy­ can, ırz ve namus emniyetini ilân et­
Saray ne de Bâbıâli memnun oldu. Ve le hemfikir bulunan Âli Efendi. Sadık mişti. O kadar kuvvetli bir muhalif ce­
artık Avrupa'da kalmasına da lüzum Rifat Bey gibi bir iki kişiyle büyük ve reyanın mevcudiyetine rağmen paşa­
görülmeyerek İstanbul'a dönmesi ge­ çetin bir teşebbüse girişiyordu. nın bu hareketi cidden büyük bir me­
rektiği bildirildi. O da Lord Palmers- deni cesaret örneğiydi. Tanzimat'ın
Tanzimat’ın ilânı ilânı mühim birinkılâbın başlangıcı ol­
tonla görüşüp kraliçeyle vedalaştık­
tan sonra Paris'e geldi. Louis Philippe İstanbul'a gelişinden Tanzimat'ın makla beraber tatbiki pek kolay değil­
ve Mareşal Soult ile temaslarda bulun­ ilânına kadar geçen 4 aylık zaman bir di. Hiçbir güçlükten yılmayan ve Tan-
du. Fransız ricalinin savaştan çekin­ hazırlık devresi mahiyetinde oldu. Re- zimata söz söylenmesine tahammülü
diğini anladı. Reşid Paşa gönderdiği şid Paşa padişahın huzuruna çıktıkça olmayan Reşid Paşa işbaşına geldik­
tahriratlardan birinde Avrupalıların siyasi vaziyeti, ıslahat lüzumunu an­ çe fermanın esaslarına önem verilir,
Türkiye'deki ıslahata önem verdikle­ latıyor, Fransa'da Thiers kabinesinin fakat herhangi bir vesileyle uzaklaş­
rini açıklıyor, Fransa kralının ''mema- Mısırlılara gösterdiği taraftarlığı, İngiliz tırılınca gevşeklik görülürdü. Maama-
lik-i saltanat-ı seniyede dahi, Avrupa kamuoyunun bu husustaki kanaatini fih Reşid Paşa ve yetiştirdiği devlet
nizamlarına teşebbüs olunmakta oldu­ izah ediyordu. Nihayet Abdülmecid, adamları hayli uzun süren bir zaman
ğundan badezin Devlet-i Aliye'nin hu­ Tanzimat'ın ilânına muvafakat etmiş, içinde yeni kanunlar, nizamlar, teşki­
kuku Avrupa’ya ithalıyle erbabı tamaın mesele uzun uzadıya tetkik edildikten lâtlar yaparak fermanın adıyla anılacak
nazarlarına bir seddi sedit çekilmek" sonra fermanın Reşid Paşa tarafından bir devir açacaklardı.
görüşünde bulunduğunu söylüyordu. okunmasına karar verilmişti. Tanzimat ilânının nedenlerinden biri
Devletler Mısır meselesinde henüz 3 teşrinisani 1839'da Gülhane'de de Mısır meselesinin halliydi. Fransız­
anlaşmış olmamakla beraber Reşid büyük bir halk kütlesinden başka vü­ ların Mehmed Ali'ye şiddetli taraftar­
Paşa Paris'teki İngiltere Elçisi Lord kelâ, rical, memurlar, sefirler toplan­ lığı yüzünden sürüncemede kalmış
Granville ile yaptığı görüşmede Avus­ mış. Abdülmecid de o civardaki köş­ olan bu meseleyi Reşid Paşa bir an
turya ve Fransa'nın tereddüdüne rağ­ ke gelmişti. Hariciye Nazırı Mustafa önce bitirmek için elinden gelen gay­
men İngiltere'nin aracılığıyla mesele- Reşid Paşa, meydanın bir tarafına reti sarfediyor, lâzım gelen her teşeb­
nın lehte hallolunacağına kani olmuş­ konmuş olan yüksek kürsüye çıkarak büsü yaparak devlet lehine bir Avru-
tu.
Reşid Paşa oğullarını İstanbul'a
göndermek içın Marsilya'ya gelip fır­
sattan istifadeyle Toulon tersaneleri­
ni gezdikten sonra tekrar Paris'e dön­
dü. Durumların karışması dolayısıyla
ihtimal bir kere daha İngiliz devlet
adamlarıyla görüşmek için Londra'ya
gitti. Nihayet Paris ve Marsilya yoluyla
Abdülmecıd'in cülüsunu tebrik etmek
üzere İstanbul'a geldi. Müsteşarı Ali
Efendiyi de beraber getirdi. Elçilik uh­
desinde olduğu halde İstanbul'daki iş­
lerin fevkalâde önemlerinden dolayı
merkezde kalması uygun görülerek
doğrudan doğruya hariciye nazırlığı
vazifesini ifaya başladı.
Genç hükümdar. Reşid Paşa ya
karşı çok mültefit davranıyor. fikirle­
rine değer veriyordu. Paşanın uzun
müddet Avrupa'da bulunmuş olması,
siyasi vaziyete herkesten ziyade va­
kıf bulunması diğer vükelâyla araların­
daki farkı derhal meydana çıkarmış,
nüfuzunu ve kıymetini artırmıştı. Cü-
lüsu müteakıp sadrazamlığı ele geçi­
ren Hüsrev Paşa, hariciye nazırına ri-
yakiirane davranıyor ve mahvına ça­
lışmaktan geri durmuyordu. Hattâ Re­
şid Paşa'yı öldürtmek için plân hazır­
ladığı dahi söylenir.
Abdülmecid, Reşid Paşa nın ikna
edici sözlerinin ve doğru görüşlerinin
tesiri altında kaldığından, Tanzimat, fi­
kirlerine uygun bulunmuştu. Bunda
belki padişahın genç ve tecrübesiz \1. Reşit Paşa sadrazamken.

pa ittifakı vücuda getiriyordu. İstan­
bul'daki ecnebi elçilerle sık sık temas
ediyor, Fransız entrikalarına aldanmı*
yordu. Bir defa elçi M. de Pontois
"bazı hafif müsaadelerle’’ ihtilafı, har­
be sebebiyet vermeden bitirmek iste­
miş, Reşid Paşa bu hafif müsaadele­
rin birtakım eyaletleri Mehmed Ali'ye
vermek demek olduğunu aniavarak
asla kabul etmemişti.
Nihayet Fransa dışta bırakılmak
üzere Londra'da yapılan anlaşmadan
sonra Mehmed Ali devletlerin teklifini
reddetmiş, doğrudan doğruya Bâbıâ-
li'ye müracaat etmişti. Reşid Paşa ko­
nağındaki sefirler toplantısının birinde
Avusturya ve Prusya elçilerinin: “ Ma­
dem ki Mehmed Ali mektup gönder­
di, bu bir itaat mûkaddimesidir, dikka­
te almak muvafıktır' ’, demelerine kar­
şılık Reşid Paşa: ' Padişah, cûlûsu
müteakip Mısır'ı veraset tarikiyle ken­
disine bırakmıştı, Londra antlaşmasıy­
la da aynı şey teyit olunduğu halde
Mehmed Ali Paşa tarafından reddedil­
di. Artık bugün onun hukukundan
bahsetmeye imkân yoktur. Gönderdiği
mektuba gelince, o şimdiye kadar
böyle nice mektuplar yazmıştır’’ de­
mişti. İngiltere sefiri ise: 'Bu işin hal
ve tesviyesi ancak irade-i şahaneye
mütevakkıftır. Hukukuna müdahale
edemeyiz. Ancak yol gösterebiliriz ”,
mütaleasında bulunmuştu. Bundan
sonra, malüm olduğu üzere ingilizie-
rin hareketini takip eden, devletlerin
yardımıyla Mısır kuwetleri perişan edi­
lip Mehmed Ali'ye Mısır'dan başka yer
bırakılmamıştı.
Reşid Paşa bu suretle siyasi haya­
tının en parlak başarılanndan birini ka­
zanmış oluyor ve yaptığı hizmet her ta­
rafta sevinçle karşılanıyordu. Abdül-
mecid pırlantalı imtiyaz nişanını ken­
di eliyle göğsünetakmış, 1 .000 kese
atiye ihsan eylemişti.
Durumun nisbeten tabii bir şekle
girmesi üzerine Tanzimat esaslarının
tatbikine kuvvet vermek sırası gelmiş­
ken Reşid Paşa uzun müddet yerini
koruyamadı. Tanzimat: ı bir frenk ica­
dı telâkki edip taassup gösterenler
çoktu. Kendisi ise bu mesele hakkın­
da en ufak bir eleştiriye tahammül
edemezdi. Bu esnada Mehmed Ali \ a­
şa Mısır veraset fermanının bazı mad­
delerine itiraz etmiş, Reşid Paşa da
aynen kabulünde ısrar göstermişti. ih­
tilâfın genişlemesinden korkan Avus­
turya elçisinin teşebbüsleri üzerine
Abdülmecid liyakatli hariciye nazırını
aziederek evinde oturmasını emreyle-
di. Maamafih Reşid Paşa nın çekilme­
siyle Tanzimat ortadan kalkacak zeha­
bı hâsıl olmasın diye de birkaç gün
sonra Bâbıâli'ye gelen bir Hatt-ı Hu-
TANZİMAT
, M . Reşid Paşa ve Tanzimat
mayun'da fermanın esasları teyit olu­
nuyordu. Reşid Paşa bir zaman me-
muriyetsiz yaşadı. 1841 temmuzunda
Paris büyükelçiliğine tayin edildi.
Dördüncü ve Beşinci Paris Elçilik­
leri: Reşid Paşa Paris'e doğru yola
çıkmaya hazırlanırken Metternich, pa­
şanın Viyana'ya uğramasını rica et­
miş, kendisi de önce uygun görmüş­
ken sonra nedense bir bahane bula­
rak Marsilya yolunu tercih etmişti.
Paris'te Reşid Paşa'nın sıhhati düz­
gün gitmedi. Ekseriya hastalıktan ve
hava değişimi ihtiyacından bahsedi­
yordu. Birdefa da Piza'ya gitmek için
müsaade ricasında bulunmuştu. Ön­
celeri İstanbul'a dönmek arzusu ye­
rine getirilmiyor, o aralık görev başın­
da kalması münasip görülüyordu. Fa­
kat sonraları "illetlerin def'ine
teneffüs-i hava-yı vatandan müessir ve
nafi ilâç olamayacağını hekimler dahi
bildirmiş olduğundan" İstanbul'a dön­
mesine müsaade olundu. Viyana yo­
luyla dönerken Metternich'le görüştü,
Avusturya imparatoru, Reşid Paşa'ya
(yadigâr olarak) bir kutu hediye etti.
Paris'ten İstanbul'a dönüşünden bir
zaman sonra kendisine Edirne valili­
ği verildiyse de kabul edip gitmedi.
1843 sonlarına doğru beşinci defa
olarak Paris elçiliğine tayin olundu.
Epey vakit memuriyetsiz kalmış, borç­
lanmıştı. Memnunen gitsin diye bol
harcırah ve atiye de verdiler. 1844 ba­
şında oğullarından Mehmed Cemil ve
Ahmed Celâl beyleri kâtip sıfatıyla alıp
Viyana'dan geçerek Paris'e gitti.
Osmanlı imparatorluğunun her işi­
ne Avrupalıların karıştığı bir dönemde
Paris'te liyakatli bir elçinin bulunma­
sı faydasız değildi. Devlet o zaman bil­
hassa Yunanistan’dan dolayı endişe­
liydi. Yunanistan'ın, Avrupa himaye­
sinde genişletilmesinden korkuyordu.
Reşid Paşa bu meseleyi tetkik ederek
kamuoyunun Yunanlılara müsait oldu­
ğunu söylemekle beraber şimdi bu
devletler kendi işleriyle meşgul olduk­
larından faaliyetlerini durduracak bir
hâdiseye sebebiyet veremeyeceklerini
bildiriyordu. Fakat eğer adalarda bir
ihtilâl çıkarsa kamuoyu karşısında hü­
kümetin yardıma mecbur olmasından
çekiniyordu.
Lübnan meselesine gelince Maru-
ni ve Dürziler arasındaki çarpışmala­
rın şiddetlenmesi Fransa hükümetini
heyecana getirmiş, hele bir papazın
öldürülmesi yüzünden hâdise çıkma­
sına az bir şey kalmıştı. Bu meseleler
yatışıncaya kadar Reşid Paşa hayli
zor durumda kalmıştı.
Siyasi meseleler bir tarafa bırakıla­
cak olursa Reşid Paşa'nın Paris mu­
hitinde kazandığı itibar çok büyüktü.
1551
Kral Louis-Philippe her fırsatta Türk
elçisini davet ediyor, kabul merasim­
lerinde en şerefli mevkilerde bulundu­
ruyordu. Kendisi de sık sık ziyafet ve­
rir ve Paris'in en mümtaz şahsiyetle­
ri bu ziyafefiere davet edilirdi.
ikinci Hariciye Nazırlığı: Reşid Pa­
şa Paris sefiriyken 1845 sonlarında
ikinci defa olarak hariciye nazırlığına
tayin olundu. Fransa hükümeti kendi­
sine bir vapur tahsis etti ve bahriye na­
zırını elçiliğe yollayıp hab r verdirdi.
Reşid Paşa hariciyeye tayin edildiği­
ni Guizot'ya, Palmerston'a, Aberde-
en'e birer mektupla bildirdikten son­
ra İstanbul'a döndü.
Görülüyor ki bu büyük insan bazan
entrika yüzünden çekilmeye ve uzak­
laşmaya mecbur olmakla beraber ih­
tiyaç onu aratıp bulduruyor, en yük­
sek makamlara kadar çıkarıyordu.
Reşid Paşa'nın Sadrazamlıkları
Mustafa Reşid Paşa ilk defa 28 ey­
lül 1846'da (7 şewal, 1262J, Rauf Pa­
şa'nın yerine sadrazam olmuştur.
Reşid Paşa ilk sadaretinde faydalı
teşebbüslere girişmiş, her sınıf dev­
let memurları için vazifelerine ilişkin bir
talimatname yaptırdığı gibi mücrimlere
işkence ve eziyetin men'i, esir paza­
rının kaldırılması kabilinden faaliyetler
göstermişti. Ayasofya karşısında Da­
rülfünun binasının inşasına başlan­
mak, maarif-i umumiye idaresi ihdas
etmek, hazine-i evrak yaptırmak da bu
devrin mahsullerini teşkil ediyordu.
Siyasi olaylara gelince, Atina'da bu­
lunan Osmanlı elçisinin uğradığı ha­
karetten dolayı azimkârane davran­
mış, Yunanistan'la münasebeti kes­
miş, Fransa'da 1848 ihtilâlinin zuhu­
ru nazarı dikkatini celbettiğinden siya­
si, askeri, mali tedbirler almak lüzu­
munu hissetmişti. Reşid Paşa bu ih­
tilâlin önemini idrak etmekle dirayeti­
nin yüksekliğini de ispat etmiş oluyor­
du.
Reşid Paşa'yı en fazla'Üzen şey iç­
teki aleyhtariarın faaliyetiydi. Mutaas­
sıplar ve müstebit ruhlular Kendisini
frenkmeşreplikle suçlarlar, halkın gö­
zünden düşürmeye çalışırlardı. Aynı
zamanda Abdülmecid'e saltanatı için
birtehlike gibi gösterirlerdi. Reşid Pa-
şa'ya cumhuriyet taraftariiğı bile atfe-
dilmişti.
Karşıtlardan Serasker Damad Said
Paşa, bir gün mabeyne gidip huzura
çıkarak, padişaha: "Bu adam cumhu­
riyet ilân edecek, saltanatın elden gi­
diyor, daha ne duruyorsun ", demiş,
bu sözlerden ürken Abdülmecid Bâ-
bıâli'de vazifesiyle meşgul bulunan
Reşid Paşa'dan mührünü aldırtmıştı.
28 nisan 1848'de Reşid Paşanın ye-
1552
rıne Sarım Paşa sadrazam olmuş ve
ertesi gün kendisine Reşid ve Ali pa­
şalar dahil olmak üzere dokuz zatın
sürgün edilmesi için bir liste verilmiş­
se de ılımlı bir adam olan Sarım Paşa
bu fenalığa alet olmak istememiş. Re­
şid Paşa biraz sonra mecalis-i âliye-
ye memur edilmiştir.
İkinci Sadareti: Reşid Paşa'nın
uzaklaştırılması üç buçuk ay kadar
sürdükten sonra aynı yılın ramazanın­
da taltifkâr kelimeleri ihtiva eden bir
Hatt-ı Humayun'la ikinci defa ansızın
sadrazam oldu. Sarım Paşanın azli­
ne Harbiye mektebindeki bir diplama
töreninde yapılan bir hürmetsiz mua­
meleye Abdülmecid'in gücenmesiyle
İngiliz Sefiri Sir Stratford'ın padişah
üzerindeki baskısı sebep gösterilmek­
tedir.
Reşid Paşa'nın en uzun süren ikbal
devresi bu ikinci sadareti olmuştur. Üç
buçuk yıl süren bu dönemde en ziya­
de dikkate değer siyasi hâdise mülte­
ciler meselesidir. 1848 ihtilâlinin tesiri
altında Macaristan'da Avusturya aley­
hine çıkan isyanı ancak Rus orduları
bastırmış, birçok Macar ve Leh milli­
yetçisi Osmanlı ülkesine iltica etmiş­
ti. Devlet Macarlara istedikleri yardı­
mı göndermemekle beraber hudutla­
rı açarak mültecileri muhafaza ediyor­
du. Bu yüzden de Avusturya ve Rus­
ya devletleriyle Bâbıâli arasında ger­
ginlik husule gelmiş, her iki devletin
mültecileri şiddetle talep etmelerine
Reşid Paşa merdane mukavemet gös­
termişti. Rus sefaretine gönderdiği
takrirde antlaşmalara ve devletler hu­
kukuna dayanarak mültecileri iade
edemeyeceğini söylüyor, bunun üze­
rine Avusturya ile Rusya Bâbıâliyle
ilişkilerini kesiyordu. Hükümet, Ma-
carlarla Lehlilerin “ mücerret namus-
ı âliye iltica etmiş olmalarını” nazara
alarak “bu maddenin ne mertebe mu­
azzez ve ehem bir şey ” olduğunu tak­
dir etmiş, mesele vükelâ meclisinde
tetkik olunduktan sonra “ her türlü
suver-i muhtemele" göze aldırılmıştı.
Aynı zamanda Fransız ve İngiliz sefir­
lerinin de fikirleri sorularak “devletin
mültecileri iadeye mecbur olmadığı ve
icabında Bâbıâli'ye yardım edeceği”
cevabını almıştı. Lord Palmerston bu
defa da Osmanlı devletine yardıma ka­
rar vermişti. Maamafih bir taraftan da
Eflâk'ta bulunan Fuad Efendi (paşa),
Petersburg'a gönderilmiş, çar nihayet
iade talebinde ısrardan vazgeçince
devlet davadan şerefiyle kurtulmuştu.
Reşid Paşa'nın bu azimkârlığı İngiliz,
Fransız kamuoyunu Türkler lehine yö­
neltmişti.
Encümen-i Danişin oluşumu da yi­
ne bu sadareti zamanına rastlıyor.
TANZİMAT
M . Reşid Paşa ve Tanzimat
Memleketin maarif hayatına ilgi gös­
teren sadrazam, darülfünunda okuna­
cak kitapları yazmak üzere bir ilmi he­
yet teşkilini düşünmüş ve darülfünu­
nun açılmasını beklemeden bu heye­
tin toplanmasına karar vermişti. Aka­
demi mahiyetinde olmak üzere vücu­
da getirilen bu teşekküle “ Encümen-i
Daniş” adı veriliyordu. Kendisi başta
olarak devrin ekseri büyük ricali üye
seçilmişti. Encümen, 1851 temmu­
zunda açılmış, törende Reşid Paşa
düzgün bir ifadeyle irticalen bir nutuk
söylemişti. Encümen-i Daniş, ülke için
mühim bir yenilik olmakla beraber
beklenen neticeyi verememiş, ondan
yalnız Cevdet ve Hayrullah tarihleri ya­
digâr kalmıştır.
Reşid Paşa'nın bu uzun sadarette
kazandığı ikbal de nihayet son buldu.
Abdülmecid'in çok teveccühünü ka­
zanmış bir sadrazam olduğu halde ne­
dense 27 ikincikânun 1852'de azio-
nularak yerine Rauf Paşa geçti. Ken­
disi de “mesalih-i Devlet-i Aliyeye vu­
kufu ve zaten ehliyet ve liyakatı
cihetiyle'' meclis-i vâla riyasetine ta­
yin edildi.
Üçüncü Sadareti: Reşid Paşa'nın
uzaklaştırılması ancak kırk gün sürdü.
Tekrar "dirayet ve istikameti, ikdam
ve gayreti" takdir olunarak makamı­
na iade edildi. Beş ay kadar daha sad­
razamlık etti.
Üçüncü defa aziine sebebiyet veren
hâdise Damad Fethi Paşa ile araların­
daki ihtilâftır. Fethi Paşa saraya men­
sup bir zat olduğundan Abdülmecid'-
in itimadını kazananlardandı. Reşid
Paşa sadrazam oldukça o da Topha­
ne Müşirliğinde bulundu. Tanzimat'­
ın uygulanmasında hizmeti görüldü.
Fakat Encümen-i Daniş kurulduğu za­
man ecnebi dili bilenler üye seçildiği
halde Fethi Paşa alınmamış, bundan
dolayı sadrazamla araları açılmıştı.
U ırd Palmerston.
Abdülmecid, bunların devlet işlerine
kadar sirayet eden anlaşmazlığından
usanarak ikisini birden azille ilk defa
olarak Âli Paşa'yı sadrazam yaptı.
Tanzimat devrinin bu iki büyük adamı
arasında bundan sonra samimiyet
kalktı. Ortada peyda olan birtakım mü­
nafıklar da ikisi arasındaki nifakı artır­
dılar. Reşid Paşa kendi yetiştirdiği bir
zatın bu derece yükselmesine bir türlü
tahammül edemez, Âli Paşa'nın bütün
icraatına karşıt bir tavır takınırdı. Vü­
kelâyla büyük memurlar iki grupa ay­
rılmıştı. Bir kısmı Reşid Paşa'ya bağ­
lılıkta devam eder, diğeri Âli Paşa'ya
kapılanırdı.
Reşid Paşa ’nın Üçüncü Hariciye
Nazırlığı: Çar I. Nikola Makamat-ı
Mübareke'de (Kutsal Yerler) Lâtinle-
re eski imtiyazların iadesini ileri sürüp
Ortodoks hukukunu koruma bahane­
siyle İstanbul'a fevkalâde elçi olarak
Mençikof'u göndermişti. Rus elçisi
Hariciye Nazırı Fuad Efendinin yerin­
den edilmesine sebep olduktan son­
ra yeni nazır Rifat Paşa ile müzakere­
ye başlamış, asıl maksadını da orta­
ya atmıştı. Mençikof, Osmanlı Orto­
doksları üzerinde Rus himayesi kabul
olunmasını istiyordu. Reşid Paşa ve
Âli paşalar işbaşından uzaktılar. Sad­
razam Damad Mehmed Ali Paşa siya­
setten anlamaz, Rifat Paşa ise yaban­
cı dil bilmezdi.
Reşid Paşa Rusya'nın isteklerini
onayiayacak adam değildi. Müzakere­
leri maharetle idare ediyor, zaman ka­
zanarak öte taraftan İngiliz ve Fransız
elçileriyle anlaşmaya uğraşıyordu. Ni­
hayet Mençikof'un taleplerini reddet­
miş, Rus murahhası memleketine
dönmüştü. Biraz sonra Rusların hu­
dudu tecavüzü üzerine Bâbıâli'de fev­
kalâde toplantılar yapılmış ve Rusya-
yasavaş ilân olunmuştu. Rusların bu
hareketleri Avrupa'da pek büyük bir
tesir husule getiriyor, Reşid Paşa bun­
dan istifadeyle 12 mart 1854'te İngil­
tere ve Fransa ile ittifak imzalıyordu.
Bilâhare buna Sardunya devleti de ka­
tılacaktı.
Sadaretten ayrıldığına pek gücenik
olan Mehmed Ali Paşa savaş tarafta­
rı talebe-i ulümu yanlış haberler çıkar­
mak suretiyle Hariciye Nazırı Reşid
Paşa aleyhine kışkırtmıştı. Talebe
derslerini tatil ederek nümayişler yap­
mıştı. Olayın sorumlusunun Mehmed
Ali Paşa olduğunu öğrenen Reşid Pa­
şa, onun seraskerlikten azlini istemiş,
padişahtan uygun cevap alamayınca
kendisi istifaya kalkışmıştı. Hattâ üç
gün kadar da İstanbul'daki konağına
gidemeyerek oğlu Cemil Beyin Beşik­
taş'ta bulunan evinde kalmıştı. Işe
Fransa sefirinin de müdahalesi üze­
 TANZİMAT 1553
M R e ş i d P a ş a v e T a n z im a t

rine Mehmed Ali Paşa seraskerlikten bul olunmasını, aynı zamanda büsbü­ bir türlü gizleyemedi.
azledilmiş, Reşid Paşa'nın istifası ka­ tün işten uzak kalmamak için o zaman Bir süre sonra Reşid Paşa'nın Mı­
bul olunmamıştı. Viyana Konferansı'nda bulunan Âli sır'a seyahate çıktığını görüyoruz. Vali
Reşid Paşa hariciye nazırı bulun­ Paşa'nın yerine gönderilmesini rica Said Paşa, oğlunun sünnet toplantı­
makla beraber devletin bütün idaresi etti. 4 mayıs 1855 te çıkarılan Hatt-ı sına Reşici Paşa'yı davet etmiş, o da
aşağı yukarı elinde gibiydi. Geçineme- Humayun Reşid Paşa'nın istediği şe­ kabul ederek Yusuf Kamil Paşa ve
diği bir sadrazamı devirecek iktidara kilde yazıldı. Fakat Viyana Konferan- zevcezi Zeynep Hanımefendi de be­
malikti. sı'nın dağılması üzerine gitmesine ha­ raber Feyzicihat vapuruyla İskende­
O esnada sadarette bulunan Giritli cet kalmadı. Sadarete yine Âli Paşa riye'ye gitmişti. Bir süre Mısır'da kal­
Mustafa Paşa, Avrupa'dan yapılacak geçmişti. dıktan sonra yine aynı vapurla İstan­
istikraza oğlu Paris Sefiri Veli P a ş a ­ Bu sadaretinde Reşid Paşa'yı sefir­ bul'a dönmüştü.
yı memur etmek istemiş, Reşid Paşa lerle uğraşmak son derece usandır­ Âli Paşa Paris antlaşmasını imzala­
bir uzman göndermek fikrinde ısrar et­ mıştı. Lord Stratford'un tahakkümü, yıp Londra'da balolar verdikten son­
mişti. Hiddete gelen Mustafa Paşa müttefik orduların iaşesi, İngiliz, Fran­ ra Viyana ve Trieste yoluyla dönerken
karşıtını gücendirecek sözler sarfet- sız elçilerinin daima ihtilaf halinde ol­ Reşid Paşa Mısır'da bulunduğundan
tiğinden ertesi günü aziedilerek yeri­ ması yüzünden sadrazam cidden zor­ rakibinin bu muzafferiyetine, bu ikba­
ne Kıbrıslı Mehmed Paşa sadrazam luk çekmişti. line şahit olmak bedbahtlığına uğra­
olmuştu. Sadaretten ayrılan Reşid Paşa bir mamıştı.
Dördüncü Sadareti: Reşid Paşa'nın süre yalısında oturdu. Kendi muvaffa­ Son iki Sadareti: Reşid Paşa son
dördüncü defa sadareti vükela arasın­ kiyetiyle başlayan bir harbin ve onu ta­ zamanlarında iki kere daha sadrazam
daki ihtilafa İngiliz Sefiri Lord Sfrat- kip eden konferansın sonuna kadar oldu. Anlaşılan kendisine Abdülme-
ford'un karıştırılması neticesi oldu. seyirci vaziyetinde kalmakla çok muz- cid'in teveccühü kaybolmamış ve İn­
Reşid Paşa ileMehrned Ali Paşa ara­ daripti. Hırsını yenemedi. Halefi Âli giliz politikası ağır bastıkça Reşid Pa­
sındaki husumeti duyan Kıbrıslı Meh- Paşa'yı tenkitten kendini alamadı. Pa­ şa iktidar mevkiine geçirilmiştir. Bu­
med Paşa, "Eğer ben sadrazam ol­ ris antiaşmasında Hıristiyanlara veri­ na mukabil Fransız sefirinin baskısı da
sam, bir gün bile Mehrned Ali Paşa'- len imtiyaz fermanını devletin istikla­ sukutuna sebep olmakta devam et­
yı İstanbul'da tutmam” demişti. Re- line uygun görmeyerek mabeyne uzun miştir.
şid Paşa da bu söz üzerine Mehmed bir layiha verdi. Kendisi gibi' 'emelsiz' ' 1856 ikinciteşrinde Hatt-ı Huma-
Paşa'yı sadarete sevk etmişti. Fakat bir insanın bu itirazı sırf sadakat do­ yun'la beşinci defa sadarete geçme­
sadrazam olduktan sonra vaadini tut­ layısıyla yaptığını söylemekle beraber sini İngiliz sefirinin padişah nezdinde
madığı gibi Mehrned Ali Paşa'yı Âli Paşa'ya olan kırgınlık ve hasedini teşebbüsü temin etti. Aynı gün sefir
meclis-i vükelaya memur etmek iste­
mesi Reşid Paşa ile aralarını açmıştı.
Sadrazam, Hariciye Nazırı Reşid Pa-
şa'dan kurtulmak için İngiliz sefirine
müracaat eylemiş ve bu duyulmuştu.
Bu karışık vak'alar üzerine 1854 son­
larında Mustafa Paşa'nın yerine Re­
şid Paşa dördüncü defa olarak sada­
rete geçtiği gibi Ali Paşa da hariciye-
ye tayin edildi.
Kırım harbi devam ederken bu ka­
bil entrikalar hoş şeyler değildi. Reşid
Paşa devlet işleri kadar rakipleriyle de
uğraşıyor, iktidar mevkii yüzünden
kendisine layık olmayacak hareketle­
re bile teşebbüs ediyordu. Bundan
sonra Reşid Paşa'nın azil ve tayinle­
rinde İngiliz ve Fransız sefirieri büyük
rol oynadılar. Mısır Valisi Said Paşa
Süveyş kanalının açılması için F. de
Lesseps'e imtiyaz verilmesini istemişti.
Reşid Paşa bu kanalın açılmasını uy­
gun görmüyordu. Men'i için Meclis-i
Vâlâ Reisi Yusuf Kamil Paşa'ya, Said
Paşa'ya hitaben, bir mektup yazdırdı.
Bu mektubun Reşid Paşa tarafından
tashih edilmiş müsveddesi Fransız
Maslahatgüzarı Senedetti nin eline
geçti. Senedetti gidip sadrazamla gö­
rüştü. Aralarında yapılan görüşmeden
Reşid Paşa fena halde sıkılarak so­
nunda “çaresine bakarım” , dedi. iş
mabeyne aksedip sadrazamlameclis-i
vâlâ reisinin azilleri kararlaştırılınca,
Reşid Paşa azledilmeyip istifasının ka­
1554
tarafından Abdülmecid'e büyük mera­
simle Dizbağı nişanı takdim edildi. Bu
iki hâdise istanbul'da ingiliz siyaseti­
nin ağır basması anlamına geldiğinden
Fransızlarca hoş görülmemişti.
Kırım Savaşı ndan sonra Eflak ve
Buğdan'ın idaresini düzenlemek için
bu memleketlerde “ Divan-ı Mahsus”-
lar seçilirken Fransız Elçisi Thouve-
nel, seçimlerin eyaletler ittihadına mu­
halif tesirler altında yapıldığını iddia et­
ti. Sadrazam, bu iddianın varit olma­
yıp seçimlerin usulü dairesinde yapıl­
mış olduğu hususunda ısrar edince
Fransız sefiri Bâbıâli ile münasebeti
kesti. Rusya, Prusya, Sardunya dev­
letleri de katıldı. İngiltere ve Fransa
hariciyelerinin birbiriyle temas ederek
seçimin feshini karariaştırmaları üze­
rine Abdülmecid telâş gösterdi. Sad­
razamı azlederek işin önünü almak is­
tedi. Reşid Paşa'nın beşinci sadareti
dokuz aydan biraz fazla devam etmiş­
ti. Kendisi meclis-i Tanzimat riyaseti­
ne naklolunmuşsa da bir ay içinde
oradan da alınarak bir müddet mazul
kalmıştır.
Mustafa Reşid Paşa'nın altıncı ve
son sadrazamlığı şu şekilde vukubul-
du: Azledildikten sonrayalısında otu­
rurken Serkarin Osman Bey, vaktiyle
ettiği vaadi tutarak Sultan Mecid'i
Emirgân üstündeki köşkte paşayla gö­
rüşmeye teşvik etti. Padişah karadan
gelip eski sadrazamıyla uzun uzun gö­
rüştükten sonra akşam yemeğini de
orada yedi. Reşid Paşa'nın zekâ ve di­
rayeti, Abdülmecid'in zihnini işgal
eden meselelerde bulduğu hal çare­
leri fevkalâde hoşuna gitti. Tekrar sa­
darete getirilmesi kararlaştırılarak
1857 ikinci teşrininde Hatt-ı Huma-
yunla son defa mühr-ü humayuna na­
il oldu.
Fransa sefaretine de bu tayinden
kuşkulanmasın diye gereken teminat
verildi. Hariciye Nazırı Ali Paşa'nın zi­
yaretinde sadrazam da sefir de bulu­
narak iki taraf uzlaştırıldı. Bundan baş­
ka Sultan Mecid, Reşid, Ali ve Fuad
paşalara birbirleriyle iyi geçinmeleri­
ni tenbih etmişti.
Mustafa Reşid Paşa'nın son sada­
reti esnasında ortada kendini üzecek,
uğraştıracak bir mesele görülmüyor­
du. O kadar sevdiği iktidar makamına
gelişinden yaklaşık iki ay kadar son­
ra hastalandı. Bir müddet Bâbıâli'ye
gidemedi. Hastalığına rağmen, yalısı­
na gelenleri kabulden geri durmuyor­
du. Nihayet iyileşince sefirlerin ziya­
retini iadeye gitti. Bu ziyaretten yalı­
ya avdetinden biraz sonra 7 ikincikâ-
nun 1858 perşembe günü kalp sek­
tesinden hayata gözlerini kapadı.
Mühr-ü Humayun, vefatı günü yalı­
TANZİMAT
M . Reşid Paşa ve Tanzimat
da bulunan Yusuf Kâmil Paşa aracılı­
ğıyla saraya iade edildi.
Mustafa Reşid Paşa Beyazıt'ta Ok­
çular caddesindeki türbesinde met­
fundur.
Siyasi hayatını izaha çalıştığımız Re­
şid Paşa Türk milletinin yetiştirdiği en
büyük devlet adamlarından biriydi.
Hele 19. yy ricali arasında ondan mü-
hir'\bir şahsiyet yoktur denilebilir. ida­
rede ve siyasette büyük bir kudreti ol­
duğu gibi inkılâp sahasında da derin
bir azim ve irade sahibiydi. Her işte
gayet tedbirli davranır, fakat verdiği
kararı tatbikte metanet gösterirdi.
Uzun süre Avrupa'da yaşamış olma­
sı ihata kabiliyetini artırmıştı. Bu mem­
leketin kurtulması için Batı terakkiya-
tını takipten başka çıkar yol olmadığı­
na kanaat getirmişti. Tanzimat-ı Hay­
riye'nin ilânında gösterdiği isabet, tat­
bikinde sarf ettiği gayret bu kanaatin
mahsulüydü. Yoksa bunu sırf scnebi-
lerin gözünü boyayıp devrin siyasî
müşküllerini çözmede bir vasıta telak­
ki etmiş değildi. Reşid Paşa Avrupa
devletleri içinde en ziyade İngiltere'­
nin tesiri altında kalmıştı. O zamanki
İngiliz ricalinin Türk devletine samimî
surette yardım etmek istediklerini an­
lamış olduğundan daima İngiliz poli­
tikasına yaslanmıştı. Maamafih diğer
devletleri de kırmak istemez, dost ge­
çinmek arzusunda bulunurdu. Meselâ
mülteciler meselesinde Bâbıâli ile
Rusya arasında ilişkiler kesildiği hal­
de Fuad Efendiyi Petersburg'a yol­
laması buna misaldi.
Mustafa Reşid Paşa cömertlik, ve-
kar, kibarlık ve efendilikle şöhret bul­
muş bir zattı. En parasız zamanların­
da bile kendisine müracaat edenleri
boş döndürmez, kendine sığınan düş­
manlarına bile iyilik etmekten geri dur­
mazdı. Zamanındaki bütün devlet
adamları hatırına son derece hürmet
ederler, görevden alındığı zamanların­
da bile ondan çekinirlerdi.
Reşid Paşa kadirşinaslık, adam ye­
tiştirmek ve himaye etmek hususların­
da da pek ileri gitmişti. Pertev P a ş a ­
yı ölünceye kadar saygıyla anmış, Âli ve
Fuad paşaları o yükseltmişti. Fakat ik­
tidar mevkiine karşı duyduğu hırs yü­
zünden Âli Paşa'nın sadrazamlığını
çekememiş, hasedini göstermekten
kendini kurtaramamıştı. Bundan baş­
ka lütuf ve atıfetin yalnız kendisinden
beklenmesini ister, başkalarına hulüs
arzedenleri affedemezdi. Reşid Paşa
da nihayet bir insandı. Onu her türlü
noksanlıktan uzak bir varlık telâkki et­
mek insaniyeti anlamamak olurdu.
Araştırdıkça onun da türlü kusurları­
nı bulmak mümkündür. Fakat bunla­
ra bakarak bu büyük adamı küçültme­
ye kalkışmak insafa uygun değildir.
Reşid Paşa şiir ve inşada da iktidar
sahibi ricaldendi. Resmi kitabette açık
ve sade bir ifade kullanmayı tercih
ederdi. Hele ametçiliği zamanında bu­
na daha z!yade dikkat etmiş, sonraları
ise bağlı cümlelerle yazı yazmaya baş­
lamıştı. Manzum eserleri de varsa da
pek nadirdir ve az şiir söylediği tah­
min olunabilir.
Söze nihayet verirken bir daha tek­
rar edelim: Reşid Paşa bu memleket­
te esaslı bir inkılâp hamlesi yapmış bir
devlet adamıdır. Zamanı müsait bul-
saydı belki daha büyüklerini düşüne­
bilirdi. O devri, o devrin güçlüklerini
gözönünde tutarsak yaptığı işin öne­
mini o zaman iyi anlarız. Velhasıl bu
büyük adam Türk tarihinde unutulma­
yacak bir şahsiyettir. Adını hürmetle
anmak hepimiz ıçın vazifedir. C
(Tanzimat l den (1 940) kısmen kısaltı­
lıp sadeleştirerek alınmıştır.)
Kont Metternick.
TARIM, KIRSAL YAPI
VE ORMANCILIK

Osmanlı İmparatorluğu’nda
Tarımsal Gelişme
Prof. Dr. Donald Quataert

Tanzimat’tan Cumhuriyet’e
Ormancılık ve Gelişimi
Yücel Çağlar

ÇERÇEVE YAZI

□ T a n z im a t ’ ta n S o n r a O r m a n Y ı k ı m ı ve
Ç e v re T a h r i b i
M . T e v fik P e h liv a n o ğ lu

Bu konuda ayrıca İktisadi İlişkiler, İktisadi Yapı ve Madenler maddelerine bakınız.

1556
Osmanlı Imparatorluğu’nda
Tarımsal Gelişme
Donald Quataert
G iriş
19. yy’da Osmanlı İmparatorluğu
çok büyük ölçüde tarıma bağımlıydı ve
yüzyıl sonuna dek de öyle kaldı. Os­
manlı devleti bir tarım imparatorluğuy­
du -Mısırlılar da dahil olmak üzere, on
bir milyon tebasının çoğu geçimini ta­
rımdan sağlıyordu; vergi gelirlerinin ço­
ğu tarımsal kaynaklardanalınıyordu ve
ihracatının çoğu tarım ürünleriydi. 19.
yy’ın başlarında, Osmanlı çiftçilerinin
çoğunluğu kendi tüketimleri için, Os­
manlı kent ve kasabalarında satmak
için ve ihracatçı tüccara satmak için
üretim yapıyordu. İmparatorluk içinde
çok çeşitli ürünler yetişiyordu, ürün tür­
leri bölgeden bölgeye de farklılıklar
gösteriyordu. Anadolu’nun kıyı bölge­
lerinde pamuk, incir, üzüm ve tütün ye­
rel ve yabancı alıcılar için, çok çeşitli
öbür ürünler ise yakın çevredeki tüke­
ticiler için üretiliyordu. Suriye kıyıları
da tahıldan tütüne, narenciyeden pa­
muk ve sebzeye, aynı bollukta ürünler
yetiştiriyordu. Hem Anadolu’nun hem
Suriye’nin iç bölgelerinde, bazı Suriye
vahalarında ve İç Anadolu’nun bazı ke­
simlerinde sulama, üretilen ürün tür ve
miktarını önemli ölçüde genişletse de,
kuru tarım egemendi. Irak tarım ı ise
buğday, arpa ve pirinç üretimi için Fı­
rat ve Dicle nehirlerine bağımlıydı; iki
nehrin birleşerek İran Körfezi’ne dökül­
düğü Şattü’l-Arab bölgesinde de bol
miktarda hurma yetişirdi. Irak’ta ve
Anadolu ile Suriye’nin iç bölgelerinde
ulaşım güçlükleri ürünlerin ihraç edile­
bilirliklerini şiddetle sınırlıyordu. Da­
ha güneyde, çiftçiliğin Nil nehrinin iki
yanındaki dar bir toprak şeridiyle sınır­
landığı Mısır’da buğday ve az miktar­
da pirinç, tütün, afyon ve keten yeti­
şirdi. Mısır’da güvenilir bir nehir ula­
şımının bulunması binlerce yıldır tarı­
mın ihracata dönük olmasını kolaylaş­
tırmıştı.
Osmanlı Ekonomisinde
Tarımın Önemi
Osmanlı ekonomisinde tarımın öne­
mini doğrudan ölçmek çok güçtür çün­
kü güvenilir ekonomik istatistikler an­
cak 19. yy’ın sonuna doğru, 1870’ler-
de yayınlanmaya başlamıştır. Osmanlı
nüfusunun büyük çoğunluğu, 0,1o 75-
80’i, kırsal alanda yaşıyordu. 1913’te
tüm Osmanlı İmparatorluğu gayrısafi
milli hasılanın 0,1o 48’ini, Anadolu bö­
lümünün gaynsafi milli hasılasınınsa 0,1o
55’ini tarımın oluşturduğunu biliyoruz.
Osmanlı Devleti, çok büyük ölçüde ta­
rımsal nüfusundan toplanan dolaysız ve
dolaylı vergilere yaslanıyordu. Kırsal
nüfustan toplanan dolaysız vergilerin
başında brüt bitkisel üretimin yüzde
onu - on üçü arasında değişen öşür ve
beslenen her hayvan başına salınan hay­
van vergisi ağnam resmi geliyordu. Bu
iki vergi, Osmanlı devletinin toplam
vergi gelirlerinin 0,1o 34-44’ünü oluştu­
ruyordu. Büyük bölümünü çiftçilerin
ödediği öbür vergilerle birlikte tarım,
Osmanlı vergi gelirlerinin çoğunluğunu
sağlıyordu. Tarımın Osmanlı ekonomi­
sindeki önemini ölçmenin bir başka yo­
lu, ihracatının yapısını incelemektir. Yi­
ne, yüzyıl başlarına ait elverişli istatis­
tikler bulunmamakla birlikte, 1860’la-
rın başında yalnızca pamuğun, Osmanlı
Devleti dış ticaretinde en ön sırayı alan
İngiltere’ye ihracatın yarısını oluşturdu­
ğunu biliyoruz. I. Dünya Savaşı’nın
başladığı günlerde tüm Osmanlı ihra­
catının 0.9’u besin ürünleri ve hammad­
deler iken, Anadolu ihracatının 0,1o 80-
85’i tarım ürünleriydi.
O s m a n lı T a r ım s a l G e liş im in i
Ö z e n d ire n E tk e n le r
19. yy boyunca Osmanlı tarımının
gelişmesini yerli nüfus artışı, Osmanlı
devletinin ve ilgili yabancıların özendir­
me çabaları ve hepsinden çok da hızla
artan talebin aralarında bulunduğu bir­
takım etkenler uyarmıştır. Her şeyden
önce, Osmanlı İmparatorluğu’nun nü­
fusu yüzyıl boyunca üç katına -belki
otuz üç milyona ulaşmıştı. Bu artışın
bir bölümü, çok sayıda- üç milyondan
fazla Müslüman göçmenin Rusya ve
Balkanlardan daralan Osmanlı İmpa-
ratorluğu’nun Anadolu ve Suriye’de
kalan topraklarına göç etmesindendi.
Nüfus artışımn büyük bölümü, sağlık
ve tıp alanındaki gelişmeler gibi başka
nedenlerdendi. Birkaç kent merkezi, İz­
mir, Beyrut ve İskenderiye, Avrupa’yla
ticaretin merkezi olmaları nedeniyle çok
hızlı gelişti. Örneğin Beyrut’un nüfusu
1800’de 6 .0 0 iken 1914’te 1 5 0 .0 0 ’e
ulaştı; İzm ir’inki ise lOO.OOO’den
300.^W’e çıktı. Benzer biçimde, İsken-
 TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Osmanlı İmparatorluğu ’nda Tarımsal Gelişme
deriye nüfusu da l798’de 8.^W’den
l907’de 370.000 dolayına fırladı. Dö­
nem boyunca yine de nüfusun büyük
bölümü kırsal alanda kaldı. Kasaba ve
kentlerde yaşayan Mısır nüfusu I S00’de
llo lO düzeyinden l9 l4 ’te ancak % 16’-
ya çıkarken, Anadolu’da nüfusun %
75’i hâlâ köylerde ve on binden az nü­
fuslu kasabalarda yaşıyordu. Bu neden­
le, tarım, kısmen hem kentlerde hem
köylerde yaşayan ve besinin yanısıra
imparatorluk topraklarının sağladığı
hammaddelere gereksinim duyan Os­
manlı nüfusunun artışına bağlı olarak
gelişti.
Ama yüzyıl ilerledikçe, yabancı pa­
zarlarda satılacak tarımsal malların üre­
timi Osmanlı İmparatorluğu’nun eko­
nomik yaşamında giderek artan önem­
de bir rol oynar oldu. Dünya ticareti
l800’den l9 l4 ’e elli kattan fazla arttı,
bu artışlar hem genel bir nüfus artışın­
dan, hem de bazı bölgelerin, özellikle
Avrupa ve Kuzey Amerika’nın refah
artışından doğdu. Avrupa talebi dün­
ya ekonomisine egemen oldu, her yer­
deki -Ortadoğu’nun yanısıra Latin
Amerika ve Rusya’daki- üreticiler Ba­
tı ekonomisinin etkisi altına girdi. Os­
manlı İmparatorluğunda Avrupa etki­
sini ilk hissedenler Balkan eyaJetleri ol­
du, buraları Anadolu’nun Ege kıyı böl­
geleri ve Suriye ile Lübnan’ın batı kıyı
bölgeleri izledi. Mısır’ın dış ticareti elli
yıl içinde 19. yy ortasındakinin on beş
katına ulaşarak müthiş bir artış göste­
rirken, İzmir’in dış ticareti de I S00’den
l9 l4 ’e yaklaşık on kat arttı. Arap ya­
rımadası ve Irak gibi bazı bölgelerde
dünya pazarının etkisi yüzyıl içinde nis-
beten daha geç geldi. Irak ticareti, ör­
neğin, l850’den 19 l4 ’e on kat arttı
ama, yine de öbür Osmanlı bölgeleri­
nin dış ticareti yanında çok küçük kal-
OSMANLI
EKONOMİSİNDE TARIM:
Osmanlı Devleti’nde
ekonomik istatistikler 19.
yy ’ın sonlarına doğru
kullanıldığı için, tarımsal
yapı hakkında bilgi
edinmek bir hayli güçtür.
Ancak 1913'te tüm
imparatorlukta gayrisafı
milli hasılanın o/o 48 ’ini
tarımın oluşturduğunu
söylemek mümkündür.
Tarım gelirlerinin büyük bir
bölümü dolaylı ve dolaysız
vergilerden sağlanmaktaydı.
Tarımın yapısı genellikle
ihracatın yapısına bağlı
olduğu için Osmanlı dış
ticaretindeki gelişimi
incelemek de bu konuda
gerekli bilgiyi verebilir.
1900’lerde Silivri'de tarım
ürünlerinin panayırda
sergilenmesi.
dı. Farklı bölgelerin Avrupa egemenli­
ğindeki dünya ekonomisine katılma dü­
zeyleri önemli farklılıklar gösterdiği
halde, çeşitli tarımsal ürünlerin üretim
ve ihracat düzeylerinin giderek artan öl­
çüde dış talebin etkisinde olduğunu söy­
lemek yerinde olacaktır. 19. yy sonun­
da ihracata dönük tarırnla en çok uğ­
raşan Osmanlı bölgeleri Batı Anadolu’­
nun yanında Ankara, Konya ve Ada­
na illerini, Mısır’ı ve Akdeniz’e en ya­
kın Batı Suriye bölgelerini kapsıyordu.
Bu bölgelerde deniz ulaşımı mümkün­
dü, 1850’den sonra ürünü ihracat için
kıyılara getirecek demiryollarının yapı­
mı da başladı. Yüzyıl süresince Osmanlı
çiftçileri, özellikle sözü edilen bölgeler-
dekiler, Avrupa ve Amerika’daki eko­
nomik eğilimlerden giderek daha fazla
etkilenir oldular. Dış ekonomik güçle­
rin bu artan etkisi Osmanlı ekonomik
yaşamına yeni bir istikrarsızlık getirdi.
Osmanlı üreticileri, giderek artan bir bi­
çimde, üzerinde en küçük bir etkileri
bulunmayan ekonomik güçlere tabi ol­
dular. Bir ürünün talebi aniden fırla­
yabileceği gibi, aniden durabiiirdi de.
Yüzyıl sonuna doğru, örneğin, İzmirli
üreticiler tütün veya pamuk üretmek­
ten daha az kâr getiren zeytin ağaçları­
nı kestiler. Osmanlı toprak ürünlerin­
den bazılarına olan talep akşamdan sa­
baha ortadan kalkabiliyordu. Örneğin,
yüzyıl ortalanna dek, doğal -bitkisel-
1558
TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Osmanlı İmparatorluğu ’nda Tarımsal Gelişme

içinde dramatik dalgalanmalar, Os­

DIŞ ETKENLERİN SONUCU: 19. yy'ın sonuna doğru Osmanlı tarımı Avrupa ve
Amerika'daki ekonomik gelişmelerden etkilenmeye başladı. Osmanlı üreticileri ürünlere
olan talebin değişkenliği karşısında yeni tarımsal yapılara uymaya başladılar. Sözgelimi
uluslararası piyasalja rağbet gören tarımsal ürünler daha az talebe sahip ürünlerin
yerini aldı. İzmir'de üreticiler zeytin ağaçlarını keserek bunlardan boşalan alanlarda
tütün ve pamuk yetiştirmeye başladılar. İzmir'de incir toplayanlar (üstte) ve
kutulayanlar (altta).
boya maddeleri -rezede, kökboyası- ih­
racatı birçok kırsal ailenin önemli bir
işi olmuştu. Ama, Avrupalı kimyacılar
l850’lerden başlayarak laboratuvarlar-
da yapay boyalar geliştirdiler ve doğal
ürün ihracatı böylece ortadan kalktı.
Doğal boya kökleri ve taneleri toplayan
Osmanlı tebası geleneksel bir gelir kay­
nağını yitirdiler ve başka iş olanakları
aramaya zorlandılar.
manlı ürünlerine olan dış talebin sık ve
çoğu kez radikal değişimlerine tepkiler
gözleniyordu. İhracat değerleri açısın­
dan en önemli Osmanlı tarım malları
tütün, buğday, arpa, kuru üzüm, incir
ham ipek, afyon ve pamuktu. Yalnız­
ca iki Osmanlı bölgesinde -Mısır ve
Lübnan- tarım ekonomisi büyük ölçü­
de tek ürüne dayalıydı. Lübnan'da
İpekçilik ve Mısır'da pamukçuluk öy­
lesine yaygın ekonomik faaliyetler ol­
muştu ki her iki bölge de besin madde­
leri bakımından ithalata bağımlıydı. Bu
durum, özellikle Mısır'da, binlerce yıl
imparatorlukların tahıl ambarlığını
yapmış olan bu ülkede, çok çarpıcıydı.
Ama bu ikisi dışında Osmanlı ihraç ta­
rımı dikkat çekici çeşitliliğini sürdür­
müştür; çiftçiler uluslararası pazar ta­
lebindeki kaymalara göre önceliği de­
ğişik ürünlere kaydırarak çeşitli ürün­
ler üretmişlerdir.
Tahıl üretimi, birçok bölgede -örne­
ğin Anadolu ve Suriye’de- kırsal alan­
da egemenliğini sürdürüyordu. Anado­
lu'da tahıl üretimi, kazalarda olsun, vi­
layetlerde olsun, işlenen tüm toprakla­
rın o/o 75'ini, zaman zaman % 90'ını
kapsıyordu. Anadolu buğdayının iki
katı arpa üretilirken mısır daha çok Ka­
radeniz kıyılarında görülüyordu. Buğ­
day ve arpa ihracat sektörünün başlıca
maddeleri arasında yerlerini korurken
önemleri 19. yy sonunda azaldı. Büyük
ölçüde makineleşmiş tarımın üretip mü­
kemmel ulaşım ağının dünya pazarına
akıttığı ucuz ve bol Amerikan tahılı, ço­
ğu Osmanlı tahıl üreticisini fiyat reka­
betiyle devredışı bıraktı. Anadolu'da,
buna karşı, buğday üretimi, öncelikle
İstanbul’u Ankara ve Konya'ya bağla­
yan demiryolları sayesinde, 1850 ile I.
Dünya Savaşı arasında üçte bir arttı.
l890’dan som a bu demiryolu bağlan­
tılarının kurulmasıyla, Anadolu plato­
sundaki tahıl üretim merkezleri İstan­
bul'u besleme rekabetinde öne geçti.
Ayrıca dünya pazarına da girmeye baş­
ladı. Anadolu arpa üretimi de en az
buğday kadar arttı; bunda ise en büyük
Çeşitli Tarımsal Malların Değişen etken Avrupa bira üreticilerinin artan
Uretim ve İhracatı talepleriydi. 19. yy sonunda toplam Os­
manlı tahıl ihracatı azalma gösterirken,
Giderek daha çok sayıda Osmanlı Anadolu’dan demiryollarıyla taşınan
çiftçisi, pek ender olarak tahmin edile­ tahıl ihracatı beş kat arttı.
bilir veya istikrarlı gelişme gösteren dış Anadolu ve Suriye gibi bazı bölgeler­
ekonomik güçlerin yıkıcı etkisine açık de yetişen pamuk, Avrupa talebinin et­
hale geliyordu. 19. yy’da çoğu ürünün kisiyle 18. yy sonunda yüksek üretim
üretim ve ihracı doğrusal bir gelişme düzeylerine erişmişti. Ama 19. yy’ın ilk
göstermiyordu. Bunun yerine, zaman yarısında Osmanlı pamuk üretimi, ucuz
 TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Osmanlı İmparatorluğu ’nda Tarımsal Gelişme

köle emeği kullanan Amerikan Güne- nin saldırgan politikaları güçlü pir ta­ 1914’e ulaşıldığında, Amerikalı alıcıla­
yi’nin şiddetli rekabeti sonucu, düştü. leple birleşerek üzüm üretim ve ihraca­ rın talebindeki hızlı artış nedeniyle,
1850’ye varıldığında, İzmir gibi bir za­ tını eski düzeyine yükseltti. “ Türk” tütünü Osmanlı ihraç malları­
manların önemli merkezlerinden pa­ İncir de imparatorluğun Anadolu nın en değerlisi haline geldi. Tüm impa­
muk ihracatı bir önceki yüzyılınkinin bölgesinin, özellikle İzmir ve hinterlan­ ratorlukta üretim, 1880-1914 arasında
yarısının altında kalıyordu. Oysa Mı­ dının, bir başka önemli ihraç ürünüy­ iki, belki de üç katına çıktı.
sır’da pamuk, Osmanlı denetiminden dü. 1860’larla 1914arasında incir ihra­
uzaklaşıp ülkeyi bağımsız bir yola ko­ catı dört katına çıktı; incir paketleme,
Üretim Yöntemleri
yan Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın uy­ İzmir bölgesinde başlıca mevsimlik iş Üretim yöntemleri, ürüne, bölgeye ve
guladığı politikalar sonucu, başlıca alanı haline geldi. Afyon üretim ve ih­ devre göre büyük farklılıklar gösteri­
ürün haline geliyordu. Avrupalı tekstil racatı da yüzyı,lın ilk üçte ikisinde kes­ yordu. imparatorluk içinde yabancıla­
imalatçıları ABD’deki İç Savaş döne­ kin bir yükseliş göstererek altı kattan rın toprak kullanımı pek görülmüyor­
minde Amerikan pamuğundan yoksun fazla arttı. Yüzyılın kalan üçte birinde du; bunun nedeni, kısmen, merkezî Os­
kalınca Osmanlı ve Mısır pamuk üreti­ ise ihracat ve büyük olasılıkla üretim, manlı hükümetinin karşı çıkmasıydı.
mi büyük bir patlama gösterdi. İzmir geriledi. İncirde olduğu gibi Osmanlı Ama bazı bölgelerde, örneğin İzmir’­
üretim ve ihracatı 19. yy doruklarına afyon üretiminin de çoğu Batı Anado­ de, yabancılar toprak edinip önemli
ulaşırken A dana’da yeni bir pamuk lu’da gerçekleştiriliyordu. toprak sahipleri haline gelebildiler. Çok
merkezi kuruluyordu. 1882’de İngiliz İmparatorluğun Asya vilayetlerinin, sayıda ücretli işçinin çalıştığı büyük
işgaline giren Mısır’da uzun lifli pamuk Samsun, Bafra, İzmir ve Lazkiye’nin çiftliklerse imparatorluğun hemen her
türü yüzyılın kalan yıllarında yabancı tütünü, sigaranın bulunuşuyla dünya bölgesinde bulunmalarına karşın çok
müşterilerin ilgisini çekmeyi sürdürdü. çapında ün kazandı ve Amerikan tütü­ seyrek görülüyordu. Yalnız, tarımın
Ama 1865’te Amerikan İç Savaşı’nın nüyle çok iyi bir harman oluşturduğu çok büyük ölçüde ihracata dönük ol­
bitmesiyle Anadolu pamuğunun paza­ için her yerde aranır oldu. 1880’lerden duğu Mısır bu kuralın dikkat çekici bir
rı çöktü ve Osmanlı pamuk üretim böl­ başlayarak Osmanlı tütün üreticileri istisnasıydı, 1 ^ 0 ’e vanldığında ülkenin
gelerinin çoğunda üretim keskin bir dü­ Avrupa denetimindeki Regie Cointeres- tarıma açık topraklarının O?o 44’ü top­
şüş gösterdi. Suriye’de, örneğin, 1890’- see des Tabacs yönetimi altına sokul­ rak sahiplerinin O?o 8’inin elindeydi. Mı­
larda pamuk fiyatlarının şiddetli düşüşü maktan büyük sıkıntı çektiler. Ama sır dışında imparatorluk tarım alanla-
sonucunda pamuk üretimi neredeyse
sona erdi. Sonraları, Avrupalı imalat­
çıların ham pamuk talebi 1900 sonra­
sında karşılanamaz olunca pamuk fi­
yatları ve Osmanlı pamuk üretimi ye­
niden yükseldi. Suriye’de üretim iki ka­
tına çıkarken Adana’da on yılda üç ka­
tına ulaştı, I. Dünya Savaşı’ndan önce
de yarı yarıya arttı. Böylece, yarım yüz­
yıl süresince, Dünya talebindeki dalga­
lanmalar Osmanlı çiftçilerini pamuğa
yöneltmiş, sonra vazgeçirmiş, sonra ye­
niden pamuk tarımına çekmiş oldu.
Üzüm, genellikle kurutulmuş olarak,
yüzyılın ikinci yarısında önemli bir ih­
raç maddesi oldu. Üzüm üretimi en çok
A nadolu’da ve Lübnan dağı bölgesin­
de önem kazandı, 1870’lerde de İzmir
kentinin en önemli ihraç ürünü oldu.
I. Dünya Savaşı’ndan hemen önce,
üzüm üretimi Aydın vilayetindeki tarım'
alanlarının yaklaşık beşte birini kapsı­
yordu. Aydın, Bursa (Hüdavendigâr),
Ankara ve Konya vilayetleri, impara­
torluk bağlarının OJo 20’sine sahipti.
Üretim ve ihracat yüzyılın son yılların­
da, bir bağ hastalığı olan fü/oksera’nın
milyonlarca bitkiyi mahvetmesi sonu­
cu önemli bir azalma gösterdi. Hemen TAR1MDA ÜRETİM YÖNTEMLERİ: Osmanlı tarımında üretim teknikleri ürüne ve
bölgeye göre farklılıklar göstermekteydi. Tarımın ihracata dayalı bir yapı kazandığı
hemen aynı dönemde, Osmanlı üzümü­ Mısır hariç, imparatorluk topraklarının büyük bir bölümü küçük birimler halindeydi.
nün en büyük alıcısı Fransa’nın elveriş­ Ticari üretime yönelik büyük çiftliklerin kurulması ise ulaşım ağının oluşması ve dış
siz gümrük politikaları ihracatı daha da ekonomik bağlann kurulmasıyla birlikte gelişti. Manisa’da bir büyük çiftlikte harman
aşağı itti. Yine de 20. başlarında hü­ makinesi (1895).
kümet ve Düyun-ı Umumiye İdaresi’-
1560
TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Osmanlı İmparatorluğu ’nda Tarımsal Gelişme
TARIM EĞİTİMİ: Osmanlı
ekonomisinin dünya
ekonomisiyle ilişkileri
sonucu tarımsal gelişme
programı içinde eğitim de
önem kazandı. Avrupa
tarım okullarında okuyan
genç memurlar, belirli bir
eğitim gördükten sonra
devlet hizmetinde çalıştılar.
Bu arada Ziraat Heyet-i
Fenniyesi kuruldu. Daha
sonra da Halkalı, Bursa ve
Selanik’te Devlet Tarım
Mektepleri kuruldu. Ticaret
ve Ziraat nazırı Aristidi
Paşa.
rımn büyük bölümü küçük birimler ha­
linde işleniyordu; işleyenlerse ya küçük
toprak sahipleri ya da büyük toprak sa­
hiplerinin toprağını işleyen küçük üreti-
ciler-ortakçılardı. Ticari üretime yöne­
lik büyük çiftliklerin kurulmasını emek
kıtlığı ve ürünü kârlı kılabilecek iyi bir
ulaşım ağının yokluğu geciktirmiştir.
Büyük toprak sahiplerinin çoğu toprak
kiralama, ortakçılık ve kendi çiftlikle­
rini işletmek için sürekli ve geçici ücretli
emek kullanımını bir arada uyguluyor­
du. Küçük toprak sahipleriyse, büyük
toprak sahiplerinin, başka türlü işlene-
meyecek topraklarını kiralıyorlardı,
kendilerininkine ek olarak.
Ücretli emek kullanan büyük çiftlik­
ler, 19. yy’da tarıma açılan bölgelerde
daha yaygındı. Mısır dışında en iyi bi­
linen örneklerden biri, ancak 1850'den
sonra tarıma açılan Adana bölgesidir.
Bu bölgede büyük ticari çiftlikler ku­
rulmasının bir dizi nedeni vardır, bun­
ların başında da daha önce toprak üze­
rinde hak sahibi olan herhangi bir çift­
çi sınıfının bulunmadığı bu bölgenin ye­
ni geliştirilmiş olmasıdır. Bu yüzden de
girişimciler toprakları daha özgürce iş­
leyebildiler. Daha önce tarıma açılmış
olan bölgelerde girişimciler, çiftçilerin
emek kıtlığı ve merkezi hükümetin va­
rolan ekonomik sistemce yaratılan ver­
giye gereksinimi tarafından korunduğu,
mevcut sosyal yapıların direnişiyle kar­
şılaşıyordu. Adana bölgesi, aynı za­
manda, hem çok düz ve verimli, hem
de kolay ve ucuz ulaşım sağlayan deni­
ze çok yakındı. Denize yakın düz top­
raklar, emek kıtlığını bertaraf edecek
büyük tarım makinelerinin taşınması­
nın da daha kolay olması anlamına ge­
liyordu. Epeyce benzer biçimde, Suri­
ye'de de tarıma yeni açılan topraklar­
da büyük çiftlikler kurulmaya başladı.
Burada aralarında Sultan II. Abdülha-
mid de olmak üzere, büyük toprak sa­
hipleri çiftliklerini işletmek için yeni gel­
miş ya da daha önce bu bölgeye yerleş­
miş muhacirun'u istihdam ediyordu.
A m a, İzmit, Konya ve A nkara’yı bağ­
layan Anadolu Demiryolu çevresinde­
kiler gibi tarıma yeni açılmış başka böl­
gelerde küçük mülkiyet egemendi. Bu­
ralarda Osmanlı hükümeti, binlerce
muhaciruna eşit miktarda toprak dağıt­
mıştı. Bu örnek, toprak dağılım kalıp­
larının belirlenmesinde hükümet poli­
tikasının oynadığı önemli rolü göster­
mektedir.
Modern tarım araç ve makinelerinin
kullanımı, hızla artmasına karşın, yine
de -Adana ve Mısır dışında- pek ender
görülüyordu. Gelişmiş tarım araçları­
nın kullanılmaya başlaması ancak yüz­
yılın son otuz yılında önem kazandı.
Bazı bölgelerde yeni araçları Anadolu
ve Kuzey Suriye'nin eski sakinlerine ta­
nıtmada en büyük rolü muhacirun oy­
nadı; başka bazı bölgelerde ise bir kıs­
mı Avrupalı olan büyük toprak sahip­
leri aynı işlevi gördü. Anadolu ve Bağ­
dat Demiryolu Kumpanyası gibi bazı
yabancı firmalar, çiftçilere gelişmiş tek­
nolojileri tanıtınada etkin oldular; bu
arada demiryolları da büyük miktarlar­
da yük taşınmasını oldukça kolaylaştı­
rıyordu. Yeni tarım araçları, orta gelir
düzeyindeki çiftçilerin alabileceği geliş­
kin demir pulluklardan yalnız büyük
çiftlik sahiplerinin alabileceğı buhar gü­
cüyle çalışan büyük biçer-döverlere ka­
dar uzanıyordu. Yüzyıl sonuna gelin­
diğinde basit demir pulluklarının yıllık
satışı ortalama dört bine ulaşmıştı, yal­
nız Batı Anadolu’daki demir pulluk sa­
yısı da 60.^00’i aşmıştı. Ama buhar gü­
cüyle çalışan makineler, tam tersine,
çok küçük sayıda büyük toprak sahi­
binin dışına yayılamamıştı, bunların
büyük kısmı da Adana bölgesindeki bü­
yük çiftliklerde bulunuyordu.
T a r ım s a l G e liş m e d e
O s m a n lı H ü k ü m e tin in R o lü
Osmanlı tarımsal gelişmesini etkile­
yen ana etkenin dış talep olduğu kuş­
ku götürmez. Ama, büyük ölçüde dün­
ya pazarındaki eğilimiere dayanan baş­
ka etkenler de rol oynamıştır. Yukar­
da sözünü ettiğimiz yabancı firmalar
bunların en önemlilerindendi. Osman­
lı Düyun-ı Umumiye İdaresi de temel
etkenlerdendi. Başlıca, Avrupalı finan­
sörlerden kurulan bu konsorsiyum, bü­
yük tutarlara ulaşan Osmanlı devlet
borçlarının geri ödenmesini gözetmek
üzere, 1880'lerin başında kurulmuştu.
Bu amaçla, Osmanlı devleti, Düyun-ı
Umumiye İdaresine damga vergisi, tuz,
balık ve kereste vergisi gibi temel gelir
kaynaklarının doğrudan denetimini
devretti. Tarım ekonomisinin önemli
sektörlerindeki gelirlerin denetimi de bu
yabancı kreditörler grubuna verilmişti
-tütün, ipek ve daha az düzeyde üzüm.
Düyun-ı Umumiye’nin kuruluşu Os­
manlı tarihinde bir dönüm noktası, Os-
 1561
TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Osmanlı İmparatorluğu ’nda Tarımsal Gelişme

manlı mali bağımsızlığının hemen tü­

müyle ortadan kalkmasını belirleyen bir
olaydı. Ama Düyun-ı Umumiye, bazı
sektörlerin gelişiminde önemli ve olum­
lu bir rol oynadı. Örneğin bu kurulu­
şun yapıcı politikaları Osmanlı ipekbö-
cekçiliğinin canlanmasına yardımcı ol­
du. Batı Anadolu ve Lübnan’da önemli
bir tarım faaliyeti olan ipekböcekçili-
ği, 1860 ve 1870’lerde hastalık ve Uzak­
doğu ülkelerinin rekabeti yüzünden bü­
yük bir sarsıntı geçirmişti. Osmanlı
İmparatorluğu’nda bu faaliyetin gele­
ceği karanlıkken, Düyun-ı Umumiye
ipekböcekçilerini, türlü hastalıkları ön­
leyecek teknikler konusunda, akıllıca ve
iyi yürütülen programlarla eğiterek mü­
dahale etti. Ama İpekçiliğin düzelme­
sinde Düyun-ı Umumiye İdaresi’nin ol­
duğu kadar, büyük bir hızla, neredey­
se üstel bir biçimde artan dünya ipek
talebinin de büyük rolü olmuştu.
Aynı şekilde, dış talebin kısıtlamaları
altında işleyen Osmanlı hükümetinin
tarım politikası da, ikincil durumda ol­
sa da, tarımsal gelişmeyi etkileyen
önemli bir faktördü. Osmanlı tarımını
özendiren hükümet programları, 1930’-
lara, özellikle tarımsal sorunlarla ilgi­
lenmek üzere birtakım devlet örgütle­
rinin kurulmasına dek uzanır. Ama on­
larca yıl süresince, bunlar, hükümet
içinde kurulan kısa ömürlü bürolarca
yürütülen çok sınırlı çabalar olarak kal­
dı. Bu ilk programlardan sorumlu me­
murların bir kısmı gereken uzmanlığa
sahip olmakla birlikte, birçoğunun ta­
rım konusunda pek az bilgisi veya ilgi­
si vardı.
Yüzyılın sonlarına doğru, Osmanh-
nın dünya ekonomisiyle ilişkileri derin­
leştikçe yönetimin ilgisi daha somutlaş­
tı. Buna bağlı olarak da tarımsal geliş­
me programları daha ayrıntlı ve daha
başarılı olmaya başladı. 1870’lerde,
Fransa’da tarım eğitimi görmüş olan
bir Osmanlı Ermenisi, tarımı özendiri­
ci Osmanlı devlet programlarının direk­
törlüğüne atandı. Onun gözetiminde TARIM ARAÇLARININ KULLANILMASI: Osmanlı tarımında modern tarım
genç Osmanlı memurları Avrupa tarım araçlarının kullanımı 19. yy'ın ortalarından itibaren başlar. Bu araçlar da özellikle
okullarına, yeni bilimsel teknikleri öğ­ Mısır ve Adana bölgesinde geniş bir kullantm alanma sahipti. Modern tarım araçlarının
renmeye gönderildi. Sonuçta, sürekli Adana dışında Anadolu'da görülmesi çok sonradır. Bu araçların tantlımı o dönemlerde
yatırım yapan yabancı firma temsilcileri tarafından da yapılmaktaydı. Sultanahmet
genişleyen, birkaç düzine tarım uzma­ Sergi-i Umumisi'nde sergilenen ziraat aletleri.
nından oluşan bir grup, devlet hizme­
tinde çalışmaya başladı. 1892’de, yöne­
timin gelişme programlarından sorumlu görevlilerce yürütülen bir devlet prog­ örneğin, tarım teori ve pratiğinde çağ­
Ziraat Heyet-i Fenniyesi kuruldu. Bu ramı, tarımsal değişim sürecini belirle­ daş eğitime sahip öğrenciler yetiştirmek
kurul, birkaç ay sonra oluşturulan Or­ meye başladı. Sultan II. Abdülhamid'in üzere, İstanbul-Halkalı’da, Bursa’da ve
man ve Maden ve Ziraat Nezareti em­ hükümdarlığı döneminde kurulan ya­ Selanik’te Devlet Tarım mektepleri açıl­
rine verildi. Bundan sonra tarım alanın­ pılar, Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Sa- dı. Sonraki yıllarda, üç yüzü aşkın öğ­
da gereken eğitim ve uzmanlığa sahip vaşı’na girişine dek yürürlükte kaldı. renci, bu okullarda üç-dört yıllık öğre-
 TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Osmanlı İmparatorluğu ’nda Tarımsal Gelişme

TARIMI ETKİLEYEN DIŞ ETKENLER: Tarımsal yapının değişimini etkileyen Düyun-ı Umumiye gibi kuruluşlar bazı sektörlerin
gelişiminde olumlu roller oynamışlardır. Özellikle ipekböcekçiliğinin canlanması Düyun-ı Umumiye'nin katkıda bulunduğu
programlarla oldu. Düyun-ı Umumiye genel müdürü Kont d'Arnoux (sağda), Düyun-ı Umumiye-i Osmaniye Varidat-ı Muhassasa
idaresi Meclisi reisi Sir Vinceat Caillard (ortada). Orman ve Ziraat nazm Celâl Bey (solda).

timi başarıyla tamamlayarak mezun ol­
du. Mezunların çoğu, burslu öğretim­
lerinin karşılığı olarak belirli bir süre
devlet hizmetinde çalışıyorlardı, ama
bunlardan pek az bir kısmı Osmanlı ta­
rım bürokrasisinde hizmetlerini sürdür­
dü. Ötekiler, yüksek bir rakam tutan
öğretim masraflarını doğrudan ödeye­
rek zorunlu hizmetten kaçındılar.
Devlet, tarım okullarında tam za­
manlı öğretim programlarıyla uzman
yetiştirirken, bir yandan da Adana, An­
kara, Sivas, Konya, İzmit, Erzurum,
Şam, Halep ve Manastır’da örnek çift­
likler ve tarlalar kuruyordu. Örnek tar­
lalar, pazara gelen çiftçilerin görebile­
cekleri yerlere kuruluyordu. Bu örnek
kuruluşlarda, devlet tarım uzmanları,
çoğu kez Avrupa veya Osmanlı tarım
okullarında eğitim görmüş Osmanlı
memurları, çevredeki çiftçileri kendile­
rini örnek almaya cesaretlendirmek
için, geliştirilmiş tohum türleri, modern
araç-gereçler ve yapay gübreler kulla­
nıyorlardı. Uzmanlar çoğu bölgede, yö­
re üreticilerine yabancı ürünleri, daha
verimsiz yöntemlerden onları uzaklaş­
tırıp Avrupa’nın talep ettiği ürünlere
yöneltmek amacıyla üretiyorlardı. T a­
rım okullarında, örnek çiftlikler ve tar­
lalarda sürdürülen bu çabaların yanın­
da, devlet, üzüm, çay, pamuk, patates,
okaliptüs ağacı ve şekerpancarı gibi
ürünlerin üretimini özendirmek için de
sık sık özel programlar uyguluyordu.
Örneğin, 20. yy’ın ilk yıllarında, Ana­
dolu Demiryolu boyunca ve Karadeniz
kıyılarında çiftçilere yüksek kaliteli
buğday tohumu dağıtıldı.
Yönetim programlarının en önemli­
lerinden biri, 1888’de kurulan ve
1863’te Midhat Paşa’nın Tuna vilaye­
tinde gerçekleştirdiği Memleket Sandık-
ları’nı örnek alan Ziraat Bankası’nın
oluşturulınasıydı. Ziraat mektepleri, ör­
nek çiftlikler ve tarlalar, tohum dağıtı­
mı programları gibi, Ziraat Bankası da
devletin tarımsal gelişmeyi doğrudan
uyarma çabalarının bir parçasıydı. Ban­
kanın özel görevi, sermaye birikiminin
çok geri olduğu bir ekonomide çiftçi­
lere kredi dağıtmak ve her zaman na­
kit ihtiyacı çeken hazine için, çeşitli ta­
rımsal gelişme programları için, sürekli
bir gelir kaynağı oluşturmaktı. Bu he­
deflere ulaşmak için devlet aşar üzeri­
ne ek bir vergi saldı; menafi iane hisse­
si denen bu ek vergi toplanarak banka­
nın kullanımı için ayrı bir fona yatırıl­
dı. Bu paratarla banka, sonraki otuz
yılda on milyon liradan fazla kredi da­
ğıttı. Yalnızca Anadolu’da, 750.000’i
aşkın çiftçiye dağıtılan kredi tutarı altı
milyon lirayı aşıyordu. Buna ek olarak,
banka, Ziraat Mekteplerine, örnek çift­
liklere ve tarlalara, tohum dağıtımı
programlarına ve makine deneme prog­
ramlarına 500.000 liralık katkıda bu­
lundu.
Bankanın ve devlet programlarının
yetersizlikleri çoktu. Ziraat Bankası’nın
şube komitelerinde yer alan eşraf kre­
dilerin önemli bir kısmını alıyor ve tü­
ketim harcamalarında ya da tarımdışı
amaçlar için kullanıyorlardı. Zaman za­
man bankanın çiftçilere dağıtmak üze­
re aldığı araç-gereç ve tohumlara el ko­
yuyor, bunların küçük çiftçilere ulaş­
masını engelliyordu. Ayrıca banka bü­
rokrasisi ve kredi verileceklerden iste­
nen belgelerin çokluğu kredi ihtiyacı
içinde olanların önemli bir bölümü ban­
kaya başvurmaktan caydırıyordu. Ban­
kanın teminat olarak gayrımenkul ipo­
teği istemesi de birçok yoksul çiftçiyi
kredilerden yoksun bırakıyordu. Bunun
kadar önemli bir başka etken de Sul­
tan ve devlet yöneticilerinin banka fon­
larını tarımla ilgisi olmayan amaçlarla
kullanmasıydı. Dahası, banka için ay­
rılan paralar pek azdı ve Osmanlı tari­
hinde, yönetimin genel tarımsal geliş­
me programlarına uyan tanımına pek
geç kavuşmuştu. Prograrnlar birbiriy-
le tutarlı ve uyumlu bir biçimde ancak
1880-1890’1arda, Düyun-ı Umumiye’-
nin kuruluşundan ve Osmanlı mali
özerkliğinin büyük ölçüde ortadan
kalkmasından sonra kavuştu. Bu tarih­
ten sonra Osmanlı ekonomisinin en ka­
zançlı kesimleri doğrudan Avrupa de-
nitimine girmişti. Dahası, ithal ikame­
si stratejileri benimsenmemiş, ilgi oda­
ğı daha çok Osmanlı tebasının gerek­
sindikleri değil, Avrupalı tüketiciterin
gereksindikleri malların üretimi olmuş­
tu. Devletin tarım geliştirme program­
larının ilk hedefi Avrupa’ya ihracatın
artırılması olarak beliriyor, bu da Os­
manlı üreticilerini dış ekonomik güçle­
re daha çok bağlıyordu. D
(Çeviri: Ahmet Günlük)

Tanzimat’tan Cumhuriyete
Ormancılık ve Gelişimi
Yücel Çağlar
Tanzimat’la birlikte Osmanlı İmpa­
ratorluğumda gündeme gelen siyasal,
ekonomik ve kültürel değişme ve geliş­
meler, zaman içinde yaşamın hemen
her alanına yansımıştır, doğal olarak.
Bu değişme ve gelişmelerin doğru ola­
rak kavranabilmesi, Tanzimat’a yol
açan oluşumların nitelik ve kaynakla­
rına ilişkin yargıların açıklıkla ortaya
konulmasını gerektirmekterdir: Doğan
Avcıoğlu, sözkonusu oluşumlara ilişkin
olarak şu saptamayı yapıyor: “1838
Ant/aşması, serbest ticaret şartlarını ha­
zırlamıştı. Tanzimat ise, Batı kapitaliz­
mi yararına kurulan bu açık pazar dü­
zeninin gerekli kıldığı idarî, malî vb. re­
formları getirecektir. Batı kapitalizmi­
nin Türkiye’de yaslanmak istediği Rum
ve Ermeni/ere imtiyaz/ı birdurum sağ­
layacaktır.” Stefanos Yerasimos ise,
Osmanlı İmparatorluğu’ndaki iyileştir­
me, yeniden düzenleme çabalarının he­
men her aşamada, ülkenin sömürgeleş-
tirilmesine yönelik etkinliklerle koşut­
luk içinde bulunduğunu öne sürüyor:
“1839 Tanzimat Fermanı nası/1838 Ti­
caret Antiaşması’nın arkasından gel­
mişse, 1856yılmda kabul edilecek olan
Islahat Fermanı, 1854 yılındaki ilk
borçlanmanın ve 1878 Berlin Antlaşma­
sı ’nda kayda geçen refom vaatleri de
1875 yılındaki iflasın ardından gelecek­
tir. Çünkü ekonomik bağımlılığa doğ­
ru atılan her adım, Batılı güçlerin re­
fo rm paravanası altında kendini açığa
vuran vesayetinin ağırlığını gitgide da­
ha fazla duyuracaktır. Bu, aynı zaman­
da, Batılı büyük devletler için, ıslahat
hareketlerinin, kendi uyruklarıyla Rum
ve Ermeni simsarlarına daha geniş bir
hareket serbestisi ve gitgide artan bir
müdahale imkânı kazandırmaktan baş­
ka bir anlama gelmediğini de gösterir. ”
Bu iki saptama, Tanzimat’tan Cumhu-
riyet’e değin uzanan dönemin orman­
cılığına ilişkin değişme ve gelişmelerin
irdelenmesi sırasında kesinlikle gözden
kaçırılmaması gereken ekonomik, siya­
sal ve kültürel gerçeklikleri açıklıkla or­
taya koyuyor. Gerçekten, Tanzimat’a
değin, ormanlardan yararlanmaya be­
lirli kurallar getiren kapsamlı bir yasal
düzenleme bulunmuyordu. Ormanlar­
dan yararlanma biçimine belirli bir dü­
zen getirilmesine yönelik ilk çabalar
Tanzimat’ın ilanını izleyen yıllarda gün­
deme gelmiştir. Başka bir söyleyişle,
1563
Tanzimat’ın ilanı, ülke ormancılığı yö­
nünden de bir dönüşüm ya da değişim
noktası olarak değerlendirilebilir.
T a n z i m a t ’t a n Ö n c e
O rm a n la r d a n Y a ra rla n m a
Bu dönemdeki ormanlardan yarar­
lanma biçimine açıklık getirebilecek
yetkinlikte bir kaynak bulunmamakta­
dır. Derlenebilen çeşitli bilgilere göre
ise, ormanlar, bu dönemde, hava ve su
gibi, ancak olmadığı zaman varlığı an­
laşılabilen ya da aranan türden bir kay­
nak olarak algılanmış ve “ değerlendi­
rilmiştir.” Kaynaklardan anlaşılabildiği
kadarıyla Tanzimat öncesi dönemde ül­
kedeki ormanlar üzerinde beş mülkiyet
biçimi sözkonusuydu: l) Vakıf, 2) Özel,
3) Cibal-i Mübaha, 4) Köy ve Kasaba
Baltalıkları, 5) Tersane ve Tophanele­
rin gereksinmesine ayrılmış ormanlar.
Gerçekte, bu sınıflandırmada, ikinci ve
döndüncü kümeye giren ormanlar, çe­
şitli kaynaklarda “ Mirî Korular” ya da
“ Devlet Ormanları” olarak aynı baş­
lık altında toplanmaktadır. imparator­
luk sınırları içinde kalan ormanların
çok büyük kesimini kapsayan bir kü­
mede, “ Koru-yu Hümayun” olarak
anılan ve üzerinde bulundukları toprak­
lara ilişkin mülkiyet düzenine uygun
olarak değerlendirilen ormanlar da bu­
lunmaktadır. Bilindiği gibi, Osmanlı
İm paratorluğu’nda toprak, kısaca
“ Dirlik Düzeni” olarak anılan bir iş­
lerlik içinde değerlendirilmekteydi. Bu
işlerlikte ise, toprak, “ Tım ar” , “ Zea­
met” ve “ H as” adıyla anılan paylar
olarak “ Sipahi” ve “ Zaim”lerle sultan
ve vezirlere verilmekteydi. Bu toprak­
lar üzerindeki ormanların da, öteki var­
lıklar gibi, dirlik sahiplerinin kullanı­
mına bırakıldığı anlaşılıyor. Sözgelimi,
l664’te, dönemin Şeyhülislâmı Yahya
Efendi’nin çıkardığı bir fetva ile; Köy­
lülerin, bir sipahinin, tımarı clan top­
raklar üzerinde kendi kendine yetişen
ağaçları izinsiz kesmeleri durumunda
uygun gördüğü bedeli almasına, gerek­
tiğinde de ağaç kesmelerini engelleye­
bilmesine olanak tanınmıştır. Kaynak­
lar, sultanlara ayrılan ormanların sınır­
landırıldığını, her üç yılda bir içinde ya­
şayan insan ve hayvanlarla birlikte sa­
yıldığı, bu alanlar üzerinde halkın av­
lanmasının, orman ürünü hasat etme-
1564
TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Ormancılık ve Gelişimi

sinin yasaklandığını da ortaya koymak­
tadır. Öte yandan, “ Dirlik Düzeni”
içinde sonradan ortaya çıkan mültezim­
lerin, gelir kaynaklarına ormanları da
kattıkları anlaşılmaktadır. Yine devlet
ormanları içinde, mülkiyeti doğrudan
doğruya devletin olan, ancak, özel ola­
rak hiçbir kişi ve topluluğun yararlan­
masına bırakılmamış ormanlar da bu­
lunmaktadır. Çeşitli tarihlerde çıkarıl­
mış “ Telhis” , “ Hüküm” ya da “ İlmu-
haber” lerden, “ Koru-yu Hümayun”
ormanlardan ayrı olarak “ Mirî Koru”
biçiminde anılan bu orm anlardan, an­
cak devletin çeşitli gereksinmelerinin,
sözgelimi yakacak odun ve kömür, ge­
mi yapımında kullanılan kereste vb.
karşılanması amacıyla yapılacak yarar­
lanmalara izin verildiği anlaşılmakta­
dır. “ Tersane ve Tophane” ormanları
ise, adından da çıkarılabileceği gibi ge­
mi ve top yatak ve arabalarının yapı­
mında kullanılan kerestelerle döküm
için gerekli yakacak odunun sağlanması
amacıyla ayrılmıştır. Bu ormanların ni­
telikleri ve ağaç türleri yönünden belirli
özelliklerin bulunması öngörülmüş ve
bu özelliklere sahip ormanlar yöreleriy­
le belirlenmiş, yönetimleri de Tersane-
i Amireye bırakılmıştır. Devlet orman­
ları içinde değerlendirilen ve gerek kap­
sadığı alan gerekse yararlanılan biçimi
yönünden Tanzimat öncesi dönemde­
ki ormanlardan yararlanma düzeni için­
de, döneme adını verebilecek denli bü­
yük önemi, Ci bal-i Mübaha olarak anı­
lan ormanlık alanlar taşımaktaydı:
Devletin mülkiyet ve gözetiminde olma­
sına karşın, bu ormanlardan yararlan­
ma, hiçbir özel ve tüzel kişiye bırakıl­
mamış olup, herkesçe ve serbest olarak
yapılabilmekteydi. Kalıntıları, çeşitli bi­
çimlerde günümüze değin ulaşan Cibal-
i Mübaha düzeninde ormanlar, her ya­
rarlanmak isteyene açık bir doğal kay­
nak olarak değerlendiriliyordu. Örne­
ğin, Kanunî döneminde çıkarılan bir
fetvadan, cibal-i mübaha sayılan or­
mandan yararlanmak isteyen bir köy
halkı için, bu ormana daha yakın bir
fonum da bulunan başka bir köy hal­
kının karşı koymasına, engellemesine
izin verilmediği anlaşılmaktadır. Öte
yandan, İslâm hukukunda önemli bir
konuma sahip bulunan vakıfların çeşitli
kaynaklara ilişkin mülkiyet düzeni or­
manları da kapsamaktaydı. Oldukça
karmaşık bir biçim ve işlerliğe sahip
olan vakıf mülkiyetinin bu karmaşık­
lığı vakıf ormanlarına da yansımıştır,
doğal olarak. Başka bir söyleyişle, va­
kıf ormanları, vakfedilme amaç ve bi­
çimine uygun olarak ve vakıf yönetici­
leri tarafından “ değerlendirilmiştir” .
Özel ormanlar ise, Osmanlı toprak dü­
zeninde, fıkıh yaptırımlarıyla Müslü­
man olmayan halka bırakılan, savaş
vurgunu olarak sahiplerine verilen ya­
hut devlet arazisinden mülkiyetiyle ki­
şilere bırakılan arazilerle, köy ve şehir­
lerde kişilerin özel mülkiyetinde bulu­
nan araziler üzerindeki ormanlardır.
Sonraki yıllarda yürürlüğe konan çeşitli
yasal düzenlemelerde de yer verilmek­
le birlikte özel mülkiyet altındaki or-
ınanlık alanlar büyük bir genişliğe sa­
hip değildi ve bütünüyle, üzerindeki
toprağın sahibi tarafından, hiçbir dış­
sal yönlendirme ya da kısıtlamayla kar­
şılaşmadan ‘‘değerlendirilirdi.’’
Mülkiyet düzeni, dolayısıyla d a ya­
rarlanma biçimine kısaca değindiğimiz
Tanzimat öncesi dönemin ormancılığı,
ormancı bilimadaını Mazhar Diker’in
çok yerinde bir nitelemesiyle, Mutlak
Baştboş Dönem olarak değerlendirile­
bilir. Ancak, başıboşluğun, yalnızca,
yararlanma isteğinin miktar, yer ve za­
man olarak eyleme dönüştürülmesiyle
ilgili. Ancak, hangi mülkiyet düzenine
girerse girsin, elde edilen orman ürün­
leri için, çeşitli vilayetlerde, çeşitli za­
manlarda çıkarılan kanunnamelerin
yaptırımlarıyla belirlenen oranlarda
vergi ya da gümrük alınmıştır. Sözge­
limi Il. Mehmed döneminde, 1487’de
yürürlüğe konan Kanunnâme-i Al-i Os­
man’da bile, kereste ve yakacak odun­
dan parasal ya da ürün olarak vergi
alınmasına ilişkin yaptırımlar bulun­
maktadır. Çeşitli belgelerden, merkez­
den geçici olarak görevlendirilen me­
murlar tarafından, özellikle kereste ve
yakacak odunun yurtiçi ve yurtdışı ti­
caretinden vergi alınması Tanzimat’a
değin sürmüştür.
Özetlenirse, Tanzimat öncesi döneın-
de orınanların, belirli amaçlarla ayrı-
lanları dışında kalan kesiminden rasgele
yararlanılmış, devletin bu ormanlarla il­
gisi, yalnızca ticarete konu olan keres­
te ve yakacak odundan vergi alınanın
ötesine geçmemiştir.

T a n z i m a t ’t a n C u m h u r i y e t ’e
TANZİMAT ÖVCESİ: Tanzimat Tan önce ormanlar üzerinde beş mülkiyet biçimi O r m a n la r v e O rm a n c ılık
vardı. Ba;:t kaynaklarda özel ve köy kasaba baltalıktan devlet ormanları olarak
belirtildi. Hem kapsadığt alan hem de yararlanma biçimi açısından büyük alanlar Gerçekte, Tanzimat’tan Cumhuri­
kapsayan ve Cibal-i Mübaha diye adiandtnlan ormanlar devletin mülkiyet ve yet’e değin uzanan dönemin ormancı­
gözetiminde olan, ama herkesin yararlandtğt doğal kaynaklardı. Tanzimat öncesi dönen lığı iki altdönemde incelenmesi yararlı
mülkiyet düzeni yönünden tam anlamty!a "Mutlak Baştboş DiJtıem" diye nilelendiri!ir. olacaktır: Ormanlara yaklaşım biçimi
Rize kasabast. ve ormancılık çalışmalarıyla gözetilen
amaç, dolayısıyla da gündeme gelen ya­
 TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Tanzimat’tan Cum huriyete Ormancılık ve Gelişimi
sal ve kurumsal düzenlemelerle bu dü­
zenlemelere yol açan ekonomik, siya­
sal ve kültürel oluşumların farklılığı,
sözkonusu dönemin, H. Meşrutiyet Ön­
cesi ve ll. Meşrutiyet Sonrası dönem
olarak ayrı ayrı değerlendirilmesini zo­
runlu kılıyor.
Tanzimat-II. Meşrutiyet
Dönemi
Osmanlı İmparatorluğu’nun sömür­
geleştirilmesi çabaları yönünden önemli
bir adım sayılan 1838 tarihli Ticaret
Sözleşmesi’ni izleyen yılın sonlarında
ilan edilen Tanzimat’la birlikte, orman­
lardan yararlanma biçimine yeni bir dü­
zen verme çalışmaları da gündeme gel­
miştir. Henüz bir yıl bile geçmeden,
1840’ta, merkezi İstanbul’da bulunan ve
“Ticaret Nezareti’ne bağlı olan Orman
Müdürlüğü kurulmuş ve müdürlüğüne
de Ahmet Şükrü Bey atanmıştır. 1841’-
de çıkarılan bir genelgeden anlaşıldığı­
na göre, taşrada da, çeşitli yörelerde
Orman Müdürleri adıyla görevlendir­
meler yapılmıştır. Orman Müdürleri,
çoğunluk, kereste ya da yakacak odun
ticareti ve dışsatımı yapılan kıyı bölge­
lerinde görevlendirilmiştir. Orman Mü­
dürlerinin çalışmalarını düzenleyen bel­
gelerde, her ne denli ormanların, bir
yandan kesilirken bir yandan da iyileş­
tirilmesi ya da yenilerinin yetiştirilme­
sinin sağlanması görevlerinden sözedil-
mekteyse de, bu, yönetimin ormanla­
ra yönelik yaklaşımını ortaya koyan bir
kanıt olarak değerlendirilebilir. Gerçek­
ten, yönetimin, ormanlardan yararlan­
ma biçimine bir düzen getirmeye yönel­
mesi, hemen hemen bütünüyle, daha
fazla orman geliri sağlama amacından
kaynaklanmaktadır. Bu amaç sözkonu-
su dönem boyunca değişmemiştir. Son­
radan, Posta Nazırlığı görevini de üst­
lenen Ahmet Şükrü Bey’in yaklaşık bir
yıl süren görev süresi içinde ülkenin çe­
şitli yörelerine gönderilen orman mü­
dürlerinin kereste, yakacak odun ve
odun kömüründen alınagelen vergilerin
yanısıra, “ Dağ H akkı” ya da “ Kum
H akkı” gibi adlarla anılan keyfi vergi­
lere de yöneldikleri saptanmıştır. Bu
keyfi vergilerin sözkonusu orman ürün­
lerinin fiyatlarını artırdığı, bu yüzden
halkın yakınmalarına yol açtığı, daha­
sı, öngörüldüğü gibi; bir yandan or­
manlar kesilirken bir yandan da yeni
ormanların yetiştirilmesini sağlayama­
dıkları gerekçesiyle 1841 sonlarında çı­
karılan bir resmi genelge ve ilmuhaberle
orman müdürlükleri kaldırılmıştır. Ye­
ni düzenlemeyle, orman müdürlükleri­
nin kaldırılmasının yanısıra, bir yandan
yeni kurallar getirilmiş bir yandan da
eskiden beri yürürlükte olan ilkelere
açıklık kazandırılarak pekiştirilmiştir.
Onbeş yıl sonra ülkeye çağrılacak olan
Fransız ormancıların gündeme getirdi­
ği yeni düzenlemelere değin ormanlar­
dan yararlanma biçimini düzenleyen bu
iki belgeye göre;
• Tapulu vakıf ya da köy ve kasaba­
lara ayrılmış ormanlardan sahiplerinin
yapacağı yararlanmalardan yasada be­
lirtilenlerin dışında kimse vergi alma­
yacaktır.
• Devlet ormanlarından sağlanacak
büyük çaplı keresteden 2/lO, küçük
çaplı keresteden ise 1/lO oranında ver­
gi alınacaktır.
• Özel mülkiyet altındaki ormanlar­
dan elde edilecek küçük çaplı kereste
için alınagelenlerin dışında 1/ lO oranın­
da daha vergi alınacaktır.
• Yakacak odun ve odunkömürü dış­
satımından OJo 15, kerestenin dışsatı­
mından ise OJo 25 oranında vergi alın­
ması, ancak yakacak odun ve odunkö-
mürünün yurt içinde tüketilmesinden
ise vergi alınmaması uygun görülmüş­
tür.
• Tersanelerin gereksinmesine ayrı­
lan ormanlardan dışsatım amacıyla ke­
reste yapılmasına izin verilmemiş, özel
durumlarda ise kerestelerin çap, mik­
tar ve cinslerinin Ticaret Nezareti’ne
bildirilip gerekli onay alındıktan sonra
dışsatırnın yapılabileceği ilkesi getiril­
miştir.
Sözkonusu iki belgeden anlaşılabil-
diği kadarıyla bu yaptırımların yalnız­
ca bu amaçla etkinliklerde bulunacak
1565
orman müdürleri yerine, vilayetlerde­
ki öteki kamu görevlileriyle merkezden
geçici olarak görevlendirilecek memur­
lar aracılığıyla uygulanması öngörül­
müş, böylece, bir bakıma, yeniden Tan­
zimat öncesine dönülmüştür.
Ormanlardan yararlanma biçiminin
yeniden düzenlenmesi çabalarının yeni­
den gündeme gelmesi için onbeş yılın
geçmesi, Isiahat Fermam’nın çıkarılma­
sı evresine ulaşılması gerekmiştir. Isia-
hat Fermanı’nın çıkarılmasını izleyen
ayın içinde, Fransa ile Osmanlı İmpa­
ratorluğu arasında Paris Antlaşması’-
nın imzalandığı yılın sonlarında ülke­
ye çağrılan Fransız ormancılarla birlikte
ise, ülke ormancılığı yönünden yeni bir
döneme girilmiştir. Bilindiği gibi, Isla­
hat Fermanı ile birlikte ülkede, toplum­
sal yaşamın hemen her alanında yeni
düzenlemeler yapılmış ve bu düzenle­
meler sırasında da Ferman ve Paris
Antiaşması’nda yer alan yaptırımlar
uyarınca, Fransız ya da Fransa ile çı­
kar bağları bulunan Rum ve Ermeni
haklarının gözetilmesine özen gösteril­
miştir. Bu bağlam içinde değerlendiril­
diğinde, imparatorluk ormancılığının
yeniden düzenlenmesi için başka ülke­
lerden değil de, yalnızca Fransa’dan,
bugünkü söyleyişle yabancı uzman ge­
tirilmesi ve ormancılık örgütlenmesinin
etkin birimlerine ülkedeki azınlık halk­
lardan kişilerin görevlendirilmesinin ne­
denleri kolaylıkla kavranabilir. Tanzi­
m at’tan II. Meşrutiyet'e değin uzanan
zaman aralığında, “ ... ormanların bir
usul-i cedide ve muntazamaya raptı
için” , kimileri birkaç kez olmak üze­
re, ülkeye üç grup halinde on Fransız
ormancı getirilmiştir. Bu ormancılar-
KURUMLAŞMA DÖNEMİ: Tanzimat’la
birlikte ormanlardan yararlanma
konusunda yeni düzenlemelere gidilmiştir.
I840‘da Orman Müdürlüğü kurulmuş,
böylelikle kurumlaşma yolunda önemli
bir adım atılmış, ardından orman geliri
sağlama amacıyla uygulamalara
başlanmıştır. Ancak aynı zamanda Posta
Nazırlığı da yapan ve Orman
Müdürlüğü'ne atanan Ahmed Şükrü Bey
döneminde çeşitli yerlere atanan "orman
müdürleri""nin keyfi vergi toplamaları
nedeniyle bu müdürlükler 1841 ’de
kaldırılmıştır. Ahmed Şükrü Bey.
1566 TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Ormancılık ve Gelişimi
dan Lois Tassy, gerek ilkliği gerekse
sürdürdüğü etkinliklerin niteliği ve ka­
lıcılığı yönünden özellikle anılmaya de­
ğer önemdedir. 1856 Aralığı’nda ülke­
ye gelen Tassy, yönetimin isteği üzeri­
ne Ticaret Nezareti binasında bir Or­
man Mektebi açılması çalışmalarına
başlamış, bu arada da İmparatorluğun
ortn'an varlığı konusunda bilgi edinmek
üzere inceleme gezileri yapmış ve 17 Ka­
sım 1857’de ormancı yetiştirmek üzere
ilk Orman Mektebi’ni açmıştır. Bu
okulun ilk müdürlük ve öğretmenliği­
ni de üstlenen ve 1860’dan başlayarak
Ticaret ve Nafıa Nezareti’ne bağlı bir
birim olarak etkinlikte bulunan Meclis-i
Meabir’de başmühendis olarak görev
yapan Tassy, bu birimde 1865’te Reis
Vekili, 1866-1867’de İkinci Reis ve 1868
Nisanı’na değin de birinci Reis olmuş­
tur.
Yasal Düzenlemeler: Fransız orman­
cı Lois Tassy, im paratorluk’ta kaldığı
süre içinde, “Orman Mektebi” nın açıl­
masının yanı sıra; 1869’da yürürlüğe
konan ve ülkedeki ormanların işletilme­
siyle ilgili ilk kapsamlı yasal düzenle­
me olan Orman Nizamnamesi’nin bir
bakıma taslağı sayılan Devlete A it Ya­
ni Eşhas Uhdesinde Olan, Kasabat ve
Kuraya Mahsus Bulunan Korular ve
Baltalıklar ile Ahalinin Muhtaç Oldu­
ğu Cibal-i Mübahadan Maada Olan
Mirî Ormanlar Hakkında 68 Maddelik
Nizamname Layihası ile ittizam veya
Taahhüt veya İmtiyaz Hasebile M irî
Ormanlarından Ağaç Kat'ma Mezun
Olanların Muamelatı Hakkında Şartna­
me Layihası'nı da hazırlamış, Meclis-î
Vâlay-ı Alıkâm-ı Adliye’nin yasalarla
ilgili biriminde savunmasını yapmış, sı­
nırlandırılmış alanlar üzerinde de olsa,
1861’den başlayarak uygulanmasını
sağlamıştır. Tassy ve bu arada Osmanlı
ormancılarla birlikte orman “ keşifleri”
yapmak üzere, 1866’da dört orman mü­
fettiş muavini ve dört de Orman Bekçi
Başı Fransızı daha ülkeye getirtmiştir.
1861 ’de yürürlüğe konan ‘68 Madde­
lik Nizamname Layihası’nın, Orman­
lar İdare-i Umumiyesi örgütleninceye
değin, Ticaret Nezareti’ne bağlı bir bi­
rim olan Meclis-i Meabir tarafından uy­
gulanması öngörülmüştür. Layiha, 15.
maddesiyle; olağanüstü bir neden olma­
dıkça ya da padişahın özel izni alınma­
dıkça devlet ormanlarından kimsenin
ücretsiz olarak yararlanamayacağı yap­
tırımı getirilmiştir. Bunun dışında, Mül­
tezim ya da imtiyaz sahibi olanların dı­
şında herhangi bir kişiden keseceği ağaç
için, bildirilmiş gerçek değerinin yarısı
kadar bir ücret alınması öngörülmüş­
tür. Layihaya göre, devlet ormanların­
dan ağaç kesmek isteyenler, kesmek is­
tedikleri ağaçların cins ve miktarını,
ödenmesi gereken bedeli ödeyecekleri­
ni belirten bir dilekçeyi ilgili “ Orman
Müfettişi” ne iletmek üzere yörenin vali
ya da kaymakamına vermesi gerekmek­
tedir. Layiha, ayrıca, çeşitli düzeyler­
den ilgililerin verebileceği ağaç kesme
izninin sınırlarını da belirlemiştir. 26.
maddesine göre Orman Müfettişleri
1.000 kuruşa kadar, Sancak Başkanla-
rı 1.000-5.000 kuruş, Ticaret Nezareti
5.000-10.000 kuruş değerinde olan sa­
tışlara izin verme yetkisine sahip kılın­
mış, daha büyük değerlere sahip satış­
ların izni ise hükümete bırakılmıştır.
Bunlardan başka, Layiha, devlet or­
manlarında ağaç kesme iznini alanların,
gerektiğinde, kendileri ve çalıştırdıkla­
rı işçilerin ormanlara verebileceği zararı
karşılanfak üzere Kefalet Akçesi yatır­
ması, her köy muhtarının, köyleri hal­
kının devlet ormanlarında otlatacakları
hayvanların .cins ve sayısını belirten bir
dizelgeyi, her yıl orman müfettişine bil­
dirmesi, ormanların korunması ve or­
man suçlarını önleyici yaptırımları da
içermektedir.
1869’da Orman Nizamnamesi’nin
hazırlanmasına değin yürürlükte kalan
68 Maddelik Nizamname ve 38 Mad­
delik Şartname layihalarının, Tassy’nin
tüm çabalarına karşın, Bahriye Reisi’-
nin; ülkede özellikle gemi yapımında
kullanılacak kerestenin sağlanmasını
güçleştireceğini öne sürmesi üzerine Ku-
şadası’ndan İskenderun’a değin uzanan
kıyılarda ve Varna vilayetindeki orman­
larda uygulanması, ancak yararı sap­
tandıktan som a tüm ormanları kapsa­
ması öngörülmüştür.
Bu arada, ormanların mülkiyeti ve
ormanlardan yararlanma biçimine iliş­
kin kimi yaptırımları da içeren 1858 ta­
rihli Arazi kanunnamesi’ne de kısaca
değinmekte yarar var. Bilindiği gibi,
Arazi kanunnamesi, “ 17. yy’dan beri
beyler, ayanlar ya da güçlü çiftçiler ta­
rafından gaspedilen topraklar üzerinde­
ki mülkiyet haklarını güvence altına
alan ve devlet topraklarının özel mül­
kiyete dönüştürülmesi sürecini de ko­
laylaştıran” yaptırımları içermekteydi.
Gerçekte, Arazi Kanunnamesi, 104.
maddesiyle, cibal-i mübaha sayılan, ya­
ni özünde mülkiyeti devletin olmakla
birlikte herkesin serbestçe yararlanabil­
diği ormanların özel mülkiyete geçiril­
mesini önlemeyi öngörmüştür. Ancak,
27. maddesiyle, devlet toprakları üze­
rinde bulunan ve kendiliğinden yetişmiş
ağaçları aşı vb. yollarla yararlanılabi­
lecek duruma getirenlerin bu ağaçları
ve ormanları mülkiyetine geçirebilme­
sine olanak vermiş, ayrıca 30. madde­
siyle de özel mülkiyet altında bulunan
ormanların sahiplerinin haklarını pekiş­
tirmiştir. Öte yandan, Arazi Kanunna­
mesi, köy ve kasabalara ayrılmış or­
manlardan yararlanma biçimine ilişkin
yaptırırnlara da yer vermiş, sözgelimi
92. maddesiyle bu ormanların işletil-
rnek ya da tarla yapılmak üzere kesil­
mesi ve tapuyla sahiplenilmesini önle­
mek istemiştir.
Ülkedeki ormanlardan yararlanma bi­
çimine ilişkin ilk kapsamlı yasal düzen­
leme sayılan Orman Nizamnamesi ise
“ 68 Maddelik Nizamname” ve “ 38
Maddelik Şartname” layihalarının se­
kiz yıllık uygulanmasıyla kazanılan de­
neylerle, özellikle de Tassy’nin yoğun
çabaları sonunda hazırlanarak 1869’da
yürürlüğe konmuştur. Ormancı bilima-
damı Ali Kemal Yiğitoğlu Nizamna-
me’yi şöyle değerlendiriyor: " Orman
mevzuatına temel olan 1869 tarihli Or­
man nizamnamesi'ni telkin edenler
Fransızlardı. Bunlar vasıtasıyla mevzu­
ata iktisadi ferdiyelçilik fikri sokulmuş­
tur. " Kimi değişiklikler geçirerek yak­
laşık yarım yüzyıl yürürlükte kalan Or­
man nizamnamesi için bir başka or­
mancı bilimadamı da benzer bir değer­
lendirme yapıyor: " Saltanat fiili or­
mancılığı 1869 tarihli Orman Nizamna­
mesi ile ve münhasıran para tedariki
kaygı ve gayretiyle başlamış bulunu­
yor. " Gerçekten de, Orman nizamna­
mesi, sanayi devrimini yapmış, kapita­
lizmi emperyalist evreye ulaşmış, üste­
lik alacaklı olan bir ülkeden, Fransa’­
dan getirilmiş ormancıların katkı ve
yönlendirmeleriyle hazırlanmıştır. Bu
kesim: Fransız ormancılar, ekonomik
açmazlık içinde kıvranan İmparatorlu­
ğun, hazinesine daha fazla gelir sağla­
mak amacıyla her türden kaynağa yö­
neldiği bir dönemde ülkeye getirilmiş ve
“ Ormanlardan daha fazla gelir nasıl
sağlanabilir?” sorusuna yanıt bulun­
ması ve bu yanıtın yaşama geçirilmesi
için gerekli yasal ve kurumsal düzenle­
melerin yapılması çalışmalarında bu­
lunmuşlardır. Bu nedenle, aynı dönem­
de gündeme gelen kimi oluşumlarla bir­
likte irdelendiğinde Orman Nizamna-
mesi’yle gözetilen amaç kolaylıkla kav­
ranabilir. Bir kez, ülkeye gelen Fran-
 TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMAN CI LIK 1567
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Ormancılık ve Gelişimi

Kanuni Hak olarak anılan bir yararlan­

ORMAN NİZAMNAMESİ: 1869'da çıkarılan Orman Nizamnamesi Fransızların
önerileriyle çıkartılmıştı. Gerçekte bu nizamnameyle birlikte ormanlardan gelir sağlama
bir esasa sokulmak istenmişti. Yine bu nizamnamenin 5. maddesine göre orman
köylüleri için "zati ihtiyaç" ya da “kanuni hak” diye adlandırılan bir yararlanma
biçimi de getiriliyordu. Karaköy istasyonuna taşınan çıralı çam keresteleri.
sız ormancıların -Tassy dışında- tümü,
çalışmalarını, ağırlıkla dışsatıma konu
olabilecek orman varlıklarının belirlen­
mesi ve yerli ve yabancı girişimcilere
ihale edilmesine ilişkin işlemlere yönelt­
mişlerdir. Örneğin, bunlardan Bricog-
ne; Konya-Karaman ile Edirne vilayet­
leri ormanlarıyla Osmaniye Gavurda-
ğı (Nurdağı) ormanlarını, Simon; Bos-
na-Saray, Chervau; Selanik, Godcha-
ux ise Edremit-Kazdağı ormanlarını in­
celemiş, açık artırmayla satılması için
gerekli teknik ve yönetsel işlemleri yap­
mıştır. Bricogne, 1870’lerde yayımladı­
ğı gezi tutanaklarında şu değerlendir­
meyi yapmaktadır: “Sıfırdan hareket
ettik ve neye vasıl olduk? Üç milyon
hektardan fazla bir arazinin keşfine ve
orman idaresinin inzibatı altına vaz’ı-
na, ileride tezyit edilmek (çoğaltılmak)
üzere 3.212.886 kuruşluk (yaklaşık
700.000frank) bütçe teşkiline, umumi
hazineye geçen sene için 12.500.000 ku­
ruştan (yaklaşık 2.500.000frank) fa z ­
la bir gayrisafi gelir teminine. Yeni ih­
das olunan rüsumun tamamen ve na-
muskfırane cibayeti halinde bu gelirin
hiç olmazsa iki misline baliğ olacağı
şüphesizdir. İşte vası! olan netice...”
Kimi örnekleri yukarıya aktarılan ça­
baların dorukta olduğu bir dönemde
yürürlüğe konan Orman Nizamname­
si, hazırlanışı ve uygulanmaya konul­
masını geçiktireceği, eksik yanlarının
daha sonra çıkarılacak orman yasasıy­
la tamamlanabileceği gerekçesiyle özel
mülkiyet altındaki koru ve ormanları
kapsamına almamıştır. 1. maddesiyle
ülkedeki ormanları, ilişkin oldukları
mülkiyet biçimine göre; devlet, vakıf,
özel ile köy ve kasaba ormanları olmak
üzere dört kümede toplayan Orman Ni­
zamnamesi 52 maddeden oluşmuştur.
Bu maddelerin pek çoğu, 1861 ’de yü­
rürlüğe konan “ 68 Maddelik Nizamna­
me Layihası” ile “ 38 Maddelik Şartna­
me Layihası” ndan alınmıştır. Farklı
olarak, 2. maddesiyle, ülkedeki tüm
Mirî (Devlet) ormanlarının belirlenip sı­
nırlandırılmasını; 4. maddesiyle, gerek
Mirî gerekse vakıf ve özel mülkiyet al­
tındaki ormanlardan Tersane ve Top­
hane yönetimlerinin kereste gereksin­
mesinin karşılanması için ağaç kesile-
bilmesi ve taşınabilmesinin bu nizam­
namenin içeriği doğrultusunda çıkarı­
lacak başka bir nizamnarneyle düzen­
lenmesini öngörmüştür. Orman Nizam­
namesi, ayrıca, 5. maddesiyle, kimi de­
ğişikliklerle günümüze değin uygulana-
gelen ve ormancılık kesiminde, orman
köylüleri arasında Zati İhtiyaç ya da
ma biçimini ilk kez gündeme getirmiş­
tir. Bu maddeye göre; köy halkının am­
bar ve ahırlannın yapım ve onarımıyla
tarımsal araç ve gereç yapmak, gerek­
sinimleri ölçüsünde odunkömürü hazır­
lamak amacıyla Mirî ormanlardan pa­
rasız olarak ağaç kesmelerine izin ve­
rilmiştir. Ancak, köy halkının ticaret
amacıyla hazırlayacakları kereste için,
tüccarlar gibi belirli oranlarda vergi
ödemeleri gerekmektedir. Doğrudan bir
açıklayıcı yaptırıma yer verilmemekle
birlikte Orman Nizamnamesi de sürdü-
rülegelen müteahhit, imtiyaz ve iltizam
yoluyla orman işletme biçiminin sürdü­
rülmesini öngörmüştür.
Kurumsal Düzenlemeler: 1861'de
gündeme getirilen “ Nizamname” ve
“ Şartname” layihaları ile 1869 tarihli
Orman Nizamnamesi sözkonusu döne­
min en önemli, ancak tek gelişmesi de­
ğildir. Kuruluşundan bir yıl sonra kal­
dırılan “ Orman Müdürlükleri” nden
sonra ilk ormancılık örgütü olan Or­
man Meclisi de 1869’da kurulmuştur.
“ Orman meclisi” , merkezde, değişik
adlarla; Maliye (1869-1872), Orman ve
M aadin (9.1872-10.1872), Maliye
(1873-1877), Orman ve Maadin (1878),
Ticaret ve Ziraat (1879-1886), Maliye
(1887-1892) ve Orman ve Maadin ve Zi­
raat ( 1892-1908) bakanlıklarına bağlı
bir birim olarak etkinliklerini sürdür­
müştür. Bu dönemde ormancılık örgü­
tünün merkez ve taşradaki birimleri
aşağıya çıkarılmıştır:
Tanzimat-II. Meşrutiyet
Döneminde Ormancıük Örgütü
Merkez:
a) Orman Heyeti Fenniyesi
- 1 Reis
- 4 Üye
- 1 Başkatip
b) Ketebe
c) Heyeti Teftişiye
Taşra
a) Sermüfettişler
b) Müfettişler
- İkinci Sınıf Müfettişler
- Üçüncü Sınıf Müfettişler
b) Müfettiş Muavinleri
c) Süvariler
e) Piyadeler
f) Tezkere Muharriri ve Ondalık
Memurları
Merkezdeki birimlerden Orman He-
yet-i Fenniyesi; vilayetlerden gelen bel­
geleri incelemek, verilen yanıtları hazır­
lamak, gerekçeleriyle ilgili bakanlığın
1568 TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Tanzim at’tan Cumhuriyet’e Ormancılık ve Gelişimi

onayına sunmak, satışlara ilişkin tek­
nik raporları incelemek, uygun görülen­
leri uygulanmak üzere gönderileceği bi­
rimlere iletmek vb. görevlerle donatıl­
mıştır. Ketebe ise, çalışmaların m uha­
sebesini yapmakla görevlendirilmiştir.
Öte yandan, taşradaki en üst birim olan
Sermüfettişler, ormanı çok olan vilayet
ve liva merkezlerinde yerleşik olarak;
yönetimleri altındaki ikinci ve üçüncü
sınıf müfettişlerle birlikte, bulundukları
liva ya da vilayetin ormanlarla ilgili tüm
teknik ve yönetsel işlemlerini yönet­
mekteydiler İkinci Sınıf Müfettişler de
liva ya da vilayet merkezlerinde yerle­
şiktir ve yönetimleri altındaki üçüncü
sınıf müfettişler aracılığıyla ya da ken­
dileri gerekli gördükleri durumları doğ­
rudan bakanlığa iletirdi. Üçüncü Sınıf
Müfettişler ise, ikinci sınıf müfettişle­
re bağlı olarak; sözleşmeyle orman sa­
tışlarının yapıldığı ve orman geliri gö­
reli olarak daha yüksek olan kazalar­
da yerleşiktir ve buralardaki ormanla­
rı gerektiğince korumanın yanısıra, or­
manların işletilmesine ilişkin teknik ve
yönetsel işlevleri, kesilecek ağaçları işa­
retleyip damgalamak, müteahhitlerle
gerekli sözleşmeleri bağıtlamak, kendi­
sine bağlı görevlilerinin çalışmalarını
denetlemekle görevlendirilmişlerdir.
Müfettiş Muavinleri, görevlendirildik­
leri yerlerde üçüncü sınıf müfettişlerin
görevlerini üstlenirlerdi. Süvarİler ise,
üçüncü ya da ikinci sınıf müfettişlere
bağlı olarak, bir ya da birkaç kazada­
ki orman gelirlerinin güvenliğini sağla­
mak, sözleşme yaptırımlarının uygulan­
masını izlemek, işlenmiş orman ürün­
lerinin damgalanması ve taşıma belge­
lerinin düzenlenmesi işlemlerini yap­
mak, müfettiş bulunmayan kazalarda
Ondalık Memurlarını denetlemekle gö­
revlendirilmişlerdir. Doğrudan doğru­
ya süvarilere bağlı olan Piyadeler ise,
bir ya da birkaçı birlikte, kendilerine
ayrılan orman parçalarının güvenliğini
sağlamak, damgasız ağaç kesimini ön­
lemekle yükümlüydüler. Tezkere Mu­
harriri, sözleşmeye dayalı olarak hazır­
lanmış orman ürünlerine belge düzen­
lemekle görevliydiler. Bunlar, doğru­
dan doğruya süvarİ ya da müfettişlere
bağlı olarak, iskeieierin yakınlarına yer­
leştirilmişlerdir. izinli olarak satılmak
üzere pazar yerleri ya da iskeieiere ge­
tirilen işlenmiş ürün ve yakacak odun­
dan alınması gerekli vergiler ise Onda­
lık Memurları aracılığıyla toplanmak­
taydı. Merkez ve taşradaki birim ve gö­
revlilerin yanısıra bir de ondalık me­
murlarının hazırladığı belgelerin geçer­
liliğini araştırmak üzere, İstanbul’a,
doğrudan doğruya ilgili bakanlığa bağlı
olarak etkinliklerde bulunan ve bir
“ kontrol müdürü” ile ona bağlı bir
“ müfettiş” ve yeterli sayıda memur ile
muhasebeciden, İzmir’de ise, bir “ ser-
memur” ile onun yönetimindeki yeterli
sayıda memurdan oluşan “ Kontrol İda­
resi” örgütlenmiştir. Öte yandan, or­
man yangını mevsimlerinde geçici ola­
rak yangın korucuları da işlendirilmiştir.
Saptamalara göre, bu dönemde teknik
ormancılık çalışmalarının 69, orman
koruma çalışmalarının ise 689 kişiyi bu­
lan bir personel kadrosuyla yürütülme­
sine çaba gösterilmiştir.
Sözkonusu dönemde, ormancılık ör­
gütünün çeşitli düzeylerinde görevlen­
dirilmiş kişilerin, özellikle etnik nitelik­
leri, dönemin ormancılık çalışmalarına
ilişkin gelişmeleri temellerini açıklıkla
ortaya koymaktadır. Tablo 1’de, çeşitli
yıllarda, ormancılık örgütündeki yöne­
ticiler, görevleriyle birlikte verilmiştir.
Öte yandan, 1878’de taşrada, çeşitli
vilayetlerde bulunan 36 müfettişten 21 ’i
şunlardır: Artin, Andon Tıngıryan,
Manok Çilingiryan, Milıran Ambarcı-
yan, Arslan Gül, İsarsom, Artin, Ra-
zi, Mois, Karabet, Kegork, Simon,
Mihran, Agop, Zaharyadis, Haçatur,
Kaliloz, Mihran, Agop Çakıryan, Agop
Serkis Anglidis.

ORMANLARDAN YARARLANMA: 19. yy’da Osmanlı Devletinin demiryolları ile ilgili yapmış olduğu sözleşmelerin birçoğu
sömürgeleştirme çaba/anmn uzantılarıydı. İlginç olan şey bu demiryollarının yapımı sırasında ormanlardan da yararlanma izninin
verilmesiydi. Rumeli Demiryolu Şirketi'ne verilen Silistre, Dobruca, Köstence ormanlarının işletme imtiyazı, bundan da önemlisi
Bağdat Demiryolu sözleşmesinde ormanlardan yararlanmaya ilişkin ağır koşullar bu tür sömürgeleştirme çabalarının örnek/eridir.
Bağdat demiryolunun başlamasında kampanya başmühendisi \feister l’aşa ’mn konuşması.
 1569
TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
T a n z i m a t ’ta n C u m h u r i y e t ’e O r m a n c ılık v e G e liş im i

Ormanlardan Yararlanma Biçimi: veya iskelede, muayyen bir müddet zar­ TABLO 1
Orman Nizamnamesi'nin yürürlüğe fında, kararlaştırılan şartlara tevfikan
konduğu yıllarda gündeme gelen geliş­ kerestenin teslimini taahhüd eder. Ve K im i Y ı l l a r d a O r m a n c ı l ı k
meler, ll. Meşrutiyet’e değin uzanan buna mukabil, kısmen aynen ve kıs­ Ö r g ü t ü n ü n Ç e ş itli
dönemdeki ormancılık çalışmalarının men nakden kendilerine bir pay veri­ D ü z e y le rin d e k i Y ö n e tic ile r
ayırdedici özelliklerini de açıklıkla orta­ lir ve hatta bedeli bilahare'tesviye olun­
ya koymaktadır. Sözgelimi, çeşitli bü­ mak üzere nakliyatta istihdam oluna­ 18 65 -186 7 Meclis-i Meabir
yüklüklerde orman parçalarının işletil­ cak hayvanlar da tüccar tarafından te­ Reis-i Evvel Aziz Paşa
mek üzere yerli ve yabancı özel girişim­ darik olunur. Bu avansların temettü Reis Vekili Tassy
cilere Mukavele ile satılması işlemleri, nisbeti ekseriya murabaha derecesine Üyeler Riter
en fazla 18. yy'ın son otuz yılında ya­ varır. Emvalin iskeleye muvasalatında Gordon
pılmıştır. Yine bu zaman kesitinde, tüccar, maltn fiyatından bizzat kendi­ Rüstem Bey
Hayri Bey
imparatorluğu sömürgeleştirme çabala­ sinin verdiği hisse-i öşrü, verdiği avans­ Hasan Efendi
rının bir uzantısı olan demiryolu yapı­ ları ve o/o 2, 2.5’u bulan faizleri tenzil Katip Cemi! Bey
mı sözleşmelerine ormaniann işletilme­ eder. Biryandan alıcıların kötü niyeti,
sine ilişkin yaptırımlara da yer verilmiş­ diğer taraftan köylülerin para ihtiyacı, 1868 Meclis-i Meabir
tir. Örneğin, 1864’te Rusçuk-Varna de­ köylünün daima borçlu kalmasından Reis-i Evvel Tassy
miryolunu yapacak şirkete Rusçuk ’un gayri bir netice vermeyecek surette va­ Reis-i Sani Riter
doğusu ile Balkan'ın kuzeyinde bulu­ ziyeti müşkülleştirir. Ve işte bu suret­ Üyeler Rüstem Bey
nan Mirî ormanlardan yol yapımı sıra­ ledir ki, faizcilik zincirleriyle bağlanan Hasan Rıza Efendi
sında gerek duyulacak keresteyi sağla­ halk kütleleri en koyu sefaletlere mah­ Katib-i Evvel Kostantin Efendi
maları için izin verilmiştir. 1870'lerde kum bir halde tüccarların esiri vaziye-
1869 Orman Meclisi
ise, Silistre, Dobruca- Köstence ve Ba- linde kalırlar. ”
neihas ormanları işletilmek üzere söz­ Re is Aristidi Bey
Öte yandan, bu dönemde, hazırlık Devamlı Üye Arif Efendi
leşmeyle Rumeli Demiryolu Şirketine çalışmaları, çoğunluk Fransız orm an­
Geçici Üye Simon
verilmiştir. Öyle ki, yöredeki köy hal­ cılar tarafından yapılan sözleşmelerle Bricogne
kının bu ormanlık alanlar içindeki köy pek çok verimli orman parçası, kısa ve Goço
baltalıklarından ticaret amacıyla yarar­ uzun dönemli sözleşmelerle yerli ve ya­ Shervaux
lanabilmesi için Şirket'e gerekli bedeli bancı girişimcilere satıldığına daha önce Karabet Efendi
ödemesi de öngörülmüştür. Demiryo­ de değinilmişti. Gerçekten de, Bricog-
lu şirketlerine çevredeki ormanların iş­ ne’nin 3.5 milyon hektar olduğunu söy­ 1870 Orman idaresi
letilmesi hakkının satılması uygulaına- lediği orman varlığından bu yolla sağ­ Reis Bedros Kuyumcuyan
larına en çarpıcı örnek, ünlü Bağdat lanan gelirin yıllara göre dökümü ya­ Reis-i Sani Arif Efendi
Demiryolu sözleşmesidir. 1902 tarihli pılan çalışmaların niteliğini açıklıkla Geçici Üyeler Bricogne
sözleşmenin 22. maddesine göre; “Şir­ ortaya koymaktadır. Tablo 2’de bu dö­ Simon
Shervaux
ket, demiryolu güzergâhının 20 km. küm verilmiştir. Karabet Efendi
çevresindeki, imtiyazı alınmamış bütün Gelirlerin sağlanmasında başvurulan
maden ocaklarının işletme hakkına sa­ yollar, dönemin ormancılık çalışmala­ 1873 Orman ve Maadin Meclisi
hip olacaktır. Şirket, hattın civarında­ rının yalnızca daha fazla gelir sağlama Reis Arif Efendi
ki ormanları ister odun kesmek, ister­ amacına yönelik olduğuna ilişkin yar­ Üye Rasih Efendi
se köm ür elde etmek amacıyla olsun, gıları pekiştirecek niteliktedir. Sözgeli­ Cemi! Bey
kullanabilecektir. "O rm ancı bilimada- mi, 1895’te vilayetlere gönderilen bir Karabet Efendi
ını Ali Kemal Yiğitoğlu, bu türden söz­ genelgeyle, her altı ayda bir yapılacak
leşmelerin yol açtığı gelişmeleri şöyle saptamalara göre en fazla gelir topla­ 1878 Orman ve Maadin idare-i
değerlendirmektedir: “Demiryolları ve yan üç “ Orman Meınuru” na başarı Umumiyesi
şoseler boyunca çıplak sahalardan baş­ belgesi verilmesi ve üstüste başarı bel­ Reis Münir Bey
ka bir şey görülmemesi, bu suretle iş­ gesi alabilenlerin de görevlerinde yük- Başmüfettiş Nazif Bey
letmeye açılan ormanların kısa yıllar seltilıneleri uygulaması getirilmiştir. Muhasebeci Cemi! Bey
Karabet Efendi
içinde tamamı ile istismar edildiğine, Sözkonusu dönemde, ormanlarda Sermühendis Bricogne
kayıtsız şartsız hususi menfaatlerin bu ağaç kesmeye ilişkin satış ve izinleri Mühendis Goço
işte her türlü devamlılığı nazarı itibare dört kümede toplayabilmek olanaklı. Montrichard
almadıklarına bir delildir.” Öte yandan, “ Sözleşmeli orman satışları” olarak Seyyar müfettiş Artin Efendi
yerli ve yabancı tüccarların, herhangi anılan uygulamada, ağaç kesimi yapı­
bir yolla işletmek, daha doğru bir söy­ lacak orman parçası belirlenip damga­ lemlerin yapılması yeterli görülmüştür.
leyişle kesmek üzere satın aldıkları or­ landıktan sonra ya açık artırma ya da 2. uygulama, çevre halkına, Orman
man parçalarını nasıl değerlendirdiği­ sözleşmeyle alıcılara satılmaktaydı. Sa­ Hakkı, Pul resmi adıyla anılan vergi­
ni Fransız ormancı Bricogne, anılan ra­ tışlar için, alıcının orman müfettişine ler alındıktan sonra, pazarda satmak
porunda açıklıkla ortaya koymaktadır: başvurması, bir gün içinde gerekli İn­ amacıyla, ağaç kesme, palamut örneği
“Tüccarlar bir mıntıka sakinleriyle, celemenin yapılması, hazırlanacak ra­ ikincil orman ürünü toplamaya izin ve­
meselâ bir dere havzasının halkıyla pa­ porun merkezdeki Fen Heyeti tarafın­ rilmesine ilişkindir. Bunun dışında, tek
zarlık eder ve halk da nehir kenarında dan uygun bulunması üzerine gerekli iş- tek ve hiçbir işleme tutulmadan pazar
1570
TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Tanzimat’tan C um huriyete Ormancılık ve Gelişimi

yerleri ve iskelelere getirilen işlenmiş ya lığındaki ilk ilmî ve teknik adımların lunmaktadır. Sözgelimi, 1908-1920 dö­
da işlenmemiş orman ürünlerine yöne­ atıldığı devredir. Teknik eleman yetiş­ neminin ikinci yarısında, bu kez, önce
lik olarak, Ondalık Memurları tarafın­ tirilmesi maksadıyla ormancılık tahsil Avusturyalı, sonra da Alman orman­
dan yapılagelen Perakende Kesim uy­ durumunun ıslahı, A vrupa’ya talebe cıları ülkeye çağrılmış, ormancılığa iliş­
gulaması sözkonusudur. 4. satış ya da gönderilmesi ve ormanların fennîşekil- kin yasal ve kurumsal düzenlemeler
izin biçimini de, köylülerin, kendi ge­ de işletilmesi hakkında kanun çıkarıl­ arasında belirleyici ya da yönlendirici
reksinmelerini karşılamaları için hiçbir ması bu devrenin karakteristik çalışma­ olmuşlardır.
vergi vb. bedel alınmadan aldıkları ya­ larını teşkil eder. ” Gerçekten, Cumhu­ Yasal Düzenlemeler: Cumhuriyet ön­
rarlanma izinleri oluşturmuştur. riyet öncesi dönemin ormancılığına iliş­ cesi dönemde yasa niteliğindeki ilk dü­
Öte yandan, gerek 1861 tarihli Ni­ kin gelişmeler, özellikle de, yasal düzen­ zenleme Hoca Ali Rıza Efendi tarafın­
zamname ve Şartname layihaları, ge­ leme çabaları görevli olarak en yoğun dan hazırlanan Orman ve Mer’a Kanun
rekse 1869 tarihli Orman Nizamname­ bir biçimde bu on yıllık dönemde gel­ Tasarısı olarak, 1910’da gündeme gel­
si ve çeşitli tarihlerde çıkarılan Tebliğ, miştir. Öte yandan, doğal olarak, bu miştir. Orman ve Maadin Okulu’nda
Talimatname ve Tenbihname vb. ile or­ gelişmelerin gündeme gelmesiyle, yaşa­ öğretmenlik ve yöneticilik, Orman He-
manların korunması, hatta yeni orman­ mın öteki alanlarında gözlenen gelişme­ yet-i Fenniyesi başkanlığı görevlerini
ların yetiştirilmesine yönelik çabalara ler arasında da çarpıcı bir koşutluk bu­ üstlenmiş olan Hoca Ali Rıza Efendi,
girildiği de söylenebilir. Sözgelimi, Ni­
zamname layi hasının 1Ove özellikle de
19-68. maddeleri, şartname layihasının
19-29. maddelerinde,Orman Nizaınna-
mesi’nin 27-52. maddelerinde,otlatma
başta olmak üzere, izinsiz orman ürü­
nü toplamak, orman ağaçlarına zarar
vermek, orman yangını çıkarmak vb.
sakıncalı eylemler sayılmış, cezaları sı­
ralanmıştır. Ayrıca, örneğin Şartname
layihasının 25. maddesinde olduğu gi­
bi, ağaç kesme sözleşmelerinde, yeni­
den ağaç yetiştirilmesi zorunluluğunu
getiren yaptınmlara yer verilmiştir. Bu
dönemde, orman ya da ağaç yetiştiril­
mesine yönelik bireysel çabalara da
rastlanmaktadır. Sivas Valisi Halil Rı­
fat Paşa’nın çabaları, bu bağlamda
özellikle arnlmaya değer: Halil Rıfat
Paşa, 1880’lerde, vilayet halkına ya­
yımladığı tembilınamelerle, her köyde
her köylünün, kaç parça tarlası varsa
hepsinin de dört köşesine ve kenarları­
na, kendi arazisinin bir dönümlük par­
çasına tohum ekme ya da fidan dikme
yoluyla ağaç ve orman yetiştirmesini
sağlamaya çalışmıştır. Orman yetiştir­
me bağlamında sayılabilecek bir başka
tekil olgu da, 1894’te, Orman Mektebi
öğrencilerinin fidan dikme ve tohum
ekme yoluyla orman yetiştirme amacıy­
la yapılacak uygulamalı eğitim çalışma­
larında kullanmak üzere, İstanbul Hal-
kalı’da, bir orman fidanlığı ile bir or­
manın yetiştirilmesine ilişkin “ Sâdaret
Tezkeresi” dir. Ne var ki, etkin bir ör­
gütlenmeye geçilmemesi, bu türden ça­
baların, çoğunluğu deyiş yerinde ise,
kâğıt üzerinde kalmıştır.
İLK YÖNETİCİ: “Orman ve Maadin”, ‘‘Halkalı Ziraat’’, “Halkalı Ziraat ve
II. Meşratiyet-Cumhuriyet Ormancılık Mekteb-i Alisi” ile “Orman Mektebi”nde kırk y!ı aşkın bir süre
Dönemi öğretmenlik, Orman Fen Heyeti Reisliği ve Orman Genel Müdürlüğü yapan, ilk ulusal
orman yasa taslağını hazırlayan, İttihat ve Terakki yanlısı olarak bilinen Hoca Ali Rıza
Ormancı bilimadamı Mazhar Diker, Efendi, 1908 Devrimi ile birlikte, “Orman Genel Müdürlüğü”ne dönüştürülen
1908-1920 dönemini, özetle, şöyle de­ ormancılık örgütünün ilk yöneticisidir. Hacı Ali Rıza.
ğerlendiriyor: ‘‘imparatorluk ormancı­

TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Tanzimat’tan Cum huriyete Ormancılık ve Gelişimi
daha önce, bu tasarı kesinleşinceye de­
ğin uygulanmak üzere, 1910 Temmu-
zu'nda, Orman veM er’aK anunu’nun
Neşir ve İlanına Kadar Ormanlarda
Tatbik Edilmek Üzere 14 Maddelik Ta­
lim atı yürürlüğe koymuştur. Talimat
ile, devletin sınırları içindeki ormanlar­
da yapılagelen yararlanmalardan, ola­
naklar elverdiğince daha fazla pay alın­
ması hedeflenmiştir. Talimat, Orman
Rantı olarak da tanımlanabilecek bir
uygulamaya ilişkin 3. maddesiyle,
Cumhuriyet dönemi ormancılığında or­
man ürünleri fiyatlarının belirlenmesi­
ne Tarife Bedeli adıyla katılan bir pa­
yın belirlenme biçimine açıklık getirmiş­
tir. Öte yandan, 1869 tarihli Orman Ni-
zamnamesi'nin 1895'te değiştirilen 6.
maddesini yeniden gündeme getirmesi,
Talimatın, dolayısıyla da dönemin or­
mancılığı yönünden önem taşıyan bir
gelişmedir. Sözkonusu maddeye göre,
ı ormanlardan her yıl satılacak ağaçların,
ancak, önceden orman fen memurları
tarafından saptanması, işaretlenmesi,
özelliklerinin tutanaklara geçirilmesi,
satış bedellerinin ilan yoluyla duyurul­
ması, satışı yapılanların da devlet dam­
gasıyla damgalandıktan sonra kesilmesi
koşulu yeniden yürürlüğe konmuştur.
Talimat, köylülerin, ormanlardan ya­
pacağı yararlanmaların üst sınırları ve
koşullarını da belirlemiştir. Bu yanıy­
la, Talimat, köylülerin, serbestçe yapa-
geldikleri her türlü yararlanmayı, en
azından nicelikleri yönünden önemli öl­
çülerde kısıtlayan ilk düzenleme olarak
değerlendirilebilir. Aynı yıl, Ormanla­
rın Muhafazası ve İnzibatına Dair Ku­
ra veKasabat Ahalisine Tembihname
adıyla çıkanlan bir uyarı ile birlikte ele
alındığında, Talimat'ın, Hoca Ali Rı­
za Efendi'nin ülke ormanlarımn korun­
ması ve tekniğine uygun olarak işletil­
mesi çabalarının boyutları daha kolay
kavranabilecektir. Tembihname, dev­
let ormanlarıyla köy baltalıklarının tü­
münde, özel ormanların ise, tarım ya­
pılacak kesimi dışındaki yerlerinde tarla
ve otlak yapmak amacıyla ağaç kesil­
mesi, yakacak odun elde etmek üzere
ağaç dallarının kesilmesi yasaklanmış­
tır. Ayrıca, köylülerin kendi gereksin­
melerini karşılamak ya da satmak ama­
cıyla ağaç kesmeleri de, ancak, belirle­
nen süre içinde bitirilmek koşuluyla or­
man fen memurlarının iznine bağlan­
mıştır. 1911 Eylülü'nde yürürlüğe ko­
nan K öy Baltalıklarının İdaresine Dair
Nizamname Layihası ise, köylülerin,
köyleri için ayrılmış ormanlardan ya­
rarlanm a koşulları, bu kez, tüm ayrın­
tılarıyla belirlenmiştir. Dahası, bu La­
yiha, köy baltalıklarından, geliri, köy­
lerinin çeşme, okul ve camiler ile me­
zarlığının yapım, onarım ve bakımı
amacıyla kullanılmak üzere yararlanma
olanağı da getirmiştir.
Dönemin ormancılığına, ormanların
korunması ve ormancılık çalışmalarının
tekniğine uygun olarak yapılmasına yö­
nelik yeni boyutlar kazandıran Hoca
Ali Rıza Efendi'nin yasa niteliğinde ilk
düzenlemeyi, Orman ve M er’a Kanunu
Esbabı Mucibe Layihası olarak 1910'-
ların başında gündeme getirdiğine da­
ha önce değinilmişti. Ormancılık yazı­
nına, Hoca Ali Rıza'nın yaşamöyküsü
ve çalışmalarını içeren yapıtı kazandı­
ran Halil Kutluk ve Kerim Yund'a gö­
re, tasarı, daha önce çıkarılan nizam­
name ve talimatnamelerle karşılaştırıl­
dığında, çok yetkindir: Tasarının en
önemli yanı ise, başka ülkelerdeki or­
man yasalarının bir çevirisi olmaması,
halkın gelenek ve göreneklerine uygun
bir içeriğe sahip olmasıdır. Ne var ki,
sürdürülen yoğun çabalara karşın bu
ulusal tasarı, Bakanlar Kurulu'ndan ge­
çirilerek Meclis'e sunulmasına karşın
yasalaşmamıştır.
Hoca Ali Rıza'nın emekli olarak ör­
gütten ayrılmasını izleyen yıllarda, dö­
nemin ormancılığında köktenci sayıla­
bilecek nitelikte yeni yönlendirmeler
gündeme gelmiştir: Siyasal alandaki de­
ğişme ve gelişmelerin doğal bir uzantı­
sı olarak, ülkenin ormancılık çalışma­
larının, bu kez, Avusturya-Macaristan
ve Almanya'dan gelen ormancılar ta­
rafından yönlendirildiği gözlenmekte­
dir. 1914'te, Tevfik Ortaç'ın Orman
Genel Müdürlüğü döneminde, ilk ola-
I-ak Avusturyalı Hofrat Veith'in getiril­
mesini izleyen bir yıl içinde, Almanya,
Avusturya-Macaristan'dan sekiz or­
mancı “ uzman” getirilmiştir. Bu uz­
manların da katılımıyla yapılan çalış­
malar sonunda, ülkede ilk orman ame-
najman heyetleri oluşturulmuş, özellik­
TABLO 2
Ç e ş itli Y ılla r d a O r m a n G e lirle ri
Yıllar Miktar (Kese)
1868-1869 1.200
1869-1870 1.800
1871-1872 2.000
1872-1873 2.600
1571
le de Veith'in çabalarıyla; 1917'de Or­
manların Usulü İdare-i Fenniyeleri
Hakkında 9 Maddelik Kanun, sonra da
Ormanların M uvakkat İşletme Planla­
rının Suret-i Tanzimine Dair 10 Mad­
delik Tarif name hazırlanarak yürürlü­
ğe konmuş, 1919'da da Devlet Orman­
larına A it Amenajman Talimatnamesi
çıkarılmıştır. Ayrıca, yine bu dönem­
de, Avusturya-Macaristan, Bulgaristan
ve Fransa'daki orman yasalarından
esinlenerek, bir de Orman Kanunu
adıyla yeni bir yasa tasarısı hazırlan­
mış ve 1918'de Meclis'e sunulmuştur.
H. Veith'in hazırlanmasında katkısı
olduğu Orman Kanunu da yasalaştırı­
lamamıştır. Ancak, öteki yasal düzen­
lemeler, özellikle de 9 Maddelik Kanun,
Cumhuriyet döneminde, ancak 1937'de
çıkarılabilen Orman Kanunu'na değin
tüm ormancılık çalışmalarının tekniği­
ne uygun olarak yapılabilmesinin yasal
dayanakları olarak yürürlükte kalmış­
tır. 9 Maddelik Kanun, özel kişilerin
mülkiyetindekilerle köylere ayrılmışla­
rın dışında kalan tüm ormanlarda ya­
pılacak çalışmaları kapsayacak biçim­
de hazırlanımştır. Önceki düzenleme­
lerden farklı olarak, Koru ve Baltalık
olarak teknik yönden iki ayrı kümede
topladığı ormanlardan yararlanma ça­
lışmalarının işletme planlarına dayan­
dırılması koşulunu getirmiştir. Ticaret
ve Tarım Nezareti'nin irnzasıyla 1917
Mayısı'nda yayımlanan bir genelgede
yasanın amacı; “ ...Osmanlı ülkesinde
ormanların yönetiminde geçerli olan
düzensiz kesime son verilerek, orman­
lardan her yıl eşit ve belirli miktarda,
devamlı gelir alm ak” biçiminde belir­
tilmiştir. 9 Maddelik Kanun'un 3. mad­
desi uyarınca, Ticaret ve Ziraat Neza­
reti tarafından hazırlanacak olan Ame-
najman Talimatnamesi ise, 1. madde­
sinde belirtilen amacına uygun olarak,
gerçekten, çalışmaların, ormanların de-
v^arnlılığinı sağlama yönünden öncelikle
yerine getirilmesi koşullan içerektedir.
Önceki dönemde oldu gibi, ülkenin
Yıllar Miktar (Kuruş)
1888 9.962.840
1889 18.161.448
— —
1900 22.610.618
1906 32.203.960
1572
TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Tanzimat’tan Cum huriyete Ormancılık ve Gelişimi
içinde bulunduğu ekonomik, siyasal,
özellikle de savaş koşulları içinde, bu
düzenlemeler ülkenin her yanında ye­
terince yaşama geçrilememiştir.
Kurumsal Düzenlemeler; Dönemin
en önemli düzenlemelerinden biri ola­
rak, Merkezde, Orman ve Maadin ve
Ziraat Nezareti’ne bağlı olarak etkin­
likte bulunan Orman Heyet-i Fenniye-
si’nin, 1908 devrimini izleyen ay için­
de Orman Müdüriyet-i Umumiyesi’ne
dönüştürülmesi ve yöneticiliğine de İtti­
hat ve Terakki yanlısı olarak tanınan
Hoca Ali Rıza Efendi’nin getirilmesi sa­
yılabilir. Yeni düzenlemeyle birlikte or­
mancılık örgütlenmesi, açık adıyla da
Orman Müdüriyet-i Umumiyesi’nin ye­
ni yapısı aşağıya çıkarılmıştır:
Merkez
a) Orman Heyet--i Fenniyesi
— Orman Genel Müdürü
— 4 Genel Müfettiş
— 4 Genel Müfettiş Yardımcısı
b) Muhasebe Kalemi
c) Tahrirat Kalemi
YA BANCI
ORMANCILAR:
1910’larda ülkedeki
ormancılık çalışmaları,
Almanya ve Avusturya-
Macaristan
imparatorluklarından gelen
ormanetlann da
yönlendirmeleriyle
gerçekleştirilmiştir. Bu
ormancılardan biri de Dr.
Bauer'dir. Dr. Bauer,
1917’de “Orman Mekteb-i
Âlisi”nde öğreticilik
yapmıştır.
Taşra
a) Orman Müdürleri
b) Orman Müfettişleri
c) Ketebe
d) Orman Fen Memurları
e) Mesaha-i Eşcar (Ağaç Ölçme)
Memurları
f) Cibayet Memurları
g) Serbekçiler
h) Bekçiler
i) Harita Memurları
1913 sonlarında merkezdeki örgüt­
lenme; orman genel müdürü ile yöne­
timindeki Memurin, Amenajman, Büt­
çe ve Teftiş şubelerinden oluşacak bi­
çimde değiştirilmiştir. Merkez örgüt,
1908 öncesi dönemdeki işlevini, Cum-
huriyet’e değin sürdürmüştür. Farklı
olarak taşrada, her vilayette, tüm işlem­
lerden sorumlu Orman Müdürleri gö­
revlendirilmiştir. Orman Müfettişleri
ise, orman müdürlerinin gerekli gördü­
ğü denetleme çalışmalarını üstlenmişti.
Ketebeler ise, her orman müdürlüğün­
de görevlendirilmiştir. Kaza merkezle-
rinde yerleşik olan Orman Fen Memur­
ları ise ağaç kesimine ilişkin işlerin or­
mancılık tekniğine uygun olarak yapıl­
masını sağlamak, sorumluluk alanı
içindeki Muamelat ve Cibayet memur­
larının çalışmalarını denetlemekle gö­
revlendirilmiştir. Bunların dışında,
Mesaha-i Eşcar Memurları, Orman Fen
Memurları’nın bulunmadığı yerlerde,
onların görevini; Muamelat Memurla­
rı, çalışmalara ilişkin kayıt, hesaplama,
açık artırma duyurusu ve satışlarının
yapılması; Cibayet Memurları, orman
ürünleri için gerekli taşıma belgelerinin
düzenlenmesi, vergilerin alınması ve
alındı belgelerinin hazırlanması; Ser-
bekçiler ise, kendilerine bağlı bekçileri
denetlemek, gerektiğinde ormanların
korunması çalışmalarına katılmak,
köylülerin gereksinmeleri için kesebile­
ceği ağaçları belirlemek, izin belgeleri­
ni düzenlemek; Bekçiler, ormanları ko­
rumak ve Harita Memurları da, görevli
oldukları vilayet sınırları içindeki dev­
let ormanlarının ayrılma ve sınırlandır­
ma çalışmalarını yapmak, yönetsel ve
teknik haritalarını düzenlemekle görev­
lendirilmişlerdir.
1914’te, ormanların korunmasını
sağlamak üzere yeni bir örgütlenmeye
gidilmiş, Fransız askeri ataşe Saro’nun
yönlendirmesiyle ordunun bir parçası
olarak Orman Jandarma örgütü kurul­
muş, İstanbul Kâğıthane’de bir de Or­
man Jandarma Mektebi açılmıştır. Or­
man Jandarrnası’nın, her orman mü­
dürlüğünde, orman varlığının önemine
göre, bölük-takım-karakol düzeni için­
de örgütlenmesi öngörülmüştür. Or­
man Jandarm a Mektebi, kısa bir süre
sonra kapatılmış yerine, Veith’in öne­
risiyle, 1915’te Orman Ameliyat Mek­
tebi kurulmuştur.
Ormanlardan Yararlanma Biçimi:
Dönem boyunca, üstyapıya ilişkin dü­
zenlemelerin yanısıra, ormanlardan
sağlanan gelirin artırılmasına da çaba
gösterilmiş, 1916-1917 yıllarında Avus­
turya’dan getirilen beş orman amenaj­
man mühendisiyle yedi yerli orman mü­
hendisinden ilk amenajman heyeti oluş­
turulmuş ve Adapazarı’nın Hendek na­
hiyesinde 7.1 47 hektarlık bir ormanlık
alan için Mustafa Şeref Ormanı Ame­
najman Planı adıyla ilk amenajman
planı hazırlanmıştır. Bu arada, yine ilk
kapsamlı Orman İstatistiği, I 910’da ya­
yımlanmıştır. I 906-1907 yıllarında ya­
pılan hazırlık çalışmalarının sonuçlarını
içeren Orman İstatistiği’ne göre ülke­
deki ormanların çeşitli mülkiyet biçim-

TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Tanzimat’tan Cum huriyete Ormancılık ve Gelişimi
lerine dağılmaları Tablo 3’te verilmiş­
tir.
Il. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e de­
ğin uzanan yaklaşık on yıllık arada da
ormanlar, yerli ve yabancı özel girişim­
ciler tarafından ihalede satın alınarak
işletilmiştir. Sözgelimi, 1908-1911 Tem­
muz aralığında 1.343 Milyon m ' keres­
tenin yapıldığı 27.800 bin kantar odu­
nun elde edildiği 15 satışın yapıldığı
saptanmıştır. I. Dünya Savaşı nedeniy­
le, bu yolla yapılan satışlarda azalma­
lar olduğu gibi, 1908-1920 orman ürü­
nü hasadı ve orman gelirlerine ilişkin
ayrıntılı bilgiler de bulunamamıştır. Öte
yandan, bu arada, orman yetiştirme ça­
lışm alarına da devam edilmiştir.
191 1’de, Kayseri’nin Kızlarpınarı yöre­
sinde 7.500 dönümlük bir alanda fidan
dikme yoluyla orman yetiştirilmesi için
bir Talimatname çıkarılmıştır. Yine
191 1’de çıkarılan Köy Baltalıklarının
İdaresine Dair Nizamname Layihası da,
sözgelimi 6. maddesinde olduğu gibi,
köylülerin; baltalıklarının iyileştirilme­
si, verimli ağaç yetiştirilmesi amacıyla
YURTDIŞINDA
ÖĞRENİM: II.
Meşrutiyet 'ten sonra
yetiştirilmek üzere
yurtdışına da öğrenci
gönderilmiştir. Yurt dışına
gönderilen ilk
ormancılardan Asaj Cemal
Efendi, ülkeye dönüşünde
"Orman Mektebi"nde
öğretmenlik yapmış, genç
yaşta ölümü üzerine, o
yıllarda yayımlanan
"Toprak" dergisi, özel bir
sayı hazırlamıştır. Derginin
ilgili 8. sayısı.
seyrek ağaçlı ya da ağaçsız yerlere fi­
dan dikmek ya da tohum ekmekle yü­
kümlü tutulmuşlardır 1912’de tüm vi­
layetlere gönderilen bir Tahrirat-ı Umu-
ıniye’de ise; önemli servetlerden biri
olan orm anlaın pek çok vilayette çe­
şitli nedenlerle yok edildiği ya da verim-
sizleştirildiği belirtilerek, 4-5 dönümlük
bir tarlanın geçici olarak kiralanarak
orman fidanlığına dönüştürülmesi, fi­
danlık için bir bekçinin görevlendiril­
mesi istenmiştir.
Sonuç
Türkiye’de ormanlardan yararlanma
biçimine belirli bir düzen getirilmesine
yönelik çalışmalar, Tanzimat’la birlikte
başlatılmıştır. Daha önceleri, ülkedeki
ormanların çok büyük bir kesimini
kapsayan Cibal-i Mübaha orm anlar­
dan, hemen herkesin hiçbir kısıtlamayla
karşılaşmadan, dileğince yararlanabili­
yordu. Ancak, saptanabildiğinde, tica­
ret amacıyla yapılan her etkinlik için ol­
duğu gibi, ormanlardan yararlanmadan
da vergi alınabilmekleydi. Öte yandan,
1573
verimli ormanların bir kesimi de impa­
ratorluğun Tersane ve Tophanelerinin
gereksinmesim karşılamak üzere ayrıl­
mıştı. Bunların dışırn:la, köy ve kasaba­
ların kullanımlarına bırakılmış olanlar­
la vakıflara ve özel kişilerin mülkiye­
tinde bulunan ormanlar da vardı. Bu
başıboş yararlanmaya bir çekidüzen
verilmesi, daha çok da devlet hazinesi-
ne daha fazla gelir sağlama sorunu ilk
kez Tanzimat’la birlikte gündeme gel­
miştir. Tanzimat’tan Cumhuriyete de­
ğin uzanan dönemin ormancılığı, II.
Meşrutiyet öncesi ve sonrası dönemler­
de farklılıklar göstermektedir: Tanzi­
m at’tan II. Meşrutiyet’e değin geçen
yaklaşık yarım yüzyıllık zaman kesitin­
de, ormancılık çalışmaları, yalnızca, or­
manlardan daha fazla gelir sağlanabil­
mesine yönelik olmuştur. Bu devrede,
ormancılık çalışmaları, 1850’lerde ülke­
ye gelen Fransız ormancılarca yönlen­
dirilmişti. II. Meşrutiyet’ten Cumhuri­
yet’e değin geçen on yıllık zaman kesi­
tinde ise, gelir sağlama amacının yanı-
sıra, ağırlık, ormancılık çalışmalarının
tekniğine uygun olarak yapılması, bu
yolla ormanların devamlılığının sağlan­
masına verilmiştir. Yine bu devrede,
özellikle Hoca Ali Rıza ’nın başlattığı
yasal düzenlemeler, ağırlıkla, çalışma­
ların tekniğine uygun olarak yapılma­
sını amaçlamıştır. Devrenin ikinci ya­
rısında ise, çalışmaların yönlendirilme-
TABLO 3
1910 T a rih li O rm a n
I s t a t i s t i ğ i ’n e G ö r e
O sm an h İm p a ra to rlu ğ u n d a
O r m a n V a r lığ ı
Ormanlık Alan
Mülkiyeti______________ Hektar %
Devlet 7.7 50.13 2 88.03
Vakıflar 107.295 1.22
Kasaba ve köyler 146.423 t.6 6
Ö zel kişiler 5 3 9.47 3 6.13
Mülkiyeti tartışmalı 260.442 2.96
TOPLAM 8 .8 0 3 .7 6 5 1 0 0 .0 0
Kaynak: Asmaz, Hasan; "Orman istatistikleri­
nin Tarihçesi". Türk Ormancılığı Yüzüncü Ted­
ris Yılına Girerken, 185 7-195 7, Türkıye
Ornıancılar Cemiyeti . Ankara. 195 7, s 116 .
1574
TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Tanzimat’tan Cum huriyete Ormancılık ve Gelişimi
sinde, bu kez, Almanya ve Avusturya-
Macaristan’dan getirilen ormancılar et­
ken olmuştur.
Tüm çabalara karşın Tanzimat’tan
Cumhuriyet’e değin geçen yaklaşık bir
yüzyıl boyunca, ülkedeki ormanların
önemli bir kesiminin vok edilmesinin
önüne geçilememiştir. Ormancı bilim-
adamı Ali Kemal Yiğitoğlu’nun anla­
tımıyla söylenirse; ‘‘Türkiye’de orman­
cılığın oluş tarihi yazılmak istenirse,
onun, bir orman yıkım tarihinden baş­
ka bir şey olmadığı görülür. Önce, bu
tarih şöyle nitelendirilebilir: Türkiye’­
de ormancılık, ulus iktisadının bağım­
sız bir parçası olarak ele alınmadığın­
dan, ormanlar da birdoğa olarak geli­
şigüzel kullanılmıştır” denilebilir. D
Tanzimat’tan Sonra Orman Yıkımı ve Çevre Tahribi
Yakın tarihimizde Tanzimat'tan
Cumhuriyet'e kadar uzanan dönem­
deki orman yıkımları, kökü çok eski­
lere giden uzun bir sürecin belirli ve
oldukça duyarlı bir kesitini kapsar. El­
deki verilere göre tarihöncesi dönem­
lerden Osmanlıların son zamanlarına
kadar birbiri ardısıra gelen birçok kül­
türün, yaklaşık üçbin yıllık yıkımının
ürünü olarak Tanzimat'ın devraldığı
bu olgu; aynı dönemdesorunlarlaörü-
lerek, doruğa tırmandırılan “olumsuz
bir miras” olma özelliğini daima canlı
tutmuştur. Özellikle öncekilerle karşı­
laştırılacak olursa, etkin bir orman yı­
kımını sergileyen Tanzimat dönemi, ül­
ke ormancılığında gerçek ormansız­
laşmanın yeni açılımlara sürüklendiği
bir aşama olarak da ayrı bir önem ta­
şır. Kuşkusuz Tanzimat'ı hazırlayan
değişik etkenlere paralel olarak, aynı
dönemde ormanların içinde bulundu­
ğu koşulları ve orman yıkımlarını da
hazırlayan ve imparatorluğun, siyasal,
sosyal, ekonomik ve coğrafi yapısın­
dan kaynaklanan çeşitli nedenler var­
dı. Bu nedenlerin kavranmasında,
özellikle Osmanlı imparatorluğumun
İslâm dünya görüşüne dayalı "Teok­
ratik Devlet Modelinin” ortaya koydu­
ğu ve her yönüyle kendine özgü nite­
likler gösteren "Osmanlı Dirlik
Düzeni” ve bu düzen içinde biçimle­
nen ormancılığın yapısı ve işleyişi ana
çıkış noktasını oluşturmaktadır.
Bilindiği gibi, “Osmanlı Dirlik Düze­
ni'' 16. yy sonlarıyla 1 7. yy başların­
KAYNAKÇA
□ ASMAZ Hasan, “Orman İstatistiklerinin Ta­
rihçesi”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yı­
lma Girerken, 1857-1957, Ankara
□ BRtCOGNE A., Türkiye'de Ormancılık Heyeti
(Çeviren Fahri Bük), İstanbul, 1940
O ÇAĞLAR Yücel, Türkiye’de Ormancılık Po-
. litikası (Dün), Ankara, 1979
□ DtKER Mazhar, Türkiye’de Ormancılık Diin-
Bugün-Yarm. Ankara, 1947
□ KUTLUK Halil, Türkiye Ormancılığı île İlgili
Tarihi Vesikalar, 893-1339 (1487-1923) Anka­
ra, 1967
□ KUTLUK Halil, Türkiye Ormancılığı îleîigili
Tarihi Vesika/ar, 1202-1341 (1787-1925), An­
kara, 1967
□ KUTLUK Halil, “Fransız Ormancılar Nasıl
Getirildi, Orman Mektebi Kimlerin isteğiyle ve
Ne Suretle Açıldı?” Türk Ormancılığı Yüzün­
M.TEVFİK PEHLİVANOĞLU
dan itibaren yavaş yavaş çözülmeye
ve giderek üretim ilişkilerinde bazı de­
ğişimler ortaya çıkmaya başlamıştır.
Tanzimat'la birlikte bu olgu daha da
keskinleşmiş, gelişen olayların da ağır
baskısıyla birtakım reformlar kaçınıl­
maz hale gelmiştir. Dolayısıyla bu dö­
nem yönetimleri çöküşün dikte ettiği
perişan durumu, çetişli gerekçelere
bağlanan kimi ıslahat önlemleriyle bir
bakıma onarmak zorunda kalmışlar­
dır. Tanzimat Dönemi orman yıkımla­
rı ve ormancılığını da, imparatorluğun
gösterdiği bu zorunlu değişim süre­
cinden soyutlama olanağı yoktur. Bu
bakımdan konunun bir bütün içinde
kaynağına inilerek açıklanabilmesi
amacıyla, Tanzimat Dönemi yıkımları­
na girmeden önce, eski duruma göz-
atmakta yarar vardır.
Tanzimat’tan Önceki Durum
Eski dönem ana hatlarıyla incelene­
cek olursa, Ortaçağ İslâm Dünyası ­
nın temel felsefesi ve eğilimleriyle bü­
tünleşen “dinsel devlet anlayışı” çer­
çevesinde, Osmanlı için ormanların
ancakTanrının insaneğluna bahşettiği
bir nimet ya da herhangi bir değal kay­
nak olmaktan öte bir anlamı bulunma­
dığını görmekteyiz. Aynen madenler,
su ve hava gibi ormanlar da; yalnızca
çeşitli amaçlar için kullanılmak ve
ürünlerinden yararlanılmak üzere var
olan Tanrı vergisi bir bitki topluluğu ya
da dağı taşı kaplayan bitmek tüken-
rnek bilmez bir ağaç denizinden baş­
Anka­
cü Tedris Yılına Girerken, 1857-1957,
ra, 1957
□ KUTLUK Halil, “Türkiye'de Yabancı Orman­
cılar’’
□ TOYGAR Siirevva, Eski ve Yeni Hükümlerine
Göre Orman Anlamı ve Ormanların Mülkiyet
Bakımından Bölüniişü, İstanbul, \964
□ TUNÇSİPER M.Nedim, Türk H ukuk Tarihi,
İdare Hukuku ve Medeni Hukuk Muvacehesin­
de Orman Mevzuatımız ile İlgili Araştırmalar,
İstanbul, \964
LJ YİĞİTOĞLU Ali Kemal, Türkiye’de Orman­
cılığın Temelleri, Şartları ve Kuruluşu, Anka­
ra, 1936
□ YİĞİTOĞLU AÜ Kemal, Türkiye İktisadiya­
tında Ormancılığın Yeri ve Ehemmiyeti, Anka­
ra, \94\
□ YUND Kerim, “Ormaııcılı&mızın Kuruluşun­
dan Beri Ba^andı^ Nezaretler ve Bunun Ba­
şındakiler” , Türk Ormancılığı Yüzüncü Ted-
Yılına Girerken, 1857-195 7, Ankara, 1957
ka bir şey değildir. Ormanların tek ış-
levi devletin ve haikın (padişahın ve
kullarının) gereksinmelerini karşıla­
maktan ibarettir. Bunu aksatmadan
yürütebilmek içinse, onları gerekli ku­
ral ve statülere bağlamak yeterlidir.
Özellikle ormanların yok olup olmama­
sı ya da tükenip tükenmemesinden
çok, mevcut düzenin işlerliğine uygun
bir yapı içinde sözkonusu işleve dö­
nük orman kullanımlarını gerçekleştir­
mek önemlidir. Bu bakımdan çeşitli
durum ve amaçlar için değişik kural
ve kısıtlamaların getirilmesi, ayrıcaor-
manların mülkiyet açısından belirli sta­
tülere bağlanarak, Osmanlı Ormancı­
lığımın da varlık alanı bulması; aslın­
da bu düşünce sistemi ve yaklaşım­
ların doğal sonucu olarak biçimlen­
mektedir. Ne var ki, böylesi bir olu­
şumda ormanları düzenli işletilen ye-
nileııir bir kaynak olarak görmek ve
kesilenlerin yerine doğal ya da yapay
yollarla yenilerini yetiştirerek, onların
sürekliliğini sağlamak gibi ilkelerin yeri
yoktur. Yani Osmanlıda ormanların
sürekliliğini değil, padişah ve kulları­
na iiişkin imparatorluk etkinliklerinin
sürekliliğini hedefleyen ve tekyanlı ya­
rarlanmayla belirli durumlarda ancak
yararlanmayı güvence altına alabilmek
amacıyla koruma bilincinden ileriye
gitmeyen bir ormancılık sözkonusu-
dur. Bir başka anlatımla eski dönem­
de imparatorluğun mevcut tüm or­
manlarını kapsamayan. devletce ör­
gütlenmiş sınırlı ve resmi nitelikte bir
 1575
TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Tanzimat’tan Sonra Orman Yıkımı ve Çevre Tahribi

ormancılıkla ayrıca ülke genelinde çok fından da koruma ve üretim işleri yü­ ğinde el atılacak sıradan bir “ rezerv
geniş alanları içeren örgütsüz ve ser­ rütülmeye başlanmıştır. Böylece, da­ alan'' olmaktan başka bir anlam taşı­
best bir orman kullanımı geçerlidir. ha önce de dedinildiği gibi sınırlı ve mamakta ve bunun dışında herhangi
O günkü "Osmanlı Dirlik kısmî bir nitelik taşımakla birlikte, bir değeri bulunmamaktadır. Dolayı­
Düzeninin” kuruluş ve işleyişine gö­ imparatorlukta ormancılıkla ilgili bili­ sıyla bu ormanların daima devlet ya­
re ortaya çıkan bu yapılaşma içine"!, nen örgütlenme de gerçekleştirilmiş rarlanmalarına da açık tutulacak şe­
birçok kaynağın belirttiği gibi orman­ olmaktadır. kilde “ reayanın” kullanımına bırakıl­
ları tümüyle denetimden uzak tutan Bundan sonraki gelişmeler impara­ ması ve bunu gerçekleştirecek esnek
'mutlak başıboş'' bir ormancılık etkin­ torluğun gösterdiği dedişim sürecine ve belirsiz bir statünün biçimiendiril-
liğinin geçerli olduğunu ileri sürmek, paralel bir çizgi izler. Burada esas mesi en uygun çözüm olarak ortaya
yine de pek mümkün değildir. Çünkü olan başlangıçtan Tanzimat'a kadar çıkmaktadır. Nitekim gelişme ve iler­
imparatorlukda toprağın temel üretim kendi koşulları içinde sistemle uyum­ leme dönemlerinde bu statü kendi
aracı olması ve üretim ilişkilerinin bu lu bir gelişme gösteren eski ormancı­ mantıksal tutarlılığı içinde fazlaca pü­
üretim aracı üzerindeki mülkiyetin ni­ lığın; gerçekte orman yıkımları açısın­ rüz yaratmadan yürümüştür. Ancak
teliğine göre biçimlenmesi, ormancı­ dan ne getirip, ne götürdüğünün doğ­ gerileme döneminden itibaren düzenle
lık etkinliklerinin de mutlaka uygun ru bir biçimde yerli yerine oturtulabil- birlikte işleyiş tersine dönmeye ve söz-
statü ve kurallara bağlanmasını zorun­ mesidir. Çünkü Tanzimat'taki yıkımla­ konusu ormanlar üzerinde elde kala-
lu kılmaktadır. Nitekim başlangıçtan- ra kaynaklık eden asıl oluşumlar bu m tüketmekten başka çaresi olmayan
beri ormanlarla ilgili çeşitli “ Fetva” , dönemde büyüyüp, serpilmiş ve be­ bir devletin sergileyebileceği yıkımlar
“Vilayet Kanunu", “Telhis", “ Hü­ lirli olgunluğa ulaşmıştır. Bu hususla­ yaşanarak, Tanzimat'taki açmazlara
küm” ve “Hatt-ı Hümayun”ların var­ rın aydınlatılması ise, öncelikle orman kader uzanan sorunlaryumağı da ya­
lığıyla değişik orman mülkiyet şekille­ mülkiyet şekilleriyle bunların kullanım vaş yavaş örülmeye başlamıştır. Bu
rinin biçimlenmesi de bunu yeterince ilişkilerine bağlıdır. bakımdan Tanzimat öncesinde -son­
kanıtlamaktadır. Aslında bu görüşler. Tanzimat'tan önceki dönemde or­ rasında da olduğu gibi- asıl yıkımlar
Batı'da kapitalizmin gelişmesine fırsat manlar, mülkiyet şekillerine göre: Mi­ Cibal-i mübaha kapsamı içine giren or­
veren koşulların Osmanlıda ortaya çık­ rî Ormanlar (Devlet Ormanl arı), Cibal-i manlarda görülmektedir. Kuşkusuz
ma olanakları bulamaması ya da baş­ Mübaha Ormanları (Serbest Dağlar­ farklı statülerde bulunun diğer orman­
ka deyişle kapitalizme doğru yol alan daki Ormanlar), Ahali-i Kur'aya Ait Or­ lar da, şu ya da bu şekillerde yıkım­
o dönem Avrupası'nda sürekli yenile­ manlar (Köy Tüzelkişiliğine Ait Orman­ lardan etkilenmiştir. Ancak bunların
nerek, düzenli ekonomik yararlar sağ­ lar), Eşhas Uhdesindeki Ormanlar gördüğü yıkımlar daha çok yerel bo­
lama amacına yönelik ormancılık ge­ (Özel Ormanlar) ve Evkaf Ormanları yutlar ve küçük yüzeylerle sınırlı kal­
lişirken, Osmanlıda mevcut düzenin (Vakıf Ormanları) adı altında başlıca dığından, ülke ölçeğinde etkileri pek
gereği olarak böylesi bir gelişmenin beş ayrı grupta toplanmaktadır. Bun­ sarsıcı olmamıştır. Sadece bunlardan
görülmemiş olması ve yalnızca var lardan ilk sırada yer alan ve dönemin özellikle Mirî Ormanlar içinde yer alan
olanı tüketmeye dönük sağlıksız bir gerçek anlamdaörgütlü ormancılık et­ Tersane ve Tophane Ormanlarının du­
yapının gerçekleşmiş bulunmasından kinliklerini de sergileyen Mirî orman­ rumu dikkat çekicidir. Başlangıçta çok
kaynaklanmaktadır. lar ayrıca; en seçme orman yüzeyle­ iyi korunan bu ormanlar, sürekli artan
rini örtüleyen Koru-yu Hümayunlar, donanma gereksinmeleri karşısında,
Kısaca özetlenen bu yapı içinde dönemin sonlarına doğru iyi korunur
Tanzimat öncesi imparatorluk Orman­ Mirî Korular ile Tersane ve Tophane olmaktan çıkmış; verim güçleri hesa­
cılığımın ilk kez etkinliğini duyurmaya Ormanları olmak üzere üç altgruba ay­
başlaması, Yıldırım Bayezid zamanı­ rılmaktadır. Genelde bu beş ' ana mül­ ba katılmadan yapılan aşırı kesimler
yüzünden, tükenmekten ya da nitelik­
na kadar uzanır. Bu süreç, Sarıca Pa- kiyet grubunu” oluşturan ormanlar­
dan ilk üçü; büyüklükleri, nitelikleri ve lerini yitirmekten kurtulamamışlardır.
şa'nın Gelibolu'ya gönderilerek
Hatta bu nedenle Cibal-i Mübaha Or­
1402'de tersane kurması ve orman­ statüleri bakımından önemlidir. Ancak manlarından sık sık yenileri ayrılarak,
lardan kereste sağlanması için belirli bunlar içinde imparatorluğun asıl or­ donanma gereksinmelerinin karşılan­
koşulların saptanmasıyla başlar. Ter­ man varlığını temsil eden ve yıkımla­
ması yönüne gitmek zorunda kalın­
sanelerin kereste, katran ve zift gerek­ rın boy hedefi olan Cibal-i Mübaha Or­ mıştır.
sinmelerinin karşılanması amacıyla bir manları, çok daha ayrı ve özel bir yer
kısım ormanlann ayrılması ve buralar­ tutar. Özellik!e bunların, “ Dirlik Düze­ Tanzimatöncesinde devletçe yapı­
da kesimlerin kısıtlanması da aynı ev­ ni” gibi devlet denetimini en uç nok­ lan bu yıkımlar dışında, özellikle halk
reye rastlamaktadır. Bu konuda asıl taya kadar götüren bir yapılaşmaya tarafından gerçekleştirilen diğer yıkım­
ciddi önlemler daha sonraları, yani karşın, görünürde “ herkesin” yarar­ ların çok eskilerden beri süregelen ey­
1494 ve 1552 yıllarında alınmıştır. O lanmasına açık serbest bir işleyiş ön­ lemlerden kaynaklandığı bilinmekte­
tarihlerde Kırklareli, Pınarhisar ve Ak- gören “ muhatabı” ya da daha doğru dir. Örneğin aşırı ve düzensiz kesim­
yol kadılıklarına gönderilen hüküm ve bir ifadeyle “ maliki” belirsiz bir mül­ ler, tarla açmak amacıyla orman alan­
buyruklarla, yöre sınırları içindeki or­ kiyet şeklini kapsamaları oldukça il­ larının değişik biçimlerde aralıksız
manlardan ağaç kesimleri yasaklan­ ginçtir. köklenmesi (geleneksel gezici tarım
mıştır. Daha sonra Bolu ve Sinop san­ Aslında mevcut düzenin mantığıyla olayı), yerleşim yerleri çevresi halkı­
cakları ile Somdö{len, Ahıdağı ve Kaz- uyumlu “çok somut bir olgunun” ürü­ nın ve özellikle göçerlerin sürdürdü­
dağı ormanları da denetim altına alın­ nü olan bu durum, ilginçliğinin yanı- ğü çok yaygın hayvancılık gibi önem­
mıştır. Ülkenin birçok yerinde donan­ sıra yine de pek şaşırtıcı değildir. Çün­ li eylemler ilk akla gelenler arasında­
ma ve tophane gereksinmeleri için ay­ kü Cibal-i Mübaha Ormanları devlet dır. Ayrıca konut inşaatlarının ana gir­
rılan bu tür ormanların yönetimleri ise, için ancak örgütlediği resmi ormancı­ disinin büyük ölçüde ahşaba bağlı ol­
"Tersane Emini” denilen sarava bağlı lık etkinliklerini sürdürebilmek amacıy­ ması, yakacak odun gereksinmeleri ve
yöneticilere verilmiş ve bunların göze­ la, tükerıen ya da eksileri Mirî Orman­ hiç eksilmeyen korkunç orman yan­
timinde iradeli “ Koru Ağaları" tara­ ların yerine konulmak üzere gerekti­ gınları da diğer önemli eylemleri oluş-
1576
TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCI LIK
Tanzimat’tan Sonra Orman Yıkımı ve Çevre Tahribi
kırmaktadır. Aslında tüm bunlara rağ­
men imparatorluğun güçlü olduğu za­
manlarda, orman kullanımları yine de
oldukça iyi disipline edilebilmiş ve el-
dekiler biraz da zamanın teknolojik
olanaklarıyla gereksinmelerin azlığı
nedeniyle kısmen korunabilmişlerdir.
Tanzimat'ın Devraldığı
Orman Varlığı
Osmanlı İmparatorluğu önceleri bü­
yüklüğüyle orantılı olarak oldukça zen­
gin bir orman varlığına sahipti. Ancak
gerileme döneminden itibaren sürek­
li yitirilen topraklarla birlikte bunlar hız­
la azalmaya yüz tutmuş ve Tanzimat’a
gelindiğinde, diğer konularda olduğu
gibi orman ve benzeri doğal kaynak de­
ğerleri bakımından da alabildiğine sı­
kıntılı bir sürece girilmiştir. üstelik aynı
dönemde Balkanlar, Kırım ve Kafkas­
ya'daki toprakların tümüyle elden çık­
ması da, imparatorluğun yaklaşık 25
milyon hektarlık bir orman alanından
yoksun kalmasını sonuçlamıştır. Özel­
likle 1 913'den sonra hemen yalnızca
Anadolu'dakilerle yetinmek zorunlulu­
ğunun ortaya çıkması "Anadolu
Ormanları” için ister istemez durumu
daha da kötüleştirmiştir.
iklimsel. jeolojik, morfolojik ve eda-
fik koşulları bakımından doğal olarak
orman yetişmesine çokca elverişli ol­
mayan ya da oldukça sınırlı orman ye­
tişme ortamları sunan bir coğrafi ku­
şak üzerinde yer alan Anadolu Yarı­
madası, o zamanki durumuyla bugün­
kü kadarolmasada ormanca zaten ye­
terince yoksullaşmıştı. Ormanlar an­
cak yine bugünkü gibi kuzey ve gü­
neydeki kıyı dağlarıyla batı kesimleri
ve Marmara çevresindeki alanlarda
toplanmıştı. Bunlara ek olarak yüzyıl­
lar boyu süregelen insan müdahale­
leri. ormanları hem nicelik ve hem de
nitelik yönünden iyice ^ -palamış; ta­
rım alanları, otlakları ve iskanlar lehi­
ne sürekli geriletmişti. Kısası Tanzimat
Dönemi bölük pörçük bir orman var­
lığıyla tamamen durma noktasına gel­
miş çağdışı bir ormancılığı devralmak
ve zorlayıcı etkenler gereği bundan
azami yararı sağlamak gibi bir çıkmazı
aşmak durumundadır. Bunu. dönemin
başlarındaki mevcut ormanların için­
de bulunduğu koşullar ve yayılışları­
na ilişkin tarihi veriler tüm çarpıcılığıyla
sergiler.
Tanzimat'tan hemen önce 1830 yıl­
ları dolayında, Anadolu Yarımadası'-
nın kuzeyindeki Karadeniz Kıyı Dağ­
ları yer yer oldukça zengin sayılabile­
cek orman alanlarıyla örtülüdür. Bun­
lardan doğuda Giresun, Rize ve Art­
vin yörelerindeki ormanlar dağların
sarp yerlerine çekilmiştir. Ancak Do­
ğu Karadeniz Ormanları yine de tam
anlamıyla niceliklerini yitirmiş değildir.
O zamanlar birçok hızarın çalıştığı La­
dik Gölü'nün güney kesimleri, Niksar
ve Ünye arasındaki dağlık bölgeyle
daha doğuda Aşkale ve Çoruh Vadisi
üzerindeki mıntıkalarda büyük orman­
lar görülür. Karadeniz'in batı kıyıların­
da ise, ülke geneline göre önemli bir
odak oluşturan geniş ormanlar vardır.
Bu odakta Sinop, Kastamonu, Zon­
guldak ve Bolu mıntıkaları ormanca en
zengin yöreler olarak dikkati çeker.
Özellikle bunlar içinde sözkonusu
odağın doğusuna rastlayan Gökırmak
Havzası'nda bulunan iğneyapraklı or­
manlarla, yine Taşköprü'nün güneyin­
deki Elekdağını örten çam ormanla­
rı; yüzyıllar boyu varlıklarını koruyarak
Tanzimat'a kadar gelebilmiş ünlü or­
manlar olarak anılmaktadır. Hatta bazı
kaynaklar, gerek bunların ve gerekse
Karadeniz'in batı kıyılan beyunca uza­
nan sıradağların kuzeyindeki diğer or­
manların "içinde yûrûnemeyecek ka­
dar sık ve vasıflı" olduğunu bildirmek­
tedir. Ayrıca aynı kaynaklardan Bolu
ormanlarının da iyi durumda olduğu­
nu, ancak Tanzimat'tan sona özellik­
le Düzce-Adapazarı çizgisinde yer
alan kesimlerinin hızla yok edildiğini
öğrenmekteyiz.
Tanzimat'ın başlarında Marmara
Denizi ni çevreleyen orman alanları
ise, İstanbul dalayları bir yana bırakı­
lacak olursa, "payitahta” yakın olma­
nın getirdiği yıkımlarla oldukca fakir­
leşmiştir. Tanzimat'la birlikte bu du­
rum biraz daha ağırlaşarak, ormansız­
laşma hızlanır. Özellikle bölgenin do­
ğusunda geniş bir yüzeyi kaplayan
Bolu-izmit-Bursa hattı, filo yapımı için
19. yy'ın ortalarına kadar en çok yük­
lenilen yöre olmuş ve geniş yıkımlar
görmüştür. Diğer kesimler buralara
göre nisbeten iyi durumdadır. Örne­
ğin bölgenin güneybatısında Çanak­
kale ve Kazdağı yöreleriyle Balıkesir'in
doğu kısımlarında hâlâ geniş orman­
lar vardır. Yine kuzeyde Akçakoca ile
Şile arasında kalan kıyı şeridiyle Trak­
ya'nın kuzeyindekiler de kısmen nite­
liklerini koruyabilmiş ormanlar olarak
göze çarpmaktadır. Ancak bu sonun­
cu orman alanları, 1830'lardan itiba­
ren baltalıklara dönüşme yolunda hızla
bozulmaya uğramıştır.
Batıdaki ormanlar da, aynı yıılarda
Marmara Bölgesi'nden farklı bir du-
rumdadeğildir. Eskidenberi bölge or­
manları geniş yıkımlara sahne oldu­
ğundan, elde pak fazla kaliteli orman
alanı kalmamıştır. Bazıları yüzey ola­
rak geniş alanları kapsasa da; gerek
bölge ikliminin zorlayıcı etkileri, gerek
üzerinde yetişen ağaç türlerinin özel­
likleri ve gerekse yoğun iskanların do­
ğurduğu aşırı yararlanmalar nedeniyle
büyük ölçüde kötüleşmişler, ayrıca
pek sık görülen yangınlar da bunları
iyice bitik düşürmüştür. Mevcutlar
içinde Edrem it-Sındırgı hattıyla
Balıkesir-Isparta hattı üzerinde yayı­
lanlar, o dönem için bölgenin en
önemli orman alanları olarak belirtile­
bilir. Yine Kuşadası-Aydın-Denizli hattı
üzerinde de çeşitli ormanlar mevcut­
tur. öte yandan bölgenin güneybatı kı­
yılarında Muğladolayları, özellikle Fet­
hiye ve Datca arasındaki kuşak her
bakımdan homojen ve zengin orman­
larla örtülüdür.
O dönemde Anadolu'daki bir baş­
ka önemli orman adağını ise, güney­
de Toros Dağları üzerinde yer alan
yaygın orman örtüsü biçimlendirmek­
tedir. Bu kuşakta en zengin ormanlar,
Gülek Boğazı, Pozantı. Feke, Andırın
ve Osmaniye dolaylarıyla batıda, özel­
likle Antalya yöresinde yoğunlaşmış­
tır. Örnoğin Tarsus Çayı'nın üst kısım­
larında 19. yy'ın ortalarına doğru bir
gezi yapan Kolschy, Gülek ve Nem­
rut'un yukarılarındaki dağlık arazide
“çok gûzel meşe ve sedir ormanlan"
gördüğünü ve bunların “tahtacılar ta­
ralından'' önemli oranlarda yıkıma uğ­
ratılmakta olduğunu söyler. Aynı or­
manlar 1832 dolaylarında, en iyi nite­
likte 10.000 tomruğun her yıl İsken­
deriye'deki gemi tezgâhlarına gönde­
rilmesi nedeniyle de büyük yıkımlara
uğramıştır. Yine bir diğer kaynak bu
durumu daha da dramatik biçimde ta ­
nımlayarak, 1838'de Ulukışla'nın gü­
neyinde Toros Dağları dizisini bölen
ve Adana Ovası ile bağlantıyı sağlayan
Gülek Boğazı'nda, "Odun kesicileri­
nin balta sesleri ile yaşlı iğneyapraklı
ağaçların devrilmeleri sırasındaki gü­
rültülerin, Çiftehan civarındaki dağlar­
da yankılar yaptığını..." belirtmekte­
dir. Ancak bütün bunlara rağmen böl­
gede 19. yy'ın ortalanna doğru yine
de değerli orman alanları mevcuttur.
Özellikle Adana çevresi ormanları hâlâ
ağırlık ve yaygınlığını korumaktadır.
Öte yandan batıda Antalya yöresi ve
Tahtalıdağ üzerindeki ormanlar önem­
lerinden hiçbir şey yitirmemişlerdir.
Ne var ki, bunlar üzerinde gerçekleş­
tirilen yıkımlar korkunçtur. Buralarda
ağaçlar yapı kerestesi olarak kesilip,
akarsularla büyük sallar haline getiril­
mek suretiyle deniz kıyılarına aktarıl­
maktadır. Aynı işler Antalya Beydağ-
ları yöresinde de yoğun bir şekilde
sürdürülür. Bu konuda bölgede gezi
ve araştırmalar yapan ingiliz araştır­
macı Spatt'ın ilginç gözlemleri vardır:
Spatt, anılan yıllarda AlakırÇayı çev­
resinde, yüzdürülerek deniz kıyısına
taşınmak üzere "en iyi ağaçlarının
 1577
TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Tanzimat’tan Sonra Orman Yıkımı ve Çevre Tahribi

hepsi kesilmiş ' çok büyük bir orman netleşmeye başlayan bu olgular, ay­ içinde hem statü ve hem de ülkenin
soykırımından sözederek, bir bakıma nı zamanda Tanzimat sonrası deği­ esas kaynaklarını oluşturması açısın­
dönemin başlangıcındaki koşulları da şimleri yaratan ana etkenleri de her dan bir tek orman varlığı, yani Cibal-i '
tüm açıklığıyla ortaya koymaktadır. yönüyle açıklığa kavuşturmaktadır. Mübaha Ormanları kalmakta ve Bâbı-
Anadolu'da değinilen bu belli başlı Özellikle ekonomik açıdan iflasın eşi­ âli'nin bunlara yönelmesi kaçınılmaz­
alanlar dışında kalan diğer bölgeler­ ğine gelmiş ve devreye sakulabilecek laşmaktadır. Aslında bu dönem yöne­
de ise 1830'1u yıllarda üzerinde duru­ her türlü kaynağı değerlendirmekten timleri için koşullar elverse, büyük kü­
lacak kadar önemli hemen hiçbir or­ başka çaresi kalmayan bir devlet için, çük demeden tüm ormanlardan top­
man varlığı kalmamıştır. iç Anadolu'­ vergi gelirleri ve dolayısıyla bunu sağ­ luca yararlanmak kuşkusuz çok doğal
daki çok küçük bazı "step ormanı" lamada iyi bir seçenek olarak el altın­ bir davranış olurdu. Ancak eski işle­
kalıntıları bir yana bırakılacak olursa, da duran Cibal-i Mübaha Ormanları­ yişi bir çırpıda değiştirmek ve orman­
yalnızca doğu ve güneydoğu bölgele­ nın ne kadar önem kazanacağı düşü­ ların hepsine birden yönelmek olanak­
rinde Tunceli-Bitlis-Bingöl hattı üzerin­ nülürse, sözkonusu etkenlerin kav­ sızdır. Zira imparatorluk her şeyden
de ve daha güneylerde eski orman ar­ ranması daha da kolaylaşmaktadır. Bu önce bir din devletidir ve temelde is­
tıkları ve çeşitli baltalıklardan başka bir durum ayrıca aynı ormanların dönem lâm Hukukunun yaptırımları dışına çık­
şey yoktur. Mevcutlar da zaten hay­ içinde ön plana çıkma nedenlerini de mak, bir bakıma devletin varlığının da
van yemi ve yakacak olarak kazınıp ortaya koyması bakımından dikkat çe­ yadsınması anlamına geleceğinden;
durmaktadır. Ancak, dönemin başla­ kicidir. Çünkü öncelikle değerlendiril­ yapılan her şeyin kitabına uydurulması
rında ülkenin tüm orman varlığının mek durumunda olan eldeki Miri Or­ zorunluluğu vardır. Kaldı ki bu müm­
Anadolu'dakilerden ibaret olmadığını manlar, değil vergi geliri sağlamak, kün olsa bile, tüm dönem boyunca
da unutmamakgerekir. Özellikle Bal­ donanma gereksinmelerini bile doğru imparatorluğun ne elindeki kadroların
kanlarda henüz elde kalan topraklar dürüst karşılama olanaklarından yok­ durumu, ne örgütsel olanaklar, ne
üzerinde hâlâ hatırı sayılır ormanlar sundur. Köylere, vakıflara ya da özel mevcut ormancılığın geleneksel çatı­
bulunmaktadır. Siyasal gelişmeler yü­ kişilere ait ormanlardan yararlanmak sı, ne halkın yüzyıilardır kökleşmiş tu­
zünden dönem içinde fazlaca yükle- ise, düzene ters müdahaleleri gerek­ tum ve alışkanlıkları, ne de iç ve dış
nilerneyen bu alanlardan, Balkan Ya­ tirdiğinden pek mümkün değildir. Ay­ dinamiklere bağlı siyasal ve ekonomik
rımadasının kuzeybatısındaki Bosna rıca bunlar çok büyük alanları kapla­ veriler, böylesi değişimleri yaratacak
ve Hersek yöresiyle Makedonya'nın madıkları gibi, denetlenmesi çok güç altyapıyı oluşturmaktan çok uzaktır.
kuzeyinde, özellikle Selanik çevresin­ sakıncalı ormanlar olarak da önem ta­ Bu nedenle güncel düzenin işleyişi
dekiler; ayrıca bugünkü Arnavutluk- şımaktadır. Geriye, devlete karşı güç­ içinde ancak mümkün olabilenle ye­
un doğusundaki dağlarla, daha gü­ süz durumda olan halkın genelde sert tinmek ve koşullar zorladıkça birtakım
neyde Pindos mıntıkaları önemlidir. tepkilerine yolaçsa da, mevcut düzen değişimlere yönelmek, dönemin yöne-
T a n z im a t D ö n em i
O rm a n c ılığ ı v e Y ıkım lar
Görüldüğü gibi bu dönem ormancı­
lığı, ülke toprakları üzerinde hiç de iç
açıcı veriler taşımayan perişan bir or­
man varlığı devralmıştır. Üstelik bu dö­
nemde atılan her adım, yapılan her gi­
rişim ve gerçekleştirilen her değişim;
eldeki ormanların güncel durumunu
olduğu kadar, gelecekteki durumunu
da derinden etkilemiştir. Ayrıca impa-
ratorlukarınancılığında yeni bir süre­
cin de başlaması demek olan bu yö­
nelimlerin, özde Osmanlının geçmiş­
teki temel yaklaşımları ve eğilimlerin­
den farklı bir tutum içinde bulunduğu­
nu söylemek de pek mümkün değildir.
Sadece dönemin zorlayıcı koşullarının
belirlediği kaçınılmaz bazı biçimsel dü­
zenlemeler sözkonusudur ve bunu
başlıca iki önemli olgu yönlendirmek­
tedir. Bunlardan ilki eskiden ancak
ürünlerı bakımından önem taşıyan or­
manların, bu dönemde ürünlerinin ya-
nısıra vergi ya da benzeri yollarla ge­
lirinden de yararlanılacak bir kaynak
olarak ortaya çıkması; ikincisi ise, bu
kaynaklar içinde Cibal-i Mübaha Or-
manları'nın önem kazanarak, Miri Or­
manlara katılması ve Tanzimat Orman­
cılığının esas etkinlik alanını oluştur­
masıdır.
Daha 19. yy'ın başlarından itibaren
H ofrnt Veith (oturan), Kreibich, Micklitz ve Stumfahl.
 TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Tanzimat’tan Sonra Orman Yıkımı ve Çevre Tahribi
timlerine daima en tutarlı yol olarak
görünmüştür. Nitekim Tanzimat'tan
Cumhuriyete kadar sürdürülen tüm
çabalar hep bu doğrultuda gerçeklik
kazanmış ve Cibal-i Mübaha Orman­
larının barındırdığı ağaç servetlerini ne
bahasına olursa olsun paraya dönüş­
türme yolları aranmıştır. Özellikle dev­
letin gırtlağına kadar gömüldüğü bü­
yük borç batağı ve bunabağlı ekono­
mik darboğazların, Bâbıâli'yi her ge­
çen gün biraz daha köşeye sıkıştırma­
sı, bu ormanlardan yararlanma eğilim­
lerini daha da güçlendirmiştir. Bunla­
rın gerçekleşmesi ise, ancak mevcut
ormancılığın yeni bazı düzenlemeler
aracılığıyla, amaca uygun duruma ge­
tirilmesiyle mümkündür.
işte doksan küsur yıllık Tanzimat
Ormancılığı hep bu çarpık fakat kaçı­
nılmaz hedefe ulaşmak için uğraşmış­
tır. Ancak ortaya konulan birçok de­
ğişim ve oluşuma rağmen, hiçbir za­
man beklenen sonuçlara varmak ola­
nakları yakalanamamıştır. Bu yüzden
sözkonusu değişimler, yapısal yönde
biçimlendirilen ••büyük bir yenilik ha­
reketi” ya da ''ileri bir atılım" olma
özelliğini de kazanamamıştır. Zira bu
dönem ormancılığının esas işlevi kök­
tenci değişimler yaparak yeniyi kur­
maktan çok, mevcut yapı içinde bir­
takım düzenlemelere giderek daima
kaçınılmazı gerçekleştirmekle sı,ıırlı
kalmıştır. Yani yapılan "yenilikler" as­
lında köktenci atılımları değil, ancak
günü kurtarmayı amaçlayan zorunlu
ilk adımları tanımlamaktadır.Bunun en
güzel kanıtı, dönem içinde görülen bir­
çok değişikliklere ve örgütlenme ça­
balarıyla bütünleşen düzenlemelere
rağmen, eldeki orman varlığının hoy-
ratca harcanmasının önüne geçileme-
mesi, tersine bunları daha da artıran
gelişmelere zemin hazırlanarak büyük
yakımların yaşanmış olmasıdır. Oysa
daha o dönemde çağdaş ormancılık
belirli bir düzeye ulaşarak, çok sağ­
lam temellere oturmuş ve orman yı­
kımlarını önleyici sağlıklı bir işleyişi
çoktan geliştirmişti. Tanzimat Orman­
cılığı ise, karakteri gereği ister istemez
bunun tam tersini yapmak gibi bir aç­
mazla karşı karşıya kalmaktan kurtu­
lamamıştır. Hiç kuşkusuz, Tanzimat
sonrasında biçimsel de olsa birçok gi­
rişim uygulamaya aktarılmış ve yad-
sınamayacak çeşitli uğraşlara tanık
olunmuştur. Yapılan hemen her şey
aslında yenidir, hatta birçok yönde
olumlu özellikler taşıyor izlenimi bile
vermektedir. Ne var ki, yeni olduğu
kadar bilinçsiz ve büyük ölçüde pal-
yatif nitelikler taşıyan bu girişimlerin,
orman yıkımlarını aşmada herhangi bir
yarar sağlayabileceğini düşünmek bile
güçtür. Her şeyden önce biçimlenen
hedefler ve ormancılığın yüklendiği iş­
levler bunu engellemektedir. Bir baş­
ka deyişle dönemin özgün karakteri,
yapılanların biçimden öze indirgene­
rek yıkımları önleyici sağlıklı yapısal
değişimlerin ortaya çıkmasına fırsat
vermemektedir. Kısası buraya değin
söylenmeye çalışılan tüım bu husus­
lardan da anlaşılacağı üzere, Tanzi­
mat Ormancılığının genel özellikleri
özetle budur. O bakımdan Tanzimat
sonrası ‘‘yeni ormancılık olaymı" ön­
celikle bu genel özelliklerin çizdiği çer­
çeve içinde ortaya çıkan somut ger­
çeklere göre değerlendirerek, orman
yıkımlarına ilişkin dönem içindeki belli
başlı üç ana evreyi ayrı ayrı incelemek
gerekmektedir.
Birinci Yıkım Evresi (1839-1869)
incelenmesi gereken ilk yıkım evresi
1839'da Tanzimat'ın ilanından, 1869'-
da Orman Nizamnamesi'nin yürürlü­
ğe girmesine kadar geçen otuz yıllık
süreyi kapsar. Bu evreyi başlatan
Tanzimat Hareketi sırasında, ülke or­
mancılığını sahiplenecek değru dürüst
bir ormancılık örgütü henüz ortalarda
yoktur. Orman yıkımları ise, yüzyılın
ilk çeyreğindeki özellikleri ve hızıyla
sürüp gitmektedir. Öte yandan artık
imparatorlukta ekonomik bunalımın ve
ormanlardan gelir sağlama eğilimleri­
nin giderek önem kazandığı çetin bir
süreç de başlamıştır. Ancak bu sorun­
ların çözümlenebilmesi için elde; dev­
letin tek orman geliri olan ve "keres­
te resmi" adı verilen verginin, aynen
tarımdaki gibi açık artırmaya konula­
rak bir mültezime ihale edilmesi ve bu
mültezimin de daha sonra iskele ve
pazar yerlerini tutarak. orman ürün­
lerinden vergi toplaması esasına daya­
nan "Aşar ihale Uygulamaları" ya da
yaygın deyişle "iltizam Uygulamalar"
şeklinde sürdürülen ormancılık etkin­
liklerinden başka bir olanak da yok gi­
bidir. Bu yüzden mevcut işleyiş he­
men benimsenmiştir.
Üstlenilen bu dikenli mirasın içerdiği
tehlikelerin ağına böylesine gözü ka­
palı bir şekilde ilk ağızda kolayca dü-
şülebilmesi, aslında oldukça ^doğal bir
sonuçtur. Çünkü yeni yönetim de, es­
kileri gibi ormancılığa tümüyle yaban­
cıdır ve karşısında seçim şansı yara­
tacak başka hiçbir uygulama örneği
yoktur. üstelik dış dünyadan da ha­
bersizdir. O nedenle önüne çıkan ilk
uygulamaya sarılmış ve hatta başlan­
gıçta bu durum Bâbıâii'ye çekici bile
gelmiştir. Ancak kısa bir süre sonra.
hazineye sağladığı gelirin azlığı ve yo­
laçtığı yıkımlann fazlalığı karşısında.
ilk günlerdeki çekiciliğini büyük ölçü­
de yitirerek yeni arayışlara gitmek ge­
reği duyulmuştur. Ayrıca bu uygula­
malara konu olan Cibal-i Mübaha Or­
manlarının statüsü de, bu yönde
önemli engeller içeren farklı bir işle­
yiş öngörmektedir. Çünkü mültezim­
lerin eylem alanlarını olduğu kadar.
devletin de en büyük potansiyel or­
man varlığını oluşturan bu ormanlar­
la ilgili ürünlerden, Mecelle'nin yaptı­
rımlarına göre vergi alınması oldukça
güçtür. Sözkonusu uygulamayı sür­
dürmekle, yönetim bir bakıma yürür­
lükteki şer'î hukukun yaptırımlarına da
ters düşmek gibi bir durumla karşı
karşıya kalmaktadır. Bunun yanısıra
aynı ormanlardan tek kuruş vergi öde­
meden serbestçe yararlanma alışkan­
lıkları iyice kökleşmiş olan halkın, ver­
gi alınmasına karşı gösterdiği büyük
tepkiler de eklenince, orman gelirleri
sorunu tam bir çıkmaza girmektedir.
Sonuçta bu durumu çözümleyebilmek
ve dolayısıyla mültezimler aracılığıyla
sağlanamayan "kereste ve mahru­
kat" gelirlerini daha düzenli bir şekil­
de toplayarak artırabilmek düşünce­
siyle, 1840'ta ülkenin çeşitli yerlerin­
de “Orman Müdürlükleri”nin kurul­
masına karar verilmiştir. Ancak Bâbı-
fıli'nin büyük umutlarla gerçekleştir­
diği bu ilk girişim, konunun özüne do­
kunan hiçbir değişiklik içermediğin­
den çok kısa ömürlü olmuş ve bunlar
1841 de kaldınlarak, tekrar eskiye dö­
nülmüştür.
Başarısızlıkla sonuçlanan bu ilk de­
nemeden sonra, bir süre ormancılık­
ta herhangi bir etkinlik göze çarpmaz.
Yapılan tek iş, yine iltizam Uygulama­
larıyla yetinmekten ibarettir. Bu ara­
da 1853'de çıkan ve 1856'ya kadar
süren Kırım Savaşı ormancılıkta birta­
kım kıpırdanmalara naden olur ve sa­
vaşı izleyen yıllarda özellikle Kuzey
Anadolu kıyı ormanları üzerinde
önemli yıkımlar yaratacak olan ilk göç
dalgası başlar. Ayrıca savaş dolayısıy­
la imparatorluk, Avrupa ülkeleriyle da­
ha sıkı bir ilişkiye girmiş; savaşın ge­
tirdiği ağır harcamalar, daha önceki
borçlarla birleşince, orman gelirleri
konusuna artık daha ciddi biçimde
eğilmek ve bu yönde bazı düzenleme­
ler yapmak gereği ortaya çıkmıştır.
Ancak bunu o günkü kadrolarla ger­
çekleştirmek olanaksızdır. Bu nitenle
ilk kez 1856 da biri İngiliz olmak üze­
re, d^aderi Fransız uzmanlardan olu­
şan bir yabancı kurul getirtilmiş ve
böylece geniş orman talanını başlata­
cak olan Tanzimat Dönemi devlet yı­
kımlarının da temelleri atılmıştır.
Ülkede yirmi yıl kadar kalan bu uz­
manlar, daha çek eldeki orman varlı­
ğının incelenmesi, belirli yerlerde or­

TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Tanzimat’tan Sonra Orman Yıkımı ve Çevre Tahribi
man ihale ve satış denemeleri için ye­
rel orman dökümlerinin yapılmasıyla
eğitim ve örgütlenme konularıyla uğ­
raşmışlar, ayrıca ittizam Uygulamala­
rının pürüzlerinin giderilmesini hedef­
leyen yasal çerçevenin oluşturulma­
sına ağırlık vermişlerdir. Ancak diğer
konularda belirli sonuçlar almalarına
rağmen. yasal dayanakların oluşturul­
ması için ülke ormancılığının tarihsel
handikaplarını aşma zorluğu karşısın­
da uzun çabalar harcamaları gerekmiş
ve evre içinde bu konudaki ilk olumlu
adımlar 1858 de "Arazi Kanunname­
si’ nin çıkarılmasını izleyen yıllarda.
yani 1861 de atılabilmiştir. Ciddi nite­
likte ilk hukuki metinleri biçimlendir­
mekten başka bir işe yaramayan bu
girişimler sonucunda, ormanların yö­
netimlerine ilişkin bir "Nizamname La­
yihası ' yla yapılacak kesimleri düzen­
lemeyi amaçlayan bir "Şartname
Layihası’’ hazırlanarak, aynı yıl için­
de yürürlüğe konulmuştur. Bunların
dışında evrenin sonlarına kadar baş­
kaca bir uğraş yoktur ve ormancılık yi­
ne eskisi gibi sessiz sedasız varlığını
ya da daha doğru deyişle iltizam Uy­
gulamalarını sürdürüp durur. Hatta bu
yüzden Tanzımat Ormancılığının bu ilk
etabını aslında ' "Örgütsüz iltizam Or-
manctltğt’' evresi şeklinde de tanım­
lamak mümkündür.
ikinci Yıkım E vresi (1869-1908)
Yaklaşık kırk yıl kadar süren ikinci
yıkım evresi ise. 1869'da Orman Ni-
zamnamesi'nin yürürlüğe girmesin­
den, 1908'de ll. meşrutiyetin ilanına
kadar uzanır. Tanzimat Ormancılığının
esas niteliklerini belirleyen ve ona ger­
çek anlamda damgasını vuran geliş­
meler, özellikle bu evreden itibaren su
yüzüne çıkmakta ve yine bu evre için­
de açıklık ve kesinlik kazanmaktadır.
■Kuşkusuz bunda ilk önemli değişim­
leri yaratması bakımından Orman Ni-
zamnamesi'nin çok büyük birrolü var­
dır. Zaten Nizamnamenin yeni bir ev­
reyi başlatacak kadar ön plana çıkma­
sının nedeni de budur. Çünkü Tanzi­
mat'ın ilanından bu yana çözümlene­
meyen Cibal-i Mübaha Ormanları so­
runu ilk kez bu sayede aşılarak, vergi
gelirlerine ilişkin amaçlanan işleyişin
kurulması ve bu dönem ormancılığını
esas temellerine oturtan ilk ciddi giri­
şimlerin gerçekleştirilmesi mümkün
olabilmiştir. Anımsanacağı üzere ülke­
ye Fransız uzmanların getirtildiği
1856'dan beri giderekönem kazanan
bu konular, harcanan birçok çabaya
ve hatta 1861 de çıkarılan layıhalara
rağmen, cibal-i mübaha statüsünü ta­
nımlayan ilgili Mecelle yaptırımlarının
dokunulmazlığı karşısında birtürlü is­
tenilen uygun çüzümlere ulaştırılama­
mıştı. Bu durum ancak daha sonrala­
rı yine Mecellenin boşluklarından ya­
rarlanılarak, yani Mecelle'nin "Zarar-ı
âmmı def için zarar-ı has ihtiyar olu­
nur” kuralını getiren 27. maddesiyle
" mubah ile herkes intifa edebilir. fa­
kat saire zarar vermemek meşruttur’’
diyen 1254. maddesinin arkasına sı­
ğınılarak, oldukça çarpıtılmış bir yo­
rumla, ormanların zarardan korunma­
sı için devlet denetimine alınması ge­
rektiği ileri sürülmek suretiyle çözüm-
lenebilmiştir. Böylece önemli bir en­
gelin aşılmasının yanısıra, Fransız uz­
manların yıllardır önerdikleri yasa ta­
sarılarının içerikleriyle donatılmış olan
Orman Nizamnamesinin de yürürlü­
ğe girmesi sağlanabilmiş ve dolayısıy­
la 1858 tarihli Arazi kanunnamesinin
1579
çizdiği sınırlar içinde orman mülkiyet
şekilleri. Mir'i Ormanlar (Devlet Or­
manları). Evkaf Ormanları (Vakıf Or­
manları), Kasabat ve Kur' aya Mahsus
Baltalıklar (Kasaba ve. Köy Baltalıkla­
rı) ile Eşhas Koruları (ÖZel Korular) ol­
mak üzere dörtayrıgruptatoplanarak.
nihayet amaca uygun hale getirilmiş­
tir.
Osmanlı imparatorluğu'nun “teok­
ratik" ‘ .. akteri dikkate alındığında.
Cibal-i Mübaha Ormanlarının bu şekil­
de Mir' i Ormanlara katılmasının ne ka­
dar güç ve hatta tehlikeli olduğu ko­
laylıkla anlaşılabilir. Nitekim bu güç­
lükler yüzünden Nizamname'de yöne­
timleri hayli uğraştıran orman gelirle­
ri konusu açıkça "vergi” olarak değil.
yukarıda değinilen maddeler çerçeve­
sinde sadece "orman hakkı " yani
devlet tarafından ormanların korunma­
sı hakkı şeklinde tanımlanarak, küçük
bir hile-işer'iyyeye başvurmak gere­
ği duyulmuştur. Ne var ki, bu küçük
hile ters teperek hazineye sağlanacak
sınırlı bir gelire karşılık, zararları gü­
nümüze kadar sürecek çok sakıncalı
bir uygulamaya yolaçan yeni bir ödü­
nün verilmesini de zorunlu kılmıştır.
Çünkü Nizamnamenin halk tarafından
benimsenebilmesi ve tepkilerin azal­
tılabilmesi amacıyla hazırlanan ünlü 5.
maddeyle, köylülere çeşitli gereksin­
melerini giderebilmek için Mir'i Or­
manlardan kısmi yararlanma hakkı ta­
nınmak suretiyle, oluşturulan yeni sta­
tüde önemli bir delik açılmış ve bek­
lenen sonuçların bir kısmından daha
başlangıçta vazgeçilmek gibi tipik bir
çelişki yaratılmıştır. Bu maddenin da­
yandığı mantığa göre, böyle bir ödü­
nün verilmesiyle cibal-i mübahanın
kaldırılarak. orman hakkının getirilme-
1580
TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Tanzimat’tan Sonra Orman Yıkımı ve Çevre Tahribi
sinin bedeli olan "Zekat-ı Kûfuv"
ödenmiş ve şeriat kurallarının da dı­
şına çıkılmamış olmaktadır. Ne yazık
ki, ormanlarımızı habis bir kanser tü­
mörü gibi yüz küsur yıldır kemirmek­
te olan bu düzenleme, kapsamı daral­
tılmakla birlikte en azından orman köy­
lülerine verilmiş bir hak olarak 'zat-ı
ihtiyaç" adı altında hâlâ sürüp gitmek­
tedir.
Sunlann dışında Nizamname'nin bi­
çimlendirdiği bir başka önemli değişim
de, ormanların “taahhüt” ya da “ im­
tiyaz” yoluyla işletilmesi yöntemini be­
nimsemesi, yani belirli alanlardaki or­
man servetlerinin dikili ağaç olarak sa­
tılması nı öngören "Orman Satış
Sisteminin” getirilmiş olmasıdır. Da­
ha sonraları "Sözleşmeli Orman Sa­
tış Sistemi" de denilen bu uygulamay­
la devlet koruma işlerini kendi örgü-
tüyleyürütme yolunu tutarken, işletil­
mesini ise özel kişi ya da kuruluşlara
bırakmaktadır. Orman koruma açısın­
dan çok büyük boşluklar içeren ve ta­
mamıyla azami gelir eldesi hedefine
göre düzenlenen bu sistem; özellikle
uygulamada yükleniciye geniş hare­
ket serbestisi tanıması, kurulan or­
mancılık örgütünün büyük ölçüde de­
netim ve gözetim olanaklarından yok­
sun bulunması, gerçek ormancılık et­
kinliklerine ters düşmesi ve sağlanan
orman gelirlerinin eskisinden pek fark­
lı miktarlara ulaşamaması gibi neden­
lerle, tam tersi sonuçlar doğurmuştur.
Gerçi Nizamname'de kâğıt üzerinde
de olsa korumayla ilgili birçok önlem
getirilmiş ve hatta bunlar mümkün
mertebe ayrıntılı biçimde tanımlana­
rak, çeşitli yasaklar ve cezalarla pe-
kiştirilmeye çalışılmıştır. Ancak sözko-
nusu önlemler yüklenicilerin eylemle­
rini sınırlamaktan çok, genelde orman­
lardan yararlanmak durumunda olan
halkın davranışlarına set çekmeyi
amaçlayan yasakları kapsadığından,
sistemin işleyişi içinde yüklenicilerin
ormanları diledikleri şekilde talan et­
melerini önlemede hemen hiçbir ya­
rar sağlayamamıştır. Bu bakımdan ge­
tirilen yeni sistemin, eski iltizam Uy­
gulamalarından fazlaca bir farkı yok­
tur. Sadece uygulamanın boyutlarıy­
la alan olarak kapsamı ulaşılabilen her
orman parçasına kadar genişletilmiş,
yani Ci bal-i Mübaha Ormanlarına da­
ha kolay el atılarak yararlanabilme ola­
nakları hayli artırılmış ve ayrıca or­
mancılığa ilk kez kapitalist üretim iliş­
kilerinin girmesine önayak olunmuş­
tur. Dolayısıyla ikinci evreye ilişkin or­
man yıkımlarını karakterize eden ve
devlet eliyle örgütlü talan ormancılığını
başlatan en sarsıcı düzenleme, ger­
çekte bu uygulamayla ortaya çıkmış­
tır. Çünkü eskiden küçük noktalar ya
da benekler halinde olan orman yıkım­
ları, bu uygulamadan sonra geniş le­
keler haline dönüşmüş ve büyük or­
man alanları hızla yokolarak, eriyip git­
meye başlamıştır.
Buraya kadar ana hatlarıyla irdele­
nen Orman Nizamnamesi'nin ardın­
dan yine aynı tarihte evre içinde ya­
pılan ilk iş, biçimlendirilen yenilikleri
uygulamaya aktaracak ve sisteme iş­
lerlik kazandıracak olan uygun bir or­
mancılık örgütünün kurulması girişi­
midir. Kuşkusuz dönemin koşullarına
göre bu, kolayca gerçekleştirilebile­
cek bir konu değildir. Çünkü gerekli
elemanları yetiştirmek üzere kurulmuş
olan Orman Mektebi henüz oldukça
yenidir ve ormancılık oğitimi hem ni­
cel ve hem de nitel açıdan ancak
emekleme dönemindedir. ö te yandan
Nizamname'nin uygulanabilmesi ba­
kımından kesin bir örgütlenme gerek­
sinmesi vardır. Sonuçtafazla ince ele­
yip sık dokumadan eldeki kadrolar
azami ölçüde değerlendirilerek, 1869-
da “ Maliye Nezaretine bağlı merkez­
de “Orman Meclisi” adını alan, taş­
rada ise "Sermüfettişlik” denilen çe­
şitli birimlerden oluşan ilk çekirdek or­
mancılık örgütü kurulmuş ve hemen
göreve başlamıştır. Ne var ki, her ko­
nuda “yoklar ülkesi” olan imparator­
lukta yirmi yıl kadar bu örgüt yerli ye­
rine oturamamış, çeşitli bakanlıklar
arasında ve değişik adlar altında da-
mataşı gibi dolaştırılarak, bir an önce
gelişip serpilme olanaklarından yok­
sun kalmıştır. Bu durum Tanzimat yö­
netimlerinin konuya olan yabancılıkları
kadar, aynı zamanda ormancılığa ba­
kış açıları ve yaklaşımlarıyla ‘‘zoraki
ilgilerini” de tüm yalınlığıyla sergile­
mesi bakımından özellikle ilgi çekici­
dir.
ikinci evrenin ilk yılında başlayan bu
gelişmelerden sonra, bir süre Orman
Nizamnamesi'ne ilişkin diğer düzen­
lemelerin yoluna koyulması çalışma­
larına ağırlık verilmiştir. Bu arada
1877'de çıkan Osmanlı Rus Savaşı
1878'de sona ermiş ve savaşın getir­
diği olaylar 1879'da “Kanun-ı Esasi"-
ninve I. Meşrutiyet'in ilanıyla nokta­
lanmıştır. Aynı yıl içinde ormancılık ko­
nularında da yeni bazı girişimlerin fi­
lizlenmekte olduğu görülür. Ancak si­
yasal yönden yeni bir sürece girilmiş
olmasına rağmen, savaşın doğurdu­
ğu ağır sorunların altında bu girişim­
ler varlığını bile duyurmadan eriyip git­
miştir. Çünkü bu savaştan sonra or­
taya çıkan ve Anadolu'nun kuzeyba­
tıyla kısmen kuzey kesimlerini etkisi al­
tına alarak büyük yıkımlara neden olan
ikinci önemli göç dalgası, 1880'den
itibaren ve özellikle 1891 -1 908 yılları
arasında örgütü hayli uğraştırmış ve
ormancılık etkinliklerinin içinde bulun­
duğu çıkmazları daha da körüklemiş­
tir.
En çok Marmara Bölgesi'nin güney
ve doğu kısımlarında yaygınlık göste­
ren bu olaylar ve yıkımlar sürerken,
1892'de ormancılık örgütü yeni koşul­
lara ayak uydurabilmek ve altında ezil­
meye başladığı sorunları daha rahat
göğüsleyebilrnek için kabuk değiştir­
mek zorunda kalır. Artık daha etkin ve
daha istikrarlı bir örgüte gereksinme
vardır. Önceleri iki kez, birer yıl bile
sürmeyen çok kısa devrelerde kurul­
muş ve kapatılmış olan “Orman ve
Maadin Nezareti” ; orman, maden ve
tarım işleriyle bunlara ilişkin gelirleri
daha düzenli bir şekilde ele alabilmek
amacıyla “Orman ve Maadin ve Zira­
at Nezareti” şeklinde tekrar kurulmuş
ve örgüt “Orman ve Maadin idare-i
Umumiyesi” adıyla bu bakanlığa bağ­
lanmıştır. Böylece örgüt bakanlıklar
arası git-gelden kurtularak, Cumhuri­
yet dönemine kadar aynı bakanlıkta
gelişerek varlığını sürdürmüştür. Yal­
nız daha önceki girişimler gibi bu olay
da. ne ormancılığa ve ne de orman yı­
kımlarının azaltılmasına önemli bir et­
ki yapabilmiştir. Gerçi bazı konularda,
özellikle köylülerce gerçekleştirilen or­
man soykırımlarının önlenmesi için ör­
güt, gücüyle orantılıolarak elinden ge­
leni yapmaya çalışmış ve daha çok ya­
zışmalar düzeyinde de kalsa, olduk­
ça yoğun çabalara girişmiştir. Fakat
ormancılığın dayandığı sistemde hiç­
bir değişiklik olmaması yüzünden,
herhangi bir başarı sağlanması da ha­
liyle mümkün olamamış; aksine bu ça­
balar örgütsel büyümeye paralel ola­
rak orman yıkımlarını azaltıcı değil, ar­
tırıcı sonuçlar doğurmuştur.
Kuşkusuz bu ters durumun biçim­
lenmesinde hazinenin içinde bulundu­
ğu büyük parasızlık sorunun dev bo­
yutlara ulaştırdığı " Tezyid-i varidat”
yarışının da önemli bir rolü vardır. ü s­
telik uygulanan Orman Satış Sistemi­
nin özündeki çarpıklık, yönetimlerin
bu yöndeki iştahını daha da kabart­
maktadır. Hatta bu nitenle çok kesen
ve çok gelir elde eden ormancının çe­
şitli şekillerde ödüllendirilerek, devle­
tin kendi örgütünü açıktan açığa or­
man yıkımlarına özendirmesi gibi kor­
kunç bir tuzağa girilmiş olması dahi
hiç kimseyi rahatsız etmemektedir.
Örneğin 1889'dan 1921 'e kadar hiz­
met vermiş olan dönemin ormancıla­
rından Hüseyin Fehmi (imer) anıların­
da, Konya ve Adana Orman Müfettiş­
liklerinde bulunduğu 1894-1 901 yılları
arasında orman gelirlerinin artırılma­

TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
Tanzimat’tan Sonra Orman Yıkımı ve Çevre Tahribi
sı ve diğer mesleki başarılarından do­
layı . .altı kıt a takdir ve tahsinname
ile taltif edildim. Bunlar sicil cüzdanım-'
da kayıtlıdır1'diyerek aldığı ödüllerden
sözetmekte ve bunların dökümünü ve­
rerek değinilen durumu bütün acılığıy­
la ortaya koymaktadır. Ayrıca bunla­
ra ek olarak bir de bu evrenin sonla­
rına doğru 1902'de "Bağdat Demir­
yolu Sözleşmesi”nin yapılması ise,
yaraya iyiden iyiye tuz biber ekmiştir.
Çünkü bu sözleşmeden sonra demir­
yolunun yapımı sırasında, özellikle
Anadolu'da 20 km'lik bir kuşak halin­
de devam eden demiryolu güzergâhı
üzerindeki tüm orman varlığı kazınıp,
yok edilmiştir.
Bütün bunlardan da anlaşılacağı
üzere gerek Orman Satış Sistemi uy­
gulamaları, gerek iskânlar ve gerek­
se diğer nedenler yüzünden tüm ev­
re boyunca Anadolu'da özellikle Si­
nop, Bolu, Zonguldak ve Adapazarı
yöreleriyle Marmara Denizinin doğu
ve güneyindeki İzmit, Bursa, kısmen
Balıkesir ve Çanakkale çevresi orman­
ları ve yine güneyde Adana ve Antal­
ya dolaylarında çok büyük ve değerli
orman alanları yitirilmiş ve hatırı sayılır
orman soykırımları yaşanmıştır. Bu
nedenle ikinci evreyi tam bir ‘ Örgüt­
lü Talan Ormanctltğı’’devri olarak ad­
landırmak pek abartma olmayacaktır.
Üçüncü Yıkım Evresi
( 19 0 8-1920)
Hem devletin ve hem de halkın bü­
yük katkılarıyla ormansıziaşmayı alev­
lendiren bu süreçten sonra girilen
üçüncü ve sonuncu yıkım evresi ise,
1908'de ll. Meşrutiyetin ilanından
1920'de BMM Hükümeti'nin kurulma­
sına kadar geçen oniki yıllık kısa fa­
kat oldukça etkili bir süreyi kapsar. Ar­
tık ormancılıkta daha önce yapılanla­
rın ve özellikle de Orman Nizamname­
sinle biçimlendirilen yeni düzenieme-
lerin sonuçları görülmeye ve bunların
doğurduğu yıkımların boyutları kavra­
narak, yapısal yönde birtakım deği­
şimlere doğru yol alma gereği yavaş
yavaş hissedilmeye başlanmıştır. An­
cak her zamanki gibi köklü değişim­
ler için koşullar ve eldeki olanaklar ala­
bildiğine kısıtlıdır. üstelik "Kanun-ı
E sa s i’nin ikinci kez ilanından sonra
yeni bir güç olarak iktidarda söz sa­
hibi olan ittihat ve Terakki Fırkası'nın
çabalarına rağmen, çeşitli nedenler­
le ülkede giderek artan otorite boşlu­
ğu, ormanlar üzerinde anarılması ola­
naksız yaralar açmaktadır. Kısası so­
runlar eskiye göre daha ağır, daha
karmaşıktır ve ivedi çözümlerin kaçı-
nılmazlaştığı yeni bir süreç sözkonu-
sudur.
Bu çerçevede üçüncü evreye ilişkin
ilk gelişme, ll. Meşrutiyetin ilanını iz­
leyen aylarda "Orman ve Maadin v e '
Ziraat Nezaretime bağlı "Orman Mü­
düriyeti Umumiyesi", yani güncel de­
yişle ' 'Orman Genel Müdürlüğü' 'nün
kurularak örgütün daha etkin bir ya­
pıya kavuşturulması ve başına da or­
mancılık eğitim ve öğretiminin ünlü
isimlerinden Hoca Ali Rıza Efendi'nin
getirilmesiyle başlar. Çağdaş orman­
cılığa yönelişte temele ilk harcı koyan
kişilerden biri olan Hoca Ali Rıza Efen­
di, göreve geldikten sonra çalışmala­
rını daha çok orman kanununun çıka­
rılması ve mevcut mevzuatın geliştiril­
mesiyle ilgili konular üzerinde yoğun­
laştırmıştır. Bu amaçla ülke ormancı­
lığının o günkü gerçeklerini çok iyi tah­
lil eden "Esbab-t MucibeLayihast’’ ile
birlikte 191 O da dönemine göre olduk­
ça tutarlı bir "Orman ve Mer’a Kanu­
nu" tasarısı hazırlamış ve bumm ya­
salaşması için büyük bir uğraşa giriş­
miştir. Ayrıca zamanın ağır aksak iş­
leyişi yüzünden konuyu sürünceme­
de bırakmamak düşüncesiyle, hiç va­
kit yitirmeden yine aynı yıl içinde, ta­
sarı kesinleşinceye kadar geçerli ol­
mak üzere bir "Talimat" ile onu bü-
tünleyen bir "Tembihname"yi kaleme
alarak, hemen uygulamaya sokmuş­
tur. Sözkonusu talimat, özellikle dev­
letin kendi ormanlarından daha fazla
pay alması, yapılacak kesimlerin dü­
zenli ve tekniğine uygun olması ve ya­
rarlanmaların kesin kurallara bağlan­
ması gibi önemli bazı yenilikler içer­
mektedir. Tembihname ise, Köy Bal­
talıkları ve Özel Ormanlarla ilgili kul­
lanım koşullarını belirlemekte ve koru­
maya dönük önlemler getirmektedir.
Bu doğrultuda yine aynı kişi tarafın­
dan gerçekleştirilen bir diğer çalışma
da, Köy Baltalıklarının yönetimlerine
ilişkin 1911 tarihli "Lay/ha"dır Ancak
tüm bu olumlu çabalara rağmen, Ho­
ca Ali Rıza Efendi'nin asıl amacı olan
yasa tasarısı çeşitli engellemeler ne­
deniyle kesinleşememiştir.
Bu arada ülke genelinde önemli
olaylar yaşanmaktadır. Zira imparator­
luk 1912-1 913 Balkan Savaşı' na gir­
miş ve çok sarsıcı etkiler yapan üçün­
cü büyük göçdalgası başlamıştır. Ay­
rıca Almanlarla olan ilişkiler de gide­
rek artmakta ve ülkenin kaderini be­
lirleyecek gelişmelere doğru yönlen-
mektedir. Bunlara paralel olarak 191 3
yılının bitmesine yakın, örgütte son
bazı değişiklikler ortaya çıkar. Merkez­
de Genel Müdürlük bünyesinde ''Me­
murin", "Amenejman” , "Bütçe” ve
“Teftiş” şubeleriyle taşrada önceki bi­
rimlerin yerine her ilde "Orman Mü­
dürlükleri” kurulur. Daha sonra bu
1581
Müdürlüklerdeki orman koruma işle­
rini yürütmek üzere 1914'de "Orman
Jandarma Teşkilatı” adı verilen özel'
bir düzenlemeye gidilir. Hatta bu
amaçla bir de okul açılır. Fakat kısa
bir süre sonra bu okul kaldırılarak,
"Orman Ameliyat Mektebi' ne dönüş­
türülür. Bu değişimler sürerken artık
1. Dünya Savaşı da imparatorluğun ka­
pılarına dayanmıştır. Nitekim aynı yı­
lın Kasım ayında ülke Almanya'nın
müttefiki olarak kendisini resmen sa­
vaşın içinde bulur. Böylece 18561ar-
da getirtilen Fransızlardan sonra bu
kez de, imparatorluk armancılığında
' Alman Uzmanlar Dönemi'' başlar ve
ilk olarak Avusturyalı Hofrad Veith pa­
yitahta çağrılır. Ardından 1915 yılı
içinde de diğer Alman uzmanlar gele­
rek, çalışmaya koyulurlar.
Aradan bir süre geçtikten sonra bu
uzmanların ve özellikle Veith'in katkı­
larıyla ormanların teknik yönetim yön­
temlerine ilişkin 9 maddeden ibaret bir
''Orman Kanunu ' tasarısı hazırlanır
ve 1917'de yasalaşması sağlanır. Bu
girişimle nihayet yıllardır tam biryılan
hikâyesine dönen yasa konusu birkaç
maddelik dar sınırlar içinde kalsa da,
iyi kötü çözümlenmiş ve dolayısıyla or­
mancılık ilk kez bir yasaya kavuşmuş­
tur. Ancak 1937 ye kadar geçerliliği­
ni koruyarak Cumhuriyet Dönemini de
etkileyecek olan bu yasa, özellikle
mevcut Orman Satış Sisteminin işle­
yişine dokunmaması bakımından,
esasta orman yıkımları için olumlu bir
değişim yaratmaktan oldukca uzaktır.
Buna rağmen getirdiği bazı yenilikler
de gözardı edilecek gibi değildir. Ör­
neğin Devlet Ormanlarının belirli
"Amenejman Planları", yani "Uzun
Dönemli Yönetim Planları”na göre iş­
letilmesine ilişkin o dönem için çok ile­
ri düzeyde bir anlayışı arınancılığa ka­
zandırmış olması ve bu şekilde mev­
cut sistemi olabildiğince teknik bir çer­
çeve içinde denetlemeye yönelmesi
son derece önemli bir gelişmedir. Ger­
çi savaş nedeniyle Hendek çevresi or­
manlarının Alman uzmanlarca örnek
olarak “Amenajman Planlarının” ya­
pılması dışında, bunun kalıcı uygula­
malara dönüştürülerek ülke geneline
yaygınlaştırılması mümkün olamamış­
tır. Ama teknik armancılığa dönük cid­
di bir yapılaşma için gerekli yasal da­
yanakların şekillendirilmesi ve özellikle
Cumhuriyet Dönemi için örnek oluş­
turması açısından sözkonusu yaptırı­
mın uzun vadede hedefine ulaştığını
da unutmamak gerekir.
Görüldüğü gibi sonuncu evre, ya­
şanan olayların akışı içinde öncekile­
re göre kuşkusuz daha gelişmiş bir
■Örgütlü Arayış Ormanctiığı'' şeklin­
 TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK
T a n z i m a t ’ta n S o n r a O r m a n Y ık ım ı v e Ç e v r e T a h r ib i
de gerçeklik kazanmaktadır. Ancak
belirli bir bilinçlenme düzeyinin gös­
tergesi sayılabilecek olan bu olguya
rağmen, ormancılığın dayandığı sağ­
lıksız hedef ve uygulamalar imparator­
luğun yıkılışına kadar sürdüğünden,
sonuncu evre içinde ormansızlaşma
konusunda iyiye giden bir değişim
göze çarpmamaktadır. üstelik I. Dün­
ya Savaşı sırasında Zonguldak kömür
havzasıyla genelde tüm Karadeniz'i
Rus donanması denetim altına aldığın­
dan bu yöre ormanları değerlendirile­
mez hale gelince, ülkenin diğer bölge­
lerindeki ormanlara iyice yüklenilme-
si nedeniyle, yıkımların olağan seyri
bir bakıma daha da hızlandırılmıştır.
Buna bir de Balkan Savaşıyla başla­
yan ve 1. Dünya Savaşından sonra kit­
lesel nüfus hareketi şekline dönüşe­
rek, bir milyondan fazla özellikle Mar­
mara dolayları ve Batı Anadolu'da yer­
leşmesiyle sonuçlanan üçüncü göç
dalgasının doğurduğu aşın yıkımlar da
eklenince, durum çok daha sarsıcı ve
ürkütücü olmuştur.
1. Dünya Savaşı'nı izleyen yıllarda
ise bu yıkımlar dışında fazla bir geliş­
me yoktur. Sadece 1918’de Veith ta­
rafından daha geniş kapsamlı yeni bir
yasa tasarısı hazırlanmış, fakat sonuç
alınamamıştır. Ardından 1919’da da
' Amenejman Talimatnamesi" yürür­
lüğe konmuştur. Böylece Osmanlı Or­
mancılığı da tarihimisyonunu tamam­
lamış olmaktadır. Artık bundan sonra
çağdaş ormancılık etkinlikleri için
Cumhuriyet’in kurulmasını ve 20-25
yıl daha bir deneme-sınama-yanılma
sürecinden geçilmesini beklemek ge­
rekecektir.
Sonuç
Başlangıçtan beri ormancılığın ge­
rektirdiği ana çıkış noktalarından yok­
sun olan Osmanlı Ormancılığı, doğal
olarak Tanzimat’la başlayan yeni sü­
reçte de, bu donatımsızlığın yarattığı
handikapların pençesinden kendisini
kurtaramamış ve daima akıntıya kürek
çekmek durumunda kalmıştır. Aslın­
da Tanzimat sonrasına ilişkin buraya
kadar işlenen üç önemli yıkım evresi­
nin incelenmesinden de anlaşılacağı
üzere, bu dönemde ormancılık açısın­
dan daha başka gelişmeler beklemek
hemen tümüyle olanaksız gibidir. Bu
her şeyden önce, o günkü ülke ger­
çeklerine ters düşmektedir. Çünkü
imparatorluğun İslâm felsefesınden
yola çıkan “ teokratik” yapısı, cibal-i
mübaha anlayışının yüzyıllara daya­
nan kökleşmiş yönelimleri, ormancı­
lık ekonomi-politikalarının yanlış ve
alabildığine çarpık biçimlenmesi, hız­
lı çöküşün getirdiği borçlanma ve ivedi
gelir elde etme sorunu, savaşlardan
kaynaklanan üç büyük göç dalgasına
bağlı iskanların özellikle ormanlık yö­
relerde yo(lunlaşması, siyasal istikrar­
sızlık ve devletin içine düştüğü büyük
otorite boşluğu, teknik bilgi ve bece­
riye sahip yerli kadroların bulunmayı­
şı, yine çağlarboyu süregelen gele­
neksel yıkım faktörlerinin ortadan
kalkmaması ve hatta daha da artması
vb. gibi nedenler, bu dönem orman­
cılığında olumlu gelişmelerin ortaya
çıkmasını büyük ölçüde engellemek­
tedir.
Nitekim Tanzimat Ormancılığı top­
luca değerlendirildiğinde, elde edilen
kesin sonucun; çağın gerektirdiği or­
mancılığın kurulup geliştirilmesinden
çok, yalnızca orman yıkımlarındaki bü­
yük başarıyla sınırlı kalması da bunu
açıkca göstermektedir. Bu yüzden
sözkonusu dönem, Türkiye ormancı­
lığında halen yaşanan birçok sorunun
kaynaklarını da aydınlatan, karakteris­
tik gelişmelerin biçimlendirildiği çok
önemli bir süreç olarakda dikkati çek­
mektedir. Hiç kuşkusuz Osmanlı Top­
lumu. "ormancılık" denen vazgeçil­
mez uğraş alanını, tarih boyunca ye­
terince ciddiye almamanın bedelini;
özellikle Tanzimat Dönemi’nde her gi­
rişimin ardından orman yıkımları ve or­
mansızlaşmaya neden olarak kendi öl­
çüleri içinde ödemiş bulunmaktadır.
Ancak konunun günümüze uzanan
yanı ilginçtir. Çünkü Türk Toplumu, bu
bedeli hâlâ ödemektedir ve öyle sanı­
yoruz ki, gelecek kuşaklar da bundan
paylarına düşeni almakta gecikmeye­
ceklerdir. □
1895/96 Adapazan sel baskını.
KAYNAKÇA
□ BARKAN Ömer Lütfi, Türk Toprak Hu­
kuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 0 8 5 8 }
tarihli Arazi Kanunnamesi, İstanbul, 1940
□ ÇAĞLAR Yücel, Türkiye'de Ormancılık
Politikası, Ankara, 1979
D DiKER Mazhar, Türkiye'de Ormancılık:
Dün-Bugün-Yarın, Ankara, 1 979
D ERGÜVEN Nedim, “ Anadolu Toplumla-
rının Tarihsel Evriminde Orman Köylüsü­
n ün kökeni” , Orman Mühendisliği, Sayı
14(4) 1975
T! HAFNER Franz, "Son Beşbin Yıl içeri­
sinde Anadolu'da Orman Durumu” , (Çev.
Refik Baş), i.ü. Orman Fakültesi dergisi-
Seri B, Sayı 18(2), 1968
D HESKE Franz, Türkiye de Orman ve Or­
mancılık, İstanbul, 1952
D KUROOĞLU Faik, Türk Ziraat Tarihine
Bir Bakış, İstanbul, 1938
n KUTLUK Halil, Türkiye Ormancılığı ile il­
gili Tarihi Vesikalar 893-1339[ 0 4 8 7 ­ i
1923), Cilt 1, Özel Sayı No.56, İstanbul,
1948
D KUTLU K Halil, Türkiye Ormancılığı ile il­
gili Tarihi Vesikalar 1202-1341 (1787­
1925), Cilt ll, Ankara, 1967
D ÖZDÖNMEZ Metin-Turhan İstanbullu,
Ormancılık Politikası, İstanbul, 1981
D TCZV, Türkiye Ormancılığının Vazifele­
ri ve Gayeleri, Ankara, 1 938
D USLU Mehmet, Türkiye'de Orman Tah­
rip Faktörleri, Ankara, 1951
D YERASİMOS Stefanos, Azgelişmişlik
Sürecinde Türkiye Cilt 1-11, İstanbul, 1977
D (YİĞİTOĞLU) Ali Kemal, Türkiye 'de Or­
mancılığın Temelleri, Şartlan ve Kuruluşu,
Ankara, 1936
D YUND Kerim, Seçkin Türk Ormancısı
Hüseyin Fehmi imer'in Hayatı-Hatıralan,
İstanbul, 1973
TARİHÇİLİK VE TARİH
ANLAYIŞI

Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Tarihçilik

D o ç. D r. Z e k i A r ı k a n

Bu konuda ayrıca D ü şü n ce A k ım la rı ve Siya sa l A k ım la r maddelerine bakınız.

1584
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Tarihçilik
Zeki Arıkan
Lâle Devri'nden itibaren çeşitli alan­
larda görülen Batılılaşma çabaları, Os--
manlı tarih yancılığını da önemi ölçü­
de etkilemiştir. Bu bakımdan yer yer
vak’anüvis tarihçiliği geleneğinin dışı­
na çıkıldığı, Avrupa tarihi üzerine de
çeviri ve uyarlama yoluyla birtakım ba­
ğımsız eserler ortaya konmaya başlan­
dığı görülmektedir. 1819’da vak’anü-
visliğe atanan Şanizade Ataullah Efen­
di, Batı dillerini oldukça iyi biliyordu.
Kendisi aynı zamanda doktor olduğu
için yeni tıbbın esaslarının kurulmasın­
da ve tıp terimlerine Türkçe karşılıklar
bulunmasında büyük bir çaba göster­
miştir. Bu bakımdan Şanizade, Batı
kaynaklarından geniş ölçüde yararla­
nan bir kimse olarak karşımıza çıkmak­
tadır.
Tanzimat dönemi, Osmanlı tarihçi­
liğinde önemli bir dönüm noktasıdır.
Çünkü Osmanlı Devleti’nin kuruluşun­
dan Tanzimat’a kadar geçen sürede
egemen olan dinsel tarih anlayışı yeri­
ni yavaş yavaş hanedan tarihi anlayışı­
na bırakmaya başlamıştı. Başka bir de­
yimle o zamana kadar olayların açık­
lanmasında ve yorumlanmasında İslâm
tarihi temel olarak alındığı halde bu dö­
nemde Osmanlı hanedanı çevresinde bi­
çimlenen bir tarih görüşü ortaya çıkma-
ya başladı. Bu tarih anlayışının başlıca
amacı, Enver Ziya Karai'ın da belirtti­
ği gibi, Osmanlı hanedan etrafında,
cins ve mezhep ayrıntısı göstermeksizin,
çeşitli halkları birleştirmek ve böylece
Osmanlı İmparatorluğu’nun bütünlü­
ğünü sağlayarak yıkılışını önlemekti.
Bu bakımdan Osmanlı örgütlerinin bü­
tününde görülen modernleşme hareket­
leri tarih anlayışında da yeni bir değiş­
meye ortam hazırlamıştır.
Öte yandan daha Tanzimat'tan ön­
ce başlayan dilde sadeleşme hareketi bu
dönem tarihçiliğini önemli ölçüde etki­
lemiştir. Bu hareket, 1832'de Takvim-i
Vakayi’nin yayınlanmaya başlamasın­
dan sonra biraz daha genişledi. Tanzi­
mat döneminde de halkı önemli olay­
lar konusunda aydınlatmak görüşü ağır
basmaya başlamış ve özel gazetelerin
yayııılanmaya başlaması da bu sadeleş­
me akımını güçlendirmiştin Bunun ya­
nında Avrupa dillerini bilen tarihçiler
yetişmiş, bundan sonra yazılan genel ta­
rihlerde gerek eski kavimler gerekse Av­
rupa tarihi üzerinde d urulmuş ve hatta
kendi tarihimizle ilgili eserlerde bile
çağdaş Avrupa tarihinden söz edilmiş,
olayları eşzaman kılmaya (synchronisa-
tion) özen gösterilmiştir. Kaldı ki, Ba­
tı dillerini bilmeyen tarihçiler bile bilen­
lere çeviriler yaptırarak eksik yanları­
nı kapatmaya çalışmışlardır. Sahak Eb-
ru’nun 1271’de (1854) basılan Bazı A v ­
rupa Ministratarının Tercüme-i Hali
başlıklı kitabında olduğu gibi Avrupa’­
nın ünlü siyaset adamlarını tanıtan ve
Avrupa'nın siyasal yapısını inceleyen
eserler de yayınlanmaya başlanmıştır.
A hm ed C evdet P aşa
Tanzimat dönemi tarihçiliğinden söz
edilince hiç şüphesiz ilk akla gelen ta­
rihçi Ahmed Cevdet Paşa’dır. Lofça'-
da doğan, İstanbul’da medrese öğreni­
mi gören, özel derslerle ufkunu geniş­
leten ve Reşid Paşa konağında yetişen
Alımed Cevdet Paşa, 19. yy’da çok
önemli görevlerde bulunmuş, ıslahat
heyetlerine katılmış, valilik, nazırlık
yapmış Tanzimat’ın önde gelen devlet
adamlarından biridir. Cevdet Paşa, di­
limizin kendi kurallar içinde incelen­
mesinin ilk örneğini veren bir dil bilgi­
ni olarak da görünmektedir. Düstur ve
Mecelle gibi hukuk tarihimizi ilgilendi­
ren kavramların da onun adıyla özdeş
bir duruma geldiğini belirtmek gerekir.
Bir tarihçi olarak Cevdet Paşa; Tarih-i
Cevdet, Tezâkir, Maruzat ve Kısas-ı
Enbiya’nın yazarı olarak karşımıza çık­
maktadır. Burada kısaca onun tarihçi­
liği üzerinde durulacaktır.
Encürnen-i Daniş bir Osmanlı tarihi
yazılmasını kararlaştırdığı zaman 1774’-
ten yani ünlü Osmanlı tarihçisi Joseph
von Hammer’in bıraktığı yerden 1825'e
kadar geçen dönemin tarihini yazmak
görevini de Ahmed Cevdet Efendi’ye
vermiş ve “ Herkesin anlayacağı tabirat
ile yazılması tenbih” olunmuştu. İşte
bunun üzerine Vekayi-i Devlet-i Aliy-
ye-i Osmaniyye'nin “ Kaba Türkçe ile
tahririni iltizam” eylemiştir.
Otuz yıllık bir çalışmanın ürünü olan
ve 12ci lt tutan Tarih-i Cevdef’in ilk üç
cildi Kırım Savaş’ı sırasında tamamla­
narak padişaha sunuldu. Cevdet Efen-
di’nin rüus derecesi Süleymaniye’ye
yükseltildi. Hammer, ilk iki cildi tak­
dir eden bir yazı yazdı. 3. cildin çıkışı­
nı da yine Hammer’in büyük bir tak­
dirle karşıladığı görülmektedir. Ham-

mer, Cevdet Paşa'nın medrese çıkışlı
olmasına karşın, kendisinden önceki ta­
rihçilerin yaptığı gibi gayrimüslimler
hakkında kâfir, gâvur gibi aşağılayıcı
deyimler kullanmamasını hayranlıkla
karşılamaktadır. Cevdet Efendi, bir sü­
re sonra vak'anüvisliğe atanmış (1855)
ve bu görevde bulunduğu sırada bir
yandan Tarih-i Cevdet'in ciltlerini ta­
mamlamaya çalışırken diğer taraftan da
kendi zamanının olaylarını yazarak
Tezakir-i Cevdet’i düzenlemeye koyul­
muştur. Tarih-i Cevdet’in son cildi
1302'de (1884) basıldı. Bir süre sonra
yeniden gözden geçirilerek esere kesin
biçimi verildi. 1309’da (1 89 1) tertib-i ce­
dit adı altında ı2 cilt halinde yeniden
basıldı.
Cevdet Tarihi, Osmanlı tarihçiliğinin
en büyük başarılarından biridir. Cev­
det Paşa, bu büyük eserini ortaya koy­
mak için geniş bir kaynak taramasına
girişmiş, vak’anüvis tarihleri, mecmua,
layiha, sefaretname ve arşiv begelerini
dikkatle incelemiş, olaylara tanık olan­
ların görüşlerine başvurmuş ve bütün
bunları sağlam bir eleştiri süzgecinden
geçirdikten sonra kullanmıştır. Resmi
belgeler, fermanlar, antlaşma metinle­
ri sözün kısası konuya ilişkin belgeleri
her cildin sonuna eklemiştir. Cevdet
Tarihi biçim yönünden vak’anüvis ta­
rihlerinden farklı görülmemekle birlikte
birçok yönlerden onlardan ayrılmakta­
dır. Zaman zaman belirli konuların bir
bütünlük içinde ele alınıp işlendiği de
gözden kaçmamaktadır. Siyasal olay­
lar yanında imparatorluğun dayandığı
kurumların da tam bir çözümlemesini
(analiz) yapmaktadır. Ahmed Harndi
Tanpınar’ın belirttiği gibi Cevdet Pa­
şa, “ İmparatorluğun tarihini âdeta mü-
esseselerin tarihinde m ütalaa” etmek­
tedir. Bu bakımdan imparatorluğun
yükselmesinin değil çöküş döneminin
tarihi olan bu eserde, Osmanlı devleti­
ni Batılılaşmaya götüren yapısal değiş­
melerin de derin bir açıklaması yer al­
maktadır.
Öte yandan Tarih-i Cevdet yalnız Os­
manlı tarihiyle sınırlı kalmamıştır. Çün­
kü yalnız bizim tarihimizi değil bütün
insanlık tarihini ilgilendiren konuların
bu kitaba ustaca serpiştirildiğini gör­
mekteyiz. Feodal dönemden başlamak
üzere 19. yy’ın başlarına kadar daha
doğrusu 1821 Laibach kongresine ka­
dar Avrupa'nın siyasal, sosyal, ekono­
mik ve teknik gelişmeleri incelenmiş,
ABD’nin bağımsızlığını kazanması,
Fransız ihtilâli ve ihtilâlden sonraki ge­
TARİHÇİLİK VE TARİH ANLAYIŞI
T a n z i m a t ’ta n C u m h u r iy e t'e T a r ih ç ilik
lişmelere oldukça geniş yer verilmiştir.
Osmanlı tarihi dışındaki gelişmelerin bu
denli geniş tutulmasının yanında Cev­
det Paşa’nın çağdaş tarihçiliğin üzerin­
de önemle durduğu konulara ağırlık
vermiştir. Salgın hastalıklar, moda
akımları, yangınlar, Haçlı seferlerinin
sonuçları, barut ve ateşli silahların ya­
yılması, savaş taktiğindeki değişmeler,
baskı makinesinin bulunması ve yayıl­
ması, denizcilik tarihi, Amerika'nın
keşfi ve Amerikan gümüşünün Akde­
niz dünyasına ulaşması, tütünün yayıl­
ması, zenci (köle) ticareti vb. konula­
rın Cevdet Tarihi’nde ele alınıp işlen­
diği görülmektedir. Doğu ve Batı dün­
yasındaki her türlü gelişmelerin de kar­
şılaştırmalı bir biçimde ele alınması dik­
kati çekmektedir. Cevdet Tarihi üzerin­
de duran bütün araştırıcılar, onun di­
ğer Osmanlı tarihlerinin hepsinden üs­
tün olduğu sonucuna varmışlardır.
Cevdet Paşa, tarihinin ilk cildinde ve
yeri geldikçe eliğer ciltlerinde toplum ve
4 AAr “ t1j f
') fi*
^ ij —
jVs ^ ı . ..z!
;J ,1i.î
' fi*
------- —
■■: # ^
tarih anlayışını açıklamaya çalışmıştır.
Bu konularda en çok İbn Haldun’dan
etkilendiğini biliyoruz. Hatta Cevdet
Paşa, Pirizade Sâhip Molla’nın eksik
bıraktığı Mukaddime çevirisini tamam­
layarak bastırmıştır. İbn Haldun'un ya­
nında Taine ile Michelet'den etkilendiği
söylenmektedir. Dahası Alman doğu-
bilimeisi Hammer, İngiliz tarihçisi
Buckle ile Macaulay, Fransız filozof
Montesquieu'den de çok yararlandığı­
nı söylediği rivayet edilmektedir. Ger­
çekten Ali Ölmezoğlu'nun da belirttiği
gibi, Cevdet Paşa’nın tarihin lüzum ve
faydası üzerindeki düşüncelerinde bu
söylentileri doğrulayacak görüşler var­
dır.
Cevdet Tarihine yöneltilen en büyük
eleştiri, onun büyük ölçüde Doğu kay­
naklarına dayanmış bulunması ve Batı
kaynaklarına başvurmamış olması nok­
tasında toplanmaktadır. Buna neden
olarak da Cevdet Paşa'nın bir Batı di­
lini yeterince bilmemesi gösterilmekte-
BİR DÖNÜM NOKTASI:
Tanzimat dönemi, Osmanlı
Devletinin kurulduğu
günden beri egemen olan
tarih anlayışının değişmeye
başladığı bir dönemdir. Bu
dönemin en önde gelen
isimlerinden olan Ahmed
Cevdet Paşa, ünlü eseri
Cevdet Tarihini
hazırlarken kaynak
taramasına girişmiş,
belgeleri, olayları
irdeledikten sonra
ku/lanrmştır. Tarih-i
Cevdet’te Osmanlı tarihi
"kurum/ann tarihiyle
-‘T*' birlikte” ele alınmış, bunun
yanısıra diğer ülkelerin
~
tarihlerine de yer
verilmiştir. Cevdet
\ • Tarihi'nin I. cildinin
ji 1891 'de yapılan
w 'JİC
2. baskısı.
>
■
1586
TARİHÇİLİK VE TARİH ANLAYIŞI
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Tarihçilik

TTY

J .,PT U) 4>.'
J-i- _r.J.j ".ry ..JJ'
^.j' y.Yj'
- ; *«f ^
o*'..—
.. , lfs BBB
4 ...ü. ..; Jllo JYjİ
•.s-li.,1 .jJ..»jj' !l.ıf"
J-'
..:..JVı.;. fj.j ı_çjcT ..tU. . ..s..,1 ..r
“BİR HATIRA MUHARRİRİ”: Ahmed
Cevdet PaŞa'nın Tezâkir ve Mâruzat'ı ciU. il
’ w -
vak’anüvisliğe getiri/dikten sonra kaleme j^--.r )1.ı »-'ı.ıh L.i j. •..ı.U. ..)
aldığı eserlerdir. Bunlardan Tezâkir'i • jAj'cı
Ahmed Lütfi Efendi'ye yazdığı .JJ, ) J./ l Jlj.
mektuplardan oluşur. Mâruzat ise II.
Abdülhamid’in isteği üzerine yazılmıştır. i..: j.d!
Bir çeşit am niteliği taşıyan bu eserlerdeki
üslubu için Tanpınar ‘‘lezzetli bir tarih 5 'j
muharriri" nitelemesini kullanmıştır. j .. ,ı_,ı
Ahmed Cevdet Paşa’nın Mâruzat'ından ...U ■"■ •""jl
bir sayfa (sağda), son vak’anüvis J'J C-JOj i .J.-I el.
Abdurrahman Şeref Bey (solda).

dir. Ancak bütün kaynaklar, Cevdet
Paşa’nın Fransızca yazılmış “ tarih ve
kavanin” kitaplarını anlayacak düzey­
de bu dili bildiğini doğrulamaktadır.
Öte yandan hukukçu Ali Şahbaz Efen-
di’nin Batı kaynaklarını sürekli taraya­
rak Cevdet Paşa’ya düzenli notlar ha­
zırladığını biliyoruz. Batı kaynakları
konusunda kendisine yardım eden bir
başka bilgin de Hoca Sahak idi. Encü-
men-i Daniş’in de Batı kaynaklarından
yaptırdığı çevirileri unutmamak gere­
kir. Bütün bunlar göz önüne alınırsa
Cevdet Tarihi’nin Batı kaynakları yö­
nünden pek de zayıf kalmadığı sonu­
cuna varılabilir. Cevdet Paşa’nın Av­
rupa tarihi ile ilgili olarak verdiği bil­
giler, onun Batı dünyasını ve Batı dün­
yasındaki gelişmeleri oldukça derin bir
biçimde kavradığını ortaya koymakta­
dır. Avrupa tarihini işlerken Feodalite,
Sınıf, Parlamento vb. terimleri yerli ye­
rine oturtması, bu büyük tarihçinin Ba­
tı tarihçiliğinin kavramlarına yabancı
olmadığını kanıtlamaktadır.
Cevdet Tarihi’ne yöneltilen diğer bir
eleştiri de onun “ kinayeli, tarizkâr fi­
kirlerle dolu’’ olması doğrultusundadır.
Özellikle kendisinden önceki vak’anü-
visleri çok ağır bir biçimde eleştirmesi
de gözden kaçmamaktadır. Bunda her­
halde Tanzimat dönemi tarihçiliğinin
imparatorluğun çöküş dönemine bakış
açısının önemli bir payı bulunmaktadır.
Cevdet Paşa’nın Tarih-i Cevdet’le
birlikte ele alınması gereken ve 19. yy
olaylarıyla birlikte birçok sorunlarına
ışık tutan iki önemli eserinden de kısa­
ca söz etmek gerekir. Bunlar Tezâkir ve
Mâruzat adlarını taşımaktadır. Tezâkir,
Cevdet Paşa’nın vak’anüvisliğe getiril­
mesinden (1855) sonra görüp işittiği ya
da doğrudan doğruya karıştığı olayla­
ra, iç yüzünü bildiği konulara ve döne­
min devlet adamlarına ilişkin aldığı,
kendisinden sonra bu göreve getirilen
Ahmed Lütfi Efendi’ye gönderdiği ya­
zılardan oluşmaktadır. Bu tezkerelerin
hepsi 40 tanedir ve 40. tezkere paşanın
özgeçmişine ayrılmıştır. Koca bir cildi
dolduracak oylumda olan bu 40. tez­
kerenin kimi eklerinin Lütfi Efendi’ye
gönderilmediği anlaşılmaktadır (Tezâ­
kir 4 cilt halinde M.Cavid Baysun ta­
rafından yayınlanmıştır, Ankara, 1953­
1967). Mâruzat ise Il. Abdülhamid’in
buyruğu üzerine, Abdülrnecid ve Ab-
dülaziz dönemleri olayları hakkında ka­
leme aldığı 5 defterden oluşan ‘‘tarih
kılıklı” bir eserdir. Mâruzat, geniş öl­
çüde Tezâkir’e dayanmaktadır. Her iki
eserde de anı niteliğini taşıyan özellik­
ler bulunmaktadır. Ahmed Harndi Tan-
pınar, bu eserleriyle Cevdet Paşa’nın
‘‘lezzetli bir hatıra muharriri” olduğu­
nu belirtmektedir.
Cevdet Paşa’nın yerine vak’anüvis­
liğe getirilen Ahmed Lütfi Efendi, Cev­
det Tarihi’nin kaldığı yerden (1825-26)
başlayarak olayları yazmaya başladı.
İlk ciltte Hazine-i evrak (arşiv) ile
Divan-ı Hümayun ve Sadaret Mektubî
Kalemi belgelerine, olaylara tanık olan­
ların görüşlerine başvurmakla birlikte
daha sonraki ciltlerde geniş ölçüde
Takvim-i Vakâyi ve •Ceride-i Havadisi
kaynak olarak kullandı. Onun bu eaze-
teleri kaynak olarak kullanması, olduk­
ça ağır bir biçimde eleştirilmiş ve hattâ
Mükrimin Halil Yinanç’a göre Lütfi
Efendi: “ Hiçbir vak'anüvisimizin ya­
pamadığı ve yapamayacağı bir ehliyet­
sizlik ve kabiliyetsizliği göstererek yaz­
mış olduğu 53 senelik Osmanlı İmpa­
ratorluğu vakayiini âdeta bir boşluk
içinde bırakmıştır” . Onun bıraktığı bu
boşluk Sicill-i Osmanf yazarı Mehmed
Süreyya Bey tarafından doldurulmak
istenmiş ve bu bilginin 1824-1876 tarih­
leri arasındaki olayları kapsayan 9 cilt­
lik büyük eseri ne yazık ki bir İstanbul
yangınında kül olmuştur.
O s m a n lı T a r ih ç iliğ i v e
N a m ık K e m a l
19. yy ortaları yani Cevdet Tarihi’­
nin ilk ciltlerinin yayınlandığı yıllar, Os­
manlı tarihçiliğinin gelişmesi açısından
ilgi çekici örneklerle doludur. Matba­
acılık belirli bir gelişme göstermiştir.
Daha önceki yüzyıllarda yazılmış olan
tarihlerin basılıp yayınlanması yolunda
önemli adımlar atılmış, eskiden basıl­
mış olanlar da yeniden basılmıştır. Böy-
lece vak’anüvis tarihleriyle birtakım
vak’ayinameler gün ışığına çıkmıştır.
Öte yandan Sahak Ebru’nun derleyip
1271 ’de (1855) yayınladığı Bazı A vru­
pa Ministrolarmm Tercüme-i Hali baş­
lıklı bir eserde, o günün ünlü devlet
adamları tanıtılmış, Avrupa’nın siyasal

TARİHÇİLİK VE TARİH ANLAYIŞI
yapısı üzerine bilgi verilmiş ve Batı’da
gelişen önemli olaylara da değinilmiş­
tir. Bu arada Batı tarihçiliğinin etkile­
rinin de gün geçtikçe artm akta olduğu
görülmekte, Osmanlı tarihçiliğinin de
kimi tarihçilerin kişiliğinde giderek çağ­
daş bir nitelik kazandığı anlaşılmakta­
dır. Bunlardan biri olan HayruHalı
Efendi, geleneksel tarihçiyle çağdaş ta­
rihçi arasında bir köprü ödevi görmek­
tedir. HayruHalı Efendi, Tarih-i Devlet­
i Aiiyye-i Osmaniye adını verdiği tari­
hinde, her Osmanlı sultanına bir cilt
ayırmış, Osmanlı padişahlarının çağda­
şı olan diğer İslâm ve Hıristiyan hü­
kümdarlar hakkında da bilgi vermeye
çalışmıştır. Bu tarih ancak 1617’ye ka­
dar gelebilmiş ve son cildi i 875’te ba­
sılmıştır.
Hayrullah Efendi başta Hammer ve
De la Croix’nın eserleri olmak üzere
birçok önemli Batı kaynaklarına da
başvurmuştur. Hammer, Hayrullah
Efendi Tarihinden “ çok dikkate değer
bir eser” diye söz etmiştir. Franz Ba-
binger, Hayrullah Efendi Tarihi'ni,
“ Dünya tarihini toplu olarak görüş
denemesi” olarak nitelemekte ve bu
eserin Osmanlı tarihinin genel dünya ta­
rihinin akışı içinde ele alınıp incelenme­
si yolunda önemli bir adım olduğunu
vurgulamaktadır.
Osmanlı uyrukları arasında cins ve
mezhep ayrımı gözetilmeksizin Osmanlı
halklarını hak ve ödevler bakımından
eşit duruma getirmek ve yeni anlamda
bir Osmanlı milleti oluşturmak ülküsü,
bu dönem tarihçiliğini önemli ölçüde et­
kilemiştir. Osmanlıcılık olarak adlan­
dırılan bu akımın amacı, ortak bir va­
tan kavramına ulaşmak, imparatorlu­
ğu parçalanmaktan kurtarmak ve var
olan sınırları korumaktı. Namık Ke­
m al’in tarihle ilgili eserlerini bu açıdan
değerlendirmek gerekir. Nitekim çök­
meye yüz tutmuş bir imparatorluğa yeni
bir ruh vermeyi, toplumu çağdaş bir
düşünce yapısına kavuşturmayı amaç­
layan Namık Kemal için tarih, bir çı­
kış noktası olmuştur. Bu bakımdan
imparatorluğun çöküş dönemini değil
fakat yükselme dönemini (devr-i istila)
konu olarak seçen Namık Kemal’in
eserlerinde daha çok “ milliyetperverlik
ve vatanseverlik” duyguları egemendir
ve bu eserler “ ilmî olmaktan ziyade pe­
dagojik bir kıymeti haizdir” . İmpara­
torluğun yayılma çağının eski parlak
günlerini kendi zamanındakilere anım­
satmak isteyen bir görüşün ağır bastığı
sezilmektedir.
Tanzimat’tan Cum huriyete Tarihçilik
Namık Kemal’in tarihe dönük çalış­
maları, küçük denemelerle başlamış ve
bütünlüğe varan bir gelişme göstermiş­
tir. Evrak-ı Perişan ve Em ir Nevruz’-
da seçmiş olduğu kahramanların yaşa-
möykülerini aniatmakla yetinmemiş,
olayları sıkı bir eleştiri süzgecinden ge­
çirmiş ve işlediği konulara yepyeni yo­
rumlar getirmekten geri kalmamıştır.
Bütün bu çalışmalarda “ Avrupai bir
zihniyet” in egemen olduğu anlaşılmak­
tadır. Seçmiş olduğu kahramanların
(Selahaddin Eyyubî, Fatih, Yavuz,
Emir Nevruz) kişiliğinde İslâm’ın bü­
yük dönemlerine ışık tutmaya çalışmış
ve onları kendi ahlâk anlayışının birer
simgesi olarak ele almıştır.
Namık Kemal, Rodos’ta bulunduğu
sırada Osmanlı Tarihi’ni yazmaya baş­
ladı. Bu kitabın önsözünde ‘‘Tarih yal­
nız erbab-ı hükümet için değil, efrad-ı
millet için elzemdir” diyen Namık ke­
mal, A vrupa’da birkaç yüzyıldan beri
her bilim gibi tarihin de ‘ deryalar
kadar” genişlediğini, her dilde yalnız
kendi ulusunun değil, bütün dünyanın
olayiarına ilişkin pek çok tarihierin bu­
lunduğunu belirtmekte; buna karşılık
“bizim lisanda ise... devletimizin
umum vakayiini cami bir tarih mevcut
değildir” diye y- kınmaktadır. Bu ba­
kımdan yazdığı Osmanlı Tarihi ile böy­
le bir boşluğun doldurulmasına çalıştı­
ğını belirtmektedir. Ancak, Yavuz’un
ölümüne kadar gelen bu tarihin Fatih
döneminin sonlarına kadar gelen kısmı
çok sonra (1908-1910) basılabilmiş, bu
yüzden Namık Kemal’in Osmanlı Ta­
rihi kendi zamanında gereken yankıyı
yapmaktan uzak kalmıştır. Başta Ham-
mer olmak üzere bir kısım Bizans kay­
naklarına da başvurularak yazılan bu
eserde Namık Kemal, yabancı tarihçi­
lerin düştükleri yanlışlıkları düzeltme­
ye çalışmış, zaman zaman da karşılaş­
tırmalar yaparak kaynaklardaki bilgi­
leri eleştirmek yoluna gitmiştir. Namık
Kemal, Tanpınar’ın deyimiyle, kişileri
ve dönemleri belirli bir ahiâkın katkı­
sız simgesi görmek arzusundan kurtu­
lamamıştır. Bu nedenle o, olayları ve
sorunları işlerken çoğu kez belge yeri­
ne mantığa başvurmuştur. Cevdet Pa-
şa’nın çürütülmesi olanaksız belgeleri­
nin yerini Namık Kemal’de mantık al­
mıştır. Bununla birlikte Namık Kemal'­
in bu eseri, Osmanlı tarihiyle ilgili bir­
çok yanlışlıkları düzeltmeye çalışan, ol­
dukça akıcı ve sade dille yazılmış ve ay­
rıntılı Osmanlı tarihlerinden biri olarak
kabul edilmektedir. Öte yandan İslâm­
1587
lığın ilerlemeye engel olduğu yolunda­
ki Emest Renan’ın iddialarına karşı ka­
leme aldığı ancak II. Meşrutiyet’ten
sonra basılan Renan Müdafaanamesi,
Namık Kemal’in İslâm tarihine bir uy­
garlık sorunu olarak eğilmesinin önemli
bir kanıtıdır.
Namık Kemal’in Osmanlıcılık ülkü­
süne dayanan bir tarih anlayışı yanın­
da Türkçülüğe dönük tarih çalışmala­
rının da yavaş yavaş gündeme gelmeye
başladığını görüyoruz. Avrupa’daki
Türkoloji araştırmaları, Türklerin İs­
lâmlıktan önceki tarihine önemli ölçü­
de ışık tutmuştu. Avrupa’daki Türko­
loji araştırmalarının sonuçları, oraya
gönderilen öğienciler aracılığıyla ya da
değişik kanallarla imparatorluğa ulaş­
maya başladı. Batı Türkolojisinin Türk
aydınlarını en çok etkileyen eserleri ara­
sında J .Deguignes'in Histoire generale
des Huns, des Turcs, des Mongols, ete
(Paris, 1756-58), Arthur L.Davids'in A
Grammar o f the Turkish Language
(Londra, 1832, Fransızcası Paris, 1836)
ve Leon Cahun’un Introduction a l'his-
toire de l ’Asie (Paris, 1896) gibi kitap­
ları başta gelmektedir. Asıl adı Cons-
tantine Borzecki olan Mustafa Celaled-
din Paşa, l869’da İstanbul’da yayınla­
nan Les Turcs Anciens et Modernes
(Eski ve Çağdaş Türkler) başlıklı ese­
rinde, Türklerin etnik bakımından Av­
rupa halklarıyla akraba olduklarını ve
“ Touro-Aryan” dediği bir ırka -Ari ır­
kın Turan kolu- mensup olduklarını ile­
ri sürüyordu. Bu kitapta Atatürkçü ta­
rih tezinin esasları vardır: Türk dili
dünya dillerinin en eskisidir; Yunanca-
ya etki yapmıştır, Latinceye etki yap­
mıştır. Yunan ve Roma dinsel tanrıla­
rının, tanrıçalarının çoğunun adı Türk
çıkışlıdır vb. Kitap, insanlık tarihinde
Türk budunlarının büyük bir rol oyna­
dığını da önemle belirtmektedir. Aynı
tarihlerde Ali Suavi, Paris'te yayınla­
dığı Ulum gazetesinde Türklerin eski
bir uygarlığın temsilcileri olduklarını ve
İslâm uygarlığının gelişmesine büyük
bir katkıda bulunduklarını kanıtlama­
ya çalışıyordu Ali Suavi bu makalesin­
de en çok Arthur L.Davids’in anılan
eserinin girişinde verilen tarih bilgisine
başvurmuştu.
A h m e d V e fik P a ş a ,
S ü l e y m a n P a ş a ve
Ş e m s e d d in S a m i
Öte yandan kataloğu koca bir cilt tu­
tacak kadar (az sayıda basılan bu ka-

İLK ADIMLAR: Ahmed Cevdet
Paşa’nın Tarih-i Cevdet’inin
yayımlanmasından sonra tarihçilik
açısından önemli gelişmeler oldu. Daha
önce yazılmış olan tarih kitapları ve Batı
tarihçilerinin eserlerinin etkisiyle yeni
tarih kitapları basıldı. Bunları yazan
tarihçiler arasında geleneksel tarihçilik ile
çağdaş tarihçilik arasında bir çeşit köprü
ödevi gören Hayrullah Efendi, Osmanlı
tarihini dünya tarihinin akışı içinde
incelediği için önemli sayılır. Hayrullah
Efendi'nin Tarih’i (solda), Mehmed Ata
Bey’in Hammer çevirisi (sağda).
taloğun bir nüshası Doç. Dr. Mahmut
H.Şakiroğlu’nda görüldü) zengin bir
kütüphaneye sahip olan büyük bilgin,
devlet adamı ve Moliere’in dilimize
uyarlayıcısı Ahmed Vefik Paşa, hem
Osmanlı . tarihine yeni bir yaklaşımla
eğilmiş hem de bilimsel Türkçülüğün
kurucularından biri olmuştur. Nitekim
Ahmed Vefik Paşa, yalnız okullarda
okutmak üzere yazdığı Fezleke-i Tarih-i
Osmani'de (İstanbul, 1286) Osmanlı ta­
rihini her biri imparatorluğun kuruluş,
yükselme, çöküş vb. evrelerini kapsa­
yan altı bölümde incelemiştir. Onun bu
sınıflandırması, son Osmanlı vak’anü-
visi, seçkin tarihçi ve devlet adamı Ab-
durrahman Şeref Bey tarafından da be­
nimsenmiş ve Tarih-i Devlet-i Osmani­
ye (İstanbul, 1892-1 895, 2 cilt) başlıklı
eseri böyle bir yöntemle yazılmıştır.
Ahmed Vefik Paşa, Türklerin ve dil­
lerinin Osmanlıdan ibaret olmadığını,
Pasifik’e kadar bütün Asya’da uzanan
büyük ve eski bir familyanın Batı kolu
olduğunu önemle belirten ilk kimseler­
den biri olmuştur. Ahmed Vefik Paşa,
Ebulgazi Bahadır H an’ın Çağatayca
yazdığı Şecere-i Türki adlı eserini de
Türkiye Türkçesine çevirdi. Lehçe-i Os­
m an adını taşıyan sözlüğüyle de yazı
diline unutulmaz hizmette bulundu.
Ahmed Vefik Paşa’nm çağdaşı olan
Süleyman Paşa, başlıca Davids'e ve di­
ğer Avrupalı yazarlara dayanarak İs­
lâmlık öncesi Türklere ait bir bölümü
de içeren Tarih-i Atem ’i yayınladı. Sü­
TARİHÇİLİK VE TARİH ANLAYIŞI
Tanzimat’tan Cum huriyete Tarihçilik
ı^ivıf- .. LtAi
f - V . ı l ı^.JI f..
.f' o ..ıil,
..10, -îUj ıll-jt J
C!10,f j
<§>J[ ,A' ^
Ab-**
ûU_ı! JL:
leyman P aşa’nın Türk tarihine bu yeni
yaklaşımı Sarf-ı Türki adını verdiği gra­
merinde de ortaya konulmuştu. Çün­
kü kendisinden önce Cevdet Paşa’nın
bu konuda yazdığı kitap Kavaid-i Os­
maniye başlığını taşıyordu. Süleyman
Paşa, Recaizade Ekrem’e yazdığı bir
mektupta, Osmanlının sadece bir ülke
ismi olduğunu ve Türklerin dil ve ede­
biyatlarının Türk dili ve edebiyatı şek­
linde nitelendirilmesinin daha doğru
olacağını belirtiyordu.
Tarihçiden çok bir dilci olan Şemsed-
din Sami Bey, sözlük ve ansiklopedi ça­
lışmalarıyla Türk benliği duygusunun
gelişmesine önemli bir katkıda bulun­
du. 1899’da yayınlanan Kamus -1 Türki
başlıklı sözlüğünde Şemseddin Sami,
Türkçe sözcüklere büyük bir önem ve
ağırlık vermiştir. Sözlükteki Türkçe
sözcüklerin sayısı 9.9l7’yi bulmakta ve
0Jo34 oranında bir yer tutmaktadır.
Kamusu ’1-Âlâm (İstanbul, 1889-1 898),
Doğu ve Batı kaynaklarına dayanılarak
Avrupa örneğinde yazılmış 6 ciltlik bü­
yük bir ansiklopedik sözlüktür. Bu bü­
yük eser bugün bile değerini korumak­
tadır. Öte yandan Cahun’un yukarda
andığımız eserini temel alan Necib
Asım da ilk kez derli toplu bir Türk Ta­
rihi (İstanbul, 1899) yazmayı başarmış­
tır.
Bu kültürel Türkçülüğün yanında si­
yasal içerikli bir Türkçülüğün de yük­
selmeye başladığı görülmektedir. 1860’-
dan sonra Rusların Ortaasya’da yayıl­
L;.,
..
ı.J>./j..ıi
6-. dllo
—C.
maya başlamaları, İngilizlerin Hindis­
tan’ı işgal etmeleri, diğer İslâm ülkele­
rinin Avrupalıların egemenliği altına
girmesi Osmanlı İmparatorluğu’nda
birtakım tepkiler doğurmakta gecikme­
di. Bu durum, bir kısım Osmanlı aydın­
larının gözlerini Ortaasya’ya ya da İs­
lâm dünyasına çevirmelerine yol açmış
ve Ortaasya Türklerinin tarihine de ya­
kın bir ilginin doğmasına ortam hazır­
lamıştır. Türkistan ve Hive Seyahatna­
melerinin Türkçeye çevrilmelerini ve Ali
Suavi’nin bazı çalışmalarını bu bağlam­
da değerlendirmek gerekir. Bu yoldaki
çalışmalar Pan-Türkçü ülkülerin geliş­
mesine olanak vermiş ve bu akım özel­
likle II. Meşrutiyet’ten sonra daha bü­
yük bir ivme kazanmıştır. Özellikle
yüksek düzeyde eğitim görmüş, Rus in-
tel/igentsiası arasındaki düşünce akım­
larına yabancı olmayan Rusya Türkle­
rinden bir kısım aydınların Türkiye’ye
gelip yerleşmesi de bu akımın gelişme­
sine önemli ölçüde katkıda bulundu.
Bunlardan biri olan Akçuraoğlu Yusuf,
gerek II. Meşrutiyet gerekse Cumhuri­
yet dönemi tarihçiliğinde seçkin bir yer
tutmaktadır. Yusuf Akçura, Paris’te
öğrenimde bulunduğu sırada Ahmed
Rıza’nın çıkardığı Meşveret gazetesine
tarih konularıyla ilgili yazılar yazdı.
Fransız tarihçilerinden A.Malet ile De-
bidur’un Osmanlı tarihi üzerindeki
olumsuz görüşlerini eleştirdi. 1903’te
Paris’te sunmuş olduğu tez Osmanlı
Dev/eti Örgütleri Tarihi Üzerine Bir De­

neme başlığını taşımaktadır. Enver Zi­
ya Karal’a göre bu tezin önemi şu nok­
talarda toplanmaktadır: “ Bir Türk ya­
zarı, ilk kez Fransızca olarak, bu ko­
nuda, olayları örgütlerle açıklamaya ça­
lışmıştır, açıklamasında sıkı bır eleştiri
yöntemi kullanmıştır. Tezin sonunda
pratik bir sonuca v ^arştır. Genç Türk-
lerin uğrunda çalıştıkları Osmanlı mil­
leti oluşturma hareketi boş bir girişim­
dir. Tek çıkar yol ulusçuluktur” . Öte
yandan Yusuf, daha ilk yazılarından iti­
baren “ Osmanlı milleti” deyimini kul­
lanmaktan kaçınmış, Osmanlı devleti­
nin kalkınması için yönetim biçiminin
değişmesini yeterli görmemiş, Osman­
lı toplumu için geniş çapta bir devrime
gerekli olduğunu kanıtlamaya çalışmış­
tır. Yusuf Akçura, l^M ’te Mısır’da ya­
yınlanan Oç Tarz-ı Siyaset başlıklı in­
celemesinde Osmanlılık ülküsünün öl­
düğünü, bir İslâm birliği meydana ge­
tirmenin sakıncalı olduğunu belirtiyor,
Asya kıtasıyla Doğu Avrupa’da yayıl­
mış olan Türklerin birleştirilmesini tek
kurtuluş yolu olarak görüyordu.
Y ö n te m s iz T a rih ç ilik
Yeniden Osmanlı tarihçiliğindeki ge­
lişmelere dönersek diyebiliriz ki bir yan­
dan uzun bir araştırma ürünü olan ve
sağlam bir yöntemle kaleme alınmış ta­
rihlerin yanında “ alelacele, tenkitsiz ve
tahkiksiz, usulsüz ve tasnifsiz yazılmış
birer kırkambar” olan eserlerin de ya­
yınlandığı görülmektedir. Bununla bir­
likte şunu da belirtmek gerekir ki, bi­
limsel çalışmalar için ortam pek elve­
rişli değildi. Sistemli bir arşiv düşünce­
sine henüz ulaşılmış değildi. Birer va­
kıf kuruluşu olan İstanbul kütüphane­
leri hem dağınıktı hem de bunların dü­
zenli katalogları yapılmamıştı. Ancak,
19. sonlarına doğru İstanbul’da bir
komisyon oluşturularak “Dersaadet ile
Bilad-ı Selase'de [Üsküdar, Galata,
Eyüp] bilcümle kütüphaneler teftiş ve
muayene ettirilerek” bunların katalog­
larının hazırlanmasına ve basılmasına
girişilmiştir. “Defter-i Kütüphane-i
....” başlıkları altında ayrı ayrı basıl­
mış olan bu kataloglarda birçok yan­
lışlıklar bulunmakla birlikte yine de bu
yolda atılmış önemli bir adım sayılma­
lıdır. Bu koşullarda tarihe yönelik araş­
tırma yapanlar ya uzun süre kitap top­
lamak zorunda kalıyor ya da büyük bir
kitaplığı olan birine başvuruyordu.
Cevdet Paşa, tarihini yazmak için sık
sık Şeyhülislâm Arif Hikmet Bey’in
özel kitaplığından yararlandığını belirt­
1589
TARİHÇİLİK VE TARİH ANLAYIŞI
Tanzimat’tan Cumhuriyete Tarihçilik
mektedir. önemli bir belge koleksiyo­ ların hakayık-ı esbab ve netayic-i vakı­
nu olan F eridun B ey M ünşeatı alarını mübeyyin olmak ve ahlafa aci­
(Münşeatü ’s-Selâtin) ilk kez basılmış­ zane bir yadigâr bırağılmak üzere” bu
tı . Ancak bunun dışında yüzyılın son­ kitabı yazmaya giriştiğini belirtmekte;
larına doğru yayınlanan Muahedat asıl amacının ise “her asırda cari olan
Mecmuası dışta tutulursa önemli sayı­ nizamat-ı mülkiyye ve kavanin-i aske­
labilecek resınl belge yayıniarına da pek riye ve idare-i maliye ve teferruat-ı sai-
rastlanmamaktadır. Takvim-i Vakâyi reyi meydana çıkarmak” olduğunu
ve Salnameler ise herhalde tarih araş­ vurgulamaktadır. İbn Haldun’un insan
tırmaları için yeterli değildi. ömrüyle devletlerin kuruluş, gelişme ve
Yukarda belirttiğimiz gibi çarçabuk çöküş evreleri arasında bir benzerlik
derlenen tarihierin yanında özlü, bire­ kuran tavırlar kuramından yola çıkan
şim (sentez) niteliği ağır basan eserle­ Mustafa Nuri Paşa, işlediği dönemi altı
rin de ortayaçıktığı görülmektedir. Ev­ bölüm halinde incelemekte; her bölü­
kaf ve Maarif Nazıriıkiarında bulun­ mün siyasal gelişmelerini özetledikten
muş olan Mansurizade Mustafa Nuri sonra, imparatorluğun sosyal, ekono­
Paşa’nın Netayicü’l-Vukuat (İstanbul, mik, askerî yapısında ve yönetim alan­
1878-191 l) eserini bu açıdan değerlen­ larında görülen değişiklikleri ortaya
dirmek gerekir. Bu kitap Osmanlı Dev- koymaktadır. Mustafa Nuri Paşa, olay­
leti’nin kuruluşundan 1841 ’e kadar gel­ ların nedenlerini araştırmak suretiyle
mekte ancak o zamana kadar yazılan sonuca varan çağdaş anlamda bir tarih­
tarihlerden oldukça farklı bir yöntem­ çi olarak karşımıza çıkmaktadır. Hiç­
le kaleme alındığı anlaşılmaktadır. bir Avrupa ülkesinde bulunmayan ve
Mustafa Nuri Paşa, Osmanlı Devleti’- herhangi bir Batı dilini de bilmeyen
nin kuruluşundan beri “idare-i siyasi­ Mustafa Nuri Paşa’nın nasıl böyle bir
ye ve nizamat-ı mevzua ve örfiyesi bid- yönteme ulaştığı da araştıniması gere­
defaat tebeddül eylemiş olmağla bun­ ken bir konudur.
ryj- _ı ^«4*
t >i.\ .J
r - ' y ' s c - : —~v‘ ^* 1 * ! > '- j f '-L
j_ 4
İl- o ^-:j
jL.o! ..cr ’;V'
— "li, ->*' Ai.,' »ı.'j
»j '■L- 0_ î. J -
- ^ '1 ..te.
NAMIK KEMAL VE TARİH: Namık Kemal için tarih çalışmaları bir anlamda
pedagojik bir değere sahiptir. Rodos’ta bulunduğu sırada yazdığı Osmanlı Tarihi’nde
yabancı tarihçilerin yanlışlarını düzeltir. Ama olayları anlatırken belgesel olmaktan öte
mantıksal olmaya çalışır ve bu noktada Ahmed Cevdet Paşa’nın tarih anlayışından
uzaklaşır. Cevdet Paşa’da yüklü ve çürütülmez olan belgesellik Namık Kemal’de
mantıksal bir örgü içinde sunulur. Namık Kemal’in Osmanlı Tarihi (sağda), Tanzimat
döneminde basılan 17. yy tarihçilerinden Mehmed bin Mehmed’in Nuhbetü’t-tevarih
ve’l-Ahbar adlı eseri (solda).
1590
Mükrimin Halil Yinanç, Tanzimat
dönemi tarihçiliği üzerine yazmış oldu­
ğu çok değerli makelesinde, Tanzimat'­
tan Il. Meşrutiyet'e kadar yapılan bü­
tün tarih çalışmalarını ayrıntılı olarak
ortaya koymuş, genel ve özel tarihlerle
şehir ve bölge tarihleri, monografiler,
tarihî diksiyonerler, hal tercümelerini
yazarlarıyla birlikte tanıtmış, dilimize
yapılan belli başlı çevirilere de işaret et­
miştir. Yinanç, bu ayrıntılı incelemesi­
nin sonunda şöyle demektedir: “ Bizde
bütün sosyal ve kültürel ilimlerde oldu­
ğu gibi, tarihe dair bilimsel eserlerin te­
lif ve tercümesi çalışmalan hürriyetin
ilanından yani 1908'den sonra başla­
mıştır” . Birçok tarihçilerimizin Osman­
lı tarihinin sorunlarına yeni bir yorum
getirdikleri de görülmüştür. Bunlardan
biri II. Meşrutiyet'ten bir süre sonra ya­
yımlanmaya başlayan ve zamanında
büyük yankılar uyandıran Tarih-i
E bu’l-faruk'un yazarı Murad Bey'dir.
Murad Bey, kamuoyunda ünlü gazete­
sinin adıyla anılmakta ve Mizancı Mu-
rad olarak bilinmektedir. “ En proble-
matik şahsiyetlerden biri” olan Murad
Bey'in tıpkı Namık Kemal gibi “ gaze­
teci, romancı, tenkitçi, piyes yazarı, ha­
tırat muharriri, siyasî eser müellifi ve
tarihçi gibi hepsi birbirini tamamlayan
çeşitli cepheleri vardır” . Uzun süre
Mekteb-i Mülkiye'de tarih öğretmenliği
yapan Murad Bey, bu bilimi Avrupa
yöntemlerine göre işlemeye çalışmış,
Fransız ve Rus kaynaklarına dayanarak
Tarih-i Umumi başlığını taşıyan 6 cilt­
lik bir dünya tarihi yazmıştır. Buna ay­
rıca Tarih-i Osmani adlı bir cilt de ek
(zeyl) yazmıştır. Murad Bey, Il. Meş-
rutiyet'ten sonra Rodos'ta sürgün bu­
lunduğu sırada: ‘‘Tarih-i Osmanî’de si­
yaset ve medeniyet itibariyle hikmet-i
asliyeniq taharrisine teşebbüs” etmiş ve
Tarih-i Ebu’l-faruk (İstanbul, 1909­
1916) böylece ortaya çıkmıştır.
Murad Bey, Tarih-i E b u ’l-faruk'ta
Osmanlı tarihinin olaylarından kültü­
rel ve siyasal düsturlar çıkarmayı dene­
miş ve bir bakıma Osmanlı tarihinin fel­
sefesini yapmaya çalışmış, yaşadığı dö­
nemle ilgili eleştirilerini geçmiş yüzyıl­
lara doğru kaydırmaya çaba göstermiş­
tir. Tarih-i Ebu ’l-faruk, Mükrimin Ha­
lil Yinanç tarafından oldukça ağır bir
saldırıya uğramış, Murad Bey cahillik­
le, megolomanlıkla, “ millî tarihimizi
hicv” etmekle, “ dedelerimizi tezyif ve
tahkir eylemek” le suçlanmış; “ cahila­
ne bir kitap vücuda getiren ve pek çok
şöhret kazanan, siyasî ve fikrî hayatı­
TARİHÇİLİK VE TARİH ANLAYIŞI
Tanzimat’tan C um huriyete Tarihçilik
mızda en fazla müessir olan kimseler­
den biri bulunan bu zatın” eserinin
“ bugün tarih nokta-i nazarından ilmî
hiçbir kıymeti” bulunmadığı yargısına
varılmıştır. Ancak son yıllarda Mizan­
cı Murad Bey üzerinde oldukça kap­
samlı bir eser ortaya koymuş olan Bi-
rol Emil, Mükrimin Halil Yinanç’ın bu
düşüncelerinde “ izaha muhtaç nokta­
lar” bulunduğunu belirtmiş ve Yinanç’-
ın bu ağır eleştirmelerinde pek de hak­
lı olmadığını örneklerle kanıtlamıştır.
II. Meşrutiyet döneminin ünlü isim­
lerinden Ali Kemal, Raşid Müverrih
mi? Şair mi? başlığıyla yayımladığı kü­
çük Takat özlü kitabında tarihçiliğimi­
zin dününü eleştiri süzgecinden geçir­
miş, o günkü durumuna yeni bir yak­
laşımla eğilmiş ve bu arada Murad
Bey'in eseri üzerinde de durmuştur. Ni­
tekim gazetelerin ölümünü bile (1917)
“ haber vermeye cesaret edemedikleri
Murad Bey'' için Ali Kemal, şunları ya­
zıyordu: “ Tarihe ve müverrihliğe dair
bizde bu kesif yokluk içinde yegâne var­
lık Murad Bey hocamızdır. Murad Bey
ilk Türk müverrihidir ki, hiç değilse bir
dereceye kadar yukarıdan beri arz etti­
ğimiz şartlara tevfikan bir Tarih-i Os-
mani’yi tedvin eylemiş olsun. Tarih-i
Ebu ’l-faruk bu nokta-i nazardan biz­
de henüz yazılmamış bir harikadır. Bir
harika ki, bütün Osmanlılarca ibretle
mütalaa olunmağa değer, olunursa fik­
ren de, ahlaken de tehzib ve terakkimi­
ze hizmet eyler” .
Ali Kemal, Murad Bey'in tarihinde
“ fenne, mantıka, akl-ı selime mugayir
bir mütalaa, bir fikir” bulunmadığını
söylüyor ve onun “ kavmı, diru her tür­
lü hissiyatına galip geldiği için” şimdi­
ye kadar tarihçilerimizin düştükleri “ta-
rafgirane mütalaalara” düşmediğini de
eklemekten geri kalmıyor. Vedat Gün-
yol, bu konuda kaleme aldığı bir dene­
mesinde “ Osmanlı yönetiminin saray
çevrelerini, namuslu bir tarihçi, her şey­
den önce namuslu bir yurttaş açısından,
eleştirel bir yaklaşımla ele alan bu gü­
zelim eser, bize uzak geçmişimizi, bü­
tün çıplaklığıyla gözler önüne
sermektedir” yargısına varmaktadır.
II. Meşrutiyet gazete ve dergi yayı­
nma büyük bir atılım getirmiştir. Taş­
ra basınında da büyük bir gelişme göze
çarpmaktadır .İstibdat devrinde baskı
altına alınan fikir özgürlüğüne yeni bir
canlılık gelmiştir. Okullardaki tarih
derslerinin programlarında önemli de­
ğişiklikler göze çarpmaktadır. İstibdat
dönemine eleştirel bir yaklaşımla eğilen
yayımlar büyük ölçüde artmaktadır.
Tek tük örneklerine ancak Tanzimat
döneminde rastladığımız hatıra türün­
den eserlerin sayısında önemli bir artış
göze çarpmaktadır. Midhat Paşa’nın
(oğlu tarafından), Said ve Kâmil paşa­
ların hatıraları bu türün ilk akla gelen
eserleridir.
T ü r k ç ü lü k v e T a r ih A n la y ış ı
Öte yandan II. Meşrutiyet siyasal ve
kültürel Türkçülük hareketinin gelişme­
sine de ortam hazırladı. Kaşgarlı Mah­
mut'un DivanüLügati’t-Türk adlı ün­
lü anıtsal eserinin II. Meşrutiyet döne­
minde bulunup yayınlanması, Türko­
loji araştırmalarına geniş ufuklar açtı.
İstanbul'da 24 Aralık 1908'de kurulan
Türk Derneği’nin amacı: “ Türk diye
anılan bütün Türk kavimlerinin mazi ve
haldeki âsar, ef'al, ahval ve muhitini
öğrenmeğe ve öğretmeğe çalışmak” tı.
Dernek 191l'de ancak 7 sayısı çıkmış
olan bir dergi de yayınlamaya başladı.
Bunu Türk Yurdu adlı bir dergi izledi.
Kurucuları arasında Mehmed Emin
(Yurdakul), Ağaoğlu Ahmed, Hüseyin-
zade Ali (Turan) ve Akçuraoğlu Yusuf
da bulunuyordu. Ziya Gökalp'in de
Türk Yurdu'nda yerini almasıyla bu
dergi, kültürel ve siyasal Türkçülüğün
bütün sorunlarının tartışıldığı, işlendi­
ği önemli ve etkili bir organ durumuna
geldi. 1912'de Türklerin ulusal eğitimini
ve ekonomik düzeyini yükseltmek ama­
cıyla Türk Ocaği derneği kuruldu. Türk
Ocağı'nın amaçları: “ İslâm kavimleri-
nin başlıca mühimi olan Türklerin millî
terbiye ve ilmî, içtimaî, iktisadi seviye­
lerinin terfi ve ilasıyla Türk ırk ve dili­
nin kemaline çalışmak” tı. Türk Yurdu,
bu derneğin başlıca organı haline gel­
di.
Türk Ocakları çok geçmeden bütün
yurt çapında örgütlenmeye başladı. Dö­
nemin ünlü adları da bu hareket ve ör­
gütlenme içinde yer aldılar. Türk Ocak­
ları merkezleri, kadın-erkek dinleyici­
leri de bir .araya getiren toplumsal ge­
lişmenin önemli odakları durumuna
gelmekte gecikmedi. Türkçü hareketin
Gökalp, Ömer Seyfeddin, Ahmet Hik­
met gibi etkin üyeleri Selanik'te Genç
Kalemler’i yayınlamaya başladılar.
Türk dilinin sadeleşmesi açısından bu
derginin önemli bir aşama olduğunu
unutmamak gerekir. Halide Edip, siya­
sal bir roman olan Yeni Turan'ı yayın­
ladı . Büyük bir bibliyografyacı olan
Bursalı Mehmed Tahir ise genellikle
Türklerin “ ulûm ve fünuna” hizmez-
 TARİHÇİLİK VE TARİH ANLAYIŞI
Tanzimat’tan C um huriyete Tarihçilik

leri doğrultusunda araştırmalar yapı­
yor, geçmişte yetişen büyük Türkleri
genç kuşaklara tanıtmaya çalışıyor
özellikle kütüphane kütüphane dolaşa­
rak Osmanlı Müelliflerini hazırlıyordu.
Öte yandan yayın politikası Ziya Gö-
kalp tarafından belirlenen Yeni Mec­
mua da 1917’de yayma girdi.
1915 (1331)’te kurulan, kurucuları
arasında Hüseyinzade Ali, Ağaoğlu
Ahmed, Köprülüzade Mehmed Fuad,
Şemseddin (Günaltay) gibi kimselerin
bulunduğu Asar-ı İslamiye ve Milliye
Tetkik Encümeni M illî Tetebbular
Mecmuasinı (İstanbul, 1915,5 sayı çık­
mıştır) yayınlamaya başladı. Yönetme­
liğinde “ Encümen Türklere ait mües-
sesatıyla mukayese ederek Türk mille­
tinin hangi enmuzec-i içtimaiye mensub
ve tekâmülün hangi safhasında bulun­
duğunu arayacaktır” deniliyordu. Bu
dernek ve yayımladığı dergi içinde Köp-
rülüzade Fuad Bey’in seçkin bir yer tut­
tuğunu belirtmek gerekir. Köprülüza­
de, Millî Tetebbular Mecmuasinda (sa­
yı 5) “ Selçuklular zamanında Anado­
lu’da Türk Medeniyeti” başlığlı altın­
da yayınladığı bir incelemesinde, Os­
manlı saltanatının kurulmasından ön­
ce Anadolu Türklerinin geçirdiği evre­
lerin yalnız siyasal ve askerî yönden ele
alınmasından yakınıyor; bunda asıl so­
rumluluğun “ tarih medlûlünü” anla­
mayan bugünkü tarihçilere ait olduğu­
nu belirtiyordu: “ Osmanlı tarihini ken­
disine takaddüm eden safhalardan ta-
mamiyle ayırarak mevhum ve mücer-
red bir surette tetkike çalışan o gibi mü-
dekkikler için 8. asırdan evvelki zama­
nın hiçbir kıymeti yoktur; lisanın, ede­
biyatın, tarz-ı maişetin, ahlak ve âda-
tın Osmanlılardaki tecellilerini anlama­
ya çalışırken yalnız ‘Söğüt’ ve havali­
sinden bahsederler ve yalnız ‘Kayı’ aşi­
reti nazar-ı dikkatlerini celp eder. Or-
taasya’dan gelen ufak bir aşiret halkı­
nın az müddette müesses ve kavi bir hü-
kûmet teşkil edebilmesini ancak hari­
kulade rüyalarla tefsir eden eski müver­
rihler gibi, bugünkü müdekkikler de,
Anadolu’daki Türk lisan ve edebiyatı­
nı dört yüz çadır halkında aramaktan
fariğ olmuyorlar” .
Bu son derece sağlam ve tutarlı gö­
rüşlerden yola çıkan Köprülüzade, ge­
rek sözkonusu dergide gerek Bilgi Mec-
muası’nda yazdığı yazılarda bütün
Türk tarihinin ve Türk kültür tarihinin
başlangıçtan zamanımıza kadar “ za­
man ve mekân içinde bir bütün olarak
tetkiki” gerektiğini ortaya koymuştur.
1919’da yayınladığı ve Batı bilim adam­
larının da büyük ölçüde dikkatini çe­
ken Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıf­
lar adlı eserinde Selçuklular dönemin­
deki Anadolu’daki kültürel yaşayışın Or-
taasya kültürel yaşayışıyla birbirine
bağlı olduğunu kanıtlamıştır. 1922’de
Edebiyat Fakültesi M ecmuasinda çı­
kan “ A nadolu’da İslâmiyet” başlıklı
incelemesinde de Anadolu’daki Türk-
lerin din tarihinin Anadolu’yu çevrele­
yen coğrafi alanlar ve Ortadoğu İslâm
dünyasındaki dinsel akımlarla birlikte
ele alınmadan anlaşılamayacağını sa­
vundu. Halil Berktay’ın ortaya koydu­
ğu gibi Köprülü, Cumhuriyet dönemi
tarihçiliğinde de oldukça seçkin bir yer
tutmaktadır.
Öte yandan Ziya Gökalp, bilindiği
gibi, Fransız toplumbilimcisi Durkhe-
im’in sosyolojisinden yola çıkarak top­
lum sorunlarına yeni kavramlar, yeni
açıklamalar getirmiş,imparatorluktaki
çeşitli akımları Türkleşmek, İslâmlaş­
mak, Çağdaşlaşmak formülüyle uzlaş­
tırmaya çalışmış, dil ve kültür sorun­
larına birinci derecede önem vermiştir.
Ziya Gökalp’in çalışmalarında sosyo­
loji yanında tarihin de özel bir yer tut­
tuğunu belirtmek gerekir. Türkçülük
akımının önde gelen adlarından Ziya
Gökalp, Türk tarihinin nereden başla­
ması gerektiğini soruyor ve sorunun
karşılığını araştınyordu (Yeni Mecmua,
sayı 33): “Bazı muharrirlerimiz Türk
tarihini Sümerlerden, İskitlerden, Med-
yalılardan, Sakalardan başlatmak isti­
yorlar. Bize göre, henüz !isan ve kav-

Introduction\ 1’histoire dol’Asie, lcsTures et les

. j\ JJ Mon^les
^^d & ..i.;.'t. Ao'r

. Jli.

BATI TÜRKOLOGLARI: 19. y y ’ın sonlarına doğru Batı’da da Türkçülük üzerine araştırmalar başladı. Bu araştırmaların sonuçları
oraya gönderilen öğrenciler aracılığıyla Osmanlı Devletine ulaştı ve bir süre sonra da etkisini gösterdi. Bunlar arasında J.
Deguignes, Arthur, L. Davids ve Leon Cahun’un eserleri özellikle başta gelmektedir. L. Cahun’un Asya Tarihi'ne Giriş adlı eseri o
dönemde bu konuda çalışan Necip Asım’ı da etkilemiş ve Türk Tarihi adlı eserini buna dayanarak yazmıştır. Leon Cahun (solda),
Necip Asım ’m kitabını Cahun ’un kitabına dayandırdığı sayfası (sağda).
1592
TÜRKÇÜLÜK VE TARİH ANLA Y1Ş1:
II. Meşrutiyetle birlikte gelişmeye
başlayan siyasal ve kültürel Türkçü/ük
hareketinin yanısıra Türk tarihi üzerine
araştırmalar da önem kazandı. 1915'te
kurulan Asar-ı tslâmiye ve Milliye Tetkik
Encümeni'nin çıkardığı Milli Tetebbular
Mecmuası 'nın yönetmeliğinde
"Encümen.. Türk milletinin hangi
enmuzec-i içtimaiye mensub ve
tekâmülün hangi safhasında bulunduğunu
arayacaktır"’ denmekteydi. Milli
Tetebbular Mecmuası 'nın birinci cildi.
miyetleri meçhul olan bu eski cemiyet­
leri Türk tarihine mebde tanımak doğ­
ru değildir. Bundan başka bilfarz, bun­
ların Türklerle akrabalıkları olsa bile,
bunlar vasıtasıyla Türk tarihini aydın-
latamayız”. Gökalp, " Türk kavimleri-
nin asıllarını ararken meçhulden başla­
yarak maluma doğru” gelmeyi değil,
" malumdan başlayarak meçhule doğ­
ru gitmeyi m uvafık” buluyordu. Böy­
le bir yöntemle yola çıkan Ziya Gökalp,
önce karşımıza Çinlilerin T ukyu” adı­
nı verdikleri Orhon Türkleri devletinin
çıktığını belirtiyor; bunların asıllarının
ise " Huyong-Nu 'la ra dayandığını ile­
ri sürüyordu. Ortaya çıkacak yeni kay­
naklar, daha eski bir Türk devleti gös-
terinceye kadar Türk tarihine Huyong-
Nu devletinin kuruluşundan itibaren
başlanması gerektiğini savunuyordu.
Böyle olmakla birlikte Ziya Gökalp, za­
TARİHÇİLİK VE TARİH ANLAYIŞI
Tanzimat’tan C um huriyete Tarihçilik
man zaman Sümerleri ve Hititleri de
Türk kavimleri arasında saymaktadır.
Üzerinde durulması gereken bir nok­
ta da Ziya Gökalp’in Türkiye’de tarih
yöntemi sorununa ilk eğilenlerden biri
olmasıdır. Küçük Mecmua’da (sayı 11)
yazdığı “ Tarih ilim mi, yoksa sanat
m ı?” başlıklı bir makalesinde Durk-
heim’a uyarak biri şey’i (nesnel) diğeri
de millî olmak üzere iki tarihin bulun­
duğunu belirtmektedir: ‘‘Şey’i tarih,
vakıaları olduğu gibi görmeğe çalışır.
Bunda m uvaffak olmak için, vesikala­
rı inceden inceye tespit eder, vesikaları
âbidelerle kontrol eder. Tarihi usülün
bütün kaidelerine riayet ederek, geçmiş
zamandaki vakıaları yeniden diriltme­
ye, yeniden canlandırmaya çalışır... ”
Gökalp’e göre nesnel tarih tamamen bi­
lim niteliğindedir. Bu bilim, geçmiş
olayların bağımsız bir bilini görünüşün­
de başladığı halde, sonuçta toplumbi­
limle birleşmektedir. Gökalp, buna kar­
şılık “millî tarih” in amacının tamamıy­
la pedagojik olduğunu vurgulamakta­
dır: “M illî tarihe gelince: bunun gaye­
si sırf pedagojiktir. Çocuklara kendi
vatanlarını sevdirmek, milletlerini en
muhterem bir millet tanıtmak için en iyi
vasıta onlara atalarının faziletlerini,
kahramanlıklarını, milletin şanlı ve şe­
refli sergüzeştlerini öğretmektir. Ço­
cuklara istikbal için verilecek mefkure
tarih vasıtasıyla daha iyi telkin edilebi­
lir. M efkure ağacının kökleri, mazinin
ne kadar derin noktalarına inebilirse,
istikbaldeki çiçekleri ve yemişleri de o
derece taravetli ve feyizli olur...”
Gökalp’in şiirleri başta olmak üzere
birçok eserini bu ölçüler içinde, bu
“ mefkûre” yi verebilmek için kaleme
aldığını belirtmek gerekir. Gökalp, İs­
lâmlıktan önceki Türk devletlerini, At-
tila, Cengiz Han, Timur, Babür gibi
büyük Türk kahramanlarının başarıla­
rını coşkunlukla anlatır. Bunlara za­
man zaman, Heyd’in deyimiyle biraz
tereddütle de olsa, Osmanlı padişahla­
rını da eklemekten geri kalmaz. Gö­
kalp’in K üçük Mecmua’da yayınlanan
“ Tarihte Usul” (sayı 12), “ Tarih Usu­
lünde Şahitler” (sayı 13), “ Tarih Usu­
lünde Ananeler” (sayı 14), “Vesikalar”
(sayı 16) başlığını taşıyan incelemeleri,
onun, tarih biliminin 19. yy başların­
da ulaştığı düzeyi temelinden kavradı­
ğını ortaya koymaktadır. Bu yöntemin
oluşmasında büyük katkıları bulunap
Batılı tarihçilerin hiçbiri (Michelet, Fus-
tel de Coulanges vb.) Gökalp’e yaban­
cı değildir.
Ç a ğ d a ş T a rih ç iliğ e D o ğ ru
19lO’da Tarih-i Osmanî Encümeni
adını taşıyan bir derneğin kurulması,
Türkiye’de çağdaş anlamda tarih araş­
tırmalarının başlaması açısından olduk­
ça önemli bir adımdır. Encümenin çı­
kardığı derginin (Tarih-i Osmanî Encü­
meni Mecmuası/TOEM) ilk sayısında:
" Usul-i Meşrutiyeti istihsal eden Os­
manlılar tevhid-i anasır, telif-i menafi,
telfik-i âmal ile vatan-ı müştereke aynı
kuvvetle sarılmak azmini izhar edince
tarih-i milliyi öğrenmek lüzumu teza­
hür ediyordu, "denilmekteydi. Bundan
anlaşıldığına göre TOE tarihi, ittihad­
ı anâsır için bir basamak olarak kabul
ediyordu. Osmanlı padişahı da derne­
ğin çalışmalarına mali katkıda bulunu­
yordu. “ Encümenin vazifesi Devlet-i
Osmaniye’nin mükemmel bir tarihini
vücuda getirmek ve Tarih-i Osmaniye
ait resail ve evrak ve kuyudatı tab ve
neşr etmektir. İşbu vazife şimdilik Ta-
rih-i Osmaniye münhasır ise de ileride
tevsi olunabilir” . Bundan anlaşıldığına
göre derneğin asıl amacı, “ mufassal ve
mükemmel” bir Osmanlı Tarihi yaz­
maktı. Derneğin sürekli üyeleri arasın­
da Abdurrahman Şeref, Ahmed Tev-
hid, Ahmed Refik, Mehmed Arif, Ne­
cip Asım gibi o dönemin ünlü tarihçi­
leri bulunuyordu.
Tarih-i Osmanî Encümeni, çağdaş
anlamda tarih malzemesinin nasıl de­
ğerlendirileceği, kaynakların nasıl kul­
lanılacağı, belgelerin ne şekilde ele alı­
nıp işleneceği gibi sorunlara bilimsel
yöntemlerle yaklaşılmasının ilk örnek­
lerini verdi. Encümen bir yandan çeşitli
monografiler yayınlarken öte yandan
da en eski Osmanlı kaynaklarının (Aşık-
paşazade Tarihi başta olmak üzere)
eleştirili basımlarının yapılmasına da
ağırlık verdi. Kaynakların var olan yaz­
malarının birbiriyle karşılaştırılması su­
retiyle en eski metne yakın bir nüsha­
nın ortaya çıkmasını sağlayan bu yön­
temin (Ğdition critique) ilk kez bu ta­
rihlerde bizde uygulanmaya başladığı­
nı belirtmek gerekir. Osmanlı kanun­
nameleri (Fatih, Sultan Süleyman) baş­
ta olmak üzere Dursun Bey’in Tarih-i
E bu’l-feth, Kritovoulos’un Tarih-i Sul­
tan Mehmed Han-ı Sani gibi kaynak
eserler de TOEM’in sayılarına ek ola­
rak veriliyordu. Bu “ ilaveler” in değerli
bir koleksiyon oluşturduğunu belirtmek
gerekir. Öte yandan Türkiye’nin çeşit­
li yerlerinde Selçuklu, Beylikler ve Os­
manlı dönemlerine ait kitabelerin der-

lenip yayınlanması yolunda da çok ile­
ri adımlar atıldı. Halil Edhem’in Kay-
seriyye Şehri (İstanbul, 1918) bunun en
seçkin örneklerinden biridir. TOEM'-
in hemen hemen her sayısında kitabe­
lerle ilgili önemli yazılar yer almıştır.
Encümenin üyelerinden biri olan
“ piyade yüzbaşısı” Ahmed Refik Bey,
hem Osman Nuri’nin eksik bıraktığı
Abdülhamid-i Sani ve Devr-i Saltana-
lı’nın 3. cildini tamamlıyor, hem Bü­
yük Tarih-i Umumi’yi forma forma ya­
yınlıyor, hem de TOEM'de çoğu arşiv
malzemesine dayalı çok değerli incele­
meler kaleme alıyordu. Bütün bunların
ötesinde bu son derece çalışkan ve üret­
ken tarihçimiz, birer halk kitabı sayı-
Iabilecek eserleriyle Türkiye’de tarih
sevgisinin uyanmasına, tarih bilgisinin
geniş ölçüde artmasına ve tarih bilinci­
nin yerleşmesine önemli bir katkıda bu­
lundu. Gerçekten “ Müverrih Ahmed
Refik” , Türkiye’de Tarihi Sevdiren
Adam oldu. Hasan-Ali Yücel, forma
forma yayınlanıp sınıfa ulaşan Tarih-i
Umumi’nin, kendi kuşağını nasıl olum­
lu bir yönde etkilediğini bütün canlılı­
ğıyla bize anlatmaktadır.
Yukarda belirttiğimiz gibi, Encüme­
nin temel amaçlarından biri büyük bir
Osmanlı Tarihi ortaya koymaktı. Ta­
sarlanan Osmanlı Tarihi'nin I. cildi Ne-
cib Asım ve Mehmed Arif tarafından
yazıldı: “İşbu birinci ciltte OsmanlIla­
rın aslı olan Türklere ve OsmanlIların
yed-i fethine geçen memalikte kablel is­
tila hükümet eden ümem ve akvamın
ahvaline mütedair bir hulasa tertip ve
dere kılınmış, badehu devlet-i ebed
müddet-i Osmaniye’nin bidayet-i zuhu­
ru ve birinci padişah-ı âlicah Osman
Han Gazi’nin ahd-i hükümeti nakl ve
beyan olunmuştur”. Böylece bu ciltte
Osmanlı tarihinin, genel Türk tarihinin
bir halkası olarak ele alındığını, Os­
manlı Devletinin kuruluşundan önce
Anadolu’nun, Rumeli’nin ve Bizans’­
ın durumunun incelenerek tarihsel ko­
şulların ortaya konulduğunu görüyo­
ruz. Osmanlı devletinin kuruluşu ve Os­
man Gazi dönemi için o zam ana kadar
tarihçilerin pek dikkatini çekmeyen
önemli kaynakların (Kemalpaşazade
Tarihi gibi) kullanıldığını ve bu kaynak­
lardaki bilgilerin birbiriyle karşılaştırı­
larak eleştirici süzgecinden geçirildiği
anlaşılmaktadır. Kitabın diğer ciltleri­
nin yayınlanamamış olması bu önemli
girişimin yarıda kalmasına neden ol­
muştur. Cumhuriyetin ilanından sonra
TARİHÇİLİK VE TARİH ANLAYIŞI
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Tarihçilik
Tarih-i Osmanî Encümeni, Türk Tarih
Encümeni adını aldı ve TOEM de Türk
Tarih Encümeni Mecmuası (TTEM)
adıyla yayınını sürdürdü.
Siyasal ve ideolojik bir akım olarak
İslâmcılık, II. Meşrutiyet’te oldukça
önemli bir rol oynamıştır. İslâm’ın as­
li prensiplerine dönüş, bu akımın ana
tezidir. Geçmişi, uygarlığı ve düşünce­
si bakımlarından, İslâmın zengin tari­
hi istenilen ve aranılan kanıtları ve ör­
nekleri sağlamaktadır. Bu akımın ya­
yın etkinlikleri öteki akımları temsil
edenlerin yayınlarıyla karşılaştırılama­
yacak kadar çoktur. Sırat-ı Müstakim,
Sebilü’r-Reşad, Mekâtip ve Medaris,
Beyanü’l-Hak, Livâ-yı İslâm, Mahfel
gibi dergiler bu akımı temsil eden çe­
şitli derneklerin belli başlı yayın organ­
larıydı. İslâm Mecmuası ise dinin ulu­
sal bir kimliğe büründürülmesinden ya­
na olan Türkçülerin yayın organı ola­
rak kalmıştır. Bütün bu dergilerdeki ya­
zılarda İslâm tarihine ve İslâm uygar­
lığına ilişkin araştırmalara da yer veril­
mekle birlikte daha çok ideolojik ko­
nu ve sorunlar ağır basmaktaydı. Bu
o\<-L»
,JT
* •
j\..;.;. b c.Gkol y-—-M —
. ç/1-, e.J.'d-
•..d,,
T ...l
<Lij 'jj-lb SL4.:—
1593
yüzden Tanzimat döneminde olduğu gi­
bi II. Meşrutiyet döneminde de derli
toplu bir İslâm tarihi yazılamadı. Cev­
det Paşa’nın Kısas-ı Enbiya ve Tevarih-
i Hulefa’sı bu alanda yapılan en iyi der­
lemelerden bir olmak özelliğini koru­
yordu.
Belki böyle bir boşluğu doldurmak
ya da “ kendi dinlerinin bilimsel tarihi­
ni Batıdan öğrenmek durumuna düş­
müş” bulunan Müslümanlara bu tari­
hin nasıl yazılacağını göstermek ama­
cıyla Dr. Abdullah Cevdet, Hollandalı
Doğubilimci R. Dozy’nin Tarih-i İslâ­
miyet’ini çevirip yayınladı ( Mısır, 1908­
1909). Olay, İslâmcılar arasında büyük
bir tepki yarattı. Şeyhülislâmlığın öne­
risi üzerine hükümetin kitabı toplama­
sı zorunlu oldu. Sırat-ı Müstakim ve
Sebilü’r-Reşad dergileri hem Tarih-i İs­
lâmiyet’in yazarına hem de çevirenine
ateş püskürmeye başladılar. “ Böyle bir
sahte unvanla diyaııet-i celile-i İslâmi-
ye aleyhinde neşr olunan” bu eseri
âyandan Manastırlı İsmail Hakkı, ye­
rin dibine batırıyor hem de Türkçe,
Arapça ve Farsçaaa yazılmış derli top-
— •;>U u^j.
. jl
J li
ÇAĞDAŞ TARİHÇİLİĞE
DOĞRU: Tarih-i Osmanî
Encümeni çağdaş anlamda
tarih araştırmaları açısından
önem taşıyan bir
kuru/uştur. 1910’da kurulan
Encümen ’in yayımladığı
Tarih-i Osmanî Encümeni
Mecmuası ’nda tarih
araştırmalannda amacın
1 "Devlet-i Osmaniye’nin
mükemmel bir tarihini
vücuda getirmek ve Tarih-i
Osmaniye ait resail ve
evrak ve kuyudafı tab ve
neşr etmektir”
denmektedir.

lu bir İslâm tarihi bulunmadığını teslim
ediyordu (Sırat-ı Müstakim, 12 (1325)
ve sonraki sayılar). Eleştiriler Dr.
Dozy’yi olduğu kadar Dr. Abdullah
Cevdet’i de hedef alıyordu. Özellikle
Abdullah Cevdet’in kitaba yazdığı ön­
söz ve eklediği notlar, bu eleştirilerin
başlıca kaynağıydı. Dr. Abdullah Cev­
det, bu tepkiler karşısında biraz gerile­
mekle birlikte Şeyhülislâmlığa, İtalyan
Doğubilimcisi Leone Caetani’nin An-
nali del'Islâm adlı Katolik gözüyle ya­
zılmış büyük eserinin Türkçeye çevril­
mesini önerdi (bu kitap Hüseyin Cahid
tarafından çevrilmiş \92A-H yılları ara­
sında 10 cilt olarak yayınlanmış fakat
tamamlanmamıştır).
Batı dillerinden yapılan çeviriler, II.
Meşrutiyet tarihçiliğinde önemli bir yer
tutmaktadır. Ünlü Fransız tarihçisi
Charles Seignobos’un Tarih-i Medeni­
yet (çev. A.Refik, İstanbul, 1328,3 cilt)
ve Tarih-i Siyasi 1814-1896 (çev. Ali Re-
şad, İstanbul, 1324-1326) gibi eserleri
ilk akla gelen çevirilerdir. Engelhardt’ın
Türkiye ve Tanzimat başlığını taşıyan
eseri de Ali Reşad tarafından dilimize
çevrilip yayımlanmıştır (İstanbul,
1328). Mehmed Atâ Bey, Hammer’in
ünlü Osmanlı Tarihinin Fransızca çe­
virisini esas alarak Türkçeye çevirme­
ye başlamış ve bu tarihin bütün Doğu
kaynaklarını kontrol etmek suretiyle
eksiklerini gidermeye, yanlışları düzelt­
meye çalışmıştı. Böylece ortaya büyük
bir emek ürünü olan bir çeviri çıkma­
ya başladı. Devlet-i Osmaniye Tarihi
ULUSLARARASI PLANDA: Türk tarihi üzerine araştırmaların yaygınlaşması Batı’da da değişik örgütlenmelere yolaçtı. Bu arada
araştırma yapan, kitap yayımlayan birçok Batılı yazar dönem dönem düşüncelerini tartışmak için bir araya gelerek kongreler
düzenlediler. Bu kongretere Osmanlı aydınlan da katıldı. 5 Eylül 1898’de Paris'te toplanan müsteşrikler kongresinde doğu dilleri ve
İslâmî eserler şubesi üyeleri.
TARİHÇİLİK VE TARİH ANLAYIŞI
Tanzimat'tan C um huriyete Tarihçilik
başlığını taşıyan bu çevirinin ancak 10
cildi yayınlanabilmiştir (İstanbul, 1329­
1331, 11. cilt yeni harflerle, İstanbul,
1941).
Meşrutiyetten sonra tarihçiliğimiz,
yeni Türkiye devletinin kurulmasıyla
ulusal ve çağdaş bir aşamaya geldi. D
KAYNAKÇA
D AKÜN Ömer Faruk, ‘‘Namık Kemal”, İslâm
Ansiklopedisi (İA), VH
U Ali Kemal, Raşid Müverrih mi? Şair mi?, İs­
tanbul, 1334
□ BABİNGER Franz, Osmanlı Tarih Yazarları
ve Eserleri (çev. Coşkun Üçok), Ankara, 1982
□ BAYSUN M. Cavid, ‘ Cevdet Paşa. Şahsiye­
tine ve ilim sahasındaki faaliyetine dair”, Tür­
kiyat mecmuası, Xl, 1954
D BERKES Niyazi, Türkiye'de Çağdaşlaşma,
Ankara, 1973
U BERKTAY Halil, Cumhuriyet İdeolojisi veF'u-
at Köprülü, Ankara, 1983
D Bursalı Tahir, Osmanlı Müellifleri, Ltanbul,
1334-1342
D EMİL Birol, Mizancı Murad Bey Hayatı ve
Eserleri, İstanbul, 1979
D Fatma Aliye Hanım, Cevdet Paşa ve Zamanı,
İstanbul, 1332
□ Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara, 1977, (3.
bölümde Türkiye’de Tarih Eğitimi Seminerine
sunulan bildiriler ve tartışmalar)
□ GEORGEON François, A u x origines du nati-
onalisme turc: YusufA kçura (1876-1935), Pa­
ris, 1980
D GÖKMAN Muzaffer, Tarihi Sevdiren Adam.
Ahmet R efik Altm ay, İstanbul, 1978
U GÜNYOL Vedat, Yeni Türkiye Ardında, İstan­
bul, 1976
D Halil Ethem, Fihrist-i Umumi, İstanbul, 1928
□ HANİOĞLU M. Şükrü, Bir Siyasal Düşünür
Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi,
İstanbul, 1981
D HEYD Uriel, Türk Ulusçuluğunun Temelleri
(çev. K. Günay), Ankara, 1979
U İSKİT Server, Türkiye 'de Neşriyat Hareketle­
ri Tarihine Bir Bakış, İstanbul, 1939
D İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Tarih Yazma­
ları Kataloğu, İstanbul, 1943
D KARALEnverZiya, ‘ Osmanlı Tarihinde Türk
Dili Sorunu”, Bilim Kültür ve Öğretim Dili ola­
rak Türkçe, Ankara, 1978
□ KORAY Enver, Türkiye Tarih Yayınları Bib­
liyografyası, 1729-1955, İstanbul, 1959
□ Köprülüzade Mehmet Fuat, Millî Edebiyat Ce­
reyanının İlk Mübeşşirleri, İstanbul, 1928
D KURAN Ercümend, ‘Ottoman historiography
of the Tanzimat period”, Historians o f the
M iddleEast (yay. B. Lewis, P.M. Holt), Lon-
don, 1962
□ KÜTÜKOĞLU Bekir, ‘ Vekayinüvis”, İA ,
cüz. 128-129
U LEVEND Agah Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi,
1, Ankara, 1973
□ LEWİS Bernard, ‘ History writing and natio-
nal revival in Turkey’’, Middle Eastern A ffa-
irs, 1V, 1953
□ LEWİS Bernard, Modern Türkiye'nin Doğu­
şu (çev. Metin Kıratlı), Ankara, 1970
MANTRAN Robert, ‘ Les 6tudes historiques
en Turquie depuis 1923”, Anadolu,XW , 1952
□ MANTRAN Robert, “L’orientation des 6tu-
des historiques en Turquie”, Revue historique,
234, 1965
□ MERİÇ Ümit, Cevdet Paşanın Cemiyet ve
Devlet Görüşü, İstanbul, 1979
D ÖLMEZOĞLU Ali, “Cevdet Paşa”, İA , 111
□ TANPINAR Ahmet Hamdi, “Ahmet Vefik
Paşa", İA , 1
D TANPINAR A.H., XI X. A sır Türk Edebiyatı
Tarihi, İstanbul, 1956
D TEKİNDAĞ M.C. Şehabeddin, “Osmanlı Ta­
rih Yazıcılığı”, Belleten, XXXV/140, 1971
□ TUNAYA Tarık Zafer, İslamcılık Cereyanı, İs­
tanbul, 1962
D YİNANÇ Mükrimin Haü!, “Tanzimattan Meş­
rutiyete kadar bizde tarihçilik”, Tanzimat I, İs­
tanbul, 1940
□ Yusuf Akçuraoğlu, ‘ Türkçülük”, Türk Yılı,
I. 1928
□ Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset (yay. Enver
Ziya Karal) Ankara, 1976
t a r ih i e s e r l e r v e
MÜZECİLİK

. w Ai»* -m —
■■' :.Ç>; İ; fîJP l M.rfcS *
V t ı lr:vm v%
!
■J,
N E H A > 1 D Y 'B 1
-’'J, I>lHL CTEUR
'■i} uu - " t s r r : iM P:entA t / i ı
' , M .
.. j , /„y,
, . lf1 8 H 9 0 6 ./>

^ v"

Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu

Prof. Dr. Semavi Eyice
Askeri Müze
Tahir Nejat Eralp

ÇERÇEVE YAZI

D T a n z i m a t ’t a V i l a y e t l e r d e E s k i E s e r T a r a m a s ı
D o ç . D r . İlb e r O rta y lı

Bu konuda ayrıca Mimarlık maddesine bakınız.

1596
Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu
Semavi Eyice
Eski çağlardan kalmış, programlı ve
tesadüfen yapılan kazılarda elde edil­
miş eski eserlerin taplanıp muhafaza
edildiği, eski adıyla Asar-ı Atika, Batı
dillerinden alınan adıyla ise Arkeoloji
müzelerinin Avrupa’da oldukça erken
bir dönemde kurulmasına karşılık, biz­
de benzerleri çok yakın tarihlerde doğ­
muştur. Konya’nın ortasında yükselen
ve bir höyük olan yığına tepenin etra­
fını surlarla çevreleyen Selçuklular, bel­
ki Türk tarihinde ilk müze denemesini
yapmışlar ve ellerine geçen her döneme
ait her çeşit işlenmiş taşı bu sur duvar­
larının dış yüzlerine yapıştırara k sergi­
lemek suretiyle bir bakıma bir müzed
anlayışıyla davranmışlardır. Ne yazık
ki, Konya surlarından bugün hiçbir iz
kalmamıştır. Fransız seyyahı Leon de
Laborde (1807-1869), 1837’de yayınla­
nan büyük Voyages en Asie Mineure et
en Syrie başlıklı eserindeki gravürlerde
bu sur duvarlarını ve kapıları, onları
süsleyen kabartmalar ve heykellerle tas­
vir etmiştir. Bunlar arasında, duvara
saplanmış bir konsol üzerine yerleştiril­
miş başsız çıplak bir erkek heykelinin
varlığı bilhassa dikkat çekicidir. Böy-
lece Türk müzeciliğinin çok uzak geç­
mişini ve öncülüğünü Selçuklular dö­
nemine, 13. yy’a kadar indirmek müm­
kündür.
Osmanlı döneminde ise çeşitli eski
eserlerin, korunmaları gayesiyle depo­
landıkları ve böylece saklandıkları gö­
rülür. Bu tutum her ne kadar çağımı­
zın müzeciliğine ters düşmekte ise de,
pek çok eserin böylece yok olmaktan
MÜZECİLİĞİN GEÇMİŞİ: Türk
müzeciliğinin kökenleri Selçuklular
dönemine kadar uzanır. Osmanlı
döneminde ise eski eserlerin korunması
amacıyla depolandıkları görülmüşse de,
tüm bu çabaları gerçek anlamda
müzecilik sayamdyız. Ahmed Fethi
Paşa'nın temelini attığı Türk müzeciliği
Tanzimat’tan sonra gelişmiştir. Ahmed
Fethi Paşa, Batı kültürüne açık,
elçiliklerde bulunmuş, Tophane Müşirliği
yapmış bir kişidir. Osmanlı Devletinde
ilk müzeyi İstanbul’da St. irene
Kilisesinde kuran Ahmed Fethi Paşa.
kurtarıldığı ve bugünkü müzelerimize
geçtiği de bir gerçektir. Topkapı sara­
yı denilen Saray-ı Cedid’in birinci av­
lusunda bulunan, Bizans’dan kalma
Hagia Eirene kilisesi, İç Cebehane şek­
line sokularak, bütün Osmanlı tarihi
boyunca bilhassa savaş ganimetleri ola­
rak ele geçirilen çeşitli silâh ve savaş
âletleri burada depolanmış, böylece bu­
günkü Askerî Müze’ınizin özü meyda­
na getirilmiştir. Ayrıca çeşitli mimarî
eserler de geçmiş çağların ve medeni­
yetlerin kalıntıları olan taş organların
devşirme malzeme olarak ikinci defa
kullanıldıkları görülür. Devşirme mal­
zemenin böylece değerlendirilmesi, ya­
bancı da olsa güzel bir parçanın hem
korunmasını hem de onun yeni bir mi-
marîdüzenin içinde sergilenmesini sağ­
lıyordu. Bu davranış da bir bakıma mü­
zeci tutumunun belirtisi sayılabilir. Fa­
kat bu saydığımız birkaç örnek tam an­
lamıyla bir müze kuruluşu da sayıla­
maz.
T ü r k M ü z e c iliğ i
Türk müzeciliğinın temeli, Tanzi­
m at’ın ilânından sonra 19. yy’ın orta­
larında, Sultan Abdülmecid (1839­
1861) yıllarında Tophane-i Amire Mü­
şiri Fethi Ahmed Paşa’nın (1801-1858)
gayretiyle atılmıştır. Rodosluzâde lâka­
bıyla tanınan Fethi Ahmed Paşa çok iyi .
bir asker, büyük kahramanlıkları olan
bir komutan, dirayetli bir devlet ada­
mıydı. Sultan Abdülmecid’in ablası
Atiye Sultan ile evlendiğinde Saray’a
damat olmuş, birkaç defa çeşitli neza-

REVUE
archhologmue IIU HfcCUEtL
DKDOCUMENTS ET UE Mf:MOüiES
A1‘tTBKm HHIUTI; IU«VlflSMaTNPEETIUMULNlE
M DUlıi0JE:'4At*
M M ı par Ira pılaalpaaa
emplakcuk» cııvia irinli u » aortajetti qik.l
!.E Ml'Si'.K SAINTFMRKNF
+or W . AL»ı:l\TDO.OJIT
PARİS
BtR KATALOG: Hagia Eirene’de (St.
irene) kurulan müzenin kata/ağunu
hazırlayıp, Revue Archeo/ogique’in
1886’daki cildinde yayımlayan Fransız
arkeolog A. Dumant, bu katalogta
müzedeki heykelleri, toprak ve madeni
eserleri tarif etmektedir. Eski Osmanlı
kıyafetleri müzesinde bulunan bazı
eserlerin de yer aldığı katalog bu konuda
ilk olması bakımından önemlidir.
A.Dumont’un kata/oğu.
retlerde bulunmuş, elçilik yapmış, ikin­
ci defa atandığı Tophane Müşirliği’nde
1843’den 1858’e kadar ondört yıl kal­
mış ve bu görevdeyken 56 yaşında bu
dünyadan göçmüştür. FethiAhmed Pa­
şa, Batı kültürüne açık, uyanık tabiat­
lı bir kişi olarak tanınmıştı. Kuzgun­
cuk’taki yalısı (şimdi Şevket Mocan ya­
lısı olarak bilinen) değerli eşya ile dö­
şenmişti. Ünlü Fransız yazar, şair ve
hükümet adamı Alphonse de Lamarti-
ne (1790-1869), 1833’de İstanbul’a gel­
diğinde tanıdıği Ahmed Paşa’yı, “ ...her
bakımdan bir A vrupalı’y a benzeyen
genç ve zarif bir Osmanlı diplomatı...’’
olarak tarif eder. Sultan Abdülmecid
(1839-1861) döneminde 1850’de ikinci
gelişinde ise, Fethi Ahmed Paşa’mn Bo­
ğaziçi’ndeki güzel yalısını kısaca anar.
Paşa’nın ilk müzeyi kurma deneyi, Ha-
gia Eirene (St.İrene) kilisesinde, çeşitli
eski silahları toplaması suretiyle oldu.
Bu işe tam olarak hangi tarihde başlan­
dığı kesin olarak bilinmez. Fakat 1846
veya 1847’de yapıldığı sanılır. Nitekim
Müzeler İdaresi bunlardan 1846 tarihini
esas kabul ederek 100. yıldönümü olan
1946’da bir anma töreni düzenlemiş, bu
vesileyle Türk müzecilik tarihi hakkın­
da o yılların müze müdürleri tarafından
yayınlar yapıldığı gibi, bir tarafında
Fethi Ahmed P aşa’nın, diğer yüzünde
Eirene kilisesi olan yapının resimleriy­
TARİHİ ESERLER VE MÜZECİLER
Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu
le bir de hatıra madalyası bastırılmış­
tır. Osmanlı dönemi boyunca İç Cebe-
ıane olarak adlandırılan Hagia Eirene
kilisesi, artık Harbiye Anbarı olmuş,
avluyu saran revakların araları came-
kânlarla kapatılarak bu revaklar kolek­
siyonlara ayrılmıştır. Bu iki galerinin
avluya açılan mermer söveli kapılarının
üstünde, bir tarafta Mecma-ı esliha-ı
âtika, diğer tarafta Mecma-ı âsar-ı âti-
ka yazıları bugün hâlâ durmaktadır.
Böylece bu galeri şeklindeki uzun me­
kânlardan biri eski silâhlar koleksiyo­
nuna, diğeri ise eski yâni arkeolojik
eserler koleksiyonuna tahsis edilmiş
oluyordu. Fransız yazarı Maxime du
Camp, 1850 Kasımı’nda Aydın’da hü­
kümet konaği yapılırken bulunan Ro­
ma çağına ait bir tiyatro artistini sem­
bolize eden bir heykeli satın almak is­
temiş, fakat bu alışveriş başarıya ula­
şamamış, az sonra da aynı parçaya is­
tanbul’daki küçük müzede rastlamıştır.
Böylece Devlet’in çeşitli köşelerinden
buraya arkeolojik parçalar gönderildi­
ği ve bu hususda bazı memurların hay­
li hassas davrandıkları anlaşılır. 1850
sonlarında İstanbul’a gelen tanınmış
Fransız yazan Gustave Flaubert (1821­
1880) de 18Kasım günü Saray’daki mü­
zeyi ziyaretini yol günlüğünde kısaca
anlatır: burada maskeli bir komedyen
heykeli, birkaç büst, birçok çömlek,
Mısır resimleri ve yazısıyla süslü iki taş
görmüştür.
Bu pek küçük “ ilk müze” yi gören­
lerden biri de tanınmış Fransız yazarı
ve sanat eleştiricisi Theophile Gautier’-
dir (1811-1872). 1852’ye doğru, yâni
müzenin kuruluşundan sadece 4-5 yıl
kadar sonra İstanbul’a gelen Gautier,
bu ilk koleksiyonu şu surette anlatır:
“Bir ilerleme gösteren, dikkate değer
bir özellik de, Harbiye Anbarı yapılan
ve Saray’ın müştemilâtından olan eski
Hagia Eirene kilisesinin önündeki av­
luda çeşitli antik eşyanın toplanmış ol­
masıdır: bunlar heykel başları, gövde­
leri, kabartmalar, kitabeler, liihitler
olup, bir Bizans müzesinin nüvesini teş­
kil ederler. Her günkü yeni buluntula­
rın katılmasıyla bu koleksiyon hayli il­
gi çekici olabilir. Kilisenin yanında, Yu­
nan haçlarıyla bezenmiş porfir taşından
iki veya üç liihit herhalde evvelde impa­
rator ve imparatoriçelerin cesetlerini
muhafaza ediyordu. Kırılmış kapakla­
rından yoksun bu liihitlere biriken gö­
ğün yağmur sularını, kuşlar sevinçli
ötüşleriyle içmeye geliyorlardı. Hagia
Eirene’nin içinde, bizim Askerî M üze’-
1597
m izi inkâr etmeyecek biçimde, bütün
duvar yüzleri tüfekler, kılıçlar, çeşitli
modellerden tabancalar, bizim Askerî
M üze’mize de ters düşmeyecek biçim­
de askerî bir simetriyle düzenlenerek
kaplanmıştır. Fakat Türkler’de büyük
hayranlık uyandıran ve onları gururlan­
dıran bu şatafatlı süslemenin, Avrupalı
bir seyyahı şaşırtacak bir tarafı yoktur.
Fakat esas ilgi uyandıran apsisin dibin­
de, galeriye dönüştürülmüş bir mahfel-
de muhafaza olunan tarihi silâhlar ko­
leksiyonudur’’.
İlk M ü ze' K a ta lo ğ u
Kuruluşundan yirmi yıl kadar sonra
bu küçük müzenin ilk defa olarak ba­
sit bir kataloğu A. Dumont tarafından
1867’de hazırlanıp yayınlanmıştır. Re­
vue Archeologique’in 1868 yılındaki cil­
dinde (s. 237-263) basılan bu makale Le
Musee Sainte-lrene iı Constantinople,
Antiquites grecques, greco-romaines et
byzantines başlığıyla çıkmıştır. Dumont
daha ilk satırlarda bu koleksiyonu pek
çok arkeoloğun farkına bile varmadı­
ğını, görmek isteyenlerin ise özel bir izin
almak gerektiğinden bu formalitelerden
bezdiklerini belirtir. “Hagia Eirene’nin
galerilerinde heykeller, kitabeler, ka­
bartmalar intizamsız biçimde sergilen­
miştir. Birçok eser önlerine konulan ar­
keolojiyle ilgisiz eşya yüzünden yeter­
siz olarak incelenmekte, başkaları ise
bakımsızlıktan, hatta rütubetten her
gün biraz daha fazla zarar görmekte­
dir. En üzücü nokta, her eserin geldiği
yerin güvenilir bir notla bildirilmiş ol­
mayışıdır. Boşlukta oldukları için ko­
layca yer değiştirebilen etiketler, genel­
likle çok sıradan sözlerle eşyanın men­
şeini İstanbul dışında bulunmuştur
cümlesi ile bildirir. ” Dumont bu önsö­
zünü, Osmanlı Devleti’nin bütün bu es­
ki eserleri tasnif edecek Batılı bir arke-
oloğu bu göreve davetini temenni etti­
ği cümlesiyle bitirir. Bu Fransız arkeo-
loğu ayrıca Hagia Eirene’yi bir Bizans
mimarî anıtı olarak övdükten sonra, ye­
ni ve muhteşem büyük bir greko-bizan-
ten müzenin, yapılsa bile onun bu bi­
naya erişemeyeceğine de işaret eder.
Dum ont’un bildirdiğine göre, burada
Yunan, Roma, Erken Hıristiyan ve Bi­
zans eseri bulunmakta olup, bunlar ca­
mekânlı dolapları olan kapalı büyük bir
salonda, bu salonun önündeki açık av­
luda ve Harbiye Anban’mn girişinin so­
lunda bulunan açık avluda serğilenrnek-
tedir.
A. Dumont’un küçük kataloğunda,
buradaki heykeller, toprak ve madeni
1598
TARİHİ ESERLER VE MÜZECİLER
ÖNEMLİ BİR GELİŞME: Maarif
Nazırlığı sırasında değerli hizmetleri olan
Safvet Paşa müzecilik konusunda da
yararlı çalışmalarda bulunmuştur.
Vilayetlere genelgeler göndererek,
arkeolojik eserlerin toplanmasını ve
İstanbul’a gönderilmesini izleyen Safvet
Paşa ’nın bu çabaları sonunda birçok
değerli eser korunabilmiştir. Safvet
Paşa’nın müze müdürlüğüne atadığı
Edward Goold envanter tutarak
Fransızca bir katalog bastırmıştır. Ali
Paşa’ya ithaf olunan bu katalogta birçok
eserin tarifiyle resimler yer almıştır. Ali
Paşa’ya sunulan katalog (solda),
arkeolajik eserlerin su yüzüne çıkmasında
emeği geçen Suriye valisi Abdüllatif
Suphi Paşa(sağda).
eserler tarif edilmekle beraber, araların­
da Sultanahmet meydanı kenarında İb­
rahim Paşa sarayında Elbise-i Âtika
adıyla kurulmuş olan eski Osmanlı kı­
yafetleri müzesinde bulunan bazı arke­
olajik eserler de yer almaktadır. Yeni­
çeriler Müzesi (Musee des Janissaires)
de denilen bu koleksiyon da sonraları
Hagia Eirene’ye taşınmış ve galerilere
yerleştirilmişti. Bunlardan sağlam ka­
labilen mankenler şimdi Askerî Müze’-
dedir. 1850’li yıllarda hâlâ bazı greko­
romen parçaların Elbise-i  tika’da mu­
hafaza olunduklarının sebebi anlaşıl­
maz. Toplanmış eseriere ilk defa müze
adı Ali Paşa’nın (1815-1871) sadrâzarn-
lığı ve Safvet Paşa’mn (1814-1883) Ma­
arif nâzırlığı (Millî Eğitim bakanlığı) sı­
rasında verildi. Koleksiyon Müze-i Hu-
mayûn adım alırken, başına da 8 Tem­
muz 1869’da Galatasaray Sultanisi öğ­
retmenlerinden Edward Goold adında
bir İngiliz atanıyordu. Müze-i Huma-
yiin’un başına getirilen E.Goold hak­
kında pek az şey bilinir. O çağın İstan­
bul’da yaşayan yabancıları arasında da
onun hakkında görüşler birbirine tarna-
men terstir. Uzun yıllardır Türkler ara­
sında yaşayan A.D. M ordtmann’a
(1811-1879) göre, “ Sadrâzam Âli Pa­
şa tarafından 1869’da, İngiliz elçiliği­
nin tavsiye ettiği ve İstanbul’da çok ka­
ranlık bir şöhreti olan Mr. Goold adın­
da Katolik iriandalı biri” müzenin ba­
şına getirilmiştir. M ordtmann, üzerine
adım koymadığı, sadece “ Bir Osmanlı”
imzasıyla 1877-1878’de iki cilt halinde
basılan bu kitabında (Stambul und das
Moderne Türkenthum), müzeyi de kü­
Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu
çümseyerek tarif eder: ”Sultan Abdül-
mecid döneminde, tesadüflerin İstan­
bul’a sürüklediği arkeoloji eserleri, Ha­
gia Eirene’nin müzeden çok bir at ahı­
rına benzeyen bir ek binasına konul­
muştur. Esas bina bir Silâhhane (Zeug-
haus-Armorium) olduğundan bu müze­
yi, yığılmış eserleri görmek isteyenler
ancak Tophane müşirinin izniyle içeri
girebilirler. "Osmanlı Devleti, Anadolu
ve Türkler’i çok iyi tanımakla beraber
yazılarında daima Türkler’i küçümse­
yen, fakat buna rağmen 1811’den beri
Türk toprağında yatan Mordtmann’ın
bu görüşlerine karşılık, İstanbul’da
Fransızca bir dergi yayınlayan Alfred
de Caston ise 1868’de Paris’de basılan
Costantinople en 1869 (!) - Histoire des
hommes et des choses başlıklı kitabın­
da, “ Galatasaray Sultanîsi’nin ders nâ-
zır M. Goold’un İstanbul’da yaşayan
Avrupalı’ların en ilgi çekicilerinden”
olduğunu yazdıktan sonra, onun ‘‘İn­
giltere’nin en eski ve en yüksek soylu­
larından ve Büyük Britanya’nın en bü­
y ü k adlarıyla akraba bir aileden geldi­
ğini, Avusturya ordusundayüksek rüt­
beyle subaylık yaptığını ve bu saygıde­
ğer (honorable) kişinin engin bilgisiyle
sarsılmaz hoşgörürlüğünü, geleceğin
vatandaşlarını yetiştirmeye ve onlara
yol göstermeye harcamaktadır”’ diyerek
tarif eder. A. de Caston’a göre Goold,
1867 veya 1868’de, Doğu’da öğretim
hakkında çok dikkat çeken ve mükem­
mel bir de kitap yayınlanuştır. Bu sa­
tırların sonunda yazar, yeı azlığı yüzün­
den, okuyucuyu çok ilgilendireceğinden
emin olmakla beraber Sir E. Goold’un
hayatını anlatmak zevkinden mahrum
kaldığını da bildirir. Böylece hemen he­
men ayrn yıllarda Beyoğlu muhitinde E.
Goold’u tanınuş olan bir Alman ile bir
Fransız birbirine zıt görüşler ortaya ko­
yarlar.
İria n d a lı M ü z e M ü d ü rü
Müze m üdürü olarak Edward Go-
old’un oldukça önemli çalışmaları ol­
duğu anlaşılmaktadır. Bu bakımdan
Mordtmann’ın hücumlan bizce aşırı ve
hatta haksızdır. Birçok yayınlarda Go-
old’un, Safvet Paşa’nın (1814-1883)
M aarif nâzırlığı sırasında bu göreve
atandığı bildirilmektedir. Gerçekten de
değerli bir devlet adamı olan Safvet Pa­
şa, l l Zilkade 1284 (Ocak/Şubat 1868) .
ve 20 Receb 1288 (Ağustos/Eylül 1871)'
tarihleri arasında M aarif nezaretinin
başında bulunmuş, bu sırada Müze-i
Humayiin’un yeniden düzenlenmesi
için çalışırken, Galatasaray Sultanîsi’-
ni (1868), yeni binasında ikinci defa Da-
rülfünun’u (1876); ve öğietmen yetiş­
tirmek üzere Darülmuallimat’ı kurmuş­
tur. Aynı zamanda çok meraklı bir ko­
leksiyoncu olan Safvet Paşa’nın Go-
old’u çok büyük ölçüde desteklediği an­
laşılır.
Safvet Paşa viiâyetlere genelgeler yol­
layarak, arkeolojik eserler toplamala­
rını ve bunları iyice paketlenip sandık­
lanarak İstanbul’a gönderilmelerini ıs­
rarla istiyordu. Kuzey Afrika’da Trab­
lus (-u Garbî) vâiisi Ali Rıza Paşa ile
müsteşarı Karabella Efendi, Selânik vâ-
lisi Sabri Paşa, Girit’te Lasiti mutasar­
rıfı Kostaki Paşa Adossides, Konya vâ-

lisi Abdurrahman Paşa, eser gönder­
mek hususunda en gayretli çıkan ida­
reciler olmuştur. Goold bir taraftan da
bizzat araştırmalar yaparak eser topla­
maya çabalamıştır. 1869 Temmuz’un-
da yâni müdürlüğe atanmasının hemen
arkasından Kapıdağ yanmadasında
Kyzikos harabelerine giderek oradan
bir hayli eski eserle döndüğü bilinir. Ar­
keoloji müzesinin mükemmel bir kata-
loğunu yapmış olan G. Mendel, bu ku­
ruluşun tarihçesini verirken, elinden ge­
çen Goold ile ilgili bir dosyanın (dossi-
er Goold) varlığından bahseder. Bütün
araştırmalanınıza rağmen bugüne ka­
dar ne yazık ki, bu dosya bulunama­
mıştır.
Edward Goold’un eski eser sağlayan
aracılarından Titus Karabella (veya Ca-
rabella) her türlü eski şeye merakı olan
garip bir kişiydi. Trablus’un her tara­
fında kazılar yaparak eski eserler bul­
Tanzimat’ta Vilayetlerde Eski Eser Taramasi
Tanzimat döneminde Osmanlı
imparatorluğu'nun dört biryanındaki
eski eserlerin tespiti ve toplanması gi­
bi bir faaliyete de girişilmiştir. Dönem
içinde İstanbul'da kurulan ilk müze dı­
şında; vilayetlerde de yerini, şeklini ve
kapasitesini henüz bilemediöimiz ba­
zı depoların düzenlendiği yazışmalar­
dan anlaşıimaktadır. Bundan başka
daha sonraki yıllarda eski eserlerle il­
gili olarak çıkarılacak nizamnamelerin
kuralları da gene bu dönem içindeki
uygulamalar sayesinde biçimlenmiş­
tir.
Öneğin Bâbıâlî'nin 1840'larda vila­
yetlere: bulunan eski eserlerin tespit
ve değerlendirilmesi ve kıymetli olan­
larının merkeze gönderilmesi konu­
sunda bir genelge gönderdiği, vilayet­
lerden gelen cevabi rapor ve yapılan
arama faaliyetlerinden anlaşılmakta­
dır. Aralık 1847'de (8 Muharrem
1264) Kudüs mutasarrıfı Gazze san­
cağındaki Askalan(?) denen mevkideki
kabartmalardan söz etmektedir. Mu­
tasarrıf “antika mermer üzerindeki ka­
bartm aların eskizini de çizdirerek
göndermiştir. Bir Eros grubu ve sfenk­
sten oluşan bu kabartma için verdiği
izahat ve tarihlendirme pek doğru ol­
mamakla beraber (o bunu 3 bin yıllık
diyor, oysa Helenistik bir eser olarak
TARİHİ ESERLER VE MÜZECİLER
Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu
mak istiyor, bu arada arkeolojik olma­
yan şeyleri de (bir balina iskeleti gibi)
gönderiyordu. Ali Rıza Paşa’nın Hü-
davendigâr vilâyetine atanması' üzerine
Bursa’ya onunla giden Karabella Efen­
di, aynı gayreti burada da göstermiştir.
Onun bütün isteği Goold’un yanında,
Müze-i Humayûn’a, vilâyetlerde dolaş­
maya ve eser toplamaya selâhiyetli mü­
dür muavini olmaktı. 1870’de böyle bir
görevin verileceği söz verilmiş gibiyse
de, bu atama hiçbir vakit gerçekleşme­
miştir. Ancak 1874’de Fransız arkeo-
loğu G. Perrot ile birlikte Kyzikos’da
bir kazı yapmıştır. Fakat bu pek merak­
lı amatör arkeoloğun bazı çok değerli
parçaları kendisine sakladığı da anla­
şılır. G oold’un müzede 288 sayfalık bir
envanter defteri tuttuktan başka, ilk
kataloğu da Fransızca olarak yazıp bas­
tırdığı biliniyor. Son derece nâdir olan
bu kataloğa sadece seçme eserler alın­
İLBER ORTAYLI
görünüyor) raporda, bulunan taşların
“saye-i şevketvaye-i cenab-ı şehriya-
ride tanzim kılınmış olan müzeye va'z
olunmak üzere hiçbir taraflarına halel
getirilmeden nakli için” talimat bekle­
niyor. Mutasarrıf daha önce Kasım
1847' de (27 Şevval 1263) bu tarafa
tayin edildiğinden beri memurlar gö­
revlendirip, devamlı asar-ı atlka taharri
ettiğini bildirmektedir. Bu bulunan
M eskukat idaresi müdürü Hakkı Bey.
mıştır. Bu 58 sayfalık kitap Ali Paşa’-
ya ithaf olunmuş ve 1871 yılının ilk ay­
larında baskıdan çıkmıştır. Calatogue
explicatif, historique et scientifique
d ’un certain nambre d ’objets contenus
dans le Musee Imperial de Constanti-
nople fonde en 1869 sous le Grand Vi-
zirat de Son Altesse Aa/i Pacha başlı­
ğıyla yayınlanan kitapta 147 parça ese­
rin tarifiyle Limonciyan adında bir res­
samın çizerek litografya olarak basılan
10 resim yer almıştır. Müze’nin içinde
padişahın burayı ziyaretinde kısa bir sü­
re dinlenmesi için bir kısım bölünerek
burası minyatür bir saray odası biçi­
minde bezenmişti. Herhalde ilk yapıl­
dığında içinde süslemesine uygun Batı
üslûbunda mobilyalar da olan bu renkli
nakışlı, altın yaldızlı küçücük oda, es­
ki kilisenin ana mekânıyla eski avlusu
arasındaki kısımda bugün hâlâ görüle­
bilir.
eserlerin sancak merkezinde bir de­
poda saklandığı da açıktır. Bu depo­
ya her ne kadar müze demek mümkün
değilse de, idarecilerin böyle eski eser
toplayıp depoladığı ve merkeze bildir­
dikleri görülmektedir. Gene aynı tarih­
lerde Haleb eyaletinden yazılan bir
tezkirede, Haleb malmüdürü bulduk­
larının bir listesini bildirmekte ve mü­
zeye va'z olunmak üzere devletlu Fet­
hi Paşa hazretlerine teslim ve takdi­
minden sözetmektedir. Bulunan ça­
nak çömlek, heykel ve meskukatın lis­
tesi ekte yer almaktadır (Başb. Arş.
irade Dahiliye tasnifi-Nr: 8520 8 Mu­
harrem 1 264 ve aynı tasnif Nr: 8060
4 Şevval 1 263 ve No: 8207, 27 Şev­
val 1 263).
Bundan başka: vilayetlerde bulunan
eski eser ve paralar merkeze bildiril­
mekte ve işlemler bürokrasinin ölçü­
leri içinde süratle sonuçlandırılmak­
taydı. Genellikle halktan meskükât ve
değerli bir parça bulana üçte biri ve­
riliyor ve bedeli süratle ödeniyordu ki,
bu uygulama sonraki Asar-ı atika ni­
zamnamelerine temel olmuştur. Örne­
ğin Mart 1852'de (14 ca 1268) Sam-
sad kazasında (ki bugün su altında ka­
lacak olan ünlü bir kazı merkezimiz­
dir) Göşoğlu Mehmed'in hanesinde
kazılan kuyudan çıkan 65 adet altın
1600
m ü z e -İ h ü m a y u n
MÜDÜRLÜĞÜ: Ahmed
Vefik Paşa’nın Maarif
Nazırı olmasıyla birlikte
Müze-i Hümayun
Müdürlüğü ’ne Dr. Philipp
Anton Dethier getirildi.
İstanbul’da Sultanahmet
Meydanı ’ndaki Yılanlı
Sütunun çıkarılmasında ve
yazılarının okunmasında
bulunan Dethier,
İstanbul’un eski eserleri ve
topoğrafyası hakkında
yazılar yazmış, İstanbul’un
fethi ile ilgili büyük bir eser
hazırlamıştır. Truva’da
yaptığı kazılar sırasında
çıkarmış olduğu eserleri
dışarıya kaçıran
Schliemann ’la ihtilafa
düşüp, mahkemelik olan
Dethier 1881’de ölmüştür.
Dr. P.A. Dethier.
Fakat E. Goold, Ali Paşa’nın ada­
mıydı. Bu o dönemde, bilhassa Tanzi­
mat devlet adamları arasındaki çekiş­
me yüzünden tehlikeli bir durumdu.
Üstelik İngiliz dostu olarak bilinen Ali
Paşa’nın atadığı bir İngilizdi. Ali Pa-
şa’nın 8 Ağustos 1871’de ölümü üzeri­
ne Mahmud Nedim Paşa (1818-1885)
Sadrâzam olduğunda, Ali Paşa’nın kul­
landığı bütün idareciler sebebsiz azle-
sikkeden, Mehmed'in hissesine dü­
şen sikkelerin karşılığı olan 1 .175 ku-
' ruş Emval sandığından kendisine
ödenmiştir (irade Meclis-i Vâlâ, No:
8023 Gur. CA 1268-Harput valisin­
den). Bu gibi işlemler bir hayli çoktur.
Bulunan sikke ve arkeolajik eşyanın
üçte biri karşılığı derhal bulana öden­
mekteydi. Vilayetlerden, gerek resmi
görevlilerin bulduğu, gerekse halkın
bulduğu bu gibi eşya ve eserlerin ta­
limat gereği derhal merkeze bildirildi­
ği ve kayda değer parçaların istan­
bul'a gönderildiği anlaşılmaktadır.
Bu dönemde scnebilerin kazı yap­
ması veya bazı asar-ı atîkayı götürme­
si izne bağlıdır. Uygulamada yani e s­
ki eser nakline verilen müsaadelerdeki
kesin kural ve prensipler belli değildir.
Ama kazıda bulunan para ve kıymetli
madenin gene aynı şekilde üçte biri
kazıyıyapana yani hafîre ait olmakta­
dır. Tabii kazı masrafları hafîre aittir.
Mesela Rusya uyruklu IspandoniC?)
TARİHİ ESERLER VE MÜZECİLER
Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu
yalı’nın evvelce de müze idaresinde gö­
revli olduğu sanılır; fakat bu husus ke­
sin değildir. Ayrıca Goold’un kitabına
resimler yapan Ermeni ressam Limon-
ciyan’ın 1880’de müzedeki görevinden
istifa ettiği bilindiğine göre onun da
Goold döneminden itibaren müzede ça­
lıştığı anlaşılmaktadır. Kısacası Müze-
i Humayûn’da bu ilk yıllarda bir kad­
ro vardır. Sanatkârlar Ansiklopedisi’-
nde adı geçmediğine göre Terenzio’nun
ressaınlığının pek makbul olmadığı tah­
min edilir. Terenzio, Avusturya elçisi
Freiherr von Prokesch-Osten’in tavsi­
yesi üzerine atandığına göre, yabancı
devletlerin doğmakta olan Türk müze­
sine aşırı bir ilgi gösterdikleri anlaşılır.
Goold’un müzeden ayrıldıktan sonra ne
olduğunu şimdilik bilmiyoruz. Sırasel-
vi sokağı no.122’de oturan Goold, 1873
yılı sonlarında doğrudan doğruya İngi­
liz Dışişleri’ne (Foreign Office) bir mek­
tup yazarak Osmanlı Devleti’nden şi­
kâyetçi olmaktadır. Ricamız üzerine
Foreign Office’de dosyayı bizim için in­
celeyerek, buradaki yazışmaların kop­
dildiklerinde, Goold da görevinden yalarını sağlayan Miss Caroline Finkel’-
alınmış, müdürlük kaldırılmış, hangi in yolladığı yazılardan anlaşıldığı kada­
unvanla getirildiği bilinmeyen Avustur­ rıyla Goold birdenbire görevinden alın­
ya Lloyd acentesinin oğlu Terenzio ması ve Müze-i Humayûn müdürü ola­
adında bir ressam, koleksiyonun başı­ rak maaşlarının ödenmeyişinden şikâ­
na geçirilmiş, veya koleksiyonun idare­ yetçidir. Yazışmalar 29 Aralık 1873’de
sinde bırakılmıştır. Schliemann bir başlamakta, 1874 Şubatı’nda sona er­
mektubunda Goold’dan şikâyet ederek, mektedir. Bu yazılardan ayrıca öğreni­
Terenzio’ya “ ...siz de o kişiden çok len bir husus, Goold bilhassa adını ver­
çektiniz...” dediğine göre, bu Avustur- diği bir kişiden yakınmaktadır.
eski eser kazmak için müsaade iste­
miştir. Eski eserde daha değişik bir
uygulama görülüyor. ispandoni kazı
masrafları kendine ait olmak üzere
bulduklarının yarısını devlete yarısını
da kendine alacaktır (irade Meclis-i
Vâlâ No: 5255). Gene Musul'da kazı
yapacak olan İngiliz asilzadegllnından
Mr. Kastas da aynı koşullarda kazı
müsaadesi alıyor (irade Meclis-i Vâlâ
No: 12400 19Şaban 1270). Demek
ki define arayıcılarıyla, antikacı veya
arkeologlar arasında böyle bir tefrik
sözkonusudur. Mamafih bu izin bel­
gelerinin etraflı ve ayrıntılı sözleşme­
ler olmadığını ekleyelim. •
Bu uygulamalarla; Tanzimat bürok­
rasisinin eski eserlerin değerlendiril­
mesi ve sözkonusu alanda belirli bir
görüş sahibi olduğu, müzeciliğe önem
verildiği anlaşılmaktadır. Tanzimat dö­
nemi bizde bütün.eksikliklere rağmen,
müzeciliğin kurumlaştırıldığı bir devir-
dir.O
Halil Fdhem llrr’m ht.tdueu hir ner.

İngiliz elçiliği sekreteri Locock'un 6
Şubat 1874'te Foreign Office'de Earl
Granville'e yolladığı yazıda, Goold'un
İstanbul'daki bir gazetenin idaresinde
çalıştığı ve kaybettiği yerin o sırada bir
AvusturyalI tarafından işgal edildiği bil­
dirilmekte, 28 Şubat 1874 tarihli yazıyla
da ilgiliye, şikâyet konusu olan sürtüş­
menin Büyük Britanya hükümetinin
araya girmesini gerektirecek bir durum
göstermediği haber verilmektedir.
Terenzio'nun bu görevde sadece bir
yıl kadar kaldığı bilinir. Tanınmış Al­
man amatör arkeoloğu Heinrich Sch-
liemann'la (1822-1890) hayli kabarık
bir yazışması olan bu res^m-müzecinin
sadece muhafız (conservateur) olarak
başına geçtiği müessesede fazla fayda­
lı bir hizmeti olmadıği veya hizmete va­
kit bulamadığı tahmin olunabilir. Aşı­
rı derecede Rus politikası taraftarı ol­
duğu için halkın Nedimoff olarak ad­
landırdığı Mahmud Nedim Paşa'nın sa­
dareti fazla sürmemişti, on ay yirmidört
gün sonra 1872 Temmuzu sonunda
Mahmud Nedim Paşa azledildi. Fakat
8 Rebiyülevvel 1289'da (Mayıs 1872) o
sıralarda Sadaret Müsteşarı olan Ah-
med Vefik Efendi, Maarif Nezareti'ne
atanmıştı. Sonraları (1877) Paşa olan
A.Vefik Efendi, tam bir Tanzimat dev­
let adamıydı. Osmanlılığından hiçbir
şey feda etmeksizin Avrupa, bilhassa
Fransız kültürünü mükemmel tanıyor,
o yıllarda İstanbul'a gelen Batılılarla
görüşüyor, onlar üzerinde zekâsı, nük­
tedanlığı ve bilgisiyle olumlu tesir bıra­
kıyordu. Ayrıca Beyoğlu Frenkleriyle
de yakın ilişkileri vardı. Bunlardan ilim
adamlarıyla yakın dostluklar kurmuş,
Rumelihisarı sırtlarındaki köşkünde
Türkçe ve Fransızca kitaplardan şaşı­
lacak zenginlikte bir kütüphane meyda­
na getirmişti.
Müze-i Humayûn’un Kuruluşu
Maarif Nâzırı (Milli Eğitim Bakanı)
olan Ahmed Vefik Efendi'nin, bu gö­
reve geçince ilk işlerinden biri de Müze-i
Humayûn müdürlüğünü yeniden kur­
ması ve bunun başına da Dr. Philipp
Anton Dethier adında bir Almanı ge­
tirmesi olmuştur. Dr. Dethier (1803­
1881), bazı yerlerde yazıldığı gibi Avus­
turyalı değil, Almandı. İstanbul'daki el­
çilik sekreteri (veya müsteşarı) Locock'­
un, 1873'te müzenin başında bulundu­
ğunu yazdığı kişi de Dr. Dethier olma­
lıdır. Fakat o da onu Avusturyalı sanı­
yordu. Köln yakınındaKerpen kasaba­
sında doğmuş, Berlin Üniversitesi'nde
TARİHİ ESERLER VE MÜZECİLER 1601
Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu
1823-1827 yılları arasında tarih, klasik İlimler Akademisi yayınları arasında
filoloji, arkeoloji, sanat tarihi öğreni­ bastırmaya girişmiş ise de dört kalın cil­
mi görmüş, Bonn'da öğretmen olarak di biten bu büyük eserin pek anlaşılına-
hayata atılmıştır. İlk eserini 1832'de ve­ yan bir sebepten baskısı durdurulmuş
ren Dethier, Berlin'e göçerek, orada ve hazır olan dört cilt, hiçbir vakit sa­
Ortaçağ tarihiyle ilgili araştırmalar yap­ tışa çıkmamıştır. Dethier İ873'te Ulus­
mış ve nihayet 1841 'de Polonya kral­ lararası Viyana sergisinde Edhem Pa-
ları hakkındaki tezi ile doktorasını şa'nın başkanlığında hazırlanan Türk
vermiştir. 1844'te Dethier, D e r D a m p - pavyonu için de Fransızca ve Alman­
f e r (Buhar Makinesi) aC nda bir tek­ ca, İstanbul ve Boğaziçi'ne dair ince bir
nik dergi çıkarmaya başlamış ve bu­ kitap hazırlamış, bu eser 1873'te Viya-
nu 31 Mart 1847'ye kadar yayınlamış­ na'da basılmıştır. Dethier'nin ressam­
tır. O yıl İstanbul'daki arkeoloji çalış­ lığı da olduğu bir sergide yer alan bir­
maları ise, Atmeydanı'ndaki Yılanlı kaç resminden ve bir tanesi günümüze
Tunç sütununun meydana çıkarılıp te­ kadar gelen akuarel bir desenden anla­
mizlenmesi ve böylece gövdesindeki ya­ şılıyor. Dethier 1872'de müzenin başı­
zıların okunması, eski Sergios ve Bak- na getirildiğinde 68 yaşındaydı. Herhal­
khos (Küçük Ayasofya Camii) kilisesin­ de oldukça güç tabiatlı bir kişi olduğun­
deki uzun sunuş yazısının kopya edile­ dan bazı sürtüşmeleri de oluyordu. Ni­
rek yayınlanması, Girit'te Dreros'dan tekim 1876'da uzun süren rahatsızlığı
gelen bir kitabenin tanıtılmasıdır. A.D. ileri sürülerek Maarif Nezareti'nce ye­
Mordtınann (181 1-1879) ile birlikte İs­ rine bir vekil atanmış, uzun hastalığı sı­
tanbul'daki Antik ve Bizans çağları ki­ rasında kendisine devamlı Devletçe
tabeleri corpus'unu yayınlamış (1864), maddi yardımda bulunulmuş, bir ara
İstanbul'un eski eserleri, tarihi topoğ- Dethier'nin sadece uzman olarak çalış­
rafyası ve numismatik hakkında maka­ ması, idarenin ise Evkaf-ı Humayün
leler yazmış ve hayatının en büyük eseri Tamirat Müdürü Kadri Bey'e bırakıl­
olarak da aralarında Kritoboulos'un ması nezaretçe istenmiştir. Halbuki ay­
Fatih'in hayatı hakkındaki eseri de olan nı yıl içinde yine Maarif Nezareti, eski
İstanbul Fethi'nin her dildeki kaynak­ para koleksiyonundan 850 parçayı sa­
larını toplu surette, bazılarının Fransız­ tışa çıkarmıştı.
ca tercümeleriyle Budapeşte'de Macar Dethier'nin müdürlüğü sırasında
YENİ BİNA YA TAŞINMA: İmparatorluğun dört bir yanından gelen eski eserlerin
çoğalması üzerine yeni bir binaya gerek duyulmuş ve bunun için Çinili Köşk uygun
görülmüştür. Ancak buranın düzenlenmesi sırasında bazı çiniler tahrip edilmiş ve bina
değişikliklere uğramıştır. Yeni müze binası ise 1880 Ağustosu'nda törenle açılmıştır.
Çinili Köşk'ün o dönemdeki görünümü.
1602
TARİHİ ESERLER VE MÜZECİLER
Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu

Müze-i Hümayûn’un yeni bir bina­

TÜRK MÜZECİLİĞİNDE
YENİ DÖNEM: Dethier’in
ölümünden sonra Müze-i
Hümoyun müdür/üğüne
getirilen Sadrazam Edhem
Paşa'nm oğlu Osman
Harndi Bey gerek yaptığı
kazılario gerekse müzecilik
alanında yapmış olduğu
çalışmalarla önemli
hizmetlerde bulunmuş bir
kişidir. Müze müdürlüğü
yaptığı dönemde Asar-ı
Atika Nizamnamesi
çıkartılmış, mimarlığını
Vallaury’nin yaptığı yeni
müze binası, kütüphane ve
katalog çalışmaları
yapılmıştır. Yeni müze
binası (sağda) ve giriş kısmı
(üstte).
önemli bir olay, arkeoloji tarihinde baş- eserlerin sadece üçte birinin bulan ta­
lıbaşına bir yer alan tanınmış amatör
arkeolog H. Schliemann’ın (1822-1890)
1873’de Trova’da bularak Yunanis­
tan’a götürdüğü eserler meselesidir. Bu
eserlerin geri alınması için Dethier hayli dan tepkiyle karşılanmış, fakat sonra­
uğraşmış, hatta Schliemann mahkeme­
ye verilmiş, Dethier bu arada A tina’ya
da gitmiştir. Fakat sonunda Osmanlı
Devleti, yeni bir müzenin kurulmasın­
da harcanmak üzere yüklüce bir tazmi­
nat karşılığında bu eserlerdeki hakkın­ itibaren İstanbul’da Davud Paşa iske­
dan vazgeçtiğinden, Schliemann’ın bu
parayı ödemesiyle mesele kapanmıştır.
Schliemann’ın son yıllarda yayınlanan
mektupları arasında Dethier ile olan
birkaç yazışması da bulunmaktadır.
Ancak bu olayın hemen arkasından,
önceleri yabancılar istedikleri gibi eski simler çizen Limonciyan, 1880’de isti­
eserleri dışarı götürürlerken, 20 Safer
1291 (1874) tarihli ilk Asar-ı Atika Ni- olarak kalınış, sonra yerine sefaret kâ-
zamnamesi’nin yayınlanması düşündü­ - tiplerinden Nikolaki Ohani Efendi ge­
rücüdür. Bu yönetmelik, bulunan eski
ya taşınması fikri de bu sıralarda doğ­
muştur. Sağlam bir dayanağı olmayan
bir görüşe göre, bu düşünce 1867 ve
1878’de iki defa Maarif nâzırı olan Sup­
hi Paşa’nındır (1818-1886). Bazı belge­
lerden anlaşıldığına göre Cevdet Paşa’-
nın (1822-1895) Maarif nazrrlıği sırasın­
da bu iş gerçeklesmiştir. Dethier’nin ken­
di ifadesine göre, Kıbrıs’dan 88 sandık
eski eserle dönmesi üzerine başka bir bi­
naya gerek duyulmuş, kendisi önce ye­
ni bir bina inşa ettirilmesi üzerinde dur­
muş, fakat bu isteğin yerine getirilme­
sindeki bazı zorluklar üzerine, Çinili-
köşk’ün müzeye tahsisi uygun görül­
müştür. Çiniliköşk’ün müzeye verilmesi
için Maarif nezaretinden Hazine-i Has­
sa nezaretine ilk yazı 1873 yılı son gün­
lerinde yazılmıştır. Müze olmak üzere
1875 yılı Martı’nda teslim edilen Çini-
liköşk, maalesef esas bünyesinde ve çi­
nilerinde büyük tahriplere yol açacak
biçimde değişikliklere uğiayarak bu ye-
■ni göreve uygun bir biçime sokulmuş­
tur. Bu arada en belirli değişiklik cep­
hedeki merdivende olmüştur. Burada­
ki orijinal merdiven hem dar, hem de
bir müze binası için gösterişli olmadı­
ğından bozularak, cephenin ortasına
1950 yıllarına kadar duran, dıştan çif­
te çıkışlı merdiven yapılmıştır. İçeride
ise vitrin raflarının konulması için çi­
nili duvarlara çivi çakılmasından kaçı-
nılmamıştır.
Yeni müze binasına eserlerin taşın­
ması, değişiklikler, yeniden düzenleme
hayli uzun sürerek, ancak 1297 Rama-
zam’nda (Ağustos 1880) müzenin açı­
rafından yurt dışına götürülmesini ön­ lış töreni yapılabilmiştir. Sadrâzam
görüyordu. önceki duruma nisbetle Mehmed Said Paşa’nın da (1838/39-
Devletin menfaatini daha fazla koruyan 1914) hazır bulunduğu bu törende Ma­
bu yönetmelik bile yabancılar tarafın­ arif nâzırı Münif Paşa(1828-1910), Dr.
Dethier ile yardımcısı Aristokli Efendi
ki daha kısıtlayıcı yönetmeliğe zemin (1831-1893) birer konuşma yapmışlar­
hazırlamıştır. dır. Dethier’nin Türk müzesini geliştir­
Dethier, 1871’den itibaren Selânik’- mek için geniş bir program tasarladığı
de Yuvanaki, 1869-1878 yılları arasın­ anlaşılıyor. Nitekim 1880 M artı’nda
da Bandırma’da Takvor Ağa, 1874’den düzenlediğine göre, herhalde müzenin
açılışında basılı olmak üzere küçük bir
lesi, Kasap İlyas sokağında no.25’de katalog hazırlamış, fakat bu kitap hiç­
oturan Derviş Hüseyin adlarındaki bir vakit yayınlanmamıştır. Ayrıca mü­
ajanlarının aracılığıyla eser toplatarak zeye personel yetiştirmek üzere, müze
müzeyi zenginleştiriyordu. Sekreterliği­ yanında İzzeddiniye adında bir de okul
ni ise Ch. Vollers adında biri yapıyor­ açmayı düşünmüştü. Yılda doksanbin
du. Evvelce Goold’un kataloğuna re­ kuruş ödenek istenen bu okul da ger­
çekleşmemiştir. Dethier’nin müzeyle il­
fasına kadar müzede müdür muavini gili yazışma ve olayların kaydedildiği
ayrı ayrı dosyalar da düzenlediği bili­
niyorsa da bugün bunlar bulunama­
tirilmiştir. maktadır.

ÇOK YÖNLÜ BİR ÖNCÜ:
Türk resminde figürü
kullanan, ilk resim eğitimini
başlatan ve arkeoloji
müzesinin kurucusu olan
Osman Harndi Bey (1842­
1910), arkeolog olarak
önemli çalışmalar
yapmıştır. En önemli kazısı
olan Sayda kazısında halen
Arkeoloji Müzesi’nde
sergilenen ünlü İskender
Lahdi ve Ağlayan Kadınlar
Lahdi gibi eserleri bulan
Osman Harndi Bey, kendi
yapmış olduğu kazıların
yanısıra Müze-i Hümayun
adına da birçok kazı
yaptırmış, Asar-ı Atika
Nizamnamesi ‘ni
değiştirerek, eski eserlerin
yurtdışına kaçırılmasını
engelleyen hükümler
getirmiştir.
Dethier kendisini tanıyanlarca deği­
şik biçimlerde anlatılır. Bazılarına gö­
re, o çok bilgili, derin bir ilim adamı,
bazılarına göre ise “ihtiyar bir orijinal”
veya “yarı deli” bir kişidir. Müzenin
yeni binasında açılışından pek az son­
ra 3 Mart 1881'de Dethier, Beyoğlu'-
nda Galatasaray'ın arkasında Çukurcu-
ma caddesi no.8'deki evinde hayata
gözlerini yumduğunda yetmişsekiz ya­
şındaydı. Cenazesi evinden alınarak 5
Mart günü Feriköy'de Katolik mezar­
lığında CarrĞ Saint Laurent'da gömül­
müş, kabri üstüne de ufak bir anıt bi­
çiminde mermerden bir taş dikilmiştir.
Cenazesinde S. Aristarkhis Efendi
Fransızca bir konuşma yapmış ve bu­
nun metni B eyo ğ lu R u m E d e b iy a t K u ­
ru m u D ergisi’n d e yayınlanmıştır. Bu
yazıda Dethier olağanüstü bir değer
olarak anlatılmıştır. Oğulları, Oscar
(1854-1929) ve Charles (1845-1932) ta­
rafından dikilen bu taşın Almanca ki­
tabesinde Dethier, Asar-ı Atika Müze-
i Humayün'u müdür (Director des Ka-
iserlichen Ottomanischen Museums der
Altertümer) olarak anılmaktadır. Ay­
nı mezarda iki oğlundan başka herhal­
de gelini, kızlık soyadı Mill olan Marie
Dethier (1 866-1943) de yatmaktadır.
Dethier'nin ölümünden sonra kitapla­
rı, notları, eski eserler ve kurşun mü­
TARİHİ ESERLER VE MÜZECİLER
Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu
hürler koleksiyonlarının ne olduğu bi­
linmez. 1945'te Yüksekkaldırım kitap­
çılarından birinde Dethier'nin bazı ki­
tap ve broşürleriyle ilk kitabının nüs­
halarına rastlanması, bunların uzun sü­
re âilede kaldığı ve Marie Dethier'nin
de ölümüyle dağıldığı tahmin edilebi­
lir.
Dethier'nin 1881'de ölümü üzerine
müdürlüğe yine bir yabancının getiril­
mesi için Berlin'deki elçiliğe başvurul­
muş ve bu iş için Berlin müzelerinde gö­
revli Dr. Millhofer aday gösterilmişse
de, bu girişim öylece kalarak, 1881 ya­
zı sonlarına doğru, Sadrâzam Edhem
Paşa'nın oğlu ressam Osman Harndi
Bey (1842-1910) Müze-i Humayûn mü­
dürlüğüne atanmıştır. Harndi Bey'in bu
işin başına geçmesiyle Türk müzeciliği
yepyeni bir döneme girmiş oluyordu.
Bizzat Harndi Bey tarafından yapılan
kazı ve araştırmalarla bulunan çok de­
ğerli eski eserler buraya getirilirken,
1882'de yeni bir Asar-ı Atika Nizam­
namesi yayınlanıyor, Çiniliköşk yanın­
da, bugünkü Mimar Sinan Üniversite-
si'nin özünü teşkil eden Sanayi-i Nefi­
se Mektebi (Güzel Sanatlar Akademi­
si) yapılarak, ilk yıl yirmi öğrenciyle öğ­
retime başlıyordu. Harndi Bey müzenin
düzenleme ve katalog işlerini yürütme­
ye tanınmış Fransız arkeoloji uzmanı
1603
Salomon Reinach'ı görevlendirmiş ve
nihayet Vallaury adındaki mimar tara­
fından yeni müze binasımn ilk bölümü
yapılmıştır. 13 Haziran 1891'de açılışı
yapılan bu neo-klasik üslüpdaki yapı,
1902 ve 1908'de genişletilerek şimdiki
biçimini almıştır. Önce 1893'den itiba­
ren A. Joubin adında bir Fransız tara­
fından küçük kataloglar yazılarak
Türkçe ve Fransızca olarak basılmış,
arkasından da yine Fransa'dan gelen G
Mendel (1873-1938) eliyle, eşsiz mü-
kemmelikte yine Fransız dilinde üç cilt
halinde büyük ilmi katalog hazırlanmış
ve 1912-1914 yılları arasında yayınlan­
mıştır. Bunların dışında müzedeki çe­
şitli koleksiyonlara dair birçok katalog,
iki dilde olmak üzere 1890-1918 yılları
arasında basılmıştır.
Müze'nin ilk kurulduğundan itibaren
gelişen, çok zengin bir de kütüphanesi
vardı. Batı dillerindeki en değerli kitap
ve dergi koleksiyonlarının toplandığr bu
kütüphane ilk yıllarda Almanya'da ta­
rih doktorası yapmış Mystakides Efen­
di tarafından idare ediliyordu.
Osman Harndi Bey tarafından Batı
müzeleri seviyesine çıkarılan İstanbul
Arkeoloji Müzesi'nin 1881'den sonra­
ki tarihçesi ise ayrı bir konudur. D
KAYNAKÇA
D Mustafa, Sanatta Batı'ya Açılış ve Os­
man Hamdi, İstanbul, 1971
□ DETHİER Ph. A., Der Bosphor und Constan-
tinope/, Kerpen 1981’de, 1873'de basılan kita­
bın tıpkıbasımında B. Höhner - B. Piiffgen ile
S. Eyice tarafından yazılan iki önsöz, VMX ve
X-XIII.
D ELDEM Halil Edhem, “Müzeler”, Birinci
Türk Tarih Kongresi Bildiri/eri, Ankara, 1932
D EYİCE Semavi, “Arkeoloji Müzeleri mad”, İs­
tanbul Ansiklopedisi , Il, İstanbul, 1959
D EYİCE Semavi, “İstanbul Arkeoloji MUzele-
ri’nin ilk müdürlerinden Dr. Ph. Anton Det­
hier hakkında notlar” , İstanbul Arkeo/oji Mü-
HİSAR Abdülhak Şinasi, “Bizde müzeciliğin
başlangıçları”, Ülkii-HalkevleriDergisi, II. sa­
yı 8, 1933
D HİSAR Abdülhak Şinasi, “Müzelerimiz ve
Harndi Bey” O/kü - Halkevleri Dergisi, III, sa­
yı 14 ve 16, 1934
□ MENDEL G., Catalogue des scu/ptures grec-
ques, romaines et byzantines, I, İstanbul, 1912
D OGAN Aziz, “Türk müzeciliğinin yüzüncü yıl­
dönümü”, T. Turing ve Oto. K. Be/leteni, sa­
yı 61, 1947; ayrıca kitap olarak da yayınlandı.
D ÖNDER Mehmed, Türkiye Müze/eri ve Müze­
lerdeki Şaheserlerden örnekler , Ankara, 1977
D ÖZ Tahsin, “Ahmet Fethi Paşa ve müzeler”,
T. Tarih, Arkeologya veEtnografya Dergisi, V,
1949
D SU Kâmil, Osman Harndi Bey'e kadar Türk
Müzesi , İstanbul, 1965
D ŞAPOLYO E. Behnan, Müzeler Tarihi, İstan­
bul, 1932
D Vahid, “Osmanlı Müzesi”, Servet-i Fünân,
984, İstanbul, 1326
Askeri Müze
Tahir Nejat Eralp
Başlangıçtan 1908’e Kadar
Günümüzde sergilediği her malze­
meyle engin tarihimizin bir bölümünü
yansıtan Askeri Müzemizin tarihi çok
eskilere uzanmaktadır. Osmanlılar dev­
rinde Yenişehir, Bursa ve Edirne'de
“ Hazine” diye adlandırılan kuruluşla­
rı, devirlerinin yapısına uygun Müzeler
olarak nitelendirebiliriz.
Dünya müzecilik literatüründe adı
“ Türkiye Askeri Müzesi” olarak geçen
Askeri Müzemizin ilk oluşumu Fatih
Sultan Mehmed devrine kadar uzanır.
Değerli harp silah, araç ve gereçlerinin
toplandığı ve hazine adı verilen Türk
devlet geleneği Fatih tarafından da be­
nimsenmiş, İstanbul'un fethinden son­
ra Aya İrini Kilisesi “ Cebehane” adı
verilerek fetihte ve fethe kadar ele ge­
çirilen kıymetli silah, araç ve gereç bu­
rada muhafaza altına alınmıştır. Bu ge­
lenek Fatih'den sonra da devam etmiş
hatta günümüz anlayışına uygun bir ilk
Askeri Müze de bu yapıda düzenlen­
miştir.
Modern anlamda olmamakla bera­
ber, malzeme toplanması açısından Fa­
tih devrinde başlayan Askeri Müzemi­
zin tarihi 18. yy'a kadar Cebehane ola­
rak devam eder. 18. yy'ın ilk yarısı, Os­
manlı İmparatorluğu'nun Batı'ya dö­
nük yenileşme hareketleriyle göze çar­
par. III. Ahmed zamanında gerçekleş­
tirilmek istenen yenilik hareketlerinden
birisi de bir Askeri Müze kurulması dü­
şüncesidir. Bu düşünce; 1726'da bazı
değişiklikler yapılarak, Cebehane'deki
silah ve gereçlere düzen verilmek sure­
tiyle Dârü'l-Eslihâ adında yeni bir ku­
ruluşla gerçekleşir. 1716 tarihi bu ne­
denle müzemizin, müze anlamına uy­
gun bir şekilde kuruluş tarihi olmuştur.
I. Abdülhamid zamanında Osmanlı or­
dusunda topçuluğu kalkındırmak gere­
ğiyle bulunan Fransız Baron de Tott'-
un hatıralarında bu ilk Askeri Müze'-
ye ve burada bulunan eserlere ait bilgi­
leri bulmak mümkündür.
Dârü'l-Eslihâ'nın ömrü uzun olma­
mış, III. Selim ve II. Mahmud devirle­
rindeki yeniçeri ayaklanmaları sonu­
cunda kısmen yağma ve saldırıya uğra­
dığından kapanmıştır. Özellikle 1826'-
da yeniçeriliğin kaldırılması esnasında
buradaki malzemelerin yeniçerilere ait
olduğu düşüncesinden hareketle kıy­
metli birçok malzeme tahrip edilmiştir.
Abdülmecid döneminde “ Harbiye Am­
barı” adı verilen harp silah ve gereçle­
rini kapsayan bölüm, diğeri Arkeolo­
jik eserleri kapsayan “ Mecmâ-ı Âsâr-ı
Âtika” adı verilen bölümdür. Mecmâ-
ı Âsâr-ı Âtika daha sonraları Osman
Harndi Bey tarafından Köşk'e ta­
şınarak günümüz Arkeoloji Müzesi'nin
temelini oluşturmuştur. Ahmed Fethi
Paşa, Aya İrini'yi Müze haline getirdik­
ten sonra burada padişah için XVI. Lui
stili görkemli bir hücre de yaptırmıştır.
Müzeyi ziyaret eden padişah özellikle
eski devlet adamlarının ve yeniçerilere
ait kıyafetlerin sergilenmesinden mem­
nunluk duymuştur. Sultan Abdülaziz
döneminde Aya İrini önemini kaybet­
meye başlamış ve yine, yeni alınan si­
lahların depolandığı “ Harbiye Amba­
rı” şeklini almaya başlamıştır. H atta o
dönemde “ Kıyafethane” adı verilen kı­
yafet seksiyonu Sultanahmet'de elbise
arnbarı denilen yere götürülerek “ Ye­
niçeri Müzesi” adı altında sergilenme­
ye başlamıştır.
1 9 0 8 Y ılı v e A s k e r i M ü z e n i n
R e o rg a n iz a s y o n u
10 Temmuz 1908'de Il. Meşrutiyet
ilan edildiği zaman Tophane Müşirliği
makamında, daha sonraları Meclise gi­
rerek Âyan Azası olan Topçu Birinci
ferik'i (Orgeneral) Ali Rıza Paşa bulun­
maktadır. Ali Rıza Paşa, elimizde ke­
sin bir kanıt olmamakla beraber, bun­
dan önce Askeri Müze için verdiği ça­
balar dolayısıyla ve kuvvetli bir ihtimal­
le Mühendishane-i Berri-i Hümayun
Nazırı Ahmed M uhtar Paşa'nın da et­
kisiyle saraydan bir Esliha-i Askeriye
Müzesi'nin kurulması için ferman al­
mıştır. Aslında bu II. Abdülhamid'in
askeri Müze adına vermiş olduğu ikin­
ci fermandır, birincisi 1908'den önce
alınmış, Alman Grombekov Paşa ve
Alman Mühendis Yasmund bir askeri
Müze kurmak için Ahmed M uhtar Pa­
şa ile birlikte bir komisyon kurarak ge­
rekli projeleri hazırlamışlar ve hüküm­
dara vermişlerdir. Fakat Abdülh^arnid'-
in yersiz kuşku ve şüpheleri bu girişimi
bir süre sonra kapanacak olan Yıldız
Esliha Müzesi'nin açılmasıyla sonuç­
landırmıştır.
İkinci fermanın alınışıyla birlikte ha­
rekete geçen Ali Rıza Paşa, Ahmed
M uhtar Paşa'nın başkanlığinda üst dü-

zeydeki askeri yetkililer ve subaylardan
oluşan bir komisyon kurarak çalışma­
ların başlatılmasını sağlamıştır. Elbet­
te ki, koskoca bir Türk Tarihi’nin as­
keri kültür varlıkları için Aya İrini ye­
terli olamazdı. Bunun için önce bir mü­
ze binası aranmaya başlanmış, arkasın­
dan İstanbul’da, adalarda, boğazda ve
hatta İstanbul dışında bulunan müze­
lik silahlarla topların bir araya getiril­
mesine çalışılmıştır. Bugün Askeri Mü­
zemizin dünyanın en seçkin top kolek­
siyonuna sahip olması o günlerin çalış­
malarının bir sonucudur. Ne var ki, bu
çalışmalar sonuçta bir Müze binasının
seçilemeyişi, o günlerdeki ekonomik
durum içerisinde yeni bir bina yapıla­
mayışı nedeniyle yalnızca tarihi malze­
meyi bir araya getirmekten daha ileri­
ye gidemedi. Bu nedenle ilk aşamada
yeni bir bina bulununcaya, veya yapı­
lıncaya kadar malzemeninAya irini Ki-
lisesi’nde depo edilmesine ve ilerde Ba­
tılı anlamda bir Askeri Müze kurulma­
sına karar verildi. Bu yıllarda ülke sü­
rekli bir değişim tablosu içerisindedir.
Olaylar birbirini izlemektedir. Meşru­
tiyetin İlanı, 31 Mart Vak’ası, Hareket
Ordusu’nun İstanbul’a gelişi, Abdülha-
mid’in tahttan indirilişi ve daha bura­
da sayamadığımız birçokları. Bütün
bunlar nedeniyle Askeri Müze’nin ku­
rulması olayı neredeyse unutulacak du­
ruma gelir ve bu arada kurucu komis­
yon da dağılır. Konunun yeniden gün­
deme gelmesi için Harbiye Nazırlığına
getirilen Mahmud Şevket Paşa’nın da­
ha önce uzun süre kaldığı Almanya’ya
bu kez Harbiye Nazırı olarak gitmesi-
MÜZENİN TANITIMI: Askeri Müze
kurulduktan sonra bir süre tam anlamıyla
faaliyete geçemedi. Bu biraz da Osmanlı
Devleti’nin içinde bulunduğu koşullarla
ilgiliydi. 1916-17 yıllarında yerleşme ve
sergileme çalışmaları bittikten sonra
toplumun ilgisini çekmek için kartpostat
dizileri basıldı, ilanlar bastırıldı. 1918'de
basılan duvar ilanı.
TARİHİ ESERLER VE MÜZECİLİK
Askerî Müze
ni beklemek gerekecektir. Aydın ve ye­
nilikçi bir görüşe sahip bulunan Mah-
mud Şevket Paşa, Almanya seyahatin­
de Alman Müzeleri dışında Fransa ve
Avusturya müzelerini de gezerek, mü­
zelerin toplumun kültür hayatına etki­
sini ve toplumun tarih ve sanat bilinci
üzerindeki önemini bizzat görmüştür.
Yurda döndüğünde, Mahmud Şevket
Paşa kendisiyle Türk Müzeciliği konu­
sunda aynı görüşleri paylaşan, Mühen-
dishane-i Berri-i Hümayıın’daki öğret­
menliğinden beri Türkiye’de bir Aske­
ri Müze kurulması yolunda örnek bir
mücadele veren Ahmed Muhtar Paşa’-
nın Esliha Müfettiş-i Umumiliği’ne
atandırılmak üzere olduğunu görür.
Aralarında ne gibi bir konuşma geçmiş­
tir, nasıl bir anlaşmaya varılmıştır, bu­
nu bugün belgesel olarak kanıtlayama-
makla beraber, Ahmed Muhtar Paşa’-
nın müfettişlik atanmasının durdurul­
duğunu, bundan sonraki çalışmalarına
bakarak da tam yetkiyle Esliha-i Aske­
riye Müzesi Müdürlüğüne atandırıldı-
ğını görmekteyiz.
Ahmed Muhtar Paşa, Askeri Müze­
mizin tarihinde ve hatta Türk Müzeci­
lik tarihinde adı hayırla yadedilecek ve
minnet ve şükranla anılacak sayıları
çok az birkaç kişiden biridir. Bilgili, dü­
rüst ve vatanına, milletine bağlı mert bir
askerdir. Türk Tarihine olan düşkün­
lüğü ve bilgisiyle mesleğindeki uzman­
lığı onu bir yandan bu konular üzerin­
de eser vermeye zorlarken, diğer yan­
dan da Askeri Tarihin belgelerinin top­
lanması, sergilenmesi ve korunması yo­
1605
lunda mücadeleye zorlamıştır. Yapı ve
karakteri gereği her şeyin en ince nok­
tasına kadar tertipli, düzenli ve özen
gösterilerek, ayrıntılara inilerek yapıl­
masını ister. Hatta o kadar ki, orgene­
ral Asım Gündüz hatıralarında Harp
Akademisi son sınıf öğrencisi Mustafa
Kemal’in, Akademiden beşinci olarak
mezun olmasını, birinciliği elden kaçır­
masını Ahmed Muhtar Paşa’nın bu ti­
tizliğiyle yorumlar.
Sultan Abdülaziz döneminde, Har­
biye Ambarı şekline yeniden dönüşen
Aya İrini Kilisesi artık Müze-i Askeri-i
Hümayun olarak Ahmed Muhtar Pa-
şa’nın yönetiminde karşımızdadır. Mü­
ze Müdürü Ahmed Muhtar Paşa, alay­
dan yetişme bir binbaşı, bir yüzbaşı, bir
sanayi Mülazımı (Teğmen) ve iki sivil
hademeden oluşan bu kadro ile başla­
yan devreye biz Askeri Müze tarihinde
Ahmed Muhtar Paşa dönemi de diye­
biliriz. Bu dönemde önceden toplanmış
malzemelerin dışında kalan ve toplanıl­
masına imkân buluıunayan birçok mal­
zeme daha toplandı. Çok önceleri ka­
patılan ve Maçka Kışlasına konulan
Yıldız Müzesine ait malzemeler de bu­
raya alındı. Bunlar dışında gerek o dö­
neme ait ve gerekse daha eski dönem­
lere ait asker kişilerin hatıraları, şehit­
lerin malzemderi bazen ilanla, bazen de
şahsen başvurularak müzeye kazandı­
rıldı. Bunların Müzeye veriliş anları fo­
toğraflarla tesbit edilerek zamanın ga­
zete ve dergilerinde yayınlandı ki, bu
durum Askeri Müze’ye her an yeni mal­
zemenin kazandırılmasında en etkili
faktörlerden birisi olmuştur. Bu belge­
leri S ervet-i F ü n u n , R esim li K ita b ko­
leksiyonlarında bulmak mümkündür.
Bu arada, Askeri Müzeye nakledile-
meyen dört bir yana dağılmış toplardan
büyük bir bölümünün devlet tarafından
hurda demir adı altında bir Alman Ya-
hudisine hazineye gelir temin etmek
amacıyla satıldığı görülür. Yurt dışın­
da paha biçilemeyecek değerlere erişe-
ceğı kesin olan bu ata yadigfu"larımn sa­
tışının önlenmesi de yine Ahmed Muh­
tar Paşa’nın çabalarıyla mümkün ola­
bilmiştir.
Müşir Ahmed Fethi Paşa zamanın­
da kurulan ve mankenleri Avusturya’­
da yaptırılmış olan, İstanbul içerisinde
bir hayli dolaştırıldıktan sonra Sulta­
nahmet İktisadi Ticarî İlimler Akade­
misi salonlarına yerleştirilen Yeniçeri
Kıyafethanesi yeniden düzenlenerek
gösteriye açılması, Yeniçeri Mehterha­
nesi temsili ve aslına uygun olarak As-
1606
keri Müzede kurulması, 1908-1923 dö­
neminde Askeri Müzenin Batılı anlam­
da yeniden kurulmasında daha sayama­
dığımız birçok müzecilik faaliyetlerinin
en başta gelenleridir.
Askeri Müze; askeri kültür varlıkla­
rı, hatıra malzemesi, kütüphanesi, si­
neması, atış poligonu, yayınları, kıya-
fethanesi ve mehterhanesiyle kurulmuş
ve bugün dahi birçok müzeyi kıskan­
dıracak nitelikte faaliyete geçmiştir.
A s k e rî M ü z e v e O s m a n lI
K ü ltü r H a y a tı
Tanıtım ve propaganda şurası mu­
hakkak ki, bir oluş ve hareketin halk­
oyuna duyurulması, toplumun merak
ve ilgisinin konu üzerinde yoğunlaştı­
rılması, imkânların elverdiği sınır içe­
risinde yapılacak tanıtım ve propagan­
dayla doğru orantılıdır. Yani, yapıla­
cak tanıtım ve propaganda ne kadar et­
kin ise, konu halkoyu üzerinde o kadar
etkin işlenmiş olur. Tanıtım ve propa­
gandanın en etkili türü ise hepimizin
bildiği gibi yayın yoluyla yapılanıdır.
Askeri Müze 1908’de kuruluş döne­
mine geçtikten sonra, tam anlamıyla fa­
aliyete geçebilmek için sekiz, dokuz yıl
kadar beklemek zorunda kalmıştır. Ne­
deni de yukarda belirttiğimiz çok kısıtlı
kadrosu ve ülkenin içerisinde bulundu­
ğu durumla ilgili imkânlarıdır. 1916­
1917 yıllarında yerleşme ve sergileme
çalışmaları bitirildikten sonra, ortaya
çıkan konu bu kadar meşakkatli ve fe­
dakârlıklarla gerçekleştirilen müzenin
tanıtınunın yapılması, toplumun ilgisi­
nin çekilmesidir. Günümüzdeki kitle
iletişim araçlarının birçoğunun henüz
bulunmadığı bu dönemde mevcut im­
kânlardan yararlanılır. İlanlar bastırı­
lır, zamana göre çok ucuz bir seri kı­
yafet kartpostalı hazırlanır, dönemin
basın organlarından her fırsatta yarar­
lanılır.
Bugün elimizde Askeri Müze adına
yapılmış olan üç özel ilan ile bir de dev­
rin özel yayın organı olan H a r b M e c ­
m uası ’nda bulunan bir ilan mevcuttur.
Bunlardan ilk ikisi doğrudan Askeri
Müze için hazırlanmıştır. Osmanlıca ve
Fransızca basılan bu ilanlar 70x100 öl­
çüsünde olup birinci hamur kâğıda yal­
dızlı olarak basılmıştır. Üçüncü ilan As­
keri Müze sinemasında verilen bir kon­
serle ilgilidir. Rus Muhacirin-i Hasta-
gân ve Eytanu yararına verilen bu kon­
seri takiben, danslar ve güldürülerle si­
nema gösterisi yapılacağı ilan edilmek­
t a r ih i e s e r l e r v e m ü z e c il ik
A s k e r î M ü ze
tedir. Evkaf matbaasında bastırılan ilan
70x100 ölçüsünde olup siyah-beyaz bas­
kılıdır. Dördüncü ilan ise H a rb M ec-
m u a sı ’nın arka kapağında tam kapak
olarak müzeyi tanıtıcı niteliktedir.
Kartpostal serisi ise 9x14 ölçülerin­
de 24 adet olarak Osmanlıca ve Fran­
sızca tanıtımlarıyla koyu eflatun renk­
te basılmışlardır. ilk kartpostal zırhlı
bir yeniçeri neferini, son kartpostal
M ehterân’ı göstermektedir.
Bunların dışında yayın organlarında
her vesileyle müzeden bahseden haber­
ler çıkması sağlanmış, müzenin kapsa­
mı, müzede meydana gelen olaylar fo­
toğraflı olarak halkoyuna duyurulmak
istenilmiştir. Burada kısa süren araştır­
malar sonucu bulunan üç yayından
bahsetmek yerinde olur. Bunlardan bi­
rincisi o dönemde yedi cilt olarak çıkan
R e sim li K ita b M e c m u a sı ’n ın 29. sayı-
sındadır. Bu sayının 403. sayfasında
Ahmet Muhtar Paşa’yı bir grupla gös­
teren resmin alt yazısı aynen şöyledir:
“Şeh id -i H ü rriy e t B inbaşı M e rh u m
M u h ta r B e y ’in esna-yı şeh a d etin d e lâ-
bis bu lunduğu elbise-i askeriyesi, geçen­
le rd e aile-i m u h terem esi ta ra fın d a n as­
keri m ü zesin e ihda ve isli/ kılu n d u ğ u sı­
rada m era sim d e hazır b u lu n a n ze va tın
m ü ze da h ilin d e alınan fo to ğ ra fla rı. -
Ü skü d a r Ittih a d ve T era k ki K u lü b ü ta ­
ra fın d a n ih d a o lu n m u ştu r. ” Muhtar
Bey tarihimize 31 Mart Vak’a’sı diye
geçen 13 Nisan 1909 hareketinde Taş-
kışla çarpışmasında şehit düşen Erkân-ı
Harb Binbaşısıdır. Elbiseleri halen mü­
zede teşhirde bulunmaktadır. Malzeme­
nin bir müzede korunması ve kişinin
küçük de olsa bir törenle tarihe male-
dilmesi. Şehit ve büyük tarihi kişilerin
soyundan gelenlerin ellerinde mevcut
malzemeyi kazanmak için daha güzel
bir propaganda elbette ki düşünülemez.
I. Dünya Savaşı sırasında Almanya,
İngiltere ve Fransa’daki örneklere ben­
zer ve toplumu bu konuda kanalize
eder mahiyette bizde H a rb M ecm u a sı
adı altında 27 sayı süren bir dergi çıka-
rılnuştır. Bu derginin Mayıs-1334 (1918)
tarihli 25/26. sayısının 389. sayfa or­
tasında yine müzeyle ilgili bir resim bu­
lunmaktadır. Resim yazısında “im p a ­
ra to r ve im paratoriçe hazeratı M ü ze z i ­
ya retin d e. M ü ze -i H ü m a y u n bağçesin-
d e te şrifa t m em u rla rın ı ta kib en ve
M ü ze -i A s k e r i’d e M ehter-i H a ka n i M u -
zik a sın ı d in le y e re k geçerlerken ” denil­
mektedir. Ziyareti yapan imparator ve
imparatoriçe Avusturya-Macaristan
İmparatoru Şarl ve İmparatoriçe Zita’-
dır. Üç gün İstanbul’da kalmışlar ve
imparatora Osmanlı Hükümdarı tara­
fından Müşirlik rütbesi verilmiştir.
Üçüncü olarak da yine İstanbul’da
Mehmed Safatarafından çıkarılmakta
olan e l-A d / gazetesinden bir makale.
Gazetenin 4 Şubat 1918 tarihli 618. sa­
yısının 3. sayfasında Ahmed Muhtar
Paşa’nın bir resmi ve altında “S a h ib ü ’l
A tu fe te M u h ta r P aşa-M üdirü ’l-M u th a f
el-Askeri- A sk e ri M ü ze M ü d ü rü A tıfe t/i
M u h ta r P a şa ” yazısı yer alır. Resmi iz­
leyen çok geniş bir bölüm ise “fi el
Muthaf el-Askeri” adı altında Askeri
Müze’nin tanıtımına ayrılmıştır.
Y a y ın F a a liy e tle r i
Askeri Müzenin bu dönemin kültür
hayatına olan en büyük etkinliklerinden
birisi de yayın hayatına girmiş olması­
dır. 1918’den itibaren M eh terh a n e-i
H a k a n i N o ta la rı adı altında bir müzik
ve nota külliyatı çıkarılmaya başlanıl­
mıştır. Bunların kesin olarak kaç sayı
çıkarıldığını bulmak mümkün olma­
mıştır. Dört sayfa olarak çıkarılan bu
yayının bazılarında Güfte ve Notanın
az yer tutması halinde Askeri Müze de
son sayfada tanıtılmıştır. Geliri Askeri
Müzeye ait olan bu yayın beş kuruş fi­
yatla satışa sunulmuştur.
Ahmed M uhtar Paşa’nın oğlu Rah­
metli “ Tarih” ve “ İstanbul Hayatı”
yazarlarımızdan Serınet M uhtar Alus’-
un bu dönemde “ Askeri Müze Uınur-
u Fenniyye ve Tarihiyye Kâtibi” olarak
müzede görev aldığını görüyoruz. Ga­
latasaray ve Hukuk Fakültesi mezunu
olan Serınet Muhtar Bey 1920-1922 yıl­
ları arasında Askeri Müzenin üç ciltlik
R e h b e r’ini hazırlar. Aya İrini Kilisesi’-
nin tarihçesinden başlayarak Osmanlı
Ordu Teşkilatı’nı ve Müzede sergilenen
bütün malzemeleri tanıtan bu eser, ya­
zarın mükemmel Fransızcası ile aynı za­
manda yine üç ciltlik Fransızca olarak
da yayınlanır. Eserler Necm-i İstikbal
Matbaasında basılmıştır. Bunların dı­
şında Ahmed Muhtar Paşa’nın bizzat
yazdığı ve gelirini Askeri Müze’ye ba­
ğışladığı birçok eser mevcuttur ki, bun­
lardan birisi de Silistre M ü d a fa a -i K ah-
ra m a n a n esi adlı eseridir.
Askeri Müze’nin Yayın hayatındaki
bu etkinlikleri hiç şüphesiz toplum için
olduğu kadar Türk Müzeciliğinin yayın
hayatı içinde büyük bir önem taşımak­
tadır. 1918’den itibaren günümüze ge­
linceye kadar tespit edilen yayınlar bir
katalog halinde hazırlanmış fakat he­
nüz yayınlanmamıştır. □
TİYATRO

Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu

P rof. Dr. M e tin A n d

ÇERÇEVE YAZI
□ T a n z i m a t v e M e ş r u t i y e t ’t e T i y a t r o Y a z a r l ı ğ ı
Prof. Dr. Metin And

Bu konuda ayrıca E d eb iya t ve M ü z ik maddelerine bakınız.

1608
Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu

Metin And

Geleneksel tiyatrodan ayn olarak Ba­
tı tiyatrosu üç döneme ayrılıyor: 1839’-
dan 1908’e kadar olan dönem Tanzimat
Tiyatrosu, 1908’den 1923’e kadar olan
dönem Meşrutiyet Tiyatrosu ve 1923’-
ten günümüze kadar olan dönem ise
Cumhuriyet Tiyatrosu başlıklarını alı­
yor. Her dönemin başlangıç ve bitim
yılları önemli bir siyasal ve anayasal de­
ğişikliği belirtmektedir. Ancak bu tarih­
ler aynı zamanda tiyatro bakımından
da geçerlidir. Şöyle ki, 1839 Gülhane
Hatt-ı Hümayunu’nun okunduğu yıl
olduğu gibi İstanbul’da dört tiyatronun
açıldığı yıldır. Önce tiyatro binalarının
yapılması Batı tiyatrosunun kökleşmesi
için en önemli adımdı. 1908 II. Meşru-
tiyet’in kabulü olduğu kadar tiyatro ba­
kımından da önemli bir yıldır. Çünkü
1884’ten başlayarak 1908’e kadar II.
Abdülhamid’in sıkı denetimi altında ti­
yatro etkinliği ve gelişimi durmuş, oyun
yazarları oyun yazamaz olmuşlardır.
1908’de Hürriyet’in ilanının daha ilk
haftalarında tiyatro etkinliği başlamış,
yazarlar başdöndürücü bir çabuklukla
oyunlar yazmaya başlamışlardır. 1923
hem yeni döneme anayasal bakımdan
Cumhuriyet adının konması bakımın­
dan geçerli bir başlangıç tarihi olduğu
gibi gene 1923 tiyatro bakımından da
bir dönüm noktasıdır. Tiyatromuzun
en önemli sorunu olan kadın sanatçı­
nın sahneye çıkması Atatürk’ün yürek­
lendirmesi ve verdiği güvenceyle gerçek­
leşmiş olup, ilk kadın sanatçılar 1923’te
sahneye çıkabildiği gibi, ayrıca gene
1923’te Ankara hükümeti tiyatroyu
desteklemek konusunda ilk adımı at­
mıştır.

11*11M
ı

BATl ANLA YIŞJYLA TİYATROLAR: Batı’nın tiyatro anlayışının yerleşmesi birçok değişik etkenlerle olmuştur. Bunlar arasında
Saray ve çevresinin tutumu, yabancı elçilik/er, yüksek devlet görevlilerinin tiyatroya olan eğilimleri yabancı tiyatro kumpanyalarının
gelip gitmesi vb. sayılabilir. Padişahlardan özellikle II. Mahmud bu tür etkinlik/ere önem vermiş, Muzıka-ı Hümayun 'un kurulmasını
sağlamıştır. Daha sonra Dolmabahçe ve Yıldız Sarayı’nda birer tiyatro binası yapılması bu ilginin sürdüğünü göstermektedir.
Dolmabahçe Sarayı Tiyatrosu.

Batı’dan ödünç alınan yeni ve deği­
şik tiyatro anlayışının Türkiye’de be­
nimsenmesi, yerleşmesi ve gelişimi için
birtakım kolaylaştıncı etkenlerden söz
edilebilir. Bunların belli başlılarım şöyle
sıralayabiliriz:
1. Saray ve Çevresi: Batılılaşmada gi­
rişim padişahlardan gelmiştir. Türkiye’­
de Batı Tiyatrosu için de bu böyle ol­
muştur. Ayrıca tiyatroya karşı dinden
ve gerici çevrelerden gelecek tepki de
gene Padişah-Halife’nin tiyatroya gös­
terdiği yakın ilgiyle sönmüştür. II.
Mahmud çağında tiyatroya ilginin da­
ha da çoğaldığını görüyoruz. Özellikle
bu çağda ünlü besteci Gaetano Doni-
zetti’nin kardeşinin bir bando kurmak
üzere 1828’de İstanbul’a gelişi, bir ban­
do ve bir de Muzika-ı Hümuyan kurul­
ması tiyatro bakımından önemlidir. II.
Mahmud’un kitaplığındaki tiyatro eser­
lerinin çokluğu, onun tiyatroya yakın
ilgisini gösterir. 1859’da Dolmabahçe
Sarayı’na bir tiyatro yapıldığı gibi da­
ha sonra Yıldız Sarayı’na da bir tiyat­
ro yapıldı. Bu iki tiyatroya pek çok
önemli sanatçı gelerek gösterimler ver­
mişlerdir. Asıl önemlisi sarayın kendi
sanatçılarıyla düzenlediği Türkçe gös­
terimlerdir. Unutmayalım, ilk Türk
oyunu olarak benimsediğimiz İbrahim
Şinasi Efendi’nin Ş a ir E v le n m e si ko­
medyası Dolmabahçe Saray Tiyatrosu’-
nda oynamak üzere yazanna ısmarlan-
mıştı.
2. Y ü k s e k D ev let G örevlileri-T ü rk
Elçileri-Basın: Batı tiyatrosuyla tamşık-
lığımızda ve bu tiyatronun ülkemizde
gelişmesinde saray ve çevresi ölçüsün­
de, belki daha da önemli bir etken ola­
rak devlet görevlilerinin, dışarıya giden
Türk elçilerinin ve yeni gelişmekte olan
basının da önemli katkısı vardır. Sara­
ya koşut olarak devlet adamları da ko­
naklarında Batı tiyatro ve müziğine
önem veriyorlardı. Yüksek devlet gö­
revlileri gösterimlerin çoğunda hazır
bulunuyorlardı. Kimi gösterimler onla­
rın koruyuculuğunda veriliyor, bu ko­
nuda İstanbul’daki yabancı elçiliklerle
de işbirliği yapılıyordu. Bu dönemin en
önemli tiyatro adamı, özellikle Molie-
re çevirilerinden ve uyarlamalarından
ve Bursa’da kurduğu tiyatrodan bilinen
ve sadrazamlık gibi çeşitli görevlerde
bulunan Ahmed Vefik Paşa, bu çevre­
nin yetiştirdiği bir aydındır. Moliere’-
in bir eserini Türkçeye kazandıran, ay­
rıca Adana Valiliği sırasında bu ilde bir
tiyatro açıp gösterimleri destekleyen Zi­
ya Paşa’yı da anmak gerekir. Bulundu­
TİYATRO
Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu
ğu yerlerde tiyatronun gelişmesine hiz­
met etmiş, ayrıca yazar olarak da bu
dönemin tiyatrosuna büyük katkısı ol­
muş Ali Bey’i, İstanbul Şehremini Maz-
har Paşa ile 6. Daire-i Belediye Başka­
nı Black Bey’i de bu arada sayabiliriz.
Avrupa’ya elçilik yoluyla, ya da baş­
ka nedenlerle gidenler bu ülkelerde ti­
yatro üzerine görgü ve bilgilerini artır­
mışlardı. Bu elçilerin yalnız okuyanla­
ra verdikleri bilgi bakımından değil,
Türkiye’ye döndüklerinde, tiyatro ça­
lışmalarında onların bu bilgilerinden de
yararlanılımş olması olanağı düşünü­
lünce Batı tiyatrosuyla tanışıklığımızda
Türk elçilerinin de önemli bir etken ol­
duğu benimsenebilir. Tiyatronun tanın­
masında basının da büyük katkısı ol­
muştur. Basın. Türkiye’deki tiyatro ça­
lışmalarını eleştirme, olayları duyurma
ve değerlendirmenin yanısıra sık sık Av­
rupa’daki tiyatrolar üzerine.bilgi vere­
rek, ayrıca oyun metinlerine de yer ve-
1609
ESKİNİN YERİNE: Ilk
tiyatro gösterimleri
İstanbul’un Beyoğlu
yakasında başlamıştır.
Daha sonra tiyatro
gösterimlerine sahne olan
İstanbul yakasında
seyircinin bu alışılmadık
gösterimleri izleyebilme/eri
için düzene girmeleri
istendi. Bunun için
hazırlanan tüzük/e
seyircinin oyun sırasında
uyması gerekenler sıra/andı.
1870’te Gedikpaşa
Tiyatrosu ’nda Güllü
Agop’a verilen imtiyazda
da buna benzer maddeler,
güvenliğe ilişkin ayrıntılar
vardır. Güllü Agop (altta),
Osmanlı Tiyatrosu amblemi
(üstte).
rerek, Türkiye’de seyircinin yetişmesin­
de yol gösterici olmuşlardır. Kısaca ge­
rek Türkçe, gerek yabancı dildeki Tür­
kiye basını tiyatroya geniş yer veriyor
ve kamuoyunun ilgisini sürekli olarak
tiyatroya çekiyor, tiyatronun tanınma­
sında, anlaşılmasında, yerleşmesinde
yardımcı oluyordu.
3. Yabancı Elçilikler: Batı tiyatrosuy­
la tanışıklığımızda Türkiye’deki yaban­
cı elçiliklerin de payı olmuştur. Kimi el­
çiler elçilikleri içinde tiyatro yaptırıp,
burada gösterimler verdirmişlerdir,
bunlara Türkler seyirci olarak gelmiş,
Türk oyuncuları da kendi gösterimle­
riyle katılmışlardır. Elçiler ayrıca dışar-
daki, özellikle kendi ülkelerini ilgilen­
diren gösterimleri çeşitli yollardan des­
teklemişlerdir.
4. A zın lıkla r: Azınlıklar denilince ilk
akla gelen Yahudiler, Rumlar ve Erme-
nilerdir. Ancak özellikle Avrupa’dan
çeşitli nedenlerle Türkiye’ye yerleşmiş
1610
TİYATRO
Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu

hudi ve Rumların çeşitli nedenlerden işe

yaramadıkları görülerek, Je u n e s de
L a n g u es diye bilinen bu gençlerin ye­
tişmesi zorunlu olmuştu.
Bizi burda asıl ilgilendiren Viyana’-
daki Academie İmperiale et Royale des
Langues Orientales’in tiyatro çalışma­
larıdır. Bu okulun ilişkilerinden Tho-
mas Chabert’in Türkçeyazdığı ve Fran­
sızca özeti de bulunan H ik â y e t-i İb d a -i
Y eniçeriyân B a B ere ke t-i P ir-î B ek ta -
şiyâ n Ş ey h H acı B e k ta ş Veli-i M ü slü -
m ân üç perdelik dramdır. Gene Viya­
na Doğu Dilleri Okulu’nun çalışmala­
rı arasında yer alan Türkçe bir oyun
1761’de Viyana’da yayınlanmıştır.
Bundan sonra verilen örneklerdeki
Türkçe oyunların adını gizleyen bir
Türk elinden çıkmış olabileceği olasılı­
ğı uzak değıldir. Bu örneklerin ilki 1956
yazında Profesör Fahir İz’in Viyana
Ulusal Kitaplığı’nda bulduğu yazma
SİYA SAL ETKi: Tiyatronun yaygınlaşması, Namık Kemal gibi ünlü kişilerin oyundur, Vakaayi-i A c ib e ve H avadis-i
oyunlarının oynanması halkta belirli bir değişim de yaratmaya başlamıştı. Özellikle G aribe-i K efşger A h m e d adını taşımak­
1873‘te Gedikpaşa’da Vatan yahut Silistre oyunu sırasında seyircinin oyunda yeralan tadır, aynı yazınada oyunun Almanca,
‘‘Yaşasın Vatan" seslerine katılması üzerine Namık Kemal sahneye çıkmış, ama ertesi Fransızca ve İtalyan çevirileri vardır.
gün oyun yasaklanarak başta Namık Kemal olmak üzere birçok yazar sürgüne
Viyana Doğu Dilleri Okulu gibi Türk­
gönderilmişti. Bu olay tiyatronun siyasal alandaki etkisini göstermesi açısından
önemlidir. "Vatan" piyesinin 1908’deki bir temsilinde seyirci/er. çe oyunların yazılmasında ve Türkçe-
ye çevrilmesinde katkısı olan bir kesim
de Ermeniler ve özellikle Venedik’teki
Levanten ya da Türkçe deyimiyle tatlı- katkıları olmuştur. Bu topluluklarda­ St. Lazare manastırında Katolik, Erme­
su frenklerini de anlamak gerekecektir. ki Noci, Asti, Merlo, Meydanier gibi ni Mıhitaryonlarının Ermeni harfleriyle
Bunlar arasında özellikle İtalyan, Fran­ sahne adamları Türk topluluklarına yol Türkçe yayınlarının büyük katkısı var­
sız ve Almanları düşünmemiz gerekir. göstermişlerdir. dır. Bu yayınlar arasında oyun metin­
Yahudiler, Rumlar ve Ermenilerden 6. İ lk Türçe O yunlar: Batı tiyatro­ leri de bulunmaktadır. Oyunların dili
önce bu tatlısu azınlığın da Batı tiyat­ suyla tanışmamızda yazılı Türkçe oyun Türkçe sözdizimi kurallarına aykırılık­
rosunun tanınmasında büyük katkısı metinlerinin de payı olmuştur. Gelenek­ ları, kimi sözcüklerin yanlış kullanılma­
olmuştur. Yabancı tiyatro, bale, ope­ sel tiyatromuz doğmaca olduğundan bir sına karşın çok duru, arı bir Türkçe
ra topluluklarının Türkiye’ye gelip oy­ yazılı metin sözkonusu değildi. Batı ti­ kullanılmış olması çok ilginçtir. Örne­
namaları bu azınlığın gereksinmesi için­ yatrosuyla geleneksel tiyatromuz ara­ ğin oyunun kişileri “ söyleşenler” baş­
di. Bu topluluklar için tiyatro binaları sında görülen en önemli iki ayrımdan lığı taşımaktadır. Abdülmecid’in sara­
yapılmış, düzenli gösterimler verilmesi biri tiyatro binası ve sahne ise, öteki de yında oynanmış olan Safvet Bey’in Mo-
sağlanmıştı. Burada sözkonusu katkı bir yazılı metindi. Bir başka deyişle, ilk liere çevirilerini de ilk Türkçe oyunlar
daha çok bu Türkiye’ye yerleşik azın­ başlarda ilk göze çarpan ayrımlar bun­ arasında sayabiliriz.
lığın kendi olanaklarıyla ve kendi ara­ lardı. İlk Türkçe oyunu sarayın, ısmar­ 1858’de Sırabyan Hekimyan’ın İtal­
larında sürdürdükleri tiyatro yaşamdır. laması üzerine 1859’da yazılan Şinasi’- yanca’dan çevirdiği R iy a k â r ve M üsey-
5. Yabancı T opluluklar: Batı tiyat­ nin Şair E vlenm esi olduğunu belirtmiş­ yib adlı oyunun Naum tiyatrosunda oy­
rosuyla tanışıklığımızı kolaylaştıran et­ tik. 1859’dan önceki yıllarda birtakım nandığını ve rol dağıtımını çağdaş bir
kenleri incelerken bunlar içinde en Türkçe oyun metinlerine rastlanıyor. gazeteden öğıeniyoruz. Bu oyun 1863’-
önemlisi kuşkusuz Türkiye’ye sık sık dı­ Gerek özgün, gerek çeviri olan bu me­ te yeniden oynandığında adı M ü ra i F i­
şardan gelip İstanbul ve İzmir’de gös­ tinlerin çoğu ya Türklerin değildir, ya lo z o f ile H ayırhah M ü sey yib olmuştur.
terimler veren yabancı sahne sanatçıları da kesin olarak kimin elinden çıktığı bi­ 1859’da Mimar Balyan’ın önayak oldu­
ve toplulukları olmuştu. Bunların yal­ linmiyor. Türkçeoyun yazılmasında ve­ ğu Ortaköy’deki tiyatrodan Hekimyan
nız seyircinin yetişmesi ve sahne sanat­ ya Türkçeye yabancı oyunların çevril­ ve arkadaşları Sultan Abdülmecid’in
larının tanınması bakımından değil, fa­ mesinde katkısı olan bir kurum Doğu saray tiyatrosunda şu oyunları Türkçe
kat ilerde ilgili bölümlerde de görece­ Dilleri Okulu’dur. Bu okulda Fransız oynamışlardır: D o n G regorio, Titiz-
ğimiz gibi yerli sahne sanatçıları ve ti­ ve başka ülkelerden gelen gençlere m eşreb K erem kâ r, M a h c u b iy e tin M ü - ■
yatro adamlarının görgü ve bilgi kazan­ Türkiye’deki elçiliklerde görevlendiril- k â fi, D o n Cesar d e B azan. Abdülhak
maları, yerli topluluklarının oyun da­ rnek üzere Arapça, Farsça ve Türkçe H ^m d ’in babası Hayrullalı Efendi’nin,
ğarları , yerli yazarların Avrupa tiyat­ öğretiliyordu. Yabancı elçiliklerde çe­ Şinasi’nin Şair E vlen m esi ’nden önce ilk
rosunu tanımaları bakımından önemli virmen olarak kullanılan Ermeni, Ya­ Türk oyununu yazmış olduğu ileri sü-

rülmüştür. Bu oyunun adı H ik â y e -i İ b ­
rahim P aşa B e İb ra h im -i G ü lşen i’dir.
Ancak bu görüşe katılmak kolay değil­
dir. Çağında yayınlanmamış olan, üs­
telik bir tıp öğrencisinin notları arasın­
da bir taslak, bir karalama niteliği gös­
teren bu oyun denemesini Şinasi’nin Şa­
ir E vlen m esi gibi başarılı bir oyunun
önüne almak düşünülemez.
S e y ir c i v e T i y a t r o A n l a y ı ş ı
Her şey sıfırdan başlamıştı. Oyuncu­
su, yöneticisi, oyun yazarı nasıl yepye­
ni bir dünyaya pencereyi aralıyorlarsa,
seyirci de onlarla birlikte bu yeni yaşan­
tıyla tanışmak, onu sevmek için bir baş­
langıç yapmak zorundaydı. Bunun ne
bilinmedik bir dünya olduğunu, Sefa-
retnamelerdeki, gördükleri tiyatroları
ve gösterimleri anlatırken Türk elçilik
ilişkilerinin çocuksu tanıklamalarından
anlayabiliriz. Karagöz, Meddah, Orta-
oyunuyla koşullanmış Türk seyircisi
için bu yepyeni seyir türünü birden an­
layıp değerlendirmesi beklenemezdi. İlk
tiyatrolar ve tiyatro gösterimleri asıl
Türklerin yoğun olduklan İstanbul ya­
kasında değil de Beyoğlu’nda başlamış­
tı. Güllü Agop yönetiminde gösterimler
İstanbul yakasında kalıcı ve sürekli ola­
rak başlayınca bu kez Beyoğlu yakasın­
da bulunanların buraya gelmesi güçleş­
ti. Ayrıca İstanbul yakasının Türk ti­
yatro toplulukları Beyoğlu ve İstanbul’­
un başka yörelerinde de gösterimler ve­
riyorlardı. Seyirdnin bir düzene girmesi
için kamu çevreleri büyük çaba göste­
riyordu.
1895’da eski Gedikpaşa Tiyatrosu’-
nun yerinde, Tatlıkuyu yakınında ku­
rulan tiyatro için Meclis-i Vâlâ-yı Ah-
kâm-ı Adliye beş bölürnlük, 31 ve bir
ek maddelik bir tüzük hazırlamıştır. İş­
te bu tüzüğün IV. bölümü ve 25, 26, 27
ve 28. maddeleri seyirciyle ilgilidir.
Bunlara göre seyirciler salona silâh,
değnek, şemsiyeyle ve sarhoş olarak gi­
remeyecekler, seyirciler sigara içilıneye
ayrılmış yerlerin dışında sigara içmeye­
cekler, tiyatroya küçük çocuklar geti­
renler çocukların aykırı davranışların­
dan sorumlu tutulacaklar, ıslık çalmak,
bağırıp gürültü etmek, düzen bağına ve
görgüye aykırı davranışlarla oyunların
gerektiği gibi oynanm asına engel
olanlar tiyatrodan atılacaklar, aynı şey­
leri yaparlarsa kolluk kuvveti gönderi­
lecek. Perde aralarında ve tiyatronun
çıkışında, localara giden yollarda, ge­
çitlerde eğlenmek de yasaklar arasında­
dır.
TİYATRO
Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu
1870’te gene Gedikpaşa tiyatrosun­
daki Güllü Agop’a verilen tekelde de bu
kadar ayrıntılı olmasa da güvenlikle il­
gili maddeler vardır. İlk başlarda tiyat­
rolar seyircilik kurallarını öğretmek için
el ilânlarında uyarılarda bulunuyorlar­
dı. Tiyatrolar, seyircinin güvenliği ba­
kımından da kötü koşulluydu. Çıkış
yerlerinin yeterli olmaması, yangın ve­
ya herhangi bir olayda halk için tehli­
keli durumlar yaratıyordu. Tiyatrola­
rın seyirci çekmek için başvurdukları
bir yol devlet adamlarının, yabancı el­
çilerin ve önemli yabancı konukların
hazır bulunduğu gösteriler vermek ve
bunu basma duyurmaktı. Naum Tiyat-
rosu’na padişah ve yabancı hükümdar­
lar gidiyordu. Güllü Agop da tiyatro­
sunda buna pek önem veriyordu. Bu­
nunla ilgili olarak yarara verilen gös­
terimler vardı. Deprem, açlık, yangın
gibi olaylarda veya bir okulun, bir ha­
yır kurumunun yararına gösterimler ve­
riliyordu. Tiyatro da bunu basında du­
yurarak halkın duygudaşlığını kazanı­
yordu. Seyirciye değin bir sorun da ka­
dınlar ve çocuklarla ilgilidir. Kadınlar
kaç-göç nedeniyle ya kadınlara özgü
gösterimlere gidiyorlar, ya da tiyatro­
da kafesli bölmeler varsa buralarda
oturuyorlardı. Bununla birlikte, kadı­
nın nasıl olursa olsun hiç tiyatroya git­
memesi isteniyordu. 1859’da İstanbul
Tiyatrosu yönetmeliğine ek 4 Ramazan
1276 tarihli belgede kadınların içeriye
alınması yasaklanıyordu. Güllü Agop’-
u n d a tiyatrosuna İ879’da kadınlar için
kafesli localar yaptırdığım, ancak tiyat­
ronun yöresinde bunun bile hoş kilrşı-
1611
OYUNCULAR: Osmanlı
Devleti’nde ilk başlayan
tiyatro etkinlikleri için
oyuncu bulmak oldukça
güçtü. Kadın oyuncu
bulmak zaten sözkonusu
değildi. Bu nedenle ilk
dönemlerde Ermeni
oyuncular çoğunluktaydı.
İstepan Eşkiyan, Mardiros
Mınakyan gibi Ermeniterin
yansıra ilk Türk
profesyonel oyuncu olarak
bilinen Ahmed Necip ve
oyuncu/uğuy/a birlikte
yönetmen olan Ahmed
Fehim de dönemin ünlü
isimlerindendir. Soldan
sağa Ahmed Fehim,
Mınakyan Efendi ve Kınar
Hanım.
lanmadığını öğreniyoruz.
Bu dönemde gerek siyasal gerek ede­
biyat ve tiyatro tarihimiz bakımından
seyirci tepkisiyle ilgili en önemli olay
1873’te Vatan y a h u t Silistre’n ın Gedik-
paşa’da oynanışından çıkmıştır. Önce
İb r e t gazetesi kapatılmıştı. Halk Vatan
oyununun gösteriminden sonra İb ret
gazetesi basımevinde vatanseverce çoş-
kunluğu dile getiren ve “ Var olsun
Kemal-i Millet” diye başlayan bir yazı
bırakmışlardı. Eser ilk kez 1 Nisan
1873’te gösterildi. O gece tiyatro çok
kalabalıktı. Oyunda sık sık geçen “ Ya­
şasın Vatan” seslerine seyirciler de ka­
tılmış, Namık Kemal alkışlar arasında
sahneye çıkarılmıştı. Olay üzerinde Ge-
dikpaşa Tiyatrosu ile ilgili olan yazar­
lar tutuklanmış, Ahmed Midhat Efen­
di ile Ebuzziya Tevfik Rodos’a, Nuri
ve Hakkı beyler A kkâ’ya, Namık Ke­
mal de Kıbrıs’a sürgün gönderildiler.
Ayrıca iki Ermeni, Ib r e t ’m yöneticisi
Sarrafyan ile tiyatronun yöneticisi Gül­
lü Agop da kısa bir süre tutuklanmış­
lar, sonra da salıverilmişlerdir. Olay
gerçekten de gerek siyasal tarihiıniz, ge­
rek konumuz olan tiyatro tarihimiz ba­
kımından çok önemlidir; İstibdat dö­
nemine bir başlangıçtır. Gerçi Abdül-
hamid’in ilk yıllarında Vatan y a h u t Si-
/istre pek çok kez oynanmıştır. Ancak
bu olaydan sonra tiyatroya kısıtlama­
ların ve sıkıdenetiınin baskısının yoğun­
luğunu kerte kerte artırdığrm göreceğrz.
Seyircinin bu dönemdeki görünümünü
çizerken bunun yanısıra tiyatronun na-
sİ anlaşıldığını da belirtmek gerekir.
Dönemin tiyatro anlayışı üzerine eli-
1612
TULUATIN ÜNLÜ İSİMLERİ: Ortaoyununu geliştiren ve Büyük İsmail diye bilinen İsmail Hakkı Efendinin yanısıra yine
ortaoyunun en ünlü isimlerinden biri de Küçük İsmail’dir. Çeşitli tiyatro topluluklarının kuruluşunda bulunmuş, müzik/i tiyatro ile
de ilgilenmiş Küçük İsmail’le birlikte Abdürrezzak (veya Abdi/) ve Kel Hasan dönemin tanınmış ortaoyuncuları arasımda sayılır/ar.
Bunlardan Kel Hasan kendi kurduğu toplulukla uzun yıllar gösterimlerde bulunmuştur. Küçük İsmail (solda), Kel Hasan (ortada),
Abdi Efendi (sağda).
mizde üç kesin kaynak bulunmaktadır:
Önce basılı oyun metinlerinin öndeyiş
veya sondeyişlerinde yazarların tiyatro­
yu nasıl anladıklarını belirten düşünce­
leri; sonra süreli yayınlarda eleştiri ve­
ya tiyatro üzerine yazılan yazılarda da
bu yolda birtakım düşüncelere yer ve­
rilmektedir. Yerli oyun yazarları özel­
likle geleneksel aile düzeni bakımından
büyük kısıtlamalar içindedir.
Bunu yenmek için yazarlar ya yerli
çevre ve kişileri çok sınırlı davranış ve
durumlar içinde ele alıyorlar, ya da ko­
nuyu Avrupa veya Türkiye’deki Müs­
lüman olmayanların yaşantılanna uy­
duruyorlardı. (Ahmed Midhat Efendi’-
nin Avrupa’da Avrupalı kişilerle geçen
A h z - i Şar, H ü k m -i D il gibi oyunları,
veya Ermeni Osman Harndi’nin İk iK a r-
p u z Bir K oltu ğ a S ığ m a z’ı vb.) Daha
çok siyasal bir bildirisi olan konular ise
ya yapıntı ülkelere veya Hindistan, A f­
ganistan, Arabistan gibi ülkelere akta­
rılıyordu. Ancak bu yerine getirilmeyin­
ce basında veya sansürde hemen yan­
kısı görülüyordu. Tiyatro anlayışında
önce tiyatronun gerekliliği üzerinde du­
ruluyordu. Tiyatronun işlevinin eğlen­
dirmek mi yoksa eğitmek, yararlılık mı
olduğu kökeni çok eskilere giden bir
tartışmadır. Yalnızca bir eğlence oldu­
ğu bu dönemde kimse tarafından ileri
sürülmemiştr. Eğlence ve yarar işlevi­
TİYATRO
Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu
ni birleştiren bu konuda en doyurucu
yazıları yazmış olan Namık Kemal’dir.
D/yo/'en’de imzasız beş yazısı, H a d ik a ’-
da bir, Ibret’te bir, Şork’ta bir ve ayrı­
ca ünlü Celâl M u ka d d e m e si’n d e ve baş­
kaca yazı ve mektuplarında hep bu gö­
rüşleri yükümlü olarak savunmuştur.
Meşrutiyet döneminin de kendisin­
den önceki ve sonraki dönemlere göre
birtakım ayırıcı, ilgi çekici özellikleri
bulunmaktadır. İstibdat çağının sona
ermesiyle tiyatrolar da açılmış, halk
hürriyetin ilânı karşısında coşkunluğu­
nu, sevincini bir belirtme alanını tiyat­
roda bulmuştur. Hürriyetin ilânından
iki gün sonra Tepebaşı Amfi Tiyatro­
su kiralanmış, Gedikpaşa Tiyatrosu’-
ndan beri yasaklanmış olan oyunların
aynanmasına başlanmıştı. İlk oyunlar
B esa ile Vatan y a h u t Silistre’yd i. Seçi­
len oyunların eski çağın yasaklanmış
oyunlarıyla, yeni yazılmış günün hava­
sına uygun oyunlar olmasından başka,
gösterimler birtakım güzellikleri de hal­
kı tiyatroya çekiyordu. Bu gösterimle­
rin ulusun yararına harcanacağı (yeni
bir savaş gemisi alınması vb.) gibisin­
den “ menfaat-i milliye” için düzenlen­
mesi, gösterimlerle birlikte ateşli söy­
levler verilmesi, hürriyet konulu şarkı­
lar okunması, halkın o günlerdeki mi­
zacına uygun düşüyordu. Meşrutiyetin,
hürriyetin ilfuııyla, Anayasanın kabu­
lüyle her şeyin düzeleceğini sanan halk
kısa sürede büyük bir düş kırıklığına
uğradı. Her şeyin bir anda düzelmesi­
ni isteyen sabırsızlık, toplumun yöne-
tirnde söz sahibi olma eğiliminin yan­
lış kavranmasının yarattığı düzensizlik
ve kargaşalık büyük bir aşağılık duy­
gusu ve umut kırıklığı doğurdu. 31
Mart olayının yarattıği sarsıntı, iç ve dış
olayların yarattığı kötümserlikle gene
tiyatroya bir görev düşüyordu. Bu kez
tiyatro bir yanda Osmanlı tarihinden
seçilmiş konuları oyunlaştırarak, eski
günlerin parlaklığında avunma fırsatı
ararken, bir yanda tıpkı belgesel ve si­
yasal tiyatro gibi günlük olayları sıca-
ği sıcağına sahneye çıkarıyordu. Bu ara­
da gericiler de tiyatroya karşı saldırıla­
rını azaltmamışlardı. Tiyatronun bir
“ ibret” yeri olmadığı, olsa bile tiyat­
ronun bir, iki saatte verebileceği eğiti­
ci gücün, din kürsüsünden beş dakika­
da verilebileceği ileri sürülüyordu. Sa­
vaşlar sırasında halkın moralini kalkın­
dırmak için bu savaşlarla ilgili oyunlar
gösteriliyordu. Donanmaya veya ordu­
ya, yangın, deprem, sel gibi afetlerde
yardım parası toplamak için vatansever
geceler düzenleniyordu. Aydınlar çeşitli
konularda bu arada günün önemini be­
lirten konuşmalar yapıyorlar, marşlar
çalınıyor, şürler, bu arada Tevfik Fik­
ret’in “ Sis” , “ Hayat” gibi şiirleri, ve­

ya Midhat Paşa’mn savunmasının met­
ni, Sultan Selim’in konuşması okunu­
yordu. Çağın tiyatro anlayışını yansı­
tan yazılar da yazılıyordu. Bu yazılar
ya süreli yayınlarda yayınlanıyor, ya
oyun kitaplannın başında veya sonun­
da yer alıyordu, ya da tiyatro program­
larında görülüyordu. Geçen yüzyılda
olduğu gibi, bu dönemde de yazarlar
oybirliğiyle tiyatroyu topluma gerekli
ve halkın eğitimi için zorunlu bir araç
gibi görüyorlardı.
O y u n c u la r v e O y u n c u lu k
Türkiye’de yeni başlayan Batı tiyat­
rosu için her şeyden önce oyuncu bul­
mak güçtü. Türkiye’deki Ermeni azın­
lığı bu işe önce başlamıştı. Seyirci çek­
mek için giderek Türkçe de oynamaya
başladılar. Ancak, yetişkin, Türkçeyi
iyi konuşan, profesyonel yetkinlikte
oyuncu bulmak sıkıntısı dönem boyun­
ca çekildi. Özellikle Müslüman oyun­
cu gerekliydi. Burada Müslüman kadın
oyuncu zaten sözkonusu değildir. Öte
yandan Türklerde eskiye uzanan bir
oyunculuk geleneği vardı. Ortaoyunu
sanatçıları oyunculuk sanatı bakımın­
dan çok yetkindiler. İlk Ulusa: Tiyat­
romuz sayılacak Güllü A gop’un Os­
manlı Tiyatrosu özellikle Türk oyuncu-
lanna ve Türk y ^ ^ la rın a kapılanın aç­
maya önem verdi. Çağıılar etkisini gös-
KADıN OYUNCULAR: Tiyatronun
kadın oyuncu boşluğunun
dotdurulmasında Ermeni oyuncuların
büyük katkısı olmuştur. En seçkin kadın
oyunculardan olan Siranuş’un yanısıra
Karakoşyan kardeşler, Mari Nivart,
Karakan Riştuni, Manuk Sisak gibi
isimler o dönemde ün/enmişlerdir. II.
Meşrutiyette ise en tanınmış kadın
oyuncular arasında Kınar Sıvacıyan
geliyordu. Yeranuhi Karakoşyan (solda),
Benliyan Operet Kumpanyasından
Arşalois Hanım (sağda).
TİYATRO
Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu
termiş, oran bakımından az olmakla
birlikte gerek Osmanlı Tiyatrosu’nda,
gerek başka topluluklarda Müslüman
oyunculara rastlanmıştır. Okuma yaz­
ma bilen herkes hemen devlet kapısına
koşuyordu. Kadın oyuncu bulmak za­
ten güçtü. Eser bulmak da güçtü. Çe­
viriler üstünkörü oluyor, kimse işini gü­
nünde yapmıyordu. Sorunlar arasında
en önemlisi dil sorunuydu. Oyuncula­
rın çoğu Ermeni, bunların Türkçesi de
bozuk olduğundan tiyatromuzunbu dö­
nemde en çok üzerinde durulan konu­
su buydu. Özellikle Ermeni oyuncula­
rın metatez ve çeşitli telâffuz bozukluk­
larından örnekler veriliyordu. Örneğin
“maşrapa” yerine “ marşapa” , bayram
yerine “ baryam” vb.
Güllü Agop’un Osmanlı Tiyatrosu ti­
yatroyla oyuncular arasında bir sözleş­
me taslağı hazırlamıştır. Bu sözleşme
metni yayınlanmıştır. Her bir oyuncu
için ayrı ayn hazırlanan bu 9 maddelik
basılı sözleşmede bir yandaoyuncu öte
yanda yönetmen Güllü Agop vardır.
Oyunculukla ilgili önemli bir konu
da, yetişme olanağı yoktu. Sarayda
Muzika-yı Hümayun bir çeşit okul gi­
biydi. Ancak sarayın dışında oyuncu­
lar usta-çırak ilişkisi içinde yetiştiriyor­
lardı. İlk Ermeni oyuncuların yetişme­
sinde, öğrenimlerini İtalya’da ve Avru­
pa’nın başka yerlerinde yapmış Erme-
1613
nilerin büyük yararı olmuştu. Bunlar
arasında Bedros Magakyan’ın (1826­
1891) sahneyekor ve öğretmen olarak
büyük sanatçıların yetişmesinde katkı­
sı olmuştur. Magakyan’ı Nestor Noci
yetiştirmişti. Yetiştirmede Nestor No-
ci gibi, Türkiye’de kalan başka yaban­
cıların da büyük katkısı olmuştu. Eu-
gene Meydanier, hem orkestra yönet­
meni hem sahneyekor SoliĞ, dekor sa­
natçıları Merlo ve Fornari vb. Bu ya­
bancıların çoğu dışardan bir topluluk­
la gelmişler, sonra Türkiye’de kalmış­
lardır. Yerli öğretmenler arasında İste-
pan Ekşiyan’ı (1834-1901) da saymak
gerekir. Oyuncu sahneyekor, yönetmen
Mardiros Mınakyan’ın (1873-1920) da
sanatçıların yetişmesinde büyük katkı­
sı olmuştur.
Bu dönemin bellibaşlı oyuncuları
arasında önce Müslüman oyuncuları
görelim. Müslüman oyuncuların sahne­
ye çıkması 1847’lerde Saray çevresinde
olmuştu. Bunlar arasında Kolağası Ha­
lil Bey, Vasıf Bey, Garip İhsan Bey,
Halim Bey, Hilmi, Hakkı vb. bulunu­
yordu. Türk tiyatrosunun II. Meşruti­
yet ve Cumhuriyet dönemlerinin baş­
langıç yıllarında en önemli sahne sanat­
çılarımızdan biri olan Naşit de burada
yetişmişti. Batılı anlamda ilk Müslü­
man profesyonel tiyatro oyuncusu Ah-
med Necip Efendi (?-1898) Güllü
Agop’un Osmanlı Tiyatrosu’nda oyna­
mıştır. Ahmed Necip’in ilk Türk pro­
fesyonel oyuncusu olarak benimsenme­
sine karşın Ahmed Fehim’in (1857­
1930) oyuncu, yönetici, yetiştirici, sah­
neyekor ve dekorcu olarak ilk Türk ti­
yatro adamı olduğunu ileri sürebiliriz.
Buraya kadar verilen Müslüman oyun­
cular arasında Harndi Efendi ve İsma­
il Hakkı Efendi iki önemli sanatçının
adlarıdır. Bunlardan Harndi Efendi
(1841-191 1) Ortaoyununu en ileri götü­
ren üstün bir sanatçıydı. İsmail Hakkı
Efendi’ye gelince, bir adı da Büyük İs­
mail’dir. Aşağıda sözünü edeceğımiz
Küçük İsmail’den ayırdebilrnek için Bü­
yük İsmail adını almıştır. Bu oyuncu­
ların yanında Tulûat tiyatrosunun
önemli üç kişisi üzerine bilgi verelim.
Bunların başında Küçük İsmail (1854?-
1931) gelmektedir. En başta Ortaoyu-
nunun en önemli sanatçılarındandı. Or-
taoyununun yamsıra, Bursa’ya giderek
Ahmed Vefik Paşa’mn koruyuculuğun­
da tiyatro çalışmalarına katılmış, çeşitli
tiyatro toplulukları kurmuş, bu arada
müzikli tiyatroyla ilgilenmiştir. Bu dö­
nemin oyuncuları içinde en etkin. en
1614
TİYATRO
Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu

hem dramatik, hem lirik tiyatroda en

® beatre beğenilen sanatçıydı. Güllü Agop’un
Osmanlı Tiyatrosu’nun en önemli güç­
G R A Y D E R L E D E P E R A , T IS -A -V IS G A L A TA S E R A Y . leri arasında iki kızkardeş vardı: Yara-
184». nuhi Karakaşyan (1848-1924) ve Vergi­
ne Karakaşyan (1856-1933). Güllü
Agop’un Osmanlı Tiyatrosu’nda kısa
w , ı n o o n l ) 1Jı:B bir süre çalışmış olmakla birlikte gene
Ermeni sanatçıların en önemlisi sayılan
»*» [ESI - is- * / ' *-*— '■A
* j?A —£'/ •x— *A 4-'* “***
lig 1 is*. , > w _•. '.+>.,*> •' r - t - L wy Aznif Hratçya (1853-1920) zaman za­
tv u u o rn c u sn c L Ifcj 4—ıyw- ».k-• ,r*— /J-*— »»•*✓ ■*—-• .»**«
jj;; ^ >-'■*^JV'r'4L-"■*’ man Türkçe de oynamıştı. Güllü Agop
Tiyatrosu’nun önemli kadın sanatçıla­
■—— **«*• rından biri de Mari Nıvart (1853-1884)
»|1I »St »ItUt: İ' i- * j ♦*
•,#*>-Ur-.—
v / ' *4r*
-r- .J J-İ.T» genç yaşında ölmüş olmasına karşın
-- ** '.>s j 'j/ — »■
*»— *.
j j j - ^ ,- > ,y — ■-»jf-v j.p —. O u f + j j * * o ~ . * J» —»-> çok beğenilen, olgun bir sanatçıydı.
.r r ^ v- t'j -r-p--*>>—
»-»/■'•-j.) Güllü Agop’un Osmanlı Tiyatrosu’nda
j...,
i -•£->*/--*?- W-*. *“■* başta gelen oyuncular arasında başka­
>j- .*->^-<X~ ca şunları sayabiliriz: David Triyans
*-*f-'—1»•%».»'*4».. - *J|<—*■■±r.'*-*-~*

‘ 4-■*.»* (1840-1893), Karakin Riştuni (1840­

—''jj*»'rT*—■ jj -—-<>/
i, _ / •**■- y r - - >’ 1879), Manuk Sisak (1839-1897) vb.
ja E M » * â flE W F S» «38*^8»«5»-vi>o «o» «e»o o>^>'ac» Fasulyeciyan’a bağlı önemli sanatçılar,
0EATPOIN 9DT BG2KOY.İİ nr.nsr.iT.rnm.n- 1 karısı Bayzar Fasulyeciyan, Takuhi Hi-
4 ; «lOH’j-ilsll' !M.-r.Xt-<>fH',ı. ranuş, Satenik ve başkalarıdır. Mınak-
if yan grubunda ise, çoğu II. Meşrutiyet
O B BOSKOI * döneminde de varlık gösterenler arasın­
'i -rı«w*■*»<■»t-»ır4/444,* “r- ♦*/-»<44 »
t-4**-'-' ‘ -f»7
W ----•* k-
► -T*/ » -J*»», <-M,~ »l — « ■
—-*• «*■»..
<------»*•-*! . *»» »-r-k—r-«-» «-4^4 da, özellikle Keork Holâs (1858-1907),
4 t n < ^ - ***** >4’- l-*4t*»-A :»*4*Pe *»v gms *4*4 k^
O rOHTUS TOVPANAOS .e-»,-' .—»‘ ı-r- *-*~4 *•*>
Türkçeyi eniyi konuşan Ermeni sanat­
» ‘ ‘,4- ♦-T34V■»!-*v ,lr4«4 +4^ V#
-**-«£ ■Vı4'*r*4 W4* i» “ r--* -^4 • **x&* çısıydı. Gene Mınakyan’la veya kendi
başına çalışan Harutyun Aleksanyan
'-p»>>»4‘.«--*<» *■*♦».»<«.44V
< ^«-*-r~
U--» -v«,*<»-S
***<n-~V
*4*-~ (1857-1917) başarılıydı. Binemeciyan,
■*W‘ «•,« “ r- ■**-*•■ «1^
Çaprastçıyan, Matosyan, Çobanyan,
4 *4».’#**,-X
-*4“4V/'‘»■■
4»■‘A./'»?•«<-■'>--T‘<W *♦».»4•*—
/*rt^•**
<**»*r*■rf*-» fc
^ ,f~t p-'-t-* ‘ *-tı-n4w .4*«;----»-4-» rt.» .
^ Eiy3İ*,r*İ,1
, ^
T*'*""• ......
__ .. . . .
‘ * "' ^ "• ÎK I— .¥ &
* ‘ **•W«r4'*/**r *♦ •
w ~,/£ ^-**-4 ,-sVr- U-i» -‘w —‘A-V ‘ 4c**-< rr>-rt-* ♦*(-»
Satenik, Bazyar, Öjenı vb. II. Meşru-
4. 4A,-. I.*b'•• (*<««•* p*~ • - ' ’-•••••• . -jğ/S n ı - r - e* ■‘ - r f r * M*» t-*H* + 4
• “ *?* « i » . . . . , * , . , t* ,, ■- »-..»•>
r*"*^ rf1"' T.Mrt. . ' — ■-*’ 4..4T. W»
4p) — - bp*» *■> .< -* - y v*rt - i - f t 4 H ' ■++ e-'*-# tiyet’in en başta gelen sanatçılarından
.:•-*•I.-4>»£i»•«p*t~
><4
-w
%<
4*»»-'4*^7C
t.- -*> -*v ’—4. »-ri**>»' A
V— «t- 4it^>r>v — krt,
*»^^,k-r*
e‘->4-*4»W
w —-Mf»'ıf
p*'» -t-*
*---tA*»-*
*V •«»-<»*l•-•■
*ı-*Aı
---*<— . *f’*
-*f■*
Kınar Sıvacıyan (1876-1950) bu dönem­
L~*r-4<«-* « - , 4 ^*4-
»• • ••f* 1*V*'> -O1»*<»»•«* 4ı..>•>»•». . . f. • .
(.U.Mrr.'.f>ıUı
, 1^ 'c <-* t ' ik < ~ . ^ 4 4 f , ->4
“ ‘K4-K. /■# mA#-r
!>W b ' «V t-4-* ‘
4«14 » w » ■»■»**>» 4
4—«• 44 .
ArV
de sahneye atılmıştı. Meşrutiyet döne­
“**L-»^*—
■*~t
*•4*»*^-4<-T»^4».
■K-r* ‘t-* »^»*4 »Wx*-ı •* * *-*•- •*-
minin başlarında bu çağın bir özelliği
oı«•r—4-..>-*»ı— i*'' T4 .»lWI4'4M< t-4tti“■*** '<>*m4»+
n *-«•-■<>ot«- 4arw H «>M ,4,.- liıibi• >»n .» u.
. ,n i . . ı u » . . . .4; • i,.i .»■•
İ>ı**t A-t/İ 4-1 *-» * • * T-T**t * »■«« -v -AA olarak herkesin sesini duyurmak iste­
mesi, yönetime katılma eğilimi, hiç de­
YABANCI TOPLULUKLAR: Osmanlı Devletinde tiyatro topluluklarının ğilse söz sahibi olma isteği tiyatroda da
kurulmasından önce birçok yabancı topluluk gelerek gösterimlerde bulunmuştur. kendini göstermişti. Hiç sahne görgü­
Bunların gösterim yerleri şüphesiz Beyoğlu gibi yabancıların oturduğu semtlerdi. Fakat sü olmayan hemen kendini sahnede bu­
bu toplulukların Türk tiyatrosunun gelişimine katkıları olmuş, tiyatroya ilgi duyan yerli luyordu. Kendi uğıaşları yanında bir iki
oyuncu ve yönetmenler bunların temsillerini seyrederek Batı tiyatrosuyla tanışma gösteride boy göstermek için gençler ya­
imkânı bulmuşlardır. 1840’da İstanbul'a gelen Bosco Tiyatrosu’nun el ilanı. rışıyordu. Mardiros Mınakyan, Ahmet-
Fehim, Burhanettin (Tepsi), Muhsin
önde gelen sahne sanatçılarındandır. köy’deki gösterilerinde çıktı. Bu, 1856 Ertuğrul, Rıza Fazıl, Celâl Tahsin, Sa­
Gene Tulûat tiyatrosunun büyük usta­ sonlarındadır. Kadıköy’de ilk sahneye ra Manik vb. Oyunculuk bakımından
larından Abdürrezzak (veya Abdil) çıkan Fanni adıyla oynayan Agavni bu dönemde üç önemli sorunla karşı­
(1835-1914) tiyatro toplulukları kur­ Hamoyan olduğu ileri sürülmekte, bun­ laşıyoruz. Bunlar kısaca (a) Kadın
muş, Ortaoyunculuğu da yapmış, sara­ dan başka Agavni Kevorkyan’ın adı sa­ oyuncu sorunu; (b) Oyunculuğun bir
ya da alınmıştır. Bu arada dönemin yılmaktadır. uğraş olmasına engeller; (c) Oyuncula­
sonlarına doğru sivrilen Kel Hasan Şimdi belli başlı Ermeni oyuncuları­ rın yetişmesi.
(1868-1925) da kendi topluluğunun ba­ nı kısaca görelim. Bunların içinde en
T iy a tro T o p lu lu k la rı
şında uzun bir süre varlık göstermiş, ça­ önemlileri, ne yazık ki, ya Türkçe gös­
lışmalarını II. Meşrutiyet’te de sürdür­ teri vermemişlerdir, ya da pek az ver­ Tanzimat dönemindeki tiyatro top­
müştür. Bu dönemde Müslüman kadı­ mişlerdir. Bunların başında Ermeni ti­ luluklarının en önemlisi 1870’de on yıl­
nın sahneye çıkması sözkonusu değil­ yatrosunun en önde gelen sanatçıları lık bir tekel almış Osmanlı Tiyatrosu’-
dir. Ancak ilk başlarda Ermeni kadı­ Bedros Atamyan (1849-1891) özellikle dur. Ancak daha çok Ermenice oyna­
nın sahneye çıkması da çok kolay ol­ Shakespeare rollerinde çok başarı gös- makla birlikte Türkçe de gösteriler ver­
mamıştı. İlk profesyonel Ermeni kadın­ terıtıiştir. Ermeni sahnesinin en seçkin miş olan daha önceki topluluklardan da
ları sahneye Stepan Ekşiyan’ın Kadı­ kadın oyuncusu ise Siranuş (1857-1932) söz açmak gerekmektedir. Ayrıca Os-
 1615
TİYATRO
Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu

İLK TOPLULUKLAR: Ilk Türk tiyatro topluluğu olan Osmanlı Tiyatrosu’ndan önce Ermeniterin tam bir tiyatro topluluğu olmayan
ve programında canbazlık ve ortaoyunu gibi gösterilere de yer veren gruplar vardı. Bunların arasında Kasparyan ’ın kurduğu
Aramyan topluluğu ve Hekimyan'ın kurduğu topluluklar bu dönemde de henüz başlangıç aşamasında olan tiyatronun gelişiminin ilk
adımlarını oluşturur. Cambazbaşı Rıza Bey’in dişle top atması (solda) ve karnında taş kırması (sağda).

manlı Tiyatrosu yöneticileri ve sanat­
çıları bu dönemlerde yetişmişlerdir.
Tam bir tiyatro topluluğu olmayıp,
canbazlık, Ortaoyunu benzeri gösteri­
lerde Ohannes Kasparyan’ın kurduğu
Aramyan Topluluğu, profesyonel top­
lulukların ilkidir. Kasparyan I 863’te
Gedikpaşa’da bir tahta tiyatro kurdu.
Bu tiyatronun Güllü Agop’un Osman­
lı Tiyatrosu’nun gösterimler verdiği Ge-
dikpaşa Tiyatrosu olduğunu kesinlikle
söyieyebiliriz. Topluluğun çalışmaları
l866’ya dek sürdü. Kasparyan da 1867’-
de öldü. Türkçe gösterimleri veren ilk
topluluğu Sılu Hekimyan kurmuştur.
Hekimyan ilk önce İtalyanca ve Türk­
çe gösteriler veriyordu, sonra izin alıp
Naum Tiyatrosu’nda Ermenice göste­
riler de verdi. Hekimyan ve Ekşiyan’-
ın Türkçe gösteriler vermesi Türk tiyat­
rosunun gelişmesinde önemli bir evre
sayılmalıdır. Altınduryan kardeşler, Be-
yoğlu’nda daha sonra Tokatlıyan ote­
linin bulunduğu yerde Cafe Oriental’i
tuttular, 1859’da yapılan binayı Şark
(Aravelyon) Tiyatrosu olarak adlandır­
dılar. İşte uzun ömürlü olan Şark Ti­
yatrosu böyle kurulmuştu. 1862 döne­
minin başında Güllü Agop’ta çalışma­
lara katıldı. 1862-63 dönemi parlak geç­
ti. 1862-64 yıllarındaki bir girişim Türk­
çe gösterileri bakımından önemlidir. Bu
girişimin bir başka önemi de Güllü
Agop’un bu çalışmalarda ilerisi için bü­
yük görgü ve bilgi kazanmasıdır.
Şark Tiyatrosu’nun kapanmasıyla üç
topluluk kuruldu. Bunlardan biri Şark
Tiyatrosu’ndan ayrılanlar, ikincisi Gül­
lü Agop’un kurduğu Asya Kumpanya­
sı, üçüncüsü ise Acemyan ve başkala­
rının kurduğu bir dernek. Bunlardan
bizi en çok Güllü Agop’un kurduğu As­
ya Kumpanyası ilgilendirmektedir.
1869’da Asya Kumpanyası adı silindi,
yerine yalnız Osmanlı Tiyatrosu duyul­
du. Osmanlı Tiyatrosu’na asıl gücünü
veren 1870’te 10 yıllık Türkçe gösteri
verme tekelinin tanınışı olabilir. Gedik-
paşa Tiyatrosu, önceleri tiyatroya da
yer verilen bir canbazhane gibi kurul­
muş, işte 1859’da hükümet burayı İs­
tanbul Tiyatrosu adıyla tanıyarak birde
onbeş yıllık bir tekel vermişti. 1870 bu
dönem için önemli bir yıldır. 1869 son­
larında ve 1870 başlarında devlet tiyat­
rosu niteliğinde bir Osmanlı tiyatrosu
kurulması için girişim suya düşünce,
Güllü Agop’un Osmanlı Tiyatrosu’na
on yıl için İstanbul’da Türkçe tiyatro
oynatmak tekeli verildi. Ayrıca aynı yıl
Beyoğlu’nu, bu arada Naum Tiyatro-
su’nu yerle bir eden yangınla, Gedikpa-
şa Tiyatrosu rakipsiz kaldı. Osmanlı Ti­
yatrosu Türkçe oynatma tekeline kar­
şın, Ermenice gösterimler de veriyordu.
Basın genellikle bu Osmanlı Tiyatrosu’-
nu destekliyordu. 1872-73 dönemi Os­
manlı Tiyatrosu’nun parlak yıllarıdır.
Seyircilerin çoğunlukla Harbiye ve Tıb­
biye öğrencileriyle subaylardan oluşma-•
sı basında hoşnutluk yaratmıştır. Telif
oyunlarda büyük gelişme görülmüştür.
Tiyatroda Türk yazarlarının oluşturdu­
ğu, dil ve dramaturgluk çalışmaları ya­
pan Tiyatro Komitesi bu dönemde ku­
rulmuştu. l874’te G örenek, Besa ya h u t
A h d e Vefa, İşte A la fra n g a gibi oyun­
lar gösterilmiştir. 1874 Güllü Agop’un
1616
TİYATRO
Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu
Beyazıt’ta askeri misafirhanede yeni ya­
pılan tiyatroda gösterimlerine başlaya-
calını haber veriyor. Gerçekten, bir ay­
da bitirilen ve 800 kişi alan söz konusu
tiyatro Ramazan’da açıldı. Güllü Agop
sonunda rakibine onun silâhıyla, yani
müzikli oyunlara başlayarak cevap ver­
meyi uygun buldu. 1875’te her iki top­
luluk da müzikli oyunlara yer veriyor­
du. 1875’te Güllü Agop’un tekeline
karşı çıkan ikinci rakibin Tulüat Tiyat­
rosu olduğunu söylemiştik.
1875’te Harndi Efendi yönetiminde
Zuhurî Kolu, Moliere’e öykünen gös­
terimlere başlamış, Aksaray’da bir sı­
ra Jocası olan 300 kişilik yeni bir tiyat­
roda, bir İtalyan orkestrasıyla temsil­
ler veriyordu. Erkekler kadın rollerini
de oynamaktadırlar. Nitekim gazeteler­
de bundan sonra “ Hamdi Efendi İda­
resinde Hayalhane-i Osmanî” başlığı
altında duyumlara sık sık rastlıyoruz.
l876’da Güllü Agop’un Osmanlı tiyat­
rosu bozulmaya, gerilemeye yüz tut­
muştur. Bir ara Gedikpaşa’daki toplu­
luğun Güllü Agop yerine başka bir yö­
netim altına girdiğini görüyoruz.
Kimi duyumların başında bu göste­
rimlerin Güllü Agop’un izniyle olduğu
belirtilmektedir. 1877 Türk-Rus sava­
şının patlak verdiği yıllar, Güllü Agop
topluluğu bir yanda müzikli gösterim­
leri yürütürken, bir yandan da savaşa
uygun düşecek vatanseverlik oyunları
ve şarkıları sahneliyordu. Bu arada Va­
ta n y a h u t Silistre de günün havasına uy­
duğu için bol bol oynanıyordu.
1878-79 döneminde Güllü Agop gös­
terimleri sürmektedir. Türk-Rus sava­
OSMANLI TİYATROSU: Osmanlı şı sona ermiş, barış görüşmeleri sırasın­
Tiyatrosu 1868'de Güliü Agob'un Asya da Rus askerleri bir süre Edirne’de kal-
Kumpanyası'nın silinmesiyle kendini mıştır.İşte bu sürede Güllü Agop oyun­
duyurmaya başladı. 1870'te Sadrazam Ali cularının hemen hepsi Edirne’ye gitmiş­
Paşa'nın desteyi ve aldığı tekel imtiyazı lerdi. 1879’da Fasulyeciyan, Hiranuş,
sayesinde rakipsiz bir tiyatro olmuş, bir Koharik Şirinyan Bursa’ya gitmişler,
çeşit Devlet Tiyatrosu nite/iği
kazanmıştır. Osmanlı Tiyatrosu ‘nun Paris
Melekzat Bahçesi’nde temsil verirken,
Paçavrası oyununun ilânı. Ahmed Vefik Paşa onlara bir tiyatro
yaptıracağrnı, orada oynamalarını söy­
lemiştir. Toplulukta Fasulyeciyan, Tri-
topluluğu içinde iki tehlikeli rakibin be­ yants, Binemeciyan, Holas, Viktoria
lirdiği yıldır. Güllü Agop Türkçe ko­ vb. vardı. Daha sonra Satenik de gel­
medya, dram, tragedya ve vodvil oy­ mişti. 1882’de Ahmed Vefik Paşa’nın
natmak tekelini elinde tutuyordu. İşte Bursa valiliğinden azledilmesiyle Türk
bir yandan bu tekelin müzikli oyunları Tiyatro tarihi için bu önemli dönem ka­
kapsamadıl! bu bakımdan opera, ope­ panmıştır. Böylece 1879’dan 1882’ye
ret oynatacak bir topluluk, öte yandan dek 3 yıl kadar sürmüştür. Paşanın az­
bu tekelin yalnız metne dayanan oyun­ li üzerine Bursa’dan ayrılan topluluk
ları içerdiği savıyla tulûat tiyatrosu or­ Filibe’de gösterimler vermiştir. 1880
tay çıktı. Dikran Çuhacıyan’ın Opera Güllü Agop için hem on yıllık tekelinin,
Tiyatrosu topluluğunun yerli ve yaban­ hem de Gedikpaşa Tiyatrosu’yla kira
cı eserlerle gösterimleri Ramazan’da sözleşmesinin sona erdiği yıldır. Tiyat­
ro, Mınakyan yönetimindedir. 1881’de
beklenmeyen bir olay, belki de Güllü
Agop’un tekelinin sona erişiyle ilgili
olabilir. 1882’de Mınakyan, Güllü
Agop ile birleşti. Tiyatro yaşamı Şeh-
zadebaşı’na kaymıştır. Aynı yıl Güllü
Agop’un saraya girmesiyle öngörülen
gelişmeyi gerçekleştirmek, Mınakyan’a
düşmüştü. Mınakyan, Osmanlı Tiyat-
rosu’nu kimi bu adla, kimi Osmanlı
Dram Kumpanyası adıyladönem sonu­
na dek sürdürdü. Fasulyeciyan ve ar­
kadaşları Filibe yolculuğundan yeni
dönmüşlerdi. Elimizde 1883 yılı üzeri­
ne bir el ilânı var. 5 Nisan 1883 tarihli
bu el ilânı Şehzadebaşı’ndan Vezneci­
ler Caddesindeki Osmanlı Tiyatrosu’-
nun Abdürrezzak ile Mınakyan yöne­
timinde olduğunu, böylece Osmanlı Ti­
yatrosu adının daha çok bina için kul­
lanıldığını anlıyoruz.
1884 birçok bakımlardan önemli bir
yıldır. Önce Fasulyeciyan’ın yeni bir
topluluk kurarak Gedikpaşa Tiyatro-
su’nu kiraladığrnı, ancak Gedikpaşa Ti-
yatrosu’nu başka toplulukların da kul-
landığrnı öğreniyoruz. öte yandan Şeh-
zadebaşı da Mınakyan da topluluğunu
“Asıl Osmanlı Tiyatrosu” olarak du­
yuruyordu. Gedikpaşa’da Fasulyeci-
yan’ın yönetimindeki Osmanlı Tiyatro­
su da müzikli oyunlar oynuyordu. Böy-
lece tarih yineleniyor, tıpkı on yıl önce
Gedikpaşa’da Güllü Agop ile Opera Ti-
yatrosu’nun müzikli oyiınlar rekabeti­
ne benzer bir durum ortaya çıkmıştı. Bu
arada Küçük İsmail ve Hamdi, ikisi bir­
likte Şehzadebaşı’nda Temaşahane-i
Osmanî topluluğunu yürütmektedirler.
Ahmed Midhat Efendi’nin Ç e rke z ö z ­
denleri ve Çengi oyunları Beyoğlu’nda-
ki başarılı gösterimlerinin yanısıra Ge-
dikpaşa’da oynandı. Ç engi ve Ç erkes
Ö zdenleri yüzünden Gedikpaşa Tiyat­
rosu yıktırıldı. Fasulyeciyan, Hiraniş,
Sofi, Kör Mari ve Binemeiyan Sela­
nik’ten Edirne’ye geçmişlerdir. Ahmed
Fehim’i çağrrırlar. Gedikpaşa Tiyatro-
su’nun yıkılışından sonra, 1885’te tiyat­
ro hareketli canlılığını yitirdi. Mınak^
yan, Benğliyan ile müzikli oyunlar oy­
namak üzere Kahire’ye gitmişlerdi.
1890’da Benğliyan ile Küçük İsmail bir
müzikli tiyatro topluluğu kuruyorlar.
Adı Osmanlı Opera kumpanyası’dır.
Bir de elimizde Temaşahane-i Osmanî
Kumpanyası Osmanlı Opera Kumpan­
yası başlığı altında topluluğun kadro­
sunu ve oyundağarını veren ayrıntılı bir
göstermelik bulunuyor. Mınakyan’la
Küçük İsmail’in birlikte çalıştıkları dö-.

nem üzerine elimizde bir Güzel Elen el
ilânı bulunmaktadır. Topluluğun adı
Osmanlı Tiyatrosu Osmanlı Dram ve
O pera K um panyası’dır. 1892’nin
önemli bir olayı Şahinyan’ın kurduğu
operet topluluğudur. Bu geçici girişim­
lerin yanısıra Mınakyan topluluğu ken­
di oyun dağarı ve oyuncu kadrosuyla
gösterimlerini sürdürüyordu. 1894’te
bir ara Kel H asan’ın, topluluğunu Os­
manlı Tiyatrosu olarak adlandırdığını
görüyoruz. 1895’te Kambur Mehmet ve
Mehdi Efendilerin Eğlencehane-i Os­
man! Kumpanyası’nı kurduklarını gö­
rüyoruz. Aynı yıl Samatya’da Nezaret
Efendi yönetiminde bir Gülünçhane Ti-
yatrosu’nun varlığına rastlıyoruz,
1901’de çok adına rastlanan topluluk
Şevki Efendi’nin Eğlencehane-i Osmanî
Kumpanyası’dır. 1903 ’te önemli bir
topluluk kuruluyor. Yönetıneni ve sah-
neyekoru bir Fransız olan Georges
Gonnet-LĞvy’dir. Topluluğun adı kimi
Osmanlı Komedi kumpanyası, kimi kez
Mesire (Komedi-Vodvil)’dir. Kadıköy,
Bakırköy, Üsküdar, Pangaltı vb. tiyat­
rolarda gösterimler veren tiyatronun
oyun dağarı daha çok Beyoğlu’nda
Fransız vodvilleri oynayan Fransız top­
luluklarına büyük benzerlik gösterir.
Ali Rıza Efendi’nin Komedi Kumpan­
yası Concordia tiyatrosunda temsiller
veriyordu. Bundan başka Abraham
Efendi yönetiminde bir Varyete Kum-
panyası’na rastlıyoruz.
1908’de II. Meşrutiyet’in ilânından
1923’te Cumhuriyet’in ilânına kadar
olan dönemde pek çok tiyatro toplulu­
ğu kurulmuştur. Isdibdat döneminde
çeşitli kısıtlamalar tiyatroda da kendi­
ni göstermiş, Tanzimat’ın tiyatro çalış­
malarını durdurmuştu. 1908’de göze
çarpan tiyatro topluluklarının bazıları
şunlardı: Osmanlı Komedi Kumpanya­
sı, gene Beriiyan’ın Hüseyin K^rn Bey
ve Mısır-Türk amatörler kurucusu
Ömer Sadi Bey ile kurdukları Vatan Ti­
yatrosu Kumpanyası, Ahmed Fehim’-
in de katıldığı Mürebbi-i Hissiyat Ce­
miyeti, gene Fehim’in katıldığı Millî
Osmanlı Dram Kumpanyası vb.
Meşrutiyet’in ilk yılında faaliyet gös­
teren Millî Osmanlı Tiyatrosu sanatçı­
ları arasında Afif, Muvahhid, Hakkı
Necib, Simon, Fikret, Tahir, Sukutî,
Recep, Ali, Mari vb. buluyoruz. O rta­
oyunu gönüllülerinden ressam Muazzez
ve Sahne-i Heves’i kurmuştu. 1909’da
şu toplulukları buluyoruz: Yeni Varyete
Kumpanyası, vb. Osmanlı Millî Zevk-i
Selim Kumpanyası, Tasfiye-i Ahlâk
TİYATRO
Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu
Kumpanyası vb. 1909’da toplulukların
başıboşluğu görülerek Comedie Fran-
çaise örnek alınarak ulusal bir tiyatro
kurulması düşünüldü. Müze-i Hüma­
yun müdürü Harndi Bey ile âyandan
Recaizade Ekrem’in başkanlıklarında
bir topluluk kurul<tu. l910’da şu top­
lulukları buluyoruz: Osmanlı Trajedi
Kumpanyası, Todori Efendi Kumpan­
yası, Tenvir-i Hissiyat Kumpanyası,
Darüttemsil-i Osmanî Kumpanyası,
Agopyan yönetiminde Osmanlı Şark
Dram Kumpanyası vb. 1911’de şu top­
lulukları buluyoruz: Burhanettin Bey
yönetiminde Sahne-i Milliye-i Osmani­
ye Topluluğu, Sahne-i Milliye-i Şarki­
ye Topluluğu, Sanayi-i Nefise ve
Mürebbi-i Hissiyat Kumpanyası vb. Bu
arada önemli sayılabilecek toplulukla­
ra rastlıyoruz: Sahne-i Osmaniye gibi.
Bu sırada Yeni Tiyatro Cemiyeti adlı
bir de tiyatro derneği bulunuyordu.
Burhanettin, Gavroş Tolayan ile kur­
duğu yeni topluluğa Sahne-i Tecdid adı­
nı verdi. Ahmed Fehim ve Hekimyan
Hanım Yeni Osmanlı Tiyatrosu’nda
birleştiler. Daha sonra Hekimyan çıka­
rıldı. Burhanettin Bey rejisör oldu. Bur-
hanettin Bey ve Kumpanyası ile Reşat
1617
MINAKYAN'IN YÖNETM1NDE: 1880,
Osmanlı Tiyatrosu’nun imtiyazının sona
erdiği ve tiyatronun Mınakyan ’ın
yönetimine girdiği bir yıl oldu. Bu
yıllarda tiyatro yaşamı Şehzadebaşı’na
kaydı. Mınakyan Efendi de tiyatroyu
bazen Osmanlı Tiyatrosu, bazen de
Osmanlı Dram Tiyatrosu adı aitında
yönetti. Mınakyan- ve yönetimindeki
Osmanlı Dram Kumpanyası ’nın Biçare
Minyon oyununun ilânı.
Bey’in Millî Osmanlı Tiyatrosu birleş­
tirilerek kurulan Sahne-i Milliye-i Os-
maniyye 1912’de Ahmed Fehim, Bur-
hanettin Bey’le birleşti. Millî Osmanlı
Tiyatrosu Mınakyan ve Benliyan top­
lulukları birleşerek 80 kişilik bir toplu­
luk kurdular. Kınar Hanım da bir top­
luluk kurdu. Gene 1912’de Hüsn-i
Şems-i Hürriyet Kumpanyası, Şark
Varyete Kumpanyası, İstanbul Kum­
panyası sayılabilir. 1913’te Mınakyan,
Felekyan kızkardeşlerle birleşti. Ayrı­
ca Madam Binemedyan ile Kınar Ha­
nım bir araya gelerek Yeni Osmanlı Ti-
yatrosu’nu kurdular. Benliyan ve Mı­
nakyan topluluklarının birbirinden ay­
rılması da 1912’de oluyor. 19l3’de
Muhsin Ertuğıul’un katıldığı bir top­
luluk kurulmuştur. 1914’te Şark Dram
Kumpanyası süregelmekte, Reşat Rıd­
van Sahne-i Milliye-i Osmaniyye top­
luluğunu yeniden canlandırmıştı. Os­
manlı Tiyatrosu Fehim yönetirnindedir.
Mınakyan ile Nurettin Şefkati birleşti.
Bunun yanısıra önemli bir topluluk
da Donanma Cemiyeti Heyet-i Temsi-
liyesi’ydi. Paris’ten dönen Muhsin Er-
tuğrul da bir topluluk kurdu. Bunlar­
dan başka Recep Bey’in Osmanlı İtti-
1618
E ! @ S S . E 'ı E j E l î E
- da da çeşitli topluluklar kurulduğunu
hat Dram Kumpanyası, Sahne-i Beda-
i Millî Heveskârân Heyeti, Dram-
Komedi Kumpanyası vb. sayılabilir. Bu
sayılanlar arasında en ciddi topluluk
Donanma Cemiyeti Heyet-i Temsiliye-
si’ydi. Topluluk gösterimlerini 1905’e
kadar sürdürmüştür. 1914’te tiyatroyu
bir düzene sokmak, sağlam temellere
oturtulmuş ulusal bir tiyatro kurma ça­
lışmaları sürerken, İstanbul Belediye
Başkanı Cemil (Topuzlu) Paşa, İstan­
bul’da bir konservatuvar kurulması için
ünlü Fransız tiyatro adamı Andre An-
toine’ı Türkiye’ye çağırdı. 1914’ün en
önemli olayı Darülbedayi-i Osmani’nin
TİYATRO
Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu
Temaşa Derneği Heyet-i Temsiliyesi
Mınakyan, Ahmed Fehim, Aleksan-
yan, Şahinyan, Felekyan, Aznif birleş­
tiler. Hasan Efendi Millî Dram Kum-
panyası’nı yönetti. 1918’de kurulan
topluluklardan biri de Muhsin Ertuğ-
rul’un Edebî Tiyatro Heyeti’dir. Bun­
dan sonraki yıllarda da çeşitli topluluk­
lar buluyoruz. Bunlar arasında Genç
Türk Birliği, Ertuğrul Saadettin Top­
luluğu, Ziya Bey Heyet-i Temsiliyesi
vb. sayılabilir. Darülbedayi yer yer sar­
sıntılar geçirerek gösterimlerini veriyor­
du. Darülbedayi içinde parasızlık, ba­
şıbozukluk, yönetim kuruluyla sanat­
çılar arasında geçimsizlikler sanatçıla­
rı Darülbedayi dışında bir topluluk kur­
maya itti. 15 Ağustos 1336 (2 Ağustos
1920)’da Beyazıt’ta Hizmet-i Umumi­
ye müessesesi sahibi İsmail Faik Bey
adında birinin yardımıyla Yeni Sahne
kuruldu. Topluluk gösterimlerini haf­
tanın belirli günlerinde Tepebaşı Tiyat­
rosuyla, Şehzadebaşı’nda Yeni Ferah
Tiyatrosu’nda veriyordu. Ancak Hiz­
met-i Umumiye Müessesesi tiyatro dı­
şında ticarî işlere girişmişti, bu işlerden
iflâs edince Yeni Sahne de dağıld’.
Açıkta kalan oylıncuların kimi yeniden
DİĞER TOPLULUKLAR: Darülbedayi’ye döndüler. 1922’nin ilk
Tiyatro imtiyaz tekelinin aylarında Darülbedayi’de sanatçılar yö­
Güllü Agop’a verilmesinden netim ve edebî kurulla tiyatronun yü­
sonra ona rakip olan rümeyeceğini anlamışlar, kendileri bir
tiyatroların başında Tuluat topluluk kurmak istiyorlardı. Muhsin
Tiyatroları gelir. Hamdi
Efendi’nin yönettiği Ertuğrul Avrupa’dan dönmüştü. 6
Aksaray’daki tiyatronun Temmuz 1337/1921’de Türk Tiyatro­
yanısıra yine Hamdi Efendi su kuruldu. Türk Tiyatrosu, Yeni Sah-
yönetiminde Hayalhane-i ne’den değişik olarak kendi yağıyla
Osmani topluluğu gibi kavrulan bir tiyatroydu. Türk Tiyatro-
kuruluşlar o yıllarda adını su’na paralel olarak aynı yıllarda Da-
duyuran topluluklar oldu. rülbedayi’den çıkarılan kimi sanatçılar
Hayalhane-i Osmanî Yeni Tiyatro Temsil Heyeti adında bir
topluluğunun “Gayyur topluluk kurdular. Bu dönemde operet
Çoban yahut 24 saat
Bîhuş” oyununa dair ilanı. toplulukları da kuruldu. 1922 yılların­
görüyoruz. Bunlardan biri de Osmanlı
kurulmuş olmasıdır. Ancak bir okul Yeni Şafak Heyet-i Temsiliyesi’dir.
olarak kurulmuş olan bu kurumun gös­ 1923’te de Kornik-i Şehir Fahri Bey İs­
terimleri için 1915-1916yıllannı bekle­ tanbul Temaşa Heyeti Temsil Heyeti,
mek gerekecektir. Nitekim Darülbeda- İstanbul Temaşa Heyeti gibi topluluk­
yi-i Osmanî 13 Ocak 1915’te Tatbikat lara rastlamyor. Bu arada daha sonra
Salonu’nda ilk gösterimini vermiştir. Millî Sahne adını alarak Cumhuriyet’-
1915’te Burhaneddin Bey topluluğu in ilk yıllarında önemli topluluklardan
Nurettin Şefkatî, Muvahhit, Kınar, Ah- biri olan Sadi Fikret ve Arkadaşları adlı
med Fehim, Zabel ile birleşti. 1915’te topluluk, İzmir’den sonra çeşitli yerle­
ayrıca Yeni Komedi Sahnesi, Osmanlı ri dolaştıktan sonra Cumhuriyet’in ilâ­
Dram ve Komedi Kumpanyaları’m say­ nından az önce Eylül 1923’te Ankara’­
mak gerekir. 1916’da en önemli olay ya gitmiş, Türk Ocağı’nda gösterimler
Darülbedayi-i Osmanî’nin Ç ü rü k Te­ vermişti, bu gösterimlerin sonuncusu
m e l ile gösterimlerine başlamasıdır. Kâ­ İsmet İnönü koruyuculuğundaydı. Bu
mil Bey’in katılmasıyla kurulan Türk arada müzikli oyunlar, operetler oyna-
 1619
TİYATRO
Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu

'tj/ u'-: S. •
•M ^ t f 'J • . J -

"JJı; ^
• • .,.v i j , . —^ ..t;r
— 'M t l , — J i

r + -
( » » • { I > " . ! w

t.& Jt' V »

II. MEŞRUTİYET VE DARÜLBEDA Yİ: II. Meşrutiyetle birlikte başta Milli Osmanlı Tiyatrosu olmak üzere Sahne-i Heves,
Osmanlı Trajedi Kumpanyası, Osmanlı Şark Dram Tiyatrosu gibi birçok topluluk kuruldu. Bu arada bazı ünlü oyuncular da kendi
adlarına topluluklar kurdular. Donanma Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi gibi kuruluşlar da yine o dönemin sayısız topluluklarındı. Ama
bunların içinde en önemlisi 1914‘te kurulan Darülbedayi-i Osmani’dir. Önce bir okul olarak kurulan bu tiyatronun gösterimleri ise
1915‘te başlayacaktı. Donanma Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi ilanı (solda) ve Darülbedayi’nin açılışına ilişkin ilan (sağda).

yan toplulukları da unutmayalım. Kü­
çük Benliyan’ın (Arşak Hacaduryan)
kurduğu Milli Osmanlı Opera Kumpan­
yası çeşitli adlar altında veya çeşitli top­
luluklarla birleşerek bu dönemin başın­
dan sonuna kadar çalışmalarını sürdür­
müştür. İkinci önemli topluluk İstan­
bul Operet Heyeti’dir. Bunu izleyen da­
ha başka topluluklara da rastlanıyor:
Hale Opereti, Jale Opereti vb.
T iy a tr o B in a la rı
İzmir’de 1830’da bir tiyatronun ol­
duğunu biliyoruz. İstanbul ve İstan­
bul’un Beyoğlu yakasında gerek eski­
likleri, gerek süreklilikleri bakımından
iki önemli tiyatro vardır: Fransız Tiyat­
rosu ile Naum Tiyatrosu. Naum Tiyat-
rosu’nun 1840’ta kurulduğunu biliyo­
ruz; ancak Fransız Tiyatrosu üzerine
kesin bir bilgimiz yok. Fransız tiyatro­
su daha çok yabancı özellikle Fransız
dramatik ve lirik topluluklarının gös­
terim verdiği bir tiyatro olınakla birlikte
burayı geçici olarak Türk toplulukları
da kullanıyordu. Naum Tiyatrosu’nda
Bosco adında ünlü bir İtalyan gözbağ-
cısı Galatasaray’ın tam karşısında gös­
terimler vermek üzere bir tiyatro için bir
ferman almıştı. Bosco’dan sonra tiyat­
ronun yönetimini ele alan Naum ’un ti­
yatrosu 1847’de yanmış, Naum eski
tahta bina yerine yeni bir bina yaptır­
mıştır. Tiyatroda her yıl bir tiyatro sü-
reıni boyunca dışardan İtalyan lirik
topluluklarınca opera gösterimleri ve­
riliyor, bunun yanısıra dramatik, bale
ve gözbağcılık gibi gösteriler geçici ola­
rak yer alıyordu. Naum saraydan çok
yardım ve destek görmüş, kurduğu ti­
yatro bir çeşit İmparatorluk Tiyatrosu
olmuştur. Naum Tiyatrosu 1870 Hazi-
ranı’nda bütün Beyoğlu’nu yerle bir
eden korkunç yangında yokoldu. Be-
yoğlu’nun önemli tiyatrolarından biri­
si de Fransız Tiyatrosu karşısında bu­
gün Saint-Antoine kilisesinin bulundu­
ğu yerdeydi. Adı Concordia’ydı. 1896’-
da Concordia yıktırıldı, yerine bugün­
kü St.Antoine kilisesi yaptırıldı. Beyoğ:
lu’nda önemli olan iki tiyatro da Tepe-
başı’ndaydı. Bunlar, yakın yıllara ka­
dar ayakta durmuştu. Biri İstanbul Şe­
hir Tiyatrosu’nun Dram Bölümü ola­
rak kullanılan ve tamamen yanan tiyat­
ro, öteki de Komedi Bölümü olarak
kullanılıp sonradan yıktırılan tiyatro-
1620
TİYATRO
Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu

dur. Beyoğlu’nda Concordia ve Tepe-

başı yazlık tiyatrolarından başka iki
yazlık tiyatro daha vardı. Bunlardan bi­
ri Tünel’de Tekke’deki yazlık tiyatro,
öteki Taksim Talimhane’deki Croissant
Tiyatrosu. Yakın yıllara kadar Odeon •
Tiyatrosu veya Eclair Sineması adıyla
bilinen, bugün de Lüks Sineması adıy­
la ayakta duran tiyatrosudur.
Halep Çarsısı’ndaki tiyatroya gelin­
ce bu geçidin sonundaki yerde Sirk Ti­
yatrosu vardı. Günümüzde Ses Tiyat­
rosu ve Dormen Tiyatrosu olarak ad­
landırılan bu tiyatro daha önce Fran­
sız Tiyatrosu, ondan önce de Varyete
Tiyatrosu adını taşıyordu. Önemli bir
tiyatro merkezi de Galata’daydı. Gala-
ta’daki oyun yerlerinin çoğu salaş de­
nebilecek yapılardı. Bunlardan çoğu ,
baloz adı verilen şarkılı, danslı eğlence
yerleriydi. Örneğin Apolo, Amerikan
Alkazarı, Avrupa Tiyatrosu vb.
İstanbul yakasına geçersek, burada
en önemli tiyatro Gedikpaşa Tiyatro­
sudur. Gedikpaşa’da önce sirk binası
olarak kurulan Gedikpaşa Tiyatrosu
Türkiye’ye çok sık gelmiş olan Souilli-
er cambazhanesi için kurulmuştu.
1886’da burayı alan Razi adında biri,
pandomima, bale, operaparçaları gös­
teriyordu. Gedikpaşa Tiyatrosu’nun
adı Osmanlı Tiyatrosu oluyor ve sonra
da Güllü Agop’un Osmanlı Tiyatrosu’-
na geçiyor. Güllü Agop yönetimindeki
Gedikpaşa’da da düzeltiınler, onarım-
lar yapılmıştır. Tiyatro binası dışardan
ahşaptı, üç katlı locası vardı. Yerde sı­
ra sıra kanepeler, koltuklar bulunuyor­
du. Gedikpaşa Tiyatrosu’nun sona erişi
ise 1884’te olmuştur. Ahmed Midhat
Efendi’nin bu tiyatroda oynanan Ç e n ­
g i ve Ç erkez ö z d e n le r i saraya jurnal
edilmiş ve yerleşmiş bir kanıya göre ti­
yatro bir gecede yıktırılmıştır. İstanbul
yakasında Aksaray’da, Harndi Efendi’­
nin 300 kişilik tiyatrosu, Beyazıt’ta Mi-
safirhane’de Çuhacıyan’ın 800 kişilik ti­ OYUNCULARIN KURDUĞU TİYATROLAR: ll. Meşrutiyet döneminde birçok ünlü
yatrosu, Şehzadebaşı, Vezneciler’de ço­ oyuncu da kendi adına grup kurdu. Burhanettin Bey (Tepsi), Ahmed Fehim, Reşad
ğu kıraathaneden bozma çeşitli tiyatro­ Bey, Muhsin Ertuğrul, Mınakyan, Şefkati, Kâmil Bey gibi isimler zaman zaman
lar ve Sultanahmet’in 1880’de kurulan ayrılarak, kimi zaman da biraraya gelerek, değişik isimler altında çeşitli tiyatro
açık hava tiyatrosu vardı. toplulukları oluşturdu. Bunların bir bölümü Cumhuriyet döneminde ünlenen
oyuncuların adıyla kurulmuştu. Burhanettin Bey Neron rolünde ve A hmed Fehim
Üsküdar’daki Aziziye Tiyatrosu İs­ (karşı sayfada).
tanbul’un eski tiyatrolarındandır. Ka­
dıköy ve Üsküdar yakasında bu dönem­
de çeşitli tiyatrolar vardı: Üsküdar Bul­ ları görelim. co ve Palais de Cristal adında iki de
gurlu Libade caddesindeki tiyatro, Ka­ İzmir İstanbul’dan sonra ikinci mer­ Cafe-concert bulunmaktadır. Ayrıca
dıköy Söğütlüçeşme caddesinde Zam- kezdi. İzmir, l830’da bir tiyatro kur­ Rumların girişimiyle yapılan Eksariste-
boğlu Tiyatrosu, Üsküdar Bağlarbaşı du. Bundan sonra, 1841’de Euteperne ron Tiyatrosu, Nea Skene ve Sporting
Çiftlik Gazinosu Tıyatrosu vb. İstan­ adlı küçük bir tiyatro kuruldu. İzmir’­ Kulüp tiyatroları çeşitli tarihlerde ya­
bul’daki tiyatrolar üzerine bu toplu ba­ de başka tiyatrolar da vardı, örneğin pılmıştı. Tanzimat’ın iki seçkin aydın
kıştan sonra İstanbul dışındaki tiyatro­ Elhamra gibi. Bunlardan başka Mona- yöneticisi Ahmed Vefik Paşa’yla Ziya

"yolundaki tiyatro, Halep Çarşısı Şevk-i
Paşa’nın Bursa’yla Adana’da kurduk­
ları tiyatrolar üzerine ne yazık ki bilgi­
miz çok azdır. İzmir, Bursa ve Adana
dışında başka yerlerde de tiyatrolara
rastlanmaktadır. Taşrayı gösterimler
vererek taramış, tiyatrosu olmayan yer­
lere tiyatro yapnuş, onları onarnuş olan
Ahmed Fehim, anılarında kısa kısa da
olsa o yerler üzerine bilgi verir. Bu bil­
gilere göre, Edirne’de gösterimler bahçe
ortasında Eski Mahkeme adı verilen es­
ki bir mahkeme konağında, Kırkkilise’-
deki (Kırklareli) gösterimler ise bir Rum
okulunun salonlarında, Trabzon’da Ali
Bey’in valiliği sırasında gösterimler
Meydan-ı Şarkî’de yazlık tiyatroda vb.
verilmiştir.
Saray tiyatrolarına gelince, özellikle
Çırağan Sarayı ve Dolmabahçe Sarayı’-
ndaki geçici tiyatroların en önemlileri
Abdülmecid’in Dolmabahçe Sarayı için
yaptırdığı tiyatro ile II. Abdülhamid’-
in Yıldız Sarayı’ndaki tiyatrolarıdır.
1910’da Taksim’de Reşadiye Tiyatro-
su’nda daha çok Pathe sinemasının
gösterileri oluyordu. Bu dönemde sine­
manın gelişmesi sonucu pek çok sine­
ma açılmıştı. Bu arada geçen yüzyılda
Eski Fransız Tiyatrosu, St.Antoine Ki-
lisesi’nin karşısında İstiklâl Caddesi 320
numaradaydı. 1920 Kasınu’nda gene
aynı yerde Elhamra adıyla bir müzik-
ho] açılmış, daha sonra Elhamra sine­
ması diy"' bilinen bu tiyatroda bugün de
tiyatro oynanmaktadır.
Bu sayılanlardan başka bu dönemde
şu tiyatroları sayabiliriz: Paşabahçe
Sultaniye çayırındaki tiyatro, Vezneci­
TİYATRO
Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu
ler’de Meşrutiyet Tiyatrosu, Şehzade-
başı Kâgir Tiyatro, Bağlarbaşı Posta
Hürriyet Tiyatrosu, Nefise Mektebi Ti­
yatrosu vb. Abdülhamid’in Yıldız Sa­
rayı’ndaki tiyatrosu da Meşrutiyet’in
ilk yıllarında halka açılnuş, burada
özellikle Burhanettin Bey topluluğu
gösterimler vermiştir.
T iy a tr o Y ö n e tim i - S a h n e
D üzeni
Tiyatro yapmak, açmak ve işletmek
Sultan’ın bir fermanıyla oluyordu. Ti­
yatro açıldıktan sonra da burada belirli
türde ve belirli dilde gösterim vermek
için bir tekel imtiyazı sağlandığı oluyor­
du. Başta padişah olmak üzere saray ve
hükümet çevreleri tiyatronun ilerleme,
Batılılaşmada önemli bir etken olduğu
görünüşünü içtenlikle benirnsernişlerdi.
Tiyatrolara ödenekler verme, ayrıca yü­
reklendirme, isteklendirmenin yanısıra,
dönemin başlarında bir Ulusal Tiyatro
kurulması fikri vardı. Bu fikrin girişim­
cisi Ali Paşa’ydı. Kamu kesimiyle tiyat­
roların ilişkisi üzerine özellikle bu dö­
nem için çok önemli bir konu da san­
sür veya sıkıdenetimdir. Dönemin ilk
yarısında sıkıdenetim vardı, ancak bu­
nun, isdibdat dönemine girildiğinde,
yapılan bütün olumlu işlerin üzerinden
silgi çekercesine yıkıcı etkisi olmuştur.
Sıkıdenetim tiyatroları bile yıktırabili-
yordu. Sıkıdenetimce bir oyunun adı bi­
le bu oyunu sakıncalı kılmaya yetiyor­
du. Tehlikeli çağrışımlar yaptığı için
birtakım sözcükler bile yasak edilmiş­
ti: Yıldız, Kıbrıs, dinamit, kırat, hür­
riyet, grev vb. Sıkıdenetimin etkisi yerli
tiyatrocular üzerinde olduğu kadar ya­
bancı sanatçı ve topluluklar üzerinde de
görülüyordu. Sıkıdenetim yönetimi ve
yetkisi çeşitli bakanlıklar arasında el de­
ğiştirmiştir. Sıkıdenetim işlemlerinde
bir tiyatro oyunu ya yasaklanır, ya ko­
şullara bağlı olarak oynanmasına veya
basılmasına izin verilir, ya da oynan­
mış, basılmış bir eserde sonradan gö­
rülen sakıncalar veya gözden kaçma ne­
deniyle hemen kovuşturma yapılması
için Zaptiye, veya Bâbıâli’ye jurnal edi­
lirdi. Sıkıdenetim ve baskı altında tiyat­
ro yaşamı üzerine pek çok tuhaf olay­
lara rastlanmaktadır. Bir oyunda Ah-
med Fehim kadının gözlerinin “ yıldız”
gibi parladığını söylediği için jurnal
edilmiş, Çaprast Üsküdar’da bir dans
okulu açmış, ayak oyunları için izin is­
temiş, sıkıdenetimci bu oyun için ona­
1621
yı olup olmadığını sormuş, Çaprast da
sıkıdenetimciye dans etmek zorunda
kalınca, görevli de bunu alay sanmış.'
Gerçi bu dönemde birkaç oyun yazıl­
dı, ancak bunlar Türkiye dışında basıl­
dı. Bu oyunlar Fikripaşazade Ömer
Lütfi’nin (Lutfi Fikri) Kahire’de bası­
lan E rke kler A ra sın d a adlı töre komed­
yasıyla gene aynı yazarın Ş im d ik i İzd i­
vaçlar adlı evcil dramı, Silistreli Mus­
tafa Harndi’nin A f ile M a h k û m y a h u t
Ş e r e f K u rb a n la rı'd ır.
Bu dönernin sahne düzeni üzerine bil­
gilerimiz pek azdır. Yabancı tiyatro
topluluklarının gösterimleri sahne dü­
zeni ve tekniği üzerinde yerli topluluk­
lara yol gösterici oluyordu. Ayrıca bu
toplulukların sahneyekor ve teknik
adamları Türkiye’de kalıyorlar, yerli
topluluklar için çalışıyorlardı. Noci,
Asti, George Gonnet-l£vy gibi sahneye-
korlar, Fornani, Merlo gibi dekorcular
yerli topluluklara çok yardımcı olmuş­
lardı. '
Güllü Agop’un göstermeliklerinde
sahneyekorluk manzara nezaretiyle
karşılanıyordu. Dekorcu için ise man­
zara müzeyyini kullanılıyordu. Hemen
her tiyatronun demirbaş dekorları var­
dı. Gelen topluluk bu dekorları oyuna
uygun bir biçimde kullanırdı. Ahmed
Fehim, Gedikpaşa’da sahnenin sofita-
sına çekilmiş böyle 95 perde olduğunu,
bunların mağara, salon, divanhane, ha­
pishane, kilise, yoksul oda, deniz, or­
man vs. olduğunu belirtir. Bunları ço­
ğunlukla Naum’un dekorcusu Merlo
yapmıştı.
Meşrutiyet’te tiyatro yönetimi ve sah­
ne düzeni de her bakımdan ilkel, çağın
koşullarına uygun olarak bozuktu. Ti­
yatro tuplulukları bir iki gösterim için
bir araya geliyor, sonra dağılıyorlardı.
İyi sanatçıların az oluşu, bunların da
çeşitli topluluklara dağılmasıyla ortaya
dermeçatma topluluklar çıknuştır. Ça­
ğın çeşitli güçlükleri, koşulları ve baş­
kaca nedenlerle tiyatro tupluluklarının
çoğu amatör niteliğindeydi. Çoğu ka­
mu yararına gösterim veriyor, halk,
toplulukların bu yararlı hizmetlerine
saygı duymakla birlikte tiyatro sanatı­
nın gelişmesi ve tiyatronun profesyonel
bir nitelik kazanması böyle engellenmiş
oluyordu.
Eleştirmen ve tiyatro tarihçisi Selim
Nüzhet (Gerçek) temaşa vergisi,Dârü-
laceze, Düyun-ı Umumiye ödentisiyle
gelirlerinin Ofo25’ini almanın altın yu­
murta yumurtlayan tavugu kesmek ola­
cağını belirtiyor. Kamu ödenekli bir ti­
1622
yatro olan Darülbedayi’den bile kazanç
vergi istenmişti. Yönetim sistemi bakı­
mından Fransa, özellikle ComĞdie
Française örnek alınmıştı. Nitekim
1909’da kurulması düşünülen Millî Ti­
yatronun da ComĞdie Française örgü­
tüne uygun olmasına çalışılmıştı.
Oyun seçimi ve tiyatro yönetiminin
yazarlarla ilişkisine gelince, bu da pek
düzenli değildi. Edebi Heyet adı altın­
da birçok tiyatronun bir okuma kuru­
lu bulunuyordu. Topluluklar daha çok
önemli yazar ve fikir adamlarım bu ku­
rula toplayıp bunların adlarım duyura­
rak daha çok tiyatro için bir saygınlık
sağlamak, yazarlar da böylece adlarını
işittirmek ve kendi oyunlarını oynatabil­
mek olanaklarını kazanıyordu. Darül-
bedayi’nin bir önemli sıkıntısı da ken­
di tiyatro binası olmamasıydı. Nitekim
1919 yılı da bu sıkıntının çekildiği yıl­
lardan birisidir.
Tepebaşı Tiyatrosu dokuz yıl için bir
yabancının işletmesine bırakılmış, Kâ-
ni Bey’in başarısıyla Ramazan ve kimi
günlerde Darülbedayi’ye verilmiştir.
Oysa 1919’da tiyatro başka kumpanya­
lara kiralanmış, Beyoğlu’nda Skating,
Odeon, Varyete tiyatroları çeşitli Rum,
Ermeni, Fransız topluluklarına kiralan­
dığı için Darülbedayi için Şehzadeba-
şı’na geçmek zorunluluğu doğmuştur.
Tanzimat ve Meşrutiyetle Tiyatro Yazarlığt
Tanzimat dönemi oyun yazarlarının
başında ilk Türk oyununu yazan İbra­
him Şinasi (1826-1871 ) gelmektedir,
Gazeteci, şair, denemeci İbrahim Şi-
nasi'nin tek oyunu daha önce Dolma-
bahçe Saray Tiyatrosu 'nda oynanmak
üzere ısmarlanmış Şair Evlenmesidir.
İbrahim Şinasi, ilk Türk tiyatro eseri­
ni verdiyse, bu döneme güçlü kişiliğiy­
le her bakımdan damgasını vuran Na-
(1840-1888) de çağında
cıöır açan Vatan vahut Sijistre, Zaval­
lı Çocuk, AkifBey, Gülnihal, Celılled-
din Harzemşah ve Kara Belâ oyunla­
rını yazmıştır: Bu eserler öteki yazar­
ları bunlara öykünerek oyun yazma­
ya isteklendirdiği gibi, Namık Kemal
bunlardan başka. tiyatro üzerine yaz­
dığı yazılar ve Celâl Mukaddimesi yle
tiyatro konusunda görüşlerini belirt­
miş, yazarlarla mektuplaşmalarında
onlara yol göstermiş, onların eserle­
rini eleştirerek, düzelterek çağında
TİYATRO
Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu
Tiyatro çalışmaları İstanbul’da toplaş-
mıştı. Ancak zaman zaman tiyatrola­
rın çeşitli nedenlerle İstanbul dışına çık­
tığını görüyoruz. Meşrutiyet’in ilâmnın
ilk aylarında Ahmed Fehim topluluğu
Selânik, Üsküp, Manastır gibi yerler­
de dolaşıp gösterimler vermişti. Bu tur­
nelerin en önemlisi olarak 1923’te Da-
rülbedayi sanatçılarının İzmir’e gidiş­
leri, İzmir’de Atatürk’ün önünde oyna­
maları, bu arada Şâdi Fikret’in de “ Şâ-
di Bey’in Riyaseti Altındaki Darülbe-
dayi Grubu” başlıklı ayrı bir toplulukla
Anadolu’nun çeşitli yerlerini dolaşma­
sı, Cumhuriyet’in ilânından az önce
Ankara’da gösterimler verişini göstere­
biliriz. Nitekim bu topluluk daha son­
ra Cumhuriyet’in ilk yıllarında önemli
çalışmaları görülen Milli Sahne’nin te­
melidir.
Sahneye koyanın adı kimi tiyatrolar­
da görülmekle birlikte görevinin tam
anlaşıldığı söylenemez. Zaten bu çağın
koşullarıyla sürekli tiyatroların kalıcı
etkinlik görülmediği gibi, bir gösteri
üzerinde yeterince durmaya, prova yap­
maya da vakitleri yoktu. Öyle ki, oyun­
cularda ilgili bölümde de belirtildiği gi­
bi, değil prova yapmak, rollerini ezber­
lememiş oyunculara sık sık rastlanıyor­
du.
Dekor, giysi, ışık, donatım gibi sah­
METİN AND
Feraizcizade Mchmed Şakir.
ne düzeninin önemli ögelerine gelince,
bunların da parasızlık, bilgisizlik ve ça­
ğın çeşitli koşulları yüzünden yerine ge-
tirilemediği anlaşılıyor. Yeni bir dekor
yapılması, hele bu dekor bir kapalı oda
dekoru (decorfermĞ) olursa sanki
önemli bir olay gibi duyuruluyordu. Bu
çağın gösterimlerini gösteren fotoğraf­
ların hiç denecek kadar az olması yü­
zünden dekorlar üzerine bir fikir edi­
nemiyoruz. El ilânlarında, eleştirmeler­
de de temsilin sahne düzeni, dekorları,
giysileri, bunları kimlerin yaptığı üze­
rine pek bilgi bulamıyoruz. Kimi tiyat­
ro toplulukları bunlara önem verecek­
lerini duyuruyorlardı. Sehne-i Milliye-i
Osmani topluluğu 1911 ’de Raif (Ogan)
Bey’in B iza n s'ın S u k u tu y a h u t F atih
S u lta n M e h m e t adlı 5 perdelik bir oyu­
nunu sahneye koyacağı zaman dekor­
ların Milano’da Maison Rovasvalli’ye,
giysilerin de bir yabancıya yaptırıldığı­
nı duyurmaktadır. Yabancıların çeşitli
gösterimlerde sahne düzeninde görev
aldıklarım biliyoruz. Nitekim Mme. Bi-
nemeciyan topluluğunda dekorları Er-
tuğrul Muhsin ve Behzat (Butak) yap­
mış olmakla birlikte, bunun dışındaki
işleri yabancılar üzerine almışlardır.
Bunun gibi Darülbedayi’de Ç ü r ü k Te­
m e l ile H isse-i Şayia dekorlarını Ber-
nard Rosenthal yapmıştı. D
"yazarlar yazarı" gibisinden çok
önemli bir yer almıştır.
Bu dönemin bir başka tiyatro yaza­
rı Ahmed Midhat'dır (1844-1912). Ça­
ğında birçok oyun sahnelemiştir: Ey-
va h. Açık Baş, Ahz-ı Ştir yahut Avru­
pa 'mn Eski Medeniyeti, Hükm-i Dil,
Çengi yahut Daniş Çelebi, Fürs-i Ka­
dimde Bir Facia yahut Siyavuş, Çer-
kes Özdenleri, Zeybeklerden başka
şu oyunları yazdığı ileri sürülmüştür:
Çavuş, Kürt Kızı, Ziba, Arnavutlar, in­
tikam, Yürek Pazarlığı, Zuhur-i Osma-
niyan ve romanlarından uyarlama Kaf­
kas ve Merdut Kız. Tiyatro üzerine ya­
zılar yazmış, Türkçeye çevirdiği ro­
manlar oyunlaştırıldığı gibi, tiyatro
eseri de çevirmiştir.
JSemseddin Sami'nin (1850-1904)
üçu de yaymTanmış^ve oynanmış üç
başarılı oyunu vardır: Besa yahut Ah­
de Vefa, Gılve, Seydi Yahya. Ayrıca
Dumanoir ve Dennery'nin Le vieux

Tanzimat ve M eşrutiyet’te Tiyatro Yazarlığı
Caporal'ini ihtiyar Onbaşı Ckimi kez
Mûsin Onbaşı adıyla oynanmıştır)
adıyla çevirmiştir.
. Recaizade Mahmud Ekrem (1847­
1913) dört oyun yazmıştır: Afife An-
jelik, Atala yahut Amerika Vahşileri,
Vuslat yahut Süreksiz Sevinç, Çok Bi­
len Çok Yanıltr.
Ebuzziva Tevfik (1849-1913), biri
Victor Hugo'nun Ange/o'sundan uyar­
lama Habibe yahut Semahat-i Aşk,
öteki Ecel-i Kaza olmak üzere iki oyun
yazmıştır.
_Şamipaşazade Sezai'nin (1858­
1936) biri basılmamış (Bir Düşmüş
Kadın), öteki yayınlanmış (Şir) iki oyu­
nu vardır.
.Muaüjm Naci_(1852-1887) bir tek
oyun'yazmışilr:Hazım Bey yahut He­
der. 1891 'de yayınlanmış bu eserden
tek bir sayı bile kalmamış, Meşrutiyet'-
te Heder adıyla yeniden yayınlanmış­
tır. Muallim Naci ayrıca, Ahmed Mid-
hat'ın Çengi adlı müzikli oyununun
şarkılarının sözlerini yazmıştır.
Hiçbir döneme sığmayan Abdülhak
Hamid (1852-1937) hem Tanzimat,
hem Meşrutiyet. hem de Cumhuriyet'-
te eser vermiştir. Bu dönemde yayım­
lanmış veya yazılmış eserleri arasın­
da şunları sayabili riz: içli Kız, Macera-
yi Aşk, Sabr û Sebat, Duhter-i Hindu.
Nazife, Eşber, Tank yahut Endülüs
Fethi, ibn-i Musa yahut Zatü l-Cemal,
Finten, Zeyneb yahut Tecrübe-i Ka­
der, Sardanapal, Liberte. Ali Bey'in
(1 844-1899) Misafiri istiskal, Geveze
Berber adlı komedyaları, Letâfet adlı
müzikli oyunundan başka: Maliâre'in
Les Fourberies de Scapin'inden uyar­
ladığı Awar Hamza, George Dandin'-
den uyarlama Tosun Ağa, Edmond
Musahibzade Celâl.
TİYATRO
Gondinet'in Gavaut, Minad ve Şüre­
kâsı çevirisi, Eugene Grangâ ile Vic­
tor Bemard'ın Madame est couchâe
adlı komedyasından uyarladığı Koka­
na Ysttıyor (ya da Madame Uykuda) ve
bir de gene bir yabancı oyundan uyar­
landığını sandığımız Çıngırak adlı gül­
dürüsü vardır.
Bu dönemin verimli ve çoğu kez bir­
likte çalışan yazarları Manastırlı Meh­
met Rıfat (1851 -1907) ile Hasan Bed­
rettin Paşa'dır (1850-1911 ). Birlikte
Temaşa adında, içinde telif ve çeviri
20 kadar oyun bulunan bir dizi yayın­
lamışlardır. Mehmet Rıfat'ın kendi ba­
şına yazdığı eserler şunlardır: Bir
Günlük ikbal, Ahmet Yetim yahut
Netice-i Sadakat. Delile yahut Kanlı in­
tikamı, Ebülfeda, Ebal'ulâ yahut Mü­
rüvvet, Fakire yahut Mükâfat'ı iffet,
Kölemenler, Nedamet, müzikli oyun­
lardan Fortunio, Orpâe, Grioflâ-Griof-
la, Emin Eşref ile Mehmet Rıfat'ın
Michel-Jean Sedaine'den çevirdikle­
ri Kan intikamı, Michel Carrâ ve A.
Lvfe'nin Lall Roukh'undan çevirdikleri
Lâleruh, Joan François Ducis'den çe­
virdikleri Othello, Alexandre Dumas -
nın La Denscience’ından çevirdikleri
Vicdan, Emile de Ginardin'in Clâpo-
ratre'ından çevirdikleri Kleopatra,
Schiller'in Hud'a ve Aşk (ayrıca Ge-
dikpaşa Tiyatrosu’nda aynanmış olan
Schiller'in Haydutlar'ının da onların
çevirisi olduğunu sanıyoruz); Hakkı
Tarık Us Kitaplığı'nda bir yazması bu­
lunan Serencamlı Vasiyet yahut Defi­
ne de onların çevirisidir. Bu arada Ge-
dikpaşa Tiyatrosu'nda aynanmış olan
Feth-i Celil-i Konstantiniyye'nin de
Mehmet Rıfat'ın eseri olduğu sanıl­
maktadır.
İ.A.Nuri Sekizinci.
1623
Bu dönemin en önemli kişilerinden
biri Ahmed Vefik Paşa'dır C1823-
189):Tiyatro eserlerinin hepsi çevi­
ri ve uyarlama olmakla birlikte Maliâ-
re uyarlamalarında gösterdiği başarı
ile sanki bunları yeniden yazmışçası­
na özgün olabilmiştir. Maliâreçeviri ve
uyarlamalarından 16'sı elimizdedir.
Bunlar sırayla Savruk, infiâl-i Aşk, Du­
du Kuşları (daha önceki adı Ziynet Fu-
ruşlar), Kocalar Mektebi, Kadınlar
Mektebi, Zor Nikâh, Tartüf, Den Civa­
nı, Tabib-i Aşk, Adamcıl, Zoraki Tabib,
Yorgaki Dandini, Azarya, Dekbazlık,
Okumuş Kadınlar, Meraki (Hayali
Hasta), ayrıca Aşk-ı Musawer, Pırpı­
rı Kibar (bu oyunun bir adı da1<öylü
Kibar'dır). Ahmed Fehim anılarında
Bursa'da 34 Maliâre çeviri ve uyarla­
masının oynandığını, bir kaynak ise
bunlardan 19'unun basıldığını belirt­
mektedir. Ahmed Vefik Paşa'nın Lam-
bert Thiboust ile E.Lehmann'ın Le Tu-
eur de lions adlı eserinden çevirdiği
Arslan Avctlan yahut Hak Yerini Bu­
lur da basılmıştır. Victor Hugo'nun
Heman/'sini çevirmiştir. Ahmed Fe-
him'in bildirdiğine göre, Ahmed Vefik
Paşa, Alman veliahtı Wilhelm'in Bur-
sa'ya gelmesi üzerine Schiller'in Hay-
duf/ar'ını manzum olarak çevirmiş ve
bu çeviri Bursa'da oynanmıştır. Ayrı­
ca Oyuncuya Bir Oyun gibi kısa de­
nemeleri de olduğunu belirtiyor. Ah­
med Fehim'e dayanarak bunların Fa-
sulveciyan ın sandığıyla yok olduğu­
nu öğreniyoruz. Ayrıca bir de Shakes-
peare çevirisi olduğu ileri sürülmüs-
tür.
Ahmed Vefik Paşa'dan söz açınca
ister istemez bu dönemin en önemli
oyun yazarı Sursalı Feraizcizade Meh-
Abdülhak Hamid.
1624
Tanzimat ve M eşrutiyette Tiyatro Yazarlığı
med Şakir'den (1853-1911) söz aç­
mak gerekir. Ferazcizade Mehmeıd
Şakir, Ahmed Vefik Paşa yanında ye­
tişmiş, Moliâre'i tanımış ve Moliâre et­
kisiyle, özgün yaratı olarak 6 komed­
ya yazmış ve bunları kendi basımevin-
de yayımlamıştır: Teehûl yahut ilk
Gözağnsı, inatçı yahut Çöpçatan, Ev-
hami, icab-ı Gurur yahut lnkiltib-ı Mu­
habbet, K1rk Yalan Köse ve bunun ar­
kası, Yalan Tükendi.
ilk tragedya denemelerini yapan Ali
Haydar Bey'in (1836-1914) üç eseri
yayınlanmış, ikisi Gedikpaşa Tiyatro­
su n d a oynanmıştır: Sergûzeşt-i Per-
viz, ikinci Ersas ve Rüya Oyunu. Bil­
gi verilmeden, kaynak gösterilmeden
yazarın iki eseri daha olduğu ileri sü­
rülmüştür: Gonce-i Çin yahut BirAğ-
lamamn Bir Gülmesi ve Hekimlerin
Hareketi yahut Tiyatro içinde Tiyatro.
Huşenk adında bir tragedya dene­
mesinde bulunan ibnürreşad Ali Fer-
ruh (1865-1904), manzum olan Bah­
tiyar yahutSon Gürlüğü ile Tesir-i Aşk
yahut Zahmetsiz Ölüm adlı oyunların
yazarı Mustafa Hilmi (1840-1880),
Osmanlı Tiyatrosu Tiyatro Komitesi
üyesi Mustafa Nuri Bey (1844-1906),
Zamane Şıklan ve Biçare adlı oyunları
yazmıştır. Bu dönemin en önemli ya­
zarlarından biri olan Hüseyin Nâzım
Paşa'nın (1854-1927) oyunları oy­
nanmış olmakla birlikte ne yazık ki,
bunların hiçbiri günümüze ulaşmamış­
tır. lbnülemin Mahmud Kemal lnal, ya­
zarın üçtiyatro oyunu olduğunu bildi­
riyor, adlarını Aleksinaç, Sohum ve
Hicret olarak veriyor. Bunlardan ilk iki­
si Osmanlı Tiyatrosu'nca Türk-Rus
savaşı sırasında oynanmıştı. Aleksi-
naç'ın oynanışı üzerine eseri öven bir
de yazı yayınlanmıştı. Oyunun tam adı
Aleksinaç yahut Osmanlı Kahraman­
TİYATRO
lardır. Sohum diye de adlandırdığı
oyun Osmanlı Tiyatrosu'nca oynandı­
ğında tam adı Sohum Muzafferiyeti'-
dir. Oyunun elimizde metni olmamakla
birlikte 1877'de 93 Osmanlı-Rus sa­
vaşıyla ilgili olmalıdır. Yazarın Leylâ ve
Mecnun ile Rumeli'deki Türklerin göç
edilişini ele alan Muhacir adlı iki oyu­
nu daha olduğu söyleniyor ki, bu sa-
nımca Hicret adıyla da anılıyor. Bir
başka yazar Nâzım Paşa'nın Mecnu-
niye diye bir başka eserinin adını anı­
yor. Ntom Paşa'nın Aleksinaç’ı ile ay­
nı aylarda Vizental'in Asya da Çerna-
y e f adlı eseri Osmanlı Tiyatrosu'nda
oynandı. Ressam, müzeci Osman
Harndi (1842-191 m de iki komedya
yazmıştır. Osman Harndi'nin Türkçe
yazdığı iki Karpuz Bir Koltuğu Sığmaz
Ben' imzasıyla yayınlanmıştır. Yaza­
rın bir de Fransızca yazmış olduğu
“Gerf Volant (Uçurtma) adlı bir ko­
medyası da vardır.
Abdülhalim Memduh (1868-1905)
manzum olarak Bedriye’yi yazmıştır.
Ümitsiz Mültikatyahut istifade-i ibret-
de onundur. Ayrıca Refik Nevzad ile
yazdığı Abdülhamid ve Genç Türk Bir
Harem Ağası adlı bir oyunu vardır. Na-
itin adında manzum olarak yazdı(lı
oyun Nokta dergisinde bölüm bölüm
yayınlanacakken baştan kesilmiştir.
Bu arada tiyatroculardan da oyun
yazanlar çıkmıştır. ilk Türk oyuncusu
Ahmed Necip Efendi'nin çeşitli oyun­
ları vardır. Onun elimizde, basılı tek
oyunu idbar ve ikbaldir. Osmanlı Ti-
yatrosu'nun göstermeliğinde Genova
Muhaberesi ve Güllü Agop ile birlikte
yazdığı Tayyarzade yahut Binbirdirek
de onun eseri diye gösterilmiştir. Da­
ha önce de belirttiğimiz gibi, onun ba­
sılmış bir Hüsrev ve Şirin adlı oyunu
olduğu ileri sürülmüştür. Elimizde ya­
yın tarihi 1293 olabilecek bir Hüsrev
ile Şirin varsa da burada yazarın im­
zası M.R. harfleriyle gösterilmiştir.
Mehmed Rıfat'ın olduğu sanılmakta­
dır. Yazarın bir de Osmanlı Tiyatrosu'-
nca oynanmış Nedamet yahut Hırsız
Evltit adlı dramının bir dergide kısaca
özeti verilmiştir.
Karakin Riştuni'nin de birçok oyu­
nu Osmanlı Tiyatrosu'nda, oynanmış­
tır. Eserleri arasında Grampiimpam-
poli, Niks Niks, Dörtyüz Frank, Mi­
ras Sandığı vardır. Riştuni'nin bu sa­
yılanlardan başka eserleri de olduğu­
nu öğreniyoruz: Sarhoşun Şarkısı, As­
kerin Kaybı, Fena Zaman, Sahne Şar-
kılan, Ktiğıt Yakalıklı Aşık ve Köse
Ktihya'nın metni. Onun gibi Mikael
Çaprast'ın da bir iki oyunu vardır: 5
perdelik dramı Nedamet, Bir Kadeh
Çay adlı fars ve Buket adlı şarkılı ve
danslı bir üçlü.
Bu arada müzikli oyunların libretto­
larının yazarlan üzerine açık seçik bilgi
edinmek oldukça güçtür. Özellikle
Arif in Hilesi için. Eserin ilk baskısın­
da yazar, Osep Yazıcıyan olarak gös­
terilmektedir. Kimine göre librettoyu
Takfor Nalyan yazmış, OsmanlıTiyat-
rosu Tiyatro Komitesi üyelerinden ib­
rahim Halet Bey düzeltmiştir. 1874 te
Arif in Hilesi oynandığında librettoyu
düzeltenler Halid (Halet olacak) Bey
ve başkaları olarak gösterilmiştir.
Birçok müzikli oyunun librettolarını
Şakir Paşa'nın, Agâh Efendi'nin ve
başkalarının hazırladığı gösterilmiştir.
Meşrutiyet dönemine gelince bura­
da Servet-i Fünuncular içinde tiyatro
alanında en geniş etkinlik gösteren
Hüseyin Suad (Yalcın) (1867-1942)
olmuştur. Hüseyin Suad'ın Meşruti-
yet'in ilk günlerinin eğilimine uyarak
ilk yazdığı istibdat döneminin kötülük-

T a n zim a t ve M e ş r u tiy e tte Tiyatro Yazarlığı
Raif Necdet
lerini gösteren beş perdelik oyunu
Şehbal yahut istibdadın Son Perdesi
olmuştur. ikinci önemli oyunu basıl­
mamış olmakla birlikte Darülbedayi
topluluğunca oynanmış (3 Mart 1919)
Yamalar adlı üç perdelik oyunudur.
Hüseyin Suad bunlardan başka birer
perdelik oyunlar yazmıştır. Bunlar
Hülle, Çifteli Mikroplar, Deva-yı Aşk ­
tır. Aynı yazarın bu dönemde oynan­
mış fakat uyarlama olup olmadığını ke­
sin olarak bilmediğimiz Sanat Vesika­
ları, Harman Sonu oyunları da bu ara­
da sayılabilir. Darülbedayi'ye verilip
de oynanmamış olan Çantada Keklik
ile Ballı Baba, Salah Cimcoz ile birlik­
te yazdığı ve Mınakyan Topluluğu'nun
191 O'da oynadığı Malüm Meçhul üze­
rine bilgimiz yok. Cenap Şehabeddin
ile birlikte Küçük Beyler adlı komed­
yası da Darülbedayi'de oynanmıştır.
Aynı oyun başka topluluklarca Derse
Devam Edelim adıyla, daha sonra da
müzikli komedya olarak Züppeler
adıyla oynanmıştır. Hüseyin Suad'ın
ayrıca başarılı çevirileri de vardır: Al-
bin Valabrdgue ile Maurice Mennequ-
in'in Carolie et Cie adlı oyununu Kirli
Çamaşırlar adıyla, Andrâ Sylvan'ın La
Layette adlı güldürüsünü Kundak Ta­
kımları adıyla, Fransız Fonson ile Fer-
nand Wicheler'in Le Mariage de Mlle
Beulemans adlı güldürüsünü Münir
Nigâr ile birlikte Kayseri Gülleri adıy­
la uyarlamıştır. Acemi Çaylaklar da
uyarlamadır. Emile Fabre'in La Mai-
son d'Argile adlı oyunundan Çürük
Temel adıyla çevirdiği oyun Darülbe-
dayi'nin oynadığı ilk oyun (20 Ocak
1916) olmuştur.
\ıi-.Edebiyat-ı Cedideciler arasında da­
ha çok roman alanında ün yapmış
olan Mehmed Rauf da (1875-1931) ti­
yatroyla ç^mgilenrniştir. Oyunları
TİYATRO
Recaizade Mahmud Ekrem.
arasında Pençe, Gidal, ilk önce İki
Kuvvet adıyla oynanmış ve yayınlan­
mış olan Sansar, daha sonra konuş­
malı roman olarak Yara adıyla yayın­
lanan Gerihe önemli eserleridir. Meh-
med Rauf'un Diken adlı tek perdelik
bir komedyası vardır. Birçok uyarla­
malar da yapmıştır. Halid Ziya Uşak-
lıgil'in aynı adlı romanından oyunlaş-
tırdığı Ferdi ve Şürekâsı, Octave Fe-
uillet'nin bir perdelik Charybe et Scylla
komedyasını Yağmurdan Doluya adıy­
la, Victorien Sardou'nun Fedora adlı
oyununu Leylâ adıyla, gene Sardou'­
nun Les Pates de Mouche adlı oyu­
nunu Kargacık Burgacık adıyla, A.Bis-
son'un 115. Rue Pigalle adlı oyunu­
nu Pembe Köşk adıyla, Maurica Hen-
nequin ile Georges Duval'in Le Coup
de fouet oyununu Kamçı adıyla, Paul
Gavault'un Man bon onele oyununu
karısının adını kullanarak (Bessim Ra­
uf) Amca Bey adıyla, Bernstein'in Le
Detour adlı oyununu inhiraf adıyla
uyarlamıştır. Bunlardan başka yaza­
rın Erkek, Evlât Acısı, Komşu Kocası
gibi uyarlamaları olduğunu bilmekle
birlikte bunlar üzerine bilgi edinileme-
miştir. Yazarın bir de Serenad adlı
oyunu olduğu söylenmektedir. Meh-
med Rauf oyun yazarlığından başka
tiyatrolarda da görev almış, Sahne-i
Osmaniye'nin kurulmasında önayak
olmuş, Yeni Sahne'nin edebî heyet
müdürlüğünü yapmış, bunların yanı-
sıra çeşitli dergilerde tiyatro eleştirme­
leri, tiyatro üzerine inceleme yazıları
yazmıştır.
^S erv et-i Fünunculardaa_Çşnap Ş_e-
(1870-1 934) tıyatroyla ıi-
gilenmiştir. Tek perdelik ikı oyun yaz­
mıştır: Yalan ve Körebe. Ayrıca yuka­
rıda belirtildiği gibi, Hüseyin Suad ile
Küçük Beyler’i yazmıştır. Bir de Os­
1625
Şehabeddin Süleyman.
manlı Donanma Gerniyeti oyun dağar­
cığındaki oyunları gösteren bir duyu­
rudan Cenap Şehabeddin'in Merdud
Aile adında "yeni hissi 3 perdelik bir
facia ' yazmış olduğunu öğreniyoruz.
Ayrıca dergilerde tiyatro eleştirileri, in­
celemeler yazmıştır. Gazetelerdeki du­
yurulara göre, Cenap Şehabeddin,
Hüseyin Suad'la birlikte Zehirli Çiçek­
ler adlı bir oyun yazmış ve bunu Milli
Osmanlı Tiyatrosu ve Mınakyan Top­
luluğu oynamıştır. Ancak oyunun öz­
gün olup olmadığını bilmiyoruz.
Halid Ziva da CUşaklıgil) (1866­
1945) Kâbus adlı bir dram yazmış,
A.Dumas Fils'in Francillon adlı oyu­
nundan Füruzan, Edouard Pai'le-
ron'un La Souris adlı oyunundan Fa­
re adlı uyarlamaları olduğu gibi tiyat­
ro üzerine bir yazı yazmış, Sahne-i Os-
mani edebi heyetinde görev almıştır.
Gene Servet-i Fünunculardsıo.Na-
}!tiHKemsı!'in oğlu Ali Ekrem de (Bo-
layır) (1867-1937) tiyatroyla ilgilen­
miştir. Önemli oyunlarından 4 perde­
lik Bana ile üç perdelik Sukut'u saya­
biliriz. Yazar bir de tek perdelik Ma­
ma Dadım Darılır adlı bir komedya yaz­
mıştır. Müzikli bir güldürü yazdığını da
biliyoruz. Bu, Köse Daniş ve Kumpan­
yası adını taşımaktadır. Ali Ekrem Ya­
vuz Sultan Selim adında dört perde­
lik “ manzum facia-i tarihiye”ye baş­
lamışsa da, birinci perdesinin ikinci
sahnesine kadar yayınlanan bu oyu­
nun bitirilip bitirilmediğini bilmiyoruz.
Yazarın bir de Engel adında bir oyun
yazmış olduğunu öğreniyoruz.
Servet-i Fünunculardan Safveti Zi-
_y!I.i1 875-1929) Haralambos Cankiya-
dis adlı bir oyun ve bir iki tiyatro eleş-
tirisi„^..Eaik.AlLde C^ansoy) (1875­
1950) Payitahtın Kapısında ve Nedim
ve Lâle Devri adlı iki manzum oyun.

Tanzimat ve M eşrutiyette Tiyatro Yazarlığı
^^L Sahir ,CE.rozan) ise 1918’de Bur-
hanettin Bey'in oynadığı Darılmaca
Yok adlı komedyayı yazmışlardır.
Servet-i Fünuncularlaaynı kuşaktan
olup bu çığırın dışında kalmış yazar­
lar içinde oyun yazmış olanlar vardır.
Bunlardan biri -Hûsevin Rahmi’dir
(Gürpınar) (1864-1944). Cumhuriyet'-
te de tiyatro yapıtı vermiş olan Hüse­
yin Rahmi bu dönemde dört perdelik
Hazan Bülbülü'nü yazmıştır. Bundan
başka Cem dergisinde yayınlanması
tamamlanmış Devre-i Hürriyette Ga­
zetecilik adlı bir tek perdelik bir gül­
dürü yazmıştır. Ayrıca Hüseyin Rah-
mi'nin Mürebbiye adlı romanı çeşitli
ellerde oyunlaştırılmış, müzikli oyun
yapılmış ve çeşitli topluluklarca oy­
nanmıştır. Gene bu kuşaktan Safvet
Nezih! (1871-1939) izah ve istizah ile
Garibeler dergisinde başladığı tiyatro
eleştirmenliğini bu dönemde de Mu­
savver Malûmat, Resimli Kitap dergi­
lerinde sürdürmüştür. Bu kuşaktan
Nigâr Hanım’ın tiyatro yazarlığı üze­
rine aşağıda kadın oyun yazarları ke­
siminde bilgi verilecektir.
■ * Fecr-i Ati çığırı ilişkini yazarlardan
da tiyatroyla ilgilenenler olmuştur.
Bunların başında Şehabeddin Süley­
man J l e jils i^ ^ ^ ^ g e lir . Şehabed­
din Süleyman (1885-1921 ) Fırtına,
Çıkmaz Sokak, Kırık Muhafaza oyun­
larını yazmıştır. Tahsin Nahid'le birlik­
te yazdığı Kösem Sultan adlı tarihî
oyunu çağında büyük ilgi görmüştür.
Tahsin Nahid'le birlikte yazdığı
Ben....Başka adlı tek perdelik bir gül­
dürüsü, konuşmalı hikâye biçiminde
Kanun, Aziz Katil, Yeni İzdivaçlarda,
Burgu adlı denemelerini bu arada sa­
yabiliriz. Bir de Siyah Süs adlı bir oyu­
nu olduğu söylenmektedir. Şehabed­
din Süleyman Rübab, Servetifünun
dergilerine tiyatro üzerine yazılar.
eleştirmeler yazmıştır.
Tahsin Nahid’e (1887-1919) gelin­
ce, onun yazdığı oyunlar arasında iki
perdelik Firar, bir perdelik Hicranlar
ile yukarda adını verdiğimiz Şehabed­
din Süleyman'la birlikte yazdığı Kö­
sem Sultan ile Ben ...Başka, Ruhsan
Neware ile yazdığı Jön Türk bildiği­
miz oyunlarıdır. Dört oyunu daha ol­
duğu söylenmektedir. Bunlardan Şe­
habeddin Süleyman ile yazdığı Os-
man-ı Sani, Sanatkâr, Talâk, Bir Mü-
cadele-i Hissiye adlı oyunlarıdır. Ay­
rıca uyarlamaları arasında Henry Kis-
temackers ve Eugâne Delard'ın La Ri-
vale’ini Rakibe adıyla, Robert de
Flers, Gaston de Caillavet, Etienne
Rene'nin yazdığı La Belle Aventure'ü,
Bir Çiçek iki Böcek adıyla, Marie Thi-
âry'den L 'Accordeur adlı bir perdelik
komedyayı Akortacı, La Tante d ’Honf-
TİYATRO
Klizım Nami Duru.
leur adlı oyunu_ Bursalı Hala adıyla
uyarlamıştır. Ati gazetesinde ve
Servet-i Fünun 'da tiyatro üzerine ya­
zılar yazmıştır.
Fecr-i Ati ilişkinlerinden Müfid Ra-
^.!iılJ1887-1917) tiyatroya oyuncu ola­
rak da çıkmış bir yazardır. Kısa oyun­
ları arasında Sayfiyede Zincir sayıla­
bilir. Refik Halid (Karay) ile birlikte Ka-
nije Müdafaası ve Tiryaki Hasan Pa-
şa'yı yazmıştır. Uyarlamaları da var­
dır. Gaston de Gaillavet ile Robert de
Flers’in L’Amour Veille adlı oyununu
Bir Sukut-ı Natamam adıyla, H. Bern-
stein’ın La Griffe adlı oyununu Kadın
Pençesi adıyla, gene Bernstein'ın
L ’Assâut adlı oyununu Bir Buhran ola­
rak çevirmiştir. Ayrıca Musavver Mu­
hit, Servet-i Fünun, Resimli Kitap, Mu­
savver Tiyatro Mecmuası, Aşiyan,
Hak gazetesi haftalık ekinde tiyatro
eleştirileri yazmıştır.
Fecr-i Ati ilişkinlerindenJ^&LMeliJb.
(Devrim) (1887-1966) tiyatroyla yakın­
dan ilgilenmişse de Türkçe oyun yaz­
mamıştır. Ancak Fransızca yazdığı
Leylâ adlı oyunu ilgi görmüş, İngiliz­
ceye ve Almancaya çevrilmiştir.
Fecr-i Ati'ye bir ara girip sonra ay­
rılan Yakup .Kadri (Karao^^moğlu)
(1889-1974) ile Refik Halid’in de (Ka­
ray) bu dönemde tiyatroyla ilişiği ol­
muştur. Yakup Kadri önemli iki oyu­
nunu Cumhuriyet’ten sonra yazmış ol­
makla birlikte bu dönemde de Nirva-
na adlı kısa bir söyleşmeyle Veda
adında bir perdelik oyun yazmıştır.
Refik Halid (Karay) (1888-1965) ise
yukarıda belirtildiği gibi Müfit Ratip ile
Kanije Müdafaası ve Tiryaki Hasan
Paşa'yı yazmıştır.
Millî Edebiyat çığırının ilişkinlerin­
den de pek çok yazar tiyatroyla ilgi­
M üfit Ratip.
lenmişlerdir. Bunlardan Midhat Cemal
(Kuntay) (1885-1956) Fecr-i Ati kuşa­
ğından olmakla birlikte Millî Edebiyat
çığırına da katılmıştır. Midhat Cemal
Kemal ve Yirmi Sekiz Kânunuevvel ad­
lı iki oyun yazmıştır. Bunlardan ikin­
cisi manzumdur. Halid Fahri (Ozan-
soy) (1891-1971)lîiJçîğmn içinde ti­
yatroyla yakından ilgilenmiş bir tiyat­
ro yazarımızdır. Manzum olarakyaz-
dığı Baykuş ve gene manzum Olüm
Perileri, ilk Şair ve itiraf bunlar arasın­
dadır. Yazarlığını Cumhuriyet'ten son­
ra da sürdürmüştür. Ayrıca Paul Her-
vieu'nun Connais-toi adlı oyununu
Kendini Bil, Hertley Manners’den lves
Mirande ve Maurice Vaucaire'in bir­
likte yazdıkları Peg de moncoeur’ün­
den Baş Tacı, Mahmud Yesari ile bir­
likte Alexandre Sisson ile Antony
Mars'ın birlikte yazdıkları Les Surpri-
ses du divorve’unu Kaynanam adıyla
uyarlamıştır. Ayrıca Servet-i Fünun,
Temaşa, Hayat, Ümid, Şair Nedim adlı
dergilerle, Alemdar, Yeni Şark, Payi­
taht gazetelerinde tiyatro yazıları,
eleştirileri yazmıştır.
Jnsui (1895-1967)
Binnaz adlı manzum bir oyun, Kördü-
Güm adlı üç perdelik bir oyun, önce
Name, sonra Mektup adını verdiği bir
tek perdelik manzum bir oyun, Lâtife,
Mahkemede, Tavla, Düğünden Son­
ra, Erkek Evlât, Tatlı Ölüm adlı kısa
oyunlarla Nikfjhfa Keramet kitabında
yer alan manzum soyıeşmeli hikâye­
ler biçiminde çoğu aşk üzerine on do­
kuz kısa parça yazmıştır. Gelâl Sahir
ile birlikte Eugene Brieux'ün Simone
adlı oyununu Ceza adıyla uyarlamış­
tır. Yazar bir de Fal adında manzum
bir oyun yazmış, bundan bir parça Te­
maşa dergisinde yayınlanmıştır. Bu-

Tanzimat ve M eşrutiyette Tiyatro Yazarlığı
İzzet Melih.
nun yanısıra Alemdar, Zaman gazete­
lerinde, Temaşa, Türk Yurdu dergile­
rinde tiyatro yazıları, eleştirileri yaz­
mıştır.
Tiyatro çalışmalarını Cumhuriyet’te
de sürdüren Resad Nuri (Güntekin)
(1889-1956) bu dönemde dört oyun
yazmıştır. Bunlar Hacer, Eski Rüya,
Taş Parçası ve Gönü/’dür. Daha ön­
ce gördüğümüz gibi 1918'de Milli Ta­
lim ve Terbiye Cemiyeti’nin oyun ya­
rışmasında Bir Macera adlı komedya­
sıyla birinci ödülü almıştır, ancak bu
oyunu üzerine bilgimiz yoktur. Yaza­
rın bir de söyleşmeli öykü biçiminde
Asker Dönüşü adlı kısa bir parçası
vardır. Reşad Nuri’nin uyarlama ve
çevirileri de vardır. Bunlar arasında
R.de Flers ile G.A. Gaillavet’nin La
Chance du Mari’sinden Sevda Politi­
kası adıyla, George Feydeau'nun Le
Bourgeon'undan Bahar Hastalığı, Pa­
ul Lindenau'nun eserinden Henri de
George ile Louis Forest’in sahneye
uyarladıkları Le Procureur H allerin­
den Karanlık Kuyu, Mehmed Ferid
takma adıyla Alfred Savoir’in Cempar-
tement des Dammes Seu/es’ünden
Bir Donanma Gecesi, Tristan Ber-
nard'ın Le Petit Cafe'sinden Kahra­
man Kahvesi adıyla, Pierre Wolf'un Le
Lys adlı eserini Sevmek Hakkı, Hay-
reddin Rüştü takma adıyla, Tristan
Bemard’ın Le Vrai Ceurage'ından Ha­
kiki Kahramanlık adıyla uyarlamaları
sayılabilir. Reşad Nuri bu dönemde ti­
yatro üzerine pek çok sayıda incele­
me ve eleştiri yazıları yazmıştır. Bu ya­
zılar Zaman, Dersaadet, Vakit, Hafta­
lık adlı gazetelerde, Büyük Mecmua,
Hayat, Ümit, Yeni Dünya, Türk Yur­
du, Yeni Mecmua adlı dergilerde ya­
yınlanmıştır. Yazıları sıra numaralı ol-
TİYATRO
Celâl Sahir.
du{! u için yalnız Zaman gazetesine el­
liyi aşkın yazı yazmış olmakla birlikte,
Zaman gazetesinin bütün sayıları hiç­
bir yerde bulunmadığı için ne yazık bu
değerli yazıların çoğu görülmemiştir.
Hikâyeci Ömer Seyfeddin (1884­
1920), tiyatro alanında pek eser ver­
memiştir. Elimizde metni olan tek oyu­
nu Mahçupluk imtihanı Cumhuriyet’-
ten sonra basılıp oynanmıştır. Ayrıca
bu dönemde Darülbedayi Edebi He-
yeti'ne ihtiyat Olsam da adlı bir ko­
medya verdiğini, fakat bunun oynan­
madığını biliyoruz. Bu oyun da Mah-
çup/uk imtihan’nın de(liştirilmiş biçi­
midir. Donamma Gerniyeti Heyet-i
Temsiliyesi'nin oyun d^arcığını gös­
teren bir el ilanından Omer Seyfed-
din'in Şaka (vatani facia, 1 perde) adlı
bir oyununun oynanacağı duyurul­
muştur. Ayrıca Nasreddin Hoca adın­
da çağın ünlü kişilerini taşlayan ko­
medyasının birkez oynandığını, Can­
lar ve Patlıcanlar ile Telgraf adında iki
oyun yazmış olduğunu öğreniyoruz.
Raif Necdet (Kestelli) ile M.Raif Tira-
je adında üç perdelik duygusal bir
dram yazmışlardır. Ziya Gökalp'in ise
Alparslan-Malazgirt Muharebesi adlı
iki perdelik bir manzum oyunu vardır.
Aka Gündüz (1885-1958) Cumhuri­
yet’te oyun yazarlığını sürdürdüğü gi­
bi bu dönemde sahneye bile çıkmış­
tır. Bu dönemdeki eserleri Aşk ve is­
tibdat, Yarım Türkler, Muhterem Ka-
ti/'dir. Ayrıca bir perdelik isratifin Bo­
rusu adlı bir oyunu olduğunu biliyoruz.
Bu çağın en verimli ve oyun yazar­
lığını başlı başına uğraş olarak benim­
seyen, bu verimliliğini Cumhuriyet’te
de sürdüren iki yazarvardır: İbnürre-
fik Ahmed Nuri (Sekizinci) ve Musa-
"Rlpzâde Celâl. Ibnürrefik Ahmed Nu­
1627
ri (1874-1935) tiyatroyla do(lrudan
doğruya uğraşmış, oyunculuk, yöne­
ticilik yapmış, öyle ki Osmanlı Donan­
ma Gerniyeti'nin oynadığı Alemdar adlı
oyununda başrole çıkmıştır. Daha çok
uyarlama oyunlarıyla ve bunları san­
ki yerli eser gibi yeniden yaratılmışça-
sına bize uyarlamakta gösterdiği ba­
şarıyla ilgiyi çekmiştir. Bu dönemde
uyarlama olmayıp kendi yazdığı eser­
leri arasında şunları sayabiliriz: Alem­
dar, Sivrisinekler, Aşk-ı Atik, Cereme,
Cengi Dengine, Tecdid-i Nikâh, Fırsat
Yoksulu, Gücü Gücü Yetene, Kadın
Tertibi, Gerdaniye Buselik, Harika, iki
Ateş Arasında, Iki Bebek, lzdivaç Pro­
jesi, Kuduz, Madde-i Asliye, Münafık-
/ık, Ah/IJktan Bir Yaprak, Münewerin
Basbihgil, Türabizadeler, Üç Misli,
Yeni Dünya ve Ferda.
Buraya kadar sayılanlar yazarın öz­
gün oyunları olduğunu sandıklarımız-
dır. Ancak, bnürrefik Ahmed Nuri’nin
ününü yapan, geniş sayıda seyircinin
tuttuğu oyunlar, daha çok uyarlama
eserleridir. Bu dönemde bunlar ara­
sında şunlar sayılabilir: Daniel Riche’-
nin Le Pretexte’\nden uyarladığı
Hisse-i Şayia, Tristan Bemard’ın Le
Paulai/ler’sinden uyarladığı Dert Cı-
har, Guy de Maupasant ile Jacques
Normand’nın Musotte'undan uyarla­
dığı Oda/ık, H.Bernstein’ın LeBerca-
i/'ından uyarladığı Belkıs, Maurice
Hennexuin ile Pierre Veber’in Vingt
Jours a /’Omore ından Ceza Kanunu,
Albert Carrâ'nin Le DocDocteurJojo’sun-
dan Lokmanzade, Alfred Savoir’ın La
Huitiâme Femme de Barbe-B/eu’sün-
den uyarladığı Bekizind, Felix Caude-
ra’nın Atout cocur’ünden Dokuzuncu,
Francis de Crolsset ile M. de Wolff’-
ün Leje ne sais quoi’sından Asri Ola­
lım, Tristan Bemard'ın Les Gardiens
de Phare'ından Fener Bekçi/eri, Henri
Brieux’nün Ade/e est Grosse’undan
Hoşkadem Gebe, Tristan Bemard'ın
Le Socur’ünden Kısmet ^De()ilmiş, Le-
on Xanroff’un Cher Maitre’inden Şa­
ir, Alfred Savoir’in Julie’sinden Yegâ­
ne. George Courteline'nin Le Com-
missaire est ben entant’ından Yavrum
Komiser. Paul Gavault ile R.Chavary'-
nin Mademoiselle Josettenia femme’-
ından Zuhal Burcunda bunlar arasın­
dadır. Bu arada yazarın Meşrutiyet'-
in ilanı üzerine olduğunu sandığımız
10 Temmuz adlı bir oyunu bulundu­
ğunu öğreniyoruz. Bu oyunlardan ki­
mi çok tutulmuş, değişik topluluklar-
ca oynanmıştır. lbnürrefik Ahmed Nuri
tiyatro üzerine yazılar da yazmıştır.-
Ayrıca Türk Sahnesi Topluluğunca
1922 Martı' nda Ankara’da yazarın Bi-
111 Fasıla Nakl-i Mekân illeti adlı bir
oyununun oynandığını Hâkimiyet-i
1628
Tanzimat ve M eşrutiyette Tiyatro Yazarlığı
Milliye gazetesinin 24 Mart 1922 sa­
yısı duyuruyor.
Musahipzade Celâl (1870-1959) ise
önemli oyunlarının ço(lunu Cumhuri-
yet’ten sonra yazmış olmakla birlikte
bu dönemde de yapıtlar vermiştir.
Bunlar Türk Kızı, Köprülüler, İstanbul
Efendisi, U !e Devri, Macun Hakka-
sı, Yedekçi, Kaşıkçılar, Atlı Ases, De­
mirbaş Şart, Moda Çı/gm/an, itaat İtâ-
mı’dır.
Sermet Muhtar CAius) (1887-1952)
bu dönem oyunları arasında inceledi­
ğimiz Kof Ramiz yahut KuruSıkı ile Ev
//âcı adlı oyunları yazmış, Helâl Mal
adıyla bir kısa oyunu uyarlamıştır. Zin­
cirleme adlı bir oyunu bulunduğunu
ö(ıreniyoruz. Bunlardan başka oyun­
ları, uyarlamaları olduğunu bilmekle
birlikte, tarihçe bu döneme rastlayıp
rastlamadığını kestiremiyoruz.
Tiyatro oyuncusu, tiyatro adamları
içinden de bu dönemde oyun yazar­
ları çıkmıştır. örnedin Mınakyan’ın bir­
çok oyunlar yazdığını, uyarladığını, bu
arada Midyeci Kaspar adlı bir oyunu
olduğunu biliyoruz. Burhanettin Bey
de oyun yazmayı denemiştir. Bu oyun­
lar bugün elde olmamakla birlikte
Charles Castellan ile Nadire yahut Ha­
remde Bir Dram, ayrıca gazeteci ve
Kandiye Burcunda adlı oyunun yaza­
rı Celâl Nuri ile Abdülhamid-i Sani
adında bir oyun yazmıştır. Muhsin Er-
tuğrul da 1911 'de Burhanettin Bey
topluluğunda aynanmış olan İntihar
adlı tek perdelik bir oyun yazmış oldu­
ğu gibi, Courteline’nin Monsieur Ba-
din adlı oyununu Yasin Efendi adıyla
uyarlamıştır. Ertuğrul Muhsin'in Arif
Hikmet Bey’le birlikte Can Yoldaşı
adında bir facia yazdığı ve bunun Da-
rül^deyi'de oynanacağı duyurulmuş­
sa da bu oyun üzerinde daha çok bir
bilgi edinilememiştir. Aktör Ziya Bey
de Kıvılcım ve Metres adında iki oyun
yazmış ve bunları kendi topluluğu oy­
namıştır. Ço(lunda oyunculuk da yap­
mış olan Şahap Rıza’nın İklimâ. Akris
Adel, Gazab-ı İlâhi yahut Jön Türklük,
Vicdan yahut Talih mi?, İkinci İnönü
adlı oyunları vardır.
Yazarların, tiyatro adamlarının ya-
nısıra olaylara katılmış, kendi yaşan­
tılarını oyunlaştırmış Jön Türkler, si­
yaset adamları, askerler de vardır. ö r-
neQin Jön Türklerden şair Abdülhalim
Memduh, geneJön Türklerden Dr.Re-
fik Nevzad ile Abdülhamid ve Genç bir
Harem Ağası adlı bir oyun yazmıştır,
gene Jön Türklerden Tunalı Hilmi,
kahramanı köylü Memiş Çavuş olan
beş oyun yazmıştır. Olaylara d o r u ­
dan do(lruya karışıp oyuna kendisini
oyun kahramanı olarak koyan yazar­
lara da rastlanır. ihsan Adil’in Hâile-i
Mahmut Şevket-Hürriyet Kurbanları
TİYATRO
adlı oyunu gibi. Osmanlı Hürriyet Ce­ oynanmıştır. Ruhsan Neware takma
miyeti kurucularından, Türk Yurdu, bir ad olup, asıl adı Hadiye Ebüzziya’-
yazarlarından Kâzım Nami de CDuru) dır. Üçüncü bir kadın yazar da iki oyun
Nasıl Oldu? adlı bir oyun yazmıştır. yazmış olan Fehime Nüzhet’tir. Yaza­
Jön Türklerden ve fikir adamlarından rın bu oyunlârı Adalet Yerini Buldu ve
Abdullah Cevdet oyun yazmamış ol­ Bir Zatimin Encamı olup her ikisi de
makla birlikte Shakespeare’den Juli- kitap olarak yayınlanmıştır. Bunlardan
us Caesar, Hamlet, Macdeth, Kral Le- Adalet Yerini Buldu yazarın denetimin­
ar, Anthony and Cleopatra’yı dilimize de 1909'da Osmanlı Milli Zevk-i Se­
çevirmiştir. Çağın düşünürlerinden lim topluluğunca sahneye konulmuş­
Baha Tevfik de tiyatro üzerine yazılar tur. ^DeQerli kadın yazarlarımızdanJ:Ia;
yazdığı gibi bir de tek perdelik İyi Sa­ litta Edin de iAdıvar) Kenan Çobanla­
atte Olsunlar adlı bir komedva, ayrı­ rı adlı bir opera librettosu yazmış,
ca Nasreddin Hoca adlı bir müzikli Sahne-i Osmanî Topluluğu’nca oy­
güldürüyü bir arkadaşıyla yazmıştır. nanmak üzere Shakespeare’in Julius
:')dYa kadın yazarlar var mıydPBeir Ni- Cassar’ını dilimize çevirmiştir. Ayrıca
gâr_H_an.ım.(1867-1918) bir iki oyun Kösem Sultan adlı tarihi bir oyun yaz­
yazmıştı, ancak bu oyunlarının hiçbi­ mış fakat oyunun metni Tanin Matba­
rinin metni bugün elde yoktur. Bunlar­ ası tahrip edildiği zaman yok olmuş­
dan, çokevlilikle iloili Girive adlı oyun tur. Haremde bulunmuş bir yabancı
Surhanenın Bey topluluğunca 1 5 kadın, Mme Theo Stefanovitch, Bur­
Ağustos 1912'de Ferah Tiyatrosu’- hanettin Bey topluluğunca oynanmak
nda ayrıca, Fındıksuyu’nda oynan­ • üzere Çerkez Gülnar adında bir Türk
mıştı. Çokevlilik üzerine Nioâr Hanım’- oyunu yazmıştır. Mes'adet Bedirhan
ın bir oyununun oynanacağı La Pat- adlı bir kadın yazarın Hasbihal adlı kı­
rie demişinin 15Aralık 1909 tarihli sa­ sa komedyası, ayrıca Fahrünnisa
yısında duyurulduğuna göre, oyunun Fahrettin’in aynanmış fakat basılma­
yazılış tarihi 1912 ’den çok geriye git­ mış 3 perdelik Siyah Gölgeler adlı oyu­
mektedir. 4 Ocak 1910 tarihli Ter- nu, Zeliha Osman’ın (Özen) oynanma­
cüman-ı Hakikat gazetesinde ise Bur- mış fakat yayınlanmış 3 perdelik Edebi
hanettin Bey topluluğunun oyun da­ Hisler'i de kadın yazarların eserlerine
ğarcığı duyurulurken Nigâr Hanım örnekler arasında yer alabilir.
“Suistimal muharriresi Nigâr bint-i Gerek Tanzimat tiyatrosunda, gerek
Osman’'diye anıldığınagöre belki Ni­ Meşrutiyet tiyatrosunda türler daha
gâr Hanım’ın be adda bir başka oyu­ çok dalantı türüne yatkındı. Geçen
nu vardır. Bir de Tasvir-i Aşk adlı bir yüzyıl Türk tiyatrosunda görülen bel­
oyunu bulunmaktadır. Meşrutiyet’te li başlı türler altıdır: Komedyalar Cent-
kadın yazarlar arasında Tahsin Nahit rika, töre ve karakter komedyaları),
ile birlikte üç perdelik Jön Türk adlı bir trajedyalar, tarihi dramlar, romantik
oyun yazmış olan Ruhsan N ^ a r e de dramlar, melodramlar, halk dramları.
yer alır. Bu oyun 1908'de kitap ola­ Bunlara yedinci bir tür olarak müzikli
rak yayınlandığı gibi ayrıca 1912 yılı oyunları katabiliriz. Bunların hiçbirinin
Ramazam'nda Osmanlı Tiyatrosu'nda klasik anlayışta tanımlarına uygun arı
türler olduğu ileri sürülemez. Özellik­
le Tanzimat yazarlarının tragedya yaz­
mak istediklerini belirtmiş olmaları ve
oyunların manzum olmaları bunları
tragedya saymaya yetmeyecektir.
Meşrutiyet'te türlerin belirsizliği, bir­
birlerine karıştırılmış olması, arı türler
yerine dram egemenliğine ve dramın
çeşitli alt-türlerine rastlanır.
Hemen belirtelim, belki burada tür
sözü yanlıştır. Bunların kimi konula­
rına göre (tarihi dramlar, toplumsal
dramlar gibi), kimi yarattıkları duygu
ve havaya göre Ckomedyalar, duygu­
sal dramlar gibi), kimi diline göre
Cmanzum dramlar gibi), kimi de müzikli
oluşlarına Cmüzikli oyunlar gibi) göre
ayrılmıştır. Bu türler, izlediğimiz sıra­
ya göre şöyledir: 1) Komedyalar; 2)
Manzum Oyunlar; 3) Siyasal ve Bel­
gesel Oyunlar; 4) Toplumsal ve Evcil
Dramlar; 5) Tarihi Dramlar; 6) Savaş
Oyunları; 7) Duygusal Dramlar; 8) Mü­
Halit Ziya Uşaklıgil. zikli Oyunlar. D
ULAŞTIRMA VE
HABERLEŞME

19. yy’da Osmanlı İmparatorluğu’nda

Demiryollan
P ro f. D r. D o n a ld Q u a ta e r t

Tanzimat Döneminde Osmanlı Posta Örgütü

D r . N e s im i Y a z ıc ı

ÇERÇEVE Y A Z I
□ B ir Y a r ı- S ö m ü r g e O lm a S im g e s i:
Y a b a n c ı P o s ta Ö rg ü tle ri
M . B ü le n t V a rlık

Bu konuda ayrıca İk tisa d i Yapı ye S a n a y i maddelerine bakınız.

 19. yy’da Osmanlı İmparatorluğu’nda
Demiryolları
Donald Quataert

Fabrikalardan sonra, sanayi devrinin
en büyük simgesi olan demiryolları Os­
manlı İmparatorluğu’na birçok yenili­
ğe göre daha erken girmiştir. Daha
1830’larda demiryollarının yapımı pro­
jelendirilmiş, yapım çalışmaları ise yüz­
yıl ortalarında başlatılmıştı. 1914’e va­
rıldığında, imparatorluğun Avrupa,
Anadolu ve Mısır dahil Arap toprak­
larında döşenmiş ve işletmeye sokulmuş
olan demiryolları uzunluğu 12 bin
kın’yi aşrnıştı. Bu demiryolları, Osman­
lı İmparatorluğu’nu Avrupa’nın ağır
bastığı dünya ekonomisine daha sıkı
bağlamanın yanı sıra, bir zamanlar
uzak ve huzursuz olan vilayetler üzerin­
de Osmanlı devletinin idari ve askeri de­
netimini de güçlendirmişti.
Ama yine de, demiryollarının yapı­
mı ve işletilmesi, Osmanlının Avrupa’­
ya bağımlılığını daha fazla artırmıştı.
Demiryollarının büyük bölümü yabancı
sermaye tarafından yapılmıştı; Osmanlı
demiryollarına yapılan yatırırnın o/o 90’ı
yabancıydı, yabancı sermaye içindeki
en büyük pay ise Fransa’ya aitti. Ayrı­
ca, yapım için gereken teknolojik uz­
manlık da -Osmanlı devletinde henüz
hiç bulunmadığından- tümüyle Avru­
pa’dan sağlanmıştı. Dahası. tek dikkate
değer istisna olan Hicaz Demiryolu dı­
şında, Osmanlı demiryolları hemen tü­
müyle yabancılar tarafından işletilip yö­
netiliyor, denetleniyordu. Bir başka de­
yişle, Osmanlı ülkesindeki demiryolla­
rında aşağı kademelerde Osmanlı tebası
işçiler çalıştırılıyordu, ama sermaye,
araç-gereç ve yönetim Avrupalılara ait­
ti.
İlk D e m iry o lla rı
Osmanlı demiryollarının üçte birin­
den fazlası, 19. yy’da fiilen Osmanlı
İmparatorluğu’ndan bağımsızlaşmış
olan Mısır’da bulunuyordu. Bugünkü
Türkiye sınırları içinde Osmanlı demir­
yollarından yalnız 4 bin kın’lik bir bö­
lüm kalmıştır; Türkiye sınırları dışın­
da kalan Rumeli vilayetlerindeki Os­
manlı demiryollarının uzunluğu ise bu­
nun üçte ikisine ulaşmaktadır. Suriye
vilayetindeki demiryollan 1.600 km’yi

İLK DEMİRYOLLARI: Osmanlı Devletinde ilk demiryollarının projelendirme çalışmaları 1830’lara kadar uzanır. Ancak bunların
yapım tarihleri çok sonradır. İlk kez 1851 'de Mısır'da başlayan yapımlar sonunda Mısır o dönemde çok yoğun bir demiryolu
şebekesine sahip olmuştur. Ardından Anadolu'da İngilizlerin yapımını üstlendiği Izmir-Aydm, İzmir-Kasaba ve Haydarpaşa-izmit
hatları kısa olmalarına rağmen, o dönemde önemli yatırımlar oldu. 17 Nisan 1868'de 2 bin km'lik demiryolu yapımı sözleşmesi
imzalayan Baron Hirsch ve Bursa-Mudanya Demiryolu'nun açılış töreni.

19. y y ’da Osmanlı İmparatorluğumda Demiryolları
bulurken, Irak’taki demiryolları 200
bin kın’yi aşmıyordu.
İlk demiryolu inşaatı 1851’de Mısır’­
da başladı. •1869’da Mısır demiryolla­
rının uzunluğu 1.300 kın’yi geçmişti.
1905’te 4.400 kın’ye ulaşan demiryol­
ları, Mısır’a dünyanın en yoğun demir­
yolu ağlarından birine sahip olma un­
vanını kazandırmıştı. Anadolu’daki ilk
iki demiryolunu İngilizler kurmuş ve İz­
mir’i zengin hinterlandına bağlamışlar­
dı. 1866’da tamamlanan İzmir-Aydın
ve İzmir-Kasaba demiryollarını kıyılar­
da yapılan daha kısa bir dizi yeni hat
izledi: Örneğin 1873’te Haydarpaşa-
İzmit demiryolu açılmış, 1875’te ise
Bursa-Mudanya demiryolu yapılmıştı
(ama bu sonuncusu yapım hatası nede­
niyle hizmete girememişti).
1888’de Viyana’yı İstanbul’a bağla­
yan demiryolu, Osmanlı demiryolu ya­
pımına yeni bir hız getirdi. Böylece bü­
yük Anadolu-Bağdat demiryolu ve Hi­
caz demiryolunun yapımı başlatıldı.
1890-1914 yılları arasında Mısır dışın­
daki Osmanlı demiryollarına 5 bin
kın’ye yakın yeni hat eklendi. 1888’de
Osmanlı yönetimi Deutsche Bank ön­
derliğinde kurulan gruba Anadolu De­
miryolları Şirketi’ni kurma ve Haydar-
paşa-Ankara hattını inşa etme imtiya­
zını verdi. 1895’te Anadolu Şirketi, Es­
kişehir’le Konya’yı bağlayan bir yan yol
daha açtı.
1903’te, Bağdat demiryolunun yapı­
mı için yeni bir imtiyaz anlaşması da­
ha yapıldı. Bu hat, o günler Avrupası’-
ndaki diplomatik rekabet üzerinde
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
önemli bir rol oynamıştı. 1918’e varıl­
dığında bu hat Konya’dan Basra’ya ka­
dar varmıştı. Anadolu demiryollarının
finansman, yapım ve yönetimi üzerin­
deki Alman egemenliğine karşılık Os­
manlı İmparatorluğu’nun Suriye vila­
yetindeki demiryolları Fransız deneti-
mindeydi. Suriye vilayetindeki demir­
yollarının büyük çoğunluğu 1889 son­
rasında, Osmanlı İmparatorluğu’nda
Fransız yatırımlarının 19. yy sonlarına
doğru hızla arttığı dönemde yapıldı.
1914’e varıldığında yoğunca sayılabile­
cek bir demiryolu şebekesi Yafa ve Ku­
düs’ü, Beyrut ve Şam’ı, Humus ve
Trablusşam’a, Halep ve Rayak’ı birbi­
rine bağlıyordu. Bütün bunların en
önemlisi, hiç kuşkusuz 1^W’de II. Ab-
dülhamid’in tahta çıkış yıldönümünde
yapımına başlanan Hicaz demiryoluy-
du. Arap vilayetleriyle İslâmın kutsal
kentlerini başkentine daha sıkı bağla­
mayı ve böylece İslâm dünyasındaki
saygınlığını yükseltmeyi amaçlayan sul­
tanın başlattığı Hicaz demiryolunun ya­
pımı Osmanlı devletinin özel ve kamu
kaynaklarınca finanse edilmişti.
Bütün bu demiryolları, Osmanlı
İmparatorluğu üzerinde derin askeri,
toplumsal ve ekonomik etkiler yarattı.
Osmanlı askeri imkân ve kabiliyetini
önemli ölçüde yükseltti. Tamamlanan
ve hizmete giren demiryolları askeri bir­
liklerin imparatorluk sınırları içinde
nakledilmesini iyice hızlandırıp kolay­
laştırdı. Böylece, 1897 Yunan Savaşı sı­
rasında Anadolu’daki birlikler çok da­
ha büyük bir hızla cepheye ulaştırıla­
rak zafer kazanılabildi. 1912ve 1913’te
Balkan Savaşları sırasında, I. Dünya
Savaşı sırasında yine demiryolları saye­
sinde Osmanlı askeri direnişi büyük güç
kazandı.
D e m ir y o lla n v e O s m a n lı
E k o n o m is i
Ekonomik açıdan bakıldığında de­
miryolları Osmanlının endüstriyel gü­
cünü çökertirken tarımsal ekonomisi­
ni birçok yönden geliştirmiştir. Demir­
yollarının sağladığı ucuz ve kolay taşı­
macılık Osmanlı devletinde yeni ve ge­
niş alanların tarıma açılmasını sağla­
mıştır. Bu durumdan özellikle tahıl üre­
timi etkilenmiştir. Çünkü büyük yer
tutmasına karşın fiyatı düşük olan ta­
hılın hayvan sırtında taşınması çok da­
ha pahalıya mal oluyor, bu da tahıl ta­
şımacılığını kısıtlı bir mesafeyle sınırlı­
yordu. Ama 1890’ların başında Anado­
1631
lu Demiryolu’nun yapımına başlanma­
sıyla, bir zamanların ücra İç Anadolu-
su hem İstanbul’un, hem Avrupa ülke­
lerinin tahıl ihtiyacını karşılamaya baş­
ladı. Anadolu Demiryolu işletmeye açı­
lışının ilk yıllarında tahıl taşımasında
yılda 50 bin tona ulaşamıyordu. Oysa
1902’ye varıldığında yıllık tahıl taşıması
400 bin tonu aşmıştı. Bu tahılın büyük
bölümü tarıma yeni açılan topraklar­
dan elde ediliyordu; bu süreci de demir­
yollarının varlığı başlatrnıştı.
Demiryollarının tarıma etkisi bu ka­
darla da kalmamış, demiryolunun geç­
tiği bölgelerdeki mevcut çiftçi ailelere
hızla yenileri eklenmişti. Hükümet de
bu fırsatı değerlendirerek Balkanlardan
gelen Müslüman göçmenleri demiryo­
lu boylarında açılan yeni tarım alanla­
rında iskân etmişti. Demiryolu boyla­
rına yerleştirilen göçmen sayısı daha de­
miryollarının ilk on yılı dolmadan 30
bini geçmişti. Hatların geçtiği tarım
bölgelerindegözlenen çarpıcı ekonomik
gelişmenin iki temel nedeni vardı: biri
ucuz taşımacılık, öbürü ek insan gücü.
Örneğın, Anadolu Demiryolu’nun geç­
tiği sancaklarda -İzmit, Kütahya, Er-
tuğrul ve Ankara- tarımdan alınan ver­
giler on yıldan az uzun bir zaman için­
de OJo 174 oranında artmıştı; bu artışın
başlıca nedeni de tarımsal üretimdeki
hızlı artıştı.
Demiryollarının sağladığı başka
önemli yararlar da olmuştu. Örneğin,
Rumeli ve Anadolu’da yapılan demir­
yolları sayesinde İstanbul’un Rusya,
Romanya ve Bulgaristan buğdayına
olan bağımlılığı iyice ^ ^ ^ ş t ı . Başken­
tin ekmek gereksinmesinin karşılanma­
sında yabancı kaynakların ağırlığı sür­
düğü halde, İstanbul tahıl tüketiminin
Anadolu ve Rumeli’de üretilip demir-
yollarıyla taşınan yerli tahılla karşılan­
ma oranı OJo 66-0o arasına kadar
yükselmişti.
Demiryollarının sağladığı taşıma ko­
laylıkları ihracatın da artmasına yara­
mış, böylece Osmanlı ödemeler denge­
sindeki açığın kapatılmasına katkıda
bulunmuştu. Ayrıca binlerce Osmanlı
tebası gişe memurluğu, makasçılık, is­
tasyon şefliği ve koruculuk gibi yeni
açılan işlerde istihdam olanağı bulmuş­
tu. Demiryollarının istihdama katkısı
bu kadarla da kalmamış, doğıudan sağ­
ladığı iş olanaklarının yanısıra tarlalar­
dan istasyonlara kadar ürünü taşımak
için gereken yeni iş alanlannın da doğ­
masına yol açmıştı.
1632
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
19. y y ’da Osmanlı İmparatorluğumda Demiryolları

HİCAZ DEMİRYOLU: 1900de II.

Abdülhamid’in tahta çıkışının
yıldönümünde yapımına başlanan Hicaz
Demiryolu'nun değişik bir işlevi vardı.
Bu bir anlamda lslâmiyet'in kutsal
yerleriyle imparatorluğun başkentini
birbirine bağlamak, Hac ziyaretlerini
kolaylaştırmak ve belli bir saygınlığı
sürdürmek amacını taşıyordu. Hicaz
Demiryolu'nun yapımı için gerekli
finansman Osmanlı Devleti’nin özel ve
kamu kaynaklarınca sağlanmıştı. 141 ve
145 km 'sinden görünüm.

Ama demiryollarının Osmanlı eko­
nomisine sağladığı bu yararlar yanın­
da büyük zararları da olmuştu. Demir­
yollarının geçtiği yollarda daha önce
ulaşımı sağlayan kervancılar işsiz kal­
mışlar, bunlardan bir bölümü çevre
bölgelerle demiryolları arasındaki taşı­
macılıkta iş bulmakla birlikte birçoğu
açıkta kalmışlardı. İç bölgelerdeki Os­
manlı esnaf ve zanaatkârı daha da bü­
yük bir yıkımla karşılaşmıştı. El işçili­
ğine dayanan Osmanlı üretimi zaten
yüzyıllardır daha ileri olan Avrupa’nın
tehdidi altındaydı. 18. yy sonlarında
başlayan Sanayi Devrimi ile ortaya çı­
kan makine yapısı mamuller hızla kü­
çük atölye yapısı mamullerin yerini al­
maya başladı. Avrupa’daki Sanayi Dev­
rimi ’nden ılk etkilenenler, kıyı kentle­
rinde oturan Osmanlı zanaatkârları ol­
du; İstanbul, Selanik, İzmir gibi büyük
liman kentlerinde esnaf ve zanaatkâr
loncaları çöktü. Yine de, kıyıdan uzak
iç kesimlerde çalışan zanaatkârlar mes­
leklerini daha onlarca yıl sürdürebildi-
ler. Görece uzaklıkları ve Avrupa’dan
gelebilecek fabrika mamullerinin taşı­
ma maliyetlerindeki yükseklik, el işçi­
liğinin rekabet gücünü buralarda koru­
yabilmesini sağlamıştı.
 1633
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
19. yy'da Osmanlı İmparatorluğunda Demiryolları

TOPLUMSAL SONUÇLARI: Osmanlı Devletinde demiryollarının yapımıyla birlikte toplumsal değişimler de gözlendi. Özellikle
gündelik yaşamı etkileyen, değiştiren bazı sonuçlar o güne kadar durağan olan güçlerin harekete geçmesini sağladı. Bu da yeni
yaşama biçimlerini de beraberinde getirdi. Anadolu Osmanlı Demiryolu şirketi ray döşeme makinesi.

1 9 1 4 Y ılın a K a d a r O s m a n lı D e m ir y o lla r ı Ne var ki, A nkara’ya veya Konya’­

Uzun­ İmtiyaz Yapım Kuruluş Sermayenin ya örneğin, demiryollarının ulaşmasıyla
Adı luğu Km. tarihi tarihi Ser.Mil.K. kaynağı Avrupa sanayiinin kitle üretimi mamul­
Köstence-Çemavoda leri olanca çeşitliğiyle ve eskisinden çok
(Boğazköy) 66 1856 1859-60 32 İngiltere
224 1861 1863-68 135 İngiltere daha ucuza, iç bölgelerdeki pazarları
Şark demiryolları: doldurup taşırdı. îç bölgelerdeki birçok
istanbul-Edirne 318 1868/69 1869- 70 214 Fransa, Belçika, İs­ kent ve kasabada el işçisi zanaatkârlar
Şarkî Rumeli 386 1868/69 1872-88 218 viçre. Avusturya
Selânik-Mitroviçe 363 1868/69 1872-72 206 (Banque de Partis et Avrupa endüstri ürünlerinin rekabetiyle
Edirne-Dedeağaç 149 1868/69 1870- 72 92 de Pays-Bas) ilk kez karşılaşıyorlardı. Sonuçta, de­
Bosna kısmı 102 1868/69 1870-72 65
Babaeski-Kırkkilise 46 1910 1911-13 miryolları yüzünden, esnaf ve zanaat-
1364 792 kâr önce müşterilerinin çoğunu, sonra
Üsküp-Sırp hududu vs. 131 1884 1885-88 82 Osmanlı Bank. da işlerini kaybetti.
Selânik-Manastır 219 1890 1891-94 220 Deutsche Bank.
Dedeağaç-Selânik 508 1892 1892-96 488 Osmanlı Bank. En genel düzeyde, demiryolları Os­
Aydın Hatları: manlı ekonomisini Avrupa ekonomisi­
İzmir-Aydın 130 1856 1856-67 147 İngiltere ne daha da sıkı bir biçimde bağlılaştır-
Aydın Dinar Eğridir 342 1879/1911 1879-1912 308 İngiltere
Tire-Ödemiş-Çivril vs. 137 1882/1911 1883-1911 124 ingiltere dı. Osmanlı tebasının yaşamı günden
609 579 güne daha fazla Osmanlı împaratorlu-
İzmir-Kasaba ve temdidi ğu’nun ve siyasi liderlerinin denetimi dı­
İzmir-Kasaba (Turgutlu) 93 1863 1863-66
Kasaba-Alaşehir 76 1872 1885-86 249 şındaki ekonomik eğilim ve gelişmeler
Manisa-Soma 92 1888 1888-90 Fransız sermayesiyle tarafından belirlenir oldu. Giderek da­
Alaşehir-Afyon 252 1884 1894-96 İngilizlerden satın
Sorna-Bandırma 184 1888 1909-1912' 464 alınmıştır ha fazla Osmanlı çiftçisi uzak pazarlar­
İzmir-Bornova 5 1865 da satılmak üzere üretim yapar oldu;
702 713 bunlar giderek daha fazla uluslararası
Mudanya-Bursa 41 1871 1872-92 18 Fransa piyasanın tahmin edilemeyen belirsiz­
Mersin-Adana 67 1883 1884-86 45 İngiltere (bilahare
Almanya) liklerine ve insafına tabi oldular. Aynı
Anadolu Hatları: zamanda, sattıkları tarım ürünleri kar­
Haydarpaşa-İzmit 93 1872-73 26 İngiltere şılığında elde ettikleri geliri giderek da­
izmit-Ankara 486 1888 1892(1902) * 475 (Doyçe Banka
Arifiye-Adapazarı 9 1898 1898-99 satılmıştır.) ha fazla Avrupa yapısı giyim, kuşam ve
Eskişehir-Konya 445 1893 1893-95 445 Deutsche Bank. hatta yiyeceğe harcar oldular. Örneğin
1033 946 Fransa’dan ve ABD’nin Minneapolis’-
Bağdat Hattı:
Konya-Ulukışla-Karapınar 291 1899' 1904-12 Deutsche Bank. inden yüklenen un gemilerle Osmanlı li­
Durak-Mamure 115 1899' 1904-12 550 Deutsche Bank. manlarına, oralardan da demiryollarıy-
Toprakkale-iskenderun 59 1899' Deutsche Bank.
islahiye-Resulayrı 453 1899' 1911-14 400 Deutsche Bank. la Anadolu’nun iç bölgelerine taşınıyor
Bağdat-Samarra 119 1899* 1912-14 50 Deutsche Bank. ve yerli undan daha düşük fiyatla satı­
1037 1000 lıyordu.
Suriye Hatları:
Beyrut-Şam-Müzeyrib 258 1890 1892-94 Fransa, Belçika
Riyak-Halep 332 1893/98 1900-06 Fransa D e m iry o lla rın ın T o p lu m s a l
Trablusşam-Humus 102 1909/11 88 Fransa E tk ile ri
Yafa-Kudüs 87 1888 1889-92 65 Fransa
779 597 Demiryollarının çeşitli toplumsal et­
Hicaz Demiryolu 1564 1901-06 428 Mıİli kileri de olmuştu. Bunların bir bölü­
Kaynak: Eldem(1970). s. 164. münde uzak dış ekonomik güçlerin
Bu tabloda yeralan • işaretli tarihler Fransız arşivlerine göre düzenlenmiştir. gündelik yaşamda giderek artan önem-
İ634
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
19. yy'da Osmanlt imparatorluğumda Demiryolları

4 \ ADOLU-BAGDAT DEMİRYOLU: Osmanlı Devletinde yabancı sermaye yatırımlarından en önemlisi olan Anadolu-Bağdat
Demiryolu 'nun yapımına önce 1888'de Deutsche Bank’ın önderliğinde kurulan bir gruba imtiyaz verilmesiyle başlandı. ■1895'te aynı
şirket Konya'ya kadar uzallığı ham Eskişehir'e de bağladı. Ardından 1903'/e yeni bir imtiyaz alarak üzerinde bir hayli tartışma ve
siyasal çekişme olan bu demiryolunu Bağdat 'a kadar inşa karan aldı. Bunun yapımı ise 1914'te tamamlanacaktı. Bağdat
Demiryolu’ndan bir görünüm (üstte), Ankara hattının Sapanca mevkii (altta).

leri sonucu Osmanlı toplumunda artan
huzursuzluk duygusu rol oynuyordu.
Öbür toplumsal etkiler, sabah evden işe
gitme-akşam işten eve dönme biçimin­
de yeni bir alt-kültürün oluşmasından
Osmanlı toplumundaki etnik gruplar
arasında gerilimlerin artmasına kadar
geniş bir alana yayılıyordu. Örneğin İs­
tanbul’un zenginleri Marmara Denizi
ve İzmit Körfezi kıyılarında villalar alı­
yor, yeni yaşama üslupları ve tüketim
kalıpları ediniyorlardı. Demiryolları ay­
nı zamanda çeşitli bölgeler arasında iş­
çi akımını da hızlandırmış, genel ola­
rak Osmanlı İmparatorluğu’nun çeşit­
li bölgelerinde oturan ahali arasındaki
ilişkileri daha önceki dönemden daha
yakın ve sık hale getirmişti. Bir zaman­
lar dış dünyadan tecrit olmuş, kendi içi­
ne kapanmış olan, artık yanından de­
miryolu geçen köyler büyük taşra yer­
leşim merkezleriyle yakın ilişki içine gir­
mişlerdi.
Demiryolu şirketlerinin yöneticilerin-
 19. y y ’da Osmanlı İmparatorluğu'nda Demiryolları

ce uygulanan istihdam politikaları za­
ten 19. yy Osmanlı toplumunda mev­
cut olan gerilimleri daha da artırmıştı.
Yabancılar yönetimindeki yabancı ser­
mayeli bu demiryolu şirketlerinin istih­
dam politikaları genel olarak şöyle
özetlenebilir: Karmaşık ve çoğu kez
ekonomik yönden akla yakın nedenlerle
üst yönetim makamlarıyla idari kade­
melerde Avrupalılar çalıştırılırken Os­
manlı tebası Rum ve Ermeniler orta ka­
deme konumları yabancılarla birlikte
eşit olarak paylaşıyordu; en aşağı dü­
zeyde ise büyük çoğunlukla Müslüman
Türkler yer alıyor, yol yapımı, bakımı,
onarımı, atölye hizmetleri ve trenlerde­
ki işleri onlar yapıyordu. Osmanlı te­
bası Hıristiyanların Müslümanlardan
daha yüksek mevkilerde bulunduğu ya­
bancı şirketlerdeki istihdam kalıbı ay­
nı ülke vatandaşlarını birbirine rakip
-hatta düşman- iki ayrı gruba bölüyor­
du. Ve bu durum, Osmanlı Hıristiyan
tebasını, Osmanlı Müslüman tebasının
çıkarlarına karşı, yabancıların sosyal ve
ekonomik müttefikleri olarak gösteri­
yordu. Bu duygular, yersiz bile olsalar,
Osmanlı toplum yapısında süregiden et­
nik düşmanlıkları daha da kızıştırmış-
tı. Böylece, toplumsal açıdan da, de­
miryollarının yapımı Osmanlı İmpara-
torluğu’nun parçalanmasını hızlandır­
mıştır. D
(Çeviri: Ahmet Günlük)

KAYNAKÇA
ELDEM Vedat, Osmanlı İmparatorluğunun
iktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Anka­
ra, 1970
HECKER M., “Die Eisenbahnen der Asiatisc-
hen Türkei” Arehiv für Eisenbahnwesen, 1914
] QUATAERT Donald, "Limited Revolution:
The lmpacı of the Anatolian Railway on Tur-
kish Transportation and the Provisioning of İs­
tanbul, 1890-1908.” Business History Review,
Summer, 1977

DEMİRYOLLARININ EKONOMİK ETKİSİ: 19. yy’da yapılmaya başlanan demiryolları, Osmanlı Devleti’nde taşra sayılan vilayet
ve bölgelerin ekonomisinde birçok değişimler yarattı. Ucuz ve kolay taşımacılığın sağladığı imkânlar sayesinde tarımsal üretimde
ihracatla artışlar görüldü. Ayrıca istihdam imkanlarını da artıran demiryollarının yapımı bazı olumsuz sonuçlar da yarattı. Sözgelimi
kervancıların işsiz kalması, A vrupa mallarının iç pazara ulaşması nedeniyle yerli liretimin yokolması gibi. Ankara’ya gelen ilk tren
(üstte}, Bursa ’ya gelen ilk katar (altta).
Tanzimat _Döneminde
••
Osmanlı Posta Örgütü
Nesimi Yazıcı
G iriş
Tarih boyunca kurulmuş olan bütün
büyük devletler, daimi bir surette iyi
düzenlenmiş haberleşme teşkilâtlarına
sahip bulunmuşlardır. Nitekim örnek
vermek gerekirse. Pers ve Roma impa­
ratorluklarını gösterebiliriz. Bunun ya­
nında küçük küçük devletçiklerden
oluşmuş olan Yunanistan’da durum
bunun tersidir. Yani burada merkezî
otoriteye bağlı güçlü bir devletin yok­
luğu kuvvetli bir haberleşme teşkilâtı­
nın da gelişemernesi sonucunu doğur­
muştur. Bizans sınırında küçük bir uç
beyliği olarak tarih sahnesine çıkmış
bulunan Osmanlı imparatorluğu da,
zaman içinde gelişen ve genişleyen dev­
let örgütüyle orantılı olarak, üç kıtaya
uzanan toprakları üzerinde, damarla­
rın vücut içerisinde dağılımına benze­
yen yollar yapmış, bu yollar vasıtasıy­
la ve denizlerden faydalanarak merke­
zî idarenin gerektirdiği düzenli haber­
leşmeyi temin etmiştir. 1840’ta Posta
Nezareti’nin kuruluşuna kadar devam
eden dönemdeki bu haberleşme teşki­
lâtı “ ulak-menzilhâne” ikilisinden oluş­
maktaydı. Bu teşkilâtın daha sonra ku­
rulacak' olan Posta İdaresi’nden şüphe­
siz en büyük farkı yalnızca devlet ileri
gelenlerinin hizmetinde olmasıdır. Ya­
ni genel olarak ulak diye isimlendirilen
tatarların menzilhâneler arasında bey­
girler sırtında gerçekleştirdikleri haber
getirip götürme hizmetlerinden öncelik­
le padişah, sonra da sadrâzam, vezir­
TARİHTE HABERLEŞME: Tarih
boyunca iyi örgütlenmiş devletler
haberleşmeye önem vermişlerdir. Pers ve
Roma imparatorlukları geniş topraklar
üzerinde egemenlikler kurarken,
düzenlemiş oldukları güçlü haberleşme
uzun yıllar ayakta kalmalarının bir etkeni
olmuştur. Osmanlı Devleti de geniş
topraklan üzerinde merkezi yönetimin
gerekli kıldığı bir haberleşme sistemi
kurarken, bunu “ulak-menzilhane"
temeline oturtmuş, bunu yıllarca
sürdürmüştür. Eski bir posta tatarı
(yanda), menzilhane (karşı sayfada solda),
Sirkeci Demiryolu mevkiinde posta-
telgraf şubesi (karşı sayfada sağda).
ler, seferdeki ordu kumandanları ve di­
ğer üst düzey görevlileri faydalanmış­
lardır. Bütün bu uzun dönemde Os­
manlı ülkesinde yaşayan halk devletin
haberleşme kurumunun çalışmaların­
dan kendi mektuplarının ve diğer pos­
ta maddelerinin taşınmasında hiç fay­
dalanamamıştır.
Bu kısa girişi bitirirken kanaatimiz­
ce, halkın haberleşmesini de sağlayan,
ticaretin gelişmesine katkıda bulunmayı
amaç edinen posta örgütünün 1750 ve­
ya 1800’de değil de neden Tanzimat dö­
neminde, 1839 Gülhane Hatt-ı Hüma-
yunu’ndan hemen sonra kurulmuş ol­
duğu sorusuna cevap vermek gerekir.
İşte burada karşımıza Osmanlı Devle­
ti ’nin zaman içinde bozulan devlet teş­
kilâtını düzenleme ve nihayet Batı ku-
rumlarını örnek alan bir devlet örgütü
kurulması çalışmaları çıkar.
Bilindiği gibi Kanunî Süleyman
(1520-1566) devrinde kudretinin doru­
ğuna erişmiş olan Osmanlı İmparator­
luğu, 16. yy sonlarında artık gerileme­
ye yüz tutmuştur. Nihayet imparator­
luk, 17. yy’da Köprülii ailesinden ge­
len sadrâzarnların yönetiminde son bir
kalkınma hamlesi yapmışsa da, 1682’de
başlayıp 1699’da Karlofça Barış Ant-
laşması’yla sonuçlanan harpte Avustur­
ya ve müttefiklerine yenilerek önemli
topraklar kaybetmiştir. Bundan sonra
devletin, askerlik ve m addîhayat saha­
larında Batı karşısında gerilemekte ol­
duğu açıkça ortaya çıkmıştır. İmpara­
torluğun içinde bulunduğu bu durum,

Tanzimat Döneminde Osmanlı Posta Örgütü
tecrübeli Osmanlı devlet adamları ve
aydınlarını, imparatorluğu çöküntüden
kurtarmak için çözüm yolları aramaya
sevketmiştir. Bunlara örnek olarak, I.
Ahmed (1603-1617), II. Osman (1618­
1622), IV. Murad (1623-1640), III. Se­
lim (1789-1807) ve II. Mahmud (1808­
1839) dönemlerinde nizâm-ı devlet hak­
kında takdim edilen ıslahat lâyıhaları-
nı sayabiliriz. Genel olarak amelî ve
pratik bir gayeyi içeren bu eserlerin 17.
yy ortalarına kadar olanlarının “Kanu­
nî devri şartlarına” dönmeyi teklif et­
tikleri görülür. Bundan sonraki tarih­
lerde ise, Türk aydınlarının bir kısmı,
devlet müesseselerindeki bozuklukların
düzeltilebilmesi için Kanunî devri şart­
larına dönmenin yeterli olamayacağını
ileri sürerler. Onlara göre, Osmanlı
İmparatorluğu Batı karşısında bütün­
lüğünü koruyabilmesi için, öncelikle as­
kerî sahada, onların usul ve teknikleri­
ni almalıdır.
Osmanlı İmparatorluğu’nun Batı ku-
rumlarını kabule başlaması, 18. yy’ın
ilk yarısına rastlar. 21 Temmuz 1718 ta­
rihli Pasarofça Antlaşması’nın görüş­
melerinin devam etmekte olduğu bir sı­
rada sadâret makamına getirilen Nev­
şehirli İbrahim Paşa’nın bu görevde
kaldığı süre (1718-1730) tarihimizde lâle
yetiştirilmeye verilen önemden dolayı
Lâle Devri diye isimlendirilir. Bu dö­
nem bir zevk ve safa, dünyadan zevk
alma dönemi olduğu gibi, şüphesiz
bundan da önemlisi matbaa gibi önemli
bir yeniliğin imparatorluğun Müslüman
tebaasının hizmetine girdiği, diğer ba­
zı yeniliklerin de yapıldıği bir devredir.
Bu sebeple tarihçiler arasında Tanzi­
m at’ın en uzak kaynağının kendisinde
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
arandığı bir dönem olmuştur. Daha
sonra I. Mahmud (1730-1754), III.
Mustafa (1757-1774), I. Abdülhamid
(1774-1789) ve III. Selim (1789-1808)
dönemlerinde genellikle askerlik saha­
sında devam eden ıslahat çalışmaları,
II. Mahmud’un (1808-1839) saltanatı
sırasında çok daha genişlemiş ve güç­
lenmiştir. Bu sırada askerlik alanında
olduğu kadar devlet teşkilâtında, sos­
yal alanda, kültür sahasında, iktisat, sa-
nayî ve sağlık konularında önemli ye­
nilikler yapılmıştır. II. Mali-V.ud haber­
leşmenin (iletişim) gelişmesınin gereği­
ne de kesin olarak inanmış bulunuyor­
du. 1 Kasım 1831’de bugünkü Türkiye
sınırları içindeki ilk Türkçe gazeteyi,
T a kvim -i V a kâ yi ’i kurdu. Onun Türk­
çe yanında Fransızca, Arapça, Farsça,
Ermenice, Rumca olarak da çıkarılma­
sını sağladı. Aradan bir sene geçmeden
halkın da faydalanacağı bir haberleşme
teşkilâtı kurulması yönünde direktif
verdi.
II. Mahmud’un 1832’deki bu hatt-ı
Hümayûnu’ndan sonra haberleşme teş­
kilâtının daha düzenli işlemesi için ça­
lışmaların artarak sürdürüldüjtiinü tes-
bit etmekteyiz. Nitekim 1834’ûe l.İskü-
dar-lzmit arasında bir posta yolu yapı­
larak, arabalarla “ posta taşımacılı­
ğına” geçildiğini görürüz. Buradaki ba­
şarı İstanbul-Edirne arasında da ben­
zer taşımacılık gayretlerinin gösterilme­
sine sebep olmuştur. Daha sonra da çe­
şitli teşebbüsler halinde postanın kuru­
luş çalışmalarına devam edildiği görü­
lür. Fakat bu arayış ve gayretler ancak
II. M ahmud’un ölüp yerine Abdülme-
cid’in geçmesinden sonra olgunlaşmış
ve meyve vermiştir. Kasım 1839’da
1637
Gülhane’de okunan meşhur hatt-ı hü­
mayundan kısa bir zamansonra konuy­
la ilgilenecek özel bir komisyonun ku­
rulduğunu tesbit etmekteyiz. A vrupa’­
da uygulanan postacılık usullerini de bi­
len M ustafa Sami Efendi 4 Temmuz
1840’ta Posta Müdürü olarak tayin
edilmiştir. Kuruluş çalışmalarını yürü­
ten Mustafa Sami Bey 9 Eylül’de bu gö­
revden ayrıldığında yerine Ahmed Şük­
rü Bey getirilmiştir ki, bu sırada çalış­
malar kesin bir sonuca ulaşmış ve 23
Ekim 1840’da Posta Nezareti resmen
kurulmuştur. Kuruluşu takip eden ilk
ay içerisinde de önce 28 Ekim’de Edir­
ne, sonra 2 Kasım’da da Anadolu ta­
raflarına ilk postalar çıkarılmıştır. Böy-
lece Osmanlı haberleşme teşkilâtı de­
mek olan “ ulak-menzilhâne” , ikilisi,
Posta Nezareti adı altında yeniden dü­
zenlenmiş ve ülke ahalisine hizmet ve­
ren bir organizasyon haline gelmiştir.
Posta Teşkilâtı
Posta Nezareti 23 Ekim 1840’da ku­
ruluşundan 21 Eylül 1871’de Telgraf
Müdürlüğü’yle birleştiği 31 yıla yakla­
şan bir süre içerisinde nezaret olarak
kalmıştır. Bilindiği gibi “ nezaret” ke­
limesinin günümüzdeki karşılığı “ ba-
kanlık” tır. Fakat şunu hemen belirt­
mek gerekir ki, Posta Nezareti bu ismi
taşımış olmakla birlikte yine de bir Ma­
liye, Ticaret, Nafıa veya Evkaf nezaret­
leri seviyesinde değildi. Nitekim kuru­
luş çalışmalarını yürütmekle 4 Temmuz
1840’da görevlendirilen Mustafa Sami
Bey’in tayiniyle ilgili belgede Posta İda­
resi için; ‘‘tra d ve m asrafı M a liye
N e za re t-i Celilesine ait o lm a k la ve
vükelâ-yı Devlet-i A liy ye d en birinin ne-
1638
Tanzimat Döneminde Osmanlı Posta Örgütü
POSTA TELGRAF
NEZARETİ: II.
Mahmud’un haberleşmenin
düzene sakulmasını isteyen
girişiminden sonra İstanbul
ile yakın şehirler arasında
posta taşımacılığı başladı.
Mustafa Sami Efendi Posta
Müdürlüğü’ne getirildi.
Ahmed Şükrü Bey
döneminde Posta Nezareti
kuruldu. Kuruluş
aşamasında özellikle
İstanbul’da yoğun bir
örgütlenme içinde olmuştur.
Bir dönem nazırlık yapan
Agâh Efendi (sağda), bir
dönem posta, telgraf ve
telefon nazırlığı yapan Talat
Paşa (solda).
ziiretinde b u lu n m a k üzere m ü d ü r ve
m em u rin m a rifetiyle idaresi. . . ” denil­
miştir. Aynı konuda kesinleşen karar­
da ise; gelir ve gideri Maliye Hazinesi-
ne ait olmak üzere Posta’nın Ticaret
Nezareti’ne bağlı olarak çalışması ön­
görülmüştür. Daha sonra Ahmed Şük­
rü Bey de Posta İdaresi’ne Ticaret Na­
zırı Fethi Paşa’nın teklifi üzerine tayin
edilmiştir.
Ticaret Nezareti’ne bağlı olan Posta
Nezareti’nin kuruluşundan ancak bir
sene sonra Kasım 1841’de Teşrifat Def-
teri’nde Ticaret Muhasebeciliği seviye­
sinde bulunduğunun kabul edilmiş ol­
duğunu görmekteyiz. Posta Nezareti’-
nin Ticaret Nezareti’ne olan bağımlılı­
ğı 13 Haziran 1852-13 Mart 1857 tarih­
leri arasındaki İltizam Dönemi hariç,
Nafıa Nezareti’ne bağlandığı 2 Şubat
1870’e kadar devam etmiştir. 21 Eylül
187 1’de ise iki ayrı organizasyon ola­
rak düzenlenmiş bulunan Posta Neza­
reti ve Telgraf Müdürlüğü, Posta ve
Telgraf Nezareti adı altında birleşmiş­
lerdir.
Posta Nezaretinin Merkez Teşkilâtı
Posta Nezareti kuruluş aşamasında
öncelikle başkentte teşkilâtlanmıştır.
Fakat meydana getirilen iöare oldukça
mütevazi bir nitelik arzetmektedir. Her
ne kadar bütünüyle ilk kadroyu ve
onun zaman içinde gelişimini tam ola­
rak ortaya koyacak zenginlikte belge­
lere sahip bulunmamaktaysak da bu
konuda bir kanaate sahip olabiliriz. Ni­
tekim Zilkâde 1257/15 Aralık 184 1-14
Ocak 1842 ayına ait maaş defterinden
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
öğrendiğimize göre İstanbul’da Posta
Nezareti ve İstanbul Postanesi’nde, Na­
zır ve Postane Müdürü dahil 9 görevli
ve 15 de posta tatarı olmak üzere top­
lam 24 görevli bulunmaktadır. Bunla­
ra ödenen aylık ücret tutarı ise 17.975
kuruştur. T. evvel 1258/13 Ekim-12
Kasım 1842’de ödenen maaş tutarı ise
nazır hariç 26. 125 kuruştur (nazır ma­
aşı daha önce 4.000 kuruştu) ve görev­
lilerin toplamı 47 kişidir. Görüldüğü gi­
bi bu sırada merkez teşkilâtı oldukça
hızlı bir gelişme içerisindedir. Nitekim
aradan birkaç ay geçmeden Ocak 18431
te kadro nazır, 18 asil memur, 49 ta ­
tar, 3 mülazım olmak üzere 71’e çık­
mıştır. Bu sayı Haziran 1845’de 92’ye
ulaşmış bulunuyordu. İlk dönemde İs­
tanbul’da yalnız bir postanenin bulun­
muş olmasına karşılık 13 Ocak 1863'ten
itibaren posta pulunun kullanılmaya
başlanması, ayrıca da şehir içinde pos­
ta taşım acılığı yapacak “ Şehir
Postaları’nın” kuruluşuyla Posta Ne-
zareti’nin merkezdeki kadrosu olduk­
ça gelişmiştir.
Taşra Teşkilâtı
Posta Nezareti’nin kuruluş yılların­
dan başlayarak gelişen ve genişleyen bir
taşra örgütü vardır. Fakat Posta Neza-
reti’nin Anadolu ve Rumeli’nin hangi
merkezlerinde müdür görevlendirdiği­
nin tesbitine geçmeden önce çok önemli
bir iki noktanın açıklanması gerekir.
Her şeyden önce Ekim 1840’da kuru­
luşu tamamlanan Posta Nezareti’nin
Osmanlı Devleti’nin ilk haberleşme teş­
kilâtı olmadığını hatırdan çıkarmamak
lazımdır. Yüzyıllardan beri yalnız dev­
>
lete hizmet etmiş, zaman içerisinde ba­
zı değişiklikler geçirmiş olan “ ulak-
menzilhane” ikilisi, Posta Nezareti’nin
kuruluşuna Radar devletin haberleşme­
sini gerçekleştirmiştir. Bu haberleşme
kurumunun, artık uzunca bir süreden
beri tatar olarak isimlendirilen görev­
lileri; bunlann yolları boyunca uğradık­
ları, beygir değiştirip diğer ihtiyaçları­
nı giderdikleri menzilhaneleri vardı.
Kuruluşu sırasında Posta Nezareti, ta­
tarlardan bir kısmını “ posta tatarı”
olarak kendi kadrosu içine almıştı. Di­
ğer tatarlar da çeşitli görevlere yerleş­
tirildiler. Menzilhaneler için durumun
gerektirdiği yeni bazı düzenlemeler ge­
tirildi. Fakat menzilhanelerde çalışan,
diğer görevleri yanında en önemli va­
zifeleri posta tatarlarına hizmet olan
menzilciler ve öteki menzil vazifelileri >
fiilen çalıştıkları Posta Nezareti’nin taş­
ra kadrosu içinde yer almadılar. Ayrı­
ca gayr-ı muntazam postanelerin (Posta
Nezareti tarafından müdür tayin edil­
meden, mahallinden temin edilen gö­
revli ve imkânlarla postacılık yapılan
merkez) görevlileri de doğrudan Posta
Nezareti’ne bağlı değillerdi ve nezare­
tin taşra örgütü içerisinde gösterilme­
mekteydiler. Böyle olunca Posta Neza-
reti’nden maaş alan ve onun tarafından
tayin edilen görevli sayısının çok az ol­
masına rağmen, bunun birkaç katına
ulaşabilecek sayıda kişinin ve postane­
nin de posta hizmetlerinin yürütülme­
sinde doğrudan görev yapmakta bulun­
duklarını unutmamak gerekir. Nitekim
kuruluşunun altıncı senesinin sonunda,
Posta Nezareti’nin taşraya gönderdiği
posta müdürü sayısı yalnızca 37’ydi.
 1639
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
Tanzimat Döneminde Osmanlı Posta Örgütü

Aynı tarihte muntazam olarak 2.062 sa­ R u m e li’de: Dersaadet’den Diyarbakır yolu270 saat
atlik bir yolda tatarlarla; en az bu ka­ Dersaadet’den Edirne yolu 44 saat Diyarbakır’dan Bağdat yolu 169 saat
dar bir mesafe içinde de sürücüler va­ Edirne’den Kalas yolu 130 saat Trabzon’dan Erzurum yolu 54 saat
sıtasıyla hizmet gören postayı taşrada Edirne’den Vidin yolu 99 saat Toplam 2.062 saat
37 müdürün idare etmesi mümkün de­ Edirne’den Manastır yolu 123 saat
ğildir. Bir örnek vermek gerekirse, da­ Dersaadet’den Selânik Taşradaki muntazam postanelerin
ha ilk kuruluş senesinin dolduğu bir sı­ ve Yanya yolu 186 saat sayısı Mayıs 1849’da 19’u Rumeli ve
rad a yalnız B eyrut’daki “ gayr-ı Filibe’den Belgrad yolu 102 saat 25’i Anadolu’da olmak üzere 44’e çık­
muntazam” postanenin bir müdür, bir Kumanova’dan Bosna yolu 101 saat mıştır. Eylül 1868’de Posta Nezareti ye­
kâtip ve yedi sürücüsü vardı. Bunlar Manastır’dan İşkodra yolu 54 saat ni bir çalışma düzeni içerisine girdiğin­
Posta Nezareti tarafından doğrudan ta­ de Rumeli’de tatar caddesi üzerinde 116
yin edilmedikleri gibi, maaşlarını da ne­ A n a d o lu sahasında: merkez bulunuyordu. Bunlardan 36’-
zaret bütçesinden almamaktaydılar. Bu Dersaadet’den İzmir yolu 87 saat sında postane müdürü vardı. Anadolu’­
sebeple de Posta Nezareti’nin taşra Dersaadet’den Alaiye (Alanya) da ise tatar caddesi üzerinde bulunan
kadrosu içerisinde gösterilmemekteydi­ yolu 58 saat merkez sayısı 142’ydi ve bunların
ler. Dersaadet’den Şam yolu 319 saat 30’unda postamüdürleri görev yapıyor­
Posta Nezareti’nin kuruluşundan Dersaadet’den Kayseri yolu 186 saat du. Bunların haricindeki merkezlerde
sonra taşrada açtığı ilk merkez Edirne’­
dedir. Bunu diğerleri takip etmiştir.
Özellikle ticaretin geliştiği merkezlere
öncelikle müdürler tayin edilmiştir.
Bunlar postacılık usullerini İstanbul’­
da bizzat uygulamalı olarak öğreniyor­
lardı. Nitekim Haziran 1841’de bu şe­
kilde yetişmiş elemanlardan 7 mülazım
Yenişehir, Selanik Serez, Niş, Yanya,
Ankara ve Kayseri’ye tayin edilmişler­
di; Ağustos’ta ise Konya, Adana, H a­
lep, Şam ve Akka’ya postane m üdür­
leri tayin edilerek “ muntazam posta­
neler” kuruldu. Bununla birlikte yuka­
rıda değindiğimiz nedenlerden dolayı
posta müdürü tayinlerinin oldukça ya­
vaş yürüdüğünü belirtmek gerekir. Ha­
ziran 1845’de nezaretin taşradaki kad­
rosu içerisinde görev yapan müdürlerin
sayısı 21’i Anadolu, l3’ü Rumeli olmak
üzere 34’tü. Bunlar 300 ilâ 750 kuruş
arasında maaş almakta olan Anadolu’­
da; Şam, Halep, Adana, Beyrut, Bur­
sa, Ankara, Kayseri, Konya, Isparta,
Kütahya, İzmir, Aydın, Erzurum,
Trabzon, Samsun, Bağdat, Musul, Di­
yarbakır, Sivas, Eğin, Bolu. Rumeli’­
de; Edirne, Varna, Kalas, Filibe, Serez,
Yenişehir, Niş, Yanya, Sofya, Vidin,
Manastır, Şumnu’dur. Aradan iki se­
ne geçtiğinde ise sayı ancak 37’ye çık­
mıştı. Bununla birlikte daha önce de­
ğindiğimiz muntazam, gayr-ı munta­
zam postaneler hatırlandığinda, bu 37
posta müdürüyle gerçekleştirilen hizme­
tin büyüklüğü daha iyi değerlendirilir.
Nitekim bu sırada 37 merkez arasında
postanın tatarlarla taşındığı 15 büyük
yol açılmış bulunuyordu. Böylelikle MERKEZDEKİ KURULUŞ: Öncelikle İstanbul’da hızlanan kuruluş çalışmaları içinde
2.062 saatlik (saat, iki nokta arasında­ Posta Nezareti ve İstanbul Postanesi’nde önceleri 24 görevli varken, bu sayı 1845’te
92'ye ulaştı. Bu tarihten sonra şehir içinde posta taşımacılığı yapan postaların
ki uzaklığı belirtmek için söyleniyor, ör­ kurulması ve 1863 ’ten sonra posta pulunun kullanılmaya başlanması merkezdeki
nek: İstanbul-Edirne arası 44 saattir) kadroyu daha da geliştirdi. Posta Telgraf Nezareti’nin temel atma töreni (üstte) ve
bir mesafeye muntazam posta taşınmış­ törende hazır bulunanlar (altta).
tır. Bu yollar şunlardır:
1640
T a n z im a t D ö n e m i n d e O s m a n lı P o s t a Ö r g ü tü
ise gayr-ı muntazam postaneler vardı,
yani postayı sürücüler taşımakta ve an­
cak adi mektup ve bazı evrak postacı­
lığı yapılmaktaydı. Posta Nazırı Yâver
Paşa’nın (nezareti 17 Ağustos 1868-21
Eylül l871) çabaları sonucu gerçekleş­
tirilen yeni çalışma düzeni içerisinde
Posta Nezareti’nin merkez ve taşra teş­
kilâtında da önemli bazı değişiklikler
yapıldı. Buna göre: Posta îdaresi’ni il­
gilendiren konuları görüşmek üzere
Posta Nezareti memurlarının ileri ge­
lenlerinden oluşacak bir meclis kurul­
maktaydı. Nezaretin taşradaki teşkilâ­
tı on bir daireye ayrılıyordu. Her dai­
reye bir merkez müdürü, yanına bir kâ­
tip ve bir mukayyid tayin edilmektey­
di. Bu dairelere bağlı postanelerin mü­
TAŞRA
ÖRGÜTLENMESİ: Posta
Nezaretinin kurulmasından
sonra o güne kadar taşrada
haberleşme görevini yerine
getiren “ulak-menzilhane”
ikilisi yerini yeni yapılara
bıraktı. Tatarlar "posta
tatarı"’ olarak nezaretin
kadrosu içine alındı,
tatarlara hizmet eden
menzilciler de nezaretin
taşra kadrosunu
oluşturdular. Bu arada
taşraya posta müdürleri de
gönderildi. Posta tatarları
(altta), resmî elbiseli posta
tatarları (sağda).
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
dürleri mahalli meclisler tarafından se­
çilecek, kefalete bağlanan bu müdürler
Posta Nezareti’nin tasdikiyle tayin olu­
nacaklardı . Bir fikir sahibi olabilmek
bakımından bu 11 daireyi ve yalnızca
bir dairenin bağlı birimlerini göstere­
lim. Daireler:
Edirne, Vama, Saraybosna, Selânik,
Galos, Galata, İzmir, Halep, Diyarba­
kır, Trabzon, Samsun.
Birinci daire olan Edirne merkezine
bağlı birimler ise şunlardır: Maiyet mü­
dürlükleri: Niş, Sofya, Samako, Filibe,
Kızanlık, Zağraiatik, Vidin, Pilevne,
Lofca, Tırnova, îslimye. Şubeler ise:
Enez, Hasköy, Cisrimustafapaşa, Ke­
şan, Tatarpazarcığı, Çırpan, Lülebur­
gaz, Dobnice, Rahova, Kırklareli, Kös-
tendil, Karlova, Gabrova, Palanka,
Kalfa, Çorlu, îhtiman, Berkofça, Mal­
kara, Şehirköyü, Firecik, Lom, Meg-
ri, Silivri, Uzunköprü, Yanbolu, Cis-
riergene.
Yeni düzenlemede, daireler dahilin­
deki postane müdürleri, posta memu­
ru sıfatıyla bulunacak ondalıkçı, zarf
ve pul satıcılarını kontrol ve teftiş; mer­
kez müdürleri ve menzilhanelerin çalış­ >
malarına nezaret etmek üzere Rumeli’­
de iki, Anadolu’da iki ve İstanbul ile
Arabistan’da birer olmak üzere altı
Posta Müfettişi tayin edilmiştir. Bu
kadro küçük bazı değişikliklerle Posta
ve Telgraf idarelerinin birleşmesine ka­
dar devam etmiştir.
P o s ta H iz m e tle ri
İlk Postaneler: Posta îdaresi’nin ken­
disinden beklenen hizmetleri yerine ge­
tirebilmesi için görevliler kadar olma­
sa bile, araç-gerece ve bu arada hizmet
binalarına, postanelere ihtiyacı olaca­
ğı açıktır. Bununla birlikte ilk Osman­
lı postaneleri hakkında, başkent hariç
fazla bir bilgimiz bulunmamaktadır. İs­
tanbul’da Posta Nezareti ve İstanbul
Postanesi, Postane-i Amire ismiyle açıl­
mış olan binadaydı. Postane-i Amire,
Eminönü’nde Yenicami avlusunda bu­
lunuyordu. Evkaf’a ait olan bu bina
daha önce Cizyehane olarak kullanıl­
mıştı. Şehrin ortasında, ticaret merke­
zine ve sahile yakın olması sebebiyle bu­
rası Posta Nezareti’ne verilmişti. Kapı­
sının üzerine Abdülmecid’in bir tuğra­
sı konmuş, celî hatla da Postane-i Ami­
re yazılmıştı. Yabancıların anlaması
için Posta kelimesi Fransızca “Poste”
şeklinde ayrıca eklenmişti. Po^tane-i
Amire binası iki katlı, ahşap bir yapıy­
dı. Üst katı Posta Nezareti birimlerine
ayrılmış, alt kat ise İstanbul Postanesi
olarak düzenlenmişti.
 1641
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
T a n z im a t D ö n e m i n d e O s m a n lı P o s t a Ö r g ü tü

Postanın kuruluş yıllarında taşra

postanelerinin durumlarının ne olduğu­
nu 16 Kasım 1840 tarihli Birinci Posta
Kanunu’nun getirdiği esaslardan hare­
ketle tahmin etmek mümkün olur. Bu­
na göre; postaneler imkânların elverdiği
ölçüde şehrin merkezinde, hücreli ve­
ya dolaplı, ayrıca rafları bulunan birer
odadan ibaret olacaktır. Bu odada, gö­
revlilerin çalışacağı kısımla postaneye
bir iş için gelenlerin arasında bir kapı
veya pencere bulunacaktır. Giriş kapı­
sının üzerine buranın postane olduğu­
nu gösterir bir hevha konulacaktır. Ay­
rıca kapı üzerinde postaların çalışma
esaslarıyla ücret tarifelerini gösteren ya­
zılar bulundurulacaktır. Tabiatıyla hiz­
metin gereği olan terazi, sandık, defter­
ler, mühürler, muşambalar ve diğer ge­
rekli eşya da postanelerde bulundurul­
maktaydı.
İlk dönem postanelerinden çok azı
hakkında elde edilebilen belgeler, bize
onların yukarıdaki özellikleri taşıdıkla­
rını doğrulamaktadır. Yani bunlar hiz­
metin görülebileceği oldukça da basit
yapılardır. Denebilir ki, bir yerde pos­
tane açılacağında bu özelliklere sahip
bir oda varsa burası postane yapılır ve­
yahut da kiralanırdı.
P o sta İşleyen M ahaller: Burada
1840’larda hâlâ çok geniş topraklara sa­
hip bulunan Osmanlı İmparatorluğu’-
nun bütününe işleyen postaları ve onun
güzergâhlarını ayrı ayrı gösterme imkâ­
nımız bulunmamaktadır. Fakat şu ka­
darına işaret etmek gerekir ki, eldeki
belgeler, daha ilk yıllardan itibaren ül­
kenin en uzak noktalarına kadar posta
hizmetlerinin götürülmeye çalışıldığını
göstermektedir. Bunun için önemli böl­
geler muntazam postanelere kavuştu­
rulmuş, diğer kısımlarda ise mahallin­
den sağlanan imkânlarla postacılık ger­
çekleştirilmiştir.
P ostanelerin K a b u l E ttik le ri P o sta KISA SÜREDE YA YGINLAŞMA: Posta Nezareti kurulduktan sonra taşrada açılan
M addeleri: Posta Nezareti kuruluşu sı­ ilk merkez Edirne oldu. Bundan sonra özellikle imparatorluğun ticaret merkezlerinde
yeni kuruluşlara gidildi. Selanik, Niş; Yanya, Halep, Şam ve Konya gibi yerlerde
rasındaki mütevazı teşkilâtıyla ancak "muntazam postaneler"" kuruldu. Bu muntazam postanelerin sayısı I849’da 44‘e
evrak postacılığı yapmıştır. Fransız yükselirken Anadolu ve Rumeli’de tatar caddesi üzerinde görev yapan 258 merkez
Posta Kanunu’ndan faydalanılarak ya­ bulunmaktaydı. İstanbul’da posta, telgraf merkez binasının inşaatı (1905) ve Osmanlt
pılan 16 Kasım 1840 tarihli ilk posta ka­ Postanesi mektup teslimi.
nununda, postaların yalnızca aslı kâğıt
olan posta maddelerini taşımaları ön­
görülmüştür. Mektuplar, “adi, taah­ den itibaren emanet akça ve numune­ ni düşürüyordu. Bu konular 1857’den
hütlü” ve “ tahrirât-ı mühimme (res­ lik ticaret eşyası taşınmasına başlanmış­ itibaren defalarca ele alınmıştır. Fakat
mî)” olmak üzere üç çeşittir. Bunlara tır. Bu durum 17 yıl devam etmiştir. Fa­ ne ticarete direkt katkısı olması arzu­
ilave olarak gazete, evrak ve takvim de kat kara postacılığında yük taşıyıcı ola­ lanan postaların, akça vt ,icarî eşya ör­
postalarca taşınmaktadır. Bununla bir­ rak hemen yalnızca beygirlerden fayda­ neklerini taşımasından tamamen vazge-
likte bu uygulama kısa süre sonra ge­ lanılmakta olduğundan, nümunelik eş­ çilebilmiş, ne de bu hizmetleri kolayca
nişletilmiş ve yalnız muntazam bölge­ ya ve akça taşınması güçlükler arzet- gerçekleştirebilecek imkânlar, bir örnek
ler arasında olmak şartıyla Ocak 1841’- mekteydi. Ayrıca da postaların sürati­ olarak arabalı postacılık gerçekleştiri-
1642
Tanzimat Döneminde Osmanlı Posta Örgütü
lebilmiştir. Bu arada sınırlı bir uygula­
ma olmak üzere Ekim 1862’den itiba­
ren bazı merkezler arasında posta ha­
valesi muamelesine başlanmıştır. Bu­
gün modern postanın verdiği hizmetle­
rin benzerlerinin Osmanlı Postası’nda
uygulamaya konulması ise daha çok
1876’dan sonraki yıllardadır.
M ektu p la rın D a ğ ıtım ı-M ü ve zzilik:
Birinci Posta K anunu’na göre; mun ta-
zam (posta müdürü bulunan) bir mer­
keze gelen mektuplar, Posta Müdürü
tarafından önce jurnaline göre kontrol
edilir, sonra da alfabetik sıraya konur­
İLK POSTANELER: Posta
Nezareti kurnlduktan sonra
ilk postaneler İstanbul’da
açıldı. Eminönü ’nde
Yenicami avlusunda
bulunan Postane-i Amire
binası şehrin ticaret
merkezine yakın olduğu için
posta işlerinin görülmesinde
kolaylık sağlıyordu.
Nezaretin ilk kurulduğu
yıllarda varolan postaneler
hakkında çok fazla bilgi
olmadığı için diğer
semtlerdeki işleyişin nasıl
olduğu bilinmemektedir.
İstanbul’daki ilk postane
binası ve PTT nazırı
İstanbulliyan Efendi.
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
du. Alıcı mektubunu bizzat postaneden
alırdı. Mektup taahhütlü ise, alıcıdan
bir alındı belgesi alınarak, postanede
saklanırdı. Yani bu sırada bir müvez-
zilik hizmeti yoktu. Ancak Eylül 1861’-
de çıkarılan bir yönetmelikle, sahibinin
postaneden almadığı mektubun mek-
tupçular tarafından adreslerine götürü­
leceği hükmü yer almıştır. Fakat bu uy­
gulamanın İstanbul’da daha önce baş­
lamış olması gerekir. Burada mektup-
çubaşılık, artırmayla bir kişiye verilir,
Postaneye belli bir para ödeyen bu ki­
şi, müvezzilik görevi karşılığı olarak alı­
cıdan “ ücret-i kademiyye” alırdı.
1864’te bunun mektup başına 20 para
olduğunu görüyoruz. Bununla birlikte
aynı tarihde taşrada bu hizmetin kar­
şılığı olarak ne kadar bir ücret alınmak­
ta olduğunu bilememekteyiz. Bu uygu­
lama bazı değişikliklerle Haziran
1882’ye kadar devam etmiştir. Bu ta-
rihde Üçüncü Posta Kanunu’yla mü­
vezzilik hizmetinin ücretsiz yapılması
)
esası getirilmiştir. Tabiatıyla bu husus
yalnızca mektuplar ve bazı evrak için
geçerliydi. Diğer posta maddeleri yine
postanede alıcısına teslim ediliyordu.
Posta Tekeli
a) P o sta N e z a r e tin in İltiza m a Veril­
m esi: Dünya postalarının gelişim tarih­
leri incelendiğinde, halkın bu hizmet­
lerden faydalanmaya başlamasıyla bir­
likte postacılık faaliyetlerinin arttığı ve
devletlerin de zaman zaman posta ida­
relerini maktu bir bedel karşılığı özel ki­
şi veya kuruluşlara devrettiği görülür.
Osmanlı Devleti’nde, iltizam denen bu
idare şekli yaygın bir uygulamaydı. Ya­
ni bir kişi belli şartlar dahilinde bir hiz­
meti yapmaya talip olmakta, devletin
buradan temin edeceği parayı peşinen
veya taksitle vererek, işletmeyi idare et­
mekte, tabiatıyla daha çok kazanmaya
çalışmaktaydı. Posta Nezareti’nin ilti­
zama verilmesi ilk defa Birinci Posta
Nazırı Ahmed Şükrü Bey (nezareti Ey­
lül 1840-Nisan 1842) döneminde sözko-
nusu olmuştur. Bizzat nazır, postanın
maktu bir bedelle, üç seneliğine kendi­
sine verilmesini istemişse de, bu sırada
görevden ayrıldığından uygulamaya ge­
çilememiştir. Fakat daha sonra İsmail
Paşa, şimdiki senelik gelirinden 1.000
kese fazlasını devlete vereceğini taah­
hüt ederek, Posta Nezareti’ni mültezim
sıfatıyla idareye talip olmuştur. Bu is­
tek kabul edilmiş ve 13 Haziran 1852­
13 Mart 1857 arasında postalar iltizam­
la İsmail Paşa tarafından idare edilmiş­
tir. Fakat sonuçta bu tarz idarenin ha-
zinenin hiç de yararına olmadığı tesbit
edilmiştir. Ayrıca mültezim yetkilerini
kötüye kullanmıştır. Bu sebeple kendisi
cezalandırılarak Bolu’ya sürtilmüş ve
Avrupa postalarında oldukça uzun sü­
reler devam eden iltizamla idareye, Os­
manlı Postası’nda beş yıla yaklaşan bir
uygulamadan sonra son verilmiş, dev­
letin yıkılışına kadar da bir daha iltizam
idaresine dönülmemiştir.
b ) M e k tu p Taşım acılığının Yalnızca
P asta İdaresine Verilmesi: Bilindiği üze­
re Osmanlı İmparatorluğu sınırları için-
 1643
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
Tanzimat Döneminde Osmanlı Posta Örgütü

de yaşayan halk, Posta Nezareti’nin ku­ radan, beygirler sırtında gerçekleştiril­ ların kesif rekabetidir.
ruluşundan önce devlet haberleşme teş­ diğini görürüz. Hemen her tarafı deniz­ Karadan posta taşımacılığının birçok
kilâtı demek olan “ ulak-menzilhane” lerle çevrili olan Osmanlı devletini, kara güçlükleri vardı. Öncelikle yollar bo­
İkilisinin çalışmalarından faydalanama­ taşımacılığına iten birçok nedenler bu­ yunca yer alan menzilhaneler arasında
maktaydı. Bununla birlikte, haberleş­ lunmaktaydı. Kanaatimizce en öriemli beygirler sırtında nakliyat çok güçtü.
menin bir ihtiyaç olduğu göz önünde neden ise; devletin elinde o sırada ye­ Taşınan yük az oluyordu. Alınan bü­
bulundurulduğunda, bunun değişik teri kadar yük ve yolcu taşıyacak vapur­ tün tedbirlere rağmen, soyulma tehli­
yollardan giderilmiş olacağını düşün­ ların bulunmamasıdır. Çünkü posta ta­ kesi vardı. Ayrıca maliyet aşırı yüksel­
mek doğaldır. Nitekim burada karşımı­ şımacılığı, ancak limanlar arasında dü­ mekteydi.
za tüccarın ve halkın haberleşmesini dü­ zenli bir şekilde yük ve yolcu taşıyan va­ Posta Nezareti’nin bütün imkânsız­
zensiz bir şekilde de olsa temin etmeye purlarla gerçekleştirildiğinden iktisadi lıklara rağmen denizyollarından istifa­
çalışmış olan sâ’î, kiracı, katırcı ve ema­ olabilirdi. Osmanlı Devleti’ni kara pos­ deye çalıştığım vurgulamak gerekir. Ni­
netçi gibi unsurlar çıkar. Bunlara bir de tacılığına iten diğer bir önemli neden tekim Trabzon ve Erzurum ’a postalar
daha önce tatarlık görevi yapan, fakat , ise, şüphesiz sahillerde yabancı posta­ baştan itibaren denizden gönderilmiş-
Posta Nezareti’nin kuruluşundan son­
ra posta tatarı olamayanların bir kıs­
mını ilave etmek gerekir. Çünkü bun­
lar da eski alışkanlığın bir devamı ola­
rak posta maddelerini kendi hesapları­
na taşımaya devam etmişlerdir.
Osmanlı Devleti’nin halkın da fayda­
lanacağı postaları kurarken çeşitli ga­
yeleri vardı. Bunların en önemlilerinden
biri, haberleşme maddelerine fesadın
karışmasının önlenmesi, bir diğeri de
gelir teminiydi. Tabiatıyla bu durum­
da devlet, postacılık faaliyetlerini tekel
altında yürütecekti. Fakat birinci Pos­
ta Kanunu’nda bu hususta hiçbir hü­
küm getirilmemişti. Bu durumda bir
yandan sâ’î, kiracı, katırcı ve emanet­
çiler; öte yandan da eski tatarlar ücreti
karşılığında mektup ve benzeri madde­
leri taşımaya devam ettiler. Yasadaki
bu açıklık kısa zamanda idarenin de
dikkatini çekti ve bunlarla m ü cad e-
Ocak 1841 ’de başlatıldı. Uzun süre de­
vam edecek olan bu mücadelenin esa­
sı; postayı taşıma hakkımn Posta Ne-
zareti’ne ait olduğu, başkalarının bu
göreve talip olmalarıyla hem gelir kay­
bının, hem de haberleşme hizmetlerin­
de yolsuzlukların olabileceğiydi. Posta DAĞITIM: Dağıtım
Nezareti’nin bu unsurlarla ve ayrıca da hizmetlerinin tam
yine ücreti karşılığı posta maddeleri ta ­ örgütlenmediği dörıfmlerde
şımaya yeltenen bazı araba şirketleriy­ merkeze gelen mektıiplar
le yaptığı mücadelenin oldukça uzun jurnaline göre kontrol edilir
sürmüş olduğunu eldeki belgelerden öğ­ ve alıcı mektubunu bizzat
renmekteyiz. postaneden alırdı. 1861 ’de
ise sahibi tarafından
Postalarm Taşınması Problemi alınmayan mektupların
mektupçular tarafından
Posta Nezareti ülke içerisinde posta götürülmesi öngörüldü. Bu
taşımacılığını kendisinden önceki dö­ görevi yapan kişi ise
nemde kullanılan vasıtalarla sağlamış­ alıcıdan "ücret-i
tır. Yani öncelikle menzilhaneler ara­ kademiyye" alırdı.
sında beygirler ve yerine göre diğer yük Sonunda 1882'de çıkarılan
taşıyıcı hayvanlardan faydalanmıştır. Üçüncü Posta Kanunu ile
Bu arada bazı merkezlere posta deniz­ bu hizmetlerin ücretsiz
yapılması kuralı getirildi.
den ulaştırılımştır. Bununla birlikte İstanbul’da postane dağıtım
özellikle ilk 20-25 sene içerisinde, pos­ servisi ve "müvezzi‘‘ler.
ta taşımacılığının büyük çoğunlukla ka­
1644
T a n z im a t D ö n e m i n d e O s m a n lı P o s t a Ö r g ü tü
tir. 1859’da postacılık gayesiyle iki va­
pur satın alındığını, bunlara Sür’at ve
Gemlik isimlerinin verildiğini görmek­
teyiz. Temmuz 1863’te ise Sahil Posta­
ları kurulmuştur. Ülke içinde demiryol­
ları kurulmaya başladığında, postalar
bu yoldan da faydalanmışlardır.
Postada Ü cret Tarifeleri-Pul
Tanzimat dönemi postası yaptığı hiz­
metlere karşılık zaman içerisinde çeşit­
li değişiklikler gösteren değişik tarife­
ler uygulamıştır. Burada bu tarifeleri
ayrı ayrı göstermek yerine, bunların tes-
bitinde etkili olan esasları belirtmeye
çalışalım. Bu dönem tarifelerinin en
dikkat çekici özelliği; mektup ve evrak
posta ücretlerinin tesbitinde mesafe ve
ağırlığın etkili olmasıdır. Bir örnek ver­
mek gerekirse; Istanbul’dan A nkara’­
ya gönderilen bir mektupla, Kayseri,
Bağdat, Cidde veya Niş’e giden mek­
tupların posta ücretleri değişik olmuş­
tur. Aynı şekilde mektupların ağırlığı
da fiyatlara aksettirilmiştir. Nitekim ilk
tarifede 3 dirhem ağırlığındaki bir adi
mektubun, bir saatlik mesafeye bir pa­
raya, 4 dirhemliğin aynı mesafeye 1,5;
5 dirhemliğin 2 paraya gideceği belir­
tilmiştir. Günümüz postalarının tarife
tesbit esaslarına ters gelen bu uygula­
ma, 1840’da Ingiltere’de Rowland
Hill’in yapnuş olduğu posta reformu­
na kadar bütün Avrupa için de geçerli-
dir.
Posta Nezareti’nin fiyat tesbitinde et­
POSTALARIN
TAŞINMASI: Posta
Nezaretinin kurulmasından
sonra yaklaşık 25 yıl
boyunca postalar yine
eskiden olduğu gibi
karadan ve hayvan sırtında
taşındı. Denizden taşınma
olmayışının nedenlerinden
biri de sahillerde faaliyet
gösteren yabancı postalardı.
Ancak daha sonra bu
amaçla gemiler alındı ve
demiryollarının işletmeye
geçmesiyle, ulaşılabilen
yerlere bu yolla taşınma
yapıldı. 1890‘larda posta
arabasıyla nakliyat (karşı
sayfada) ve PTT Nazırı
Oskan Efendi.
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
kili olan bu iki hususun haricinde di­
ğer bir etken ise, posta taşımacılığının
karadan veya denizden gerçekleştirilmiş
olmasıdır. Denizyoluyla taşımacılık da­
ha ucuza mal olduğundan, fiyatlar bu
sahada düşük tutulmuştur. Bununla
birlikte sahil merkezlerine postanın
ucuza taşınmasının diğer bir sebebi da­
ha vardır. Bu da ücretlerin düşürülme­
siyle ülke içinde, özellikle sahillerde teş­
kilâtlanmış olan yabancı postalarla re­
kabet etme düşüncesidir. Fakat buna
bir bakıma zıt düşen bir uygulama da,
fiyatları yüksek tutarak hazineye gelir
temin etme gayretleridir. Nitekim Ağâh
Bey (24 Ağustos 1861-21 Mart 1865) za­
manındaki fiyat ayarlamalarında bu il­
kenin ağır bastığım tesbit etmekteyiz.
Bu vesileyle ülkemizde posta pulu­
nun ilk defa kullanılmaya başlanması
üzerinde biraz duralım. Mektup ücret­
lerinin bir makbuz karşılığında önceden
alınması yönündeki çalışmaların 1653
Paris “ Petite Poste” una kadar uzanan
bir geçmişi varsa da, bugünkü anlam­
da pul uygulaması dünyada ilk defa 6
Mayıs 1840’da Ingiltere’de başlamıştır.
Bunu kısa zamanda diğer Avrupa pos­
taları takip etmiştir. Agâh Bey, beşin­
ci Posta Nazırı olarak göreve başladı­
ğında, postalarda bazı yenilikler yap­
mak istedi. Zaten kendisinden bunun
beklendiği, bazı ıslahatlar yaparak,
posta gelirlerini artırması gerektiği, ta­
yin kararnamesindeki “ bu misillû işler­
de vukuf ve malumatı bulunduğu” ifa­
desiyle de belirtilmişti. Agâh Bey, pos­
talarda yapmak istediği ıslahat çalışma­
larında, Rowland Hill’i kendisine örnek
aldı. Onun Ingiltere’de 21 sene önce
yaptığını Posta Nezareti’nde aynen uy­
gulamak istedi. Bu konuda hazırladığı
detaylı lâyılıayı Maliye Nezareti’ne sun­
du. Özellikle mektup ücretleriyle ilgili
olan bu lâyıhanın; ücretlerin düşürül­
mesi ve mesafeye göre ücret alımından
vazgeçilmesi, böylece halkın daha faz­
la mektuplaşmasının temini yolundaki
teklifleri kabul edilmedi. Yalnızca posta
pulu kullanılması düşüncesi yerinde bu­
lundu. Böylece yapılan hazırlıklardan
sonra 13 Ocak 1863’den itibaren Os­
manlı postalarında pul kullanılmaya
başlandı. Bu uygulamanın ne demek ol­
duğunu daha iyi anlatabilmek için
1840’dan itibaren 22 sene süreyle, pos­
tanelerde bir mektup için yapılan işlem­
lere kısaca değinmek gerekir.
Birinci Posta K anunu’nagöre; mek­
tup göndermek isteyen kişi önce, “mun­
tazam ” bölgede ise, mektubunu posta­
neye götürür ve memuruna teslim eder­
di. Tabiatıyla âdi mi, taahhüdü mü
göndereceğim belirtirdi. Bir pencereden
bunu alan memur hemen tartar, tari­
fesine uygun olarak ücretini alırdı. Ne
kadar ücret aldıysa bunu kırmızı mü­
rekkeple mektubun üzerine yazardı.
Zarfın bir kenarına da mektubun cin­
sine göre siyah boyalı mührü basar ve
dolaba koyardı. Sonra da posta çıka­
rıldığı gün mektuplar ve diğer posta
maddeleri iki saat evvel gidecekleri yer­
lere göre ayrılır, her birine bir numara
verilirdi. Bu numaralara göre cetvelle­
re (posta jurnali), sırayla her birinin
isim ve şöhreti, ağırlığı, alınan ücreti
kaydedilirdi.
Mektuplar adi, taahhüdü ve mühim-
me olurdu. Bu nedenle gerek bunlar ve
gerekse, diğer posta maddelerinin pos­
taya verilmesi, ücretlerinin ayrı ayrı he­
saplanarak alınması, sıraya konulması
posta memurları için güç olur, yanlış­
lıklar meydana gelirdi. Ayrıca bu sis­
temde alınan ücretin mektuba eksik ya­
zılması da mümkündü. Birinci Posta
Kanunu’nda bu konuda gerekli yasal
tedbir alınmıştı. Bu yapılan işlemlerin
“ muntazam” postanelerde yapıldığını
tekrar belirtmek gerekir. Çünkü mek­
tup ücretleri ancak muntazam postane­
lerde alınabilirdi. Gayr-ı muntazam
postanelerden gönderilen mektupların
ücretleri ise, yukarıdaki işlemler yapıl­
mak suretiyle mektup alıcısından iste­
nirdi.

İşte Agâh Bey’in çalışmalarıyla ülke­
mizde posta pulunun kullanılmaya baş­
landığı Ocak 1863’ten itibaren bu işlem­
ler büyük ölçüde basitleştiği gibi, bazı
suistimalleri önlemek de mümkün ol­
muştur.
Postaların Hareket Günleri
Osmanlı postalarının kuruluş sırasın­
daki imkan ve ihtiyaçlarına göre ken­
dilerine güzergâhlar tesbit edildiği gibi,
çalışma günleri de belirlenmiştir. Bu sı­
rada postaların her gün değil, çoğun­
luk ancak haftada bir defa çıkarılabil-
diğini söylemek gerekir. Bir örnek ol­
mak üzere 1847’de İstanbul merkez ol­
mak üzere çıkarılan postaları göstere­
lim:
İstanbul’dan Rumeli’ye, her pazar­
tesi akşamı iki tatar çıkarılır. Bunlar­
dan biri sağ koldan Edirne’ye, diğeri de
sol koldan Selanik ve Yanya’ya gider­
di. Her iki posta pazar günü dönerler­
di .
Edirne’den, her çarşamba günü sağ
koldan Kalas’a, orta koldan Vidin’e,
sol koldan da Filibe, Kumanova ve Ma-
nastır’a üç tatar çıkarılırdı. Bu posta­
lar Perşembe günü Edirne’ye dönerler­
di.
Rumeli bölgesinde yukanda belirtilen
merkezlerden ileri ayrıca tatarlarla eş­
ya ve mektup gönderilmekteydi. Bun­
lar Filibe’den Belgrad’a, Kumanova’-
dan Bosna’ya ve M anastır’dan İşkod-
ra’ya belirli günlerde çıkarılan postalar­
dı.
İstanbul’dan Anadolu’ya, her çar­
şamba akşamı beş tatar çıkarılır. Biri
sağ koldan İzmir’e, biri yine sağ kol­
dan Alaiye’ye (Alanya), biri orta kol­
dan Şam ’a, biri orta koldan Kayseri’-
yeve diğeri de sol koldan Diyarbakır’a
giderdi. Buralardan posta pazar günü
İstanbul’a dönerdi.
Rumeli kısmında olduğu gibi, impa­
ratorluğun Anadolu kısmında da bu
mevkilerden ileri ayrıca tatar postaları
çıkarılırdı. Diyarbakır’dan Musul’a ve
Bağdad’a ve Trabzon’dan Erzurum ’a
belirli günlerde postalar gönderilir ve
geri dönerlerdi. Musul’dan Bağdat’a
olan posta iki haftada bir defa çıkarı­
lırdı.
İlerleyen zaman ve görülen ihtiyaç
üzerine posta hareket günleri artırılmış­
tır. Özellikle deniz postaları, yabancı
postalarla rekabet gayesiyle büyük sa­
yılara ulaşmıştır.
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
Şehir Postalan
Buraya kadar görüldüğü gibi Posta
Nezareti geniş ülkedeki çeşitli merkez­
ler arasında postacılık yapmaya çalış­
maktadır. Gelen mektupların adresle­
rine müvezziler tarafından ulaştırılması
bile uzun süre düşünülememiştir. Hal­
buki bazen aynı şehirdeki kişilerin de
birbirine mektup göndermesi gerekebi­
lir. Burada karşımıza Şehir Postası çı­
kar.
a) Birinci Şehir Postası: Ülkemizde
şehir postası kurulması düşüncesi ilk
defa Posta Nezareti’nin tesisinden 24­
25 sene sonrasına rastlar. Yapılan araş­
tırmalar neticesinde, gereğine inanılan
böyle bir organizasyonun kuruluşu ve
memurlarının bir senelik maaşlarının
350.000 kuruşu bulacağı hesaplanır.
Bunun üzerine Şehir Postası’nın bir
müteahhit tarafından çalıştırılmasına
karar verilir. Samancıoğlu Ohannes,
Aznavuroğlu Osep ve Yanyalı Lianos
efendilerden üçüncüsünün teklifi uygun
bulunur. Böylece 9 Ağustos 1865 tarihli
padişah onayıyla Birinci Şehir Postası
Yanyalı Lianos Efendi’ye verilir. Lia­
nos Efendi bu süre içinde Postane-i
Amire’ye 365.000 kuruş ödeyecektir.
Bu postanın çalışmalarını düzenleyen
38 maddelik bir nizanınârnesi çıkarılır
ve 13 Aralık 1865 çarşamba günü ça­
lışmalarına başlar.
Dönemin gazetelerinden tesbit edil­
diğine göre Birinci Şehir Postası, İstan­
bul ve çevresinde kısa zamanda teşki­
1645
lâtını geliştirmiş, ahaliden büyük rağ­
bet görmüştür. Fakat kesin olarak tes-
bit edemediğimiz sebeplerle bu posta,
daha iltizam süresinin bitişine 4,5 sene
varken Mart 1867’de çalışmalarına son
vermiştir.
b) Diğer Şehir Posta/arı: 13 Aralık
1869’da İkinci Şehir Postası’nın çalış­
maya başladığı görülür. Bu teşkilât
kendisi için çıkarılan 22 maddelik bir
kanunla, doğrudan Posta Nezareti ta­
rafından idare edilmiştir. Bunu müte­
akip 13 Eylül 1875’de Üçüncü Şehir
Postası’nın kurulduğunu görüyoruz.
Tanzimat devrinde İstanbul haricin­
deki Osmanlı şehirlerinde başka bir şe­
hir postası uygulaması görmüyoruz.
Bunun iki istisnası 1866-67’de Kösten­
ce ve Çim ova’da birer özel idare şek­
linde teşkilâtlanmış olan şehir içi pos­
ta işletmeleridir.
Posta Tatarları ve Menzilhaneler
Uzunca bir süreden beri hemen ta­
mamıyla tatar olarak anılan ulaklar
Posta Nezareti döneminde de görevle­
rine Posta Tatarı olarak devam etmiş­
lerdir. Zaten posta tatarları olmaksızın
Posta Nezareti’ni ve posta hizmetleri­
nin var olabileceğini düşünmek bile
güçtür. Posta Tatarlarının sayısı artan
“ m untazam” merkez sayısıyla orantı­
lı olarak çoğalmıştır. Tatarların bu sı­
rada aldıkları maaşlar 5 -6 0 kuruş ara­
sında değişmiştir. Bu maaş, Nezaretin
diğer görevlilerine kıyasla hiç de az de­
ğildir.
1646
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
Tanzimat Döneminde Osman// Posta Örgütü

Posta tatarları daha önceki dönem­ olduğu gibi, eski dönemde sahip olduk­ önemli ilişkisi, hiç şüphesiz 16. yy’ın
de olduğu gibi bu sırada da içlerinden ları önemlerini Posta Nezareti’nin ku­ sonlarında başlayıp 20. yy’ın ilk yarı­
birinin yönetiminde bulunmuşlardır. ruluşundan sonra da korumuşlardır. sına kadar devam etmiş olan yabancı
Bu yönetici Sertatarân veya Tatarân Menzilhanelerin idareleriyle yakından postalar ve potaneler dolayısıyladır. Ba­
Müdürü ismini almış, tatarlardan ba­ ilgilenilmiştir. Bu sırada menzilhaneler- ğımsız bir devletin sınırlan içinde, kendi
zen iki misli, bazen da daha fazla aylık le ilgili en önemli konu, menzilcilerin kontrolünde olmayan postanelerin var­
almıştır. İlk Sertatarân Hüseyin A ğa’- görevlerini eksiksiz yapmalarını sağla­ lığı, başka devletlerde belki de örneği
dır. D ahasonra Abdurrahman Ağa ve mak, menzilci-tatar ikilisinin iyi ilişki­ hiç bulunmayan bir durumdur. Osman­
Ferhat Ağa bu göreve getirilmişlerdin ler içinde olmalarını ternin ve hepsin­ lı Devleti’nde, 300 seneyi aşan bir sü­
Karadan beygirler sırtında yapılan den önemlisi de menzillerin Posta Ne- re, ülke içi ve dışarıyla haberleşmede
posta taşımacılığında Posta İdaresi’nin zareti’ne malî bakımdan yük olmaları­ yabancı postalar etkin bir rol oynamış­
en büyük görevli grubu olan tatarların nın önlenmesidir. Fakat bu sahada tam lardır. Halkın ve tüccarın haberleşme­
çalışmalarına 1 Nisan 1918’de son ve­ başarı elde edilememiştir. sini temin etmişlerdir. Yabancı posta­
rilmiştir. Çünkü artık postacılık daha lar, Posta Nezareti’nin kuruluşundan
Yabancı Postalar önce olduğu gibi, 1840’dan sonra da,
ziyade deniz ve demiryolları vasıtasıy­
la gerçekleştirmeye başlanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun postacı­ -özellikle artarak- faaliyetlerini sürdür­
Menzilhaneler de aynen tatarlarda lık sahasında diğer devletlerle olan en müşlerdir.

/r - Ak

p
1
i !,
-4N
10.V
_-._/'v
... V o

.. . ..

*>' e » •a -.w ,,..

"VsU’j f t Ç r j '.■ ''f < V , V ' h / y j • , , .•

4
r

..
d '.* y - c -'f y - ' y
,, „ .V .. ■ ■
'o v j' , ■ • ‘ r-'V*v
• ı<r' .• • ' • ' ’p - N u n . v . . .’Ş J

tf . ' ■■ ’•* ^'S*i „ V.* .

A ı 'ı^ı>- v,v, , ‘ f nş /, ' -
........................ - . Uj J ■■ . • T "" '
J 'j, S ... ■■ C. ~ f S j * S j l* 6 \ . ■ • *•- " ' S

" S ' u -j j j
C-v- ^ 1

:j -, ı .
POSTA PULLARI: Osmanlı Devletinde
.. *J*+JS',c3' t . ( f-" ..v-y ^ . 1 .. posta pulu kullanılması Agâh Bey'in
[ • - ’I '. ■- c-vj'fi.y
■■- ■ - ,V* V ' 4 •' Posta Nazırı olduğu dönemde başladı.
Kendisine posta pulunu dünyada ilk kez
! <-:r^''<‘1 ,> ■, -. kullanan İngiltere'yi örnek aldı. Agâh
Bey'in çabaları sonunda 13 Ocak
i,,. „ . ' P ^ -S t- \ . 1863'ten itibaren Osmanlı postalarında
posta pulu uygulamasına geçildi.
cC Böylelikle posta işlemlerinde belirli bir
v!| f y
,^İ - kolaylık sağlanmış oldu. Pul kullanımı ile
'V vM '■ .■ <>< r " ••“ ilgili Meclis-i Vâtâ kararı ve posta
pulları.
L .J
 1647
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
Tanzimat Döneminde Osmanlı Posta Örgütü

POSTA TATARLARI: Eskiden haberleşme düzeni içinde yeralan tatarlar, Posta Nezareti döneminde görevlerine posta tatarı olarak
devam ettiler. İçlerinden Sertatariin veya tatariin diye adlandırılan birinin yönetiminde bulunan tatarlar, o yıllarda nezarette bulunan
diğer memurlar kadar maaş alırlardı. Posta tatarlığı 1 Nisan 1918’de kaldırılmıştır. Osmanlı Posta tatarları (solda), Osmanlı seyyar
posta müvezzii (sağda).

Sınırlarımız içinde en geniş bir biçim­
de teşkilatlanan yabancı postane Avus­
turya’ya aittir ve kuruluşu 1746’dır.
Daha sonra Rusya 1748, Fransa 1812,
İngiltere 1832, Almanya 1870’de pos­
taneler açmışlar ve zamanla teşkilâtla­
rını genişletmişlerdir. Bunlara İtalya,
Yunanistan, Romanya ve Osmanlı Dev-
leti’nin bir eyaleti olan Mısır’ı da ekle­
mek mümkündür.
Osmanlı İmparatorluğu, sınırları
içinde görev yapan bu postaların varlı­
ğına razı değildi. Özellikle de Posta Ne-
zareti’nin kuruluşundan sonra bunlar­
la mücadele etti. Fakat desteklerini ka­
pitülasyonlardan alan bu teşkilâtları bir
türlü kaldıramadı. Bu sahada kesin ba­
şarı Lozan Antlaşması’yla kapitülas­
yonlara son vermiş olan Türkiye Cum-
huriyeti’nin oldu.
O s m a n lı T e lg r a f T e ş k ilâ tı
Osmanlı Devleti’nde Telgrafın
Kurulması Çalışmaları
Tarihin ilk devirlerinden itibaren gö­
rülen haberleşme çalışmaları, dönem­
lerin teknik imkânlarıyla orantılı ola­
rak hız kazanmıştır. Telgrafın icadı ve
haberleşme sahasında kullanılması da
şüphesiz bu sahadaki en büyük atılım-
lardan biridir. Samuel F.B. Morse’un
icadıyla düzenli ilk haberleşme 1843’de
Washington-Baltimore arasında ger-
çekleştirilmiştir.-.Bunu gerek Amerika
ve gerekse Avrupa’da telgrafçılığın hız­
la yayılması takip etmiştir. Osmanlı
İmparatorluğu’nda ise ilk telgraf hat­
larının kurulduğunu görmek için 1855
yılını beklemek gerekmiştir. Fakat he­
men belirtmek yerinde olacaktır ki, bu
tarihten önce de Osmanlı Devleti telg­
rafla ilgilenmiş, hatta bu sahada Avru­
pa’yı geçmiştir. Abdülmecid, Morse’u
icadından dolayı tebrik etmiş, kendisi­
ne bir de murassa nişan göndermiştir.
Bu konuda Morse; " A b d ü lm e c id , bu
nişanı ve te b rik iyle icadım ın değerini
a nlayan A v ru p a lı ilk b ü y ü k insan
o lm u ş tu r ” demiştir.
Bu sahadaki olaylar şöyle gelişmiş­
tir: 1839’da M orse’un ortağı Mr.
Chamberlain, yeni icat edilmiş telgraf
aletinden bir takımı İstanbul’a getirmiş­
tir. Gayesi, o sıralarda hâlâ dünyanın
en büyük devletlerinden biri olan Os­
manlı Devleti’nden ve Avusturya’dan
icadın kabulünü istemektir. Chamber-
lain önce o sırada Robert Kollej’ın mü­
dürü olan Mr. Cyrus Hamlin’in yanı­
1648
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
Tanzimat Döneminde Osmanlı Posta Örgütü

na gelmiştir. Oldukça ilkel durumda
bulunan takım üzerinde birlikte bazı ça­
lışmalar yapmışlardır. Sonunda aletin
Viyana’da iyi bir işçilikle tekrar yapıl­
ması ve ancak ondan sonra Osmanlı
hükümetine takdim edilmesine karar
vermişlerdir. Fakat Tuna Nehri yoluy­
la Viyana’ya hareket eden Chamberla-
in’in vapuru yolda batmış, kendisi ve
beş arkadaşı boğularak ölmüşlerdir.
Böylece, Osmanlı Devleti’nde telgraf
kurulması için yapılmak istenen birin­
ci teşebbüs sonuçsuz kalmıştır.
Ülkemizde telgrafkurulm ası için ya­
pılan ikinci teşebbüs de, yine bir Ame­
rikalı vasıtasıyla olmuştur. 1847’de, Os­
manlı Devleti’nde bir maden okulu kur-
ınakla görevli jeolog Prof. J. Lawren-
ce Smith, İstanbul ile yakın şehirlerden
birisi arasında bir hat kurmak ümidiy­
le Amerika’dan bir telgraf takımı ge­
tirtti. Smith de alet üzerinde C. Ham-
lin’le birlikte çalışmalar yaptı. Nihayet
izin alınarak 9 Ağustos 1847’de bugün­
kü Beylerbeyi Sarayı’nın yerinde bulu­
nan büyük ahşap sarayda bizzat Abdül-
mecid’in huzurunda ilk deneme yapıl­
dı. Alıcı ve vericiler sarayın değişik oda­
larına yerleştirilmişti. Deneme başarılı
geçti. Padişah, telgrafla çok yakından
ilgilendi ve ertesi gün aynı denemenin
devlet ileri gelenlerinin huzurunda tek­
rarlanmasını emretti. Aynı şekilde ba­
şarılı geçen deneme üzerine, öncelikle
İstanbul-Edirne arasında bir hattın çe­
kilmesini emretti. Fakat nedense bu fik­
rin gerçekleşmesi için 8 yılın geçmesi ge­
rekti.
Osmanlı Telgraf Hatları
İstanbul- Varna-Balaklava H attı: Os­
manlı ülkesi içerisinde çekilmesine baş­
lanan ilk hat, Kırım Harbi sırasında,
Ruslara karşı Osmanlı Devleti’nin müt­
tefiki olan İngilizlerin askeri amaçla Si­
vastopol yakınındaki Balaklava’dan
Varna’ya, oradan da İstanbul’a uzat­
tıkları deniz hattıdır. Buna ek olarak,
Fransızlar Varna’yı Viyana’ya bağla­
mışlar, böylece Mayıs l855’ten itibaren
ordularıyla başkentleri arasında telgraf
haberleşmesini temin etmişlerdir. İstan-
bul-Varna görüşmesi ise 27 Eylül’de
gerçekleşmiştir. Bu hatları daha sonra
Osmanlı Devleti satın almıştır.
V arna-Şum nu-R usçuk-B ükreş H attı:
Bu hat İngiliz hatlarının bir devamı ve
tamamlayıcısı olarak düşünülmelidir.
Fransızlar tarafından karadan çekilen
bu hatların yapımı, Mustafa ve Voliç
efendiler gibi bazı Osmanlı vatandaş­
larının da telgrafçılığı öğrenmeleri için
iyi bir fırsat olmuştur.
İlk O sm anlı H atları: Kırım Savaşı ve
İngiltere ve Fransa’nın bu rada ülke­
miz sınırlan içerisindeki ilk hatları çek­
meleri, Osmanlı Devleti idarecilerinin
artık, uzun zamandan beri, genel bir
eğilim şeklinde sahip oldukları telgraf
tesisleri kurma düşüncelerini tatbik sa­
hasına geçirmelerinde etkili oldu. Za­
ten İngiltere ve Fransa da ülkemizde
telgraf hatları çekilmesini istiyorlar, ay­
rıca da bu tesislerin kendilerine kurdu-
rulmasını teklif ediyorlardı. Osmanlı
Devleti, ilk hatlarında, içinde bulunu­
lan durumun da bir sonucu olarak as­
kerî yöne ağırlık verdi. Fakat devletin
genel telgrafçılık siyasetinde askerî ha­
berleşme kadar önem arzeden diğer ba­
zı hususlar da vardı. Buna göre telgraf
tesisleri, ülke içi ve Avrupa’yla haber­
leşme amacıyla kurulacaktı. Halkın ve
özellikle de tüccarın haberleşmesi temin
edilecekti. Merkezî idare güç kazana­
caktı. Gelir temin edilecekti. Avrupa ül­
kelerinin haberleşmesinde aracı oluna­
caktı. Viyana’dan İstanbul’a gelen ve
oradan da Üsküdar-Bağdad-Basra yo­
luyla Hindistan hatlarıyla birleşen bü­
yük hat bu gayeyle, Avrupa’nın Hin­
distan’la haberleşmesini temin gayesiyle
kurulmuştu. Aynı şekilde Mısır için el-
Ariş hattı çekilmişti.
Osmanlı Devleti’nin kendi hesabına
kurdurmaya karar verdiği ilk hatlar İs­
tanbul’dan Edirne’ye gidecek, oradan
da birinci kolu Şumnu’ya, ikinci kolu
Filibe-Sofya-Niş üzerinden Aleksi-
naç’a, buradan da Avrupa bağlantısı
için Belgrad’a bağlanacaktı.
Bir telgraf komisyonu kuruldu. İn­
giliz Cook bir arkadaşıyla, Fransız De
La Rue de Osmanlı tebaasından Blac-
que ile birlikte iki ayrı teklif verdiler.
Bu iki teklif arasında fazla bir fark bu­
lunmamaktaysa da daha çabuk yapa­
cağına inanıldığından De La Rue ve

İLK TELGRAF: Osmanlı Devleti’nde telgraf için birçok girişimde bulunulmuş, ancak 9 Ağustos 1847’de Padişah Abülmecid’in
huzurunda yapılan denemeden sonra telgraf hatlarının kurulması gündeme gelmiştir. Buna rağmen ilk hat olan İstanbul-Edirne hattı
bu olaydan 8 yıl sonra gerçekleştirilmiştir. Bunun yanında Kırım Savaşı sırasında İngilizler Balaklava’dan Varna'ya, oradan da
İstanbul’a çekilen bir deniz hattı gerçekleştirmiş, bu hat daha sonra Osmanlı Devleti tarafından satın alınmıştır. Osmanlı ordusunda
yaygınlaşan ilk telgraf bölüklerinden biri (üstte), Bağdat'ta 13. Kolordu telgraf bölüğü (karşı sayfada).

Tanzimat Döneminde Osmanlı Posta Örgütü
Blacque’ın teklifleri kabul edildi. Bu­
na göre devlet müteahhitlere 8.009 ke­
se 458.5 kuruş (728.143 frank) ödeye­
cekti. Müteahhitler, çalışmalar sırasın­
da Osmanlı memurlarından telgrafçı
yetiştirmeyi kabul ettikleri gibi, ilk dö­
nemde çalışacak görevlileri de Fransa’­
dan getirmeyi kabul ettiler. Bu 16 Fran­
sız için 114.143 franklık ayrı bir antlaş­
ma yapıldı.
ilk Osmanlı telgraf tesislerinin yapı­
mına 1855 başlarında geçildi. Öncelik­
le Bâbıâli yakınında, bugünkü Gülha-
ne Parkı girişinin sol tarafında kale
burcuna bitişik İstanbul Telgraf Mer-
kezi’nin yapımına girişildi. Telgraf Mü-
dürlüğü’nü de içinde barındıracak olan
bu binanın mimarlığını Fossati yapmış­
tır. Hat çalışmaları da hızla yürütül­
müş, 19 Ağustos’ta İstanbul-Edirne
arası bitmiş, 15 Eylül’de ise İstanbul-
Edirne-Şuınnu hattının resrrıl açılışı ya­
pılmıştır. Bu arada De La Rue ile ya­
pılan kontrat iptal edilmiş, Edirne’den
çıkacak diğer hattın doğrudan devlet ta­
rafından yapılmasına karar verilmiştir.
İlk Osmanlı hatlarının açılmasıyla
birlikte Fransız hatları vasıtasıyla İstan­
bul’un Avrupa’yla görüşmeleri gerçek­
leşmiştir. Bunu kara ve denizden diğer
devletlerin hatlarıyla birçok birleşme­
ler takip etmiştir. Kısa zamanda Os­
manlı ülkesi, gerek karası ve gerekse de­
nizleriyle zengin bir telgraf ağına sahip
olmuştur. Bunlar vasıtasıyla Yemen’-
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
den Mısır’a, Basra-Bağdad’dan Rume­
li’nin en uç noktalarına kadar telgraf
haberleşmesi gerçekleştirilmiştir. Yeri
gelmişken şu hususu önemle belirtmek
gerekir. Osmanlı idarecileri telgrafı kur­
maya karar vermiş, ama onu Osmanlı
tebaası elbirliğiyle kurmuştur. Bizi bu
kesin düşünceye ulaştıran sayısız arşiv
belgesi bulunmaktadır. Nitekim bütün
telgraf hatlarında ahalinin hükümete
müracaat ederek; hat direklerinin dağ­
lardan kesilmesi, yerlerine dikilmesi,
teller için gerekli paranın karşılanma­
sı, telgrafhanelerin inşası, arnele ücret­
lerinin verilmesi gibi birçok hususta bü­
yük çapta katkıda bulundukları görü­
lür. Osmanlı idarecilerine düşen plan­
lamayı yapmak, alıcı-verici makineler­
le, diğer araç-gereci Avrupa’dan getirt­
mek olmuştur.
Telgraf Teşkilâtı
Osmanlı ülkesinde telgrafın, posta gi­
bi bir geçmişi bulunmadığından tama­
men yeni bir teşkilât kurmak gerekmiş­
tir. 21 Eylül 1871 ’de Posta Nezareti’-
yle birleşinceye kadar Telgraf idaresi,
Müdürlük olarak kalmıştır. İlk Telgraf
Müdürü de 29 Mart 1855’te tayin edi­
len Billurizâde Mehmed Bey’dir. Önce­
leri Sadaret’e bağlı olan Müdürlük 2
Şubat 1870’de Posta Nezareti’yle bir­
leşmiş ve Posta ve TelgrafNezareti adı
altında Dahiliye Nezareti’ne bağlanmış­
tır.
Telgraf Müdürlüğü’nün, zaman için­
1649
de gelişen, merkez ve taşra örgütü var­
dır. 1861 Ocağında İstanbul Telgrafha­
nesiyle Beyoğlu ve Üsküdar merkezle­
rindeki çeşitli servislerde 82 görevli bu­
lunmaktadır. Taşrada ise, merkezlerin
büyüklüğüne göre; müdür, Türkçe ve
Fransızca haberleşme elemanları,
mûsil-i muharrerât (müvezzi), makine­
ci, çavuş, stajyer görevliler ve gerekti­
ğinde odacı, kapıcı gibi vazifeliler bu­
lunurdu. Telgraf merkezleri sayısının
bilinmesi bize teşkilât hakkında fikir ve­
recektir. Aralık 1860’da 44, 1862’de 49,
1863’te 63, 1864’te 77, 1865’te 5 l ’i Ru­
meli, 42’si Anadolu’da olmak üzere 93
telgraf merkezi vardır. Aradan geçen
zamanla birlikte bu sayı hızla artar.
1870’de 143’ü Rumeli bölgesinde olmak
üzere 301 telgrafhane görülmektedir.
T e lg ra f O kulları: İlk dönemde he­
men tamamı ülke dışından getirtilen
telgrafçılar yerine, yerli görevliler yetiş­
tirilmesi çalışmalarına vakit geçirilme­
den başlanmıştır. Hatta bu konu daha
ilk tesisler kurulmadan planlanmıştır.
Dışarıdan getirilen görevlilerin yerli me­
murları eğitmeleri ön görülmüştür. Bu
şekilde pratik olarak telgrafçı yetiştiril­
mesine bir süre devam edilmiştir. Ni­
hayet 2 Ocak 1861 tarihli kanunla İs­
tanbul’da Soğukçeşme’de Gülhane
Parkı karşısında, yakın geçmişe kadar
Adlî Tıp olarak kullanılan binanın ye­
rinde daha önce var olan bir binada ilk
telgraf okulu, Fünûn-ı Telgrafiye Mek­
tebi adı altında açılmıştır. Okulda cu-
1650
T a n z im a t D ö n e m i n d e O s m a n lı P o s t a Ö r g ü tü
TELGRAF ÖRGÜTÜ: Telgraf İdaresi
Posta Nezaretiyle birieşineeye kadar
müdürlük olarak kalmış, sonra Posta
Nezareti’yle Nafıa Nezareti’ne ardından
da Dahiliye Nezareti’ne bağlanmıştır.
Kısa süre içinde hızlı bir gelişme gösteren
Telgraf Müdürlüğü 1860’ta 44 te/graf
merkezine sahipken, bu sayı 1870’de
301 te/grafhaneye yükselmiştir. Sart-
Bingazi telgraf hattı muhaberesi (yanda),
Kaş-Bingazi telsiz telgraf hattının
Kaş’taki makine dairesi (karşı sayfada)
ma ve pazar hariç haftada beş gün, sa­
bahları 1,5 saat, öğleden sonra da 2 saat
olmak üzere teorik ve uygulamalı eği­
tim yapılmıştır.
Birinci telgraf okulunun pek de uzun
süreli olamayıp, muhtemelen 1864’de
kapanmasından sonra Mekteb-i Fünûn-
ı Makineciyân açıldı. 4 Ocak 1872 ta­
rihli irade üzerine ise Posta ve Telgraf
Mektebi adlı bir okulun açıldığını gö­
rüyoruz. Buradan mezun olanların bir
kısmı idarenin ileri düzeydeki mühen­
dis ihtiyacını sağlamak gayesiyle Avru­
pa’ya gönderilmiştir. Bunlar sonra
elektrik mühendisi olarak önemli hiz­
metler yapmışlardır.
Ülkemizde telgrafçılık eğitiminde
Darüşşafaka Lisesi’nin de önemli bir
yeri bulunmaktadır. Posta ve Telgraf
Mektebi’nin Nisan 1880’de kapanma­
sından sonra ancak Ocak 1910’da yeni
bir okul, Posta ve Telgraf Mekteb-i Ali­
si açılabilmiştir. Bu aradaki boşluk ta­
mamıyla Darüşşafaka programına ko­
nan ek derslerle ve buranın mezunların­
ca doldurulmuştur.
T e/g ra f F abrikası: Osmanlı Devleti,
sınırları içinde ilk telgraf tesislerini kur­
maya başladığında, buna ülke içinde
çok az katkıda bulunabilrniştir. Telg­
rafhane binasını yapmak, dağlardan di­
rek kesmek gibi. Diğer bütün araç-gereç
ise Avrupa’dan getirtilmiştir. Tabiatıyla
btmun için büyük çapta ödemeler ya­
pılmaktaydı. Bu sahada da bazı tedbir­
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
ler alınmakta gecikilmedi. Öncelikle
makinelerin iyi kullanılması, bakım ve
bazı gerekli tamirlerinin yapılabilmesi
çalışmaları ele alındı. Kadrolara tamir­
ciler, makineciler tayin edildi. Nihayet
Feyzi Bey’in Telgraf Müdürlüğü döne­
minde Mayıs 1869’da üretime geçiş aşa­
masına ulaşıldı. Bu sırada ülke dışın­
dan getirtilen bir telgraf makinesi bazı
yardımcı parçalarıyla 400 franka mal-
oluyordu. Ayrıca bunlar çabuk bozu­
luyor ve tamirleri de güç oluyordu.
R.1285/M. 1869-70 bütçesine 2 O0 ma­
kine alımı için ödenek konulmuştu. Bu
yapılmadı, küçük bir atelye kuruldu ve
iki ayda İstanbul’da 100 makine yapıl­
dı. Bir makine 250 franka malolmuştu
ve Avrupa’dan getirtilen benzerlerinden
daha kullanışlı ve sağlamdı. Bu başlan­
gıcı iyi gelişmeler takip etti. Telgraf
Fabrikası, zaman içinde gelişen ve ül­
kenin ihtiyaçlarının önemli bölümünü
karşılayan bir tesis oldu.
O sm a n lı T elgrafında D il: İlk telgraf
hatlarımızın bir Fransızın müteahhitli­
ğiyle kurulduğunu, tesisleri çalıştırmak
üzere de yine bunun tarafından 16
Fransızın getirtildiğini biliyoruz. Bu du­
rumun tabii bir sonucu olarak da telg­
raf dilimiz Fransızca olmuştur. Bu gö­
revlilerde de dışa bağımlılığımıza sebep
olmaktaydı. Ülke içinden yetişen telg­
rafçılar ya Rum, Ermeni gibi unsurlar,
ya da dil bilen Tercüme Odası görevli­
leriydi. Halkın telgraftan yeterince is­
tifadesi mümkün değildi.
Osmanlı idarecilerinin telgraf dilinin
Fransızca olmasını geçici bir uygulama
olarak düşündüklerini tesbit etmekte­
yiz. Nitekim bunun en büyük delili 6
Aralık 1885’te C eride-i H a vadis’te ya­
yınlanan ülkemizin ilk Telgraf tarifesin­
de, daha telgraflarda Türkçe kullanıl­
mazken, Türkçe kelimelerin sayılması
esaslarının gösterilmiş olmasıdır. Bu sa­
hadaki ilk çalışmaları Voliç ve Musta­
fa efendiler başlatılmışlarsa da, daha
sonraları Mustafa Efendi’yi yalnız gö­
rüyoruz. Onun ısrarlı çalışmaları sonu­
cunda, kendisi tarafından yapılan
Türkçe telgraf alfabesiyle (Mustafa Al­
fabesi) ülkernizdeki ilk Türkçe telgraf
Edirne Merkezi’nden İstanbul’da Telg­
rafhane Müdürü Billurizâde Mehmed
Efendi’ye çekilrniştir. Bu telgraf 128 ke­
limeliktir ve 3 Mayıs 1856 Cumartesi ta­
rihini taşır (saat 11.50). Görüldüğü gi­
bi Fransızca başlayan telgraf haberleş­
meleri aradan yedi ay geçmeden Türk-
çeye çevrilmiştir. Fakat şunu da belirt­
mek gerekir ki, bu tarihten sonra da is­
teyen telgrafını Fransızca olarak çeke­
bilmiştir.
Posta ve Telgraf İdarelerinin
Birleştirilmesi
Osmanlı Devleti 1840’da Posta Ne-
zareti’ni, 1&55’te de Telgraf Müdürlü-
ğü’nü kurmuştur. Her iki idare de gö­
revleri itibarıyla birbirine çok yakındır.

Tanzimat Döneminde Osmanlı Posta Örgütü
Böyle olunca birlikte, müşterek bir teş­
kilât içinde bulunmaları, hizmetin da­
ha iyi yürütülebilmesi için gerekliydi.
Ayrıca bu sayede bina ve personelden
tasarrufta bulunulabilecekti. Avrupa’­
da da önceleri ayrı olan posta ve telg­
raf idareleri, sonraları daima birleşmiş­
lerdi. Nihayet Osmanlı Devleti’ndeki iki
haberleşme organizasyonu 21 Eylül
1871’de Posta ve Telgraf Nezareti adı
altında birleştirildi ve Dahiliye Nezare-
ti’ne bağlandı.
Osmanlı Devleti’nde buiki haberleş­
me kuruluşunun birleştirilmesinin en
büyük amacı tasarruftu. Yeni düzenle­
meyle personel ücretlerinden yıllık
2.418.420 kuruşluk bir tasarruf sağla­
nıyordu. Buna senelik kırtasiye masraf­
larındaki azalmayı ve kaldırılan diğer
bazı giderleri eklersek toplam tasarruf
2.890.942 kuruş 30 para olmaktaydı.
Fakat bu sırada masrafların düşürülme­
si en büyük gaye kabul edildiğinden ku­
rulan yeni teşkilat uzunca bir süre ye­
rine tam olarak oturtulamamıştır.
Posta ve Telgraf ve Telefon
Nezareti
A m erika’da 1876’da icat edilip
1877’den itibaren de kullanılmasına
başlanan telefonun ülkemizde tanınma­
sı çabuk olmuşsa da, yaygınlaşması za­
man almıştır. Eldeki belgeler 1879’da
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
Mösyö Kombari isimli bir kişinin îstan-
bul ve çevresinde telefon şebekesi kur­
ma imtiyazı istediğini, Şûra-yı Devlet’te
görüşülen bu isteğin kabul edilmediği­
ni göstermektedir. Aynı sene bir başka
imtiyaz isteği de reddedilmiştir. Bu ara­
da sonuç alınamayan diğer bazı teşeb­
büslerden sonra nihayet 1881’de Soğuk-
çeşme’deki Telgraf îdaresi’yle Yenica-
mi’deki Postane arasında ilk telefon
hattının çekildiği görülür. Aynı şekil­
de Posta ve Telgraf Nazırı’nın odasıy­
la Telgraf Fabrikası Müdürü’nün oda­
sı da bir hatla birleştirilir. Bunu diğer
bazı telefon hatlarının yapımı takip
eder. Bununla birlikte ülkemizde tele­
fonun sürekli olarak kullanılmaya baş­
lanması tarihi olarak 1908 kabul edilir.
Telgraf îdaresi’nin, telefon kurulması­
na ve idaresine el atması ise 1911 ’dedir.
Bu tarihten itibaren özel telefon tesis­
leri idarenin yönetimine verilmiştir. Şe­
hirler arası ilk konuşma Mekke-Cidde
arasında gerçekleşmiş, milletlararası ilk
konuşma ise îstanbul-Sofya arasında
yapılmıştır. Daha sonra da ülkemizde
telefon haberleşmesi sahasında bazı ge­
lişmeler görülür. Fakat bunların yeter­
li olmadığını ifade etmek gerekir.
Haberleşme sahasına posta ve telg­
raftan sonra telefonun da girmesi, Pos­
ta ve Telgraf Nezareti teşkilâtında ge­
rekli düzenleri yapmak ve adını da de­
1651
ğiştirmek lüzûmunu ortaya çıkardı. Bu­
nun üzerine üçlü teşkilat, Posta ve Telg­
raf ve Telefon Nezareti adını aldı (5“
Temmuz 1911) ve yeni bir düzenleme­
ye tabi tutuldu. D
KA YNAKÇA
Q DURU^AL Sadık, “Osmanlı Telgraf Fabrika­
sı”, Posta-Telgraf Mecmuası, 215, 1921
□ DURUKAL Sadık, M illî Tarihimizde Mühim
M evkii Olan Türk Telgrafçılığı, PTI Ktp., No:
Mil 370 (daktilo metin)
□ ESKİN Şekip, Türk Posta Tarihi, Ankara,
1942
D HALACOĞLU Yusuf, Osmanlı İmparatorlu-
ğu'nda M enzil Teşkilatı ve Yol Sistemi, İstan­
bul, 1982 (basılmamış doçentlik tezi)
□ LUSSON Geodffroy de, “Osmanlı Telgraf Ta­
rihi”, Telgraf Mecmuası, 5, İstanbul, Mayıs
1877
□ TANRIKUT Asaf, Türkiye Posta ve Telgraf ve
Telefon Tarihi ve Teşkilat ve Mevzuatı, 2 cilt,
Ankara, 1983
C YAZICI Nesimi, “Tanzimat Devri Osmanlı
Posta Teşkilâtı”, İletişim, 1981/2
□ YAZICI Nesimi, Osmanlı Devleti'nde Posta
Teşkilatı "Tanzimat Devri”, Ankara, 1981
(basılmamış doktora tezi)
D YAZICI Nesimi, “Osmanlı İmparatorluğu’nda
Yabancı Postalar ve Atatürk Türkiyesi’nde
Postacılık”, İletişim, 1981/3
D YAZICI Nesimi, “ Lutfi Paşa ve Osmanlı Ha­
berleşme Sistemi ile İlgili Görüşleri, Yaptıkla­
rı”, İletişim, 1982/4
□ YAZICI Nesimi, “Osmanlı Telgraf Fabrikası”,
Türk Dünyası Araştırmaları, 22, İstanbul, 1983
□ YAZICI Nesimi, “Osmanlı Telgrafında Dil
Konusu”, AÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi,
XXVI, 1983
1652
Tanzimat Döneminde Osmanlı Posta Örgütü
TELGRAFÇILARIN EĞİTİMİ: Ilk
yıllarda yurtdışından getirtilen
telgrafçıların görev yapmasından sonra
yerli görevlilerin yerleştirilmesine önem
verildi. 2 Ocak 1861 'de İstanbul'da
Soğukçeşme'de Gülhane Parkı'nın
karşısına ilk telgraf okulu açıldı. Daha
sonra kapatılan bu okulun yerine
Mekteb-i Fünun-ı Makinaciyan açıldı.
Ardından 1872’de Posta ve Telgraf
Mektebi açıldı. Osmanlı Devleti'nde
telgrafçı eğitimine Darüşşafaka’mn büyük
katkıları olmuştur. 1903 Londra Telgraf
Kongresi'ne katılan Darüşşafaka mezunu
ve 2. murahhas Mehmed Emin Efendi
(solda), telsiz, telefon ve telgraf bölüğü
(sağda).
Postanin idarecileri
1- Posta Müdürleri:
1- Hadi Efendi (Ocak 1835 belli değil);
2- Mustafa Sami Efendi (4 Temmuz 1840-
3/7 Eylül 1840)
II- Posta Nazırları:
1- Ahmed Şükrü Bey (9 Eylül 1840-11
Nisan 1842); 2- Hüseyin Hasip Bey (11
Nisan 1842-25 Mart 1852); Postanın il­
tizam Devri (13 Haziran 1852-13 Mart
1857) 3- Nazif Ahmed Bey (13 Ocak
1857-7 Aralık 1858); 4- Rıza Mehmed
Bey (7 Aralık 1858-24 Ağustos 1861 ); 5-
Agil.h Bey (24 Ağustos 1861-21 Mart
1865); 6- Mehmed Kadri Bey (21 Mart
1865-23 Ekim 1865); 7- Ağaton Efendi
(Vekil 23 Ekim 1 865-17 Ağustos 1868);
8- Tıngırzil.de Yaver Bey (17 Ağustos
1868-21 Eylül 1871)
III- Telgraf Müdürleri:
1- Billürizâde Mehmed Bey (29 Mart
1855-1 O Ağustos 1860); 2- Davut Bey
(1 OAğustos 1860-26 Haziran 1861); 3-
Franko Efendi (26 Haziran 1861-15 Ka­
sım 1861 ) 4- Rıza Bey (15 Kasım 1 861 -
24 Kasım 1861 ); 5- Arif Bey (24 Kasım
1861-9 Temmuz 1862); 6- Kamil Bey (9
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
Temmuz 1862-22 Aralık 1862); 7- Dikran
Efendi (22 Aralık 1862-5 Mayıs 1863); 8-
Aleko Efendi (5 Mayıs 1863-3 Temmuz
1863); 9- Dikran Efendi (3Temmuz 1863­
8 Eylül 1864); 10- Ağaton Efendi (8 Ey­
lül 1864-21 Haziran 1868); 11 - Feyzi Bey
(21 Haziran 1868-21 Eylül 1871)
IV- Posta ve Telgraf Nazırları:
1- Ahmed Şükrü Bey (21 Eylül 1871-3
Ağustos 1872); 2- Feyzi Bey (3-4 Ağus­
tos 1872-31 Ekim-1 Kasım 1873); 3 -Sa­
lim Bey (31 Ekim-1 Kasım 1873-13
Ağustos-1 Eylül 1875); 4- Yaver Bey (31
Ağustos-1 Eylül 1875-9-10 Nisan 1877);
5- i2*8zzet Bey (9-10 Nisan 1877-19 Ocak
1879); 6- Haydar Bey (19 Ocak 1879-4
Haziran 1880) 7- izzet Bey (4 Haziran
1880-22 Mayıs 1888); 8- Hasan Âlî Bey
(22 Mayıs 1888-M Kasım 1895); 9- Hü­
seyin Hasip Bey ( ı4 Kasım 1895-24 Tem­
muz 1908); 10- Ali Galip Bey (8 Ağustos
1 908-4 Mart 1909); 11 - Fuad Bey (vekil
4 Mart 1909-12 Temmuz 1909)
V- Posta ve Telgraf Umum Müdürleri:
1 - Fuad Bey (vekil 12 Temmuz 1909-7
Eylül 1909); 2- Ms. Sterpen (7 Eylül
1909-1 Eylül 1911)
VI- Posta ve Telgraf ve Telefon Nazırla­
rı:
1- istanbulliyan Efendi (5 Temmuz
1911-6 Ekim 1911 ); 2- İbrahim Selim Su­
sa Bey (6 Ekim 1911 -5 Ocak 1912); 3-
Talat Paşa (5 Ocak 1912-21 Temmuz
1912); 4- Ziya Paşa (vekaleten 24 Tem­
muz 1912-29 Temmuz 1912); 5- Abdur-
rahman Bey (vekaleten 29 Temmuz
1912-25 Ağustos 1912); 6- Sabri Bey (26
Ağustos 1912-29 Ekim 1912); 7- Mûsü-
rus Paşa (30 Ekim 1912-24 Ocak 1913);
8- Oskan Efendi (24 Ocak 191 3-4 Kasım
1914); 9- Ahmed Şükrü Bey (Maarif Na­
zırı, vekaleten 5 Kasım 1914-3 Eylül
1917) 10- Hüseyin Haşim Bey (3 Eylül
191 7-13 Ekim 1918); 11 - Abdurrahman
Şeref Bey (Maarif Nazırı 15 Ekim 1918­
19 Kasım 1918); 12- Rıza Tevfik (Bölük-
başı) Bey (Maarif Nazırı, vekil 19 Kasım
1918- 29 Aralık 1918); 13- Yusuf Franko
Paşa (29 Aralık 1918-24 Şubat 1919);
14- ibrahim Edhem Bey (25 Şubat 1919­
4 Mart 1919); 15- Mehmed Ali Bey (4
Mart 1919-12 Nisan 1919)
VII- Umum Müdürler:
1- Refik Halid (Karay) Bey (12 Nisan
1919- 12 Ekim 1919); 2- YusufRıza (Bel)
Bey (13 Ekim 1919-15 Nisan 1920); 3-
Refik Halid Bey (16 Nisan 1920-23 Eylül
1920); 4- Orhan Şemseddin Bey (26 Ey­
lül 1920-4 Kasım 1922).

Bir Yarı-Sömürge Olma Simgesi:
Yabanci Posta Örgütleri
iç dinamiklerin yeterince ivmeye sa­
hip olmaması nedeniyle 16. yy'dan iti­
baren Avrupa'ya oranla gerilemeye
başlayan Osmanlı Devleti, 19. yy. or­
talarında bir yarısömürge durumuna
düşmüştür. Gerek gerileme ve gerek­
se yarısömürge olma dönemlerinde
görülen, sosyoekonomik ve kültürel
bağımlılığı pekiştiren kurumlar arasın­
da iletişimle ilgili örgütler de yer al­
maktadır.
Posta örgütünün devlet denetimi al­
tında olması, şüphesiz ki, ulusal ba­
ğımsızlığın göstergelerinden biridir.
Geçmiş yüzyıllarda, resmi nitelikli iş­
lerin yürütülmesi için oldukça düzen­
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
Yabancı Posta Örgütleri
M. BÜLENT VARLIK
li bir posta örgütü kuran Osmanlı Dev­
leti, geçen zaman içinde, bu posta ör­
gütüne gereken önemi verememiş,
onu çağın koşullarına uyduramamış.
geliştirememiştir. Bunun sonucu ola­
rak da, 18. yy'ın başlanndan itibaren,
yabancılar ülkenin posta işlerine el at­
maya başlamışlardır. Bu durum, ticari
kapitalizmin ve sanayi devriminin ge­
rektirdiği bir biçimde posta örgütünü
kuramayan Osmanlı Devleti için kaçı­
nılmaz bir sonuçtur. Bir diğer yakla­
şımla, önceleri diplomatik amaçlara
yönelik olarak çalışmaya başlayan ya­
bancı posta örgütlerinin, kısa bir sü­
re sonra, yaşanılan sürecin özellikle­
1653
rine uyumlu bir şekilde nitelik değiş­
tirerek Avrupa kapitalizminin (ve sonra
emperyalizminin) kültürel ve ekonomik
yayıl macılığında etkin olarak yer alan
bir kurum haline dönüşmesi kaçınıl­
mazdır.
ilk P o s ta Ö rgütleri
Osmanlı Devleti’ndeki yabancı pos­
ta örgütlerinin -ki, bunlar Şark Posta­
ları veya Levant Postaları olarak da
anılmaktadır- yaklaşık 250 yıllık bir
geçmişi bulunmaktadır. Osmanlı Dev­
leti ile Avusturya arasında 1718'de
imzalanan Pasarofça Antlaşması'nın
18. maddesi, İstanbul ve Viyana ara­
sında karşılıklı olarak gidip-gelecek
diplomatik kuryelerin can güvenlikle­
rinin sağlanmasını, gereksinimlerinin
karşılanmasını ve bu gidiş-gelişlerin
bir düzen dahilinde gerçekleştirilme­
sini öngörmektedir. Antlaşmanın bu
maddesi 1 721 'de uygulamaya kon­
muş; İstanbul ve Viyana arasında,
başlangıçta düzenli olmayan diploma­
tik posta seferleri başlamıştır. Bu se­
ferler 1746'da karşılıklı olarakayda bir
kez olmak üzere düzene girmiştir.
Avusturya ile 1791 'de imzalanan Ziş-
tovi Antlaşması'nın 13. maddesi, yi­
ne aynı konu üzerinde durmakta ve
sözkonusu olan posta servisinde gö­
rev alan diplomatik kuryelerin korun­
masını, herhangi bir şekilde uğraya­
cakları zararın tazmin edilmesini hük­
me bağlamaktadır. Görüldüğü gibi,
Avusturya ile Osmanlı Devleti arasın­
da yapılan her iki antlaşmada da posta
seferlerinin diplomatik nitelikli olarak
yapılacağı belirtilmiştir.
18. yy'ın sonlarına doğru, Rusya ile
İstanbul'da imzalanan 1783 tarihli
antlaşmanın içeriği ise biraz daha de­
ğişiktir. Bu antlaşmanın 76. madde­
sine göre, taraflar, kendi uyrukların­
da bulunan kişilerin ticari idlerini ko­
laylaştırmak için kendi sınırlan içinde
kalan bölgelerde posta hizmetlerini
düzenlemekle yükümlüdürler.
Anlaşılacağı gibi, her iki devletle de
yapılan antlaşmalarda, yabancıların
Osmanlı Devleti'nde posta şubeleri
açabileceğini gösterir hükümler yer al­
mamaktadır. Ancak, uygulama bu şe ­
kilde olmamış; Osmanlı posta örgütü­
nün uluslararası gereksinimleri karşı­
layacak düzeyde bulunmaması nede­
niyle önceleri, İstanbul'da bulunan el-

İlk telgraf anlaşmasından bir bölüm.
çilikler kendi vatandaşlarının mektup­
larını da taşımaya başlamış, daha son­
raları bu işlem vapur kumpanyalarıy­
la devam etmiştir. Özellikle, Avustur­
ya Lloyd Kumpanyası, Osmanlı sahil­
leri ile Avrupa arasında yaptığı mal ta­
şımacılığının yanısıra posta taşımacı­
lığını da üstlenmiştir. Bunun ardından
Rus ve Yunan vapur şirketleri de pos­
ta işlerine girmişlerdir.
Başlangıçta Avusturya ve Rusya'­
nın fiilen uygulamaya koyduğu posta
işleri kısa zamanda diğer Avrupa ül­
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
Y a b a n c ı P o s t a Ö r g ü tle r i
girişimler olmuştur. Ancak, Osmanlı
postalarının etkin bir şekilde faaliyet
gösterememesi, ilk girişimleri sonuç­
suz bırakmıştır. Osmanlı posta örgü­
tünün kurulmasından 24 yıl sonra,
1864'te Ali Paşa zamanında, yaban­
cı posta örgütlerinin kapatılması için
yeni girişimlerde bulunuldu; elçilikle­
re, Osmanlı posta örgütünün yeniden
düzenlendiği bildirildi ve kendi posta­
nelerini kapatmaları istendi. Bu tale­
be, sadece Rusya kısmen uydu, elçi­
lik kanalıylayapılan posta hizmetleri­
ne son verdi, ancak, bir vapur şirketi
yük taşımacılığının yanısıra posta iş­
lerini de yürütmekle görevli kılındı.
Avusturya ve Fransa ise bu talebe ke­
sin bir şekilde karşı çıkarak uygulama­
larını devam ettirdi. Bu durum karşı­
sında Rusya da eski uygulamasına
döndü. 1869'da İtalya'nın Trablusg-
rap'da fiili bir durum yaratarak posta
örgütünü kurmasından sonra, Os­
manlı Devleti, yabancı postanelerin
kapatılması için yeniden girişimlerde
bulunduysa da bunlardan da bir so­
nuç alınamadı. Hatta 1870'te Alman­
ya ve 1 873'te Mısır Hıdivliği Osmanlı
sınırları içinde posta taşımaya başla­
dı. 1874'te Bern'de yapılan toplantı
sonucu "Uluslararası Posta Birliği”
kuruldu. Bu toplantıda bulunan Os­
manlı delegeleri, ülke içindeki yabancı
posta örgütlerinin kapatılması için ça­
ba harcadılar; konuyu derinlemesine
açıkladılar. Ancak, buradan da kesin,
kalıcı bir sonuç elde edilemedi.
Bu başarısızlıklardan sonra, Os­
manlı hükümeti, İngiltere'den bir pos­
ta uzmanı getirterek, 1880'de ulusla­
rarası düzeyde iş görecek birOsmanlı
posta örgütü kurdu. Ancak, İstanbul'­
da açılan dört postane sadece birkaç
şirketin posta işlerini üstlenebildi, bu
arada, Avrupa'yla bağlantıyı sağlamak
amacıyla Varna'ya düzenlenen vapur
seferleri gereken düzenliliği göstere­
meyince uygulanmaya çalışılan model
sonuçsuz kaldı. Daha senraki yıllarda,
uluslararası çalışmalara ağırlık veril­
di ve bunun bir sonucu olarak
1881 de Mısır ve Yunanistan posta­
neleri faaliyetlerini tatil ettiler. 1883'te
de İtalyan postanesi kapandı. 1896'da
kelerine de bir "ayrıcalık” . bir "hak” İstanbul'da faaliyete geçen Romanya
olarak tanınmıştır. Fransa, 1 740'ta
postanesi de kısa bir süre sonra ka­
imzalanan ve Fransa'ya diğer ülkele­
panmak zorunda kaldı.
re tanınan ayrıcalıkların aynen tanına­
cağını karara bağlayan antlaşmadan
yararlanarak 1812 ’de posta işlerine Muhalif Yayını E ngellem e
başlamıştır. Daha sonra, 1832'de İn­ 1900'lü yıliann başında, özellikle in­
giltere'ye ve 1834'te Yunanistan'a giltere ve Fransa gibi Osmanlı Devle-
Osmanlı Devleti sınırları içinde posta ti'nde posta örgütüne sahip ülkelerde
hizmetleri görme hakkı tanınmıştır. basılan Jön Türk süreli yayınlarının bu
1840'ta Osmanlı posta örgütünün ülkeler postanelerinin aracılığıyla ne­
kurulmasından sonra, yabancı posta redeyse günü gününe İstanbul'a gel­
örgütlerinin kaldırılması yolunda bazı mesi, konuyu bir kez daha gündeme
 1655
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
Yabancı Posta Örgütleri

getirdi. Yurtdışında basılan “muhalif"

süreli yayınların ülkeye girmesini ke­
sin olarakönlerneyi amaçlayan ll. Ab-
dülhamid, kapatamadığı yabancı pos­
ta örgütlerini değişik yollarla denetle­
meye çalıştı; postanelerin çevresine
nöbetçiler, “ hafiye”ler konuldu; bu­
ralarda çalışan Osmanlı uyruklular çe­
şitli gerekçelerle tutuklandı, sürgüne
gönderildi. Nevar ki, Jön Türk yayın­
ları bu kez de yabancı uyruklular ara­
cılığıyla ülkeye girmeye başladı. Bir
Jön Türk olan Ahmed Bedevi Kuran,
anılarında Avrupa'yla ilişkilerin Gala-
ta'daki Fransız postanesi aracılığıyla
ve Harbiye'de öğretim üyesi olan
Fransız uyruklu Toustin Paşa'nın yar­
dımıyla yapıldığını belirtmektedir. Ku-
ran'ın anlattıklarına göre, Toustin Pa­
şa kendi adına gelen Jön Türk yayın­
larını postaneden almakta, daha sonra
Çürüksulu Ahmed Paşa'ya vermekte­
dir. Durumun bu yönde gelişmesi üze­
rine ll. Abdülhamid yönetimi, kesin so­
nuç almaya yönelik bir eyleme girişti.
5 Mayıs 1901'de Avrupa'dan trenle
Sirkeci istasyonuna gelen yabancı
posta örgütlerine ait çantalara el kon­
du ve bunlar Yenicami'deki merkez
postanesine götürüldü. Merkezde ya­
pılan incelemelerde, çantaların içinde
mektupların yanısıra, silah ve benze­
ri gibi Osmanlı Devleti'ne girmesi ya­
sak olan maddelerin de bulunduğu
saptandı. Ancak, elçiliklerin bu eyle­
me karşı çok sert bir tavır alması üze­
rine, Bâbıâli bir daha yabancı posta
örgütlerinin işlerine karışmayacağına
söz verdi.
Yabancı postanelerle baş edeme­
yen Osmanlı hükümeti 1901 'de yurt-
dışına gönderilecek mevkutelere indi­
rimli fiyat uygulamaya başladı. Bu uy­
gulama 1914'e kadar devam etti.
Çeşitli ülkelere, önemli ayrıcalıklar
tanıyan Osmanlı yönetimi, posta işle­
rinde “bağımsız" kalabilmeyi, yabancı

Yabancı devletlerle yapılan telgraf ve posta anlaşmalarının kaydedildiği defter ve Yabancı Posta damgaları.
1656
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
Yabancı Posta Örgütleri

posta örgütlerini kapatmayı neredey­ tan işgal ettiği yörelerde posta mer­
se temel bir politika olarak belirledi. kezleri oluşturdu.
Örneğin, 1903'te imzalanan Bağdat Osmanlı Devleti Zamanında
Savaştan sonra İstanbul hükümetiy­ Günümüzdeki Sınırlar İçinde
demiryolu anlaşmasıyla Alman serma­ le itilâf devletleri arasında imzalanan,
yesine çok büyük imkanlar tanınırken, Kalan Yörelerde Açılan
ancak Ankara hükümetinin hiçbir za­ Yabancı Posta Örgütleri
imtiyaz sahiplerinin Osmanlı hüküme­ man tanımadığı Sevr Antlaşması'nın
tinden izin almadan yabancı posta ör­ 262. maddesi yabancı posta örgütle­
gütlerinin malzemelerini taşıyamaya­ 0 . Avusturya: Giresun
riyle ilgilidir. Maddeye göre “ 1 Ağus­ Bozcaada İnebolu
cakları ısrarlı belirtildi. tos 1914 tarihinden evvel Osmanlı Çanakkale İskenderun
1908 hareketinden sonra Avustur­ Devleti'nin eski memleketlerinde pos­ Çeşme İstanbul
ya'ya karşı yürütülen boykot hareke­ ta idareleri bulunan itilâf devletleri Edirne İzmir >
ti süresince, bu ülkenin postaneleri­ posta idarelerini yeniden açmak hak­ Gelibolu Mersin
ne karşı saldırılarda bulunuldu; Avus­ kını haiz olacaklardır.” Giresun Ordu
turya postanesinin İstanbul'un önemli Ulusal bağımsızlığa gölge düşüren inebolu Samsun
merkezlerine yerleştirdiği posta kutu­ yabancı postaneler meselesi, ancak İskenderun Sinop
ları tahrip edildi. Aynı günlerde. Mi­ Lozan Antlaşması'yla kesin bir çözü­ İstanbul Trabzon
zancı Murad da "‘ecnebi postaları da me ulaştı. Antlaşmanın 113. madde­ İzmir 3. ingiltere:
hukuk-u haysiyet-i hükümeti muhil siyle Bağıtlı Yüksek Taraflar, her bi­ Mersin İstanbul
tecavüzat-ı hariciyyeden”dir demek- ri kendisiyle ilgili olması bakımından Samsun İzmir
teve bu örgütlerin, sağlıklı bir Osmanlı Türkiye'de yabancı postanelerin kal­ Sinop
posta örgütü kurulduktan sonra tas­ 4. Yunanistan:
dırılmasını kabul ettiklerini bildirirler'' Tekirdağ İstanbul
fiye edilmesini istemekteydi. Boykot hükmü kabul edildi ve böylece Os­ Trabzon
döneminden sonra Avusturya ile im­ 1. Rusya: İzmir
manlı Devleti'ndeki yabancı postane­ 5. kalya:
zalanan anlaşmada, bu ülkenin pos­ ler meselesi tarihe karıştı. Çanakkale
ta örgütü üzerinde de duruldu ve ba­ Giresun İstanbul
zı postanelerin kapatılması kabul edil­ İnebolu İzmir
di. T elgraf ve Telefon İskenderun 6. Almanya:
Osmanlı Oevleti'nin 1. Dünya Sava- Osmanlı Devleti'nde yabancıların İstanbul İstanbul
şı'na girmesiyle birlikte 1. Ekim 1914'- denetiminde olan iletişim örgütleri sa ­ İzmir İzmir
te çıkarılan “ Imtiyazat-ı Ecnebiyyenin dece postaneler değildi. Telgraf ve te­ Mersin
Lağvı” kanunuyla, yabancı posta ör­ Ordu 7. Mısır:
lefon haberleşmesi alanında da ya­
gütleri kesin olarak kapatıldı. Rize Çanakkale
bancı sermaye bulunmaktaydı. Gelibolu
Samsun
Ancak, savaştan yenilgiyle çıkılması ilk kez Kırım Savaşı sırasında kul­ Sinop İskenderun
üzerine, yabancı postaneler yeniden lanılmaya başlanan telgraf. kısa bir sü­ Tarsus İstanbul
faaliyete başladı; Polanya İstanbul'da re sonra yaygınlık kazanmıştır. 1900'- Tirebolu İzmir
bir postane açtı. Hem sivil hem de as­ lerde 36.400 km olan telgraf hatları Trabzon Mersin
keri nitelikte olan bu postaneler eski­ 1914'te 50.000 km'ye çıkmıştır. Bu 8. Romanya:
den olduğu gibi işlerini yürütmeye de­ alanda, Osmanlı posta örgütünün ya- 2. Fransa:
Çanakkale İstanbul
vam ettiler. Bunların dışında, Yunanis- nısıra yabancı sermayeli olan "Eas-
tern Telegraph Company Limited” de Enez 9. Polanya:
faaliyet göstermekteydi. Marmara yö­ Gelibolu İstanbul
resinde bazı hatlara sahip olan şirket,
Selânik üzerinden Avrupa'yla da bağ­
lantı kurabilmekteydi.
KAYNAKÇA
Osmanlı Devleti'nde 1881 'de kulla­
nılmaya başlayan telefon 1909'dan D DURUKALHüsnü, "Ecnebi Postalarının
sonra yaygınlık kazanmıştır. Aynı yıl Türkiye’de ilgasının 50. Yıldönümü”,
çıkarılan bir kanunla yabancı serma­ Yıllık- Gazetecilik Enstitüsü Dergisi, 3­
yeli şirketlere telefon tesisi kurma ve 4, 1962/1963
işletme ayrıcalığı verilebileceği kabul D KUYAŞ Salih, "Posta Tarihi ve Kapitü­
edilmiştir. Bunun bir sonucu olarak, lasyon Postaneleri", Tarih ve Toplum,
hükümet adına Maliye Nazırı ile “Wes- 1, Ocak-1984, 2, Şubat-1984
tern Electric Company", ''The British D SONKOR Seyfettin, "Türkiye'de Ecne­
lnsulatedHalsby Cables Limited Com­
bi Postaları Nasıl Teessüs Etti", Pul
Meşheri, 5,6,7, Mayıs/Hazi-
pany", "Compagnie Française pour ran/Temmuz-1931, İstanbul
IExplaitation des Procedes Thomp­ □ TAN Turgut, "Osmanlı imparatorluğu'-
son Huston" adlı şirketler arasında ndaYabancılara Verilmiş Kamu Hizme­
kurulan konsorsiyum ve bu konsorsi­ ti imtiyazları", SBF Dergisi, XXII/2,
yuma dahil olan "National Telephone 1967
Company Limited’ in idare memurla­ □ VARLIKM.Bülent, "Türkiye'de Yaban­
rı arasında bir ayrıcalıkantlaşması ya­ cı Postaları”, Türk Pulları Haberler Der­
gisi, 91/92,93/94. Ankara, 1973
pılmıştır. "Dersaadet'te Telefon Os­ D YAZlCI Nesimi, "Osmanlı imparatorlu­
Londra’da yapılan telgraf kongresine manlı Anonim Şirketi” adını alan bu ğunda Yabancı Postalar ve Atatürk
katılan Telgraf ve Posta Nezareti Tahrirat-ı kuruluş uzun yıllar Türkiye'de faaliyet Türkiyesi'nde Postacılık ', iletişim,
Ecnebiye Müdürü Me/kon Efendi. göstermiştir. □ 1981/3
VAKIFLAR

ftpc _
v1( ' tty
*
a>
,'}ft/'-'>& 1iSifft **/'* _

------3Iİ75ÎJ —jjali " J ty k ç jt iiU ^ fj^ J .,

-'Ai.kA'I
_---- *<Aj zi —A»“<J
"'S.l/Vıjjs' ” 11
1yVA i j_^
|h
-S.-Î
*4*i- ^>
* yAAs
jı»V*-to/î A/ty J*Uj ~u
'J - VUil* '
«/v* <,.
■'CpT^Sa/1
fjTf6' ~T - -
u'«^>u«VkjV»|-q*.n İçel livası evkafı tahrir defterlerindeki kayıtlardaniki örnek.

Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Vakıf

Prof. Dr. Hüseyin Hatemî

Bıı konuda ayrıca H ukuk D iizen i \e O rm a n cılık maddelerine bakınız.

Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Vakıf
Hüseyin Hatemî
V a k ıf K u ru m u v e O s m a n lı
H ukuku
Vakıf kurumunun tam anlamıyla bir
İslâmî kurum olduğu ve en geniş ve zen­
gin uygulamasını Müslüman Türk top-
lumlarında bulduğunun söylenmesi;
bizde öteden beri gelenekleşmiştir. Bu
yargının doğru olup olmadığına karar
verebilmek için vakıf teriminin ardın­
daki kavramı belirlemek ve hangi özel­
liğine ağırlık verdiğimizi saptamak ge­
rekir.
Kur’an-ı Kerim’de ve İslâm hukuku­
nun başlangıç döneminin terimleri ara­
sında henüz vakıf terimine rastlanmaz.
Kamu hizmetlerini örgütleme görevi
devlete yüklenmiştir ve devlet, topladığı
vergilerle bu görevi yerine getirecektir.
Kamu hizmetlerinin başında gelen ve
önemi en kesin ifadelerle vurgulanan
devlet görevi; yoksullukla savaş ve yok­
sulluğu ortadan kaldırarak herkese in­
sanca yaşamayı sağlama görevidir. Ne
var ki, bu görevi yerine getirmek için
didinen bir toplumda aşırı kazanç, lüks
ve israf yolları kapalı olacaktır. Bu da
insanların birçoğunun bencil içgüdüle­
rine uygun düşmediğinden, İslâm ka­
mu hukuku kuralları; gitgide büyüyen
bir sapma açısı yönünde saptırılmıştır.
Bu sapmanın iyiden iyiye belirginleşti­
ği üçüncü halife Osman dönemi bir
halk ayaklanması sonucunda kapanın­
ca, halife Ali; tekrar İslam kamu hu­
kuku kurallarını egemen kılmak için so­
nuna kadar uğraştı. Ne var ki, özellik­
le Bizans egemenliği altından İslâm ege­
menliğine geçen ve kısa bir zaman sonra
da İslâma karşı bir örtülü devrim ha­
reketinin (karşı-devrim) önderi olan
Muaviye’nin valiliğiyle yönetilen Suri­
ye yörelerini Medine’den gelen kural­
lara göre yönetmek çok zorlaşmış, ar­
tık karşı-devrim kısa vadede başarıya
ulaşmıştı. Kendisinden sonraki yönetim
için karamsar olan Ali; kurmaya uğraş­
tığı bütün düzeltme ve düzenleme ön­
lemlerinin; kendisinden sonra tamamen
yıkılacağını; devlet hazinesine (Beytül-
mal) ait olması gereken malvarlığı un­
surlarının ve gelir kaynaklarının yöne­
tici çıkar grupları tarafından yağmala­
nacağını görüyordu. Bu sebeple Pey-
gamber’in de devlet reisi sıfatıyla yap­
tığı ve ilk iki halife döneminde de ör­
nekleri görülen “K a m u h u k u k u tahsis­
leri ” ne dini bir dokunulmazlık kazan­
dırmak istedi.
Kur’an-ı Kerim terimleriyle esasen
“sa d a k a ” kelimesinin bugün kullandı­
ğımız “A lla h rızası için fe r d i ve ih tiya ­
r î bağış’”anlamından daha geniş bir an­
lamı vardı. Ödenmesi zorunlu devlet
vergileri (zekât) yanında ihtiyarî bağış­
lar da “ sadaka” kapsamına giriyordu.
Bu sepeble, Hz. Ali’nin uygulamasın­
da, devlet reisi sıfatıyla yaptığı kamu
hukuku tahsisleri “sadaka-i m e v k u je ”
adını aldı. “ Mevkuf” deyimiyle bu tah­
sislere “ dokunulmazlık” kazandırılı­
yor, daha sonra ortaya çıkacak “ sözde-
halife” lerin keyfi tasarruflarına karşı
hiç değilse bazı kamu malları; kamu
hizmetlerine sürekli olarak tahsis edil­
mek suretiyle korunuyorlardı. Bu uy­
gulama; daha sonra Osmanlı hukukun­
da “ gayrisahih vakıf” veya “ tahsis ve
irsad kabilinden vakıf” adı verilen uy­
gulamanın temeli olacaktır. Diğer yan­
dan; İslâm hukukunun başlangıç döne­
minde toprak mülkiyetine geniş ölçü­
de yer verilmemiş ve muhtemelen hiç
tanınmamış olduğu için; özel hukuk
alanında terim olarak “ vakıf” terimi­
ne rastlanmadığı gibi; geniş bir vakıf
uygulaması olduğunu gösteren işaret de
yoktur. Bazı rivayetlerde görülen
“ habs” terimi, özellikle Medine topra­
ğında kendisini gösteren ve daha son­
raki vakıf uygulamasının temeli sayıla­
bileceği şüpheli olan bir hukuk kuru-
muna işaret ediyordu. Medine toprağı
zorla alınmadığı, kılıçla fethedilmedi- >
ği, “ meftuhul-anve” olmadığı için, bu
arazi üzerindeki hak, İslâm yönetimi­
ne girişdeki sahipleri elinde bırakılmıştı.
Bu gibi arazinin üzerindeki hakkın dev­
let hazinesine (Beytülmal) dönebilmesi
için; hak sahiplerinin mirasçısız ölme­
si veya haklarını Beytülmal’e bağışla­
maları gerekiyordu. Kesin bir bağış
yapmasalar dahî; bir gayrimenkulün
meselâ kuyusu veya kaynağı olan bir
arazi parçası veya bir bağ veya bahçe­
nin yararlanmasının belirli bir süre de
olsa yoksullara, ihtiyaç sahiplerine tah­
sisi hoş görülüyor, “sadaka'kıan sayı­
lıyordu. Ancak; tahsis eden “h a b s”
usûlüyle yaptığı, temlik ve temellükten
habsettiği bu “sadaka ” sından -büyük
bir ihtimalle- dönebiliyordu. “ Ebedî”
tahsis usulü henüz yerleşmemişti. Bu
tahsisden kendisi hayatı boyunca dön-
 1659
VAKIFLAR
Tanzimat’tan Cumhuriyet 'e Vakıf

VAKIF TERİMI: Kur’an-ı Kerim ’de ve İslâm Hukuku ’nun başlangıç dönemlerinde vakıf terimine rastlanmaz. Kamu hizmetlerinin
yürütülmesinde olduğu gibi devlet, yoksullukla savaşta ve yoksulları korumakla da görevlidir. Daha sonraki gelişmeler İslâm kamu
hukukunda da bazı değişimler yarattı. Ancak yine de başlangıç dönemlerinde vakıf uygulaması görülmemektedir. Daha sonra İslâm
miras hukukundaki gelişmeler, verilen önemin artması sonunda vakıf kurumunun gelişmesi başladı. Karakeçili aşiretince yoksul ve
zayıfların doyurulması (altta), Konya’da İnce Minare Camii kapısı (üstte, solda), Konya İnce Minare Camii (üstte, sağda).
1660
VAKFIN BAŞLANGICI: İslâmiyet’ten
önce vakfın kökeni konusunda kesin bir
tarih olmamakla birlikte Babil ve
Sümerlerde vakıf kurulduğuna
rastlanmıştır. İslâm öncesi Araplarda ise
dini kurumlara birtakım malların tahsis
edildiği görülmüştür. İslâm öncesinde
bilinen tek olay Ka’be'nin Hz. İbrahim
tarafından vakfedilmesidir. Kiibe (karşı
sayfada), Mısır'da sebil ve okul (yanda).
memiş olsa bile mirasçılarının dönme­
si imkânı olmak gerekirdi. Oysa İslâ-
mın ilk yüzyılı dolmak üzereyken; İs-
lamın kurmak istediği mülkiyet düze­
ninden sapmalar da oldukça önemli bo­
yutlara varmaktaydı.
Fethedilen arazînin mülkiyeti artık
“kıyamet”e kadar “m e v k u f” olmak ve
özel mülkiyete konu edilmemek gere­
kirken; devlet reisinin (Halife) Beytül-
mal’den temlik yapma yetkisi bazı for­
müllerle kitaba uyduruluyor, böylece
toplumda önemli servet farklılıkları
doğmasına yol açılıyordu. Diğer yan­
dan devlet reisinin ceza hukuku ve idare
hukuku alanındaki yetkileri İslâmî kav­
ramlar zorlanarak genişletiliyor; “sul-
tan”laşan “halife’’ye tebaası ve özel­
likle devlet erkânının canı (siyaseten
katl) ve malı (müsadere) üzerinde tasar­
ruf imkânı tanıma yoluna giriliyordu.
Diğer tarafdan; İslâm hukukunun.
\miras hukuku alanında gerçekleştirdi­
ği “devrim” de bir karşı-devrime de­
ğer önemde görünüyordu: Çünkü İslâm
miras hukuku o zamana kadar miras
hukukunda hak sahibi sayılmalarına
pek alışılmayan kadınlara da miras
hakkı tanıdığı gibi; bir ailede toplanmış
servetlerin nesilden nesile o ailede kal­
masına imkân vermiyor, bir ölüm ha­
linde servetin geniş bir mirasçı zümresi
arasında parçalanmasına yol açıyordu.
İslâm miras hukuku kuralları saptırıl­
madan uygulandığı takdirde bu parça­
lanmanın önlenmesi imkânsızdı: Çün­
kü İslâm hukuku kuralları gereğince
yalnız belirli ve sınırlı mirasçılar değil
bütün mirasçılar “m a h fu z hisseli miras-
çı"ydı.
VAKIFLAR,
T a n z im a t 'tan C u m h u r iy e t ’e
“İradî mirasçılık” yönünde; bir kim­
se sadece malvarlığının üçte birini va­
siyet edebilirdi. Üçte bir (sülüs) aşılmış
ise; bu aşan miktara mirasçılar itiraz
edebilirler, icazet vermeyebilirlerdi.
Demek oluyor ki terekenin (terike)
üçte ikisi; hangi mirasçı sözkonusu
olursa olsun, geride kalan mirasçıların
toplam miras hissesini meydana getiri­
yordu ve mirasçılar kanuni miras pay­
larına göre bu kısmı paylaşacaklardı.
Diğer bir deyişle her mirasçının mah­
fuz hissesi (saklı payı) değişmez bir
oranla, kanuıû miras payımn üçte ikisi
oluyordu. Kadın mirasçılar da mahfuz
hisseyi koruyan kurallardan yararlana­
caktılar.
Şu halde İslâm kamu hukuku kural­
larının saptırılmasından ve özellikle ka­
mu malı sayılması gereken toprakların
özel mülkiyete aktarılması yollarının
bulunmasından sonra; aşırı ve göze ba­
tan servet yığanların iki yönden bir ko­
runmaya ihtiyaçları vardı: Bu korunma
bir yandan Halife-Sultan’ın “müsa­
dere” yetkisine, bir yandan da bunca
tehlikeyi göze alarak yığılan servetin bir
aile içinde ve özellikle büyük erkek ev­
lat elinde kalarak nesiller boyu o aile­
ye nüfuz ve kudret imkânı sağlanması­
nı önleyen İslâm miras hukuku kural­
larına karşı olmalıydı. Bu sebeple “sa-
d a ka -i m e v k u fe ” kavramı zorlandı ve
evlât lehine vakıflar (zürn vakıflar) da
bu kavramın içine alındı.
Bir kimse, “ soyu inkıraz buluncaya
(kesilinceye) kadar” vakfettiği malların
gelirlerini soyundan gelenlerin (ve ister­
se sadece erkek soyunun) yararlanma­
sına vakfedebiliyor, böylece yalnız so­
V a k ıf
>
yun kesilmiş olması halinde o malların
“ fukarâ”ya tahsis edilmiş olması, bu
“vakf”ın “ sadaka”dan ve hayırlı bir
iş sayılmasına yetiyordu. Vakıf vakfe­
denin vasiyetiyle meydana getirildiği
takdirde veya ölümle sonuçlanan son
hastalığı (maraz-ı mevt) sırasında yapıl­
dığı takdirde yine mahfuz hisseli miras­
çıların itirazıyla karşılaşabiliyor, “sü­
lüs” haddini aşamıyordu. Buna da bir
çare bulmak gerekiyordu.
“Ö rfler”e şer’î kurallardan daha çok
değer verme yoluna giren ve ismini ta­
şıdığı Ebu Hanife’nin görüşlerinden he­
men bütün temel noktalarda ayrılan
Hanefi Mezhebi hukukçuları bu çare­
yi bulmakta gecikmediler: Bir kimse
sağlığında vakıf meydana getirdiği tak­
dirde “sülüs” haddi sözkonusu olmu­
yor, bütün malvarlığını bir vakfa tah­ )
sis etse bile ölümünden sonra miras­
çıları itiraz edemiyorlardı. Ancak; bir
kimsenin sağlığında vakfa tahsis ettiği
malları üzerinde yönetim ve yararlan­
ma hakkını kaybetmesi, sağlıkta vakıf
yapmayı oldukça sevimsiz kılabilirdi.
Bu sebeple hukukçuların daha fazla
gayret sarfetmeleri, buna da bir çare
bulmaları gerekiyordu. Çare şöyle bu­
lundu: Bir kimse, ölünceye kadar ken­
di kendisini vakfının yöneticisi (müte­
velli) ve vakfından tek yararlanan kim­
se olarak tayin edebilirdi. Menkul vakfı
da örflere dayanılarak caiz sayıldı.
“Örfler” , daha sonra gelir getirmek
üzere para vakfedilmesini de caiz kıla­
rak, böylece vakıf kurumunun gelişme­
si için hiçbir engel kalmamış olacaktır.
Menkul bir mal, meselâ 16. yy baş­
larında İstanbul’da örneklerine rastla-

nacağı gibi mahalle halkının ihtiyacın­
da kullanılmak üzere bir tencere veya
kazan vakfedilmiş ise, veya yine İslâm
hukukunun temel kurallarına tamamen
aykırı bir şekilde bir “köle” belirli hiz­
metler için vakfedilmişse, bir “tüzel
kişilik” doğduğundan söz edilemez. Be­
lirli bir amaç için gelir getiren mallar
vakfedildiği takdirde ise; vakfın “ m at-
Zûö”u ve “z im m e t ”i olabilir. Açıkça
söylenmese ve nazariyesi geliştirilmiş ol­
masa bile, bu gibi vakıfların ayrı bir tü­
zelkişiliği vardır. Daha önce meselâ K a­
b e ’nin hak sahibi olması kabul edilmiş
olduğundan, gerçek kişiler karşısında
meydana çıkan bu yeni kişilik türü fazla
yadırganmamış olacaktır.
Yabancı Hukukun Etkileri
İslâm vakıf kurumunun, doğrudan
doğruya Roma hukukundan değilse bi­
le, Suriye ve Mısır'da uygulanan Bizans
hukukundan etkilendiğini ileri süren ve
oldukça taraftarı olan bir görüş vardır.
“Örf”e hiç değilse Şeriat’ın yanında ta­
lî bir kaynak olarak değer veren İslâm
hukukçularının; Suriye, Irak, Mısır gibi
yörelerdeki kurumlardan etkilenmiş ol­
maları hiç de uzak bir ihtimal değildir.
Ne var ki, bu etkilenmeyi abartarak Bi­
zans hukukunun vakıf kurumunun tek
kaynağı olduğunu ileri sürmeye imkân
yoktur.
Her şeyden önce bu yörelerde uygu­
lanan hukuk kuralları da klasik ve saf
anlamda bir tekdüze hukuk sistemi de­
ğil; yöredeki çok eski uygarlıkların ka­
lıntısı olan örflerin karışımından mey­
dana gelen bir hukuktur. İslâm huku­
kunun kaynağının Roma hukuku oldu­
VAKIFLAR
T a n z im a t ’ta n C u m h u r i y e t 'e V a k ı f
ğu dahî ileri sürülmüştür. Oysa nasıl
bütün sistem için bu görüş tek başına
kabul edilemez ve ancak “örf” kayna­
ğı dolayısıyla uygulamada bazı etkile­
rin olabileceği ileri sürülebilirse; vakıf
kurumunun tek kaynağının Bizans hu­
kuku olduğunun ileri sürülmesi de doğ­
ru değildir. Hele Roma hukukunun tek
kaynak olduğu hiç söylenemez. Sasanî
hukuku incelenirse orada da benzer ku-
rumlarla karşılaşılabilir. İbranî huku­
kunda hatta Samî kökenli bir dil kul­
lanıldığından “sa d a k a " gibi terimler­
de ortaklık dahî sözkonusu olabilir.
Her şeyden önce, başka hukuk düzen­
lerinin bu konuda İslâm hukukunu ne
dereceye kadar etkilediğini saptamak is­
tediğimizde, iki tür “vakf”ı birbirinden
ayırmak gerekir:
a) Devlet reisinin yaptıği veya onun
izniyle meydana getirilen gayrisahîh va­
kıflar (tahsis ve irsad kabilinden vakıf­
lar): Bunlar için Osmanlı hukukunda
kullanılan “g a y risa h îh " terimi; bu va­
kıfların geçersiz ve hükümsüz olduğu­
nu değil; özel mülkiyetten yapılmayan,
Beytülmal’e ait mal ve gelirlerle mey­
dana getirilen, bu sebeple de “dar ve
gerçek anlamıyla vakıf” sayılmayan bir
kurum karşısında olduğumuzu gösterir.
Bu vakıfların kökeninin Roma huku­
ku olduğu söylenemez. Resmi dini ol­
ması veya belirli bir dine göre örgütlen­
mesi aranmaksızın, iktidarı elinde tu­
tanların mensup olduğu dinin üstün tu­
tulduğu devletlerde de her zaman be­
lirli arazî, bina veya gelirlerin bir tapı­
nağa, bir manastıra, bir dinî topluluğa
tahsis edildiği görülebilir.
1661
Bazı İslâm hukukçuları veya çağdaş
Türk hukukçuları da bir tarafdan va­
kıf kurumunu İslâmdan sonra, hatta
Türk-İslâmdan sonra ortaya çıkıp ge­
lişmiş bir kurum olarak görmek ister­
lerken, bir yandan da İbrahim Peyga-
mer’in vakıflarından veya Uygur vakıf­
larından söz etmektedirler. “ Devlet”
dediğimiz toplumsal görünümün orta­
ya çıkışından beri bu gibi “tahsisler”-
in de ortaya çıkması tabiîdir. Bu görü­
nümleri üstyapı kurumlarımn birbirini
veya biri diğerini etkilemesiyle açıkla­
mak yerine benzer altyapıya sahip in­
san topluluklarında benzer kurumların
oluşabilmesiyle açıklamak daha yerin­
de olur. ■
İslâmın temel kaynağı olan Kur'an-ı
Kerim’in “sadaka”yı geniş anlamda
kullandığım ve devlet reisinin Kur’an-ı
Kerim’de gösterilen kamı, hizmetlerine
kamu mallarım tahsis etmesinin bile Al­
lah rızasına ve Allah’a yakınlaşma ama­
cına (Kurbet) uygun bir davranış ola­
rak “sa d a k a ” şeklinde adlandırıldığı­
nı biliyoruz. Hazret-i Ali; bu tahsisle­
rin bozulmasını önlemek için bunların
“ sadaka-i mevkufe” olduğunu belirt­
miş ve belki İslâmda ilk kez olarak bu
sadakaların kullanılış yönetmeliğini
(Vakfiyye) yazdırmıştır.
Demek oluyor ki; bu tür “ kamu hu­
kuku tahsisleri”nin kökeninin Roma
veya Bizans hukuku olduğu söylene­
mez. Nasıl bugün kamu kaynakları ve
parasıyla kurulan bazı kurumların
“özel hukuk kurallarına göre faaliyet
göstereceği belirtiliyorsa, yine tarihi se­
beplerle özel hukuk-kamu hukuku ayı­
rımının çok kesin ve belirgin olmadığı
166 2
İslâm hukukunun sonraki gelişimi için­
de bu vakıflar da sahih vakıflar gibi
“ mütevelli” eliyle yönetiliyorlar, bu
mütevelliler çoğunlukla şahsen değil gö­
revleri dolayısıyla belirtilmiş bir merke­
zi devlet görevlisi olsa bile. halk gö­
zünde “sahih vakıflar” dan ayrılamı-
yorlardı.
Cumhuriyet döneminde ve 1967’den
sonra Türkiye'de başka nedenlerle ye­
ni bir “ vakıfçılık akımı” doğduğundan
kamu kaynaklarının tahsisiyle meyda­
na getirilen bu vakıflar da “ atalarım ı­
zın ferdî hayırseverlik duygusunun
tezahürleri” olarak gösterileceklerdir.
b) Sahih vakıfları da bazı alt-
bölümlere ayırarak incelemek gerekir:
aa) E vla t lehine değil d e g erçekten
h a y r î am açlarla ya p ılm ış va k ıfla r: Na­
sıl kamu kaynakları kullanılarak kuru­
lan “İrsad kabilinden vakıfla r ”ın iktisa­
di önemi özel mülkiyet kaynaklarıyla
kurulmuş vakıflara oranla çok daha
büyük ise, sahih vakıf kesimi içinde ana
amacı eviâda yarar sağlamak veya ev-
lâddan bir kısmı zararına diğerini üs­
tün tutmak olan vakıflar da saf anlam­
da hayrî amaçlarla kurulan vakıflara
oranla iktisaden daha önemli boyutlar­
da kurulmuşlardır.
FARKLI GÖRÜŞLER: İslâmiyet’te vakıf kurumunun etkilendiği hukuklar arasında Roma ve Bizans hukukunun olduğunu öne süren
görüşler vardır. Aslında Suriye, Mısır ve Irak gibi yörelerde böylesi kurumlardan etkitenrnek sözkonusu olabilir. Bununla birlikte
vakıf kurumunun kaynağını Bizans hukukuna bağlamak yanlıştır. Bağdat (üstte), Mısır’da Sinan Paşa Camii'nin iç ve dış görünümü
(karşı sayfada).
VAKIFLAR
Tanzimat’ran Cumhuriyet ’e I 'akf'
Saf anlamda hayrî amaçlarla vakıf
kurma ve ayrı tüzelkişilikler meydana
getirme süreci, belki de İslâm kamu hu­
kuku kurallarından sapılmış olsaydı,
kendisini bu şekilde göstermeyecek, Ki­
lise hukukundaki duruma benzer şekil­
de, “ müminler topluluğunu temsil eden
manevî kişilik” e yükümlü kazandırma­
lar yapılacak, ayrı tüzelkişilikler mey­
dana getirilmeyecekti.
Klâsik Roma hukukunda “bağım sız
v a k ıf” kurumu yoktur. Diğer bir deyiş­
le; “kişiliği h a iz b ir m a l to p lu lu ğ u ”
(Vakıf) meydana getirmek yerine; bir
şahıs topluluğuna, meselâ müminler
topluluğunun manevi şahsiyeti olan ki­
liseye yapılan bir kazandırma (yüküm­
lü kazandırma, donatio sub modo) var­
dır. Bununla beraber 5-6. yy’lardan
sonra, özel bir yönetime bağlı ve bağım­
sız, İslâm hukukunda olduğu gibi, açık­
ça söylenilmese ve nazarî bakımdan
açıkça ortaya konmuş olmasa bile tü­
zelkişiliği olan hayır amaçlı (Piae Cau-
sae) mal topluluklarının bulunduğu da
ileri sürülmektedir. Bu doğru ise ve ger­
çekten kiliseden veya bir başka şahıs
topluluğundan bağımsız “vakıflar” Bi­
zans hukukunda var idiyse; Bizans et­
kisi değilse bile benzerlik daha da güç­
lenecektir. Şurası da unutulmamalıdır
ki saf anlamda hayrî vakıfların temel
amacı yönünden esasen “ etki” değil sa­
dece benzerlik sözkonusudur.
“ Sadaka” ve “ kurbet” kasdı Bizans
hukukundan değil Bizans hukukuna
Hıristiyanlıktan ve dolayısıyla İslâm ile
Hıristiyanlık arasında ortak olan kay­
naktan gelmektedir. Belki sadece şu
yönden bir etkilenme sözkonusu olabi­
lir: Bizans hukukunda hayır amacıyla
yapılan (Piae Causae) bağışlamalar ve
bunlardaki süreklilik unsuru; İslâm hu­
kukunda daha da geliştirilerek “sada-
k a ”yla alelâde “b a ğ ışla m a ” hukuken
birbirinden ayrılmış, ayrıca açıkça be­
lirtilmese bile, yine örflerin etkisiyle
menkul (taşınır) vakfının kabulüyle or­
taya çıkan ve para dışında kalıp “ ayn” -
ından yararlanılan menkuller bir yana
bırakılırsa; vakıf kurulmasına yol açan
işlem bir bağımsız “tü ze lk işilik k u r m a
işle m i ” haline getirilmiştir.
Vakıf kurma işlemini tek taraflı bir
hukuki muamele, İslâm hukukunda ba­
zı mezheplerde kullanılan terimle bir
“ik a a ” sayan görüşlerle, gerçek kişiler
alanındaki, kölelerin “a zad ed ilm e si” ı
işlemine benzeten görüşlerde bu nitelik
daha da belirgindir.

Demek oluyor ki, aslında Bizans ku-
rumlarının doğrudan doğruya “ta k lid ”
edilmesinden çok, “ ö rf” kaynağının
verdiği imkânla örnek alınması, fakat
İslâm hukuku kurallarının ve İslâm
dünyasındaki şartların da göz önüne
alınarak Bizans ve Batı’dan farklı bir
gelişime girilmesi sözkonusudur. ‘‘Ö rf’’
yoluyla örnek alma görünümü de da­
ha çok aşağıda inceleyeceğimiz “ aile
vakıfları’’nda belirginleşecektir.
Niçin Ortodoks, Gregoryen ve Kato­
lik dünyasında olduğu gibi “kilise” ma­
nevî şahsiyeti yararına yükümlü bağış­
lamalar (donatio sub modo) yapma ye­
rine bağımsız vakıflar kurmak yoluna
gidilmiştir? Evlâd yararına yapılan va­
kıflarda bunun sebebini anlamak daha
kolaydır: Servetin aile içinde kalması is­
tendiğinden, bağımsız bir örgüt kurul­
ması ve aile içinden “ mütevelli” tayin
edilmesi de amaca daha uygun görüle­
cektir.
Gerçek anlamda hayır amacıyla mey­
dana getirilen “sahîh v a k ıfla r” da ise;
bağımsız tüzelkişilik meydana getirme
eğilimi şu olguyla açıklanabilir: İslâm-
da; Hıristiyan dünyasında olduğu gibi
bir “ kilise” olgusu yoktur. Bu sebep­
le; tam olarak Batı’daki duruma ben­
VAKIFLAR
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Vakıf
zemese dahi az çok hatırlatır bir görü­
nümün doğması için, kamu hukuku ku­
rallarından saptırılan dçvlete açıkça gü­
vensizliğini ifade eden bir Şiî uygulama­
sını beklemek gerekecektir.
Sünnî çevrelerde ise bir tarafdan dev­
letin “ Asr-ı Saadet” özelliklerinden
uzaklaştığı düşünülmekle birlikte; dev­
let reisi-Halife’nin meşru olmadığını
resmen itirafa da gidilmemesi dolayısıy­
la; Şiî çevrelerde olduğu gibi devlet ör­
gütü dışında bir “ müctehid” , bir “ hâ-
kim-i şer” kabul edilememiş, Beytül-
m al’i yönetenlere de tam güven duyu-
lamadığı için Beytülmal yararına yü­
kümlü kazandırma yapma yerine ayrı
ve bağımsız örgüt kurma düşüncesi üs­
tün gelmiştir.
Şiîliğin başlangıç döneminde imam­
lar gözetim altında olduklarından,
imamların “ mütevelli” tayin edildiği
tek merkezli vakıflar veya “ sadakat”
(sadakalar) yerine yine Sünnî çevreler­
de olduğu gibi ayrı vakıflar düşüncesi
üstün tutulmuş olabilir. Nitekim nasıl
Katolik ve Ortodoks uygulamasına az
çok benzer bir “ vakıf” (veya yükümlü
kazandırma) uygulamasının doğabilme­
si için Şiî Mezhebi’nin resmiyet kazan­
masını ve seyyidlik ve ruhanî mürşid-
1663
lik iddia edebilen Safevî hanedanının
son bularak dindarlar gözünde böyle
bir niteliği dahî olmayan Kaçarlar son­
rası İran’ını beklemek gerekmişse, Ba-
tı’da da durum aksine olmuştur.
Hıristiyan dünyasında, İslâmın “ba­
ğ ım sız v a k ıfla r ” uygulamasının “ yü­
kümlü kazandırmalar” uygulamasının
yerini aldığını görebilmek için de Re-
formasyon sonrası Avrupasında Pro­
testanlığın üstün geldiği çevreleri bek­
lemek gerekmiştir: Protestan dünyasın­
da da Katolik kilisesiyle ilişki kesildiği
için, Sünnî İslâm dünyasında benzer
şartlar doğmuştur. Devlet dışında, ar­
tık “inananlar” ın bağlanacağı ve güve­
neceği güçlü bir manevî kişilik yoktur.
Ancak “ laik” güçlere dayanarak Ka­
tolik kilisesinin elinuen kurtulabilen
Luther; bir “P ro testa n P a p a ” olamaz­
dı. Bu sebeple de, aynı zamanda -hiç
değilse Safevîler kadar- ruhanî önder­
lik iddia eden Protestan kral ve prens­
lere de güvenilemeyerek Allah’ın hak­
kım Kayser’e vermek yerine, İslâm dün­
yasında olduğu gibi bağımsız vakıflar
(Stiftung) kurma" yoluna gidilmiştir.
bb) A ile Vakıfları: Özellikle bu alan­
daki gelişim İslâm hukukunun temel
kurallarına değil de örflere dayanır gö-
1664
VAKIFLAR
Tanzimat’tan Cumhuriyet 'e Vakıf

rünmektedir. Yukarıda belirtildiği gibi;
İslâm hukuku kadına da miras hakkı
tanımıştı ve servetin bir aile çerçevesin­
de yığılıp kalarak nüfuz vasıtası olma­
sına müsaade edilmiyor, toprak mülki­
yeti ve faiz ilga edilerek dengesiz ve aşırı
servet yığılmaları önleniyor, meşru yol­
dan kazanılmış servetler de, ancak üç­
te birinde vasiyet yoluyla tasarruf (ta­
sarruf nisabı) imkânı tanınarak, miras­
çılar arasında paylaştırılıyordu.
Üçüncü Halife döneminde belirgin­
leşen ve Emeviler Saltanatı boyunca iyi­
ce kökleşen sapmalar ve bu temel ku­
rallara tamamen aykırı uygulamalar so­
nucunda, artık Abbasî döneminin ilk
yüzyılındaki İslâm toplumu bu devrim­
ci ve katı kurallara tahammül edemez
bir görünümdeydi. Özellikle Emevî dö­
neminden beri “Ö r f” kaynağı yoluyla
örnek alınmaya alışılmış Bizans kalın­
tısı hukukta ise durum farklıydı: Miras
hukuku kuralları ve toprak hukuku ku­
ralları; servetin aile içinde kalmasına
çok daha geniş ölçüde imkân verir bir
duruma getirilmiş bulunuyordu. İslâ-
ının temel kuralları buna elverişli olma­
dığından yine yeni ortaya çıkmak üze­
re bulunan “ Vakıf” kurumunun sınır­
ları zorlandı.

TÜRKLERDE VAKIF: Türkler İslâmiyet 'i kabul ettikten sonra vakıf gibi kurumlara önem verdiler. Bu konuda ilk örneklerden biri
de Karahan/ı Tamgiic Buğra Han’ın kurduğu vakıftır. Bunun önemi ilk resmi medrese olan Nizamü/mülk'ün Bağdat’ta kurmuş
olduğu medreseden önce kurulmuş olmasıdır. Yine Tamgiic Buğra Han ’ın bu dönemde kurulmuş darüşşifası da Türklerin ilk vakıf
örnekleri arasında sayılır. Şiraz vekil medresesi (solda), Konya'da darü'1-huffaz (ortada), Sahib Ata Vakfiyesi'nden İnce Minare
Medresesi (üstte), Karatay Medresesi’nin girişi (sağda).
 1665
VA KlFLAR
Cu m hu ri y e t
T a n z i m a t ’tan ’e Va k ıf

OSMANLI DEVLETİ’NDE: Osmanlı hukuk düzeni içinde bireylerin kendi mal varlıklarından tahsis yaparak kurduktan gerçek
anlamda vakıflar (sahih vakıflar) yanında devlete ait mal veya gelirlerin tahsisi ile meydana gelen “irsad kabilinden” yani ‘‘gayri
sahih vakıflar” da vardı. Bunun yanısıra daha sonra faiz yasakları nedeniyle getirilmiş para vakıfları da mümkün sayıldı.
Örgütlenme konusunda ilk adım da Orhan Bey‘in Bursa’da yaptırdığı cami ve zaviye evkafının nezaretine Sinan Paşa’nın getirilmesi
biçiminde oldu. Yıldırım Beyazıd döneminde ise her vilayete birer Müfettiş-i ahkâm-ı şeriyye tayin edildi. Bursa (altta), Süleymaniye
(üstte, solda), Ayasofya (üstte, sağda).

Böylece yine yukarıda değinildiği gibi
ölünceye kadar yararlanma hakkı ve
yönetimi vâkıfın kendisinde kalan ve
vâkıfın ölümünden sonra da İslâm mi­
ras hukuku kurallarını altüst edebilen
garip vakıflar bu gibi hasîs amaçların
hayır amaçlarıyla mezcedilmesi veya
hayır amacıymış gibi gösterilmesi, bü­
tün kanuna karşı hilelerde olduğu gi­
bi, paravan olarak kullanılan hukuk
kurumunun saygınlığını azalttı. Hıris­
tiyan dünyasında bu gibi amaçlar dinî
ve hayrî bir paravan kullanılmaksızın
hiç değilse ayrı bir kurumla tatmin edi­
lebiliyordu (Fideicomissum). Böylece
dinî ve hayrî kurumlar, aynı zamanda
gerçek kişilere değil de doğrudan doğ­
ruya kilise manevî şahsiyetinin görev-
likrinin yönetimine bırakıldıklarından,
daha çok saygınlık kazanıyorlardı.
Vakıf kurumunun “ üstün zekâlı”
hukukçular tarafından böyle kötüye
kullanılışı, Tanz/maf’dan sonra hiç ayı­
rım yapılmaksızın bütün kurumun kö­
tülenmesine yol açacak ve böylece Ev­
kaf hazinesinde biriken bir kısım ser­
vetle birçok küçük ve mahalleye müh­
rünü basıp tarihî çevre bakımından pa­
ha biçilmez değerde sayılması gereken
vakıf eserlerin özel mülkiyete aktarıl­
1666
masına ve yok olup gitmelerine ortam
hazırlanacaktır. Üstelik “aile va k ıfla rı”
kural olarak alıkonacak, asıl hayrî
amaçlarla tahsis edilen malvarlığı un­
surları bu vakıf karşıtı akımdan daha
çok zarar göreceklerdir. Cumhuriyet-
den sonra, Reformasyon sonrası özel­
likle Protestan-Cermen hukuk alanın­
da doğan “ vakıf” kavramı “ tesis' te­
rimiyle aktarılacak bir süre geçiş ve dur­
gunluk döneminden sonra bu kez de
okyanuslar ötesindeki gelişmelerin ilha­
mıyla hukukçular “ vakıf” kurumunu
yeniden keşfedecekler, “ vakıf” adı al­
tında yeni bir uygulama dönemi başla-
yacakır.
V a k ı f K u r u m u ’n u n
T a n z i m a t ’a K a d a r G e l i ş i m i
Önceki hukukumuzda vakıf konusu­
na hukukî terim ve kavramların gelişi­
mi açısından değil de iktisadi önemi açı­
sından bakarsak asıl önemli vakıfların
taşınmaz tahsislerini konu alan vakıf­
lar olduğunu görürüz. Böyle olunca da
tarım toprakları ve arsalar alanındaki
mülkiyet ilişkilerinin incelenmesi konu
açısından önem taşır. Tarım toprakla­
rı alanında mülkiyet ilişkilerinin ince­
lenmesinde de Osmanlıda feodalite
olup olmadığı tartışmalan ortaya çıkar.
Altı yüzyıl Doğu Anadolu'dan Ye-
men'e ve Batı'da Güneydoğu Avrupa’-
TANZİMA T'TAN ÖNCE: Tanzimat ‘tan
önce I. Abdülhamid ve II. Mahmud'un
vakıflan için kurulan “Evkaf-ı Hümayun
Nezareti" bakanlık sayılmamakla birlikte
bu konuda önemli uygulamalar
getiriyordu. Denetimi devlet görevlilerine
bırakılan tüm vakıfların nezareti de
buraya bırakıldı. Bu durumdan dolayı
Evkaf Nezareti’nde gereğinden fazla
kadro oluşturularak, vakıf gelirleri
düşüncesizce harcanmaya başladı.
Darüssaade ağalarının çeşitli yıllarda
vakıflardan aldıkları aidata ait iki belge.
VAKIFLAR
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Vakıf
ya hükmetmiş bir imparatorluğun tek
ve kesin bir yargıyla nitelenmesi güçtür.
Belki şöyle söylenebilir: Genel olarak
halkın durumu; feodal ilişkiler içinde
yaşayan herhangi bir halk topluluğun­
dan farklı değildir. Örfi vergiler; klâ­
sik İslâm hukukunun kurmak istediği
düzenden toplumu uzaklaştırmakta,
halkı temeli şer'î olmakla birlikte tanın­
maz hale gelmiş şer'î vergilerle örfi ver­
gileri toplayanlara bağımlı kılmaktadır.
Ancak; bu vergileri toplayanlar “se-
ig n eu r” durumunda -çoğunlukla- değil­
dir. Onların devlet, daha doğrusu ha-
n e d a n ’a ilişkisi kapıkulu ilişkisidir. Yi­
ne çoğunlukla kendisini gösteren bu gö­
rünüm de sanıldığının aksine her zaman
halk yararına değildir. Askerî ikta (tı­
mar) sisteminin bozulması; devletle ka­
pıkulu ilişkisi içinde de olmayan ve ma­
halli bir asîl değil, devlete ödediği be­
deli fazlasıyla çıkarmaya çalışan bir
“ bezirgân” olarak davranan “ m ü l­
tezim ’lerin ortaya çıkmasına yol aça­
caktır.
Tarım topraklarının “ vakıf” olarak
tahsis edilenleri; esasen “ mîrî arazî”
sisteminin yürürlükte olduğu ölçüde ve
yörelerde “ sahîh” değil yukarıda belir­
tildiği gibi gayrisahîh (tahsis ve irsad
kabilinden) vakıf niteliğindedir. Os­
manlı klasik düzeni; ilke olarak tarım
tapraklarının mülkiyetini Devlet'de
(Beytülmal, mlrî Hazine) alıkoymakta,
bu “ mülkiyet” hakkına “ra k a b e ” adı
verilmektedir. Bu toprakların vergisini
toplama ve buna karşılık devlete asker
(sipahi) sağlama yetki ve görevi ve tı­
mar sahibindedir. Araziyi fiilen ekip bi­
çen çiftçi ise bir tür “ kiracı” durumun­
dadır.
Askeri tımar sistemi bozulduktan
sonra tımar sahibi aradan çekilecek ve
topraklar daha önce o yörede fiilî veya
ana kural dışı olarak hukuki bir feodal
nüfuz sağlayabilmiş kimselerin veya
böyle bir kimse yoksa doğrudan doğ­
ruya ekip biçen kişilerin “ta s a r r u f’u-
na geçecektir. Özellikle Tanzimat'dan
sonra hızlanan bir süreçle de devletin
“ rakabe” si içi boşalan ve koflaşan bir
hak haline gelerek; üzerinde “ta sa rru f”
hakkı bulunan mîrî arazinin “ mülki-
yet” i tasarruf hakkı sahibine geçmiş
olacak, bu süreç Cumhuriyet dönemin­
de İsviçre Medeni Kanunu’nun kabul
edilmesiyle tamamlanacaktır.
Mîrî arazi sistemi kural olarak “ va­
kıf” kurulmasına engel olsa bile; bir
yandan İslâm hukukunun temel ilkele­
rine aykırı bir gelişimle devlet reisine
özellikle savaşta, fetih sırasında yarar­
ları görülenlere arazi te m lik i yetkisi ta­
nınmış olması; diğer yandan gayrisahîh
vakıf uygulaması; aslında devlete ait ol­
ması gereken tarım topraklarının da va-
 166"'
VAKIFLAR
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Vakıf

kıflara tahsis edilebilmesine yol açmış­
tır.
Gayrisahîh vakıf uygulaması; aslın­
da yukarıda da değinildiği gibi; devlet
görevi olan kamu hizmetlerinin Özel
Hukuk’a yakın bir örgütlenme çerçeve­
si içinde örgütlenmesi gibidir. Son yıl­
larda Türkiye’de “f o n ” uygulamasına
gösterilen rağbeti andırmaktadır.
Bazı önemli şeyh veya serdar, gazi ai­
lelerine tahsis edilen topraklar ise, ile­
ride Tanzimat döneminde “ müstesna
vakıflar” adını alacak vakıf kesiminin
doğmasına yol açacaktır. Bunlar “ va­
kıf” adı altında bir tür aile vakıfları ve­
ya çiftlikleridir.
Kent topraklarında da “ Fetihde ya­
rarlığı görülenler” e, özellikle nüfuzlu
komutan, vezir vs. gibi kimselere yine
İslâm hukukunun temel ilkelerine ay­
kırı görülen, fakat yerleşmiş bulunan
içtihada uygun olarak önemli temlikler
yapılabilmiş ve bunlar aile vakıflarına
veya kamu yararıyla aile yararının kar­
ma olarak gözetildiği vakıflara aktarı­
labilmiştir. Bu önemli temlikler dışın­
da da kent arsalarının -hiç değilse fe­
tih yoluyla ele geçen İstanbul, Bursa vs.
gibi birçok kentte- özel mülkiyet dışın­
da tutulması ve mutasarrıflarının bir tür
devlet kiracısı sayılması sistemi yürüme-
miştir. İstanbul’da II. Mehmed bir sü­
re bu sistemi yürütmek istemişse de tep­
kiler sonunda vazgeçmiş, hiç değilse ta­
rım toprakları üzerinde mîrî hazine
aleyhine meydana gelen gelişmeleri ön­
lemek istemişse de ölümünden sonra
baskı gruplarının gayretiyle oğlu Il. Ba-
yezid bu girişimlerden de geri dönülme­
sine göz yummuştur.
Kent arsaları üzerinde tarım toprak­
larından farklı olarak “özel m ü lk iy e t”
ilkesi kabul edilmiş olması dolayısıyla;
bunlardan da “ sahîh vakıflar” a akta­
rılanları çoktur. Ancak; bu “ sahîh va-
kıflar” ın birçoğu saf anlamda kamu
yararına olan vakıflar değil “ aile vakıf­
ları” veya kamu yararı yanında hiç de­
ğilse bazı “ cihet” ve “ vazife ” leri yö­
nünden özellikle vakfedenin soyundan
gelen kişileri de gözeten vakıflardır.
Bugün nasıl bazı nüfuzlu çevrelere
emekliye ayrılmaları halinde “ h a kk-ı
h u z u r ” üyelikler yoluyla ek gelir sağ­
lanmakta ise, Osmanlı toplumunda va­
kıflara bu görev de yüklenmiştir. “ Dua
okuma” gibi aslında ücretli olması dü­
şünülmemesi gereken hizmetler bile,
“F o d la ” veya başka bir maddi karşı­
lık tayin edilerek “ü c re t”e bağlanmış­
tır. Zamanla bu gibi görevler bir tür
“ nama yazılı” , hatta “ hamile yazılı”
senet gibi devri kabil görülmeye başlan­
mış ve bazı ellerde meselâ “v a k ıf du a -
cılığı ”ndan epeyce “ fodla hakkı” bi-
rikebilmiştir.
İslâm hukukunun temel ilkelerinde
şiddetli faiz yasağı olmasına rağmen.
toplumsal gelişim bazı vakıfların da fa-^
izle para işletmesine yol açmaktaydı.
16. yy Osmanlı toplumunda, günümüz-.
de de bankacılık ve faiz sorununun za­
man zaman tartışılması gibi, para vak­
fının caiz olup olmadığı şiddetle tartı­
şılmaktadır. İmam Birgivî ve Şeyhulis-
lâm Çivizade Mehmed Muhiddin para
vakfının caiz olmadığını, İslâm huku­
kunun ana kurallarıyla tutarlı olarak
savunuyorlardı. Ne var ki “ Örf” e karşı
“ şer’ ” i (Şeriat) savunmak tehlikeli ola­
bilir, bu işin sonu “ chl-i ö r f ’e ve ‘'ehl-i
örf” ün ulu’su olmakla birlikte “halife”
kisvesi giymiş olan sultana kadar gide­
bilirdi. Toplum örflere karşı kesin ve
kökten bir devrime hazır değildi. Bu se­
beple “ Örf” ün savunucuları, başta yeni
Şeyhülislâm E b ü ssu u d E fen d i galip gel­
diler ve para vakfı caiz sayıldı.
Osmanlı hukukunda mülkiyet dış:n-
daki (sınırlı) aynî haklar sorunu da ke­
sin ilkelerle çözümlenmiş ve ileride güç­
lük yaratmayacak şekilde düzenlenmiş
değildir. Komşuluk hukukundan doğan
İrtifa k h a kla n n ın süreye bağlanmama-
sının sakıncası olmayıp üstelik böyle ol­
ması gerekirse de, “ yararlanma” ve
“ üst” (İnşaat) haklarının bir süreye
bağlanmaması ileride mülkiyet hakkı
zararına bir gelişime yol açabilir. “ Ge-

TANZİMAT'TAN SONRA: Tanzimat’ın ilk yıllarında "gayrisahih vakıflar” konusunda bazı önlemler alındı. Bu arada Maliye
Hazinesi’nde ayrı bir merkezi Evkaf Hazinesi oluştu. Bunun yönetimi de Evkaf-ı Hümayun Nezareti'ne verildi. Bu hazine daha çok
bir fonlar topluluğu durumundaydt. Ancak bu dönemde çeşitli vakıfların ayn ayn olma durumu kendini korumuş ve bir tek
tüzelkişilikte toplanma gerçekleşmemiştir. Yine aynı dönemde Evkaf Nazırı kabineye dahil edilmiştir. Evkaf Nazırı Galib Paşa
(solda), Turhan Paşa (ortada), Vilayâl-ı Şahane Umum Evkaf İdareleri miifellişi Han Ahmed Kadri Bey (sağda).
1668
dik” , “ İcareteyn” , “ mukataa” gibi
sözleşmelerden doğan haklar böyle ol­
muştur. Vakıf gayrimenkuller üzerin­
de kurulan süresi belirlenmemiş yarar­
lanma ve üst hakları; Cumhuriyet dö­
nemine kadar uzanan ve günümüzde bi­
le bütün boyutlarıyla henüz tasfiye edil­
memiş olan sorunlara yol açacaktır.
T a n z i m a t ’d a n C u m h u r i y e t ’e
K a d a r V a k ıf K u ru m u
19 yy; Türkiye’nin Batılılaşma süre­
cinin hızlandığı; Batı’da da Fransız ih­
tilâli sonrası sarsıntılarının sürdüğü,
“ Feodal” kurumların tasfiye edildiği
bir dönemdir. II. Mahmud da Fransız
İhtilâlinin kopardığı kasırgalara karşı
büsbütün dikkatli olması ve tedbir al­
ması gereken bir hükümdardır. Osman­
lı Devleti; güçlü olduğu dönemlerde, çe­
şitli sebeplerle Hıristiyan teb’ayı, reâ-
yâyı özümleyememiş veya özümleme-
miştir. Şimdi de Batı’da “ayd ın lıkçı
m onarşi” uygulayarak durumu kurtar­
maya çalışan monarşik yönetimlerden
daha fazla tehlikeyle karşı karşıyadır.
Bir tarafdan özellikle bu yüzyılda Müs­
lüman olmayan teb’a arasında Batılı-
ların da destekleyip kışkırttığı ulusçu­
luk akımlan yayılmaya başlamış; diğer
yandan da teknik ve askeri gelişmelere
ayak uyduramayan devlet; emperyalist
emeller karşısında ciddi bir varlığını
sürdürebilme sorunuyla karşılaşmıştır.
Böyle olunca da, önce Osmanlı Devle­
ti şartları içinde mümkün olduğu kadar
Batı ölçülerine uygun bir aydınlıkçı mo-
narşik ve güçlü merkezî yönetim kurul­
mak istenmiştir. Merkeziyet eğilimi va­
kıflar alanında da kendisini göstermiş­
tir. Esasen 18. yy’dan ve özellikle ikin­
ci yarısından itibaren hiç değilse hane­
dan tarafından kurulan vakıflar için
merkeziyetçi eğilim belirginleşmeye baş­
lamıştır.
I. Abdülhamid ve II. M ahmud’un
vakıfları için 1826’da kurulan özel yö­
netim “ Evkaf-ı Hümayun Nezareti”
adını aldı ancak; henüz bir “ bakanlık”
kurulmuş sayılamaz. Özellikle büyük
vakıflarda esasen daha önce de “ dene­
tim” görevini haiz olan birisi tayin edi­
liyor ve genellikle büyük vakıfların baş­
lıca geliri de Beytülmal’e ait “ tahsis” -
lerden geldiği için bu kişi -meselâ Da-
rüssaade Ağası gibi- bir resmî görevli
oluyordu. Ancak; “ Evkaf-ı Hümayun
Nezareti” kurulduktan kısa bir süre
sonra; nezareti devlet görevlilerine bı­
rakılan bütün diğer vakıfların nezareti
bu nezarete verilecek, 1838’de ikinci kez
VAKIFLAR
Tanzimat’tan Cumhuriyete Vakıf
nazırlığa getirilmiş olan Mehmed Ha-
sib Paşa M eclis-i H iiss-ı V ü kelâ ’ya alı­
narak, İslâm-Osmanlı Hukuku döne­
minde bir nev’i “f o n ” veya “ özel hu­
kuk tüzelkişisi” durumuna getirilmiş
kamu hizmeti örgütleri, Tanzimat son­
rası eğilimine uygun olarak Evkaf-ı Hü­
mayun Nezareti aracılığıyla devlet de­
netimine alınacaktır. Ana fikir bakı­
mından doğru bulunması gereken bu
gelişim; “ vâkıfın arzusuna ve vakfiye­
ye riayet” ilkesini de zayıflattığından,
Evkaf Nezareti’nde gereğinden fazla-
veya doğrudan doğruya gereksiz kad­
rolar ihdas edilmekte, vakıf gelirleri dü­
şüncesizce harcanmaktaydı. Bu da va­
kıf kurumların ve vakıf binaların can­
lanmasına ve onarılmasına değil aksi­
ne yıkılıp gitmesine yol açıyordu.
Esasen; vakıf hukuki çerçevesinin
doğmasına ve benimsenmesine yol açan
görüşler de, Tanzimat sonrası toplu-
munda sarsıntı geçirmekte, değişmek­
teydi. Aslında “ rakabe” si Beytülmal’e
ait olan, fakat “ gayrisahih vakıf” (tah­
sis ve irsad kabilinden vakıf) olarak
“ vakıf” hukukî çerçevesi içinde gelir­
leri özel bir fon olarak vakıf kurumla-
rına tahsis edilmiş kamu mallarına Ma­
liye Hazinesi d koymak istiyordu ve bu
amacını gerçekleştirdi.
Evkaf Nezareti de bir kamu maka­
mı haline gelmekle birlikte, ne de olsa
henüz bu tahsislerden yararlanan ve ço­
ğunlukla sultanlar tarafından veya on­
ların işbu tahsislere izin vermeleriyle
'-''-i
(•)! > oştyJfJ OÛ-
S s J S
{ y y ıj < fy ip jffjy ia
Oy. -fJ y <
r- M *y
ojtı
%
kurulmuş bulunan büyük vakıfların he­
nüz “ ferdiyetleri” , “ kişilikleri” ve
t
“ Vakfiye kurallarının bağlayıcılığı”
düşüncesi Evkaf Nezareti içinde erimiş
değildir. Bu sebeple; Maliye Nezareti
ancak Mîrî Hazine’yi kullanabilecek,
“ Evkaf Hazinesi” ise bu ayrı ayrı fon­
lar ve tahsislerin özel kural ve şartları­
na da riayet edilmek şartıyla Evkaf Ne-
zareti’ne bağlı kalacaktır. Oysa Tanzi­
%
mat döneminde iyi bir mali politika iz-
lenememiş, otuz yıl içinde devlet olduk­
ça ağır bir borç yükünün boyunduru­
ğu altına girmiştir. Bu sebeple; gayri-
sahîh vakıfların gelirini yeni idarî usûl­
lere uydurmak perdesi altında Evkaf
Nezareti’nden Maliye Nezareti’ne geçir­
mek fikri doğmuştur.
Toprak Mülkiyetindeki
Düzenlemeler
Tanzimat döneminde; toprak mülki­
yeti alanında da yeni düzenlemeler yap­
ma gereğini duyuran gelişmeler olmuş­
tur. “ Batılılaşma” akımları; Fransız İh­
tilâlinin etkisi altında, toprak üzerinde­
ki “ Feodal” kayıtların kalkması eğili­
mini gösteriyordu. Oysa “ mîrî arazî”
sisteminde ilke feodal bir mülkiyet dü­
zenine değil devlet mülkiyeti düzenine
uygun ve elverişli olduğu halde, o sıra­
da Batı çevrelerinde hâkim görüşler bu
farkı görmezlikten geliyor, toprağın
özel mülkiyetde olmasını “ liberalist”
iktisadî ilkelere uygun görüyordu. Ay­
rıca; bankacılık ve ticaret de Avrupa’-
rT<J
) Mb J ■ s f c y 'İf s J ıs 'J b %
’ /»ij j a , y / s ) &•?></*'< r ^ 4 «*
“4 y (/ j û j ı a>j j jş
<yti\ ^ a>j j y 3^^^
Ajj; J
y j
y y& j yic «y i

da olduğu gibi Osmanlı ülkesinde de
kurulmak istendiğine göre; artık taşın­
maz mülkiyeti karşılık gösterilerek kre­
di alma gibi işlemler de eski toprak hu­
kuku kurallarıyla, istisgal vs. gibi işlem­
lerle yapılamazdı. Toprak üzerinde dev­
letin “ra k a b e ”si ister istemez, kapsa­
mı yönünden sınırlanacak ve “mutasar-
n fla r ” ın “ta sa rru f h a k k ı” ise Batı hu­
kuktan anlamında bir “ ta şın m a z
m ü lk iy e ti” olma sürecine girmiştir.
Tanzimat döneminin daha başlangı­
cında, 1840’ta, yönetimin özellikle
“gayrisahîh vakıflar” konusunda ted­
birler almaya kararlı olduğu görülmek­
tedir. Bâbıâli’de bu konuda bir “ Def­
ter” açılmış, bu konudaki programın
esaslan tesbit edilmiştir. Artık vakıflara
tahsis edilen mîrî arazinin âşârı da ver­
gi tahsildarları tarafından tahsil edile­
cek, masraflar alındıktan sonra bu ver­
gi bedelleri yine ait olduğu vakfa veri­
lecektir. Ne var ki; bir süre sonra, Ke-
çecizade Fuad Paşa’nın sadrazamlığı sı­
rasında, Maliye Hazinesi’nin Evkaf
Hazinesi’ne verdiği bu paraya “ia n e ”
adı verilecek ve bu para Evkaf Hazine-
si’nin hakkı değil de devletin Evkaf Ha-
zinesi’ne bir yardımı gibi görülecektir.
Bütçede açık görüldükçe de bu para kı­
sılacak ve böylece eski usûllere göre ba­
zı devlet gelirlerinin “ özel hukuk ku­
rallarına göre yönetilen bir fon” uygu­
lamasına benzer şekilde tahsisinden ge­
lir sağlayan büyük çaptaki vakıflar güç
duruma düşecek, masraflarını karşıla­
KÖTÜYE KULLANMA: Sahipsiz vakıfların kullamlmast konusunda getirilen
hükümler dahi bu vaktflann kötüye kullamlmastnt önleyemedi. Şehzadelere,
damat/ara, sadrazam/ara, mabeyn erküntna vb. verilen sahipsiz vaktflann yağmast
sonunda birçok vaktf malt hisselere ayrılarak kayboldu. Mütevellilerin
yolsuzluklarına ve vakflan ytkıma uğratlıklanna dair iki belge.
VAKIFLAR
Tanzimat’tan Cum huriyete Vakıf
yamaz hale geleceklerdir.
Ancak, “m üstesna v a k ıf” adı veri­
len, bazı “azizlere ve g a zilere” yapıl­
mış olan mîrî arazî tahsisleri, yine do­
kunulmadan kalmıştır. Bu kabil arazî,
bir tür “vergi bağışıklığı olan vakıflar”a
veya daha doğrusu “aile çiftlikleri”ne
aittir.
Böylece; eski usuller değiştirilirken,
eski hukuk dönemindeki usullere göre
yine kamu yararı güden bazı örgütler,
devletin yeni mali ilkeler düzenlemesin­
den zarar görmüş, bazı “ V a k ıf” adını
taşıyan özel menfaat örgütlerine ise,
dakunulması uygun görülmemiştir.
Belki de “tarîkat” şeklinde örgütlenen
baskı gruplarıyla karşılaşılmak istenme­
miştir.
Demek oluyor ki Tanzimat dönemi­
nin başlangıcında manzara şudur: Ma­
liye Hazinesi’nden ayrı olarak bir de
merkezi Evkaf Hazinesi doğmak üze­
redir. Bu hazinenin yönetimi ve dene­
timi Evkaf-ı Humayûn Nezareti’ne ve­
rilmiştir. Nâzır, bakanlar kuruluna gir­
miştir. Diğer bakanlıkların (nezaret)
Devlet Hazinesi’nden ayrı bir hazinesi
olmadığı için, Evkaf Nezareti, Cumhu­
riyet döneminde “Vakıflar Genel Mü-
dürlüğü”nün doğuşuyla tamamlanacak
bir “ayrı kamu tüzelkiliği” sürecine gir­
miştir. Ne var ki henüz çeşitli vakıfla­
rın “ ferdiyet”i tek bir tüzelkişilik için­
de erimemiştir ve Evkaf Hazinesi tek
bir hazine olmak görünümünden çok,
bir “fo n la r topluluğu "durumundadır.
1669
Buna rağmen “E v k a f B ey tü lm a li” gi­
bi terimler kullanılmaya başlanmıştır.
Bu süreç de Cumhuriyet döneminde bü­
tün “m a zb u t v a k ıfla r ” m tek bir tüzel­
kişilik içinde erimelerine ve Vakıflar
Genel Müdürlüğü’nün “Kamu tüzelki-
şiliği”nden ayrı olarak bir de “Ö zel h u ­
k u k tü ze lk işiliğ i” türünden “m a zb u t
vakıflar tüzelkişiliği”nin doğumuna yol
açacaktır. Ne var ki bu özel hukuk tü­
zelkişiliğinin ayrı organları olmayıp Va­
kıflar Genel Müdürlüğü tarafından
temsil edilecektir.
Evkaf Nazırı da kabineye dahildir.
Kamu yararına ve çoğunlukla da esa­
sen kamu kaynakları kullanılarak ku­
rulan vakıfların malları, bir “ruh a n î
d e v le t”e ait değildir. Hatta yine bir dev­
let görevlisi olan Şeyhülislâm, Evkaf
Nazırı bile değildir. Çünkü vakıf huku­
kî çerçevesi, eski yönetim usullerine gö­
re, sadece dar anlamda dinî vakıflar
için değil hemen bütün kamu hizmet­
leri için kullanılmıştır.
Buna rağmen, Evkafın ayrı bütçesi
ve hazinesi olması; Batı’da benzer bir
örgütlenme olmadığı için, bazı kimse­
leri “ nazarî” yönden rahatsız ediyor,
Vakıf mallarının durumu Batı’daki
“ kilise malları” yla -bilerek veya
bilmeyerek- karıştırılıyordu. Bazı yöne­
ticiler de vakıf malların istendiği gibi
kullanılmasını ve harcanmasını önleyen
kayıtlardan rahatsız oluyorlardı. Belki
köktenci bir davranışla dar anlamda di­
nî vakıflar hiç değilse yine bir devlet gö­
revlisi olan Şeyhülislâm’a bağlanabilir,
dar anlamda dinî sayılmayan kamu hiz­
metleri ise ilgili olduğu bakanlığa dev­
redilebilirdi. Ne var ki yüzyıllarca sü­
regelen uygulamada “dinî nitJikte
olan”la “olmayan”ı ayırmak kolay de­
ğildir.
Nazarî olarak, İslâmın “dinî” nite­
lik tanıdığı hususların kapsamı geniş­
tir. Kamu yararına olan bütün davra­
nışlar, dinin uygun gördüğü ve öğütle­
diği, “Kurbet” şartını gerçekleştiren
davranışlar olduğu gibi, vakfiyelerde de
dar anlamda dinî olan amaçlarla olma­
yanlar birbirine kenetlenmiş durumda­
dır. Eski İdarî usullerde de devlet ha-
zinesinden ayrı bir dinî Beytülmalyok-
tur. Bu sebeple, daha önce de gördü­
ğümüz gibi, tek bir manevi kişiliğe yü­
kümlü bağışlamalar yapmak yerine, ay­
rı ayrı “ Ferdiyet”i olan vakıf ve tah­
sisler (fonlar) meydana getirilmiş, bun­
ların hepsi, aile vakıfları da dahil olmak
üzere, bir kutsallık ve dokunulmazlık
örtüsüne bürünmüştür.

Tanzimat’a kadar ve Tanzimat’dan
sonra bu dokunulmazdık örtüsü ne ka­
dar zedelenmiş olursa olsun birdenbi­
re kaldırılması ve kökten değişiklikler
yapılması mümkün görülmemiştir. Ne
de olsa başında “ İslâm halifesi” olan
bir devlet; bazı konularda ve yerleşmiş
gelenekler karşısında, Mısır valisi Meh-
med Ali Paşa kadar olsun serbest dav­
ranamazdı. Bir “ intikal” dönemi ge­
rekliydi. Böylece; aynı devlet teşkilâtı
içinde Şeyhülislâm dinin ve dini huku­
kun temsilcisi, Sadrazam “ ö rf” ün ve
şimdi de Batı’dan gelen örf ve kanunun
temsilcisi, diğer nazırlar (bakanlar) sad­
razama bağlı olarak yine Batı’dan ge­
len yeni kamu hizmetleri anlayışının,
evkaf nazırı ise eski kamu hizmetleri ör­
gütüne devlet yapısı içinde yer arayan
değişken bir Tanzimat sürecinin temsil­
cisiydi.
Başlangıçta özellikle hanedanın mey­
dana getirdiği vakıflar için merkezi bir
“ fonlar müdürü” gibi ortaya çıkan Ev­
kaf Nezareti makamı, diğer bakanlık­
lar gibi bir bakanlık durum una geldik­
ten sonra, mütevellisi vakfiyelerine göre
tayin edilen vakıflar üzerinde de gitgi­
de daha geniş yetkili bir denetim ma­
kamı olma sürecine de girmiş bulunu­
yordu. Böylece doğrudan doğruya “Ne­
zaret’' eliyle yönetilen vakıflara “ maz­
but” , diğerlerine ise “ mülhak” vakıf
adı verilmeye başlanacak, Cumhuriyet
döneminde 1935 Vakıflar Kanunu maz­
but vakıfların kapsamını büsbütün ge­
nişletecek ve bu kanundan sonra da
‘ mülhak vakıllar’Tn hangi şartlar ger­
MÜLKİYETSİZ ARAZİ: Vakıf arazisi diye anılan metruk arazi terimi bugünkü anlamda kullanılmaz. Yani bu, terkedilmiş, boş
bırakılmış arazi değildir. Buradaki terk’den amaç bireysel mülkiyeti olmayan arazi demektir. Bu da ikiye ayrılır. Kamunun
yararına sunulmuş araziler (genel yollar gibi) ve köy ya da kasabanın hizmetinde olan meralar vb. gibi. Edirne'de Uzunköprü
(üstte). Soma civarında bir köprü (karşı sayfada).
VAKIFLAR
Tanzimat’tan Cumhuriyet 'e Vakıf
çekleşince zabtedileceği ve dolayısıyla
mazbut vakıflar tüzelkişiliği içinde eri­
yeceği konusunu düzenleyecektir.
Özellikle “ gayrisahîh vakıflar” yö­
nünden, vakıflar konusu “ tarım top-
rakları” nın hukuki durumuyla da ya­
kından ilgilidir. Bu sebeple de Tanzi­
m at’ın “ Arazi H ukuku” yönünde ge­
tirdiği düzenlemeye de burada kısaca
değinmek gerekmektedir.
Tanzimat Fermanı’ndan sonra; A ra­
zi Kanunname-i Hümayunu çıkarılın­
caya kadar geçen süre içinde (1839­
1858) toprak hukukunu ilgilendiren ba­
zı düzenlemeler olmuştur. Bu düzenle­
melerden en önemlisi 1849’da Şeyhülis­
lâm Arif Hikmet Bey tarafından düzen­
lenen ve İrade-i Seniyye ile yayımlanan
‘‘A h k â m -ı M e r ’iy y e ”dir. Mîrî arazi
üzerindeki “ tasarruf hakkı” nın “ inti-
kali” ni eski kurallara oranla daha da
genişletmektedir. 1858’de henüz Arazi
Kanunnamesi yayımlanmadan önce bir
İrade-i Seniyye ile, m îrîarazide intikal
hakkı sahiplerinin kapsamını genişleten
kuralların " tahsisat ka b ilin d en arazî-i
m e v k u fe ”de de yürürlükte olacağı be­
lirtilerek; daha önce değindiğimiz mîrî
arazi tahsislerinin (gayrisahih vakıflar)
mîrî arazi kurallarına bağlanma süre­
cinde bir aşamayı vurgulamıştır. Bun­
dan sonra çıkarılacak Arazî Kanunna-
mesi’nde de bu süreçten dönülmeyecek-
tir.
Arazi Kanunnamesi’nin Getirdikleri
Nihayet 1858 Arazî Kanunnamesi çı­
karılmıştır ki; Tanzimat döneminin
önemli hukuki belgelerinden biridir.
Alıkâm-ı Mer’iyye ve daha önceki ka­
nunnamelerdeki mîrî araziye ilişkin ku­
rallar göz önünde tutularak düzenlen­
miş ve maddeler haline getirilmiştir.
Düzenleyen ve kaleme alan; daha son­
ra Mecelle çalışmalarında da önemli
katkıları olan Ahmed Cevdet Paşa’dır.
Kanunnamenin 1. maddesi; Osman­
lı ülkesindeki arazinin beş kesime ay­
rıldığını belirtir. Bu kesimler şöyle sı­
ralanır: a) Arazi-i memlûke b) Arazi-i
miriyye c) Arazi-i mevkufe d) Arazi-i
metrûke e) Arazi-i mevat.
a) Arazî-i memlûke, özel mülkiyet
konusu olan arazî türüdür. Arazi Ka-
nunnamesi’nin 2. maddesi; arazî-i
memlûkeyi dörde ayırır.
aa) Tarım arazisi olarak tahsis edil­
meyip öteden beri köy ve kentlerde ve
civarında konut arsası olarak tahsis edi­
len yerler.
bb) M îrî arazîden ayrılıp bölünerek
hukuka uygun bir şekilde özel mülki­
yet alanına aktarılmış arazî parçaları
(mesağ-ı şer’iye binâen temlik-i sahîh ile
temlik olunmuş arazi).
cc) Öşre bağlanmış arazî (arazî-i öş-
riyye).
dd) Haraca bağlanmış arazî (arazî-i
haraciyye).
“ Öşre bağlanan arazî” nin özel mül­
kiyette olmasının sebebi olarak; sulh
yoluyla ele geçmiş olan arazinin mül­
kiyetinin sahiplerinin elinde bırakılma­
sı, “ haraca bağlanan arazi” ninki ise,
yine mülkiyeti Müslüman olmayan sa­
hiplerinin elinde bırakılması olarak gös-

terilmektedir. Aslında bir arazîden
“öşr” veya “harac” vergilerinin alın­
ması; o arazînin özel mülkiyetde oldu­
ğunu göstermez. İslâm hukukunun top­
rak mülkiyetine ilişkin ilkeleri sonradan
farklı yorumlandığı ve Arap ülkeleri
Osmanlı yönetimine geçineeye kadar o
yörelerde “mirî arazî” sistemine yaban­
cı bir mülkiyet anlayışı doğduğu için,
bu yöreler Osmanlı hâkimiyetine geç­
tiğinde toprakta alışılmış düzen bozul­
mamış, bazı topraklar hariç özel mül­
kiyet düzeni yerinde bırakılmıştır. Ni­
tekim Osmanlı Avrupası’nda ve Doğu
Anadolu’da da bazı arazîde mîrî arazî
düzeni kurulamamış, bu topraklar üze­
rinde bizzat çalışanlarla malik görünen­
ler arasında “feodal” nitelikte ilişkiler
doğmuştur.
Mülk arazî (arazî-i memlûke) üzerin­
de “ra k a b e ” ve “ta sa r ru f” bölünmesi
olmaksızın, mülkiyetden doğan yetki­
ler malik olan kişiye ait olur. Bu arazî
üzerinde mirasçılık sözkonusu olur
(İrs). Mîrî arazide ise “rakabe” devle­
te ait olup “tasarruf” hakkı ise “mu-
tassarrıf”a ait olduğundan, ‘7rs,”den
değil “intikal”den söz edilir. Diğer bir
deyişle; mîrî arazînin mirasçılara inti­
kali İslâmî mîras hukuku kurallarına
göre değil; devletin düzenlediği
“in tik a l” kanunlarına göre olur. Mülk
arazî ise mîras kurallarına göre şer’î rni-
rasçılara geçtiği gibi, mîrî arazinin bağ­
landığı kayıtlara bağlı olmaksızın satı­
labilir, vakfedilebilir, rehnedilebilir, ba­
ğlanabilir, üzerinde “şuf'a (önalım)
hakkı kullanılabilir.
VAKIFLAR
Tanzimat’tan Cumhuriyet 'e Vakıf
b) Mîrî arazînin tasarruf hakkı; ön­
celeri askerî ıkta' sistemi sözkonusu ol­
duğundan, büyüklüklerine göre tımar
ve zeâmet gibi adlar alan arazî kesim­
lerinde devlet adına yetkili tımar ve ze­
amet sahiplerince “tefviz” ediliyor, ta­
sarruf hakkı çiftçilere devrediliyordu.
Maaş karşılığı tasarruf hakkı “sipahi­
ye devredilen küçük tımarlar da vardı.
Yeniçeri adı verilen asker ise sipahîden
farklı olarak devletden maaş (ulûfe) alı­
yordu. Ordunun yapısı değiştikçe ve tı­
mar ve zeamet karşılığında asker sağ­
lama usulü terkedildikçe, belirli yöre­
lerin vergilerini toplama işi, götürü bir
bedel karşılığında mültezimlere verilir
oldu ve bu mültezimler toprağı “tefvîz”
etme yetkisini de haiz oldular.
Devletin; vergi toplama yetkisini
“özel teşebbüs”e aktarması ve onu bazı
kamu yetkileriyle donatması usûlü (İl­
tizam) son derece sakıncalı bir usûldü.
Ödediği bedeli fazlasıyla çıkarmak is­
teyen bu kişiler, halka zulmetmektey­
diler. Tanzimat fermanı “İltizam” usû­
lünü lağvettiğinden artık doğrudan
doğruya devlet memuru olan bir kim­
se “tefvîz” işlemini yapacaktır. Muta­
sarrıfların eline de baş tarafı” tuğralı”
tapu senetleri verilecektir. Böylece mî­
rî arazide “tasarruf” haklarının mül­
kiyet hakkı haline gelmesi sürecine gi­
rilmiştir. Cumhuriyet döneminde ta­
mamlanacak olan bir süreç sonucunda;
devletin görevi sadece taşınmaz malla­
rın mülkiyet durumunu kesinlikle sap­
tamak ve “tescil” işlemlerini yapmak,
devir işlemlerini memur aracılığıyla ger­
1671
çekleştirmek ve harç almak olacak, mîrî
arazî sistemi ortadan kalkacaktır.
c) Vakıf arazi (arazî-i mevkufe) da­
ha önce söylediklerimize uygun olarak
ikiye ayrılır.
aa) Mülk topraklardan iken şartları­
na uyularak vakfedilen topraklar.
bb) Mîrî arazîden iken sultanın izni
veya bizzat tahsisiyle vakfedilen toprak­
lar. Birinci türden olan “sahîh vakıf­
larda “kanun” değil “şeriat” hüküm­
leri yürürlüktedir. İkinci türden “gayri-
sahîh vakıflar” ise Arazi Kanunname­
si ve diğer “ kanun” kurallarına tabi­
dir. Ancak; araziden tahsil edilen ver­
gi ve resimler vakfedildikleri cihete ait
olurlar. Yukarıda da değinildiği üzere;
Maliye Hazinesi'nin -müstesna vakıflar
hariç- bu gibi vakıf arazinin kamu ge­
lirlerini toplama işini üstlenmesi; bu gi­
bi özel “fon”ların şartlanna da zaman­
la uyulmamasına yol açacak ve Cum­
huriyet döneminde Medeni Kanun’un
kabulü ve a'şar vergisinin kaldırılma­
sıyla bu “fonlar” ortadan kalkacağı gi­
bi, gayrisahîh vakıf arazî üzerinde Va­
kıflar Genel Müdürlüğü veya mazbut
vakıflar tüzelkişiliğinin hakkı kalmaya­
caktır. Ne var ki, bir yandan artık eski
hukuk teriın ve kavramları bilinmedi­
ğinden, bir yandan da Vakıflar Genel
Müdürlüğü’nün vakıf kaydına rastla­
nan her yerde sahîh bir vakıf görmek­
te ısrar edişinden dolayı, Cumhuriyet'in
60. yılı dolduktan sonra bile genel mü­
dürlükle ferdler arasında birçok gerek­
siz çekişme ve davalar doğmaktadır.
c) Metrûk arazî (arazî-i ınetrû.ke) te-
1672 VAKIFLAR
Tanzimat’tan Cumhuriyet 'e Vakıf

rimi; bugünkü hukuk dilimiz çerçeve­ kimsenin “ mahlûl” olan arazîsinin du­ lar”a ayrılmıştır. Burada yer alan 121.
sinde yanıltıcı çağrışımlara neden ola­ rumunu, tasarruf hakkının nasıl kay­ maddede; artık yeni “gayrisahîh vakıf-
bilir. Arazî-i metrûke’den amaç; terke­ bedileceğini düzenler. lar”ın meydana getirilmesi önlenmiş
dilmiş, boş bırakılmış, sahibinin bıra­ Mîrî arazî üzerinde tasarruf hakkı görünmektedir. Mîrî arazi; padişah ta­
kıp gittiği arazî anlamına değildir. Bu­ düzenlenirken aynı kurallara bağlı olan rafından “ Mülknâme-i humayûn”la ve
radaki “terfc"den amaç, bireysel mül­ gayrisahîh vakıf arazî de düzenlenmiş­ “temlîk-i sahîh” le temlik olunmadık­
kiyet sözkonusu olmayan ve kamunun tir. Sahîh vakıflar ise “ kanun”a değil ça vakfedilemeyecektir. II. Meşrutiyet
veya belirli bir topluluğun yararlanma­ fıkhî hükümlere tabidirler. Osmanlılar­ döneminde “ taraf-ı padişahî”den de­
sına özgülenen (tahsis edilen) arazî de­ da başlangıçtan beri kendisini gösteren ğil “ canib-i hükûmet”den verilen
mektir. Bu arazî de ikiye ayrılır: Bir ke­ kanun-fıkıh veya şeriat-örf ayrımı; “mülkname-i hümayun”dan söz edile­
simi belirli bir topluluğun yararlanma­ Tanzimat dönemi hukukunda büsbü­ cek ve mîrî arazînin vasiyet konusu ya­
sına değil de herkesin yararlanmasına tün belirgindir. pılamayacağı da belirtilecektir.
sunulmuş toprak parçasıdır: Genel yol­ Kanunun ikinci babı metrûk arazî Arazî Kanunnamesi’nin mîrî arazî
lar gibi. Diğer kesimi de bir köy veya (kamu mallan) ve mevat araziye (işlen­ mutasarrıflarına tanıdığı hak ve yetki­
kasaba veya birden fazla köy yahut ka­ memiş, ölü topraklar) ilişkin kuralları lerle devir ve intikal kolaylıkları gide­
saba halkımn yararlanmasına sunulmuş düzenler. Orman ve otlak gibi mallar­ rek gelişip genişleyecek ve sonunda Me­
mer’alar (otlaklar) gibi taşınmazlardır. dan nasıl yararlanılacağını belirtir. Yi­ denî Kanun’un yürürlüğe girmesiyle bu
d) Mevat arazi: Konut arsalarındanne bu babda yer alan 103. madde gere­ süreç tamamlanarak rakabe/tasarruf
oldukça ve aşağı yukarı en az bir bu­ ğince, işlenmemiş (ölü) araziden “me­ ikiliği ortadan kalkacak, “ tasarruf”
çuk mil uzakta olan boş, işlenmeyen murun izniyle” yer açıp tarla haline ge­ mülkiyete dönüşecektir. Özellikle gayri-
yerlerdir. tiren kimsenin durumu, rnlrî arazî mu­ sahîh vakıf kavramı yönünden arazî
Arazi Kanunnamesi’nin birinci babı tasarrıfı gibi olacak, Beytülmal (Hazi­ hükümleriyle vakıfları düzenleyen ku­
mîrî araziye ayrılmıştır. Bu arazinin ne) yine “rakabe”ye sahip sayılacak, rallar arasındaki ilişki dolayısıyla kısaca
üzerinde nasıl tasarruf edileceğini, ta­ ölü araziyi izinle tarla haline getirenden gözden geçirdiğimiz arazi rejiminden
sarruf hakkının nasıl başkasına devir başlangıçta “tapu” adı verilen bedel bundan sonraki gelişimine vakıf konu­
(ferağ) edilebileceğini, tasarruf hakkı alınmayacak, izinsiz tarla açmış ise bu sunu ilgilendirdikçe değinilecektir.
sahibinin vefatı halinde kimlere ve na­ bedel alınarak kendisine tapu senedi ve­ Arazi Kanunnamesi’nden kısa bir sü­
sıl “intikal” edeceğini, intikal hakkı sa­ rilecektir. re sonra, 1863’te, İstanbul dışındaki va-’
hibi olan bir kimse bırakmaksızın ölen Kanunun üçüncü babı “çeşitli kural­ kıfların yönetim ve denetimini düzen-

leyen nizamname çıkarılmıştır. Bu ni­
zamnameye göre “E v k a f M ü d ü rle r i”
bulundukları memleketin meclis üyesi
olacaklar, İstanbul dışındaki ‘‘mülhak
vakıflar”ı denetleyeceklerdir. Mülhak
vakıflar Evkaf Nezareti’nce değil mü­
tevellileri eliyle yönetilen vakıflardır.
Yine nizamnameye göre, gereksiz kal­
mış bir görev (cihet) dolayısıyla vakfi­
yede ücret (vazife) kararlaştırılmış ise,
bu görev boşaldığında “cihet” yeniden
bir başkasına verilmez ve “vazife” vak­
fa irat kaydolunur, vakfın kasasında
kalır.
Nizamnamenin en ilgi çekici kural­
larından birisi, yeni vakıf kurulmasını
izne bağlayan kuraldır: Nizamnamenin
35. maddesi uygulanmış ise artık yeni­
den vakıf yapma işleminin izne bağlan­
dığı söylenebilir. Vakfın o yörede hal­
ka gerekli ve yararlı olduğu, vakfede­
nin özgülediği malvarlığı unsurlarının
da vakfın amacına hizmete yeterli ve
ayrıca düzenlenen vakfiyenin “usû1-i
şer’iyyesine muvafık bulunduğunun ta­
hakkuk etmesi ve “ba-ferm an-ı â lî” ka­
lemine kaydı gerekir. Görülüyor ki ye­
terlik şartı aranması, vakfiyenin ince­
lenmesi, “tescil” gibi bugün vakıf ku­
VAKIF ORMANLARI: Tanzimat’tan sonra çıkarılan önemli bir vakıf mevzuatı da Evkaf ormanlarının yönetimine dair
kararnamedir. Buna göre ayrılmış ve mütevelli eliyle yönetilen ormanlar dışında ormanların orman memurları eliyle yönetileceği
belirtiliyordu.
VAKIFLAR
Tanzimat’tan Cum huriyete Vakıf
rulması için aranan şartlara benzer ku­
rallar yanında, belki de nizamnameyi
hazırlayanların Fransız ihtilâli sonrası
akımların etkisinde kalması dolayısıy­
la yalnız şeklî ve hukuki bir incelemey­
le yetinilmeyerek kurulacak vakfın ge­
rekli ve yararlı olması da aranmış, böy-
lece “izin” sistemine yaklaşılmıştır.
Vakıf taşınmazların alelâde kira de­
ğil de “icareteyn” usûlüyle kiraya ve­
rilebilmesi için “m esağ-ı ş e r ’î ” , fıkhî
hükümlere uygun bir “ cevaz” ve ayrı­
ca bu konuda “irade-i seniyye” aran­
maktadır. İrade-i seniyye alınmaksızın
“icareteyn” usûlünün ihdası hapis veya
sürgün cezasını gerektirir. Daha önce
de değindiğimiz gibi “icareteyn” usûlü
olağan kiralamadan farklıdır. Mîrî ara­
zinin “tasarruf”u nasıl ferdlere “tef­
viz” edilmekle bu “t a s a r r u f u n gide­
rek mülkiyete dönüşmesi süreci başla­
tılmış idiyse, vakıflar alanında da bazı
güçlükler vesile kılınarak ve zorunluk
gibi gösterilerek özellikle 17. yy başla­
rından itibaren “icareteyn” usûlü yay­
gınlaşmış, vakıf taşınmazlar üzerinde
de zamanla özel mülkiyete dönüşme ve
aktarılma süreci başlatılmıştır.
“ İcareteyn” usûlünde vakıf taşınmaz
1673
bir peşin kira bedeli (icare-i muaccele)
alınarak ve süresi sınırlanmayarak ki­
racıya devredilmekte, her yıl da ayrıca
dönemli bir kira bedeli (İcare-i müec­
cele) alınarak kira sözleşmesi yenilen­
miş gibi gösterilmekteydi. Zamanla İca­
reteyn usûlüyle kiraya verilen taşınmaz­
lar üzerinde “aynî hak” niteliğini ka­
zanan “tasarruf” hakkı meydana ge­
lecek, bu tasarruf hakkı da mîrî arazî
gibi intikal hakkı sahiplerine intikal
edecek, Cumhuriyet’ten sonra Vakıflar
Kanunu’yla (1935) mülkiyet hakkına
dönüşme süreci tamamlanarak “ta sfi­
y e ” süreci başlatılacak, Vakıflar Genel
Müdürlüğü’nün bu gibi taşınmazlar
üzerindeki hakkı “taviz bedeli” karşı­
lığında tasfiye edilecektir.
Ancak, 1983’te TBMM toplanmadan
önce çıkarılan ve böylece Anayasa’ya
aykırılık iddiası önlenen bir Vakıflar
Kanunu değişikliğiyle bir yandan “ta­
viz b ed eli” oranı artırılacak, diğer yan­
dan da taviz bedeli ödenerek vakıfla ili­
şiği kesilmemiş olan taşınmazların
“mahlûlen” vakfa avdeti usûlü canlan­
dırılmak istenecektir.
Nizamname; vakıf olan bir taşınma­
zın “mülk” olan bir taşınmazla “istib-
1674
VAKIFLAR
Tanzimat’tan Cumhuriyet 'e Vakıf

d a l” (trampa) edilmesi konusunu da
düzenlemiş ve “ irade-i seniyye”ye bağ­
lamıştır. Önce kadı önünde “ istibdal”
için gerekli şartların bulunduğu tesbit
edilecek, sonra da “ İrade-i seniyye” alı­
nacaktır.
Miras Düzenlemeleri
l870’de “ Musakkafat ve Müstagal-
lât-i Evkaf’ın Muamelâtı Hakkında Ni­
zamname” çıkarılmıştır. Bu nizamna­
mede “mazbut vakıflar”da intikal hak­
kı sahipleri daha geniş tutulmakta,
“ gayr-i mazbut” vakıflarda ise icare-
teynli taşınmazın yalnız “ evlâd” a inti­
kal edeceği belirtilmektedir. 1875'te çı­
karılan bir nizamname, bütün icare-
teynli vakıflarda intikalin evlâd/ahfâd
(torunlar)/ebeveyn (ana-baba)/ana-
baba bir kardeş/yalnız baba bir kar-
deş/yalnız ana bir kardeş/eşe (zevc ve­
ya zevce) intikal edeceğini belirtecektir.
Eş, çocuk ve torunlarla içtima (bir ara­
da bulunma) halinde bir şey olmaya­
cak, fakat diğerleriyle içtima edince 1/4
pay alacaktır. Böylece 1867 tarihli ka­
nunla yalnız mazbut vakıflarda ve ih­
tiyarî (isteğe bağlı) olmak üzere kabul
edilen “ intikal hakkı sahipleri çevresi­
nin genişletilmesi” yöntemi; nizamna­
meyle ihtiyarî olmaktan çıkarılıyor ve
bütün icareteynli vakıflara uygulamyor-
du.
Oysa “ icareteyn” usûlünün başlan­
gıcında “ intikal” konusunda vakfede­
nin başkaca bir şartı yoksa, şer’î mîras-
çılık sözkonusu olmadığı için, sadece
evlâd ve kız-erkek eşit olmak üzere in­
tikal hakkı sahibi oluyordu. intikal
hakkı sahiplerinin ınîrî arazî ve gayri-
sahîh vakıflardan sonra mazbut icare-
teynli vakıf taşınmazlar, sonra da mü­
tevellisi olan vakıfların icareteynli ta­
şınmazlarına da teşmil ediImesi hoşnut­
suzluk doğurduğundan, atılan bu adım
geri alınacak ve bu kuralların " ihtiya­
r î ” olduğu belirtilecektir ( 187 5 tarihli
İrade-i Seniyye). Ne var ki artık Tan­
zimat ve Meşrutiyet dönemi hukukla­
rında mîras ve mülkiyet hukuku alan­
larında Batı hukuku etkisinde bir de­
ğişim sürecine girilmiştir.
Mîrî arazîde de intikal hakkının kap­
samı giderek genişleyecek ve nihayet
1913’te çıkanlan "E m viil-i G ayrim en-
k u le in tik a la tı” muvakkat kanunuyla
" in tik a l” konusunda icareteynli vakıf
taşınmazlarla ınîrî arazinin aynı " in ti­
k a l ” kurallarına bağlanması süreci ta­
mamlanmıştır. Bu kanuna göre intikal
hakkı sahiplerinin birinci derecesi mü­
teveffanın füru’u, yani evlâd ve ahfa­
dıdır (altsoy, çocuk ve torunlar). Ayrı­
ca, halefiyet usûlü benimsenmiştir. Her
kökte üst tabakada birisi varsa, onun
aracılığıyla ölene bağlanan kimse inti­
kalden yararlanamaz. Ölenden önce
ölenin yerine kendi furu’u (altsoyu) ge­
çer.
İkinci derecede ana-baba ve halefi­
yet usûlü ile onların füru’u (kardeşler
ve kardeşlerin füru’u) yer alır. Daha
önceki intikal kuralları kardeşlerden
sonra kardeşin füru’una hak tanımadığı
halde, 1913 Muvakkat Kanunu; 1900
Alman ve 1912 İsviçre Medenî kanun­
larından da etkilenerek, 1926 Türk Me­
denî Kanunu’ndan önce, taşınınaziarın
oldukça geniş bir kesimi için, İslâmî mî-
ras hukuku kuralları dışında ve “ inti­
kal hakkı” çerçevesinde Batı hukukla­
rındaki mirasçılık sistemini hemen ay­
nen Türk-Osmanlı hukukuna aktara­
caktır. Bu gelişimin yolunu Osmanlı
Devleti’nin başlangıcından beri beliren
ve Tanzimat’dan sonra büsbütün belir­
ginleşen hukuk kaynağı ikiliği, Şeri-
at/Ö rf veya Fıkıh/Kanun ayırımı ha­
zırlayacak, Cumhuriyet’den sonra ise
dînî hukuk kaynağı ile ilişki tamamen
kesilecektir.
Yine Batı hukuklarının etkisinde ola­
rak, 1913 Muvakkat Kanunu’yla, bü­
yük ana ve büyükbabalarla onların fü-
ru ’u da “ üçüncü derece intikal hakkı

II. MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE: II. Meşrutiyet’te özellikle Ürgüplü Hayrı Bey’in Evkaf Nazın olduğu sırada yapılan düzenlemeler
önemlidir. Bu dönemde duacılık vazifeleri bedel karşılığında yokedildi, İstanbul’daki imaretler medrese öğrencilerine tahsis edildi,
cami ve mescid vakıftan dışındaki bina ve arsaların amaçlan dışında yararsız hale gelenlerinin paraya çevrilmesi ve buradan elde
edilecek gelirin hayır, kurumlanna, mekteb, medrese ve hastanelere harcanacağı kabul edildi. Şeyhülislam ve evkaf nazın Hayri Bey
(sağda), evkaf nazın Fevzi Paşa (solda), Şemseddin Paşa (ortada).
 1675
VAKIFLAR
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Vakıf

sahipleri” ni oluşturacaklardır. Bu üç tüzelkişiliği de “ Tekke ve Zaviyelerin il­ kullanılan veciz ve güzel bir eserdir. Bu­
dereceden sırasıyla birisinde intikal gası Hakkında Kanun” la ortadan kal­ gün de eski vakıf sorunlarında başvu­
hakkı sahibi varsa, ardından gelen de­ kacak, âşarın kaldırılması ve mîrî ara­ rulmaktadır. Yeni harflere üç ayrı ya­
recedeki kişi “ intikale nail” olmaz. zî sisteminin Medenî Kanun ile ortadan yımla aktarıldığı gibi; yurt dışındaki
Yalnız ana ve baba ölenin füru’u ile bir­ kalkması sonucunda artık bu tür vakıf­ Türk cemaatlerince de başvurulan bir
likteyseler altıda bir (südüs) pay alırlar. lar da ortadan kalkmış olacaktır. eser niteliğini korumaktadır. Özellikle
Zevc veya zevce ise; birinci dereceyle Tanzimat döneminin önemli bir ka­ Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde
birlikte olduğu takdirde dörtte bir, di­ nunlaştırma hareketi olan Mecelle ça­ Anayasa atfıyla adeta “K a n u n ” nite­
ğer derecelerle birlikteyse yarı pay, lışmaları yarım kalmasaydı; belki de liğini kazanmıştır. Kıbrıs’da da yeni
üçüncü derecenin füru’u ile birlikte tek “ V a k ıfla r” konusu da ayrı bir kanun­ Türk alfabesiyle çoğaltılmıştır ve Vakıf­
başınaysa taşınmazın tamamının tasar­ la düzenlenebilecekti. Nitekim Mecel- lar İdaresi’nde başvuru kitabı olarak
ruf hakkını alır. le’nin hazırlanmasında da önemli kat­ kullanılmaktadır. 1893 yılında Hüseyin
Bu “ intikal kanunları” yla miras hu­ kıları olan, o dönemin seçkin hukuk­ Hüsnü Efendi’nin e l-ih s â ffi A h k a m i’l-
kuku alanında kadın-erkek eşitliği de çularından Ömer Hilmi Efendi’nin E v k a fa d lı eseri yine İstanbul’da bastı­
Osmanlı hukukuna Medenî Kanun’dan 1890’da ölümünden sonra bastırılan rılacaktır. Nihayet Cumhuriyet döne­
önce girmiştir. 1870’te, vakıfların İ th â fu ’t- A h lâ ffi A h k fim i’l-E v k a f adlı mine girilmek üzereyken 1921’de yine
vakfiyelerinde gösterilen çeşitli görev­ eseri; biçim yönünden kanun yapma İstanbul’da Ali Haydar Efendi’nin
lerin nasıl tevcih olunacağını gösteren tekniğine uygun olarak hazırlanan, an­ Tertfbü ’s - S u n u ffi A h k â m i’l-V u k u f ad­
bir nizamname çıkarılmış, 1873’te bu­ cak “ madde” yerine “ mesele” terimi lı eseri yayımlanacaktır.
nun yerini yeni bir nizamname almış­
tır. 1874’te vakıf taşınmaz kayıtları da
Defterhane Nezareti’ne devredilmiştir.
Vakıf taşınmazlara ilişkin işlemlerden
sağlanacak gelir; mülhak vakıflarda
mütevellinin hissesi verildikten sonra,
Evkaf Hazinesi’ne verilecektir.
1880’de “ Evkaf Nezareti’ni Teşkil
Eden Devair’in Vezaifi Hakkında Ni­
zamname” çıkarılmıştır.
1888’de, icareteynli taşınmazlar üze­
rindeki tasarruf hakkının da beslemek
şartıyla ferağ edilebileceği ve bu mua­
melenin geçerli olacağı, ancak; senede
bağlanmayan iddiaların dinlenmeyece­
ğine ilişkin bir kanun çıkarıldı. Esasen
1879’da bu konuda İrade-i Seniyye (Pa­
dişah iradesi) ile tasdik edilen bir ve­
killer heyeti (Meclis-i Mahsûs-i Vüke­
lâ) kararı yayımlanmıştı.
Bu arada, 1870-1894 yılları arasında,
Yeniçeri vakıfları gibi amacının gerçek­
leştirilmesi imkânsız görünen vakıflar­
la, yurt dışında kalan kurumlara gelir
getirmek üzere tahsis edilen taşınmaz
gelirlerinin ve yangın yerlerinde kadast­
ro yapıldığında “ fazla” kalan parsel­
lerin Evkaf Nezareti eliyle Darüşşafa-
ka’ya tahsisine ilişkin ve “irade-i seniy-
ye” yoluyla düzenlemeler de yapılmış­
tır.
1874-1895 yılları arasında, Tanzimat
döneminin başlangıcında kendisini gös­
teren ve gelişen sürece uygun olarak,
birçok “ müstesnâ” vakfın “ istisnaî”
durumu ilga edilecek ve bunların da
“canib-i m îrîden za b t ve ta ’ş ir ” oluna­
cakları belirtilecektir. Daha önce de de­ VAKIF Y A P A N K AD IN LAR: imparatorluk boyunca birçok kadın, adıyla anılan
ğindiğimiz gibi, bu “ müstesnâ vakıf­ cami, çeşme, sebil, külliye, imaret, sıbyan mektebi, hamam, kervansaray, köprü vb.
la r d a n bir bölümü Cumhuriyet’den yaptırıp vakfetmişlerdir, ll. M ahm ud’un 2. ikbali ve Abdülaziz’in annesi Pertevniyal
önce veya sonra millî sınırlarımız dışın­ Valide Sultan’ın yaptırdığı Aksaray’daki Valide Camii.
da kalacak, bir bölümünün bağımsız
1676
Tanzimat ve I. Meşrutiyet dönemle­
rinde vakıflara ilişkin olarak çıkarılan
mevzuatdan birisi de Evkaf Ormanla-
rı’nın Suret-i İdaresi’ne Dair Kararna-
me’dir (1876). Bu kararname; gayrisa-
hîh vakıflar konusundaki düzenlemeye
benzer biçimde ve ondan daha geniş bir
çerçeve içinde, müstesnâ vakıflar ve
mütevellisi eliyle idare olunan vakıflar
dışındaki bütün vakıf ormanlarının da­
hî orman memurları eliyle yönetilece­
ğini belirtiyordu. Nitekim II. Meşruti­
yet ve Cumhuriyet döneminde de eski
idarî usullerin tasfiyesi süreci devam
edecek, vakıf hukukî çerçevesi içinde
düzenlenen yetkiler ve kamu hizmetle­
ri zamanla başka makamlara ve yerel
yönetimlere aktarılacaktır.
I I . M e ş r u t i y e t ’t e n S o n r a
V a k ıfla r
Il. Meşrutiyet döneminde 1^$ tarihli
bir İrade-i Seniyye “ Evkaf Nezareti da­
iresinde Teftiş Kalemi’yle, Belediye da­
irelerinde evkaf muhasebecilikleri ku-
rulması” na ilişkindir (D ü stu r, II/2 ,
s.224). Amaç, Osmanlı ülkesindeki va­
kıf kurumlarının iyi korunması ve ge­
lirlerinin artınlması, şunun-bunun eli­
ne geçmiş olan vakıf malların ortaya çı­
karılması olarak belirtilmektedir.
II. Meşrutiyet döneminde özellikle
Ürgüplü Hayri Bey’in (Efendi) Evkaf
nazırı olduğu sırada, vakıflar alanında
önemli düzenlemeler yapılmıştır. Bun­
lardan birisi “D uagu V ezaifinin Suret-i
İm hası H a k k ın d a K a n u n ”dur (1911).
Bu kanun çıkarılıncaya kadar vakıflar­
da fiilen hizmet görenlerden başka
“ duacı” sıfatıyla da bazı kimselere
“ fodla” pişirilip dağıtılıyordu. Duacı-
lık sıfatı adeta kıymetli evraka bağlı,
alınıp satılabilen, Evkaf Nezareti’ne
karşı ileri sürülebilen bir “ fodla” hak­
kı veriliyordu. Bu sıfat başkasına dev-
redilebiliyordu.
1835’te Il. Mahmud’un bir iradesiy­
le duacılık sıfatının sağladığı hakların
devri yasaklanmış, kişiye bağlı sayılmış,
o kişi öldüğünde ancak yardıma muh­
taç eviâdına “ mahlûlünden” verilmesi
kararlaştırılıştı. Ne var ki toplumda
yeterli bir sosyal güvenlik düzenlemesi
olmadığı ve bazı kimseler ellerinde bu
duagûluk sıfatlarının toplanmasını bel­
ki de bir tür “ sigorta” olarak gördük­
leri, yahut bu yoldan emeksiz “ fodla”
almaya alışık kimselerin çokluğu dola­
yısıyla, aynı yıl ferağa ve evlâda intika­
line yine ruhsat verildi. Duacılar çocuk­
suz ölürlerse duacılık sıfatı bir bedel
VAKIFLAR
Tanzimat’tan Cum huriyete Vakıf
karşılığında taliplerine satılacak ve alı­
nan bedel vakfına irad kaydedilecekti.
Bu acı ve garip durum; II. Meşrutiyet
dönemi başlangıcında büsbütün garip
bir görünüm almıştı. Meselâ bu duagû-
luk fodlalarından günde yetmiş dokuz
çiftini bir müşir (mareşal) satın almış
bulunuyordu. Bu sebeple köktenci bir
çözüme gidildi ve duacı vazifeleri be­
del karşılığında imha edildi.
Aynı tarihde çıkarılan bir diğer ka­
nun da İstanbul’daki imaretlerin lağvı­
na ve bunların tahsisatının medrese öğ­
rencilerine tahsisine ilişkin kanundur.
Bu imaretler de amaçlarından uzaklaş­
mış ve muhtaçların değil yöneticilerin
yiyim kapısı olmuşsa da, bunların lağ­
vı yerine ıslahları daha uygun olabilir­
di. Oysa böyle yapılmamış, yalnızca bi­
risi İstanbul, diğeri Üsküdar’da olan iki
imaret alıkonarak diğerleri kapatılmış­
tır.
1911 ’de çıkarılan bir kanun da
“ Mekteb-i Evkaf Hakkında Kanun” -
dur.
Yine 19l l ’de çıkarılan önemli bir ka­
nun ile de, cami ve mescid vakıfları dı­
şındaki vakıflardan vakfediliş amaçla­
rı açısından yararsız hale gelen bina ve
arsaların paraya çevrilerek civarındaki
benzer hayır kurumlarının masrafları­
na ve sonra mescid, mekteb, medrese
ve hastahane gibi hayır kurumlarına
harcanacağı ilkesi kabul edilmiştir. Bu
\canun; vakfiye şartlarına, vakfedenin
isteğine ve vakıfların “ ferdiyet” ine ay­
kırı ve çeşitli vakıfların “ mazbut vakıf­
lar tüzelkişiliği” içinde erimesi sürecin­
de önemli bir aşama olduğundan mu­
hafazakâr çevrelerin bir ölçüde de haklı
olan tepkilerine yol açabilmiştir. Daha
sonra Cumhuriyet döneminde “ mes-
cid’’ vakıfları da istisna edilmeyecek ve
çevrelerine tarihî bir kişilik veren bir­
çok küçük mescid “ tasnif harici” bı­
rakılıp satılarak binası veya arsası baş­
ka amaçlarla kullanılabilecek, 1957’de
bu uygulamanın zararlarını giderebil­
mek için “ Aslında Vakıf olan Tarihî ve
Mimarî Kıymeti Haiz Eski Eserlerin
Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne Devrine
Dair Kanun” çıkarılacaktır. Ne var ki
bu kanun özel hukuk kişilerinin eline
geçen vakıfların kaderiyle ilgili değildir.
Bunlar için Vakıflar Genel Müdürlüğü
kamulaştırma yetkisini kullanabilecek­
tir.
1912’de çıkarılan bir kanun, vakıf bi­
naların altında üstünde, sınırları için­
de ve müştemilâtında bulunup başka­
sının eline geçen yerler hakkında Evkaf
Nezareti’ne istimlâk (kamulaştırma)
yetkisini vermektedir.
1913’te bir İrade-i Seniyye ile gayri-
sahîh vakıf kökenli olan İstanbul ada­
ları çamlıklannın mîrî arazî hükümle­
rine tabi tutulup ihale edilmemesi ve
korunması karara bağlanmıştır. Ne var
ki aradan yetmiş yıl geçtikten ve “ ta­
viz bedeli” konusu yukarıda değindi­
ğimiz gibi 1983’te yeni bir düzenleme­
ye bağlandıktan sonra, adalar arazisi­
nin “ gayrisahîh vakıf” kökenli olduğu
unutulacak ve Vakıflar buradaki taşın­
mazlardan da taviz bedeli talep edecek­
tir.
Yine 1913’te “ Eşhas-ı Hükmiyyenin

Emvâl-i Gayr-i Menkuleye Tasarrufları
Hakkında Kanun” çıkarılmıştır ve bu
kanun daha çok bir gerçek kişi adına
tescil edilip de aslında Müslüman olma­
yan cemaatlerin dînî ve hayrî kuram ­
larına tahsis edilen taşınmazların duru­
munun belirginlik kazanmasına ve bu
kurumların “ cemaat” yararına yüküm­
lü bağışlamalar olmaktan çıkarak ayrı
ayrı kişiliği haiz “ cemaat vakıfları” ha­
line gelmeleri sürecinin başlatılmasına
yolaçmıştır. Lozan Antlaşması'yla bu
süreçde önemli bir aşama daha alına­
cak ve 1935 Vakıflar Kanunu'ndan son­
ra bu kurumlar da kanuni bir tahvil (çe­
virme, dönüşüm) ile “ mülhak Cemaat
vakıfları” durumuna gireceklerdir.
Vakıflar konusunu dolayısıyla da ol­
sa ilgilendiren bir diğer kanun da 1913'-
te çıkarılan “ Gediklerin ilgası Hakkın­
da Muvakkat Kanun” dur. Başlangıç­
ta belirli bir taşınmazda sürekli olarak
bir meslek veya sanatın icrası hakkını
veren “ gedik” hakkı; süresi sınırlanma­
dığı için zamanla asıl hak sahibinin
hakkını “ sembolik” hale getirmişti. Bu
kanun; “ gedik” hakkını değil “ mülk
mutasarrıfı” nın hakkını bedel karşılı­
ğında tasfiye ediyor, taşınmaz vakfa ait
ise “ gedik” hakkını yine süresi sınırlan­
mamış bir tür üst hakkı olan “ muka-
ta 'a ” ya çeviriyordu. Vakıflar Kanunu'­
ndan (1935) sonra “ icareteynli” taşın­
mazlarla birlikte “ mukataalı” taşın­
mazların da vakıfla ilişiği kesilerek ta­
viz bedeli karşılığında özel mülkiyete
aktarılmaları yolu açılacaktır. İstanbul
ve yöresindeki gedikleri ilga eden bu
VAKIFLAR
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Vakıf
Kanun'dan sonra, Cumhuriyet döne­
minde bazı imar mevzuatıyla İstanbul
dışındaki gediklerin tasfiyesi yolu da
açılacaktır.
Yine 1913'te çıkarılan intikal kanu­
nuna yukarıda değinmiş bulunuyoruz.
Aynı yıl Vakıflar konusunu ilgilendi­
ren başka düzenlemeler de yapılmıştır.
Bunlardan birisi yeni Tevcih-i Cihât Ni-
zamnamesi'dir. Bundan başka “ müs-
tesnâ vakıflar” la, ayrıcalığı kaldırılmış
vakıflara ilişkin bir irade-i seniyye ya­
yımlanmıştır.
Önemli bir metin de Evkaf Bankası
Hakkında Muvakkat Kanun'dur. Esa­
sen Hayri Efendi Evkaf Nazırıyken
Nukud-i Mevkufe M üdürlüğü’nü kur­
muştu. Evkaf Bankası I. Dünya Sava­
şı ve Kurtuluş Savaşı şartları içinde fa­
aliyete geçemeyecek, Cumhuriyet döne­
minde yine Vakıf Paralar Müdürlüğü
aracılığıyla ihtiyaç karşılanacak, niha­
yet 1954'te ilk kanundan kırk yıl son­
ra, Türkiye Vakıflar Bankası Kanunu
çıkarılacaktır.
1918'de çıkarılan Meclis-i Meşayih
Nizamnamesi, binası “ vakıf” veya
“ m ülk” olan tekkeler konusunda da
bazı kurallar getirmektedir. 1925'te tek­
ke ve zaviyeler ilga edilirken, sahîh
vakıf” olan tekkelerin mülkiyeti evka­
fa (mazbut vakıf tüzelkişiliği) kalacak,
“ mülk tekkeler” in mülkiyeti malikin­
de kalacak, binası “ m ülk” olan tekke­
ler de güç tasfiye sorunları doğuracak­
tır.
II.Meşrutiyet döneminde vakıflar
konusunu hukukî yönden inceleyen bi-
MÜZE: Vakıf eserlerinde bulunan
malzemenin (yazma kitap, minyatür,
mühür eşya vb.), Türk-İslâm değerlerinin
bir müzede toplanması evkaf nazırı Hayri
Bey’in öncülüğüyle oldu. Malzemenin
toplanması için bir komisyon
oluşturuldu. Evkâf-ı İslâmiye Müzesi’nin
kurucu heyetinde M. Ziya (İhtifalci),
İ.M. K. İnal, Reşad Fuad Bey, İsmet Bey,
Armenak Efendi, Sakızyan Efendi ve
İstanbul vakıflar müdürü ve müzenin ilk
müdürlerinden Ahmet Hakkı Bey yer
aldı. Ülkedeki tekke, türbe, medrese ve
camilerdeki bağış eserler derlenmeye
çalışıldı. Süleymaniye külliyesinde açılan
müzenin açılış konuşmasını İhtifalci Ziya
Bey yaptı. Müzenin açılışına Yusuf
izzeddin Efendi, Harndi Bey, Besim
Ömer Paşa, Said Halim Paşa,
Şeyhülislâm Ürgüplü Hayri Efendi ve
Ahmed Rasim katıldı. Soldan sağa
ihtifalci Mehmed Ziya, İbnülemin
Mahmud Kemal İnal, Ahmed Rasim.
1677
limsel eserler yanında “ Islahat lâyiha­
ları' ', bu konuda yazılan makale ve ya­
pılan teklifler de önemli ve ilgi çekici
boyutlardadır. Mısır Evkaf Nezareti'-
nde bulunup sonra emekli olan Hama-
dazade Halil Harndi Paşa önce Ayan
Meclisi üyeliği ile İstanbul'a getirilmiş,
1909'da da Evkaf nazırı olmuştu. Yılı
dolmadan görevden çekilen bu zatın va­
kıfların ıslahına dair bir lâyihası ve ay­
rıca “ Muvakkat Talîmat-ı İdariyye
Mecmuası” vardır. O dönemin eski yö­
netim usullerinin tasfiyesi ve Evkaf Ne­
zareti elinde toplanan birçok kamu hiz­
metinin ve dolayısıyla kamu mallarının
dağıtılması sürecine aykırı olarak,
Harndi Paşa'nın fikirleri daha çok di­
ğer nezaretlerin elinde bulunan vakıf
mallarının geri alınması yönündedir.
Herhalde görüşleri zamana uymamış,
nezarette fazla kalamadan ayrılmış, fa­
kat belki de bazı ıslahat görüşleri daha
sonra Mustafa Hayri Efendi'nin giri­
şimlerini etkilemiştir.
Meclis-i İdare-i Evkaf Başkâtibi İs­
mail Sıdkı'nın da bu konuda bir risa­
lesi vardır. Bu yazar da vakıf hizmet­
lerinin halka ve halkın denetimine bı­
rakılması gerektiği, Hazine-i Evkaf
Teşkilâtı yerine çok daha dar bir “ Mer-
kez-i Umumi” niteliğinde “ Hayrat-ı İs-
lâmiyye İdaresi” nin yeterli olduğu gö­
rüşündedir. Yazarın “bürokrasi ve dev­
letçilik” karşısında ve “ teşebbüs-i şah­
si” akımının etkisinde olduğu sezilmek­
tedir. İcareteynli ve mukataalı vakıf
mahaller ve gediklerin mülke tahvilini
istemesi de ilgi çekicidir ve bu isteği ile­
ride gerçekleşecektir. Bu “ lâyiha” da
ileri sürülen görüşlerden bazıları ileri­
de vakıfların İslâm cemaatine terki şek­
linde yankılar bulacak, ancak yukarı­
da da değindiğimiz gibi vakıf hukuki
çerçevesi içinde çok çeşitli kamu hiz­
metleri örgütlendiğinden ve bizde tari­
hi gelişim ve şartlar devletten bağımsız
bir “ İslâm Cemaati5’ örgütlenmesine
uygun olmadığından, uygulanmaya­
caktır. Eski sadrazamlardan, Saîd Pa­
şa da ilke olarak vakıf işlerinin cemaat
meclislerine aktarılması, Evkaf Neza-
reti'nin ise bir denetim makamı olarak
kalması görüşündeydi.
Ziya Gökalp; “ özel teşebbüsçü” gö­
rüşler yönünde değil de yeni yönetim
usulleri ve merkezî yönetim açısından
vakıf kurumuna en keskin ve şiddetli
eleştirileri yapmış, “ Vakıf” şiirinde bu
kurumun halkı tembelliğe alıştırdığını,
dirilerin yönetimini ölülerin eline ver­
diğini söylemiş, “ Bütçe Birliği” adlı şi­
1678
VAKIFLAR
Tanzimat’tan Cum huriyete Vakıf

irinde de bir devlet içinde iki ayrı hazi­

ne ve kamu hizmeti örgütü olmasını
eleştirmişdir. Meşrutiyet döneminde bu
görüşler geniş çapta uygulama alanı bu­
lamamışsa da özellikle Cumhuriyet'in
ilk dönemi uygulamasını daha büyük
ölçüde etkileelikleri söylenebilir.
Cumhuriyet döneminin başlangıcın­
da, 1920’de TBMM Hükümeti’yle ku­
rulan Şer’iyye ve Evkaf Vekâlet; 3 Mart
1924’de hilâfetin kaldırılmasıyla birlikte
ilga edilecek, bunun yerine başbakan­
lığa bağlı bir genel müdürlük kurula­
cak, 1926'da yürürlüğe giren Medenî
Kanun’un Tatbikat Kanunu eski vakıf­
lar konusunda ayrı bir Tatbikat Kanu­
nu çıkarılacağını bildirecek, bu özel ka­
nun 1935'te yürürlüğe girineeye kadar
bazı özel kanun ve kurallarla “ tasfiye”
süreci sürdürülecektir. 1967’de çıkarı­
lan 903 sayılı kanundan sonra ise, ta­
rihten alınabilecek dersleri unutmuş gö­
rünen ve bu kez de özellikle ABD’den
örnek alan bir vakıf uygulamasıyla ye­
ni bir kavram ve terim kargaşası döne­
mi başlayacaktır. D

AMME MENFAA Tİ: Hali vakti iyi olanların taşınır ya da taşınmaz mallarını toplum yararına sunmalarının binlerce örneği vardır.
Kuşların bakımından yoksul kızların çeyizlerine kadar her tür insani yardım bu yolla sağlanmış, adeta hayır ve hayrat yapmak için
yarışı/mıştır. Bursa'nın Aksu köyünde bir çeşmenin açılışı (altta), Selanik'te Hamidiye çeşmesi (üstte).
YAYINCILIK

Osmanlı Yayıncılığı
N u ri A k b a y a r

Bu konuda ayrıca Aydınlar, Basın, Dil ve Dil Tartışmaları, Edebiyat ve

Hukuk Düzeni maddelerine bakınız.
1680
Osmanlı Yayıncılığı

Nuri Akbayar

Osmanlı matbaacılığının ilk ürünü­ daha yavaş olmuştur. Bunun nedenle­

nü verdiği tarih 1729’dur ama 1870’lere
kadar bir yayın dünyasının oluştuğun­
dan söz etmek imkânsızdır. Arada ge­
çen 140 yıllık sürede Osmanlı toplumu
birçok alanda önemli değişimler yaşa­
mış, kültür alanındaki değişim ise çok
rinin başında Osmanlı modernleşmesi­
nin temel hedefleri arasında kültürel
modernleşmenin en son sırada gelmesi
yer alır. Modernleşme yolunda kesin
dönemeç olan Tanzimat’ın ilanından
sonra ise kültürel modernleşme ön sı-

EN SONDA: Osmanlı toplumunda kültürel alanda modernleşme çok sonraları başladığı için yayın dünyasının gelişimi de yavaş
olmuştur. Ancak Tanzimat'ın ilanından sonra Balı'dan aktarılan gazete ve dergi gibi araçlar küçük de olsa bir yaytn dünyastntn
oluşumunu sağlamış, bunun yanısıra matbaa, kağıt fabrikalar vb. teknik gelişmeleri de hızlandırmışlır. İlk matbaanın kurucusu
İbrahim Müteferrika’nın bastığı, Katip Çelebi’nin Tuhfetü’l-Kibar adlı eserindeki Akdeniz haritası (üstte) ve 1840’larda kullanılan bir
baskı makinesi (altta).
 1681
YAYINCILIK
Osmanlı Yayıncılığı

rada yer almış, yeni bir okuryazar, ye­
ni bir aydın tipinin yaratılması yolun-'
daki çabalar sonucu geleneksel okurya­
zar ve aydın (medreseli) arka plana itil­
miştir. İşte bu yeni aydının Batı’dan ak­
tardığı iki önemli araç, gazete ve dergi
yoluyla yeni bir yayın dünyasının oluş­
masında önemli katkılar sağlanmıştır.
Geleneksel aydının ilgi alanlarının,
alışkanlıklarının ve muhafazakâr tav­
rının, matbaanın varlığına rağmen bir
yüzyıl daha yaşattığı büyük bir geçmi­
şe, yaygın bir piyasaya, kendisine has
bir estetiğe sahip yazma kitap artık ya­
vaş yavaş yerini basma kitaba bırakma­
ya mecbur kalmıştır. Devlet ayrıca eği­
timi büyük ölçüde denetimi altına ala­
rak, örgütleyerek, yaygınlaştırarak, zo­
runlu müfredat programları koyarak,
kitap yazımı için yarışmalar açarak yeni
oluşuma bu bakımdan da öncülük et­
miştir.
Yayıncılıgin gelişimini incelemeye kâ­
ğıt ve matbaa unsurlarından başlamak
doğru olacaktır sanıyoruz.
K â ğ ıtç ıiık
16. yy’a kadar Osmanlı ülkesinde
kullanılan kâğıtların büyük çoğunluğu
Doğu (Şam, İran, Hint, Türkistan, Çin)
kökenliydi. Bu yüzyıldan başlayarak
daha çok Batı’dan (özellikle İtalya ve
Fransa’dan) gelen kâğıtlar kullanıldı.
Bu arada yerli kâgit imal edildiğine dair
varolan bilgiler ise üretimin miktarını
tespit için yeterli degildir. Osmanlı mat-
baacılıginın kurucusu İbrahim Mütefer­
rika, matbaası için gerekli kâğıdın yer­
li olursa daha ucuza maledilebileceği-
ni, bunun da kitap fiyatlarını etkileye­
ceğini bildiğinden 174l’de Yalova’da
bir kâğıt fabrikası kurulması için giri­
şimde bulundu. Lehistanlı ustalar tara­
fından kurulan ve çalıştırılan fabrika­
nın 1760’a doğru kapandığı sanılıyor.
İkinci kâğıt fabrikasının 18. yy’ın son­
larına doğru İstanbul’da Kâğıthane’de
kurulduğunu, ancak bunun da kısa bir

İLK MATBAACILAR: İbrahim Müteferrika tarafından kurulan Hendesehane Matbaasından sonra Fransız Elçiliği de elçilik binası
içinde bir matbaa kurdu. Bundan sonra Üsküdar’da Darü’t-Tıbaatü’I-Cedide adlı bir matbaa açıldı. Bu daha sonra Bayezid’e
taşınarak Matbaa-i Amire adını aldı. Bu arada litografi tekniğini kullanarak önemli baskılar yapan Kaya/ kardeşlerin kurduğu
matbaa da bu dönemin önemli kuru/uşlarındandır. Kaya/ kardeşlerin bastığı kitaplardan örnekler ve Matbaa-i Amire müdürü ve
Kamus-ı Osmani yazarı Selahi Bey.
 YAYINCILIK
Osmanlı Yayıncılığı

İLK TAŞ BASMACILIĞI: Osmanlı Devletinde ilk taş

basmacılığı Mehmed Hüsrev Paşa'nın girişimi sonunda başladı.
Litografyanın mucidi Senefelder (karşı sayfada solda),
litografyanın terakkisine çalışan ve Zelliç matbaası sahibi
Antuan Zelliç (karşı sayfada sağda), Nuhbetü't-
talim ’in kapağt (solda) ve Müzekkere-i Zabitan 'tn kapağt(sağda).

süre sonra kapandığını biliyoruz. Üçün­
cü ve en uzun ömürlü kâğıt fabrikası
1804'te kurulan Beykoz Fabrikası'dır.
1832'ye kadar üretim yapan bu fabri­
ka da teknolojide meydana gelen geliş­
meler sonucu Batı kökenli ucuz kâğıt­
la rekabet edemeyerek kapanmıştır.
Dördüncü girişim teknolojideki yenilik­
leri de yurda getirmeyi amaçlayan İz­
mir Kâğıt Fabrikası'dır. 1846'da üreti­
me geçen fabrikanın da rekabet şartla­
rına dayanamayarak 1860'a doğru ka­
pandığı sanılıyor. Son girişim ise
1893'te üretime başlayan İstanbul'da
Beykoz'daki Hamidiye Kâğıt Fabrika­
sı'dır. Kurulması 1887'de kararlaştırı­
lan ve bir Osmanlı-İngiliz Şirketi biçi­
minde organize edilen fabrika, ortak-
lar arasında çıkan anlaşmazlık sonucu
kısa bir süre üretim yapabilmiştir.
Görülüyor ki 19. yy boyunca Osman­
lı matbaacılığı ve yayımcılığı kâğıt ba­
kımından büyük ölçüde dışa bağımlı ol­
muş, yerli kâğıt üretimi yönündeki gi­
rişimler ise özellikle rekabet şartlarının
tümüyle olumsuz oluşu sonucu başarı­
lı olamamıştır.
M a t b a a c ı l ı ğ ı n G e liş im i
İbrahim Müteferrika'nın kurduğu ilk
Osmanlı matbaasından sonraki ikinci
m atbaa 1795'te açılan Hendesehane
Matbaası'dır. Görülüyorki 18. yy'da
Osmanlı matbaacılığı hemen hiç geliş­
me gösterememiştir. Arada Fransa El-
çiliği'nin kurduğu matbaa ise 1787-1790
arasında ikisi Türkçe biri Fransızca üç
kitap yayınlamaktan öteye bir etkinlikte
bulunamamıştır. 19. yy'ın hemen başın­
da devlet yeni bir matbaa kurar. İlk
ürününü 1802'de veren bu matbaa Da-
rü't-Tıbaatü'l-Cedide adını taşır ve Üs­
küdar'da kurulduğu için Üsküdar Mat­
baası olarak da anılır. Darü't-Tıbaa-
tü'l-Cedide 1831'e kadar Üsküdar'da
faaliyette bulunduktan sonra Beyazıt’a
taşınır, daha sonra da Takvim-i Vaka-
yi için kurulan Takvimhane-i Amire ile
birleştirilerek Matbaa-i Amire adını
alır.
Tanzimat'a kadar gelen dönemde
Osmanlı matbaacılığını etkilemiş iki
matbaadan daha söz etmek gerekir.
Bunlardan birincisi taşbasma (litogra-

fi) tekniğini ülkeye getiren Kayol’lerin
(Jacques Caillol ve Henıi Cayol) 1831’-
de İstanbul’da kurdukları matbaadır.
Bu teknik sayesinde geleneksel okurya­
zar kesimin m atbaa harflerinde gördü­
ğü (ve bu yüzden rağbet etmediği ileri
sürülen) zevksizliğe karşı hattat elinden
çıkmış yazı ve sayfa düzenlemesinin ba­
sımı gerçekleşmiştir. Nitekim bu tek­
nikle sonralan da daha çok dinî ve halk
kitapları basılmıştır. İkinci önemli mat­
baa Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın
1822’de Kahire’de kurduğu Bulak Mat-
baası’dır. Bu m atbaa da özellikle kul­
landığı tâlik hurufatla bastığı divanlala
Osmanlı okuyucusunun beğenisini ka­
zanmış ve basma kitaba ısınmasında
önemli rol oynamıştır. Öyle ki, çoğun­
luğun Arapça konuştuğu bir ülkede bu­
lunmasına rağmen 1822-1842 arasında
bastığı 243 kitabın 125’i Türkçe’dir. Bu
arada İstanbul’da da ancak iki yeni
matbaa kurulmuştur: 1831’de Matbaa-i
Bâb-ı Hazret-i Seraskeriye ve 1835’te
Maçka Mekteb-i Harbiye Matbaası.
Tanzimat’ın ilk yıllarında da matbaa
hızlı bir gelişme gösterememiştir. Ağır­
lık önceleri yine taşbasma tekniğini ge­
liştirme yönündedir. Ayrıca çok tutu­
lan tâlik hurufat da Yesarizade Mustafa
İzzet Efendi’nin hattıyla ilk kez 1842’de
İstanbul’da kullanılmaya başlamış, bu­
nu Râcih Efendi’nin hazırladığı 24 pun-
YAYINCILIK
Osmanlı Yayıncılığı
toluk tâlik hurufat, yine Mustafa İzzet
Efendi’nin hazırladığı 24 puntoluk ne­
sih hurufat izlemiştir. Bunları işleyen
Hakkâk Ohannes Mühendisyan Efen­
di de m atbaa tekniğinin geliştirilmesi­
ne, okuyucunun zevkine hitabedilme-
sine önemli katkıda bulunmuştur.
Matbaacılığın gelişmesine asıl etkiyi
basının yaptığı kanısındayız. Basının
gelişmesi hem birçok matbaa kurulma­
sına önayak olmuş, hem okuyucu ye­
tiştirmeye hizmet etmiş, hem de kitap
ekieri vererek, kitap ilanları yayınlaya­
rak yayıncılığın, dolayısıyla da m atba­
acılığın gelişmesine büyük katkılar sağ­
lamıştır. Ayrıca yerel basının teşvik
edilmesi, her vilayet merkezinde resmî
bir m atbaa kurulması da matbaacılığın
ülkenin birçok yerinde en azından ta­
nınmasına yardımcı olmuştur.
1860’a kadar oldukça yava, gelişen
Osmanlı matbaacılığı bu tarihten son­
ra hem sayısal bakımdan hem de basım
tekniğindeki gelişmeler bakımından ol­
dukça hızlı bir ilerleme göstermiştir. Bu
arada unutulmaması gereken bir nok­
ta da Osmanlı ülkesinde yaşayan gayri­
müslim cemaatlerin matbaalarıdır. Os­
manlı matbaacılığından çok daha eski
bir geçmişe sahip olan bu matbaalar
(özellikle Yahudi, Rum ve Ermeni) 19.
yy’da daha hızla gelişmişler, Osmanlı
matbaacılığına da teknik bakımdan
1683
yardımcı olmuşlardır.
1729-1917 arasını kapsayan dönem­
de Osmanlı matbaalarının sayısal dö­
kümü ise şöyledir:
1729-1875 151
1876-1892 172
1893-1907 199
1908-1917 368
Bu tablodan da anlaşılıyor ki, 1729­
1875 arasını kapsayan 146 yıllık dönem­
de (bunun ilk 70 yılında yalnızca iki
m atbaa vardır) 151 matbaa kurulabil­
miş olmasına karşın 1908-1917 arasın­
daki 10 yıllık dönemde 169 yeni mat­
baa açılmıştır. Bu sayılar o dönemde de
gelişmiş ülkelerle kıyaslandığında
önemli bir başarı olarak görülmemek­
le birlikte, gelişmenin düzenli olduğu­
nu vurgulamak bakımından anlamlıdır
sanırız.
Matbaaların Hukuki Durumları
Önceleri hiçbir izne bağlı olmaksızın
açılan matbaalar, dışarıya da iş yapan
Matbaa-i Amire’nin gelirinin azalması
üzerine bir düzene bağlanmak istenmiş­
ti. Bu amaçla 1856’da yayınlanan bir
iradeyle özel matbaaların bastıkları ki­
tapları Takvimhane Nezareti’ne bildir­
meleri ve gelirleri üzerinden vergi alın­
ması kararlaştırılmıştı. 26 Ocak 1857
1684
BİR KİTAP: 1890’lardan sonraki yıllar yayıncılığın gelişmesine paralel olarak matbaacılık tekniğim ve tarihçesini anlatan kitapların
yayımlandığı yıllar oldu. Bu tarihlerde yayınlanan Ş. Ahmer'in kitabı çok ilginçtir. Kitapta matbaacıltk tarihi ve tekniği çeşitli
yanlarıyla anlatılmaktadır. Kitap İvan Nikolayeviç'in matbaacılıkta 40. yılı şerefine yayınlanmıştır. İvan Nikolayeviç ve kitabın kapağı.
tarihli ilk Matbaa Nizamnamesi’yle de
matbaa açma isteği Meclis-i Maarif ve
Zabtiye Nezareti’nin incelemesinden
sonra Sadaret’in uygun görmesiyle
Zabtiye Nezareti’nin vereceği izne bağ­
lanmıştır. Nizamnameyle matbaalar ga­
zete dışında kalan her türlü risaleyi ba­
sımdan önce Meclis-i Maarif’in incele­
mesine sunacaklar, herhangi bir sakın­
ca görülmediği takdirde ve Sadaret’in
izniyle basabileceklerdi. Aynı yıl yayım­
lanan ilk telif nizamnamesiyle de mat­
baaların yazarın izni olmadan kendi
nam ve hesaplarına kitap bastırmaları
yasaklanmıştı. 23 Ocak 1888 tarihli yeni
Matbaa Nizamnamesi aslında 1857’den
beri var olan sansürü biraz daha ayrın­
tılı olarak yeniliyor, ayrıca matbaala­
rın her an denetime hazır bulundurul­
ması, kapılarının kilitli olmaması, kom­
şu binalara pencereleri bulunmaması gi­
bi kayıtlar da getiriyordu. 20. Aralık
1894 tarihli Matbaa Nizamnamesi, san­
sürü ve denetimi biraz daha sıkılaştırı-
yordu. II. Meşrutiyet’in ilanından son­
ra çıkarılan 29 Temmuz 1911 tarihli
YAYINCILIK
Osman lı Yayıncılığı
Matbaalar Kanunu Matbuat Kanunu
ile basma tanınan özgürlükleri matba­
alara da tanıyordu. Matbaa açmak için
Dahiliye Nezareti’ne vilayetlerde ise va­
liliklere bir beyanname vermek yeter-
liydi.
Y a y ı n c ı l ı ğ ı n G e liş im i
Girişte de değindiğimiz gibi 1870’lere
kadar bir Osmanlı yayın dünyasından
söz edilemez. Zira 1729-1870 arasında
basılan kitap sayısı 2.^W dolayındadır.
Bunun 1.500’e' yakını da 1840-1870 ara­
sında basılmıştır. Yayıncılık ancak ba­
sınla birlikte gelişmiş, yayın dünyası da
basının kökleşmesiyle oluşmuştur.
1870’lere kadar basılan kitapların ço­
ğunluğunu devlet eliyle basılmış ders ki­
tapları ve resmî yayınlar ile tek tek ki­
şilerin ya da kitapçıların (sahhafların)
bastırdıkları kitaplar oluşturur. Henüz
bir yayınevi kurumu oluşmamıştır. Şi-
nasi’nin Tasvir-i EEfidıEfidır’da sonradan ke­
silerek forma haline getirilebilecek bi­
çimde yayımladığı risaleler dizi yayın
yönünde atılmış ilk adım sayılabilir.
Ancak dönemin siyasî çalkantıları ara­
sında gazetenin yayını sürmeyince bu
girişim de sonuçsuz kalmıştır. İlk ya­
yıncımız da sayılabilecek kişi Ahmed
Midhat Efendi’dir. Onun 1870’te baş­
lattığı 25 kitaplık “ Letaif-i Rivayat”
külliyatı ilk dizi yayındır. Onu yine Ah-
med Midhat Efendi’nin ”K ırka n b a r
ilavesi Hikâye Gözü” ve “ K ırkanbar
ilavesi Tiyatro Gözü” dizileri izler.
1878’de “ Tercüm an-ı H a k ik a t Tefrika­
larından Mütehassıl Yeni Kütüphane”
yi kurar. İkinci önemli yayıncı Şemsed-
din Sami’dir. 1879’da matbaacı Milıran
Efendi’yle kurdukları Cep Kütüphane-
si’nde küçük boyda ve her alanda ya­
rarlı bilgileri kapsayan 30 kadar kitap
yayınlanmıştır. Onu 1879’da başladığı
salname ve takvim yayımcılığını
188 1’de kitap yayımcılığıyla genişleten
Ebüzziya Tevfik izler. Kurduğu
Kütüphane-i Meşahir’de ■14,
Kütüphane-i Ebüzziya’da ise 114 kitap
yayımlar.
1880’lerde Bâbıâli civarında yerleş­
miş özellikle Ermeni asıllı kitapçılar da
 1685
YAYINCILIK
Osman h Yayıncılığı

BASIM TEKNİĞİNDE GELİŞMELER:

Tanzimat’ın ilk yıllarında litografi
tekniğinde bazı gelişmelerin olduğu
gözlenmektedir. Basın hayatı da gelişmiş
ve okur sayısı artmıştır. Bu arada bazı
hat ustalarının hazırladığı hurufatlar da
kullanılmaya başlanmıştır. Bunlar
arasında çok tutulan bir tür de
Yesarizade Mustafa izzet Efendi’nin
hazırladığı talik ve nesih hurufattı.
Yesarizade Mustafa izzet Efendi (solda)
ve hurufatları işleyen Mühendisyan
Ohannes Efendi (Mühendisoğlu) (sağda).

| ji- .ı - l:-r
yayımcılığa başlarlar. Bunların en ün­
lüleri Kasbar, Krikor ve Ohannes Kay-
' | -A
o'-'-Vj* .$...»' f *1 ..s-b)- seryan kardeşlerdir. Kasbar “Tedrisat
» k • ..Ji,. .1■-.• J',. A T• 1V Kütüphanesi” , Kirkor (Kirkor Faik
» a 1• adını da kullanmıştır) “Asır Kütüpha­
k » ■Jİ-- T ,■ a nesi”, Ohannes de (Ohannes Ferid adı­
.jl.. J- cl 1■ nı da kullanmıştır) Vatan Kütüphanesi
J* » , » -i,.- tv Y adıyla önemli sayıda kitap yayınlamış­
r v■ 9
1f \.,_ r'i- j
lardır. Ayrıca Mihran, Arakel, Parseh
j, J j j ,■ t• Keşişyan bu dönemin önemli yayıncı­
» » S. V T• 1• larıdır.
» • » &S' ■>>* * 1• 1890’dan sonra ise Ahmed İhsan
„ „ rk JJ» .J.'"/ V '. 19
. .1! A " (Tokgöz) kurduğu Servet-i F ü n u n der­
» » >■ t A gisinin yanısıra telif ve çeviri kitaplar,
» „ „ .-l 1■ Y• salnameler yayınlamış, İk d a m gazetesi
» , „ A ,. 1V
, » "'.;f*>cu' ı.:-'" A sahibi Ahmed Cevdet de (Oran) 1985’te
> * j -"> T ”V “ Kütüphane-i İkdam” adı altında da­
» » y-1 1 A <• 1V Y• ha ziyade tarihî ve edebî bir dizi kitap
» r r• V
> r r• V yayımlamıştır. İbrahim Hilmi’nin (Çı-
» x .>•,> \ 1• Y Y. ğıraçan) 1896’da kurduğu “Kütüphane-
T Y. 9
• <• \ 1■ i İ slâm” daha sonra gelişerek
“ ■*'>-*- ı '"'.'ij '--.c “ Kütüphane-i İslâm ve Askerî” ve
» • Y• • r•
. _w>’-- "-J,-* 1J------------------ ' r y. « “Kütüphane-i Hilmi” adını almış,
• - » t •:. ,. l■
\ Y Cumhuriyet’ten sonra da yayın faaliye­
, ..s.)-': Y 1■ T T- tini sürdürmüştür. Bu arada M a lu m a t
T t gazetesi sahibi Tahir Bey de “Malumat
\ 1• Y Y.
ırtr j)'-> r •\ Kütüphanesi” adı altında kitap yayın­
» \ r \T » » Y A cılığı da yapmıştır.
» \T\İ ; » » r T Bunların dışında Beyazıt’taki Hak-
• ,. \
kâklar Çarşısı (bugünkü Saiıhaflar Çar­
. JÎ-V ->■'► J")' ;,-:!l ı.jr . ’-!' {'pjl, şısı), Kapalıçarşı’daki Salıhaflar Çarşısı
J:» el-jU» j' j ^ '^ ', ?.t. ile Beyazıt ve Bâbıâli’deki kitapçılar da
kitap ticaretinin yanısıra yayıncılık ala­
BASININ ETKİSİ: Osmanlı toplumunda basının gelişmesi birçok matbaanın nında da etkinlik göstermişlerdir.
kurulmasına önayak olmuş, geniş bir okur kitlesinin yetişmesini sağlamıştır. Giderek II. Meşrutiyet’in ilanından sonra ga­
okurda artış gösteren bu talebe karşılık matbaalar kurulmuş ve yayıncılıkta belirli bir zete ve dergi yayımcılığı alanındaki hızlı
gelişme görülmüştür. Tabii tüm bu değişimler Batı ‘daki hızlı gelişmeler gözönüne
alındığında çok önemli değilse de, yüzyıllarca böylesi bir tekniğe uzak kalmış bir sayısal artış kitap yayımcılığında da gö­
toplum için azımsanmayacak bir değişimdir. O dönemlerde yayımlanan çeşitli rülmüş, ancak kurulan yayınevlerinin
kitapların ilanı. çoğunun ömrü bir iki yılı geçmemiştir.
Bu dönemin önemli yayımcıları arasın-
.1686
YAYINCILIK
Osmanlı Yayıncılığı

da şu adlar sayılabilir: M uhtar Halid, kitap sayısımn 2.^W dolayında olduğu­ Arap harfli kitaplar da dahil edilmiş­
Leon Lütfi (Semih Lütfi), Misak (Za­ nu belirtmiştik. 1729’dan Arap harfli tir.
man Ktp.), Mihran (Cihan Ktp.), Gar- kitap yayıımna son verildiği 1928’e ka­ Meral Alpay’ın tesbit ettiği sayının
bis Fikri (Gayret Ktp.), İlyas (Bayer) dar geçen iki yüzyıllık dönemde bası­ dönemlere göre dökümü şöyledir:
(Kanaat Ktp.), Hüseyin (Tutya) (İkbal lan toplam kitap sayısımn 30.000 do­ 1729-1829 180
Ktp.), Naci Kasım (Açıkel) (Maarif layında olduğu tahmin edilmektedir. 1830-1875 2.894
Ktp.). Ayrıca Abdullah Cevdet’in Jön Kütüphaneci Meral Alpay’ın tespitleri­ 1876-1892 3.277
Türk yayını o larak b aşlattığ ı ne göre bu sayı şimdilik 27.407’dir. Bu 1893-1907 4.250
“ Kütüphane-i İçtihat” serisini bu dö­ dönemde basılan kitapların ayrıntılı bir 1908-1917 6.827
nemde de sürdürdüğünü belirtelim. bibliyografyasını hazırlayan M.Seyfet- 1918-1928 6.376
tin Özege’nin tesbit ettiği sayı ise Tarihsiz 3.603
Yayımcılığımızın Sayısal Dökümü 25.554’tür. Üstelik bu toplama 1928
Yukarıda 1729-1870 arasında basılan öncesi ve sonrası yurtdışında basılan Toplam 28.407

BASINDA KISITLAMALAR: 26 Ocak

1857 tarihli Matbaa Nizamnamesi ile
birlikte matbaa açma isteği Meclis-i
Maarif ve Zabtiye Nezareti ile Sadaret’in
uygun görmesi koşuluna bağlandı. Buna
göre matbaalar gazete dışında tüm
mevkuteyi Meclis-i Maarifin onayına
sunacaklardı. Ardından 1888’de
yayımlanan yeni nizamname ile sansür
biraz daha ayrıntılı hale sokuldu. Buna
göre matbaalar her an denetime açık
bulundurulacak, kapılarının kilitli
olmaması gerekecekti. Encümen-i Teftiş
ve Muayene reis vekili Abdullah Hasip
. Efendi (sağda), Matbuat-ı Dahiliye
müdürü Hıfzı Bey (solda).

GELİŞEN YA YlN HAYA Tl: 1870’lere kadar Osmanlı yayın hayatı çok az bir gelişme gösterdi. Bu tarihe kadar basılan kilapiann
çoğu devletin bastığı ders kitapları ve küçük broşürlerdi. Bu arada Şinasi, Ahmed Midhat Efendi gibi önde gelen yazarlar da ,ı
yayıncılık alanında önemli girişimlerde bulundular. Şinasi’nin risaleleri, Ahmed Midhar’ın "Letaif-i Rivayat" külliyatı bu dönemde
yayımlandı. Bunun dışında matbaacı Mihran Efendi ile birlikte Cep Kütüphanesi’ni kuran Şemseddin Sami de dönemin ünlü
yayıncıları arasındadır. Ön sıra sağdan, Hasan Bedreddin, Mihran Efendi, Mahmud Sadık, Nazım; arka sıra Enis Tahsin, Feyzi
beyler ve Karnik Efendi ve Bâbıâli’de yeniden yapılan bir kütüphane.
 1687
YAYINCILIK
Osmanlı Yayıncılığı

Ne yazık ki, bu sayıların konusal ay­ cağını düşündürmektedir. Jale Baysal’- Sözlük 4.72
rımını bilemiyoruz. Yalnız Jale Baysal’- ın tespitlerine göre 1729-1875 dönemi Resmî yayınlar 4.65
ın 1729-1875 arası yayınlar için hazır­ yayınlarının konusal dökümü şöyledir. Tasavvuf 4.51
ladığı tablodan öğrendiğimize göre bu Münşeat 3.93
dönemde yayımlanan kitaplar arasında Konu Yüzde İslâm felsefesi 3.37
İslâm dini o/o 13.44’lük bir yüzdeyle bi­ Tiyatro 3.17
rinci sırayı almaktadır. Dinî kitap bas­ Ahlâk 3.17
ma yasağının 1803’te kalktığı dikkate İslâm dinî 13.44
Sağlık bilimleri 2.72
alınırsa bu durum daha da dikkat çe­ Nazım 12.27
Fen 2.65
kicidir. l 729-1802 arasında basılan ki­ Dil 8.79
Matematik 2.62
tap sayısı yalnızca 45’tir ama yukarıda­ Tarih 6.34
ki durum, dinî kitap basma yasağı ol­ Roman-hikâye-masal 6.03 Öğretim 2.06
masaydı bu sayının çok daha fazla ola­ Askerlik 5.03 Diğerleri (15 ayrım) 10.38

İLK YA YINCILAR: 1880’lerden sonrtı

Ermeni asıllı yayıncılar yayın dünyasında
önemli bir yer işgal ederler. Bunların
yayımlamış oldukları kitaplar o dönemin
yayın hayatına katkılarda bulunmuş ve
okur sayısının artmasını sağlamıştır.
Kasbar’ın kurduğu Tedrisat Kütüphanesi,
Kirkor’un kurduğu Asır Kütüphanesi ve
Ohannes’in kurduğu Valan kütüphanesi
ünlü yayınevleri arasında sayılır. Asır
Kütüphanesi’nin tanıtma broşürü ve
Matbuat-ı Ecnebiye müdürü Nişan
Efendi.
1688
YAYINCILIK
Osmanlı Yay inciliği

Yayıncılığın Hukukî Durumu

Yukarıda matbaalar dolayısıyla sö­
zünü ettiğimiz 1857 ve ı888 tarihli mat­
baa nizamnamelerinin getirdiği sansür,
yayımcıları da doğrudan etkiliyordu.
Ancak ı857 nizamnamesinin sansüre
ilişkin maddeleri kitaplar için oldukça
yumuşak uygulanmış, yalnızca ı873’te
Namık Kemal’in E v ra k -ı P erişan adlı
kitabına matbaadayken el konulması
epey tartışmalara yolaç^^tı. II. Abdül-
hamid döneminde ise önceleri yalnız sü­
reli yayınlara uygulanan sıkı öndenetim
1882’de Encümen-i Teftiş ve Muayene’-
nin kurulmasıyla kitapları da kapsamı­
na aldı. Yurt dışından gelen kitapları
da inceleme yetkisi olan bu kurulun gö­
revleri 1888 nizamnamesinde daha ay­
rıntılı biçimde sıralanmıştır. Bu kuru­
lun yanısıra 1897’de padişah iradesiyle
bir de Tetkik-i Müellefat Komisyonu
oluşturuldu. Bu kurulun görevi “E n -
cü m e n -i T e ftiş ve M u a y e n e ’nin b a d e ’t-
te tk ik (inceledikten sonra) ta b ’ına ru h ­
sa t ita edeceği (basımına izin vereceği)
A ra b i, Farisî, T ü r k i lisanları üzerine
m ü re tte p ve m ü e lle f kita p la rla T ürkçe
piyeslere m a h su s olarak tekrar te tk ik a t
icra sı” olarak tanımlanıyordu. Böyle-
ce kitaplar üstündeki denetim iki kade­
meli olarak daha da ağırlaşıyordu.
II. Meşrutiyet’ten sonra çıkan 29
Temmuz 191 1 tarihli Matbuat Kanunu
ve aynı tarihli Matbaalar Kanunu ile
1908’de fiilen kalkmış olan sansür hu­
kuken de son buluyordu. Ancak 1913’-
ten sonra oluşan İttihat ve Terakki yö­
netiminde herhangi bir muhalefete izin
verilmediğinden kanunun tanıdığı öz­
gürlükler fiilen kullanılamaz duruma
geldi.

Sonuç
Tanzimat’tan sonra oluşmaya başla­
yan Osmanlı yayımcılığı dönemin çetin
ekonomik, sosyal ve siyasî şartları içe­
risinde pek büyük bir gelişme olanağı
bulamamıştır. Ama yine de nitelik ve
nicelik bakımından belli sıçramalar ya­
ratmış, eğitimin yaygınlaşmasının,
okuryazarlığın artmasının, basının kök­
leşmesinin yarattığı okuma ihtiyacına
cevap vermeye çalışmış, hem. bir tica­
ret metaı, hem de bir kültür metaı ola­
ÜNLÜ YA YINC/LAR: 1890’dan sonra gelişen yayın dünyası ünlü isimlerin de ortaya rak basma kitabın varlığını kabul ettir­
çıkmasını sağladı. Bunlardan yayın hayatını Cumhuriyet ’ten sonra da sürdüren Ahmed miştir. D
İhsan (Tokgöz) kendi kurduğu Servet-i Fünun’un yanısıra, telif ve çeviri kitaplar ile KAYNAKÇA
birlikte salnameler yayımladı. A. İhsan ve Alem Matbaası’nın teşekkürü ile Servet-i
Fünun ’un Paris ’ten getirttiği hakkak mösyö Napier. ALPAY Meral, Harf Devriminin Kütüphane­
lerde Yansıması, İstanbul, 1976
 1689
YAYINCILIK
Osmanlı Yayıncılığı

□ BAYSAL Jale, M üteferrika’dan Birinci Meş­
rutiyete Kadar Osmanlı Türklerinin Bastıkla­
rı Kitaplar, İstanbul, 1968
□ ERSOY Osman, X V III. Ve X IX . Yüzyıllarda
Türkiye’de Kâğıt, Ankara, 1963
□ GERÇEK Selim Nüzhet, Türk Taş Basmacılı­
ğı, İstanbul, 1939
□ İSKİT Server, Türkiye'de Neşriyat Hareketle­
ri Tarihine Bir Bakış, İstanbul, 1939
□ Türk Kütüphaneciler Derneği, Basım ve Yayın­
cılığımızın 250. Yılı Bilimsel Toplantısı-
Bildiriler, Ankara, 1980
□ UNAT Faik Reşit, Türkiye Eğitim Sistemi’nin
Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Ankara, 1964

İKDAMCIAHMED CEVDET: Cumhuriyetten sonra da gazetecilik yapan Ahmed Cevdet (Oran) 1895'te Kütüphane-i İkdam adı
altında kurduğu yayınevinde birçok kitap yayımlamıştır. Bir yıl sonra İbrahim Hilmi'nin (Çığıraçan) kurduğu Kütüphane-i İslâm da
o dönemde kitap basan kuruluşlar arasındaydı. Ahmed Cevdet (sağda).Nişan Berberyan matbaasında basılan Belagat-i Osmaniye
(solda), Mihran matbaasında basılan Talim-i Edebiyat (ortada).

Matbaa-i Amire’nin Tarihi

Nakl-i Takvim ve Matbaa-i Amire be
Saray-ı Cedid: Mukaddemleri tetan-
bul'da Matbuat-ı Osmaniye için iki da­
ire var idi. Bunların birisine D.ırü’t-
Tıbaatû'I-Amire, diğerine Takvimhane
denilir idi. Mevkileri Bâb-ı Seraskeri­
nin arka cihetinde Kaptan ibrahim Pa­
şa Camii'nin iki canibinde idiler.
Matbaa-i Âmire Sultan Selim-i Salis
zamanında Üsküdar'da tesis olun­
muştu. Ol vakit meşhur hattat Hafız
Osman Resmi ve Arapoğiu adlı mü­
hendis bir Ermeni imaliyle çelikten ih­
das olunan ana kalıplardan alınan
bakırlar ile el-haletü hazihi istimal olu­
nan basma harflerle Üsküdar'da bir­
çok âsâr-ı müellefe tab ve temsil
olundu. Muahharen Firdevs-âşiyan
Sultan Mahmud-ı Sâni zamanında
Vaka-i Hayriyye'den mukaddem bâlâ­
da mezkür câmi-i şerif ittisalinde Kap­
tan Paşa Hamamı namıyla maruf
mesdut hamam matbaa heyetine ko­
nularak Üsküdar Matbaası edevatı
oraya nakl ile Dârü't-Tıbaatü'I-Âmire
ittihaz kılındı.
Badehu 1247 tarihinde Vakanüvis
Esad Efendi merhumun nezaret ve
marifetiyle müceddeden ihdas olunan
Takvim Gazetesi için cami-i mezkürun
yanında köşe başında Kapıcıbaşılar-
dan meşhur Musa Ağa nın konağı
cânib-i mirîden beşyüz keseye bi'l-
mübayaa Takvimhane ittihaz ve neza­
reti ber-veçh-i muharrer Esad Efendi­
ye ihale olundu. işte ol vakitten işbu
1280 senesinekadar şu iki dairede ni­
ce yüzbinlerce kütüb ü resail vesair
evrak tabıyla teksir ve teshil-i esbab-ı
maarife himmet olunmuştu. intişar-ı
maarif ve ulümun esbab-ı mühimme-
si olan teksir-i kütüb ü resail ve husu­
siyle devair-i resmiyede sarf ve istimal
olunan defatir ve evrak-ı resmiyye ve
kavaim-i nakdiyyenin gün-be-gün
ihtiyacat-ı zamaniyyeye göre teksir-i
enva^ ve adadı her bir levazımıyla be­
raber bir büyücek matbaanın vücudu­
nun labüt olduğunu taayyün eyledi.
Bu cihetle Bâb-ı Hümayun dahilinde
muhterik eski Maliye dairesinin arka­
sında (ada) katı vafir masraflarla bina
ve inşa ve derununa vapur makinası,
müteaddit presler ve alât ve edevat-ı
müteaddide vazıyla nâ-tamam dur­
makta bulunan kavaim-i nakdiyye fab­
rikasının heyet-i hâzırası emr-i tıbaat
için münasib olduğu aniaşılmasıyla
matbaa-i atika ile Takvimhane'nin alât
ve edevât-ı mevcudesi memurlarıyla
beraber zikrolunan fabrikaya nakl ve
isal ve nevakısı ikmal olunarak o âna
kadar istanbul'da misli görülmedik su­
rette gayet muntazam ve her bir leva­
zımı mükemmel bir tıbaat fabrikası
küşat olundu. Buna maarif nâzırı bu­
lunan Edhem Paşa fevkalgaye hizmet
eyledi. Yevm-i küşadında sadr-ı vakit
Fuad Paşa ile Ahkâm-ı Adiiye reisi Kâ­
mil Paşa ve sair bazı erkân ve me-
murin-i devlet davetle huzzar-ı mev-
cude huzurlarında kütüb ve evrâk-ı Iâ-
zımenin tab ve temsili için destgâhla-
rın mecmuu vapur kuwetiyle imalâta
bed' ettiler. Destgâhların birisinde
muharrir-i fakirin işbu: “Huda tahtın­
da daim eylesin Abdülaziz Ham/Bu
daruttab'ı ol hakan-ı zişan eyledi te-
1690
sis/O şahın himmeti neşr-1 ulûma al­
mada masruf/Ulûm u sanata kıldı ahali
sınıfını tesis" kıt'a-ı bediiyyesi mun-
tabi olur idi. Bu kıta'nın varaka-i mat­
bualarından birer tanesi esna-yı seyr
ü temaşada matbaa memuru yediyle
zevad-ı hazıraya i'ta olunmuştur. Fab­
rikanın her cihetle mükemmeliyetiyle
beraber hüsn ü intizamı ve nazır-ı mü­
şarünileyhin sa'y ü himmeti ile me­
murlarının gayreti huzzar-ı mevcude
tarafından rehin-i tahsin olarak avdet
olundu. idaresine Takvim-i Vakayi mu­
kabelecisi, maiyyet-i fakiranemde bu­
YAYINCILIK
Osmanlı Yayıncılığı
lunan müderrisinden Müneccim-i Sani
Tahir Efendi memur oldu. Eski matbaa
dairesi Maarif idaresine verilerek mek­
tep ittihaz olundu ve Takvimhane Ko­
nağı taraf-ı miriden Mustafa Fazıl
Paşa'ya satıldı. Abd-i fakir ol vakit
rütbe-i salise eshabından Takvim-i Va­
kayi muharrirliğiyle Matbaa-i Amire
sermusahhihi idim. Tahir Efendi'nin
rekabet ve su-i siayeti tesiriyle müşa­
rünileyh Edhem Paşa'nın hüsn-i te­
veccühünden mehcur olmuştum. Mü­
şarünileyh hizmetiyle Tahir Efendi
sonraları rütbe ve memuriyetçe pek
çok terakkıyata mazhar ve müddet-i
medide Maarif Meclisi riyaseti ve Ev­
kaf müfettişliği ve Müneccimbaşılık gi­
bi memuriyetlere nail ve bu sayede
güruh-ı sudur ve heyet-i ayana dahil
oldu. Edhem Paşa ile araları bozula­
rak daima mezemmetinde bulunur
idi.D
Tar/h-/ Lutf/ (yazma), Cilt 1O 1 280
(1863/4)
Mühendisoğlu
Şu okuduğunuz satırları teşkil eden
huruf gazetemizin 54. sayfasında res­
mini gördüğünüz hünerver-i şehr hak­
kak Mühendisoğlu Ohannes Efendi1
nin dest-i maharetinden çıkmıştır. Mu­
maileyhin kendi namıyla benam olan
bu hurufattan evvel lisan-ı Osmaniyi
tertip için bidayetten (Araboğlu) tesmi­
ye edilir bir yazı istimal olunurdu ki, ilk
defa olmak üzre tesis edilen bu huru­
fatı da "mühtedi İbrahim” Efendi is­
minde bir Macarlı imal eylemiştir; mü-
teveffa-yı mumaileyhin resmini elde et­
miş olsaydık tabii derc-i sayfa eyleye­
cek idiysek de ne çare ki buna muvaf-
fakıyet hasıl olamadı.
Mühendisoğlu'nun Türkçe'de üç
türlü hurufu vardır. Bunlardan birinci­
si makalâtımıza sername olan iri harf,
ikincisi sütunlarımızı teşkil eden vasat
harf üçüncüsü de Türkçede mevcut en
ufak yani 6 punto huruftur.
Bu zat sene-i Miladinin 1810 sene­
si Şubatının 21. günü Dersaadet'te te­
vellüt etmiş olup babası dahi mühen­
dis idi.
Sanataevvela kuyumculuk ile ibti-
dar eyleyip ziyade asar-ı terakki gös­
termiş ve sonradan Üsküdar'da küşad
edilen bir matbaada Ermenice huruf
çelikleri yapmaya başlamış badehu
cedd-i mecid-i hazret-i padişahi cen-
netmekan Sultan Mecid Han zamanın­
da ta'lik yazı kalıpları yapılmak arzu
olunup münasip başka hünerver bu­
lunmadığı için iş Mühendisoğlu'na ha­
vale kılınmıştır. Mühendisoğlu'nun
imalgerdesi olan 3.000 kadar parça­
dan mürekkeb ta'lik yazı el'an Matbaa-
i Âmire'de mevcut olup emr-i terkibin­
deki müşkilattan dolayı matbaalar ta­
rafından istimali kabil olamamıştır
Mühendisoğlu talik yazıyı ikmal ey­
ledikten sonra Hakan-ı merhum mü-
şarileyh zamanında ihraç edilen kaime
kalıplarının imaline memur edilip ta­
mam 17 sene kaime kalıbı yapmakla
•rıeşgul bulunmuş ve daha sonra 22
punto “Mühendisyan” hurufu denilen
iri yazı kalıplarını imal ile hükümet-i se-
niyyenin takdirine mazhar olmuştur
işte bundan sonra el an her matbaa-

“BABA TAHİR": II. Abdülhamid döneminde yayımcılık yapan Tahir Bey, bu dönemde saraya yakınlığıyla tanınmış bir
yayıncıdır. Malumat gazetesinin yanısıra Malumat Kütüphanesi adı altında kitap da yayımlayan ve Baba Tahir diye
anılan Tahir Bey ve Malumat matbaası ve Kütüphanesi ve aym matbaanın, padişahın cülus şenliğinde bezenmiş hali.
da müstamel kitap yazısının kalıpları­
nı, onu müteakip gayet ufak 6 punto­
yu vücuda getirerek derece-i h üner ve
maharetini isbat etmiş ve şimdi de 82
yaşında bir pir olduğu halde fevkalâ­
de nefis bir rık'a kalıbı hakkıyla meş­
guldür inşallah kariben bunu da it­
mam eyler ve matbaacılık âlemine bir
büyük hizmeti daha olur. D
Ser vet-i Fünun cilt 1, sayı 5, sayfa 53
(Mühendisoğlu 18.11.1891de Beyoğlu 'nda
vefat etmiştir.)
M a tb a a N iz a m n a m e s i
Birinci madde: Dersaadet'de gerek
litografya ve gerek huruf ile kitab tab'
etmek isteyenlerin keyfiyetieri Meclis-i
Maarif ve Zabtiye ma'rifetiyle tahkik
olunduktan sonra meclis-i mezkürdan
ba-mazbata makam-ı âli-i sadaret-i uz-
mâdan istizân ile cânib-i zabtıyeden
me'zuniyeti hâvi yedlerinde sened-i
mahsusları olmadıkça basmahâne kü-
şâd edemeyeceklerdir.
ikinci madde: Memâlik-i mahrusa-i
hazret-i şâhânenin ba'zı mahallinde ki­
tab basmasını arzu edenler ewelemir-
de vâli-i eyâlete haber verüb vâli tara­
fından dahi keyfiyet derbâr-ı şevket-
karâra inhâ ve kezâlik Meclis-i Maa-
rif'de görülüb ba-mazbata makâm-ı
YAYINCILIK
Osmanlı Yayıncılığı
âli-i sadaret-i uzmâya arz ile istizân
olunmadıkca bir harf basmağa muk­
tedir olamayacakdır.
Üçûncû madde: işbu basmahâne-
lerin tab' ve temsil edecekleri her nev'i
kütüb ü resâil evvelemirde Dersaa-
det'de doğrudan doğruya ve taşralar­
da ise vülât-ı eyâlet cânibierinden in­
ha ile Meclis-i Maarif'de görülüb mül-
keve devlete bir güna mazarratı oldu­
ğu tebeyyün ederek meclis-i mezkür
tarafından kezâlik ba-mazbata ma-
kâm-ı âlî-i sadâret-i uzmâya arz ile is-
tizân olunmadıkca tab' ve neşr etdi-
rilmeyecekdir.
Dördûncû madde: Düvel-i Ecnebiy-
ye teb'asından olub da Memâlik-i
Mahrusa-i şâhânede kitab basmak is­
teyenlerin evvelemirde Nezâret-i Celi-
le-i Hariciyye'den ruhsatı hâvî yedie-
rinde senedi olmadıkca basmahâne
küşâdına muktedir cllamayacaklardır.
Beşinci madde: Bu makulelerin ba­
sacağı kütüb ü resâil evvelemirde
Nezâret-i müşarün-ileyhâya ibrâz ile
oradan ruhsat verilmedikce basılama-
yacakdır.
Altına madde: Kezâlik Düvel-i Ec-
nebiyye teb'asından olub da gazete
tab' etmek isteyenler dahi Nezâret-i
Celile-i Hariciyye'den izin ve ruhsatı
hâvî sened almadıkça basmahâne kü-
şâd edemeyeceklerdir.
1691
Yedinci madde: Memâlik-i Mahru-
sa'da mülkce ve devletce muzırrolan
kütüb ü resâili tab' ettirmeğe cesâret
eden olur ise o makülelerin basdırdık-
ları şeyler cânib-i zabtıyeden derhal
ahz u zabt olunacakdır.
Sekizinci madde: Müellifine bir nev i
mükâfât ve emsâline tâziyâne-i şevk
olmak üzre her müellif hakkında kayd-ı
hayat şartıyla imtiyaz verilmesi nizâm
dahilinde olmağla işbu basmahaneler­
de basılacak şeyler o maküle imtiyaziı
nev'iden olamayacakdır.
Dokuzuncu madde: Bu nizamâtın
hilâfına hareket edenlerin basmahâne-
leri zabtıye nezâreti ve vülât ma'rife­
tiyle derhal kapatdırılub buna mütecâ-
sir olanların derece-i töhmetlerine gö­
re kânunnâme-i hümâyun'da münde-
ric cezâ ile mücâzâtı icrâ olunacakdır.
Madde-i Mahsusa
işbu nizamâtın ilânı tarihinden altı
aya kadar el-hâletü hâzihi mevcud
olan basmahânelerin sahibleri yedin­
ce mezuniyeti hâvi sened bulunacak-
dır. Eğer bu müddet içinde sened al­
mayan olur ise andan sonra sened al­
mak istemiş olsa bile kendüsüne izin
verilmeyecekdir.
(fî 30 cemâdiyelülâ sene 1273)
(26 Ocak 1857)
1692
Kitab Tab’ı Hakkında Nizâmnâme
Birinci madde: inhisar maddesi kül-
liyen lağv olunmağla herkes istediği ki­
tabı tab' etdirecektir.
ikinci madde: Müellifine bir nev'i
mükâfât ve emsâline tâziyâne-i şevk
olmak üzre her müellif hakkında kayd-ı
hayat şartıyla imtiyaz verilerek müd-
det-i hayâtında kendisinden başkası
telif eylediği kitabı bastıramayacakdır.
Üçüncü madde: Müellif kendisi bas-
dıramadığı takdirce ol kitâbın tab'ı hu­
susunda olan imtiyazını istek eden
kimseye olunacak mukavele ve müna-
sib bir bahâ ile ba-sened ü füruht ede-
bilecekdir.
Dördüncü madde: işbu mukavele ve
füruht keyfiyetinde meclis-i maarifin
dahi ma'lümatı bulunacaktır.
Beşinci madde: Devletce tab'ı lâzım
geldikde müellifine ne mikdar şey ve­
rilmesi münasib ise meclis-i maarif
ma'rifetiyle i'tâ etdirilerek basdırıla-
cakdır.
Altıncı madde: Tab' olunacak kita­
bın mukavele olunan mikdardan ziyâ­
de basdırılması memnu' olduğundan
hiiâfına cesâret edenler olur ise âde-
tâ sirkat hükmünde olarak o malüle-
ler hakkında kânunen icâb eden ce-
zâ icrâ olunacakdır.
(fi 8 Receb sene 1289 ve
fi 30 Ağustos sene 1288)
(11 Eylül 1872)
Kitab Tab’ı Hakkında Olan
Nizâmnâmeye Zeyl Olunan
Fıkariıt-ı Nizamiye
Telif olunan-bir kitabın tab'ı ve neşri
tarihinden i'tibâren kırk sene müddet­
le müellifinden gayrisi tarafından tab'
ve neşr olunamamak vete'lif olunmuş
bir kitabın mukaddeme ve zahrinde
veyahud sâir mahallerinde elsine-i sâ-
ireye nakl ve tercemesi müellifine âid-
dir ibaresi muharrer olduğu suretde
zikr olunan kırk sene müddet zarfın­
da müellifinden ruhsat almadıkca âhiri
tarafından elsine-i sâireye nakl ve ter-
ceme edilmemek üzre müellif-i kitab
taleb eder ise kendüsüne imtiyaz ve-
rilecekdir. Zikr olunan kırk sene
müddet-i imtiyaziyenin inkızâsından
mukaddem müellif vefât eylediği hal­
de müddet-i bakâya emvâl-i metrüke
gibi veresesine intikal eyleyerek ve
müellif veyahud veresesi nâil olduğu
imtiyaz müddetinin bircüz'ünü veya­
hud tamâmını âhire satmağa mukte­
dir olacak, müşterinin alacağı imtiyâz
müddeti tekmil olmaksızın vefâtı vuku'
bulur işe kezâlik müddet-i bakâyâya
veresesi tasarruf edecekdir.
Terceme olunan bir kitabın nüsha-i
YAYINCILIK
Osmanlı Yayıncılığı
ij» j*.
)rrs
mütercemesi hakkında dahi muamele-
i mezküre aynile câri olub yalnız
müddet-i imtiyazı yirmisene olacak ve
asıl kitab sâir istek edenler tarafından
dahi her vakit terceme edilmek mücâz
bulunacakdır.
Te' lif ve terceme olunan kitabiarın
imtiyazı ya devlet-i aleyh cânibinden
satun alınmış veyahud imtiyazı müel­
lif ve mütercimleri tarafından devlete
terk edilmiş bulunur ise bu gibi kitab-
ları tab' etmek isteyenler ewelemirde
maârif nezâretine müracaatle hazine-i
celile için tensib edilecek bedeli vere­
rek istihsal-i ruhsat etmedikçe tab' ve
neşr edemeyecekdir.
Tab' ve neşri imtiyaz tahtında bulu­
nan kitabiarı biiâ-ruhsat tab' edenler
hakkında cezâ kânunnâme-i hümâyu­
nunun ikiyüzkırkbirinci maddesi hük­
münce muamele olunacakdır.
Her müellif ve mütercim matbuât ni-
zamâtına ittibâa dahi mecbur buluna-
cakdır.D
A s ır K ü tü p h a n e s i
T a n ıtım B r o ş ü r ü
Asır Kütüphanesi, her nevi âsar-ı
müntehabeyi havi külliyat.
Hame-i yegane-i maarif ve kemalat
olan velinimet-i bi-minnetimiz Sultan
Abdülhamid Han-ı Sani Efendimiz
Hazretlerinin bilumum efrad-ı tebaa-i
şahanelerinin her cihetle behredar-ı
nimet-i terakki olması emrinde meş-
hud-ı basıra-i şükran olan âmal-i feyz-
iştimal-i şehriyarileri cümle-i cemile­
sinden olarak matbuat-ı Osmaniye şa-
yan-ı memnuniyet bir hale gelmiş ve
her gün yeni yeni neşr olunan fenni,
hikemi kütüb ü resail sıdk-ı müddeaya
birer burhan-ı natık hükmünde bulun­
muştur.
Matbuat-ı Osmaniye'nin hal-i hazı­
rıyla mütenasib ve ebna-yı vatanın mü­
talaa, tevsi-i malumat, tefennün hu­
suslarındaki ihtiyacatına hadim olabi­
lecek derece-i mükemmeliyette bulun­
mak üzre kütüphane-i acizanem,
namına nisbetle, yeni bir kütüphane
tesis etmiştir.
"Asır Kütüphanesi'nin maksadı
şimdiye kadar lisanımızda misli ender
olan her türlü âsar-ı makbuleyi câmi
olmak üzre elsine-i sairede neşr olu­
nan kütüphanelerin en güzel ve en
müntehablarına muadil eserler vücu­
da getirmekten ibaret olduğundan bu
yolda hiçbir külfetten, hiçbir fedakâr­
lıktan çekinilmeyecektir.
Asır Kütüphanesi mektep şakirda-
nından bed ile müntehilin derecesine
vasıl olan erbab-ı maarif ile alelıtlak
tevsi-i vukuf ve malumata ve eslatın
müntehab-ı âsarını cem ve kıraatine
âhişger bulunan eshab-ı mütalaaya
velhasıl büyük küçük kitap okuyan ze­
vatın kâtfesine faidebahş olacak âsar-ı
mütenewiayı havi olacağı için umu­
mun takdir ve rağbetini kazanacağı
şüphesizdir.
Asır Kütüphanesi şimdiye kadar ge­
lip geçen ve eser yazan umum üde-
ba ve şuara ve müverrihin . ve
mütefennin-i Osmaniyenin en bergü-
zide ve makbul eserlerini eczası ara­
sında suret-i mükemmele ve nefisede

tab ve neşr edeceği gibi Avrupa mil­
letlerinin vücutlarıyla iftihar veeserle-
rini bir mevki-i ihtiram ve itibarda
tuttukları üdeba ve hükema-yı salife ve
haran ın meşhur-ı âlem olmuş âsarını
dahi câmi olmakla beraber ulum, tü-
nun ve edebiyatın kâtfe-i şuabatına
dair umumun lezzetleokuyacağı, su­
huletle anlayacağı ibârat ile birçok
eserler neşr edecektir.
Asır Kütüphanesi gayet umumi ve
her türlü müellefatı câmi olduğu için
neşr edeceği Asarın nevi ve mahiye­
ti hakkında şimdiden bir program yap­
mak kabil değilse de mücerred mü-
taliin-i kiram hazaratınca bir fikir ha­
sıl olabilmek için Asır Kütüphanesi'nin
neşr edeceği enva'ı Asardan birkaçı
hakkında misaller iraesi suretiyle, kü­
tüphanenin maksad-ı tesisi ve suret-i
tertibini izah etmek münasib görül­
müştür.
Asır Kütüphanesi her nevi muhar-
reratı câmidir. Ez en cümle şu yolda
eserler neşr edecektir:
Evvelen âsar-ı eslaf: Muharrerat-ı
makbule ve nadire-i Osmaniye'den
mesela Fuzuli'nin Leyla vü Mecnun,
Şeyh Galib'in Hüsn ü Aşk namındaki
manzumelerini, Baki ve Nedim gibi şu-
aranın eş'ar-ı müntehabesini ve mü-
verrihin-i meşhuremizin tıkarat-ı
tarihiyesini neşr edecek yani esiaf-ı
Osmaniye'nin âsarını umumen ihya
eylevecek. Bundan başka ulum ve
fünun-ı hazıraya esas koyan ulema­
yı Garb ın oergüzide eserlerinin
matbuat-ı Osmaniye arasında yeni bir
surette güzel bir Türkçe ile husulüne
hizmet edecek ve bir de umum Avru­
YAYINCILIK
Osmanlı Yayıncılığı
pa meşahirinin beynelmilel şöhret alan
ve her milletin edebiyatına mal edilen
eserlerini ki -mesela Fransızlardan
Rasen'in faciaları ile Molyer'in mud-
hıkelerini Sen Piyer'in, Şatobriyan'
ın, H ugonun, âsar-ı şıiriye ve
hikemiyesini, filiz le rd e n Şekspir-
in Romeo ve Jülyet ve Hamlet, Kral
Lear gibi tiyatrolarını ve Lord Byron '­
un âsarını veAlmanlardan Goethe'nin
Herman ve Dorote ve Faust'u, Schil-
ler'in Vilhelm Tel, Valenştayn ve Ta­
rihin Lüzumu eserleri gibi şeylerdir-
matbuat-ı Osmaniye arasına güzel bir
tab münasib bir kıt' ada idhaline vası­
ta olacaktır.
Saniyen gerek muharririn-i Osma-
niye-i hazıranın âsar-ı makbulesini,
gerek umum Avrupa erbab-ı kalemi
ser-amedanının birkaç lisana tercüme
edilmiş ve her millet-i mütemeddine
nezdinde müştehir olmuş olmakla bir
mevki-i mümtaz kazanan müellefat-ı
nadiresini neşr için Asır Kütüphanesi
en güzel bir vasıta olacaktır.
Salisen ulum ve fünun: Ulum ve fü-
nunun terakkıyat-ı hazırasından kariin-
i Osmaniye'yi haberdar etmek ve bil­
cümle keşfiyat ve ihtiraat-ı fenniyeyi
anlaşılır bir lisanla erbab-ı mütalaaya
arz eylemek Asır Kütüphanesi'nin
maksadındadır.
Rabian her qün (gazete okuyaniara
başkaca bir hizmet olmak üzre evrak-ı
havadiste mevzubahs olan mesailin la-
yıkıyla malum olması için bu mesaile
müteallık seyahat ve coğrafyaya dair
malumat birer kitap şeklinde Asır Kü­
tüphanesi meyanında neşr olunacak­
tır. Mesela Fas hakkında güzel bir
1693
HUKUKÎ DURUM: 1858‘de ve
1888’de çıkartılan nizamnamelerle
getirilen sansür, yayıncıları da
doğrudan etkiledi. 1897'de padişahın
iradesiyle Tetkik-i Müellefet
Komisyonu oluşturuldu. II.
Meşrutiyetken sonra 1911 ’de
Matbuat Kanunu ve Matbaalar
Kanunu çıkarıldı. 1908'den sonra da
sansür fiilen kalktı. Ancak 1913’ten
sonra İttihat ve Terakki yönetiminde
basın özgürlüğü yine kullanılamaz
hale geldi. Matbuat ve Matbaalar
Kanunu ’nun kapağı ve soldan sağa
sansürcü Kemal Bey, Zabtiye nazırı
Nazım Paşa, Zabtiye nazırı ferik Ali
Paşa.
seyahatname ile Stanley'nin seyaha­
ti hakkında mazbut ve muhtasar bir
eser, Afrika'da Avrupalıların müstem-
lekatı hakkında yine bir eser-i coğrafi
Asır Kütüphanesi'nin ilk nüshaları me-
yanında neşr olunmak üzre hazırlan­
mıştır.
Hamisen umum âsar-ı matbua-i Os­
maniye hakkında intikadat: Âlem-i
matbuata eski ve yeni ihrac olunan ve
olunmakta bulunan müellef ve müter-
cem roman, hikâyat, âsar-ı edebiye ve
fenniyenin umumen tankidatına dair
sahib-i re'y ve haiz-i evsaf-ı lazıme
olan zevatın kalemlerinden çıkmış ma-
kalata Asır Kütüphanesi icabına göre
bir veya sırasıyla birkaç cüz'ünü hasr
edecektir.
Sadisen umumen teracim-i ahval:
Tarihin ıttılaı. yettiöi zamandan şimdiye
kadar gelmiş ve sahife-i âlemde bir
isim bırakmış olan zevatın iktidar ve
mahiyetini veef'al ve mesleğini, âlem-i
insanivete hizmetini bast eder suret­
te müdekkıkane yazılmış tercümeıhaf-
leri Asır Kütüphanesi eczasını işgal
edecektir.
Asır Kütüphanesi'nin mesleği hak­
kında bu kadar bir program göstere­
bildik. Fakat Asır Kütüphanesi'nin
neşr edeceği âsar buna da münhasır
değildir. Mukaddimemizi hülasa et­
mek istesek deriz ki: Tarih-i âlemde
meşhur olan Osmanlı, Arap ve Acem
ve Ecnebi umum erbab-ı kalemin eb-
na-yı cinslerine yadigâr bıraktıkları
eserlerin en güzellerini icab ettikçe
müelliflerinin tasvirleriyle beraber
kariin-i Osmaniye'nin nazar-ı mütalaa
ve itibarına arzla vukuf-ı mıNimîzi tev­
1694
si ve ulum ve fünun-ı haziranın netini
milletimiz efradı arasında umumileş­
tirmek niyet-i halisanesine istinaden
bu kütüphaneyi tesis ettik. Bu mak-
sad-ı halisanemizin husulü ancak vü-
cudları bu mülk ve devlet için medar-ı
iftihar olan zevat-ı kiram-ı marifet-ittisa-
mın teşvik ve tergıbi, muavenet ve
himmeti sayesinde mümkündür. Bu
sebepten dolayı kütüphanemizin me-
malik-i Osmaniye'nin her cihetine in­
tişarına himmet buyurmalarını ve
nekayısını hemen ihtar suretiyle ibraz-ı
muavenet-i hayırhahane eylemelerini
ve mümkün mertebe mükemmeliyeti
ve gerek intişar, gerek ihata ettiği asa­
rın dairelerini tevsi için efkâr-ı maarif-
perveraneye layık olacak tedabirin it­
tihazını Asır Kütüphanesi idaresine ih­
bar zahmetini ihtiyar kılmalarını alenen
rica ve istirham ederiz. Bu mukaddi­
menin neşrinden maksadımız kütüp­
hanenin muhtasarca esas tertib ve
tesisini söylemek ve bu himmet ve mu­
avenet ricasını erbab-ı iktidar ve ma­
rifete arz eylemektir.
Muharririn-ı muhtereme-i Osmani-
yemizden ayrıca kütüphanemiz dahi­
linde neşr olunmak üzre âsar-ı
kalemiyelerini ihda ve kütüphanemiz
tahrir ve tertibinde her cihetle mükem­
meliyet husulüne himmet suretiyle
muavenet-i hayırhahane ve insaniyet-
kârane ümid ve intizarırıdavız. Asır Kü­
tüphanesi idaresi buna karşı vasi ve
iktidarı dairesinde hidemat-ı tabiâna
arz eder.
Asır Kütüphanesi meyanında neşr
olunacak fısarın intihab ve tertibi hu­
suslarına nezaret cihetiniıdahi zevat­
ı muktedire deruhte buyurmuşlardır.
Asır Kütüphanesi'nin intizamı ve ha­
vi olduğu fısarın tenevvüü ve tekem­
mülü birinci senesi eczasının neşri
zamanında kendi kendine zahir ola­
caktır.
Suret-i N eşr
Asır Kütüphanesi'nin bir cüzü lâ-.
akal 64 sayfa olarak Avrupa'nın en
meşhur kütüphaneleri kıt'asında ya­
ni şu kitap hacminde neşr olunacak ve
her cüzü müstakil bir eserolacağı gibi
bir eser sırayla 4-5 ve icabına göre da­
ha ziyade cüz'ü dahi işgal eyleyecek­
tir. Asır Kütüphanesinden 52 adedi
bir senelik itibar olunacaktır. Bir ade­
din fiyatı 50 paradır.
Asır Kütüphanesi'nin esas teşkili
maarife hizmet olduğu için 64 sayfa­
lık bir cüz'üne ucuz bir fiyat konul­
muştur. Abone bedeli: Vilayâtdaki
kariin-i kirama suhulet olmak ve Asır
Kütüphanesi'nin intişarını tamim et­
mek maksadıyla abone bedeli bir de­
rece daha tehvin edilmiştir.
YAYINCILIK
Osmanlı Yayıncılığı
İstenilen mahalle gönderilmek üzre:
Adet Kuruş
Seneliği 52 50
6 aylığı 26 27
Asır Kütüphanesi'nden alınmak üzre:
Adet Kuruş
Seneliği 52 40
6 aylığı 26 22
A boneler için Suhulet
Abanelere suhulet olmak üzre be­
delin taksit suretiyle itasını kabul ede­
riz. Bir taksit 1O kuruştur. Taksit
suretinde abone olanlar için seneliği
55 altı aylığı 30 ve kütüphaneden alın­
mak üzre 25 ve 45 kuruştur. Taksit
suretinde abone olduklarını müş'ir bir
senedi imza edeceklerdir.
A sır K ütüphanesi Rom anları
Kütüphanemiz tarafından bu nam ile
neşr olunmakta olan roman külliyatı­
nın birinci senesi hitam bulmuştur.
Bimennihi'l-kerim karîben ikinci sene­
nin neşrine başlanacaktır. Birinci se­
nesi büyük, küçük 11 roman ve hikâ­
yeyi câmidir.
Bir senelik abone bedeli taşra için
50 Dersaadet için40 kuruştur. Altı ay­
lığı 25 ve 30 kuruştur.
Asır Kütüphanesi'ne abone olan ze­
vat Asır Kütüphanesi romanlarına da
abone olmak istedikleri surette kendi­
lerine bir ikram olmak üzre seneliğini
taşra için 40 Dersaadet için 30 ve altı
aylığını 20, 25 kuruşa tenzil ederiz.
Asır K ütüphanesi Hikayeleri
Asır Kütüphanesi romanlarının, bu
romanlarımız meyanında neşr ettiği­
0 1j j jV )
^ J - i Sil
4.;>-«JLllı ıJT 2
miz küçük hikâyelerinin içinde mazhar
olduğu rağbet-i âmmeye müteşekki-
ren, “Asır Kütüphanesi Hikâyeleri"
namıyla küçük ve güzel bir kıt'ada la­
tif hikâyelerden mürekkeb ve mecmua
daha teşkil ediyor. Bir hikâye bir cüz
veya birkaç cüz'de tamam olacak. 16
sayfalık bir cüz' ü 1O paraya, haftada
lâ-akal bir cüz çıkacak, 52 cüz bir se­
nelik itibar olunur.
Bir senelik abone bedeli Dersaadet
için 5 taşra için posta ücreti olarak 5
kuruş daha alınır.
Mekteb-i Asır
Mekatib-i umumiye ve hususiye
ders programlarına muvafık olarak
kâtfe-i ulum ve fünuna dair müellefat-
tan ibaret olmak üzre kütüphane-i aci-
zanem yukanki nam ile bir külliyat
mecmuası daha tesis etmiştir.
Mekteb-i Asır Elifba cüz'ünden bed
ile mekatib-i âliyede tedris olunan tü-
nun kitaplarına varıncaya kadar en
mükemmel ve müfid eserleri câmi ola­
cak ve külliyat dört kısım üzerine bit-
taksim, kısm-ı evvel hazine-i tedrisat-ı
ibtidaiye, kısm-ı sani hazine-i tedrisat-ı
rüşdiye, kısm-ı salis hazine-i tedrisat-ı
idadiye, kısm-ı rabi hazine-i tedrisat-ı
âliye namıyla bu kısımlardan her biri­
ni havi bulunacaktır.
İtikad-ı acizanemizce herhangi ilim
ve fenne dair olursa olsun telif edile­
cek bir eser mutlaka o ilim ve fende
ihtisası olan zevat tarafından yapılması
iktiza edeceğinden Mekteb-i Asır me-
yanına girecek bilcümle kütüb ü resa-
ilin erbabına yaptırılmış ve yaptırıl­
makta bulunmuş-olduğunu dahi baş­
kaca arz ederim. D
1 j f"
; j L
y o-->-Âİ J lA,.
i

Telif ve Tercüme Nizamnamesi’nden Bölümler
Elif b a
Vavın hareke olarak isti'malinde su-
ver-i muhtelifede telaffuzîçün alâmât.
yânın hareke makâmında isti'malinde
diğer halinden temyîzîçün alâmet ke­
limenin ibtidılsında vakı' elif harfinin
harekesini mübeyyin alâmât hecıl ni­
hâyetinde hareke makâmında müsta'-
mel h{! harfinin diğerinden temyîzîçün
alâmet Arabî ve Fârisî keflerin yekdi-
ğerlerinden temyîzîçün alâmet hecıl-
yı tedrîc üzre ta'lîm içün gâyet sâde
ve sehl-i kelimıltdan mürekkeb ibılrılt
risıllenin nısf-ı evveline işılrılt-ı cedî-
de ile berâber Mî harekât vaz' oluna­
cak ve nısf-ı diğerine yalnız işârât-ı ce-
dîde konulacakdır. Bunlardan başka
tehcîyeyi teshîl içün keşf olunacak her
türlü usul dere kılınacakdır. Münılsib
resimler dahî ilâvesi câiz olacakdır.
Hutut-u âdiyede harekât-ı ma’hude is-
ti'mal olunmadığı cihetle mümkün
mertebe bunların makâmına kılim ve
diger ba'zı fevılidi şâmil olarak tehci-
yeyiteshîl eylemek üzre bâlâda beyân
olunan huruf içün ba'zı alâmât-ı mü­
nâsibe ihtirâı matlub olub fakat işbu
alâmât usul-u müsta'meleye muhâlif
ya'nî şekl-i aslîyi tağyîr edecek suret-
de olmayacakdır. lsti'mal olunacak
kelimâtın kılffesi mümkün mertebe ço­
cukların bildikleri ve belki her gün is-
ti'mal etdikleri lügatlerden ve bunla­
rın mütâdı dahî anların derece-i idrak­
lerine muvâtık efkılrdan ibâret olacak-
dır. ibtidâ sâde ve kolaydan bed ile bi-
t-tedrîc mürekkeb ve müşkil kelimât ve
ibârât yazılacakdır. Her halde etfâle
hoş görünüb rağbetlerini eelbedecek
suretde olmasına i'tinıl kılınacakdır.
Hülâsâ bir çocuk bu risâle vâsıta­
sıyla nihâyet altı ay zarfında hecâyi ta-
allüm edüb eline verilecek sâde ve âdî
ibareli Türkçe kitabları okumağa muk­
tedir olacakdır. Elif-bâ yüz sahîfe ka­
dar olacak ve birincisine beşbin ve
ikincisine üçbin guruş mükâfât verile-
cekdir. işbu risâlenin te'lîfi içün dört
mâh müddet ta'yîn olunmuşdur.
Ahlak R isalesi
ilm-i ahlâkın mevzu'u ve gâyetine
dâir bir muhtasar mukaddeme. insa­
nın vezâif-i diniyyesi. Vâlideynine kar-
şu vezâifi. Muallimlerine karşı vezâi-
fi. Ebna-yı cinsine karşu vezâifi. Nef­
sine karşu vezâifi. Ülülemre karşu ve­
zâifi. Vatana karşu vezâifi. Kavânin-i
memlekete riâyetin vücubu. Hayvanât
ve sâir mahlukâta karşu vezâifi. işbu
risâle yüz sahîfe kadar olacak ve bi­
rincisine beşbin ve ikincisine üçbin
YAYINCILIK
Osman lı Yayıncılığı
guruş mükâtât verilecekdir. Te'lîfi içün
dört ay müddet ta'yîn olunmuşdur.
Fezail-i Fi’liyye R isalesi
Gerek ehl-i İslâm ve gerek milel-i sâ-
ire beyninde fezâil-i ahlâka müteallık
ezmine-i sâlitede vuku'a gelmiş olan
hâlât ve harekılt-ı memduha ahlâk ri-
sâlesi beyannâmesinde gösterilen ter-
tîbe tevfikan fasıllara taksîm olunacak-
dır. Bu makule vukuât-ı seyr ve târîh
ve ahlâk kitablarında bulunabileceğin­
den bunlar tetebbu' ile münâsibleri in-
tihılb olunur ve bu yolda yazılmış mah­
sus kitablar mevcud olduğundan an­
lardan dahî nakledilebilir. Fezâil-i fi'-
liyye risıllesi yüz sahîfe kadar olacak
ve birincisine beşbin ve ikincisine üç­
bin guruş mükâtât verilecekdir. İşbu
risıllenin te' lîfi içün dört ay müddet ta'-
yîn olunmuşdur.
Kavaid-i Türkiyye
İşbu risâle iki kısma munkasim olub
birincisi usul-u lisılndır. Bu dahî zîrde
muharrer mevâddı şâmil olacakdır.
Mukaddeme. İsim. Zamir. Fi'il. Edat.
Terılkîbin kavılid-i lisâna tatbîki. İkin­
cisi terkîb-i kelâmdır. Bu dahî âtî-üz-
zikr mevaddan ibaretdir. Mutabakat.
Mef'uller. Cümlelerin yekdigerine ir-
tibıltı. İsbu risâlede münderic her bir
kaide ve istisna ve tenbih akîbctinde
müteaddid misaller îrâd olunacak ve
bir kılide ne kadar müşkil ise misalle­
ri o nisbetle olacakdır.
Emsile cümlesinden olmak üzre
meselâ lisân-ı Türkî'de kelimâtın zîr ü
bâlâsına vaz' olunan harekâtdan baş­
ka olarak dâhil kelimâtda ba'zı huruf
hareke makâmında müsta'mel oldu­
ğundan bunları şâmil yigirmi kelime
tertîb olunacak ve bâlâsı zîrde muhar­
rer lügatın o kabîlden olan harflerinin
altına bir hat çekile deyu yazılacakdır.
Muzaf-ün-ileyh ve mef'ul-ün-leh ve
mef'ül-ün-bih olarak otuz kadar isim
tertîb olunub bâlâsına işbu üç sîgalı
isim yekdigerinden tefrîk ile üç sütu­
na taksîm olunadeyu yazılacakdır. Lâ­
zım ve müteaddi ve ma'lum ve mec-
hul fiiller içün dahî taraf-ı mezkür üz­
re emsele dere olunacakdır.
Birtakım cümleler tertîb ve bunlar­
da vakı' fiiller masdar olarak tahrîr olu­
nub işbu fiiller ezmine-i selaseden
kangı zernân ile takdîr olunması iste-
nilür ise iki kavs içine yazılacakdır.
Muzâf ve mef'ul-ün-leh ve mef'ul-ün-
bih ve sâire içün dahî bu yolda misal­
ler getırilecekdir. işbu numunelere
tevfikan diğer münâsib misaller tertîb
1695
kılınacak ve hulâsa risılle-i matlube az
kâide ve çok misâli müştemil olacak-
dır. Çünkü misallerin taaddüdü kavâ-
idin tahsilini teshîl etdikten başka bu
vesîle ile isti'mal olunacak kelimâtın
imlâ ve ma'naları dahî öğrenilür.
İşbu risâle lisân-ı Türkî kavâidine
mahsus olacağından gerek Arabî ve
gerek Fârisî'den Türkî lisânında isti'-
mali ziyâde şâyi' ve bilinmesi lıl-büd
olan kavâid dahî ayrıca tertîb ve bâlâ­
da gösterilen numunelere tevfîkan mi­
sallerle tavzîh olunarak zeyl olmak üz­
re risâlenin âhirine ilâve kılınacakdır.
Arabî fiillerden Türkçe'de müsta'-
mel olan sîgaları şâmil olmak üzre bir­
takım cedveller tertîb olunub bunların
ma'naları ve ba'zı tenbîhât ilâve olu­
nacak ve işbu fiiller yalnız ef'âl-i sa-
hîha olub muattelât yazılmayacakdır.
İşbu risâleye cüz-ü sânî olmak üz­
re derununda münderic kavâide tat-
bîkan bir imlâ risâlesi dahî tertîb kılı-
nacakdır. Şakîr-i muallimin muâvene-
tiyle kendü lisân-ı mâder-zâdının
kavâid-i külliyesini kolaylıkla öğren­
mek içün işbu risâle iktizâ eden her
türlü mevaddı şâmil olacakdır. Lisânın
kavâid-i hikemiyye ve muşkilesini be­
yandan ziyâdesiyle ictinâb olunacak
olub çünkü ale-1-umum kavâid kitab-
larının tedrîsini tas'îb eden ba'zı
ma'lumât-ı dakîka ve cüz'iyyeyi öğren-
meksizin lisan tahsîl olunabilir bu ced-
velde ittihaz olunan usul her ne kadar
memleketimizde ale-1-umum müsta'­
mel olan usule mugılyir görünürisede
memâlik-i sâirede bunun kavâid ve
muhassenâtı bi-t-tecrübe anlaşılmış-
dır. İrâd olunacak misallerin en mu’-
teber münşîler âsârından intihâb olun­
ması iktizâ edeceği dahi ihtâr olunur.
İşbu kavâid risâlesi lâ-akall yüz elli
ve imlâ risâlesi yüz sahîfeden ibâret
olacak ve bunlardan birinci derecede
bulunana onikibin ve ikinci derecede
bulunana sekizbin guruş mükâfât ve­
rilecekdir Kavâid-i Türkiyye risâlesinin
te'lîfiiçün altı ay müddet ta'yîn olun­
muşdur
Coğrafya
Kürre-i arzın şekl ve mevkii ve hare­
ketine dâir ma'lumât-ı umumiyye, arz
üzP.rinde farz olunan devâir. Islâhât-ı
coğrafya. Ecnâs-ı nev'i beşer. Suver-i
hükümât ve mezâhib. Avrupa'dan
başlayarak kıtaât-ı hamsenin hudud
ve nüfus ve sâiresi. Memâlik-i şâhâ-
nenin hududu ve vüs'ati ve dağları ve
ırmakları ve gölleri ve büyük nehirleri
1696
ve idârece eski ve yeni taksimi ve şâ­
mil olduğu milel ve tavaif-i muhtelife.
Her bir vilAyetin hududu ve mahsulAt-ı
arzıyye ve sınaıyyesi ve merkez-i ida­
resi ve munkasim olduğu sancakları
ve mevAki-i müstahkeme ve sAiresi.
Memalik-i şahnede bulunan temür ve
şose yollar ve posta ve telgraf hatla­
rı. Devlet-i aliyyenin suret-i hükümet
ve usul-ü idaresine ve kuvve-i berriy-
ye ve bahriyyesine ve muhakim ve
maarif-i umumiyyeye dair ma'lumat.
Taksîmât-ı askeriyyeyi mübeyyin bir
cedvel ve vilayet ve sancakları mübey-
yin bir cedvel. Coğrafya risAlesi mü-
teaddid resimlere taksim olunub her
bir dersin ahirinde şamil olduğu me-
vadda müteallik es'ile-i muhtelife vaz'
olunacak ve münasib olan mahaller­
de ba'zı ma'lumat-ı tArihiyye dahî ila­
ve kılınacakdır. işbu risAle yüz sahîfe
kadar olacak ve birincisine beşbin ve
ikincisine üçbin guruş mükafAt verile-
cekdir. Coğrafya risalesinin te'lîfi içün
dört ay müddet ta'yîn olunmuşdur.
Târih-i O sm ânî
Devlet-i aliyye-i Osmaniyye'nin ne
vechle zuhur etdiğine ve evvel zaman
Anadolu'da bulunan devlet ve millet­
lerin ahvAline dair bir mukaddeme.
Zuhur-u devlet-i aliyyeden şimdiye ka­
dar ser-nüma-yı zuhur olan her türlü
vukuAt-ı mühimme. Bilcümle selatîn-i
Osmaniyye'nin tarîh-i veladet ve cü­
lusu ve vefatlarını mübeyyin bir ced­
vel. Işbu tarihde münderic vukuat-ı
mühimmenin tarih ve vuku'larını mü­
beyyin bir cedvel.Avrupa ve Asya ve
Afrika kıt'alarında vakı' memalik-i Os­
maniyye'nin bir kıt'a haritası, şimdi­
ye kadar erike-pîra-yı saltanat olan
padişah-ı celil-ül-unvandan her birinin
uhde-i hükümeti bir fasla taksim edi­
lecek ve vukuat hakîkatı vechle bi-
tarafane yazılub fakat muhabbet-i va-
taniyyeye müteallık mevad senA ve si­
tayişle yad olunacakdır. işbu tarîh hi­
kaye yolunda yazılacağından muhake­
meye girişilmeyüb ancak nakl olunan
fezail tahsin ve kabayîh takbih kılına­
cakdır. Esamı-i bilad ve rical ve teva-
rîh daima gösterilmeyüb bunlar yalnız
vukuat-ı mühimmede zikr olunacakdır.
Tarîh-i Osmanî yüz sahîfe kadar ola-
cakdır ve birincisine beşbin ve ikinci­
sine üçbin guruş mükafat verilecekdir.
işbu tarîhin te'lîfi içün dört ay müddet
ta'yîn olunmuşdur.
inşâ R isâlesi
Fenn-i inşa ve mükatebata dair
kavaid-i umumiyyeyi şamil ve bir
mukaddeme-i münasibe. Mektub ve
arzuhal ve senedat suretleri. işbu ri­
saleye ekseriya münşeat kitablarında
görülen mustalah ve mutavvel mevad-
YAYINCILIK
O sm a n lı Yayıncılığı
dan bir şey dere olunmayub dört beş
satırlık ve nihayet bir sahîfelik mektub-
lar yazılacakdır. ibArAtı dahî çocukca
lAkırdısöylergibi sadeolacakdır. Mek-
tublar tebrîk ve teşekkür ve tavsiye ve
ta'ziye ve emsali fusula taksim kılına­
caktır.
İnşA risAlesi yüz sahîfe kadar ola­
cak ve birincisine beşbin ve ikincisi­
ne üçbin guruş mükAfat verilecektir.
Işbu risalenin te'lîfi içün dört ay müd­
det ta'yîn olunmuşdur.
Edebiyyât-ı M anzum e
Şiirin ta'rîf ve mevzuu ve gAyetine
ve hususat-ı sAiresine dair bir
mukaddeme-i muhtasıra. MünAcAt.
Na't-ı resul. SitAyiş-i padişahî. Evzan
ve kavAfi-i muhtelifede her türlü eş'-
Ar. işbu eş'Arın yeniden nazmına ha-
ced olmayub meşAhir-i şuarA AsArın­
dan intihâb ile zîrine ismi dahî vaz' olu­
nacak ve adAb-ı umumiyyeye muga-
yir-ül-elfAz ve efkAr bulunmamasına
dikkat edilecekdir. Hikem ve nesAyîh
ve letaif ve hikayat ve emsali fasıllara
taksîm olunacakdır. İşbu risale yüz sa-
hîfe olacak ve birincisine beşbin ve
ikincisine üçbin guruş mükafat verile-
cekdir. Edebiyat-ı manzume risalesi­
nin te'lîfi içün dört ay müddet ta'yîn
olunmuşdur.
Şevâzz-ı İmlâ
İşbu risalenin mevzuu Türkçe (lekin,
kezalik,Mhişlgibi imlAsı kaideye mu­
gayir olarak yazılan kelimAtdır. Gayeti
o makule kelimatı kolaylıkla şAkirdA-
na ta'lîm etmekdir. Zîrde gösterildiği
vechle mebhus-ün-anh olan kelimAtın
suret-i tahrîr ve telaffuz ve ma'naları-
nı ve kangı lisandan olduklarını mü-
beyyin bir kıt'a cedvel tanzîm oluna-
cakdır.
suret-i
suret-i m anâ
tahrir telaffuz lisân
lekin lakin amma Arabî
kezlik kezalik öylece Arabî
havahiş hâhiş istek Farisî
elke ülke memleket Türkî
Cedvelde bulunan kelimeleri şamil
birtakım küçük ibarelerve mümkün ol­
duğu halde kısa hikayeler olunacak-
dır. Şevazz-ı imla risalesi münasib mik-
dar derslere taksîm olunub her ders
dört beş kelime ile bunları şamil iki sa­
hîfe kadar ibareden mürekkeb olacak-
dır. Fakat her bir dersin ıbareleri o gün
ta'lîm olunan kelimelere mahsus ol-
mayub geçen derslerde bulunan ke­
limeler dahî tekrar kılınacakdır. Keli-
matın mugayir-i kaide olarak yazılma­
sının sebeb ve hikmeti ma' lum ise bu­
na dAir ba'zı ma'lumat-ı muhtasara
dahî verilecekdir.
İşbu risAle otuz kırk sahîfe kadar
olacak ve birincisine dörtbin ve ikin­
cisine üçbin guruş mükafAt verilecek­
dir. Şevazz-ı imla risalesinin te'lîfi içün
dört ay müddet ta'yîn olunmuşdur.
Ma'lumât-ı Nâfıa
Hey'et. Coğrafya. Tarih. Hikmet-i
tabiiyye. Kimya. Tabakat-ül-arz. Ah­
lak.
İşbu risale balada mezkür ulum ve
sairine müteallık her türlü'ma'lumat-ı
nafıayı şAmil bir mecmua olacağından
mesAilin yekdigerine irtibatı iktizA et­
mez. EtfAl bunu dersden addetmeyüb
hikAye kitabları gibi eğlence makamın­
da okumak içün heves ve rağbetleri­
ni eelbedecek suretde gayet sade ve
muhtasar yazılacakdır. Ma'lumat-ı na­
fıa risAlesi yüz sahîfe kadar olacak ve
birincisine beşbin ve ikincisine üçbin
guruş mükafat verilecekdir. İşbu risA­
lenin te'lîfi içün dört ay müddet ta'yîn
olunmuşdur.
M eşk M ecm uası
Kalem ve mürekkeb ve kağıd ve sair
edevat-ı hattatıyyeyi nasıl intihab ve
tehyie etmek ve bunları nasıl isti'mal
eylemek iktiza edeceğine ve sair usul­
ü hattAtıyyeye dair bir mukaddeme.
Sülüs kAidesine muvafık olarak amu-
dî ve ufkî ve münhanî keşîdeler. Ba'zı
huruf-u mukattaanın cüz-ü ahirleri
olan kaseler. Vav ve cim ve sad ve em­
sAli ba'zı huruf-u mukattaanın yalnız
cüz-ü evvelleri. Huruf-u mukattaanın
envAı. Nıkat ve harekat. Huruf-u mu-
kattaadan her birinin kavaid-i hattatı-
yece noktalarla mikdarının ta'yîni. Her
harfin evvel ve ahir kelimede ne şekil­
de vakı' olduğuna misal olmak üzre iki
harfli kelimeler. Harfin vasat-ı kelime­
de ne şekilde vakı' olduğuna misal ol­
mak üzre üçer dörder harfli kelimeler.
Tehzîb-i ahlaka müteallık Arabî ve
Türkî ibareler. Hatt-ı rık'a ile yalnız
Türkî ibareler. Hatt-ı dîvanî kezA. Hatt-ı
ta'lîk ile Farısî ve Türkî ibareler.
işbu mecmua sığırdili ta'bîr olunur
şekilde yapılarak hutut dahî kürsîleri
ya'nî hurufun mevki'leri gösterilmek
üzreufkî olarak çekilmiş ince çizgiler
üzerine yazılacakdır. Mevadd-ı meş-
ruhadan başka hüsn-ü hatt tahsîlini
teshîle medar olacak her türlü usul da­
hî ilave kılınacakdır. Meşk mecmuası­
nın birincisine beşbin ve ikincisine üç­
bin guruş mükafat verilecekdir.1-işbu
mecmuasın tertîbi içün dört ay müd­
det ta'yîn olunmuşdur. D
(fi 12 safer sene 1287)
(14 Mayıs 1870)
YENİ O S M A N L IL A R

Yeni Osmaniıiar ve Siyasi Fikirleri

Prof. Dr. Şerif Mardin
Bir Aydın Grubu: Yeni Osmanlılar
Doç. Dr. İlber Ortaylı

Bu konuda aynca Batılılaşm a, J ö n T ürkler ve İttih a t ve T era k ki maddelerine

bakınız.
1698
Yeni Osmanlılar ve Siyasî Fikirleri
Şerif Mardin
Tanzimat’ın ilânı, temelde, uzun yıl­
lar kendi iç sorunlarını çözümlemeye
çalışmış imparatorluk idarecilerinin bir
buluşunda odaklanıyordu. Osmanlı
devlet yapısı askerî, idari ve malî ko­
nuları birbiriyle ilintili bir üçgen halin­
de örgütlemişti: Birine dokunmak he­
men diğerlerini etkiliyordu, reform so­
runu üçünün birden o lu m lu bir şekilde
etkilendiği sistemi bulmakta toplanıyor­
du, bu sistem de Osmanlılarca bir tür­
lü geliştirilememişti. Batı’da 17. yy’dan
beri beliren çağdaş devlet de bu üç ana
ekseni birbirine bağlı olarak görmüştü
fakat modern devlet anlayışında Os­
manlıların arayışlarının tersine giden
bir çözüm bulmuştu. Osmanlılar mev­
cut iktisadi kaynaklardan daha çok im­
kân sızd ırm a yı amaçlarken Batı’da ye­
ni k a y n a kla rın oluşturulmasına gidil­
mişti. 18. yy’da, aydınlanma devrinde,
en anlamlı şeklini alan bu düşünceye
göre vatandaşlar güvenliğe kavuşturul-
duğu, iktisadi çabalarda serbest bırakıl­
dığı, bu alanlardaki kısıntılar (ülke içi
gümrük resmi gibi) hafifletildiği, dev­
let asayişi ve iletişimi sağlamak üzere
bir çaba sarfettiği takdirde ülke zengin­
leşecekti. Zenginleşen ülke de bu kay­
naklarla kendini yenileyebilecekti. Ba­
tı siyasetbilimcilerine göre böyle bir po­
litika kendi kendini besleyen bir hare­
ket başlatacaktı. Batı devlet adamları­
nın Osmanlılara tavsiye ettikleri “re­
form” hareketi buydu. Tanzimatı des­
tekleyen Osmanlı devlet adamları da
Osmanlı İmparatorluğunun yeniden
“tanzim”ini böyle anlamışlardı. Tan-
zimatı ve girişimlerini suçlayanlar ge­
nellikle Tanzimatın bu sistematiğini göz
ardı ederler. Oysa Tanzimatı, başarı ve
başarısızlıklarını anlamak için bu görüş
açısını hatırlamak gerekir. Yeni Os­
manlılar olarak gördüğümüz grubun
düşünceleri de ancak bu biçimde bir
çerçeve içinden bakıldığında bir anlam
kazanır.
Tanzimatm bu genel stratejisinin ge­
reklerinden biri ülkenin eğitim düzeyi­
ni yükseltmekti. Tanzimatı başlatanlar­
dan bir ya da iki kuşak sonra ürün ver­
meye başlayan Rüşdiyeler bu amaçla
kurulmuştu. Bunun yanında Tanzimat­
çıların devlet katında ve vatandaşla
devlet arasında iletişimi kolaylaştırmak
için dil ve alfabe konusuyla ilgilendiği­
ni biliyoruz. Aynı tipte bir diğer giri­
şim cıe Batı’nın önen'ftr 'sayılabilecek
coğrafya, tarih ve müsbet bilimlerle il­
gili eserlerinin tercüme edilmeye çalışıl-
masıydı. Bütün bu konularda devletin
girişimi esas şablona bağlıydı: Rüşdiye-
ler çağdaş bir idare için gereken memur­
ları sağlayacaktı, kitaplar bu memur­
lara Batı’nın geliştirdiği bilgileri vere­
cekti. Batı’dakilere benzeyen, devlet
katlarının dışında çalışan bir aydınlar
grubunu geliştirmek Tanzimatçıların
amaçları arasında yer alınıyordu fakat
eğitim ve iletişim politikalarının uygu­
lanması beklemediği böyle bir sonucu
karşısına çıkardı: Yeni Osmanlılar ha­
reketi Tanzimatın önceden kestireme-
diği sonuçlardan biri olarak oluştu.
Tanzimat yıllarında giderek özel gi­
rişimlerin ürünü olarak ortaya çıkma­
ya başlayan entelektüel yapıtların bile
önceleri devletin genel stratejisiyle or­
ganik bir şekilde bağlantılı olduğu göz­
lemlenir. Bunu iki yönde izleyebiliriz:
Başlangıçta, bu gibi ürünler devlet ka­
tında önemli görevleri olanlar tarafın­
dan kotarılmıştı. Örneğin 1859’da Fe-
nelon, Fontenelle ve Voltaire’den ter­
cümelerden oluşan ve pratik bir ama­
ca yöneliyormuş gibi gözüken M uhave-
rat-ı H ik e m iy e Münif Paşa tarafından
tercüme edilmişti. Konusu da vatandaş­
lara kendine güveni aşılayacak temalar­
dan oluşuyordu. 1862’de basılan Tele-
m a q u e Yusuf Kâmil Paşa tarafından
tercüme edilmişti, konusu da hüküm­
darın devlet idaresinde hangi hususla­
ra dikkat etmesi gerektiği alanını kap­
sıyordu. 1840’la 1860 arasında Osmanlı
İmparatorluğu’nda devletin dışında
oluşan yapıtların bile “ansiklopedik”
bir amacı olduğu söylenebilir. Gene Ye­
ni Osmanlılan göz önünde tuttuğumuz­
da bu grubun sahneye çıkması “ ansik-
lopedizm”in terkedilmesi ve yerine “si-
yasiciliğin” geçmesi olarak yorumlana­
bilir. Bu gelişmeye 1840’tan sonra ge­
lişen gazeteciliğin önemli bir katkısı ol­
muştur.
Bir çeşit Resmi Gazete olan T akvim -i
V akayi Tanzimatçılar tarafından 1831’-
de başlatılmıştı. Daha sonra Churchill
adında bir İngiliz özel gazeteciliği Ce-
ride-i H a va d is'le başlattı (1840). Fakat
gazetenin bir okuyucu kitlesi kazanması
Kırım iSavaşı’ndan sonraki yıllara rast­
lar. İlk Türkçe gazeteyi çıkaran Türk
olan Agâh Efendi’nin T ercüm an-ı A h -

T A N ZİM A T BÜ RO K RASİSİN İN A M A C I: Tanzimat’ın genel amaçlarından biri de
ülkedeki eğitim düzeyini yükseltmekti. Bu amaçla kurulmaya başlanan rüşdiyeler, dil ve
alfabe konusunda yapılan girişimler, Batı 'nın önemli düşün eserlerinin çevrilmesi gibi
çalışmalar bu amaca yönelikti. Bu dönemde çevrilen yapıtlar buna uygun olarak
devletin genel stratejisiyle bağıntılıydı. M ünif Paşa’nın 1862’de basılan Telemaque
çevirisi gibi. O dönemde Rüşdiye öğrencileri.
v a /’i de kendisine küçük bir okuyucu
grubu bağlamayı sağladı. Fakat asıl sıç­
rama 1862’de Tasvir-i EEfidir gazetesiyle
oluştu (1860). Tasvir-i E/kfir’ın kuru­
cusu İbrahim Şinasi Efendi ise (1826­
1870) gazeteciliğimizin pîri olduğu ka­
dar 18. yy’ın akı/cı/ığının bizdeki tem­
silcisi olarak belirir. Çağının çok ileri­
sinde olan Şinasi’nin 18. yy’ın düşün­
cesiyle olan doğrudan bağıntısını ken­
dinden sonra -izinde yürüdüğünü kabul
ettiğimiz- Namık Kemal’de bile göre­
meyiz. Şinasi’nin özel yetenekleri kuş­
kusuz katkılarının oluşmasında önem­
li bir rol oynamıştır. Zamanında
Tasvir-i Ejkor’ın başmakaleleri giderek
bir toplumsal ve siyasal eleştiri türüne
bürünmeye başladı.
Fakat Şinasi’nin bu tutumunun ken­
di yeteneklerini aşan kurumsal bir ba­
zı olduğunu unutmamamız gerekir. Bir
taraftan en basit anlamda “gazete”
devlet memuriyetlerine ya girmeye he­
vesli olup giremeyen ya da Şinasi gibi
memuriyetteyken başı derde giren kim­
seleri toplayan bir meslekti. Bu açıdan
gazetecilerin “tenkitçi” olmalarına şa­
şılmaz. Fakat daha derinde yatan bir
unsur gazeteciyi eleştirici yapıyordu.
Gazete “ kalem” den çok daha a çık bir
entelektüel alandı. Bunu anlamak için
memurların yanyana oturduğu ve her­
kesin herkesi kolladığı “kalem”i mat­
baa ile karşılaştırmak yeterlidir. Mat­
YENİ OSMANLILAR
Yeni Osmanlılar ve Siyasi Fikirleri
baada “ kalem”e oranla çok daha
“hür” bir hava hâkimdir. Gene gaze­
tenin amacı esas itibarıyla haber ulaş­
tırmaktı, “ kalem” i ise haberlerin s a k ­
landığı bir yer olarak tanımlayabiliriz.
Şinasi bir müddet sonra çok iyi bi­
linmeyen bir sebepten dolayı Avrupa’­
ya kaçtı ve gazetesinin idaresini Namık
Kemal’e bıraktı. Yeni Osmanlıların ilk
çarpıcı makaleleri Namık Kemal’in
Tasvir-i Ejkdr’da çıkardığı makaleler
olacaktı. Matbaalarda toplanan bir kı­
sım gençler de aynı zamanda bir kuşak
öncesi “ansiklopedist” olarak temayüz
eden paşaların konaklarında sohbetle­
rini devam ettiriyorlardı. Yeni Osman­
lılardan Suphi Paşazade Ayetullah Bey
bunların bir örneğini verir. Yeni Os­
manlılar da Şinasi gibi devlet dairele­
rinde ve bu arada “Tercüme Odası”-
nda yetişmiş gençlerdi. Bunlar Şinasi’-
nin başlattığı toplumsal ve siyasal eleş­
tiri geleneğini çok daha belirgin bir şe­
kilde geliştirdiler. Siyasi fikirlerinin
oluşmasında Batı’nın o zamanki libe­
ralizminin etkisini kolektif adlarında
görürüz. Jeune France, Giovane Eta-
lia kendileri gibi düşünenierin daha ön­
ce Fransa ve İtalya’da takındıkları ad­
lardır.
Eskiden beri Osmanlı İmparatorlu-
ğu’nda hükümeti (bazen de devleti) kar­
şısına alan gruplar görülmüştür. Yeni­
çeri isyanları, saray entrikalarının ya­
1699
rattığı hizipler, âyanlar, mehdiler bu tu­
tumu takınmaktan sakınmamışlardı.
1856’da çıkarılan ve Müslüman olma­
yan azınlıklara önceleri sahip olmadık­
ları bazı garantileri veren Isiahat Fer-
manı’ndan ı.iç yıl sonra, bunu m illet-i
h â kim e olan Müslümanların yaralan­
ması olarak gören bir Nakşibendi şey­
hi bir generalin yardımıyla hükümeti
devirmeyi amaçlamıştı (Kuleli Vakası).
Bu açıdan bakıldığında Osmanlı İmpa­
ratorluğunda bazı şartlarda hüküme­
te karşı başkaldırma gibi bir geleneğin
yaşadığını söyleyebiliriz. Yeni Osman­
lıları bu kategoriye tam anlamıyla so-
kamayışımızın sebebi büyük ekseriye­
tinin kan dökülmesine karşı olmasıydı:
Bu noktada “entelektüellikle birlikte
yeni bir geleneğin oluşmaya başladığı
da söylenebilir.
Yeni Osmanlıların 1865’ten sonra
hükümeti (padişahı değil!) eleştirmeye
iten nedenler arasında Tanzimat devlet
adamlarını ve 1850’lerden beri Türki­
ye’nin mukadderatını tayin eden Ali ve
Fuad paşaların dış siyasetini beğenme­
me başta gelir. Yeni Osmanlılara göre
bunlar gerektiği kadar aktif bir siyase­
te teşebbüs edememişler, Batılı devlet
adamlarının esirleri olmuşlardır. Eleş­
tirilerinin bu yüzeysel katı deşildiği za­
man onun altında Tanzimat “aristokra­
sisi” adını verebileceğimiz bir gruba
karşı duyulan düşmanlık görülür. Ger­
çekten de Tanzimat liderlerinin amaç­
larından biri yüksek devlet memurları­
nın hayat ve servetlerini padişahın kap­
risinin etkisinden kurtarmak olmuştu.
Bunda da başarılı oldular. Fakat diğer
taraftan rüşvet yiyen, gayrımeşru şekil­
de servet edinen memurların “kelle”le-
rini kaybedecekleri korkusu ortadan
kalkmıştı. İmparatorlukta 1860’larda
genel bir kontrolsuzluk hâkimdi. Yen;
Osmanlılar bu duruma karşı koymak
üzere bir anayasanın hazırlanmasını ve
parlamentolu bir idare öneriyorlardı.
Siyasî fikirlerinin çok derine gittiği söy­
lenemez: Görüş açıları Batı’nın aydın­
lanma felsefesinin “vulgarizasyon”un-
dan ve bunun, dolaylı olarak, Osman­
lı İmparatorluğu’nun günlük hayatına
intikal eden salonlarda konuşulan öğe­
lerinden esinlenmişti. Bir diğer özellik­
leri de -bazı istisnalarla- 20-30 yaşların­
da olmaları, “genç” kuşağı ve Batı’da
yeni yeni gençliğe bağlanan ümidi tem­
sil etmeleriydi.
Yeni Osmanlıların grup olarak ilk de­
fa 1865 yazında toplandıklarını biliyo­
ruz. Bu toplantıda Namık Kemal, Nu-
1700
ri ve Reşad ve Suphi Paşazade Ayetul-
lah beylerin bulunduğunu biliyoruz.
Sonradan Yeni Osmanlılar arasında siv­
rilecek olan Ziya Paşa ve Ali Suavi’yi
bu toplantıda görmüyoruz. Bunu bir te­
sadüf eseri saymamak gerekir. Namık
Kemal, ZiyaPaşa ve Ali Suavi Yeni Os­
manlıların üç ayrı fikir akımını temsil
ederler.
1867’de Tasvir-i E fr â r gazetesinde
hükümeti eleştiren makaleler ve M u h ­
bir gazetesinde Ali Suavi ’nin aynı şe­
kilde tenkitleri dolayısıyla Namık Ke­
mal, Ziya Paşa ve Ali Suavi Avrupa’­
ya kaçtılar. Avrupa’da bir Mısırlı prens
ve eski bir Osmanlı maliye nazırı olan
Mustafa Faal Paşa’nın yardımıyla neş­
riyatlarını devam ettirdiler. Önce Ali
PADİŞAHA B A G L / BİR REFORMCU:
Ziya Paşa, Namık Kemal'e göre Batı
düşüncesine daha uzaktır. Ona göre
devlet eğitim yoluyla düzeltilebilir. Ziya
Paşa yöneltmiş olduğu eleştirilerde
varolan aksaklıkları dile getirirken, devlet
katında reform yapıkıası gereğini
savunur.
YENİ OSMANLILAR
Yeni OsmanlIl ar ve Siyasî Fikirleri
Suavi’nin M u h b ir gazetesi grubun bay­
raktarlığını yaptı fakat sonraları Ali Su-
avi’nin fikir boşluğu karşısında M u h -
b ir ’in yerini Namık Kemal’in başında
bulunduğu H ü rriy et aldı. Az zaman
sonra Avrupa’daki Jön Türkler arasın­
daki görüş ayrılıkları dolayısıyla grup
dağıldı. Ali Suavi kendi başına muhte­
lif broşürler çıkarmaya devam etti. An­
cak Fransa’nın Almanya’ya yenilmesin­
den sonra Yeni Osmanlılar İstanbul’a
döndüler. Namık Kemal İb re t gazete­
sinde fikirlerini yayınlamaya devam et­
ti. 1873’te Vatan y a h u d Silistre piyesi­
nin yarattığı nümayiş dolayısıyla Kıb­
rıs’a sürüldü. 1876’da askerî erkânın
Abdülaziz’i tahttan indirmesi üzerine
Namık Kemal anayasayı hazırlayan ko­
YENİ O SM A N LILA R IN
E LE ŞTiR iLER /: Yeni Osmanlılara göre
Tanzimat devlet adamları ülkenin
kaderini belirleyecek siyasi sorunlarda
yeteri kadar a k tif değillerdi. Bundan da
öte bu devlet adamları Batılı siyasetçilerin
sözlerinden çıkmayan, yüksek hayat
standartma sahip olmak için servet
peşinde koşan kişilerdi. Bu ortam içinde
biçimlenen Yeni Osmanlılar muhalefeti'
"genç” kuşağa dayanıyordu. İlk
toplantılarını 1865 yazında yapan grupta
Nam ık Kemal, Nuri, Reşad ve Suphi
Paşazade Ayetullah beylerin bulunduğu
bilinmektedir. Mehmed Efendi Fransız
askeri kıyafetiyle (solda), M ustafa Fazıl
Paşa (sağda).
misyona üye oldu. 1877’de Midhat Pa-
şa’nın azlinden sonra Midilli’ye sürül­
dü, sonradan Rodos ve Sakız’da me­
muriyetler aldı, 1888’de Sakız’da öldü.
Y e n i O s m a n lIla rın F ik irle ri
Yeni Osmanlıların bir tek fikir akı­
mı etrafında kümelendikleri söylene­
mez. Satıhta Osmanlı İmparatorluğu’-
nda bir anayasanın ilânı ve parlamen­
tonun kurulmasında birleşmiş görünen
bu kişiler gerçekte felsefi temelleri ba­
kımından birbirlerinden kesin bir şekil­
de ayrılıyorlardı. Paylaştıkları bir tu­
tum Tanzimat aristokrasisine ve Tan-
zimatın yüzeysel saydıkları “ Batılılaş-
ma”sına karşı koymalarıydı.
N a m ık K e m a l
Namık Kemal’in sağlam klasik ede­
biyat kültürü olması Batı’nın fikirleriy­
le karşılaşmasından önce olmuştur. Si­
yasi fikirleri iki kaynağın izini taşır fa­
kat temel felsefesi İslâmî öğelere daya­
nır. Ortaya koyduğu siyasal kuramın
temel sorunu bu iki fikir kümesinin
kaynaşamamasından kaynaklanmakta­
dır. Namık Kemal’e göre temel toplu-
laşma prensipleri insanların tabii ola­
rak beliren çatışmalarından kendileri­
ni korumak için vardır. Bu fikir esas iti­
barıyla Kur’an’dan gelmiştir (K u r’a n ,
20/121). Şeriat bu kuralların tümünü
oluşturur. Dünyevî devlet ikinci bir ka­
demede oluşur. Bu aşamada ümmet
kendine siyasi sistemin başına geçen bir

önder seçer. Bu kademe biat merasi­
miyle sembolleşir. Bundan dolayı da si­
yasi önder bu “mukavele”nin şartları­
nı bozarsa ümmet bu yetkileri geri ala­
bilir. Burada Batı’nın “mukavele” te­
orilerinin İslânnl öğelerle bağdaştırılma­
sı çabasını görüyoruz fakat bu bağdaş­
manın zorluklarla karşılaşması bekle­
nebilirdi. Örneğin Batı kuramlarında­
ki “ kıyam” hakkının İslâmda çok ha­
fif te o rik bir içeriği mevcuttur, “dev­
rim in sistematiği Batı’nın bir icadıdır.
Bundan dolayı Namık Kemal bu konu­
da açık değildir.
Namık Kemal’in adıyla bir tuttuğu­
muz “hürriyet” fikri de ifadesinin ate­
şine rağmen çok vazılı bir teorik teme­
le oturtulamamıştır. Hürriyetin şer’î
(sufiliğin en çok değer verdiği) temeli
Allah’ın insanları dünya varlıkları üze­
rinde egemen olarak yaratmasıydı. Fa­
kat bu “metafizik” egemenlikle birlikte
ülü'l-emr’e itaat konusunda şeriatte ol­
dukça ağır bir yükümlülük gelir. Na­
mık Kemal’in “terennüm” ettiği hür­
riyet bu temelden kaynaklandığı gibi
Batı’nın fikirlerinden esinleniyordu.
Oysa Batı’nın “ hürriyet”i insanın in­
san olarak değerine dayanıyordu. Bu
açıdan örneğin Rousseau’nun toplum
mukavelesinde insan kendi hürriyetini
“genel irade” adı verilen bir mefhuma
bırakabiliyordu. Namık Kemal buna
kesin olarak karşı koyuyordu. Diğer ta­
raftan siyasi itaat de tamamen insanın
kendi iradesiyle ilgili bir anlaşmaydı,
itaatin metafizik-dinî dayanağı yoktu.
Namık Kemal’in fikirlerinin en iyi
uyuştuğu Batılı yazar toplumu “sosyo­
lojik” bir açıdan gören -analizine faz­
la felsefe karıştırmayan- Montesquie'-
dür. 1876 anayasasının hazırlanmasın­
da -komisyon üyeliğine rağmen- pek et­
kili olduğu söylenemez.
Namık Kemal’in en açık şekilde izah
ettiği fikir “ilerleme”-“terakki” kav­
ramıdır. İnsanların gelişmeye tabii bir
eğilimleri olduğunu ileri süren Namık
Kemal Osmanlıların da -çalıştıkları tak­
dirde- “istikbalierinin “emin” oldu­
ğunu, terakki edebileceklerini ve güç-
lenebileceklerini birçok yazısında ileri
sürmüştür.
“Vatan” kavramını “hürriyet” kav­
ramı kadar coşkuyla işleyen Namık Ke­
mal -bu stiline rağmen- odak noktası­
nı -Osmanlı İmparatorluğu’nun yapısı­
nın zorunlu bir sonucu olarak- nerede
bulacağim belirleyememiştir. Yazıların­
da vatan, Osmanlı ümmet ve millet eş­
değer kavr^arnlar olarak sunulmaktadır.
YENİ OSMANLILAR
Yem OsmanlIlar ve Siyasî Ftktrhn
Z iy a P a ş a
Batı fikriyatıyia unsiyct konuşur L
Namık Kemal’den çok geride katan Zi­
ya Paşa’nın Yeni Osmanlıların düşün­
cesine en önemli katkısı devlet tecrübe­
sinden gelmiştir. Ziya Paşa’nm devrin­
deki muhafazakâr!ığı padişaha olan
bağlılığında görürüz. İmparatorluğun
eğitim yoluyla kalkınabileceği de bu
özelliğinin altını çizer. Özetle, Ziya Pa­
şa’nın eski Osmanlı hükümet eleştirisi
ve devlet reformu geleneğinin modern
bir görünümünü temsil ettiğini söyleye­
biliriz.
A li S u a v i
Ali Suavi'nin 1860’ların ortalarında
devlet idaresine karşı tutumu yetiştiği
medresenin izlerini açıkça göstermek­
tedir. Başlangıçta Yeni Osmanlılar Ali
Suavi’de fikirlerini ifade edebilecek bi­
risini bulduklarını sanmışlardır. Bun­
dan dolayı Ali Suavi’nin damgasını ta­
şıyan M u h b ir Yeni Osmanlıların Avru­
pa’da çıkardıkları ilk gazete olmuştu.
Gerçekten de Ali Suavi “yeniçeri” sim­
gesiyle açıklayabileceğimiz başkaldırma
türünün bir temsilcisiydi. II. Abdülha-
mid devrinde bir ayaklanma teşebbü­
sünde ölmesi bunu açıkça gösterir. Fa-
•,d iıkırten Namık kemaı'mionGen ce
demi çapraşıktı. Ali Suavt ı:.erı.>indo:"k;
tsiâmi etkilerin sonucund.ı doğrudan
doğruya in.su..J bir müessese olan Ba-
tı’nın ‘‘temsil” fikrini anlayamamıştır.
Batı parlamentolarında görünen “ oak-
kal ve kasap”ların halkın mukaddera­
tını tayin etmelerine razı değildir. Ali
Suavi’de ‘‘temsilin yerini İslâmî “ada­
let” kavramının yer aldığını görüyoruz.
Bu kavramda “ tatlı bir htikümdarin
vatandaşların şikâyetlerini dinlemesi ve
bir “elit”le hükümranlık etmesi “tem­
silin yerini almaktadır. Batılı “temsi!"'-
le İslâmî “adalet” karmaşıklığı zama­
nımıza kadar gelmiştir: Bu analitik ay­
rımı yapamamak hâlâ birçok tartışma­
ların karmaşık niteliğini oluşturmakta­
dır. Bu hususilginç bir arastırma alanı
oluşturmaktadır.
Ali Suavi’nin bir ilginç katk'sı
‘‘Türk” kavramına ilk değer verenler­
den biri olmasıdır.
Yukardaileri sürülenlerden Yeni Os­
manlılarda Batı fikirlerinin yanında
bunlarla karışmış üç Osmanlı geleneği­
nin görüldüğü söylenebilir: Naınık Ke­
mal’i etkilemiş olan, sufî menşeli, ın-
sanın sarsılmaz değeri fikri, Ziya Pa­
şa’nm çok eskilere giden devlet adam­
larının reform teklifleri ve Ali Suavi’­
nin İslâmi adalet kavramı. D
N A M /K KEMAL VE
SİYA SE T: Namık Kema/’m
siyasi fikirleri Batı
düşüncesine, ama temel
felsefesi İslâmi öfte/ere
dayanır. Gerçekte Namık
Kemal’in en iyi uyuştuğu
Batılı yazar, toplumu
incelerken araya felsefe
karıştırmayan
M ontesquie’dür. Namık
Kemal çok sık kullandığı
" hürriyet" kavramtm
açıklarken bunu teorik hir
temele oturtamamıştır
1702
Bir Aydın Grubu: Yeni Osmanlılar
İlber Ortaylı
Osmanlı İmparatorluğu’nun modern
siyasal fikir ve eylem tarihinde Yeni Os­
manlIlar dediğimiz grup, ilk bakışta
kendine özgü çizgileri olan: ama O rta­
doğu ve Müslüman kolonilerinde ben­
zerleri bulunan düşünce ve eylem
adamlarından oluşan bir gruptur. Ye­
ni Osmanlılar deyiminin Fransızcaya
tercümesi Genç Osmanlılar anlamında •
Jeunes Ottomans olmalıdır. Fakat Av­
rupalılar arasında Osmanlının ulus sı-
fatlaması olarak bir anlamı olmadığın­
dan Genç Türkler-Jeunes Turcs çeviri­
si yaygın olmuş ve imparatorluğun ör­
gütlü siyasal muhalefet hareketi bu
isimle anılagelmiştir. Oysa 19. yy orta­
larından imparatorluğun yıkılışına ka-
darki siyasal muhalefeti bir potada de­
ğerlendirmenin bir anlamı ve olanağı
olmadığı açıktır. Bizim tarihçiliğimiz­
de yapılan, Yeni Osmanlılar ve Genç
Türkler ayrımı bu nedenle zaman ka­
dar ideolojilerin ve örgütlenmelerin ve
eylernin niteliğini belirleyen çizgiler açı­
sından da gerekli, doğru bir ayrımdır.
Genç Osmanlılar, Jön Türkler diye­
ceğimiz Il. Abdülhamid dönemi kuşa­
ğının tersine örgütlenme ve gizli siya­
sal faaliyet alanında ustalığa, hatta be­
lirli prensiplere ulaşabilrniş bir grup de­
ğildi. Grubun ideolojileri vardı. Ortak
yönleri anayasacılık çevresinde oluşan
bir muhalefetti. H atta bu anayasacılı-
ğın da asgari müştereklerini tesbit zor­
dur. Yeni Osmanlılar siyasal program­
larında belirgin çizgiler olan ve politik
çizgilerinde uyum sağlamış aydınlar de­
ğildi. Siyasal programlannda belirgin
ve birlik arzeden çizgiler yoktu. Bu, on­
ların eylemleri açısından da doğrudur.
Kuşkusuz ikinci kuşak Jöntürklerin de
siyasal program ve eylem yönünden
aralarında derin farklılıklar vardı. An­
cak Hamidiye döneminin uzun siyasal
muhalefet yılları ve koşulları ikinci ku­
şağı belirli bir program (anayasal mo­
narşi) ve belirli bir örgütlenme alışkın­
lığına zorlamıştır.
Yeni Osmanlılar genç bürokrasi üye­
leridir. İddialı ve hırslı, eski Osmanlı
kültürü kadar yabancı dil (bu yabancı
dil bilgisi ve Avrupa literatürüne tanış-
lık dereceleri farklı ve kimi zaman tar­
tışmalı düzeydedir) bilgileri sayesinde
Avrupa dünyasına açılan yeni bürok­
rasidir bu... Mücadele ve muhalefetle­
rinde eski bürokrasi arasındaki entrika
ve çekişmenin kalıntıları da görülür.
Nihayet Yeni Osmanlıların düşüncele­
ri anayasacı liberalizmden, modernist
İslâmcılığa, hatta olgunlaşmamış bir
Türkçülüğe ve sosyalizme kadar çeşitli
görüşleri içeren zengin bir yelpaze oluş­
turur. Daha da ilginci bütün bu görüş­
lere çoğun bir kişilik içinde rastlanabil-
mesidir.
T a n z im a t B ü ro k ra s is in e
T epki
Yeni Osmanlılar hareketi bir bakıma
bürokrasinin üst katmanlanna karşı bir
direnişle başlar. Diğer yönden de aydın
despotizrni denen Tanzimat döneminin
son on yıllarında Abdülaziz dönemin­
deki buhranlar bu tepkiyi geliştirmiş ve
fikri bir içerik kazanmasına neden ol­
muştur. Daha önceki ilk toplu hareket
olan Kuleli Vakası maalesef gerek ide­
olojisi ve gerekse yapısı ve mensupla­
rının kişiliği yönünden çeşitlilik göste­
ren, daha doğrusutarihçiliğin bilgisi dı­
şında bir olay olarak kalmaya devam
etmektedir. Yeni Osmanlılar dediğimiz
grup “ despotizm” karşılığı olarak is­
tibdat sözcüğünü kullanmaktadırlar.
Bu ilginç bir gelişmeydi. Çünkü klasik
İslâm devletinde istibdat olumsuz an­
lamda değil, tıpkı Latinlerin dictator’u
gibi yönetimin gerekli olan bir niteliği­
dir. Klasik dillerdeki tyrannie gibi İs­
lâm devletinde kanunsuz zorba idare­
nin karşılığı zulüm ve zalim gibi kav­
ramlarla ifade edilirdi. Gayrimemnun
genç bürokratlar arasında her zaman
görülen klasik tipteki muhalefetin, ar­
tık modern bir siyasal içerik kazanma­
ya başladığım belirtmek gerekir. Mu­
halefet artık bürokrasinin bir grubunun
öbür grupla yürüttüğü tipik mücadele
olmaktan çıkıyor; belirli bir içeriği ve
programı olan bir siyasal eleştiri ve
gruplaşma haline dönüşüyordu. “ Usul­
ü meşveret” diye özetlenen parlamen-
tarizm özlemi böyle bir gelişmenin ifa­
desidir. Gerçi yenilikçi grubun “ usul­
ü meşveret’’ diye tanımladıklarından
modern meşrutî idare kastedilmekle
birlikte onunla temelden bir alâkasının
olmadığı açıktır. Yeni Osmanlılar ha­
reketinin tarihi önemi, İttihat ve Terak­
ki ve Hürriyet ve İtilâf gibi müstakbel
örgütlenme ve siyasal fraksiyon ve dü-

şüncelerin, onların mirası üzerinde ge­
lişip yaşamalarıdır.
Yeni Osmanlılar grubu ve hareketi
tarihçilik ve düşün hayatımızda farklı
değerlendirmelere konu olmuştur. Kla­
sik görüş; Yeni Osmanlıların meşruti­
yet ve insan haklarının getirilmesi ko­
nusundaki mücadelelerinin yüceltilme-
sidir. Burada bir tür düz tarih çizgisin­
den, belli bir amaca yönelik yorumcu­
luktan sözedebiliriz. Bu resmî görüşün,
kaba yorumculuğun tepkisi de aynı ni­
teliktedir. Yeni Osmanlılar hareketinin
Avrupa’nın oyuncağı olduğu veya ma-
sonik bağlantılara konu oldukları abar­
tılı düğüm olaylarla “conspirative” bir
tarihçi üslubuyla kaleme alınmıştır. Bu
yorumların mutlaka belli bir dünya gö­
rüşüne özgü olmadığını da belirtmek
gerekir. 1950’lerden sonra hareketin ni­
teliği ve gelişimi, toplumsal dokudaki
yeri modern sosyal bilirnin analizleriy­
le ele alınmıştır. Bu alanda Şerif Mar­
din’in çalışması, Yeni Osmanlılar ha­
reketini bürokrasinin kendi yapısal
özelliklerini yansıtan bir hareket olarak
ele almaktadır (literaty kavramı içinde).
B ir A y d ın G e le n e ğ i
Yeni Osmanlılar tarihinin kronolojisi
henüz tam ve sağlıklı olarak tesbit edi­
lebilmiş değildir. Zaten bir siyasal ha­
reketi tarihlendirrnek her zaman için
güçtür. Ama bazı olayların, (hem bun­
lar çok önemli de olabilir) henüz gün
ışığına çıkmadığı, Yeni Osmanlılar ha­
reketini klasikleşmiş birkaç tetkikin ve
hareketini kendi üyelerinden örneğin
Ebüzziya Tevfik’in anlattıkları kadarıy­
la sınırladığımız bir gerçektir. Gene Ye­
ni Osmanlıların Aralık 1876’da Osman­
lı İmparatorluğunda Meşrutiyetin ila­
nı olayına katılım dereceleri de kolay
hüküm verilecek bir konu değildir.
Meşrutiyet fikrinin oluşması ve yayıl­
masında bu aydınların payı önemlidir,
ama meşrutiyeti hazırlayan askeri dar­
bede (yani Sultan Abdülaziz’in hal’i
olayı) böyle bir fikre ve ideale uzak in­
sanların payı da o derecede önemliydi.
Meşrutiyet hareketini başlatan grupta
Midhat Paşa adeta tek liberal olarak
kalmaktadır. Nihayet Yeni Osmanlılar
zamanla muhalefeti bırakıp düzenle bü­
tünleştikleri gibi bir hüküm; Namık Ke­
mal, Ziya Paşa, Ali Suavi, Mizancı Mu-
rad, Ebüzziya Tevfik, Çapanoğlu Agâh
Bey, Reşad Nuri Bey ve Ahmed Mid­
hat efendilerin fikrî yapıları yakından
incelendiğinde doğrusu ne kadar tartı­
YENİ OSMANLILAR
B ir Aydın Grubu: Yeni OsmanlIlar
şılır olduğu görülmektedir. Liberal bir
ortam ve parlamentarizme karşı duyu­
lan özlemin saltanata karşı çıkmak de­
mek olmadığı; hatta bu düşünürlerin
kiminde parlamentarizm ve liberaliz­
min bile bizim anladığımızdan uzak an­
lamlar ve ihsaslar halinde bulunduğu
görülmektedir. 19. yy’ın Osmanlı aydı­
nı reform ve Batı kavramlarından farklı
şeyler anlıyordu ve farklı yaklaşımlar
içindeydi. En azından ilk kuşak Yeni
Osmanlılar bu konuda diğerlerinden,
yani ikinci kuşak Jön Türklerden da­
ha karmaşık daha gelenekçi düşünce
kalıplarına sahiptiler. Yeni Osmanlıla­
rı Balkan ulusçuları veya Rusya’da gö­
rüldüğü gibi revolüsyoner bir diaspo-
ra’nın Osmanlı Türkiyesi’ndeki uzan­
tıları olarak görmek, tutarlı bir yakla­
şık sayılamaz. Yeni Osmanlılar formel
bir gizli örgüt değildi. Avrupa’da Bâ-
bıâli diktasını ve saltanatı eleştiren ilk
basın organımn Yeni Osmanlıların çı­
kardığı M u h b ir gazetesi olduğu gerçe­
ğini bile bir mütearife haline getirmek­
ten kaçınmak lazımdır. En azından 6
Şubat İ866 tarihli (832 no .lu) T a k v im ­
i V akiiyi, Avrupa’da saltanat ve bazı
zadegan aleyhinde bildiriler dağıtan al­
çak kimselerden söz ettiğıne göre; Fa­
zıl Mustafa Paşa’nın desteğinden önce
dışarıda yayın yoluyla faaliyette olan
bir muhalefetin varlığı sözkonusudur
(bu muhalefetin Balkan ulusçuları ol­
madığı da anlaşılıyor).
Namık Kemal yer yer tutucu, yer yer
liberal modemist bir İslâmcı çizgiye sa­
hipti. Sarıklı ihtilâlci denen Ali Suavi
1703
bir yerde Türkçülüğün öncülerinden sa­
yılıyor. Ali Suavi dil ve alfabe konula­
rında Namık Kemal’den daha çok za­
manımıza yakın fikirleri savunuyordu.
Ahmed Midhat Efendi öınrü boyunca
sosyalizmin ve Avrupa! pluralizmin
aleyhindeydi. Saltanatı meşrutiyete kar­
şı savundu. Dönekliğinden değıl; bu tür
bir düşünceyi anlamak için Tanzimat
insanının saltanat ve İslâm karşısında­
ki tutumunu daha iyi kavramak gere­
kir.
Yeni Osmanlıların Türkiye’nin siya­
sal ve düşünsel hayatındaki yeri, tarih
çizgisindeki katkıları parlamentarizm
gibi kavramların dışında ele alınmalı­
dır. Yeni Osmanlılar 19. yy Osmanlı
kültürünün düşün hayatımn önde ge­
len simalarıdır. Edebiyattan gazetecili­
ğe, eğitimden çocuk terbiyesine kadar
el atmadıkları alan kalmamıştır. Eksik
veya yanlış; doğru veya isabetsiz, Os­
manlı cemiyetindeki müesseselerin de­
ğişmesi gerektiğıni ve bu değişikliklerin
Avrupa uygarlığı karşısındaki konumu­
nu tartışma malzemesi yapmışlardır. Bu
yaklaşım, Batıcı veya antibatıcı olabi­
lir. Ama Osmanlı düşün hayatına Ba-
tı’yı getiren ve tartışan öncüler olduk­
larına kuşku yoktur. Böylece bu yak­
laşım 18. yy’daki gibi mimari, moda,
doğabilim aktarımının ötesinde; Türk
hayatında ve düşüncesinde bütün mü-
esseseleriyle Batı’nın rolü ve yeri ve Os­
manlı toplumunun Batı karşısındaki
konumunu ele alan bir yaklaşımdı. Bu
yönleriyle aydın geleneğin başlangıcını
oluşturuyorlardı. D
F A R K LI DEĞERLENDtRM ELER: Yeni
Osmanlıların düşünce ve eylem yapıları
üzerine çok değişik görüşler öne
sürülmüştür. Bir kesim Yeni Osmanlıların
mücadelesini yükseltirken, bir başka
kesim ise bu harekette varolan bazı
masonik bağları ve ilişkileri abartarak bu
hareketin Avrupa'nın bir oyuncağı
olduğunu savunur. Ancak yine bu alanda
son yıllarda yapılan çalışmalar bu
hareketi Osmanlı bürokrasisi içinde, bu
bürokrasinin yapısal özelliklerini yansıtan
bir hareket olarak ele alır. Yeni
Osmanlılardan Ebüzziya Tevfik.
 Düzeltmeler
SATIR
SAHA S ( T t '\i (a: alttanü: üstten) YANLIŞ DOGRU

32 Resiınaltı Namık Kemal ve Rıiştü Paşa Namık ve Rüştü Paşa

111 nakça Edebiyatı Fak. Edebiyat Fak.
1:!l 1 u. 11 mükildir. nâkildir.
520 Kesimsin Yukarıda (çıkacak)
ı>IO a.24 V.Mahmud V.Murad
ft12 •» a.l4 evrakı mu- C\'rak-ı mu-
61’ : Son salır da süreli yayınlar gibi alabildiğine sıkı
621 Hİ Palmcrstone Palmcrston
668 Ka..Ol. Iktisadi Politika Dış İktisadi Politika
687 Kavnakv.ı DU VELAY A.. VELAY A. du,
■1,4 1-2 Y.Al!con, J.AUcon A.Aleon
llarıla d'Esc.do Paris de Paris
"W Rts>mai’, Oroz di Bak Orosdi-Back
;; lJ lahlo Sulun t- (Rayak) Halep) Rayak, Halep
821 Kısimalt ı (1847?-1951) (1874?-1951)
0:'1 j he de ne de
<)47 h.:kaoak yan... 10 Temmuz 190H'de 10 Temmuz 1327/19ll’de
%] lî.»\‘lk Meşrutiyet’te I. ve ll. Meşrutiyet’te
OIH l'-Ho.IHı Tanzimat’ta Tanzimat’tan
QW Kt.-simaltı Birindisi Brindcsi
100! Kcsımaln Hamambaşı Nizamnamesi Hahambaşı Nizamnamesi
1011 ( erçeve yazı ara
haslık Arnavutluk Arnavutlar
lll)h Resimalıı-nulm Arabi Paşa Urabi Paşa
1055 Kc-.amaln Harbiye-i Umumiye Erkân-ı Harbiye-i Umumiye
po? Resimaltı Çaylak levfik'in üç yıl Teodor Kasap’ın üç yıl
!İOJ Ki'sımaln ...Yeniçeri, Filozof... ...Yeniçeri, Perde, Filozof...
I105 Kes-maliı İkincisinde Birincisinde
l J06 Kcsımaln (solda) (sağda)
1125 Resimaltı ll.A.Bey B.A.Bey’in oğlu Faik Ahmet Barutçu.
\ tlO ; u.2X Baratçuzade Ahmet Bey Barutçuzade Ahmet Bey
IİJ9 Resimaltı Bakir Sami Kunduk Bekir Sami Kunduk
U »»5 Resimaliı Çetiııkya Çetinkaya
1205 * a. IS Mustafa Kemal Mustafa Kemal)’
121' Ickopal. Z.Gökalp ve Türk Musikisi (1. satır çıkacak)
HM 3 a bando içi bir... bando için bir...
!21- 1 ü.20 ...en az belli ...az çok belli
122: ’ u.U ...notiflerle milli ...motiflerle miHî
1222 * a.l ...öp plandadır ...ön plandadır.
ı: 2 a.‘» ...popüler biri ol- ...popüler türlerden biri ol-
1221 * u.13 Şamran Hanım, Şamram Hanım,
1217 3 a.lS bir Türk beğenisinden... bir Türk musıkisi beğenısindcn...
122lt Re..-ımaln musiki öğrem gören musıki öğrenimi gören
1228 Resimaltı yazısızdır. yazısıdır.
1228 3 a.ı4 satırdan önce gelecek Batı musıkisiyle hazırlıksız temasların uyandırdığı bir
esinti, belki,
1230 3 u.J ...Yürük Ncv’i, ...Yürük Semai’si (Bir dilbere dil düştü ki...), Dede
Efendi’nin Rast Kâr-ı Nev’i, “Gör-
1235 resimalu musuki musıki
 1705
DÜZELTMELER

SATIR
SAYFA SÜTUN (a: alttan ü: üstten) YANLIŞ DOGRU

1247 , ü.Il bi- (çıkacak)

1248 3 a.13 Saineme- Salname-
1266 Kaynakça Engellıardt E.D.. Engelhardt <ed.),
1272 Resimaltı Kevork . Kigork
1278 Resimaltı Arz Odusu Arz Odası
1280 3 a.15 ...iştihkak ...istihkak
1281 3 ü.23 Mahmud Hân’ım” Ahmed Hân’ım”
1289 Resimaltı Abdülmecid’m Ryüpsulun’! ziyareti.
1293 resimaltı İI. Abdülhamit! ( uma v'.jnuı s,n,j ı h<im d!\e larn,
önünde.
1313 1 13 Kaınlumbağa Kaplumbağa
1316 1 a. l Bayriyeli Bahriyeli
1327 Resimaltı Altıncı Daire’de Altıncı Daire-i BelediyeJ-.
1342 Resimaltı 1900’larda 1900'lerde
1343 Resimaltı bua Buna
1427 Resimaltı İbrahim Hayri Ürgüplü İbrahim (İpek ml'tıtı-.ıı t. Hn ı ı r.: ., •
1434 Resimaltı B.Şakir Bahaeddin Bev
1440 Resimaltı (s.ll43’de). (s.l443’te).
1443 3 ü.17 şartarını şartlarını
1445 Resimaltı olarak tanımlanmıştır. olarak tanımlamıştır.
1455 2 ü.3 1856 Cidde Olayı. (çıkacak)
1456 1 ü.2 1860 Fenerler idaresi’nin Fenerler İdaresi’nin
1461 Resimaltı (yan solda üstte, yan solda altta) (yan sayfada üstte, yan sayf ada altta).
1462 Resimaltı Ele geçirilmiş. Çırağan ele geçirilmişti. 1,'ırağan
1464 Resimaltı kalede bu olayın kalede boğdurulunca bu ulayın
1535 İç kapak M.izzed M.îzzet
1554 Resimaltı Kont Metternick. Kont Metternieh
1562 Resimaltı Sir Vinceat Sir Vincent
1568 Resimaltı Meistcr Paşa Maister Paşa
1570 Resimaltı Hacı Ali Rıza. Hoca Ali Rıza.
1613 Resimaltı Arşalois Arşalui"i
1624 2 a.l9 İbret- İbret
1625 3 a.8 soyleşmeli söyleşmelı
1706
İçindekiler
ANAYASALAR s.9-44
Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış / Doç. Dr. Bülent Tanör
1876 Kanun-ı Esasîsi ve Türkiye'de Anayasa Geleneği / Prof. Dr.
Jhrık Zafer Tınaya
Anayasal Metinlerde Egemenlik / Prof. Dr. Rona Aybay
Midhat Paşa'nın Anayasa Tasarısı: Kanun-ı Cedid / Prof. Dr. T. Z.
Tınaya
İlk Osmanlı Anayasa Kitabı: Hükümet-i Meşruta / Prof. Dr. T. Z.
Jhnaya
AYDINLAR s.45-66
Tanzimat ve Aydınlar / Prof. Dr. Şerif Mardin
Osmanlı Aydını / Dr. Mehmet Ali Kılıçbay
Tanzimatın Getirdiği “Aydın” / İsmet Özel
BASIN s.67-132
Osmanlı Basını: İçeriği ve Rejimi / Dr. Orhan Koloğlu
Türkçe-Dışı Basın / Dr. Orhan Koloğlu
Yerel Basının Öncüsü: Vilâyet Gazeteleri / Bülent Varlık
Jhnzimat ve Meşrutiyet Dönernlerinde İzmir Basını / Doç. Dr. Zeki
Arıkan
Jhnzimat ve Meşrutiyet Dergileri / Bülent Varlık
II. Meşrutiyet'te Fikir Dergileri / Doç. Dr. Zafer Toprak
Osmanlı Basını ve Kanun-ı Esasî / Prof. Dr. T. Z. Tınaya
II. Abdülhamid'in Basın Karşısındaki Açmazı / Dr. O. Koloğlu
İzmir'de İlk Bulgar Gazetesi / Doç. Dr. İlber Ortaylı
İlk Türk Dergisi: Mecmua-i Fünun / Dündar Akünal
BATILILAŞMA s.133-152
Batılılaşma Sorunu / Doç. Dr. i. Ortaylı
Osmanlı ve “Batılılaşma” / Prof. Dr. Taner Timur
Osmanlı Batılılaşması / Dr. Mehmet Ali Kılıçbay
Osmanlı - Batı Diyalogu / Prof. Dr. T. Z. Tunaya
BİLİM s.153-196
^Tlınzimat'tanCumhuriyet'e Bilim: Matematik, Astronomi, Tıp ve Sağ­
lık, Zooloji, Botanik, Fizik, Kimya, Jeoloji, Coğrafya ve Hari­
tacılık / Doç. Dr. Emre Dölen
Osmanlı Basını ve Bilim / Dr. O. Koloğlu
DERNEKLER s.197-208
Jhnzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde Derneklerin Gelişimi / Prof.
Dr. Hüseyin Hatemî
1909 Cemiyetler Kanunu / Doç. Dr. Z. Toprak
DEVLET YAPISI VE YÖNETİMİ s.209-270
Jhnzimat'tan Cumhuriyet'e Ülke Yönetimi / Doç. Dr. Musa Çadırcı
Jhnzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde Yerel Yönetimler / Doç. Dr.
İ. Ortaylı
19. yy'da Osmanlı Bürokrasisi / Prof. Dr. Metin Heper
19. yy'da Osmanlı İmparatorluğu'nda Bürokratik Gelişme / Prof.
Dr. Carter V. Findley
19. yy'da Şeyhülislâmlık / Necdet Sakaoğlu
DIŞ POLİTİKA VE DİPWMASİ s.271-312
Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Dış Politika ve Doğu Sorunu / Prof. Dr.
Halûk Ülman
İttihat ve Terakki'nin Dış Politikası (1908-1919) i Prof. Dr. Feroz Ah-
mad
II. Abdülhamid'in Dış Politikası / Dr. Selim Deringil
Tanzimat'tan Lozan'a Kıbrıs Sorunu / Dr. Faruk Sönmezoğlu
Osmanlı Diplomasisi ve Dışişleri Örgütü / Doç. Dr. İlber Ortaylı
DİL VE DİL TARTIŞMALARI s.313-340
Jhnzimat'tan Sonra Türk Dili Sorunu / Ord. Prof. Enver Ziya Karal
Thnzimat'tan Cumhuriyet'e Dil Sadeleşmesi / Konur Ertop
DÜŞÜNCE AKIMLARI s.341-386
19. yy'da Düşünce Akımları ve Osmanlı Devleti / Prof. Dr. Ş. Mardin
Osmanlı Modernleşmesi ve Pozitivizm / Ekrem Işın
Osmanlı Materyalizmi / Ekrem Işın
Osmanlı Devleti'nde Korporatif Dünya Görüşü: Meslekçilik / Doç.
Dr. Zafer Toprak
Osmanlı Devleti'nde Uluslaşmanın Toplumsal Boyutu: Solidarizm
/ Doç. Dr. Zafer Toprak
Osmanlı Devleti'nde Meslek-i İçtima Akımı / Dr. M. Şükrü Hanioğlu
Bilim ve Osmanlı Düşüncesi / Dr. M. Ş. Hanioğlu
EDEBİYAT s.387-454
Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türk Edebiyatı / Cevdet Kudret
Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Roman / Prof. Dr. Berna Boran
Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Şiir / Şükran Kurdakul
Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Eleştirinin Gelişimi / Ekrem Işın
Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Halk Edebiyatı Etkileri / Y. Doç. Dr.
Nevzat Gözaydın
Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Çeviri / Nuri Akbayar
Tanzimat Romanında Yazar ve Metni / Doç. Dr. Jale Parla
Dadaloğlu ve İskân / Dr. Nedim Gürsel
Türkiye'de İlk Folklor Derleme Yönetmeliği / Y. Doç. Dr. N. Göz-
aydın
Çeviri ve Batılılaşma / Dündar Akünal
EĞİTİM s.455-516
Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Eğitim Sistemindeki Değişmeler / Prof.
Dr. İlhan Tekeli
Eğitim Tartışmaları / N. Sakaoğlu
Tanzimat'tan Sonra Özel ve Yabancı Okullar / Cemil Koçak
Amerikan Okulları / Dr. Uygur Kocabaşoğlu
19. yy'da Medreseler / Prof. Dr. Hüseyin Hatemî
Mühendislik Eğitimi / Doç. Dr. Emre Dölen
Darülfünun / Doç. Dr. E. Dölen
Makine Mühendisliği ve Bahriye Feriki Ahmed Besim Paşa / Doç.
Dr. E. Dölen
GENÇLİK s.517-536
Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Gençlik / Öğ. Alb. Dr. Yücel Aktar
II. Meşrutiyet Döneminde Paramiliter Gençlik Örgütleri / Doç. Dr.
Z. Toprak
GÜNLÜK HAYAT s.537-572
19. yy'da Modernleşme ve Gündelik Hayat / Ekrem Işın
Seyyahlar Gözüyle Levantenler / Dr. Nora Şani
İstanbul'da Kimlik Değişimi / A.H. Tanpınar
İstanbul'da Giyim Kuşam / Musahipzade Celâl
Esir Pazarı / Alphonse de Lamartine
HUKUK DÜZENİ s.573-616
Tanzimat'tan Önce Osmanlı Devleti'nde Hukuk / Prof. Dr. Coşkun
Üçok
İslâm Hukuku ve Mecelle / Ord. Prof. Dr. Sıddık Sami Onar
Tanzimat'tan Sonra Kanunlaştırma Hareketleri / Prof. Dr. Bülent
Tahiroğlu
Tanzimat'tan Sonra Resepsiyon / Prof. Dr. Ülkü Azrak
Tanzimat ve Meşrutiyet Dönernlerinde Sansür / Alpay Kabacalı
İKTİSADİ DÜŞÜNCE s.617-640
Tanzimat'tan Cumhuriyet'e İktisadi Düşüncenin Gelişmesi (1838­
1918) / Prof. Dr. Ş. Mardin
II. Meşrutiyet Döneminde İktisadi Düşünce / Doç. Dr. Z. Toprak
İKTİSADİ İLİŞKİLER s.641-716
Osmanlı Devleti ve Dünya Ekonomik Sistemi / Dr. Çağlar
Keyder
19. yy'da Osmanlı Dış Ticareti / Doç. Dr. Şevket Pamuk
Tanzimat'tan Sonra İktisadi Politika / Doç. Dr. Zafer Toprak
Osmanlı Dış Borçları / Dr. Seyfettin Gürsel
Düyun-ı Umumiye / Prof. Dr. Haydar Kazgan

İÇİNDEKİLER
Ticaret Antlaşmaları / Necdet Kurdakul
1838 Osmanh-Ingiliz Ticaret Antiaşması / Dr. Seyfettin Gürsel
İKTİSADİ YAPI s.717-790
Osmanlı Ekonomisinin Dünya Kapitalizmine Açılışı / Doç. Dr. Şevket
Pamuk
Osmanlı Devleti’nde Yabancı Sermaye / Prof. Dr. Jacques Thobie
Millî iktisat / Doç. Dr. Z. Toprak
Osmanlı Devleti’nde Ücretler (1839-1913) / Prof. Dr. Gündüz Ök-
çün, Prof. Dr. Korkut Boratav, Doç. Dr. Ş. Pamuk
Osmanlı Devleti’nde Para ve Bankacılık / Doç. Dr. Z. Toprak
Cumhuriyet’ten Önce Şirketler / Prof. Dr. H. Kazgan
Osmanlı Devleti’nde İç Gümrük Rejimi / Mehmet Genç
Osmanlı Bankası / Prof. Dr. Jacques Thobie
Osmanlı Devleti’nde Ticaret, Sanayi Odaları ve Borsalar / Adnan Giz
Galata Bankerieri / Prof. Dr. H. Kazgan
Ziraat Bankası / Dr. Arslan Yüzgün
iş ç i HAREKETLERİ s.791-830
Tanzimat’tan Sonra İşçi Örgütlenmesi ve Çalışma Koşulları (1839­
1919) / Doç. Dr. Mesut Gülmez
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İşçi Hareketi ve Grevler / Doç. Dr. Şeh-
mus Güzel
Anadolu-Bağdat Demiryolu Grevi / Doç. Dr. Ş. Güzel
JÖN TÜRKLER s.831-856
Jön Türkler / Doç. Dr. Sina Akşin
Jön Türk Basını / Dr. M. Şükrü Hanioğlu
Jön Türk Gazeteleri / Dündar Akünal
KADIN s.857-876
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Toplumsal Değişim ve Kadın / Doç. Dr.
Ş. Güzel
Feminizm Üzerine Görüşler
KENTLER VE KENTLEŞME s.877-912
Tanzimat'tan Cumhuriyet’e Kentsel Dönüşüm / Prof. Dr. Ilhan Tekeli
Osmanlı Devleti’nde Thşra Kentlerindeki Değişimler / Dr. Sevgi Ak-
türe
Istanbul Estetiği / Çelik Gülersoy
MADENLER s.913-922
19. yy’da Osmanlı Devleti’nde Madencilik / Prof. Dr. Donald Qua-
taert
Osmanlı Devleti’nde Madenierde Çalışma Koşulları / M. Bülent Var­
lık
MALİYE s.923-946
Tanzimat’a Doğru Osmanlı Maliyesi / Dr. Yavuz Cezar
Tanzimat’tan Sonra Osmanlı Vergi Sistemi / Prof. Dr. Stanford Shaw
II. Meşrutiyet Döneminde İç Borçlanma / Doç. Dr. Z. Toprak
MEŞRUTİYET s.947-976
Osmanlı Devleti’nde Meşrutiyet Kavramı / Prof. Dr. Yıldızhan Yayla
Osmanlı Devleti ve Meşrutiyet / Doç. Dr. Ilber Ortaylı
Meşrutiyet’te Heyet-i Ayan ve Heyet-i Mebusan / C. Koçak
Meşrutiyet’te Seçimler ve Seçim Mevzuatı / Doç. Dr. Z. Toprak
MEZHEPLER VE TARiKATLAR s.977-994
Tanzimat'tan Cumhuriyet’e Thsavvuf ve Tarikatlar / Dr. Mustafa Kara
Vehhâbilik
“MİLLETLER” VE AZlNLIKLAR s.995-1024
Osmanlı Imparatorluğu’nda Millet / Doç. Dr. İ. Ortaylı
Osmanlı Imparatorluğu’nda Azınlıklar Sorunu / Prof. Dr. Stanford
Shaw
Osmanlılarda “Millet Sistemi" ve Tânzimat / Doç. Dr. Cevdet Küçük
Osmanlı Imparatorluğu’nda Gayrimüslim Azınlıklar / Taha Toros
MİLLİYETÇİLİK AKIMLARI s.1025-1036
Balkanlar’da Milliyetçilik / Doç. Dr. 1. Ortaylı
Osmanlı Imparatorluğu’nda Arap Milliyetçiliği / Doç. Dr. İ. Ortaylı
1707
MİMARLIK s.1037-1090
Batılılaşma Döneminde Osmanlı Mimarlığı / Doç. Dr. Afife Batur
Osmanlı Mimarlığının Son Yılları / Dr. Yıldırım Yavuz, Dr. Süha
Özkan
Yıldız Sarayı / Doç. Dr. A. Batur
Dolmabahçe Sarayı / Doç. Dr. A. Batur, S. Batur
Balyan Ailesi / Selçuk Batur
Istanbul Art Nouveau’su / Doç. Dr. A. Batur
MİZAH s.1091-1108
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Mizah / M. Bülent Varlık
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk Karikatürü / Thrgut Çeviker
MÜTAREKE VE MİLLİ MÜCADELE s.1109-1210
Mondros Mütarekesi ve Sonrası / Bülent Demirbaş
Milli Mücadele'de Siyasal Kuruluşlar / Alev Er
Milli Mücadele'de Kongreler / Doç. Dr. Bülent Thnör
TBMM Nasıl Kuruldu? / Dr. Mustafa Kemal Palaoğlu
I. TBMM’de Muhalefet / Dr. Kurtuluş Kayalı
Milli Mücadele’de Ordu, Savaşlar ve Cepheler / Prof. Dr. Toktamış
Ateş
Milli Mücadele ve İstanbul Hükümetleri / Doç. Dr. S. Akşin
Milli Mücadele ve Dış Dünya / Dr. F. Sönmezoğlu
Milli Mücadele’de Hukuk Düzeni / Em. Amiral Fahri Çoker
Milli Mücadele’nin Mali Kaynaklan / Prof. Dr. T. Ateş
Mütareke ve Milli Mücadele Basım / M. Bülent Varlık
Milli Mücadele’de Gizli Örgütler / Alev Er
Şûra Hükümetleri / A. Er
MÜZİK s.1211-1236
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Musıki ve Batılılaşma / Bülent Aksoy
Ziya Gökalp ve Türk Musıkisi / Doç. Dr. Cem Behar
NÜFUS s.1237-1248
Tanzimat’tan Sonra Osmanlı Devleti Nüfusu / Nuri Akbayar
Osmanlı Salnameleri / N. Akbayar
ORDU VE GÜVENLİK s.1249-1276
Osmanlı Devleti’nde Yenileşme Hareketleri ve Ordu / Dr. Kurtuluş
Kayalı
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Ordu / Em. Tümg. Cemal Özkan
Tanzimat’tan Sonra Osmanlı Kolluk Kuvvetleri / Doç. Dr. Z. Toprak
Tanzimat ve Ordudaki Yenilikler / Em. Amiral Fahri Çoker
Osmanlı’nın Son Döneminde Hırsızlar, Dolandırıcılar, Yankesiciler
/ Doç. Dr. Z. Toprak
Türklerin Şarlok Holmes’i Aman Vermez Avni / Doç. Dr. Z. Toprak
PADİŞAHLAR VE SADRAZAMLAR s.1277-1306
Padişahlık ve Sadrazamlık Kurumu / Necdet Sakaoğlu
II. Mahmud, Abdülmecid, Abdülaziz, V.Murad / Cemil Koçak
Il. Abdülhamid / Doç. Dr. Engin Akarlı
Thnuslu Hayreddin / Cemil Meriç
Midhat Paşa / Prof. Dr. Ezel Kural Shaw
Said Halim Paşa / Dr. K. Kayalı
RESİM s.1307-1318
- Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk Resmi / Kemal Iskender
SAĞLIK s.1319-1338
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Uygulamaları / Dr. Nu-
ran Yıldırım '
SANAYİ s.1339-1362
Osmanlı Devleti ve Sanayileşme Sorunu / Doç. Dr. Zafer Toprak
Tanzimat’ta Osmanlı Sanayii / Doç. Dr. Zafer Toprak
IL Meşrutiyet ve Osmanlı Sanayii / Doç. Dr. Z. Thprak
Islah-ı Sanayi Komisyonu / Adnan Giz
SAVAŞLAR VE ANTLAŞMALAR s.1363-1380
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Savaşlar ve Antlaşmalar / Em. Tümg.
Cemal Özkan
SİYASAL AKIMLAR s.1381-1420
Batıcılık / Doç. Dr. M. Şükrü Hanioğlu
Pus
İÇİNDEKİLER
İslamcılık / Prof. Dr. Ş. Mardin
Osmaniıcılık / M. Ş. Hamoğlu
Tanzimat'tan Cumhuriyeı’e İslamcılık Emışmak'-; İsmail K:ıı ı
. ü. kçuüık / Doç. Dr. M. Hanıog.iu
SI YASA1. t*ARTI I. ER s.142/1452
rnınat vc l'erakkı i Doç. Dr. Sına Akşın
hu.ııyet ve Hilaı' / Dr. Kurtuluş Kayalı
Osman!] Dev.etiTıde Sol Akımlar ve Partiler 1 Dcıe. Dr. Mete Tuncay
Csm.mli Sokuluşu ve iştirakçi Hi Imı ; Doç. 1.):. Me;e Tuncay
SİYASAL. VE TOPLUMSAL OLAYLAR s.M'3 /.;7;:
s vjsal ve Toplumsal Olaylar Krono'ojısı
SPOR sT;.7Vl5te
Tın/ımaTıan Cunıhuriyet'e Spor: Güreş, Futbol, Basketbol, Voley-
:ı.ıl. A,leıızm, Okçuluk, Jimnastik, Halter, Bisiklet, Boks, Bıni-
.:ıi.k. -'lı Yarısıan, Dağcılık, Eskrim, Hokey, Krıkel, Kayak. Yel­
ken. Yunıe. Kürek. Tenis 1 Cem Atabevoğlu
l. ".i:: Gı.reşçıkr Cem Aıabeyoğlu
M.SLEME \ E El. SANALLARI s/519-1534
Tanzimat'tan ClrrıhonyıTc Ha; Sanan / Prof. Dr. Ali Alpaslan
1'. yv’da r,jicaı.,ı Nakış-Dııvar Resmi / Prof. Dr. Günsel Renda
TANZİMAT <.1.535-1554
Tanzimat’ı.! tJyg ıîar;ması ve Sosval Tepkiler / Prof. Dr. Halil İnalcık
Tanzimat Doc D:. 1. Onaylı
Tanzimat'a Dan / Prof. M. Iz/eı
V.ws;..ta Re-..d 'b - h Tanzını.,1 i Prof. Dr. Cavıd Baysun
TARIM, KIRSAL YAPI VE ORMANCILIK s.1555-1582
Osmanl ı imparatorluğu'nda Tarımsal Gelişme / Prof. Dr. Donald
Quataert
Tanzimat'tan Cumhuriyet’e Ormancılık ve Gelişimi / Yücel Çağlar
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Orman Yıkımı ve Çevre Tahribi / Tev-
fik Pehlıvarıoğlu
TARİHÇİLİK VE TARİH ANLAYIŞI s.l583-1594
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Tarihçilik / Doç. Dr. Zeki Arıkan
TARİHİ ESERLER VE MÜZECİLİK s.1595-1606
Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu / Prof. Dr. Semavi Eyice
Askerî Müze / Tahir Nejat Eralp
Tanzimat’ta Vilayetlerde Eski Eser Taraması / Doç. Dr. i. Ortaylı
TiYATRO s/607-1628
Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu / Prof. Dr. Metin And
Tanzimat ve Meşrutiyet’te Tiyatro Yazarlığı / Prof. Dr. M. And
ULAŞTlRMA VE HABERLEŞME s.1629-1656
19. yy’da Osmanlı İmparatorluğu’nda Demiryollan / Prof. Cr. D.
Quataert
Tanzimat Döneminde Osmanlı Posta Örgütü / Dr. Nesimi Yazıcı
Yabancı Posta Örgütleri / M. Bülent Varlık
VAKlFLAR s.1657-1678
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Vakıflar / Prof. Dr. Hüseyin Hatemî
YAYINCILIK s.1679-1686
Osmanlı Yayıncılığı / Nuri Akbayar
y e n İ o s m a n l il a r s.1687-1703
Yeni Osmanlılar ve Siyasi Fikirleri / Prof. Dr. Şerif Mardin
Bir Aydın Grubu: Yeni Osmanlılar / Doç. Dr. İlber Ortaylı
1710

Dizin

AhmedFethi Paşa 354, 621, 624, 626, 762, Alaşehir Kongresi 1138, 1139, 1140 Amasya 100
A 1596
Ahmet Hikmet (MUftüoğiu) 116, 125, 1136
Albayrak 1208
Albert Fua847
AmasyaTamimi 1146
Amel-i Menazır 1316
A. Mldhat(Metya) 374 Ahmed İhsan(Tokgöz) 91, 116, 120, 399, Aleko Mulos 1507 Ameli Ziraat Mektebi 469
A. Nadir 401 424, 1685, 1688 AleksanSarafyan 85, Arnel-i Nazari Talim-i Lisan-ı Osmani 465
Abdi Efendi (Basmacı) 1217 AhmedKadri (Hacı) 1667 Aleksandrİpsilanti 460, 1029 Ameliyat Tatbikat Mektebi 468
Abdulgani Nablusi 984 Ahmed LUtfi Efendi 449 Aleksandr Karatodori Efendi 117 Amele-i Osmani Cemiyeti 810, 821
AbdulhalimÇelebi 989 AhmedMidhat 51, 73, 74, 82, 84, 85, 87, AleksandrZoeros Paşa 171 Arndeperver Cemiyeti 794, 809
AbdUlkadirGeylani 980 88, 114, 317, 322, 326, 329, 330, 336, Alem-i Musiki 1207 Amelya 1223
AbdullahBuhari 1309 338, 339, 357, 359, 365, 391, 392, 393, Alem-i Sanayi veTicaret 125 Amelya(Büyük) 1223
AbdullahCevdet 59, 91, 124, 125, 128, 395, 397, 398, 399, 409, 410, 412, 418.’ Alemdar 1202 American Boardof Commissıon495, 497,
131, 138, 255, 367, 368, 427, 439, 845, 419, 424, 434, 436, 437, 444, 611, 627, Alexandre Blacque 103 498
846, 848, 850, 987, 1384, 1385, 1386, 628, 629, 635, 1684, 1686 AlexandreDumas 393 Amerikan KızKoleji 860
1387, 1593, 1595, 1686 AhmedMuhiddin 130, 743 Alexandre Dumas Pere 391 AnaTUrkYurdu 1208
AMullahHasipEfendi 1686 AhmedMuhtar 119 Alexandre Vallaury1080, 1081 Anadolu 109,110, lll, 850, 851, 1206,
AbdullahZUhdU91, 1523 AhmedMuhtar Bey 1187 Ali (Yusufoğlu) 1496 1207, 1209
AbdullatifKudsi 980 Ahmed Muhtar Paşa 122, 1604, 1605bkz. Ali (Çetinkaya) 1169, 1170 AnadoluAjansı 1205'
AbdurrahmanNesibEfendi 991 Gazi Ahmed Ali İhsan Paşa 1118 AnadoluDuygusu 1208
AbdurrahmanRobenson531 AhmedNaim(Babanzade) 1411, 1413, Ali İlmî 1207 AnadoluTerbiye Mecmuası 1208
AbdurrahmanSami Paşa48, 622, 624 1415, 1420 Ali İrfan(Eğribozî) 107 AnadoluTıpMecmuası 1208
AbdurrahmanSUreyya317 AhmedNecib 1613 Ali Bey391, 392, 395, 1099 AnadoluveRumeli Müdafaa-i Hukuk
AbdurrahmanŞeref Bey 1588 AhmedRasim91, 115, 116, 123, 327, 402, Ali Canib(Yöntem) 116, 120, 124, 131, Cemiyeti 1134, 1135. 1148
AbdUlBey481 403, 406, 444, 468, 794, 1099, 1677 327, 339, 404, 415, 427, 428, 438, 1203 Anadolu'da Kalem1098, 1208
AbdUlaziz 1290 AhmedRefik(Altınay) 125, 1593 Ali CevadBey(Kolağası) 192 Anadolu'daOrtodokslukSadası 1207, 1208
AbdUlbaki Efendi 993 AhmedResmi Efendi 137 Ali Efendi 86 Anadolu'da Peyam-ı Sabah 1100, 1208
AbdUlbaki Nasır Dede 1228, 1230 AhmedRıfat 985 Ali Ekrem(Bolayır) 125, 401, 424, 426, Anadolu'da Yenigün 1202, 1206, 1207,
AbdUlfettahEfendi 1524 Ahmed Rıza 54, 84, 255, 294, 321, 322, 1624, 1625 1208
AbdUlgani Ahmet 1208 347, 351, 354, 356, 357, 358, 359, 382, Ali Emiri Efendi 558, 562 Anadolu-Bajdat Demiryolları 828
AbdUlhak Hamid(Tarhan) 115, 124, 125, 383, 384, 833, 834, 836, 837, 845, 846, Ali Faik(ÜstUnidman) 1475, 1506, 1507 AnaınınKitabı 407
359, 365, 390, 391, 392, 394, 396, 423, 847, 848, 1427 Ali Ferruh 1624 Anatoli 104
424, 434, 436, 444, 1623 AhmedRobenson 531, 1499, 1500 Ali Fethi (Okyar) 1121, 1122 AnatoliaCollege498
AbdUlhakMolla 112, 155, 168, 170 AhmedSaib848 Ali Fethi (TürkUstün) 174 Anatolikos Minitör 104
AbdUlhakŞinasi (Hisar) 406 AhmedSaidBey 1330 Ali Fuat (Başgil) 122 AnavatanMecmuası 1208
AbdDlhalimMemduh 1624 Ahmed^Sarnim92, 116, 132, 428, 520 Ali Fuat (Cebesoy) 1146, 1165, 1166, 1172 AnceloBohor dr. 1324
AbdDlhalimÇelebi 994 Ahmed Sunusi 994 Ali Haydar 386 Ankara 100
AbdUlhamidI 1^tt, 1668 AhmedTevfikPaşa296. Ali Haydar Bey 1624 AnmekyanEfendi 847
AbdUlhamid(Gazete) 851 AhmedUrabi 305 Ali Haydar Midhat 835, 848 AntepHaberleri 1209
AbdUlhamit ll 82, 83, 84, 253, 254, 304, AhmedUsta(Trarnpetçi) 1216 Ali HUseyinKadri Bey 1121 Antoine 406
305, 306, 307, 1292, 1294, 1299 AhmedVefikPaşa 51, 52, 114, 117, 338, Ali Kararname 81. 82, 87, 1095 Aristidi 847
AbdUlharnidZohravi 1438 394, 395, 396, 421, 443, 444, 622, 1580 Ali Kemal 91, 115, 125, 526, 1125, 1202, Aristidi Paşa 1560
AbdUlkadir (Noyan), Dr. 1327 Ahmed Yesevi 979 1203, 1208, 1439, 1590 Arabi Paşa 1036
AbdülkadirTöre 1232 AhmedZiyaAkbulut 1316 Ali Kuşçu 165 ArabaSevdası 391, 397, 398, 414, 418,419
AbdülkerimNadir Paşa 1367 AhmedŞerafeddinBey 1494 Ali Macit (Arda) 193 Arapİzzet Paşa 1033
AbdUllatif Suphi Paşa48 AhmedŞuayb 119, 130, 359, 360, 36, 367, Ali Mümtaz(Arolat) 430 Arapgirli Cevdet Paşa 1l10
Abidin(Da'ver) 1491 401, 402, 437, 438 Ali Münif (Yeğena) 1127 Arazi Kanunnamesi 593
AcaibU'l-Mahlukat 191 Ahmed-i Karahisari 1520 Ali Nizami Bey'inAlafrangalığı 406 Arhangelos Gavriel 828
Açıkbaş 395, 396 ' Ahmed ZiyaAkbulut 1311, 1316 Ali Naci (Karacan) 89, 91 Arif Bey(Çarşambalı, Hacı) 1527
Açıksöz 1207, 1208 AhmedŞükrüBey 1565 Ali Nazmi Bey 108 Arif Hikmet Bey 1670
AdileSultan989 Ahmet Fetgeri 1517 Ali Paşa(Ferik) 1693 Arif Hikmet (Koyunoğlu) 1516
Adalet 1207 Ahmet Halit (Yaşaoğlu) 123, 1023 Ali Paşa 140, 144, 312, 344, 345, 346, 953, Arif Hikmet Hersekli 354bkz. Hersekli
Adalı Halil 1483, 1487, 1488 Ahmet Harnit 317 1554 Arif Oruç 1208, 1209
Adana'ya Doğru 1207 Ahmet Harndi (Başar) 130 Ali Rifat Bey(Çağatay) 1235 Arkadaş 123, 1209
Adapazarı (Gazete) 1210 Ahmet Harndi (Tanpınar) 1203 Ali Rıza(Sözeralp) 1503 Armağan 1209
Adapazarı İslâmBankası 770 Ahmet Haşim124, 403, 404, 407, 427, 428, Ali RızaBey 185 ArnavudoğluAli 1482
Adla-i Müsellesat 161 1203 Ali RızaBey (Kaptanzade) 1222 Arnavut BaşkımKulübü202, 208
Adnan(Adıvar) 1136, 1205 Ahmet Kutsi (Tecer) 1203 Ali RızaPaşa 1179, 1180, 1604 Arnavutluk851
Aehrenthal 285, 286, 288 Ahmet Nebil 128 Ali Şir Nevai 432 ArnavutoğluAli 1483
Afyon'daNur 1209 AhmedNecib 168, 169, 178, 183 Ali SaibBey 191 Arndt 185
Agillı Efendi 47, 63, 77, 82, 356, 392, 422, Ahmet Remzi (Yüregir) 1207 Ali SaibPaşa794 Arsoy, Yesari Asım1223
1638 Ahmet Reşit (Rey) 424bkz. Rey, Ahmet Ali Sami (Yen) 1491 ArtinBezciyan Artin) 761
AgâhMazlum992 Reşit Ali Seyfi (Tülümen) 1124 Arziyat DarU'l-Mesaisi 190
Aganta BurmaBurinata406 Ahmet ZiyaŞam1312 Ali Suat 317 ArşakHaçaduryan 1234
AgoPaşa'nınHatıratı 407 Ahrar 1209 Ali Suavi 50, 63,65, 80, 81, 82, 85, 86, Aşir Efendizade TaceddinMolla 15O5
AğaoğluAhmed 120, 126, 131, 484, 1200, AhrarFırkası 1424, 1438 137, 315, 316, 318, 324, 330, 335, 336, Asaf Nef'i 127
1205, 1397, 1410, 1414 Ahter 85, 98 338, 345, 346, 392, 393, 421, 480 Asakir-i Mansure-i Muhammediye 1253,
Ahali 851, 1209 Alıundzade 138 Ali TevfikBey 191 1260, 1261, 1263
Ahali Fırkası 1437, 1451 Ahz-i Sar396 Ali Ufki 1228 Asakir-i Zaptiye 1270
Ahbar-ı Vakaiyye 71 Ahzıasker Kanunnamesi 1264 Ali Ulvi (Elöve) 120, 131, 534, 536 Asar 115
Abd-ı Osmani Cemiyeti 838 Aile 858, 863 Ali Vehbi (TUrküstün) 1513 Âsar-ı Atika Nizamnamesi 1603
Ahenk 106, 107, 108, lll, 428, 1206, 1207 Aistakes AzaryanEfendi 752 Ali Vehbi Bey 173 Âsar-ı Bakiye 164
AhırköylüAhmedBey 1124 Ajans Haberleri 1209 Ali Şefkati 832, 846 Ashab-ı Kehfİmiz405
Ahmed İhsan(Tokgöz) 447 AkaGündUz 1098, 1200, 1208 Ali Şükrü Bey 1161, 1162, 1164, 1165, 1166 Asım427
Ahmedİzzet Paşa 1183 Akbaba 851, 1098, 1106, 1108 Ali Kemal 527 AsımPaşa703
AhmedAğa(Çilingirzade) 1217 Akdeniz 1207 Aliço 1483 AsımTevfik (Sonumut) 1491
Ahmed 1312 Akif Bey443 Alleon761 Asır 107, 428, 609
AhmedSesimPaşa514 Akif Paşa75, 217, 316, 334, 441, 443 AlpDağlarından407 Asır Kütüphanesi 1692, 1693, 1694
AhmedBey(ÇUrüksulu) 837 Akil Muhtar (Koyuncu) 120 AlpTekin741 Askeri Rasadat-ı Havaiye İdaresi 168
AhmedCelilleddinPaşa837 Akil Muhtar (Özden) 1327 Alsancak 109 Asri Kadınlar Cemiyeti 872
AhmedCevat Cemre 1632 Akın407 AltayKulübü 1494 Asriler406
AhmedCevdet (Oran) 89, 1202, 1685, 1689 Aks-i Seda427 Altın Işık Asya 1208
AhmedCemi! 109 Aksiseda 1209 Altıncı Daire-i Belediye 242, 884, 894 Aşair ve MuhacirinMüdüriyeti 1242
AhmedEfendi 1043 Aksekili Ahmet Harndi 126 Alyans İsrailit <464, 494 Aşar ve AğnamEmaneti 938
AhmedEfendi (Mutafzade) 1229 Akşam1200, 1201, 1202 Amicis de Edmondo 568 AşıkMusa424
AhmedEfendi (Yenişehirlizade) 481 AkvemU'l-Mesalik 1299 ArniraBerciyan463 Aşk-ı Memnu402, 415, 424
AhmedEmin(Yalman) 91, 303, 633, 1125, Akyiğitzade Musa628, 629, 635, 636 Arnira Garabet Balyan 1^W Aşiret Mekteb-i HUmayunu 1035. 1036
1200, 1202 Alafranga 1098, 1103 Arnira Krikor Balyan 1^W Aşiyan 124, 125
"JımedFaris Şidyak96 AlafrangaEşek 1098 ArniraMiricanyan462 Ati/lleri 1107
\hmedFehim1611, 1614, 1617, 1618, 1620 Alay 1098, 1106, 1203 Amal-i Milliye 1209 Atala 393, 394, 409
‘hmedFerid(Tek) 122, 1136, 1390, 1392 Alay Beyi 222 Amalthia96, 104, llO AtaullahDedeEfendi 1232
 1711
DİZİN

AtaullahEfendi 322, 502 Bekir Sami(Kunduk) 1131, 1135, 1147, Tahir(Bursalı) 317, 322, 333, 334, 335, 346,392, 398,
Ateş veGüneş407 1149, 1175, 1188 Butrusel-Bustani 1034 502, 582, 583, 626, 1584, 1585, 1588,
Ateş-Pare 394 Bektaşilik200 BüyükKurtçaMehmedPehlivan1483 1589, 1670
AteştenGömlek405, 406i, 412 BelediyeKanunu244 BüyükMeclis 214 Cevherü’l-Feridfi Tıbbü’l-Cedid 180
Avantiya 1223 Belediye Meclisleri 224 BüyükMecmua 1203 CezaKanunname-i Hümayunu
Avarifu’l-Maarif 988 Belediye Memurları Mektebi 473 CezaKanunu407, 592
AvarızSandıkları 552 Belediye Nizamnamesi 970 CezaKanunu(Kanun-ı Cedid) 593
Avedaper97, 98 BelediyeYasası 230 Cezair-i Bahr-i Sefid100
Avni 421 BenDeli Miyim? 402 c Cezayirli SeyyidHasanEfendi 51l
Avni (Doğan) 1207 Bergson439 Cezmi 398
Avni (Başman) 386 Berk 115 Cadaloz 1103, 1104 Chateaubriand393, ^409 1693
AvrupaAhvalineDair Risale 352, 391 BerlinAntiaşması 286 Cadı 1098, 1104, 1203 Churchill, William75, 81, 624
AvrupaRisalesi 352, 391 BerlinKonferansı 681 CaferTayyar(Eğilmez) 1171 Cidde Olayı 1455
AvrupaveOsmanlı Cog:rafya-i iktisadisi BerlinKongresi 281, 283, 285, 287, 306, Calthorpe 1115, 1116, 1117, 1118 Cihan114
193 699 Cami (Baykut) 1130, 1131 Cihan-ı İslâm122
Avusturya-MacaristanTicaret Odası 751 Bernard, C.A. dr. 168, 169, 175, 177, 183 CanPazarı 414 Cihannüma ı91
Avusturya-Osmanlı Bankası 725 Bernardinde Saint Pierre393 Canavar407, 446i Cinayet Mahkemeleri 596
AyPeşinde407 BertramEfendi 704 Canning, Stratford144-bk. Lord Coğrafya-i iktisadi 192
Ayine 858 BesimÖmer 115, 116, 1327, 1334 Cassel, Emest 732 Coğrafya-i Hikemi 191
Ayine-i Vatan82 Besa396 'CavidBey91, 119, 124, 128, 130, 295, 301, Coğrafya-i Mufassal-ı Memalik-i Devlet-i
Ayan247 BesaryaEfendi 874 360, 361, 615, 635, 636, 637, 687, 736, Osmaniye 191
Ayastefanos Antlaşması 282, 284 Beyanü’l-Hak91, 122, 127, 1405, 1416, 752, 767. 794, 860, 1348 Coğrafya-i Umrani 191
Ayaşlı ileKiracıları 406 1418 Cebel-i Lübnan222 Comte, Auguste356, 358, 359, 601
Aydede 1098, 1106, 1107, 1108 Beykoz İttihat veTeavünCemiyeti 1492 Cebr-i Ala 164 ComtedeBonneval 511
Aydın 100 Beynelmilel Denizİşçileri İttihak826 Cebr-i Hati 164 Comeille391, 396
Aydınili (Gazete) 107 Beynelmilel Bina ikileri ittihadı 826 Cehd125 Coumbary 167
Aydınlık 1204, 1449 Beynelmilel Marangozİşçileri 826 Celal Esad(Arseven) 122, 1234, 1235 Courrierd’Orient 78, 80
AyetullahBey48 Beynelmilel Marangozİşçileri ittihadı 826 Celal Muhtar(Özden) 1125, 1335 Couturier ı04
AyınTarihi 1206 Beyrut 100 Celal Nuri (ileri) 125, 138, 303, 987, 1107, Ceride-i tlmiye 129
Ayna 1098, 1203 Bezmi Nusret(Kaygusuz) 124 1125, 1200, 1201, 1206, 1384, 1386, 1387 Credit General Ottoman696
AynarozKadısı 407 Beşiktaş Basiret Osmanlı JimnastikKulübü Celal Sahir(Erozan) 120, 123, 124, 131, Credit Lyonnes Compoir d’Escamte699
AyvalıkAkademisi 461 1476, 1506 401, 415, 424, 426, 4*8. 109, 1627 Crusoe, Robinson
AyyarHamza3%, 1099 Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi 48, 155, 200 Celal Tahsin1614 Cuma 1207
Azim1209 Beşiktaş Osmanlı JimnastikKulübü 1493 Celali 424" Cumartesi 1207
Aziz İstanbul 407 BeşirFuad115, 253, 356, 360, 365, 366, CelaleddinArif 1163 Curcuna851, 1097
Aziz Efendi 1524 367, 391, 399, 420, 434, 435, 436, 437 CelaleddinEfendi 989 Cüheyne851
Azizel-Mısri 1036 Beşer365, 366 CelaleddinHarzemşah396 Cüret 851
Azkaniver Hayuhyaç İngerruty493 Beşeriyet 821, 844 CelalzadeHızırBey264 Cüzdan 114
AzmzadeSadık 192 CemaatMahkemeleri 595
Aznavour Georges Vincent 178 Bidari Kidelyats 97 Cemal (Erçman) 1508
Bilgi Derneği 207 Cemal Bey 1125
B
Bilgi Mecmuası 128
ı838Ticaret Antlaşması 665
1871 Vilayet Nizamnamesi 223
Cemal Paşa298, 535, 1376
Cemal Sahir 1234
CemaleddinAfgani 307, 323, 1401, 1403,
ç
Çağlayanlar402
1909(1325) Deliklikleri 37 1405, 1411, 1412 Çalıkuşu404, 406
Bab-ı Fetva268 1^ft Kanun-ı Esasi Değişikliği 24 CemaleddinEfendi 269, 526 Çamhca’daki Eniştemiz406i
Bab-ı Meşihat 268 1921 Anayasası 44 CelaleddinHarzemşah443 Çankaya407
BabaTahir 1691 1924Anayasası 42 CemaranOkulu463 Çarigradski Vestnik79, 98
Babalık 1098, 1206, 1208 Binbaşı Rifat Beyin Sergüzeşti 397 Cem122, 123, 1097, 1103, 1105, 1106 Çarikof286, 294
Babanzade İsmail Hakkı 91 Binnaz407, ^446 Cemil (Topuzlu) 889, 890, 1326, 1497 Çaylak 109, 1101
BabanzadeAhmedNaim122, 126, 1402 BirİçimSu407 Cemil Bey(Tanburi) 1228, 1231, 1232 ÇaylakTevfik(TevfikBey) 1100bk.
Babıâli Baskını 1431, 1470 Bir Avuç Saçma407 Cemi! Cahit (Toydemir) 1149 MehmedTevfik
Babıâli Nümayişi 528 BirDolaptırDönüyor446» Cemil Cem123, 1097, 1103, 1106 Çengi 395, 396
Baae:n-Powell 531 BirKavuk Devrildi 407 Cemil Süleyman(Aiyanakoğlu) 403, 415, ÇerkezEthem1l6l, 1162, 1170, 1172
Bafralı YankoEfendi 90 BirOsmanlı ZabitininSalıra-i Kebirde 428 Çerkes HasanOlayı l458
BahaEsat (Tekand) 1494 Seyahati 192 Cemiyet-i tlmiye-i İslâmiye 127, 208 Çerkes Özdenleri 396
BahaTevfik 124, 125, 128, 366, 368, 369, BirSefileninHasbıhali 391 Cemiyet-i tlmiye-i Osmaniye48, 66, 117, Çıngıraklı Tatar 114, 1094, 1101
370, 874, 1098, 1450, 1451 BirSerencam406i 158, 188, 448, 482, 1456 ÇırağanVak’ası 1255, 1462
BahaeddinŞakirdr. 350, 351, 1127, 1434 BirTereddüdünRomanı 405, 406i Cemiyet-i inkılabiye842 ÇiftçilerDerneği 207
Bahar-ı Daniş 433 BirYazınTarihi 402 Cemiyet-i Belediye 243 Çingeneler406
Bahriye Necib(Okaner) 1492 Bir Ölünün Defteri 415 Cemiyet-i Kitabet l14 Çoban446,
Bahriyeli İsmail Hakkı 1316 BirÖmürBöyleGeçti ^404446, Cemiyet-i Milliye-i Naciye202 ÇobanYıldızı
Bakteriyolojihane-i Şahane 171 Birinci Grup l163, l167 Cemiyet-i Matbuat-ı Osmaniye 207 ÇobanÇeşmesi ^404^446
BalıkesirHareket-i Milliyesi 1139 Birinci JönTürkKongresi 834 Cemiyet-i Müderrisin208 Çocuk 1207
Balkan(Gazete) 850, 851 Birinci TrabzonKongresi 1142 Cemiyet-i Müteşebbise207 ÇocukBahçesi 123, 124, 428
BalkanSavaşı I. 288 Birlik1209 Cemiyet-i Osmaniye 113 ÇocukDostu 124
Baltazzi 761 Bismarck 281, 282, 284 Cemiyet-i Siyasiye-i Osmaniye207 ÇocukDuygusu 124
Banazadeİsmail Hakkı 615 Bitmemiş Şiirler Cemiyet-i Sufiye 208, 991, 992 ÇocukDünyası 124
Barisien195 BizimAkdeniz 407 Cemiyet-i Sufıye-i ittihadiye991. 992 ÇocukPostası 1203
Bargigli 104 Bizantis 96 Cemiyet-i Tedrisiye-i islâıniye 163, 201, ÇocukYurdu 123
BaronHirsch727, 1630 Bize Göre407 468, 469 ÇocuklaraMahsus Gazete 123
BarutçuzadeAhmet Bey l130 Bıçakcızade Hakkı 105, 106, 107 Cemiyet-i Tedrisiye-i Hayriye 201 ÇocuklaraRehber428
Basiret 51, 82, 86, 88, 609 BoğazlarSözleşmesi 278 Cemiyet-i Tıbbiye-i Osmaniye 170, 201 ÇokBilenÇokYanılır396
Basiretçi Ati 51 Bolu 100 CemiyetlerKanunu202, 205, 206, 207 ÇolakSelahattin1162
Basiretü’ş—Şark851 Bosna 100, 102 ' Cemiyetü’l-Kahtaniyeel-Ahd208 Çorum100,
BasmahaneNizamnarnesi 608, 613 BostanizadeMustafaBey 182 Cenin91, 92 Çorum(Gazete) 1209
Basra 100, 102 Botev, Hristo 1028 CenabŞehabeddin123, 124, 125, 338, 401, Çulluk406
Bataryaile Ateş427 Bouillon, Franklin1175 402, 424, 425, 426, 436, 437, 439, 1625
Battalname 550, 562 Bousquet 104 Central TurkeyCollege498
Baykuş 407, ^446 Bozkurt 1208 Ceride-i ilmiye 122, 127, 1203
Beberuhi (Beberouhi) 851, 1097, 1102
Bedi Nuri 119, 127, 361
BoşboğazBirAdem1101
BoşoEfendi 520
Ceride-i Askeriye88
Ceride-i Havad.is 71, 72, 75, 77, 78, 81, 88, D
Bedir 88 Britannicus 396 157, 158, 166, 317, 334, 624, 1698 DağaÇıkanKurt 405
BedirhanBey218 Brest-LitowskAntlaşması 310 Ceride-i Nüfus Nezareti 1240 Dağarcık 114
Bedri (Yıldırım) 1502 BuAdam1099 Ceride-i Resmiye 1206 Dadaloğlu424, 442, 443
BedriyeOsman Hanım86ı Bucak1208 Ceride-i Sufiye 122, 991, 1203 DadyanArtin469
Bedreka-i Selamet 851 BulakMatbaası 1683 Ceride-i Şarkiyye97 Dagavaryan 1438
BedrosAtaınyan 1614 Bulgar Meşrutiyet Klüpleri 208 Ceride-i Tıbbiye-i Askeriye 171 Dahiliye Nezareti 212
Behçet Efendi 182 Bulgarski Orel 1029 Cerrahhane-i Amire 155 Dalkavuk 1105
Bekir (Bircan) 1491 Burhan161 Cerrahhane-i Mamure46 Damat Ferit Paşa 1176, 1177, 1180, 1438,
Bekir (Bombacı) 1496 Burhan(Felek) 1498 CevadAbbas(Gürer) 1149 1439, 1440
BekirSıtkı Efendi 117 Burhaneddin(Kahyaoğlu) 1496 Cevat (Dursunoğlu) 1135 DamatMahmudPaşa692
BekirFahri 405 Burhaneddin(Noyan)dr. 1327 Cevat (Çobanlı) 1169 DamgaMüdüriyeti 94J
Bekir Paşa 182, 512, 885 BurhaneddinBey (Tepoi) 1614, 1618, 1620 Cevat Şakir(Kabaağaçlı) 1107 Daniş (Karabelen) 1503
Bekir(Pekten) 1527 Bursalı Ali Efendi ISO Cevdet (Kalpakçıoğlu) 1491 Danişmendname 550, 562
Bekir Sami (Günsav) 1169, 1170 Bursalı Tahir 122, 126, 1396bk. Mehmed Cevdet Paşa 59, 65, 137, 140, 156, 316, Daoul 851
1712
DİZİN

Dar-ı Şura-yı Askeri 1261, 1262 Doğu 1207, 1209 EkremBey470 Evrak-ı Perişan610, 1587, 1688
Dar-ı Şura-yı Bâbıa.J.i 246 Doğu Rumeli Vilayeti 225 ei-Eyyam852 Eyalet 213
Darbhane 931 Dobruca 852 el-Ferik852 Eyalet Meclisi 215, 216
Darbhane-i Amire 928 Doksanbeşe Dogru425 el-IslâmCemiyeti 208 Eylül 402. 415, 424
Darü'l-Elhan474 DokuzuncuHariciye Koğuşu406 el-Cevaib 81, 96 Eyvah396
Darü’l-Ameliyat 472 Dolab852, 1097, 1102 el-Kâtip852 Ezan 852
Darü'l-Hikmeti’l-Islâmiye 270, 475, 509 Donanma 124 el-Malum1103
Darü’l-Hilafeti’l-AliyyeMedresesi 506, 507, DonanmaCemiyeti 208 el-Medhal fi’c-Coğrafya 191
508 Donanma Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi el-Menar 1034
Darü'l-Maarif 248, 467 1617, 1618 el-Müntediü’l-Edebi 208 F
Darü’l-Ulumü’l Hikemiyye-i Osmaniye466 Donanma Dergisi 125 ei-Saltanat 76
Darülbedayi 474 Donanma-i Osmani Cemiyeti 203 El Tiempo 97 F. Beaufort 193
Darülfünun155, 470, 476, 477 Donanma-i Osma'ni Muavenet-i Milliye el-Üfürük 1103 F. Celalettin405, 406
DarülfünunGrevi 530 Cemiyeti 202, 1266 Elif Efendi 993 FahimBey Ve Biz406
DarülfünunTalebeCemiyeti 521, 522 Donizetti Paşa 1215, 1216, 1219, 1221, Eldebir Mustafendi 406 Fahri (Kopuz) 1234
Darülmuallimin 190, 465. 468, 478 1226 Eleftros 110 Fahri Kaptan 1312
DarülmualliminTatbikat Mektebi 469 Dragon Tzankoff 470 Eleni (Küçük) 1223 FahrettinPaşa 1112
Darülmuallimin-i Sıbyan468, 469 Droşak 844 Elhac İbrahimEfendi 434 Faik(Kaltakkıran) 1124, 1140
Darüimuallimat 486, 860 DudaktanKalbe406 Elhan424 FaikAhmet (Barutçu) 1208
Darüttemsil-i Osmani Kumpanyası 1617 Duhter-i Hindu3% Elhan-ı Vatan426 FaikAli (Ozansoy) 116, 124, 125, 401, 424,
Darüşşafaka468, 469 Dumas, Alexandre409 Emile 398 426, 427
DavidPaşa 236 Dumont, Albert 1597 Emek 1208 FaikBey İle Nuridil Hanımın Sergiizeşti
David Triyans 1614 Dunaiskolebed 1029 Emel 852, 1208 397
DavudP.,a 216, 217 Durkheim, Emile 372, 375, 378 EminAğa 1230 Faik Nüzhet 119, 127
Davud-ı Kayseri 980 Durub-i Esrnal-i Osmaniye 318, 354, 441 EminBülend(Serdaroğlu) 116, 403, 428. FaikSabri (Duran) 191, 193
Davul 1102, 1103, 1105bk. Davul Duygu 109, 1206, 1207 1491 FalihRıfkı (Atay) 407, 533, 1202, 1203,
Deccal 1097, 1098, 1099, 1203 DünyaSavaşı 1. 1374 EminEfendi 1229 1204
DedeZekai Efendi 1210. 1228, 1229, 1230 DünyanınMihveri KadınmıParamı414 Emin Lami 116 Falaka402
Def’a-i SaniyeBükiyonTercümesi 174 Dünyayaİkinci Geliş 413 EminNihat 397, 398 Famanto Mektebi 494
Defoe, Daniel 409 Düring, Ernst Von 1330 EminSıddık449 Faris Şidyak 81, bkz. Ahmed Faris
Deforges 195 Dürrizade AbdullahEfendi 270 EminSüreyya 111 Farnetti 736
Defter-i A’mal 398 Dürûs-ı lim-i Hayvanat-ı Tıbbiye 174 Emine Serniye Hanım861, 862 FarukNafiz (Çamlıbcl) 125. 404, 407, 430,
Defter-i Hakani Müdürü222 Dürziler 221 Emir Nevruz 1587 446, 1203
Defterdar 214, 216 Düyun-ı Umumiye648, 649, 683, 701, 703, EmlakveNüfus Memurları 222 FatihKanunnamesi 264
Delahey 542 706, 707, 709, 710,712, 714, 716, 721, Emniyet 852 Fatih-Harbiye 405, 406
Demirhane Müdürü 105 722, 726, 733 Emrah424 Fatin (Gökmen) 166, 167
Demdeme 399, 434 Düyun-ı Umumiye Konseyi 708 Emraz-ı Sariye ve İstilaiye 1322 Fatinİhsan451
Demet 124, 861 Düyun-ı Umumiye Meclisi 726 Emraz-ı Umumiye 170 FatinDavud432, 433
Denizaşırı 407 DüşünenMusiki 427 EmrullahEfendi 473, 481, 482, 483, 484, FatinTezkiresi 432, 433
Dergâh428, 430, 439, 1203 519 FatmaAliye 322, 858, 859, 861, 862
Dersaadet BelediyeKanunu244 EmtiaGumrük idaresi 945 Fazı! (Berki) 122
Dersaadet Bulgar Meşrutiyet Kulübü208 Enis Behiç (Koryurek)^404430, 446ı Fazı! Ahmet (Aykaç) 116, 120, 128, 428
Dersaadet Daü’lkelpAmeliyathanesi 171 E Enciimen-i Daniş 66, 73, 155, 156, 316, Fazlı Faik (Yegül) 185
Dersaadet Ticaret Odası Gazetesi 638, 751, 448, 482 Fecr 1208
752 Ebe Mektebi 468 Encümen-i Hariciye 257 Fecr-i Ati 403, 415
Dersaadet Ticaret veSanayi Odası 639 Ebe Okulu478 Enciimen-i Teftiş veMuayene613, 614, Fedakaran-ı Millet Cemiyeti 202, 207
Dersaadet Ticaret veZiraatOdası 636 Ebniye Kanunu886, 887 615, 1686, 1688 Felatun Bey Ile RakımEfendi 397, 398,
DersaadetTahvilat Borsası 751 Ebniye Nizamnamesi 885, 886, 1047, 1048 Encümen-i Ülfet 1457 413, 416, 417, 418, 419
Dersaadet TetebbuaHIçtimaiyesi 819, 120, Ebniye-i HassaMüdürlüğü 1047, 1051 EnderunAğaları Mektebi 155 Felsefe 128
825 EbruEfendi 626 Enin-i Mazlum852 Felsefe Mecmuası 125
Dersaadet veVilayet BelediyeKanunu242 EbuBekr Bin Behram-ı Dımışki 165 Enis Avni (Akagundıız) 120, 124 Felsefe-i Ferd369, 390
Dertli (Gazete) 1209 EbuMusaKazımBey 138 Envar-ı Zekâ366 Fener RumOkulu462, 492
Derviş Efendi 169 Ebu’lulaMardin 122, 1402 Envar-ı Şarkiye 97, 99, 100, 1208 Fenerbahçe 1492
DervişÖmerSifai 180 Ebu's-SüreyyaSami Bey 1274 Enver Paşa299, 300, 331, 533, 1110, 1162, Fenerbahçe Kulübü 1492, 1493, 1499
Derviş Hima 1391 Ebubekir Hazım(Tepcyran) ^404405 1374, 1375, 1426, 1427. 1434, 1448 Fenerbahçe Spor Kulübü 1506
Derviş MehmedEminPaşa 182 Ebubekir Mümtaz Efendi 1528 Fenerler İdaresi 728
Derviş P.,a 178, 179, 182, 183, 185, 476 Ebubekir RatibEfendi 148, 619 Erciyes 100 Fenn-i İhtina 174
Derviş Vahdeti 91 Ebulmukbil Kemal Bey61I ErcümendEkrem(Talu) 406 Fenn-i Coğrafya 191
Dethier, PhilippAnton 1601, 1602 1603 EbusuudEfendi 264 ErenlerinBağından407 Fenn-i Hurdebin176, 177
Deutsche Bank^4, 686, 732 Ebüzziyya Divanı 453 Ermeni Kadınlar Komitesi 859 Fenn-i Menazır 1316
Deutsche Orient Bank686, 731 EbüzziyyaTevfik 84, 115, 116, 318, 344, Ermeni Kadınlar Terakki Derneği 861 Fenn-i Terbiye 482, 483
Devir88 396, 398, 445, 453, 1522, 1623, 1684. Ermeni Patrikliği Nizarnatı 1^W Ferid (Kam) 992, 1417
DevirveIntibah 104 1703 Ermeni Sosyal Demokrat Panisı 1451 Ferit Paşazade Celaleddin Paşa 1439
Dewey, John499 EbüzziyaVelid 1202 Ertuğrul 1207 FeraizcizadeMehrnedŞakir 395, 396, 1622
D’ArendaPaşa 1224 Ecel-i Kaza396 ErzurumKongresi 1139, 1143, 1144, 1145, Ferah 125
Diken 1098, 1100, 1103, 1105, 1106 Echo d’Orient 104 1147, 1148 Ferdi veŞürekası 415
Dikkat 852 EchoDe Smyrne 104 Esirgeme Derneği 208 Ferda 1207
DikranKaleınciyan 1223 Eczacı Gazetesi 172 EsadEfendi 34, 441, 479 Fermanlı Deli Hazretleri 407
DikranÇuhacıyan1222, 1223, 1616 Edebi Hatıralar 402 EsadŞerafeddin(Köprülü) 175, 176, 177 Fersan Refik 1223
Dilaver Paşa919 Edebi Mecmua 1203 Esaret 397 Feryad852
Dilaver PaşaNizamnarnesi 802, 919 Edebiyat-ı Cedide 399 Esat Tomruk(Çınar) ll I, 1207 Fevzi Paşa 1674
Dilek 1209 Edebiyat-ı UmumiyeMecmuası 125 Esat Efendi 333 FeyhamanDuran 1318
Dilhayat 1207 EdebiyataDair407 Esat Paşa520 Feylesof 1103
Dilmesti-i Mevlana987 EdepYahu 1098 Esat Paşa(Işık) 1122 Feyzi Bey 1650
DimitirKantemir 137 Edhemdr. 127 Esat (İngiliz Kemal) 1510 Fezleke-i Tarih-i Osmani 1588
Dimitraşko Morozbeyzade 461 EdhemBey 195 Esham-ı Cedide 677 Fırat 100
Dimetokalı Müftüzade Cemal Bey 1124 EdhemNejat 483, 484, 531, 1204 Eski Riiya407 FikretTahsin 1494
Dinle Neyden404 EdhemP.,a 187, 188 Eski Saat 407 Filiki Eterya 1030
Dinç Demeği 203, 535 EdhemP.,a (Müşir) 1372, 1689, 1690 Eski Şiirin Riizgarıyle 404 FilipEfendi 81
Dinç Demekleri 208 EdhemPertev Paşa 114, 117, 393, 424, Esnaf Cemiyetleri Hakkında202 Filiz Nurullah 1483, 1486, 1487, 1488
Diplomalı Kız413 452, 624 Esnaf Cemiyetleri Talimatnamesi 371 Filos TonNeon96, 104
Divan-ı Ahkâm-ı Adiiye 212, 581, 593 EdhemRuhi (Balkan) 847, 848, 849, 850 es-Sadaka852 Filozof 1104
Divan-ı Hümayun 11, 13 EdibEfendi 333 Estiya 110 Finten391, 396
Divan-ı Muhasebat ^606949 Edirne 100, 102 Eşber396 Firak-ı Irak427
Divan-ı Nadiri 1309 EduardBlackBey611 Eşek 1098, 1103 Fontenable 390
Divan-ı Temyiz597 Edwards 104 Eşkal-i Zaman402 Fontmagne deDurand569, 570
Divançe-i Fazıl 428 Efe 1206 Eşref 1098, 1099 Franco 1108
Diyarbekir 100 Efkâr-ı Umumiye 852 Eşref Edib(Fergan) 122, 126, 1207 1402 FransızTicaret Odası 751
Diyojen83, 609, 1093, 1094, 1095, 1099, Efrad-ı Cedide Mektebi 1271 EşrefoğluRumi980 Frei Osmanısche Post 852
1100, 1101, 1103 Efsus 427 Etniki Eterya1030 Fuad(Balkan) 1513, 1514
Diyorlar ki 407 Eftal 115 Evhami 395, 396 Fuad(Köseraif) 349
Dişçi Mektebi 473 Eğlence407 Evkaf Memurları Mektebi 474 FuadEfendi (Paşa) 156
Doğru109 Eğil Dağlar 1098, 1203 .E.-.vkafMüdürü222 FuadHüsniı (Kayacan) 1490, 1491, 1518
DoğruÖz 1209 Ekinci 88 Evkaf Nazırlığ:ı 894 Fuad Paşa 140, 144, 344, 345, 1554, 1689
Doğrusöz 852, 1207 Eklisiastik; Alitheria96 ' EvliyaÇelebi 191 Fuad(Köprülü) 407 bkz. Köprüiıizade
Doğruyol 852 EkonomiPolitik628, 635 Evliyazade Naciye 109 MehmedFuad
 1713
DİZİN

Fuhş-i Atik402 Hacı Arif Bey 1230, 1231 Harp ZenginininGelini 406i HovsepVartanPaşa 1101
Fususü'l-Hikem988, 989 Hacı MusaBey 1135 HarutyunAleksanvan 1614 Hristaki Zoğrafyon692
Futuhatu’l-Mekkiye 989 Hacı Şükrü 1162 HasanBedreddin Paşa397, 1623 Hugnin E. 830
Füruzan394 HacıbeyzadeAhmedMuhtar 992 HasanFehmi 91, 526, 527, 530 Hugo, Victor 366, 391, 393, 396, 399, 435,
Fı.iyuzat 351 HacimMuhittin(Çarıklı) 1139 HasanFehmi Efendi 991 1693
Füyuzat-ı Mıknatısıye 178 Hacivat 1103 Hasan(Dramalı) 1223 HukukMektebi 471
Hadika83, 116 HasanHulki 317 ■ Hukuk-ı Aile Kararnamesi 872
Hadikatu’l-Evliya990, 992 HasanMellat. 391, 397, 398, 410, 413 Hukuk-ı Beşer 110, 1206, 1207
Hadikatu’l-Ahbar 76 HasanRıza 1316 Hukuk-ı Umwniyye 91
G Hadisat 1200
Hafız Isınail 109, 1202
HasanTahsin 110, 1206
HasipBey 1439
Hukuk-ı AileKararnamesi 595
Hulusi Raşit Bey 173, 174
GactanoDonizetti 1216 Hafız HasanSırrı Efendi 1523 HasköylüAhmet İhsan 1316 Humbaracı AhmedPaşa 1251, 1252
GalipBahtiyar (Köker) 131 HafızHasanTahsinEfendi 1523 Hassa Mimarları Ocağı 1053, 1054 HurafattanHakikata 1417
GalipBey 1270 Hafız Mehmed(Kömürcüzade) 1217 Hatimetü’l-Eş’ar 432, 433 HuzmaSafa427
Galatasaray Kulübü 1491, 1492, 1493, 1495 Hafız Osman 1522, 1523 Hatîat-ı Tercüme 451 Huzur MOrafaaları 268
Galatasaray Mekıeb-i Sultanisi 466, 467, Hahambaşı Nizamnamesi 1001 Hatıra853 Hüdavendigar 100, 102, 1207
468 Hak91, 848, 852, 1208 Havatır853 HükümGecesi 406i
Galataı-ı Tercüme450 Hak Söz 853 Haver 115 Hiıkiimet-ı Meşruta 34
GaiibPaşa 1667 Hak Yolu 1208 Hayal 611, 846, 853, 1092, 1094. 1095, Hülleci 407
Gababet Balyan 1064, 1089 Hakikat 853, 1208 1097, 1101, 1102, 1103 Hünername 1309
GarbîTrakyaMüdafaa-i HukukCemiyeti Hakimiyet-i Milliye 1204, 1205, 1206, 1208 Hayal içinde ^40 401,402 Hünkar iskelesi Antlaşması 274, 276, 298
1140 Hakayık-ı Şark852 Hayal-i Cedid 1103, 1105 Hürriyet 77, 78, 82, 85, 346, 422, 434, 441,
Gaspıralı İsmail Bey 88, 350, 351, 629 Hakayıku’l-Vakayi 82, 609 Hayalet 846, 853, 1700
Gauttier 193 Hakk-ı Sarih853 Hayat 351, 1209 Hürriyet vehilaf 1134, 1430, 1436
Gave 396 HakkaSığındık402, 414 Hayat veKitaplar402 Hürriyet PervevanFırkası Cemiyeti 836
Gaye-i Milliye 1209 Hakkı Behiç (Bayiç) 1136 Hayat-ı Muhayyel 402 Hüsameddin(Ertürk) 1127, 1128,
Gayret 852 Hakkı Efendi 195 Haydar Rüşdti 109, 1207, 1209 HüsameddinPaşa 1505
Gazi AhmedMuhtar Paşa 528, 1432 HakkınZaferleri 992 Haydarizade ibrahimEfendi 991 Hüseyin Avni (Ulaş) 115, 1162, 1164, 1166
Gazi Sancak 1209 Halaskar ZabitanGrubu528. 1257, 1439 HaydarhAli Efendi 1523 HüseyinAvni Paşa 691. 592, 1255
Gazali'de Marifetullah987 Haliç Dersaadet VapurŞirketi 549 HayoçMiyaçyal İngerrutyanCemiyeti 493 HüseyinCahid(Yalçın) 91, 92, 116, 124,
GazetteduLevant 80 HalidBey776 Hayrenik97 295, 302, 323, 399, 40, 401, 402, 414,
GazetteMedicale d’Orient 167, 171, 188 Halid Şazi Bey 172 Hayri Bey 1674, 1676, 1677 424, 436, 437, 445, 615, 767, 1200
Gazette Medicalede Constantinople 112, HalideEdip(Adıvar) 119, 120. 131,328, HayrullahEfendi 114, 117, 269, 1587 Hüseyin Daniş (Pedram) 120
171 405, 406, 407, 416, 417, 429, 872, 873, Hayvanat-ı Tıbbiye 173 HüseyinFahreddinDedeEfendi 1232
Gece Dersleri Mektebi 473 1125, 1126 Hazine:- Amire 924, 928, 930, 931 HüseyinGirilli 1312
Gelcnbevi İsmail Efendi 161, 512 Halikarnas Balıkçısı 406bkz. CevadŞakir Hazine-i Celile-i Maliye 932, 933 ‘ HüseyinHilmi (İştirakçi) 91, 817, 823, 824,
Gelenbevi Mustafa 122 Halil (Menteşe) 975 Hazine-i Letaif 109 825, 1450, 1451, 1452
Gencine-i Edeb 109, 110 Halil Bey 114, 117 HaşimPaşa518 HüseyinHilmi Paşa 1428
Gencinc-i Hayal 846, 852 Halil (Dikmen) 1317 Hekim1208 HüseyinHaki 783
Genç Anadolu 1208 Halil Edhem(Eldem) 185, 189, 190 Hendese-i Mülkiye 472 HüseyinHulki (Cura) 1494
Genç Demekle,i 203, 208 Halil Ganem835, 846, 847 Henüz Onyedi Yaşında397, 398, 413 Hüseyin Hulki Beydr. 1328
Genç Dernekleri Müfettiş-i Umumiliği 536 Halil Harnit Paşa 1251 Hergeleci İbrahim1484. 1489 HüseyinHüsnüBey 171
Genç Dernekleri içinTalimatname 536 Halil Paşa 1311, 1316, 1318 Hersekli Arif Hikmet 421, 422 HüseyinKhım(Kadri) 91, 92, 1427
Genç Kimyager 186 Halil Rifat Paşa 106 Hesab-ı İhtimalat 164 Hüseyin Ragıp(Baydur) 1205
Genç Kadın 1203 Halil Zeki Bey(Osma) 1496 Hesab-ı Müsenna 163 Hüseyin Rahmi (Gürpınar) 399, 402, 406i,
Genç Kalemler 120, 128, 129, 327, 339, HalimSabit (Şibay) 122, 126, 127, 128, HeybeliadaRumPapazOkulu492 414, 444, 1099, 1626
340, 404, 415, 425, 438, 1207 1402, 1410 Heyet-i Ayan948, 950, 961, 962, 965, 96, HüseyinRemzi 170, 171, 173, 174, 1331,
Genç Türk385 Halim(Özyazıcı) 1522, 1525, 1527, 1528 967, 968, 969, 971,972 1332, 1334
Gençlik 1207 Halil (Moralı) I123 Heyet-i Mahsusa-i Ticariye 371, 744 HüseyinRıfkı 162, 163, 191
Gençlik ve Edebiyat Hatıraları 407 HalidFahri (Ozansoy) 125, 404, 407, 446, Heyet-i Mebusan948, 949, 950, 961, 962, HüseyinSiret (Özsever) 116, 120, 401, 4:!4,
Gesher Efendi 704 1203 963, 964, 965, 966, 967, 968, 969, 970, 426, 848
Geveze 1095, 1098, 1101 HalidZiyaUşaklıgil 88. 105, 106, 107, 110, 971, 972 Hüseyin Sadeddin (Arel) 123, 1232
Geveze Berber 396 116, 327, 330, 338, 399. 40. 401, 4)2, Heyet-i Temsiliye 1145, 1158 HuseyinSuad(Yalçın) 116, 120, 123. 424,
Gıdık 1104 414, 417, 424, 429, 436, 438, 449, 450 Heyet-i Vükela257 426, 1098, 1624
Gırgır 1100 Halk 1208 Heşt-Behişt 432 Hüseyin Vassaf 992
Giridi Rahmi Bey 123 Halka Doğru 110, 120, 130, 131, 132, 429, Hıfzı Bey 1686 HüseyinZekai Paşa 1311, 1315, 1316
Girit 100, 852 439, 1206 Hıfzırrahman Raşid(Öymen) 1209, 14% Hüseyinzade Ali (Turan) 128, 131, 350,
Girit Nizamnamesi 1022 HalkaDoğruCemiyeti 131. 207 HıfzıssıhhaKomisyonu 1321 351, 1397
Gizli Figanlar 427 Halkalı Ziraat ve Baytar Mektebi 154 Hıyanet-i Vataniye Kanunu 1194 Hüsn-i Şems-i Hürriyet Kumpanyası 1617
Gizli Türkiye Komünist Partisi 1449 HallacyanEfendi 801 H. Nazım(AhmedReşid) 401, 402 Hüsnü(Açıkgöz) 1207
Gladstone 286, 698 Hallü’l-Ukad 634 Hicaz Sıhhiye İdaresi 1324 Hüsnü(Uğurel) 1494
Glorius 194 HallacyanEfendi 801 Hicaz Sıhhiye Daireleri 1322 HüsnüBey 1332
Goltz. VonDer295 Haluk’unDefteri 401 Hidmet 846 HüsnüPaşa 1122
Goodell, William496 Hamid(Aytaç) 1522, 1527, 1528 Hikâye 415, 437 Hüsn-üAşk 1693
Goold, Edward 1598 Hamidiye 835, 1097 Hikâyeler 406i HusrevPaşa 1682
Göl Saatleri 404 Harnilton Lange700, 702 Hikmet 163, 402, 992 HüsrevSami (Gerede) 1136
GönüldenSesler^404446 Harnit Hüsnü (Kayacan) 1517 Hikmet (Onat) 1318
Görenek396 Harnit Hafız (Pamir) 190 Hikmet-i Tabiiye 179
Grey, Edward293, 294, 290
Guizot, François 146
HamidSadi (Selen) 193, 1204
Hamiyet 853
Hilafet 838, 853
Hilafet (el-Khilafat) 848 I
GugukluSaat 407 Hamamizade İhsan 122 Hilal 853, 1207, 1209 lmpartial 104
Gurebahane-i Laklakaan 407 Harndi Efendi 1418, 1616 , Hilal-i Ahmer Cemiyeti 203 Islah850
Guatelli Paşa 1219, 1220, 1222 Hamdullah Suphi (Tanrıöver) 116, 120, Hilal-i Ahmer KadınlarCemiycti 208 lslah-ı Huruf Cemiyeti 337
Güleryüz 1100, 1106, 1107 122, 131, 403, 425, 428 Hilal-Croissant 846 Islah-ı Medaris Nizamnamesi 506, 508
Gülhane Hatt-ı Hümayıınu 10, 14, 15, 16, Hamlet 396 Hilmi Bey(Tunalı) 848 lslah-ı Ntsl-i Feres 1512
588 Hamrner 156 Hilmi Kasımpaşalı 1312 lslah-ı Sanayi Komisyonu481, 748, 1343,
GüllüAgop 1223, 1609, 1611, 1613, 1614, HammondProjesi 698 Hilmi Paşa 1270 1351, 1360, 1361, 1362
1615, 1621 HamparsumLimoncuyan 1228 Hilmi Ziya (Ülken) 992, 1412 Islah-ı Meşkukat Komisyonu766
Gulnihal 396, 443 Handan406i, 416 Himaye-i Etfal Cemiyeti 204 Islahat ll I, 853
Gülnar Delebedef Hamm448, 864 Hande 1098, 1103 Hind407 Islahat Fermanı 10, 13, 14, 15, 16, 589
GiılunçluEfsaneler 1099 Hanım1203 Hisabü’l-Kusur 161 lslahat-ı TurukKomisyonu886
GuliıpAğladıklarım402 HanımlaraMahsus Gazete 859, 863 Hiss-i tnkılab346, 348 İsparta 100
Güneş 115, 1208 Hanly John Saffan 97 Hisı;e-i Şayia407 Isvolski 285, 286, 288
Giırbüz Derneği 203. 535 Hançer 407 Hizb-i Cedid 1257, 1429 lşık 1208, 1210
Gürbüz Dernekleri 208 Harabat 389, 394, 434 Hizmet, 104, 105, 106, 108, 110, 111, 339,
Güzel İnebolu 1209 HarbMecmuası 1^ft 428, 853
Güzel Trabzon 1208 Hareket-i Arza Dair BirçokSöz 19) HocaİbrahimEfendi 319
Hareket-i Fikriye 1209
Hariciye216
Hoca lshakEfendi 162, 165, 181, 182, 183.
187, 322, 335
i
Hariciye Nezareti 212, 279, 280 HocaAli Rıza 1311, 1315, 1316, 1317,
H Harir Darüttalimi 475
Haririzade KemaleddinEfendi 992
1571, 1572, 1581
Hoca HüsameddinEfendi 993
lane-i Umumiye 937
İaşeMeclisi 745
Haber Anası 1098 Haristan402 HocaSadeddinEfendi 165 lbiş 109, 1206
Habl-i Metin 1203 HaritaKomısyonu 889 HocaTahsin 179, 316, 323, 480 lbn Arabi 988
Hacı İbrahimEfendi 317 HarmanSonu428 HocazadeAhmedHilmı 992 İbnHazımFerid 107, 111
Hacı AhmedEfendi 837 HarpMitingi 528 Horace 396 İbnKayyım263
1714
DİZİN

İbnKemal 264 İntibah397, 398, 411, 413, 418, 419, 854, tzzet Ulvi 1205 Kavlak 1098
lbnüleminMahmudKemal (İnal) 122, 992, 1207 tzzet Ziya 1107 Kaygı 1208
1677 İntihab-ı MebusanKanunu970 Kaymakarn213, 216
İbnürrefikAhmedNuri 407, 1627 İntihab-ı MemurinEncümeni 257 Kaynak, Sadettin 1223
İbrahimCehdi (SüleymanNazif) 401 İntihab-ı MemurinKomisyonu262 Kayol’ler 1681, 1683
İbrahimEdhemPaşa 157, 163 intikam848, 849, 854 J Kayseri 100
İbrahimHafızBey611 . tntikarncı Yeni Osmanlılar Cemiyeti 848 Jachmund1079, 1080 Kayseri (Gazete) 1207
İbrahimHakkı (Konyalı) 1208 İntizam-ı ŞehirKomisyonu894 Jamanak97 Kaza 213, 216
İbrahimHakkı Erzurumi984 tri Celal 1502 JandarmaZabitMektebi 1271 Kaza İdare Meclisi 226
İbrahimHakkı Paşa296, 1429 Irad-ı Cedid Hazinesi 929, 930 Journal de Constantinople 104 Kazıkçı Kara Bekir 1481, 1485
İbrahimHayri (Ürgüplü) 1427 trade-i Milliye 1148, 1204, 1209 Journal de Smyrne95, 103, 104 Kâzım(Karabekir) 1174, 1208
İbrahimHilmi 1685, 1689 İrtifa Risalesi 162 Kâzım(Özalp) 1170, 1172
İbrahimLütfi (Paşa) 170, 188 İrşad 1207, 1208 KâzımNarni (Duru) 120, 124, 131. 327
İbrahimMüteferrika 148, 156, 1680, 1681, tshak Efendi 156, 178 Kel Aliço 1482
1682 İshakSükuti 848 K Kel Hasan 1486, 1614
tbrahimPertev1359 İslâmMecmuası 127, 128, 132, 372, 1410 Kemal (Özsubaşı) 1496
İbrahimTemo835, 1391, 1434 İslâmiyet 854 Kabil Gamen324 Kemal (Batanay) 1527
İbrahim(Çallı) 1318 tsmail Ali Bey 179 KadastroMemurları Mektebi 474 Kemal Bey374, 1693
İbrahimŞinasi Efendi 47bkz. Şinasi tsmail Canbulat 1122 Kadın 124, 861 KemalettinBey 1082
İbret 78, 82, 83, 84, 85, 88, 116, 346, 609, İsmail DedeEfendi (Hammamizade) t217, KadınAmele Taburları 871 KemalpaşazadeSaid317, 321, 323, 334,
610, 1208, 1700 1227 KadınMecmuası 861 448, 450, 451,
lbretnüma-yı Alem609), 1095 tsmail Efendi (Dellalzade) 1217 Kadınlar Dünyası 124, 861, 868, 1203 Kemani Ali Ağa 1217
lcma-i Ümmet 853 İsmail Fenni (Ertuğrul) 1416, 1417, 1420 Kadri Efendi (Hoca) 846 Kenan Rifai 991
lçli Kız 396 İsmail FerruhEfendi 155, 200 Kadri Paşa 117, 750 Kendi Gökkubbemiz 404
tçtihad 125, 128, 131, 367, 850, 853, !386, tsmail Gasprinski 138 bkz. Gaspıral Kafile-i Şu'ara432 KendimEttimKendimBuldum395
1387, 1388 tsmail Hakkı 992, 1204 Kafkas 1207 Keork Holas 1614
İçtimaiyat Mecmuası 128 tsmail Hakkı (İzmirli) 126, 992 Kahkaha 1095, 1208 KepsutluÇakır İsmail 1486
İçtemeran97 tsmail Hakkı (Altunbezer) 1524, 1528 Kalıriyat 427 Kethüdazade ArifEfendi 48, 155, 200
İsmail Hakkı (Kıbrısizade) 1527 Kaime-i Mütebere-i Nakdiye677 Kevkeb-i Şarki 82
tdare Meclisi 216 İsmail Hakkı (Çelebi) 173, 174 Kalem122, 123, 1103, 1105, 1106 Keçi Arif Ağa 1217
İdare-i Umumiye-i Vilayat Nizamnamesi İsmail Hakkı Bey 1130 Kalfazade İsmail Çınari Efendi 161 Keçecili Kasım1481, 1485
226, 235, 237. 1457 İsmail Hakkı Bursevi 984 KalyaBey 169, 184 Keçecizade Mehmet FuadEfendi 156
tdrnan 1503 tsmail Hakkı Paşa 1438 Kamil (Akdik) 1522, 1524, 1528 Keçecizade Rıfat 1316
tdrnanYurdu 1496 İsmail Hami (Danişmend) 125 Kamil Bey242 Keşfü’n-Nikab854
ldrak91, 1203, 1452 tsmail Hüsrev(Tökin) 381 Kamil Paşa257, 296, 528, 1432 Kıbrıs 854
İffet, Neriman 124 tsmail Kemal (V1ora) 836, 838, 1393 KambiyoMuamelatı Merkez Komisyonu Kılıçzade Hakkı 986, 1384, 1385, 1388
İtlıarn1136 tsmail Müştak(Mayakon) 116 744, 745 KınaGecesi
lgnatiyef 285, 693 tsmail Safa 116, 427, 468 Kamus-i Osmani 334 Kınalızade Ali Efendi 625
tğne 1208 İsmail Sıdkı 109 Ramus-i Riyaziyat 164 Kınar Hanım1611, I614, 1617, 1618
İhaei-Arabi 208 İsmail Suphi (Soysallıoğlu) 116, 1131 Kamus-i TOrki 323, 1588 Kınk Hayatlar402, 415
thracat Heyeti 671 İsmayıl Hakkı (Baltacıoğlu) 482, 484 Kamusu'l-Alam323, 1588 KırımSavaşı 1364
İhsan(Sungu) 386 İsmet (İnönü) 312, 500, 1173 Kani Paşazade Rıfat 480 Kınmlı Aziz 170, 182, 184, 185
lhtisapNazırlığı 894 İsmet (Uluğ) 1510 Kanal Seferi 1376 Kırımlı HüseyinRıfkı Efendi 161
thtiyar Meclisi 216 tstanbul 100 Kandıra(Gazete) 1210 KırkYıl 402, 450
lhyauUlumi'd-Din988 İstanbul İçinMeb’us Namzetleri 1099 Kantemiroğlu 1228 . Kırbanbar 121
tkaz 1208 tstanbul AltınorduKulübü 1495 Kanun-ı Cedid28, 30, 31 Kırmızı Bayraklar405
İkbal 1208 İstanbul Bankası 696 Kanun-i Esasi (Gazete) 848 Kısas-ı Enbiya 1584
İkdarn87, 89, 91, 348, 526, 1202 tstanbul Kumpanyası 1617 Kanun-i Esasi 18, 19, 20, 21, 22, 24, 25, KıssadanHisse 397
İkinci BalıkesirKongresi 1140 tstanbul Sanayi Odası 750 27, 28, 29, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39. KıvırcıkPaşa
İkinci BalkanSavaşı 291 tstanbul SendikalarBirliği 822, 826, 827 40, 41, 43, 44, 72, 74, 854, 961, 963, Kızıl Elma446
tkinci Grup 1162, 1163, 1164, 1165, 1166, İstanbul Ticaret Odası 751 965, 96, 967, 969, 970, 972, 973, 974 Kızıl Hilal 1207
1167 tstanbul Ticaret ve Zahire Borsası 752 Kanunname-i Ticaret 595 Kibar 1098, 1103
İkinci JönTürkKongresi 838 tstanbul Tatavla Kulübü 1507 Kanunname-i Ticaret-i Bahriye Kiepert, Heinrich 194
tkinci TrabzonKongresi 1143 tstanbul Şehremaneti 241 Kanunname-i Ticaret-i Berriye Kilikyalılar Cemiyeti 1127
tktisadDerneği 208 İstanbul'da BirSene445 Kaptanzade Ali RızaBey 1234 Kilisli Rıfat dr. 1331
İktisadiyat Meclisi 745 tstanbul’unİçyüıü 405, 406 Kara tbo 1482 Kimya-yı Tıbbi 170, 182, 184
tktisadiyat Mecmuası 119, 129, 130, 132, İstanbulliyanEfendi 1642 KaraAhmed 1484 Kimya-yı Uzvi 185
632, 633, 638, 639, 740 İstanbulluBulgar Hanımlar Yardım KaraBibik398 Kimyeviye Risalesi 182
llave-i Meşveret 847 Cemiyeti 859 KaraEmin 1484 KiralıkKonak405, 406, 416
tleri 1201, 1206 İstefanaki Karateodori Efendi 173 KaraKemal Bey371, 374, 632, 633, 744, Kitab-ı Usulü'l-Hendese 163
İlharni Nafiz(Parnir) 1204 İstihkamat-ı Cesime 162 745, 1127, 1129, 1161 Kitabu't-Tevhid 1419
İlkahı Hafi Nebatlar 176 İstihlak-ı Milli Cemiyeti 207 KaraMehmet 1487 Kitabü'l-Bahriye 191
tlm-i tktisat 637 İstihlak-ı Milli Kadınlar Cemiyeti 871 KaraMustafa 1488 Kitabü'1-Merasid 161
tlm-i İçtima 385, 386 İstihlas-ı VatanCemiyeti 1138 KaraOsman 1486 Kitabü’l-Nebatat 175
tlm-i Hayvanat 173, 174 İstikbal 832, 846, 854, 1208 KaraSinan104, 1103 Koares 461
tlm-i Hayvanat-ı Tıbbi ve Parazitoloji 174 İstiklal 1209 KaraVasıf 1136, 1162, 1163 Koca Yusuf 1484, 1485
tlm-i Hayvanat-ı Umumi 174 İstiklal ve tktisad-ı Milli Cemiyeti 207 Karacahisar 100 Kocaeli 101
tlm-i Kimya-yı Gayr-ı Uzvi-i Tıbbi 182. 184 İstinaf-ı Deavi-i Ticaret Divanı 597 Karadağ Savaşı 1367 Kocaeli (Gazete) 1210
tlm-i Maadin 190 İstirdat 848, 849, 854 Karagöz 1103, 1105, 1106 Koç Hasan 1488
İlm-i MaadinveTabakatü’l-Arz 189, 190 İstirdat Cemiyeti 848 KarakinRiştuni 1614 KoçMehmed1486, 1487
tlm-i Marifetü’l-Taktir 180 İşaratu'l-İcaz 1416 Karakol Cemiyeti 207 Koçi BeyRisalesi 502, 618
tlm-i Nebatat 176 İşhad 125 Karamame-i Ali - Kokonoz 854
tlm-i Nebatat-ı Tıbbi 177 İşkilli Memo 109 Karatodori Paşa682, 699 KoleraRisalesi 1326
tlm-i Nebatat-ı Tıbbiye 175 İşkodra 100 Karesi 100 KomanlızadeÖmerBey 1124
tlm-i Sarf-ı Türki 421 İştihat 125 Karı KocayaUygun395 Kondüktör Mekteb-i Alisi 516
tlm-i Tabakatü’l-Arz 190 tştirak91, 128, 132, 385, 1450 Karidi 104 Kondüktör Mektebi 473
tlm-i Tufeylat 174 İtibar-ı Milli Bankası 767, 768 Karikatür 1103 KonsoloslukMahkemeleri 595
tlm-i TufeylattaTatbikat-ı Hurdebini 174 İtisarn 1203 Karlı DağdanSes 427 KonstantinRode 104
İlmu’n-Nefs Tercümesi 1420 tttifak 854 Karlofça Antlaşması 278 Konstantinidi Paşa499
İlmü'l-Arz ve’l-Maadin 188 İttihad ve Terakki Kadınlar Şubesi 208 KarmaTicaret Mahkemeleri 596 Konstantine Kumas 461, 462
İlti^rnUsulü214 İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti 202, 1424 Kars Milli ŞûraHükümeti 1135 Konya 101, 1208
tmalat-ı Harbiye Müdüriyeti 1347 tttihad-ı Osmani 833, 854 KarşıyakaSporKulübü 1494 Kopuk
tmarMeclisleri 219, 220 tttihad-ı Osmani-Federation850 Kasapbaşızade İbrahimEfendi 512 Kosova 101
İmdad 1209 tttihat 82, 109, 854 Kasbar (Matbaacı) 1685 Kozmos 110
İmtihanü'l-MühendisinveTelhisü't-Eşkâl İttihat ve Terakki 1422-1436 Kasımİzzeddin1324 Köprülüzade MehmedFuad 124, 403
161 İzmir 104, 107, 108 KasımpaşaSeyr-i SefainAmelesi Cemiyeti KörAli İhsanBey(Öoğlu) 374, 375
İnas Darülfünunu472, 477 İzmirJimnazyumu461 826 Köy216
tnatçı Yahut Çöpçatan396 İzmir Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniyesi 1123, Kastamonu 100 Köy İktisat Bankası 769
tnci 1203 1124, 1138 KâtipNurnanBey-Zade Vassaf 1505 Köy Hocası 1208
tncili Çavuş 854 İzmir’e Doğru lll, 1207 KâtipÇelebi 191, 501, 502, 1680 ]l:öylü 108, 109, 110, 111. 1103, 1206, 1207
İngiliz Muhipleri Cemiyeti 1131, 1132, 1134 İzzeddinBey 15O5 Kavaid-i Osmaniye 156 KöylUBilgi Cemiyeti 207
tngilizSaidPaşa ll4, 117 İzut Bey 1135 Kavaid-i Ressamiye 163 Krikor Balyan 1^tt, 1063
tngilizYıldızı 79 tzzet HoloPaşa 252, 254 Kavalalı MehmedAli Paşa274bk. Krikor(Matbaacı) 1685
İnkılab842, 854, 1210 tzzet Melih(Devrim) 116, 122, 124, 403, MehmedAli Paşa KudretullahEfendi 984, 986
İnsaniyet 91. 115. 124, 858, 863, 1450, 1626, 1627 Kavasoğlu İbrahim1484 Kudüs 101
1451 tzzet Paşa 1114, 1115, 1118. 1176 Kavslarım402 ' Kukumav 854
 1715
DİZİN

Kukuruk 1098 Lugat-i Tarihiyeve C<>A:rafiye 192 MatbuatMüdürlüğü79, 87, 608 MehmedEmin(Yurdakul) 116, 120, 124,
Kuleli Vak’ası 200, 1255, 1455 Lugat-i ÇağatayveTürki-i Osmani 323 Matbuat Nizamnamesi 79, 608, 970 I25, I3I, 324, 335, 339, 404, 428, 429,
KumbaraEndahtınaMahsus Cetvel 162 Lugat-ı Naci 334 Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti 1204, 445, 1136, 1203
Kurtdereli Mehmed 1486, 1487, 1488, 1489 Lugatçe-i Felsefe I420 I205 MehmedFuad428
Kurtuluş 1203, 1204, 1209 LübnanNizamnamesi 222. 227, 1019 MatbuaHEcnebiye HOlasaları 1206 MehmedFuad(Köprülü) 116, 120, 131,
Kuruçeşme Okulu461, 462 Lütfi Efendi 140 Matmazel Gülizar Hanım864 327, 331, 427, 439, 446, 1397
Kutu-ı Mahrutiyat 162 Lütfi Fikri 9I, 6I5 Mavrokordato Efendi II22 MehmedHilmi (Anadoluhisarlı) 1^09 1100
Kuva-yı Havaiye Müfettişliği 1268 LütfullahBey834, 835 MazidenAtiye 1417 MehmedHalid450
Kuvve-i Seyyare 1172 LütfüEfendi 398 Mazhar (Kazancı) 1475, 1506, 1507 MehmedHalidBey45I
KuyrukluYıldızAltındaBir izdivaç 1099 Lyoboslovie I08, I029 Mazhar Diker I570 Mehmedİzzet Efendi 1529
KuzucuoğluTahsinBey536 Mazhar Müfit (Kansu) 1136, 1197 MehmedMidhat 628
Kuşadalı İbrahimEfendi 989 MazlumRasim(Can) I207 MehmedMurad397, 398, 399, 409, 412
Kuşeyri Risalesi 988 Mebadi-i tlm-i Servet-i Milel 628 bk. Mizancı
KuşçuAli 162 Mebadi-i Coğrafya 191 Mehmed Niyazi I76, I77
Küçükİsmail 1613 M Mebadi-i Fenn-i Rüşeym174 MehmedNecib I08, 339
KüçükMecmua446, I2ü6, 1209, 1592 MaadinNizamnamesi 918, 940 Mebadi-i Nebatat I76 MehmedNecib(TürkçüNecib) 107, 428
KüçükPaşa404, 405 Maarif Müdürü222 Mebadi-i Tasnif-i Hayvanat 174 MehmedNuri Efendi I523
KüçükYusuf I486 Maarif-i Umumiye Kanunu488 Mebaniü’l-lnşa348 MehmedRauf 116, 124, 401, 402, 414,
KüçükŞeyler 398 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi 462, 479, Mebhas-ı Tasnif-i Nebatat 177 4I5, 4I7, 424, 436, 437, I624, I625
Külliyat-ı ZiyaPaşa394 486, I457 Mecalisü’n-Nefais 432 MehmedRefet I09
Kürdistan854 Maarif-i Umumiye Nezareti 467 Mecelle 580, 582, 583, 584, 585, 586, 587, 833
Kürdistan(Gazete) 849 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi 470 602 MehmedRifat 396
KürdistanTeali Cemiyeti 1131 Macit Ayral 1522, 1524 Mecelle Cemiyeti 582 MehmedSalihEfendi I56
Kütüb-i Diniyeve Şer’iyeTetkikHeyeti 613 Macit Paşa3I9 Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye 268 MehmedTahir(Bursalı) 326, 348, 349, 44,
Macarlı AbdullahBeyI73, I88 Mecelle-i Sufiye 985 I204, I590
Macbeth396 Mecelle-i U mur-uBelediye 1360 MehmedTahir Ağa
MadenMektebi I88 Mechveret 854 MehmedTevfik(Çaylak) 432, 445, 1096
L Madralı Ahmed I486, I488 Mech veret S upplement Français847, 848, MehmedZihni I24
Mağdurin Hikâyesi 393 849 MehmedZiyaeddinEfendi 270
LaBuenaEsperenca97 Mahir Bey I85 Meclis-i Ahkâm-ı Adliye 234 MehmedŞeref I07
LaEpoca97 Mahfil 127 • Meclis-i Ali-i Tanzimat 212, 593 MehmedŞevki (FerikŞevki Paşa) I95
LaFontaine 390 Mahkûm1103 Meclis-i Beledi 242 Mehmet Ağa I37
LaFuente778 Mahmud II. 166, 1668 Meclis-i Cinayet 598 Mehmet Adalı 1486
LaJeuneTurquie 854 MahmudNedim449 Meclis-i Deavi 597, 598 Mehmet Asım(Us) I202
LaJwtice 854 Mahmud Celaleddin I522, I524, I525 Meclis-i Kebir-i Maarif 470, 480 Mehmet Ali Bey I439, I505
LaLiberte 110 MahmudCelaleddinPaşa383, 956, 957 Meclis-i Maarif 467, 6I3, I684, I686 Mehmet Ali Fetgeri 1506
LaReforme III MahmudEsadEfendi 936 Meclis-i Maarif-i Umumiye 156 Mehmet Ali Paşa 175, 176
LaTurquieContemporain856 MahmudNedimPaşa6I0, 692, 693 Meclis-i M eşayih985 Mehmet Ali Tevfik(Yükselen) 131
LağımRisalesi 162 MahmudPaşa(Damat) 834, 848 Meclis-i MeşayihNizamnamesi 986 Mehmet Ali Şevki 386
Ladino97 MahmudSadık 116 Meclis-i Meşveret 248> Mehmet Cemil Paşa 117
Lady Mantagu568, 569 MahmudŞevket Paşa295, 528, 1426, 1429, M Meclis-i Muhasebe-i Maliye 932 Mehmet Cemal I93
Lafitte, Pierre 357 1431, 1432 eclis-i Tahaffuz-i Ula I323 Mehmet Emin(Bolay) I208
Laklak854 Mahmut Baba200 Meclis-i Tahaffuz-i Sani I323 Mehmet EsadEfendi 7I
LalaMehmedPaşa308 Mahmut Celal (Bayar) 108, 109, l3l Meclis-i Tahkikat 595, 597 Mehmet HaşimEfendi I524
Lale 1209 Mahmut Esad(Bozkurt) 376, 1205 Meclis-i Temyiz 397 Mehmet ilmi Efendi 1523
Lami428 Mahmut Sadık9I M eclis-i Umumi 963, 96 MehmetNasru470
Lamartine390, 391, 395, 542, 1452 Mahmut Yesari 406i Meclis-i Umumi-i Milli 972 Mehmet Nadir Bey I64, 47I
Latife 1095, 1096, 1101, 1104 Mahrec-i Aklarn468 Meclis-i Umumi-i Vilayet 238 Mehmet Rıza(Kuğu) I496
Lavara854 Mahrec-i Mekâtib-i Askeriye 513 Meclis-i Umur-ı Nafia467 Mehmet Salim104
Layard, Henry I44, 309, 3I0, 622 Mahşer 4I6 Meclis-i Umur-ı Sılılıiye 1323 Mehmet Sırrı I23
Le Cid396 Mai veSiyah399, 40, 401, 402, 415, 424 Meclis-i Vâlâ 241 Mehmet Şükrü(Koç) 1208
Le Courrier de Smyrne 95, 103 Makarnacı Halil 1482, 1486 Meclis-i Vâlâ-yı Ahkam-ı Adliye 212, 246, Mehmet Vehbi (Sarıdal) 1204
LeCourrier des Balkans 851 Makber 394, 423 58I, 593 Mehtab I384
LeCorissant 85ı Maksut ibrahimI39I Meclis-i Vükela Iı Mekatib-i AJiyyeve Hususiye 488
Le JeuneTurc96 Maksutbeyzade Derviş Bey I124 Mecmua-i İber-i intibah 114 Mekatib-i Ecnebiye ve Gayrimüslime
Le Journal d'Orient 96 MaliyeMemurları Mektebi 473 Mecmua-iCeride-i Askeriyye 114 Müfettişliği 499
LeLevant III Malatya I0I Mecmua-i Daü'z-Zühreviye 1330 Mekatib-i Gayrimüslimve Ecnebiye
LeMoniteurOttoman I04 MaltaAdasında402 Mecmua-i Ebüzziya 114, 115 Müfettişliği 48
Le Reveil 96 MaltaGeceleri 427 Mecmua-i Fünun48, 59, 78, 113, 117, 118, Mekatib-i Hususiye idadisi 491
Le Smymeen95 156, 188, 347, 448, 452 Mekatib-i Hususiye Talimatnamesi 489,
Le Spectateur Oriental 103 MalûmI098 M ecmua-i Havadis 79 490, 500
Le Yıldız856 Malûmat 87, 1685 M ecm ua-i Kemal 854 Mekatib-i Rüştüye Naıırlığı 479
Lehçe-i Osmani 318 Malumat Matbaası 1685, 1691 Mecmua-i Maarif 1I4, I57 Mekatib-i Umumiye Nezareti 462
Lehçeiü’l-Hakayık445, 1099 MalûmyanEfendi 844 Mecmua-i Ulum114 Mekteb-i idadi-i Umumi 5I3
LeonLütfi I24 MamuretO’l-Aziz 101 Mecmua-i Ulumve Riyaziye I56 Mekteb-i iptidai 462
LeonOstrorog(Kont) 811, 815 Manastır I0I Mecmua-i Ulum-ı Riyaziye I62, I63, I65, Mekteb-i Aklâm248
Leskofçalı Galib 421, 422 Manastırlı İsınail Hakkı 122, 1402 I78, I8I, I87 Mekteb-i Fünun-ı Tıbbiye-i Şahane I88
Letaif-i inşa 109, 1100 Manastırlı Mehmet Rıfat I623 Mecmuatü’l-Mühendisin I62 Mekteb-i FOnun-ı Maliye471, 628. 630
Letaif-i Asar 1093, 1101 Manolaki Baltazzi (Baltacı) 764 M ecra -i Efkar 854 Mekteb-i Hamidi 47I
Letaif-i Nasreddin I^tt Mansur Defterdarlığı 931 Medaris I22 Mekteb-i Maarif-i Adliye248, 46
Letaif-iRivayat 398 MansureHazinesi 931 M ed aris-i tlmiye Nizamnamesi 505 Mekteb-i Mülkiye 190, 248, 468
Letafet J09 ManukSisak ı6I4 Meddah I095 Mekteb-i Osmani 248, 335
LevantCompany660! Manzume-i Efkâr 97 M ed en iyet 9I. I45I Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye I73
Levant Herald76, 80 Mari Nivart I6I4 Medrese Hatıraları 398 Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şahane 155,
Levant Times 80, 98 Marius Michel (Michel Paşa) 728, 735, 736 M ed resetü ’l-Eimmeve'l Huteba474 I68, I69, I77
Levazımat-ı Umumiye-i Askeri 1347 Mardiros MınakyanI614 Medresetü’l-Kuzat 504, 510 Mekteb-i Tıbbiye-i Aliye-i Şahane 46
Levni I309 Mardiros Yazıcıyan I07 Medresetü’l-Kuzat Nizamnamesi 504 Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye I70
Levski, Vasil 1028 MarkoPaşa 1331, 1334 Medresetü’l-Mütehassisin474 Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye I54, 468
Leyal-i Girizan426 Markopaşa 1100 Medresetü'l-Vaizin474, 508 Mekteb-i Ulum-ı Edebiye 46
Leyla Hanım(Saz) I2I9 Maruniler 22I Meflıaret 861 Mekteb-i Ulum-ı Harbiye I54
Liberal Ottoman854 Maruzat 398, 502, I584, I586 Mefkûre I208 Mektep426
Liberte444 Masis 97 Megali Toyenos Sholi 462 MektepGücü dernekleri 534
Lifij, Avni 1318 Masarifat-ı Umumiye Muvazene Kanunu Mehasin I24, 86I, 862 Mektepli I209
Liva226 968 Mehcure 402 Mektupçu216
Liva İdare Meclisi 226 MasonLocası 199 M ehmedAkif (Ersoy) I22, I26, 404, 426, MelihaHanım872
LokmanHekimI207 MasonÖrgütO199 503, 988, 1207, 1402, I4ü6, 1414, 1419 MelekPaşazade Abdülkadir BeyI55
LondraKonferansı 29I Masonluk200 MehmedAli (Ayni) 994 MelkonEfendi I656
LondraSözleşmesi 275, 276 Mastariyecizade HüseyinEfendi 163 MehmedAli Paşa275, 276, I033, I670, Memalik-i Mahrusa609
Loran768 Maşrik91 I683 Memalik-i Osmaniye Coğrafyası 191
LordCanning674 Matbaa-i Amire 1681, 1683, 1689, 1690 MehmedArifEfendi 504 Memalik-i Osmaniye Ziraat Coğrafyası 191
LordClarendon676 MatbaaNizamnamesi 76, I684, I69I MehmedBurhaneddinBey 192 Memalik-i OsmaniyeninTarihi I92
LordDerby696 Matbaalar Nizamnamesi 613 Mehmed Celaleddin Dede Efendi 1232 MemduhŞevket (Esendal) 120, 376, 405,
LordPalmerston 141, 276, 696 Matbuat Dairesi 86 MehmedCelaleddinEfendi 270
LordSalisbury696, 698, 702 Matbuat Kanunu6I5, 6I6, I68I, I683, MehmedDerviş Paşa I56 MemlahaMüdürlüğü945
LozanAntlaşması 312 I688, I693 MehmedEdip3I7 Memleket Hikâyeleri 404. 405, 406
Lrakir 97 Matbuat Mitingi 525, 526 MehmedEmin 1522 Memurin-i MülkiyeTerakki veTekaüd
1716
DİZİN

Kararnamesi 257, 262 Monte Cristo393, ^409410 Mutasarrıf 216 NazımRagıp 119
Menafi-i UmumiyeSandıkları 235 Montesquieu390 Mutedil HürriyetperveranFırkası 1437 NazımPaşa 1693
Menafiü’l-Etfal 1334 Mor Salkımlı Ev407 Mutedil Hürriyet ve itilaf Fırkası 1440 Nazmi Ziya(Güran) 1318
MenapirizadeNuri Bey85 Muallim109, 129, 483 Muvaffakıyet-i Milliye 1209 Nazmibeyzade İsmail Bey 1124
Menba-i Marifet Mektebi 494 Muallimİsmail Hakkı Bey 1234 Muvakkat Maarif Meclisi 465 Nea izmirni 110
Menemenli Rıfat bk. Rıfat Menemencioğlu MuallimNaci llS, 334, 398, 399, 423, 42S, MuvakkatenUlumGazetesi Müşterilerine Nebatat 176
MenemenlizadeTahir 1IS, 424 426, 434, 1623 8SS Nebatat Dersleri 176
Menfa 398 Muallimhane-i Nüvvab504 Muvazene 850, 855 Nebatat-ı Saydelaniye 176
Menfada 854 MuallemAsakir-i Mansure-i Muhammediye Muzika Mektebi 473 NecibAsım(Yazıksız) 119, 319, 338, 323,
Mensiyyat 427 1261 Muzika-yi Hümayun446i, 1210, 1215, 1216, 326, 1225, 1396, 1588
Mensur Şürler 401 Muhadderat 858 1217, 1219, 1221, 1224, 1227, 1234 NecibPaşa 1221, 1224
Menteşe 1210 Muhakemat-ı Hukukiye Kanunu Muzaffer (Kılıç) 1149 Necip Ağa (Tanburi) 1217
Merhale854 MuhammedIbnAbdülvehhab986, 1401 Mücahede-i Milliye 1209 NecibMelharne Paşa 1033
MerkezK^az.ası 226 Muhammedikbal 1413 Müdafaa-i Hukuk855 NecmeddinSadık(Sadak) 91, 374, 386,
Meslek 376 MuhammedAbduh1402, 140S, 1416, 1419 Müdafaa-i Hukuk-ıNisvanCemiyeti 861, 1125, 1202
Meslek-i içtimai 386 Muhammedel-Saud1033 868 NecmeddinOkyay 1S2S, 1S27
Meslekçiler 385, 386 MuhammedNuru’l-Arabi 989 Müdafaa-i Hukuk-ı NisvanDemeği 861 Nedim446, 1203
Mesnevi 988 MuhammedResmi Efendi 991 Müdafaa-i Milliye Cemiyeti 203, 208 Nekregu 1105
MesnevihanMuradEfendi 989 MuhammedSahibEfendi 991 Müdafaa-i Maliye ve iktisadiye 638 Nemide 415
MestanEfendi 1124 MuhammedTahir Efendi Müdavimin-i Mülkiye Cemiyeti 522 Neogolos 96
Meşihat Dairesi 267 Muharrir BuYa402 Müessesat-ı Hayriye-i Sılılıiye 1322, 1324, Neretva 101
Meşihat-ı tslâmiye 264, 266 Muharrir ŞairEdip402 1325 Nesi-i CedidKlübü207
Meşhedi Arslan Peşinde 406 MuharremKararnamesi 683, 684, 694, 697, Müfettiş 216 Nesteren391, 396, 444
Meşrutiyet 844, 855 698, 704, 70S, 706, 710, 712, 714, 716, MüfidRatip 1626 Netayicü’l-Vukuat 1589
MeşrutiyetCemiyeti 838 726, 730 MüftüoğJuAhmet Hikmet 402bk. Ahmed Nevahi Nizamnamesi 239
Meşrutiyet Hatıraları 402 Muhasebeci 216 Hikmet Nevruz lO5, 106, 107
Meşrutiyet-i Osmani Kulübü207 Muhassıl 213, 214 Mühendis Mekteb-i Alisi 473, 515 Neyyir-i Hakikat 855
Meşveret 84, 357, 832, 833, 836, 845, 846, MuhassıllıkMeclisi 213 Mühendishane-i Bahri-i Hümayun 180, 465, Nigar Binti Osman 124
847, 854, 1391 MuhassıllıkMeclisleri 2ı5, 234 SJ2, 513 NigarHanım427, 859, 864, 1628
Metanet 855 Muhaverat-ı Hikemiye48, 39, 452, 453, Mühendishane-i Berri-i Hümayun178, 180, NigehbanCemiyet-i Askeriyesi I129, I130
Metres402 4S4 465, 514 NikoAlibranti 1507
Mevkifü’l-Ak! 1417 Muhbir 77, 79, 80, 81, 82, 422, 855, 1700, Mühendishane-i Fünun-ı Berri 512 Nikoğos Balyan 1062, 1064, 1065, 1090
Mevlana988 1701. 1703 Mühendishane-i Mülkiye 190 Nikola I 276, 277
MevlanaHalidBağdadi 984, 989 Muhib82 MükriminHalil (Yinanç) 1590 Nikolayadi Efendi 116
MevlanzadeRıfat 91, 525 Muhibban98S, 992 Mülkiye478 Niran427
MıgırMıgıryan I502 Muhittin(Birgen) 375, 376 Mülkiye Baytar Mekteb-i Alisi 172 NişanEfendi 1687
Mınakyan 1617, 1618 Muhlis Sabahattin 1234, 1236 Mülkiye Baytar Mektebi 472 Nizam-ı Cedid 1252, 1259
MmakyanEfendi 1611 MuhsinErtuğrul 1614 Mümeyyiz 123, 609 Nizamiye Mahkemeleri 597
MısırCemiyet-i tsrailiyesi 838 MuhsinzadeAbdullahBey 1S23 MümtazEfendi 1S29 Nizarnname-i Millet-i Ermeniyan463, 493
Midhat Paşa 75, 347, 481. 692, 771, 772, Muhtasar tlm-i Tabakatü'l-Arz 190 Münif Efendi 156 NurnanAğa 1217
774, 953, 9SS, 960. 1300, 1301, 1302, Muhtasar Coğrafya 191 Münif Fehim1107 NurnanUsta 1447
1303 Mukataat Hazinesi 930 Münif Paşa48, 113, 114, 117, 118, 188, Numune-i Terakki 47l
Mihail Naum1218 Muktebes 108 390, 452, 457. 4S4, 482, 624 Nur 1208
Mihail Portakal Paşa630 MuradBey54 Münir Bey704 NurBaba406
Mihaliki Efendi 1095 MuradBey(Mizancı) S3, S4, 63, 91, 360, Münir Pertev(Subaşı) 14% Nuri 84
Mihanik 164 629, 636, 833, 834, 837, 847 MünevverSaime(AskerSaime) 872 Nuri Bey90, 1510
Mihnetkeşan412 MuradV1291 Müntahabat-ı Eş’ar394, 395, 422, 453 Nuri Ulviye Hanım861
Mihrab992 *" MusaCarullah 1405, 1407, 1418 Mürebbiye 402 Nurizade Ziya(SOngülen) 1492
MihranEfendi 90, 93, 1686 MusaKazım122, 126, 269, 270, 326, 503, Mürettibin-i Osmani Cemiyeti 800, 826 Nurettin(Otmar-Savcı) 1502, 1503
Mikail Paşa63S S07, 991, 993, 1410 Müsameretname 398 Nurettin Bey 1439
Milel-i GayrimüslimveEcnebi Mektepleri MusahibzadeCelal 1623, 1628 Müsavat lll NurettinŞefkati 1617, 1618
Müfettişliği 488 Musavat 1206, 1207 MüsellahMüdafaa-i Milliye 1128 NurullahEsat (Sümer) 1204
Milli iktisat Bankası 769 MusavverDeccal 855 Müşahedaı 397, 436 NümuneBağı ve Aşı Ameliyat Mektebi 472
Milli Ahrar Fırkası 1131 Musavver KüçükGazete 1203 MüşirFuadPaşa 1438, 1439
Milli AydınBankası 769 MusavverMehasin109, 1206 Mütalea428
Milli Edebiyat 403, 404, 415 Musavver Tiyatro 125 MütercimRüşdü Paşa610, 692 o
Milli FabrikacılarCemiyeti ^34 Musevi Asri Mektebi 494 Müzaheret Mitingi 528, 529
Milli Kongre 1122 Musset 394 Obst E. 193
Milli Mefkure 1207 Mustafa İzzet (Kazasker) 1217, 1S22, 1S25, Ohannes Efendi (Sakızlı) 628, 630, 635, 704
Milli Ordu 1208 1S27 Ohannes Efendi (Mühendisoğlu) 1685, 1690
Milli Savaş Hikâyeleri 405, 406i MustafaAğa 1217 N Ohnet 105
MilliTalimveTerbiyeCemiyeti 207 Mustafa Behçet Efendi 168, 170, 1324, OkunUcundan407
MilliTetebbularMecmuası 128, 132, 439, 1326, 1334 Nabi (Mememencıoğlu) 1127 On Yılın Destanı 446
1S91 MustafaCelaleddinPaşa 315, 316, 319, Nabizade NazımllS, 116, 391, 397, 398, OrhanSeyfi (Orhon) 404, 430, 446, 1108,
Milli TürkCemiyeti 207 320, 322, 330, 331, 378, 349, 35O, 1547, 399, 409, 424 1203
Milli TürkFırkası 1136 1587 Naci Fikret (Baştak) 125 OrmanMektebi 1566, 1580
Millet Gazetesi 861 Mustafa Fazıl Paşa63, 65, 80, 81. 82 Naciye Hanım872 OrmanMüdüriyet-i Umumiyesi 1572
MimarKemaleddinBey 1084 MustafaFevzi 992 Naciye Sultan871 OrmanNizamnamesi 1566, 1567, 1370,
Min-el-Babil-el-Mihrab407 MustafaHilmi Bey 1326, 1327 Nafi Atuf (Kansu) 386, 531 1S78, 1S80
Minber 1121 MustafaK3.mEfendi 321 NafiaNezareti 243 Ormanve MaadinMektebi 478
Minhacü’ş-Şifai Fi Tıbbü'l-Kimyası 180 MustafaKemal (Atatürk) 837, 976, 1İl 1, Nahiye Meclisi 223 OrtaOyunu 1098, 1203
Mir'at 114 1113, 1118, 1131, 113S, 1143, 1144, Nahiye Müdürü223 OskanEfendi 1644
Mir'at-ı Mekteb-i Harbiye 166, 169, 184 1145, 1146, 1147, 1148, 1149, 1155. Nahiye Nizamnamesi 223 OsmanCemal 405, 406
Mir'atü'l-Mekasıd985 11S6, llS7, 11S8, 11S9, 1160, 1163, Nail 993 OsmanHarndi Bey470, 1O54, 1056, J311,
MiralaySadikBey348 1167, 1178, 1179, 1180, 1182, 1188, Nail (Moralı) 1123 1312, 1313, 1314, 1603
Miras 404 1189, 1190, 1192, 1196, 1200, 1258, 1448 Nail Halid 172 OsmanNuri (Ergin) 886
Miratü’l Ahval 76 MustafaNihat (Özön) 1203 Nail (Tuman) 432 OsmanSalahaddinEfendi 991
Miratü'l Alem162 MustafaNecati 111, 1207 Nakil 449 OsmanŞems 422
MirlivaHüseyinPaşa 191 Mustafa Nuri Paşa 1589 Nakiye (Elgün) 872, 873 Osmanlı 91, 836, 847, 848, 849, 95S
Mirsad425 MustafaRakım1522. 1524 Namık ismail 1318 Osmanlı ittihat Mektepleri 491
Misafiri istiskal 396 Mustafa ReşidEfendi 1324 Namık Kemal48, 49, SO,60, 63, 74, 78, Osmanlı ittihat veTerakki Cemiyeti 833,
Misak 1207 Mustafa ReşidPaşa140, 143, 144, 146, 79, 80, 82, 83, 84, 8S, 137, 178, 25J, 1458
Misak-ı Milli 1207 150, 250, 251, 316, 317, 334, 343, 358, 315, 318, 319, 322, 336, 338, 345, 347, Osmanlı Amele Cemiyeti 794, 800, 810
MiskinlerTekkesi 406 620, 1S43, 1S47, 1S48, 1549, J550, 1551. 348, 349, 3SO,36S. 390, 391. 392, 394, Osmanlı Bankası 693, 696, 699, 730, 737,
MithatCemal(Kuntay) 122, 12S, 406i, 430 15S2, 1SS3, 1SS4 396, 393, 398, 409, 410, 411. 412, 418, 763, 771, 775, 776, 777, 781
Mithat Şükrü(Bleda) 1427 MustafaSabri 127, 1202, 1417, 1418 419, 421, 422, 423, 426, 433, 434, 435, Osmanlı Cemiyet-i Hayriye-i Nisvaniye 208
Miyarül-Etibba 1334 Mustafa Sabri Efendi 991, 1403, 1438, 439, 442, 480, 609, 610, 626, 627, 1S87, Osmanlı Demokrat Fırkası 385, 1438
Mizan91, 629, 833, 834, 847, 848, 8S5 1439, 1440 1688, 1699, 1701 Osmanlı Deutsche Beilage 848
Mizan-ı Adalet 8S5 Mustafa Sami Bey 1637 NankingAntlaşması 645 Osmanlı Genç Demekleri Mecmuası 536
Mizan-ül-Hakk 502 MustafaSami Efendi 334, 352, 391 Nasihat 855 Osmanlı Güçü Demeği 534
Moliere 39S, 396 Mustafa Satı 361 Nasbil'l-Hıyaın 162 Osmanlı GüçDemekleri 203, 208, 534
MollaFenari 264 Mustafa Suphi 1448 Nayi OsmanDede 1228 Osmanlı Hassa Mimarları Ocağı 1078
Moniteur Egyptien70 MustafaŞekib(Tunç) 430, 439, 992 Nazif Bey 1524 Osmanlı Hukuk Cemiyeti 202
MoniteurOttoman70, 855 Mustafa Şevki 1312 NazımBey294, 1448 Osmanlı Hürriyet Cemiyeti 837, 840
Mondros Mütarekesi 1176 Mustakimzade SüleymanSadedin984 Nazımdr. 131. 3SO,351, 533, 534, 835 Osmanlı Hürriyet veTeavün-i Milli
Montani 1063 Musul 101 NazımHikmet 430 Cemiyeti 207
 1717
DİZİN

Osmanlı Hürriyetperver AvamFırkası 1121 PostaNezareti 1638, 1650 Ruhi (Arel) 1311, 1318 SavaPaşa46
Osmanlı Kadınları TerakkiperverCemiyeti PostaveTelgraf Mekteb-i Alisi 1650 Ruhsati 424 SayveTetebbu531
208 Postane-i Amire 1640 RumCemiyet-i Edebiyesi 493 Scalieri-AzizBeyKomitesi 832
Osmanlı Kadınları Şefkat Cemiyeti 208 Prizren 101 RumDarülfünunu(Kuruçeşme) 492 Sebilü’r-Reşad122, 126, 128, 439, 1206,
Osmanlı Kambiyo veMenkul Kıyametler Prens Emine861 RumEdebiyat Demeği 462 1207. 1387. 1402, 1413
Şirketi 696 Prens Sabahadin354, 382, 383, 384, 483, Rumeli 91, 101 Sebat 855
Osmanlı Matbuat Cemiyeti 207 630, 834, 835, 847. 848 Rus Ticaret Odası 751 Sedat (Simavi) 1098, 1100, 1105, 1107,
Osmanlı Milli Olimpiyat Cemiyeti 1502 Proust 406 Ruzname78, 407 1203
Osmanlı Mektepleri Tevhid-i Mesai PüsküllüBela 1104 Rumame-i Ceride-i Havadis 77, 81, 116, Sedat Nuri (tleri) 1103, 1106, 1107
Cemiyeti 491 159, 449 Sefiller393
Osmanlı Müellifleri 1591 Ruşen Eşref (Ünaydın) 407, 1149, 1205 Sefine-i Evliya992
Osmanlı Mühendis veMimarları Cemiyeti R Rübab-ı Şikeste401,424, 425 Sekban-ı Cedid 1260
202 Rübab'mCevabı 401 Selahi Bey 1681
Osmanlı SanatkâranCemiyeti 208, 821 Rümuzü'l-Hikem622 Selahaddin(Türsen) 1502
Osmanlı Sosyalist Fırkası 132, 817, 819, Raimondod’Aronco 1081, 1087, 188 Rüsum-ıSittetdaresi 670, 702 SelahaddinEnis (Atabeyoğlu) 405, 406î
821, 822, 823, 1450, 1451, 1452 Rabotniceski Vestnik820 Rüsum-ı Sitte Antlaşması 710, 712 Selahattin(Ulusalerk) 1204
Osmanlı Sulhve Selamet Cemiyeti 207 Racine 390, 396 Rüsumat Emaneti 669, 941, 944, 945 Selamet 855, 1208
Osmanlı Supplement Français 848 RagıbNureddin(Ege) 531, 1125 Rüsumat Memurları Mektebi 473 Selanik97, 101
Osmanlı Terakki Cemiyeti 800 Rağbet 855 Selanik^meleCemiyeti 820
Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti 836, RahmiBey 131 Selanik Bankası 770
838, 840 Raif Efendi 1135, 1147 SelanikOlayı 1457
Osmanlı Terakki-i Sanayi Cemiyeti 820, 821 RaifNecdet 1625 s SelanikSosyalist İşçi Federasyonu80, 819,
Osmanlı Trajedi Kumpanyası 1617 RaifNecdet(Kestelli) 122 820, 822, 826
Osmanlı TütünRejisi 782 Raik'inAnnesi 416 SaadZağlul 1034 Selanikli Tevfik90, 447
OsmanlıUhuvvet Cemiyeti 202 RamiMehmedEfendi 278 Saadet 87, 91, 434, 855 SelimFaris Efendi 846
Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi 636 Ramiz(Gökçe) 1107 Sabah87, 90, 91, 92, 437 SelimMansur 193
Osmanlı ÇiftçilerDemeği 639 Rasathane-i Amire 167 SabahaddinBey385, 386bkz. Prens SelimMelhamePaşa914
Osmanh-İngilizTicaret Antlaşması 653, RatipzadeMustafa 1136 SabataySevi SelimSabit Efendi 468, 480, 482
654, 655, 688, 719, 724 Rauf (Hasağası) 1503 Sabr-üSebat 444 SelimSırrı (Tarcan) 534, 535, 536, 1475,
Osmanlı-FransızTicaret Antlaşması 667 Rauf(Orbay) 1112, 1115, 1116, 1117, 1131, Sabri Mahir 1510 1477, 1478, 1500, 1507
Osmanlı-Rus Savaşı 1368 1135, 1143, 1144, 1146, 1147, 1149 Sadi Belger 1527 SendikaMeseleleri 827
Osmanlı-SırpSavaşı 1367 Rauf YektaBey 1210, 1232, 1235 Sada855 Sened-i tttifak 10, 12, 13
Osmanlı-YunanSavaşı 1897, 1369 RaşidMüverrihmi? Şeirmi? 1590 Sada-yı Hak lll, 127, 528, 1206, 1207 Senefelder 1682
Othello396 RaşidRıza 1034, 1408 Sada-yı Millet 92, 848, 855 • Senin91, 92
OtomanBank725 ReisülküttabAtıf Efendi 59 Sadakat 855 serab-ı Ömrüm404, 405
Otomobil Nuri 1495 RecaizadeEkrem78, 116, 317, 337, 338, SadıkBey 1438 Serasker Rıza Paşa 1239
31 Mart Olayı 1469, 1495 359, 360, 390, 391, 392, 394, 396, 397, SadıkRifat Paşa250, 252, 316, 334, 352, Serbest Bulgaristan855
398, 399, 409, 413, 418, 419, 421, 423, 355, 391, 622, 623, 1544 Serbest Fikir 1386
424, 425, 434, 435, 436, 439, 444, 1623, SadıkVicdani (Kayıkçıoğlu) 992 Serbesti 91, 526, 527
1625 SadrettinCelal (Antel) 827, 1204 Sergi-i Osmani 1456
ö RecepZühtü(Soyak) 1205
Redif Hazinesi 931
SadullahAğa 1229
SadullahEfendi 1135
SadullahPaşa355, 424, 469, 480
Sergüzeşt 397, 398, 399, 413
Serkaz 1098
Öğüt 1208 Redd-i İlhakCemiyeti 1124 Safahat 404, 426 Serınet Muhtar(Alus) 406, 1103, 1628
Ömer Besim(Koşalay) 1503 Redd-i İlhakHeyet-i Milliyesi 1138 Saffet (Atabinen) 1227, 1233, 1234 Server Paşa704
ÖmerFarukEfendi 1182 Redhouse, James 156 Saffet Paşa285, 309, 310, 470, 479, 480, Servet 116
ÖmerFerid(Kam) 1402bk. Ferid Refi Cevat (Ulunay) 1202 481, 693 Servet Bey 1135
Ömer Fevzi 1207 RefikBakterdr. 1326 Safveti Ziya402, 414 Servet-i Fünun87, 91, 115, 116, 119, 360,
Ömer Paşa 1365 RefikBey(Koraltan) 994 Safvet Nezihi 403 40, 403, 424, 425, 426, 436, 1688
Ömer Seyfeddin 120, 124, 327, 404, 405, RefikEfendi 990 SahakEbru1586 Servet-i FünunEdebiyatı 399
406, 407, 415, 428, 429, 438, 446, 1203, Refik(Güran) 1336 Sahne 125 ServigenEfendi dr. 1327
1398, 1627 RefikHalid(Karay) 116, 123, 403, 404, Sahra394 SeviyeTalip416
Ömer Subhi Bey 191 405, 406, 407, 427, 428, 1098, 1106, Sevda-yı SavüAmel 627
Ömer Vasfi 1524 1125, 1203, 1439 SaidHalimPaşa65, 299, 1163, 1304-1306, Seydi Yahya 396
ÖmerŞevket(Öncel) Bey 185 RefikNevzad 817, 821, 844 1411-1415, 1432 Seydişehirli MahmudEsad 126
Ömer’inÇocukluğu398 Refik Osman(Top) 1495, 1496 SaidMolla 1202 Seyf-i Hakikat 855
Örfi Hukuk602 Refet (Bele) 1136, 1146 SaidNursi 988, 1413, 1414, 1418 Seyhan 101
Rehnuma 1209 SaidPaşa296, 481, 482, 528, 748, 749, 750
Rehnüma-i Muallimin-i Sıbyan480 SaldSelahaddin(Cilıanoğlu) 1518 SeyidMustafa248
Reji Şirketi 710 SaidTevfik(SaidÇelebi) 1497 Seyit Abdülkadir Efendi 1439
Renin 91, 92 SaidÇelebi 1203 Seymour, Harnilton276
P Renan Müdafaanamesi 420 Sain-PierredeBernardin SeyyidAbdülkadirEfendi 1131
PalabıyıkMehmedEfendi 512 Resimli Gazete426 Sainte-Beuve438 SeyyidAhmedHan 1405, 1411, 1419
Palmerston621, 622bkz. Lord Resimli Salon Mecmuası 1203 Sait Efendi (Neyzenler) 1217 SeyyidAli Fethi Efendi 187
Palyaço 1098 Resimli ve Haritalı Coğrafya 192 Sait Molla ll31, 1134 SeyyidAli Paşa 162
Paravan Resm-i DamgaNizamnamesi 941 SakızlıOhannesEfendi 114, 117bkz. Seyyid 1415
Parfitte 534 ResmiTürkiyeKomünist Fırkası 1449 Ohannes Efendi SeyyidEmirAli 1405
ParisAntlaşması 276, 277, 278 Rey, Ahmet Reşit 426 Salalı Cimcoz 122, 1200 Seyyare-i Yeni Dünya1208
Paris Konferansı 276, 277 Reşid Akif Paşa 1117 SalihEfendi 117, 1324 Shakespeare391
Paris Kongresi 277, 28ı ReşidRıza 142, 1409 SalihEfendi (Suyolcuzade) 1217 SıhhiyeMüdüriyet-i Umumiyesi 1321, 1322
Parvus631, 633, 638 ReşadRızaBey 1322 ' SalihMollaAşkî 1312 SıhhiyeÇavuş Mektebi 1321
ParçaBohçası 858, 863 ReşadRızadr. 1327, 1338 SalihPaşa 1179, 1185 Sırat-ı Müstakim122, 126, 128, 1387, 1402,
Pasarofça Antlaşması 278 Reşat Danyal 1490 SalihZeki (Aktay) 65, 164, 167, 179, 430, 1405, 1409, 1410, 1416
Patris 110 Reşat Nuri 125, 404, 405, 406, 407 468, 469 Sıtkı (Dursunoğlu) 1208
Paul et Virginie393, 394, Reşat Nuri (Drago) 1204 SalonKöşelerinde402 Sicill-i Ahval 262
Pavlaki (Fenerli) Paşa 173 Rıfaael-Tahtavi 1033 Sami Bey(Yen) 1477 Sicill-i Ahval Daire-i Umumisi 1247
PembeMaşlahlı Hanım406î Rıfat (Menemencioğlu) 1127 SamiEfendi 1524, 1526, 1527, 1528 Sicill-i NüfusNizamnamesi 1241
Peri Kızı 446» Rıfat Bey 117, 319 Sami Paşa796, 797, 829, 830 SicimoğluHalil 1487
PertevEfendi 611 RızaEfendi 1217 Samih(Rifat) 90 Silifkeli Şükrü 1502
PertevPaşa316, 334 RızaFazı! 1614 Samipaşazade 125, 360, 390, 391, Silah91
Perthuis de Edmond727 Rıza Nur 1130, 1438, 1439 394, 397, 398, 409, 413, 1623 SimeonKalfa1043
Peruz ı223 RızaTahsinBey 169 Sami(Yetik) 1311 SinanBey 1308
Peyarn91, 93 RızaTevfik(Bölükbaşı) 119, 122, 125, 130, San'a 101 Sinekli Bakkal 406, 416
Peyam-ı Sabah 93, 1098, 1207, 1208 360, 361. 404, 429, 430, 444, 445, 1439 Sanayi 130, 638 Sinema Postası 1203
Peyami Safa405, 416 Risale-i Fethiye 162 Sanayi-i NefiseMektebi 471, 1311 Sirac 116
Pharmacope MilitaireOttoman 168 Risale-i Hasiyyet-i Kınakına 1330 Sancak213, 216, 848, 849, 855 Sivas 101
Pinti 855, 1102 Risale-i Telkih-i Bakaıi 1334 Sanders, VonLiman 1110, 1374 Sivas Kongresi 1137, 1138, 1148, 1145,
Pinti Harnit 1^^ Riyaset-i Cumhur Armoni Mızıkası 1234 SanskaBoşna855 1146,1147,1148
Piri Reis 191 Riyaset-i CumhurFilarmoni 1234 Sansür607 Siyahİnciler 401
PirizadeMehmet Sait Efendi 5ı1 Riyaset-i CumhurMusiki Heyeti 1234 SaraManik 1614 Siyavuş 396
Piyale404, 428 RobensonHikâye-i Garibesi SarayveÖtesi 402 Smyrneen 103
Piyasa 1209 Robert Kolej 496, 498 Sarf-ı Türki 1588 SodomveGomore405, 406
Polis Dershanesi 472 RomeoveJuliet396, 1693 Sar MehmedPaşa250 Solgun Demet 402
Polis Memurları Mektebi 473 Rotschild680 Sarkis Balyan 1056, 1060, 1065, 1090 SonEseri 416
Polis Nizamı 607 Rousseau390, 398 Satı Bey 127, 473, 482, 483, 484 SonHaber J209
Polis Nizamnamesi 792, 803 Rubailer Satvet Lütfi (Tozan) 842, 1128 Sosyalist 9J
PomakOsman1486 Ruh-i Bikayd428 Satvet-i Milliye 1209 Sosyalizmve Rehber-i Amele821
1718
DİZİN

SönenKandiller407, 446 ŞeyhFevzi Efendi ı133 Muvakkat 793, 793, 800, 817, 819 Ticaret Kanunnamesi 595
SönmüşYddızlar406 ŞeyhGalib984 Tatil-i Eşgal Kanunu796, 799, 816, 819 Ticaret Meclisi 596
SözBirliti 1209 ŞeyhHalid 1401 Tatil-i Işgal Yasası 801 Ticaret Mektebi 471
SOzdeKızlar40S, 406, 416 ŞeyhMubyiddinEfendi 989 ■ Tatlı Sen 1098, 1203 Ticaret-i Bahriye Kanrnınamesi 595
SpectateurOriental 94 ŞeyhOsmanSalahaddinEfendi 989 TBMM1136, ll38, 1139 Ticaret-i Umumiye Mecmuası 130, 639
SporAlemi 1203 ŞeyhSafvet (Yetkin) 992, 994 Teali-i İslâmCemiyeti 208, 1131 Ticaret ve Ziraat Nezareti 671
Stamboul 91 Şeyh-i Ekberi NiçinSeverim^994 1417 Teali-i NisvanCemiyeti 208 Tiyatro 1101
SuSinekleri 406 Şıpsevdi 402, 414 . Teali-i Vatan-ı Osmani Hanımlar Cemiyeti Tiyatrove Temaşa 125
SuatHayri (Ürgüplü) lS03 Şimendifer Memurları Mektebi 474 208 TocquevilleProjesi 698, 699
Subhi Edlıem370 Şinasi 46, 48, 49, 77, 78, 80, 114, 313, 318, Teceddüt Fırkası 1122, 1124, 1177, 1433 Todori Efendi Kumpanyası 1617
SubteotluMehmed1480, 1487 337, 338, 343, 344, 334, 333, 336, 390, Tedkik-i Galatat-ı Tercüme450, 451 Tokatlı Molla Lütfi 501
SükutizadeMuhammedŞerif 993 391, 392, 393, 394, 41l, 412, 423, 432, Tedrisat-ı İptidaiye483 Tokatlı Nuri 442
SulhveSelamct-i OsmaniyeFırkası 1128 433, 441, 448, 432, 433, 1686, 1699 Tedrisat-t İptidaiyeKanun-ı Muvakkati 488, Tokmak 848, 836, 1097, 1098, 1102
Subhi Ethem128 Şirket-i Hayriye349, 782, 783 490 Tomar-ı Turuk-ı Aliyye^W,992
Subhi Ezgi 1232, 123S Şirket-i Mahsusa349 Teehhül 397 Torat, Zion97
Suhpi Nuri (İleri) 1201 Şirket-i Tedrisiye-i Osmaniye 491 Teehhül yahut IlkGözagrısı 393, 396 Tott, Baronde 148 î
Suriye 101 Şirvanizade RüşdüPaşa346 Teessüf 846, 836 Trablusgarp 101
Su^^e-i Vehbi 1309 Şule-i Edeb 108 TekinAlp, 130, 378, 379, 380, 633, 634, Trablusgarp Savaşı 1372
SuyolcuMehmet 1487 Şule-i Maarif 494 1398 Trabwn 101
Suzi Bey 18S Şule-i Maarif Mektebi 494 Tekirdaglı Sarı Hafız 1487 TrabzonMuhafaza-i Hukuk-ı Milliyesi
SüleymanNazif 120, 123, 123, 138, 327, Şûra-yı Osmani 83O,836 Tekalif-i Milliye Emirleri 1194, 1198 1130, 1142, 1123, 1130, ll42
401, 427, 1133, 1200, 1392 Şûra-yı Devlet 212, 257, 268, 381, 393 Tekalif-i Milliye Komisyonu 1194 Trakya-Paşaeli Müdafaa Heyeti 1124, 1123.
SüleymanNecati 1133, 1208 ŞÛra-yı Ümmet 91, 384, 836, 847, 849, S5Ü. Telgraf FenMektebi 469 1140, 1141
SüleymanNesib 120, 124, 123. 401, 424, 836, 1423 Telgraf Haberleri 1208 Trakya-Paşaeli Müdafaa-i Heyeti 1125,
426 ŞükrüHalil Bey 1303 Telgraf Mektebi 478 1140
Süleyman Paşa 338, 346, 348, 349, 33O, ŞükilfeNihal (Başar) m, 430, 872, 873 Telgraf Müdürlüğü 1650 Trakya-Paşaeli Müdafaa-i HukukHeyeti
421, '429, 1393, 1438, 1439 Şükilfezar 838, 863 Telgraf MülazımMektebi 469 1141
SüleymanSeyyid1310, 1313 Telgrafos 110 TubaAğacı Nazariyesi 473, 481, 482. 483
Süleymanname 1309 Telif veTercüme Nizamnamesi 1695 Tufeylat-ı Hayvaniye 174
Tuhfe-i Behic-i Rasini 161
Sümmani 424 T Telkih-iCüderi Ameliyathanesi 1332
Teminat 91 Tuhfe-i Naili 432
Tuhfetü’t-Tıb 114
Taaşşuk-i Talat veFımat 397, 398, 412, Temaşa 123, 1203
Tuna 101, 102, 850, 836
şŞafak833. 1093 418, 449
TabibMüşavirligi Mektebi 474
Table 836
Temaşa-i Esrar 856
Temyiz Meclisi 216
Tenbihat 91
TunaGazetesi 99
Tuna Kıyıları 407
Şebve Padişah 1^$ Tahir Bey993 Tenvir-i Hissiyat Kumpanyası 1617 TunusluHayreddinPaşa 1391
ŞahVeliyyullah 1401 Tahir HayreddinBey 1438 Teodor Kasap72, 73, 74, 390, 391. 395, Tunuslu HayreddinPaşa 1033, 1295, 1297,
Şair 1203 Tahirü’l-Mevlevi (Olgun) 122 449, 611, 1093, 109 1298
ŞairEvlenmesi 78, 336, 390, 393, 393, 412, Tahavvülat 162 Terakki 78, 82, 333, 609, 836, 849, 83O, Turfanda mı Yoksa Turfa mı 397, 398, 412
422, 448 Tahrib-i Harahat 434 856 TurhanPaşa 1667
ŞairKazim1302 Tahrir-i EmlâkDairesi 942 Terakki Eğlence 1093 Turukve-Ebniye Niıa.mnamesi 886, 1049
ŞairlerDemegi Tahrir-i EmlâkNezareti 937 Terakki Eğlencesi 1101 Turukve Maabir Mektebi 514
ŞakirAga 1217, 1230 TahsinBey 173 Terbiye 386 Türk830, 836
ŞamMekteb-i Tıbbiye-i Mülkiyesi 172 TahsinNahid120, 124, 403, 428, 1626 Terbiye-i Bedeniye MüslimMektebi 474 TürkBilgi Demegi 128
ŞamTıbbiyesi 171, 473 Taine, Hippolyte360, 361, 367, 437 Terbiyevi Yeni Fikir 483 TürkDemegi 119, 120, 131. 207, 428, 429,
ŞamramHanım1223 Ta’kib434 Terci-i Bend422 444
Şenİ7adeAtaullahEfendi I34, IS3, 200, Takib-i İstikbal 836 Terceme-i Manzume 390, 394, 447, 452, TürkDerneği Dergisi 128
1334 TakiyeddinMehmet 163 433 TürkEdebiyatı Tarihi 407
Şarivari Medeniyet 1093 Takdir-i Elhan399, 434 Terceme-i Telemak390, 409, 448, 452 TürkEdebiyatında İlkMutasavvıflar 407,
Şark ll 1, 833 Takvim-i Vakayi 70, 71, 72, 73, 78, 88, 89, Terceme-i Zic-i Kasini 161 439
ŞarkVaryete Kumpanyası 1617 93, 96, 98, I36, I38, I39, 333, 333, 624, Tercüman88, 91, 33l, 629 TürkGenci 1203
Şarkve Garp836 1698, 1703 Tercüman-ı Ahval 76, 77, 78, 79, 80, 334, TürkGücüCemiyeti 203, 331, 332, 333,
ŞarkYüdızi 1209 Talak-ı Selase 406 356, 390, 422, 448, 1698, 1699 336
Şark’ınSesi 1208 Talat(Erboy) 1493 Tercüman-ı Hakikat 87, 88, 89, 317, 424, TürkKadını 1203
Şark-ıKaribMuavenet Heyeti 300 Talat Paşa 298, 331. 1113, 1114, 1121, 434, 1202, 1684 TürkMedeniyetleri Tarihi 407
Şark-ı Musavver836 1176, 1427, 1638 TercümeOdası 77, 79, 248, 249, 260, 261, TürkOcagı 207, 322, 323
Şarki AnadoluMüdafaa-i HukukCemiyeti Talebe 123 279, 280, 333, 432 TürkSazı
l144, 1147, 1148 Talebe Defteri 123, 1203 TersaneHazinesi 930 TürkSesi 1ll, 1207
Şecere-i Türki 1388 Talebe Mecmuası 1203 Tersane Konferansı 282 TürkSöZ 120, 429, 439
Şefik(Atabey) Bey 1310 Talim-i Edebiyat 360, 423, 434, 435 Tertib-i Ecza 1324 TürkTarihi 1588
ŞefikBey l323, 1528 Tesis 91 TürkTöresi 407
ŞefikHüsnü(Deymer) 1204 Tamburacı OsmanPehlivan 1487 Tesadüf 402 TürkYurdu120, 128, 129, 130, 328, 329,
ŞehirMektupları 402, 109 Tanin91, 92 Teslis-i Zaviye Mes’elesi 163 429, 439, 631, 632, 638, 741, 744, 1392,
Şeha^ridinMercani 138 Tanrı Misafiri Teşebbüs-i Şahsi 384 l397, 1410
ŞehabeddinSüleyman122, 403, 428. 1623, Tanzimat 64, 91, 1663 Teşebbüs-i Şahsi veAdem-i Merkeziyet TürkYurduCemiyeti 120, 207
1626 TanzimatFermanı 13 Cemiyeti 383, 384, 833, 838, 942 Türk’ün Ateşle İmtihanı 407
Şehbal 123, 123 Tarihçe-i İllet-i Efrenç 1330 Teşhir 109 Türkiye 383, 1207
ŞehbenderŞükrüBey 1124 Tarih-i Alem348, I388 Teşkilat 91 Türkiyeel-Fettat/LaJeuneTurc846
Şehbenderzade AhmedHilmi 61, 992, 1417 Tarih-i Cevdet 334, l384, l383, I386 Teşkilat-ı Belediye Kanun-ı 244 Türkiye İdınanCemiyetleri İttifakı 1479,
Şehremaneti Meclisi 242 Tarih-i Devlet-i Osmaniye 1588 Teşkilat-ı Mahsusa 1127, 1128 1499
Şehsuvarzade Mehmet Behçet 122 Tarih-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye 1587 Teşkilat-ı MehakimKanunu598 Türkiye İdınanMecmuası 1203
ŞekerAhmedPaşa 1310, 1311, 1312, 1313, Tarih-i Ebu’l-Farukl390 Teşvik-i Sanayi Kanun-ı Muvakkati 1343, Türkiye İşçi Çiftçi Sosyalist Fırkası 825
1314, 1313. 1316, 1334 Tarih-i Kadim401, 422 1349 Türkiye BüyükMillet Meclisi 1151
Şemsi Bey 174 Tarih-i Osmani 1390 Teşvik-i Sanayi Kanunu 1352, 1356 Türkiye Halk IştirakiyunFırkası 1449
Şemseddin(Günaltay) 126, 988, 1402, 1403, Tarih-i Osmani Encümeni 1593 Teşvik-i Sanayi Talimatnamesi 1349 TürkiyeNasıl Kurtarılabilir 383
1408, 1410, 1417 Tarih-i OsmaniEncümeni Mecmuası 1592 Tetkikat-ı İklimiyeEncümeni 168 Türkiye Sosyalist Fırkası 825, 1452
ŞemseddinSami90, 113. 323, 333, 336, Tarih-i Tedenniyat-ı Osmaniye987 TevfikNureddin124 Türkiye Tarihi 407
338, 349, 392, 393, 396, 397, 398. 409, Tarih-i Tıp 174 Tevfik(Saglam) dr. 1327 Türkeli 1207
410, 412, 418, 421,443, 449 Tarih-i Umumi 1590 ' Tevfik(Yunusoglu) 1496 TürklerinUlumve Fünuna Hizmetleri 1396
Şen, Bimen 1223 Tarik87 TevfikBey(Macar) 1222 Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak
ŞerafeddinMagmumi 843, 846 TarikEmini 222 TevfikBey(Çaylak) 1^09 bkz. Mehmed 407
ŞerafeddinTevfik(Tenemiz) 176 Tank 396 Tevfik Türkçe Istanbul 1202
Şerıue394 Tarla836 TevfikFikret 91, 92, 116, 120, 124, 338, TürkçeŞiirler339, 404, 428
Şeref Hanım989 Tarsus (Gazete) 1209 360, 399, 40, 401, 402, 422,423, 424, TürkçülüğünEsasları 407
ŞerafeddinŞuaybEfendi 991 Tasavvuf(^etgi) 992 423. 436, 443, 484 j Tütün Rejisi işçileri Cemiyeti 826
Şerh-i Cedavilü’l-Ensah 161 TasavvufunZaferleri 992 TevfikNevzat 103. 106, 107, 110, 428 ‘ Tütün Rejisi İşçileri Sendikası 821
Şeriat 602 Tasvir 78 TevfikPaşa, 164, 1114, 1119, 1177, 1180,
Şeriat Mahkemeleri 393, 398 Tasvir-i Efkâr 77, 78, 79, 80, 82, 92, 116, 1182, 1183
Şerif (Aykan) ll39 432, 1202, 1684, 169. 1700 TevfikRüştü(Aras) 109, 333, 1122, 1203
Şerif Paşa 84 TaşOcaklanNizanı^smesi 918 Tevhid-i Meskukat Kanunu767 u
Şermin40), 443 Taş Parçası 401 Tezâkir 398, 1384, l386
Şevket (Ödül) Bey ll24 Taşili 101 Tıbhane-i Amire 154, 46
Şevket Bey ll24 Taşköprizade AhmedEfendi 623 Tıbhane-i AmireveCerrahhane 168 Uhuvvet 836
Şevki (Sezgin) 1308 Taşnaksutyon838 TibyanuVesaili’l-Hakaikfi Beyan-ı Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye202
Şevki Bey 1231 Tatil-i Eşgal Cemiyederi 813 Selasili’t-Taraik992 Ulug Bey 163
Şevki Efendi 193, l322 Tatil-i Eşgal Cemiyetleri HakkındaKanun-ı Ticaret Gazetesi 1208 Ulum82
 1719
DİZİN

Ulum(OuloumGazatassı) 856 Vuslat 3%,399

Ulum-i iktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası VüzeraKanunnamesi 257 z
127, 129, 130, 3(ı(), 361, 628, 630, 631
Ulum-ı lktisadiyye l !8 Zafer 1207, 1208
Ulum-ı Harbiye 46 w Zafername 394, 1099
Ulus 1205 Zahire Hazînesi 929
Ulviye Mcvlan 124
Umdetü’l-Hakayık348 Weuendorf Bey704 Zakarya Beykozluyan 1095, 1096
Umran 116 White Charles 569 Zaman856
Umumi HıfzıssıhhaKanunu 1322 Whittall Şirketi 665 ZamaneŞıkları 395
Umur-ı Maliye Nezareti 212 Wilhelmll 284, 291 Zaniyeler405, 406
Umur-ı Mülkiye Nezareti 212 WilsonPrensipleri Cemiyeti 1125 Zati Bey(Arca) 1124
Umur-ı Zaptiye 1268 Zavallı Necdet 403
Umur-ı Ecnebiye Müdürü222 Zavallı Çocuk3%
Urquhart, David 621, 622 Zehra397, 398, 424
Usul-i lsaga 162, 181, 183 y Zeki Bey92, 528
Usul-i lskihkamat 163 ZekiCemal 1107
Usul-i Coğrafya 191 Zeki MehmedAğa I217
Usul-i Hikmet-i Tabiiye veKimya178 YaGazi YaŞehit 3% Zeki Paşa 1439
Usul-i Hendese 161, 162 YahyaKemal (Beyatlı)404, 407, 426, 429, Zeki Rıza(Sporel) 14%
Usul-i Kimya 182, 183 430, 439, 1203 Zekâ429
Usul-i Muhakeme-i Ticaret Nizamnamesi YahyaNaci Efendi 279 Zekaî Bey769
595, 604 YakupCemil ll 13 Zekeriya Sertel 1206
Usul-i Hikmet-i Tabiiye 179 YakupKadri (Karaosmanoğlu) 116, 403, Zelliç, A. 1682
Usul-i Muhakemat-ı Cezaiye 405, 406, 407, 415, 416, 417, 427, 428, 429, Zembilli Ali Cemali 264
Usul-i Muhakeme-i Hukukiye 593 439,1202, 1203 Zemzeme 394, 399
UtanmazAdam402, 414 Yalnız Efe405 Zevra88, 101
Utarit 82 Yaban406i Zeyiindağı 407
Uyanış 116 Yanardağ404 Zic-i Uluğ Bey Şehri 165
Yanya 101 Ziraat Bankası 769, 771, 772, 773
Yaprak Dökümü405, 406 Ziraat Mektebi 487
Ziraat ve Ticaret 1207
ü YaralılaraYardımKomitesi 859
Yaranuhi Karakaşyan 1614 Ziraat ve Ticaret Müdürü222
Yaşarİsmail 1486 Ziya 993, 1677
Üç İstanbul 406i Yaşar Nezihe(Bükülmez) 124, 868 ZiyaBey 1502, 1503
ÜçTarz-ı Siyaset 1589 Yemen 101 ZiyaGökaİp 120, 128, 130, 131, 138, 327,
Ümit 856 Yeni IslâmMüctehidlerininKıymet-i 328, 330, 340, 361, 371, 372, 373, 375, 376,
ÜrgüplüHayri Efendi 506, 507, 510 llmiyesi 1418 378, 380, 404, 407, 415, 428, 429, 439, 445,
Üss-i lnkılab611 Yeni Adana 1207 46, 459, 473, 475, 482, 483, 484, 503, 506,
Yeni Asır 107 532, 633, 740, 744, 1163, 1200, 1209, 1225,
Yeni CoğrafyaAtlası 192 1226, 1393, 1398, 1399, 1403, 1411. 1413,
Yeni Dünya 1206, 1208, 1209 1414, 1591, 1592, 1677
Yeni Fikir856 ZiyaPaşa49, 63, SO,82, 85, 315, 316, 318,
V Yeni Giresun 1208 336, 338, 345, 389, 390, 392, 394, 421, 422,
Yeni Gazete 91 423, 426, 434, 441, 442, 453, 109. 1700
Vahdet-i Vücut 1417 Yeni Gün 1200, 1201 Zoeros Paşa 1332, 1335, 1337bkz.
Vahdet-i Efendi 1523 Yeni Hayat 1207, 1208, 1209 Aleksandr
Vahideddin 1177, 1178 Yeni Lisan339 ZohrabEfendi 637, 638, 800
ValıramPapazyan 1502 Yeni Mecmua 122, 128, 129, 130, 132, 378, Zola 391
Vakit 303, 317, 858, 863, 1201. 1202 439, 483, 632, 633 Zanaro 1313
Vakayi-i Mısriye 70, 156 Yeni Mektep 1209 Zuhuri 856
Vakayi-i Tıbbiye 112, 113, 114, 171 Yeni Osmanlılar Cemiyeti 1456 ZulmettenNura988
Vali 213, 216 Yeni OsmanlılarTarihi 398 Zühtü(İnhan) 1136
Valide Mektebi 248 Yeni TiyatroCemiyeti 1617 Zümrüd-ü Anka 1098, 1203
Valide Sultan 1675 Yeni Tasvir-i Efkâr 91
Varlık1208 Yeni Turan405, 416, 417
Vasil Naum182, 184 Yeni Türkiye 1208
Vasfİ (Çınar) 1495 Yeni Zaman856
Vasfi Beyile Mukaddes Hanım397 Yeni Ün 1202
Vasfi Efendi 1439 Yenibahçeli Nail Bey 1127
Vasıf 111 Yeniçeri 1104
Vasıf (Çınar) 1207 Yenişehirlizade HalidEyüb 107
Vasıtta-i Servet 115 Yeryüzünde Bir Melek397, 413
Vatan82, 848, 856 Yesarizade Mehmed İzzet 1526
Vatanve Hürriyet Cemiyeti 837 Yesarizade Mustafaİzzet 1521, 1527, 1685
VatanyahutSilistre84, 396, 1700 Yevmiİzmir 107 ,
Vatandaş 109 Yeşil Gece405, 406i
VaybelimAhmedAğa 1216 Yeşil İlgaz 1207
Veeihi 402 Yeşil OrduCemiyeti 1449
Vecdi (Çağatay) 1509 Yıldırım856
Vedat (Tek) 1082, 1083 Yıldız 856
Vedat Nedim(Tör) 1204 YirmisekizÇelebi Mehmed247
Vedat örfi (Bengü) 125 Yirmisekiz Çelebi MehmedEfendi 137
VefaidmanYurdu1492 Yolageldili KasımEfendi 1124
Velid(Ebüzziya) 1200 Yoldaş 1207
VeledÇelebi (lzbudak) 119, 320, 326, 338, YorgoAlibranti 1507
349, 444, 992 Yörük Ali Efe 1170
Vergine Karakaşyan 1614 Yörük Ali Pehlivan 1481
Vidinli Tevfik Paşa 163, 513 Yuha 1098, 1103
Vilayet 216 Yunan Savaşı
Vilayet Idare Meclisi 216, 222, 226 Yunus Nadi (Abalıoğlu) 91, 120, 1375, 376,
Vilayet Hariciye Müdürlüğü280 986, 1122, 1125, 1202
Vılayet Nizamnamesi 215. 216, 222, 234, Yusuf AgahEfendi 279
235, 237, 239, 242, 599 Yusuf Akçura 119, 120, 130, 131, 428, 637,
Vilayet UmumMeclisi 216, 226 743, 744, 850, 1136, 1205. 1391. 13%.
Vilayet veBelediye Kanunu894 1410, 1589
Vilayetler Kanunu225 Yusuf Behçet Bey611
Virjin (Büyük) 1223 Yusuf Bey 1108
Virjin(Küçük) 1223 YusufFrankoPaşa 1102
ViyanaKongresi 272, 274, 278 Yusuf Kâmil Paşa 390, 409, 448, 452
Vlahof Efendi 810, 1451 Yusuf Paşa692
Volkan91, 202, 1405 Yusuf Ziya(Ortaç) 404, 429, 430, ^446,
Voltaire390 1108, 1203, 1626
VonHoff 535, 536 Yusuf Ziya(Öniş) 1498
Vulçetrinli Hasan Bey 1438 Yüksek KarantinaMeclisi 1323
VurunKahpeye416 YüksekKarantinaMeclisi Bürosu 1323