ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ
EDITORIAL..............................................02-03 αστερισμό του κεφαλαίου και
ΣΧΌΛΙΑ - ΑΝΑΣΚΌΠΗΣΗ........................04-05
Η ΑΘΕΑΤΗ ΠΛΕΥΡΑ ΤΗΣ ΑΙΘΟΥΣΑΣ......... 06
Χρήστος Κυργιάκης
AΦΙΕΡΩΜΑ - Eθνικισμός, Φασισμός και
εκπαίδευση
Η μαύρη κηλίδα του εικοστού αιώνα............... 10
Σπύρος Μαρκέτος
Το παιδαγωγικό όραμα του ναζισμού............... 18
Δημήτρης Νικολούδης
Παρέμβαση στην εκπαίδευση ενάντια σε ακροδεξιά,
εθνικισμό & φασισμό. Εμπειρίες & σκέψεις..... 22
Γιώτα Ιωαννίδου
Σχολική ιστοριογραφία & εθνική ιδεολογία ........ 27
Χρήστος Ρέππας
Σχολική Ιστορία και Εθνική Ιδεολογία:
διαχρονικές παραχαράξεις........................ 31
Σοφία Στεφανίδου
Η ακροδεξιά και η επίδρασή της
στην εκπαίδευση διεθνώς.......................... 34
Αιμιλία Τσαγκαράτου
EKΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
Η κατάργηση του ασύλου προοιωνός της κατάρ-
γησης του αυτοδιοίκητου του Παν/μίου και
υπόταξής του στην επιχειρηματικότητα........ 37
Χρήστος Τζήκας
Αναπληρωτές 2020: Απλή συντεχνία ή ζήτημα
νίκης του εργατικού κινήματος;.................. 45
Μάνθος Κυριακόπουλος
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
Τα doodles στην εκπαίδευση .......................... 47
Χρύσα Τέλιου
Η κα Κεραμέως και η εκπαιδευτική πολιτική στον
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 1
των υπερεθνικών οργανισμών................... 49
Γιώργος Καλημερίδης
Οι βασικές εκπαιδευτικές αποφάσεις
και δράσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης ......... 54
Αποστόλης Νικολόπουλος
Θρησκευτικά... και Άγιος ο Θεός!.................... 59
Χρύσα Καραμήτρου
ΕΡΓΑΣΙΑ
«Αναπτυξιακό» νομοσχέδιο ΝΔ: απόλυτα
αντεργατικό, αντιλαϊκό, φιλοεργοδοτικό........ 62
Μιχάλης Μιλτσακάκης
ΔΙΕΘΝΗ
Ασφυξία στον πνεύμονα της γης προκαλούν
ο καπιταλισμός και ο νεοφιλελευθερισμός
στη Βραζιλία............................................ 64
Συνέντευξη του Edgar Azevedo στη Λίτσα Φρυδά
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Κλιματική αλλαγή και καπιταλισμός.
Η κρίση προ των πυλών ........................... 69
Σοφία Χατζοπούλου
ΙΣΤΟΡΙΑ
10 + 2 σημειώσεις για την ιστορία.................. 75
Όλγα Τσιλιμπάρη
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Αυτό που δεν βλέπουμε μας κοιτάζει............... 77
Αθηνά Σφαιροπούλου
Λαϊκό παραμύθι: λόγος οικουμενικός,
απελευθερωτικός..................................... 84
Συνέντευξη της Λίλης Λαμπρέλλη στη Λίτσα Φρυδά
ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ.............................. 88
Βασίλη Τσιράκη: «Οι Αλώβητοι»
Χρήστος Καλουδάς
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 01
02/10/2019 1:10 μ.μ.

T O R IA L •
• ED I
«Τοξότες φάλαγγες και λεγεώνες
με πήραν και με βάλαν σε κλουβί
και στα υπόγεια ζάρια τους αιώνες
παιχνίδι παίζουν οι αργυραμοιβοί»
Μάνος Ελευθερίου
Τα πάντα στον αστερισμό του κεφαλαίου...
Η εκλογική νίκη της ΝΔ τον περασμένο Ιούλη ήρθε σε
μεγάλο βαθμό σαν αποτέλεσμα της κοινωνικής πραγμα-
τικότητας την εποχή που ο ΣΥΡΙΖΑ ήθελε να βαφτίσει
«μεταμνημονική» μετά τον Αύγουστο του 2018. Βάρυ-
νε πολύ το γεγονός ότι ο ένας στους τρεις μισθωτούς
παίρνει κάτω από 400 ευρώ αλλά και η ανεργία, που
το περασμένο καλοκαίρι ήταν υψηλότερη σε σύγκριση
με το προηγούμενο, παρά τις χιλιάδες θέσεις ελαστικής
και εκ περιτροπής εργασίας, που θολώνουν τη μεγάλη
εικόνα. Η μεγάλη δυσφορία από τις δυσκολίες που βιώ-
νει η λαϊκή οικογένεια δεν μπορούσε να αναχαιτιστεί με
τα επικοινωνιακά σχήματα για «ταξική μεροληψία» στην
εφαρμογή των μνημονίων από τον ΣΥΡΙΖΑ αλλά και στο
πέρασμα σε μια υποτιθέμενη «μεταμνημονιακή κανονι-
κότητα», υπονομεύμενη εξαρχής από τους δημοσιονομι-
κούς στόχους λιτότητας που φτάνουν μέχρι το 2060.
Στην πράξη ο ΣΥΡΙΖΑ πέτυχε να αποσυσπειρώσει
πολιτικά τα εργατικά στρώματα, να μετατρέψει την ερ-
γατική αντίσταση του Όχι στα προγράμματα δημοσιονο-
μικής προσαρμογής, σε ΝΑΙ στην Ευρωπαϊκή Ένωση
και το ευρώ και να τους επιβάλει ένα νέο Μνημόνιο,
EDITORIAL
αλλά κυρίως τη λογική ότι δεν υπάρχει εναλλακτική
πολιτική λύση για τα εργατικά ταξικά συμφέροντα. Την
ίδια στιγμή υπό την υποχώρηση του εργατικού – λαϊ-
κού κινήματος πολιτικοποίησε έμμεσα αλλά αποφασι-
στικά τα μικροαστικά στρώματα γύρω από ένα σχέδιο
νεοφιλελεύθερης ελάφρυνσης φόρων εις βάρος των
02 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 2
κοινωνικών δαπανών και της πολιτικής δέσμευσης για
τα δημόσια αγαθά. Με αυτόν τον τρόπο άνοιξε ο δρό-
μος για τη Δεξιά στην πιο επιθετική νεοφιλελεύθερη
και νεοσυντηρητική της εκδοχή.
Όπως συνέβη και στις υπόλοιπες χώρες της ΕΕ και
όχι μόνο, η αποτυχία των ρεφορμιστικών διακηρύξε-
ων οδηγεί στην επιβολή μιας Δεξιάς, όπου το έθνος,
η επιχειρηματικότητα και ο κοινωνικός αυτοματισμός
γίνονται οι αντιδραστικές βάσεις μιας νέας πολιτικής
στρατηγικής που επιχειρεί να καλύψει το κενό της εργα-
τικής – ταξικής πολιτικής. Από τη Βραζιλία του Μπολ-
σονάρο, μέχρι την Αμερική του Τραμπ ή τη Γαλλία του
Μακρόν αυτή είναι μια δεδομένη πραγματικότητα. Οι
ευθύνες δεν αφορούν μόνο τα σοσιαλδημοκρατικά
κόμματα ή τα κόμματα που παρά τις ριζοσπαστικές
τους δεσμεύσεις υποτάσσονται στον ολοκληρωτισμό
του συστήματος: χτυπάει δυστυχώς και τις δυνάμεις
που διακηρυκτικά εμμένουν στην ανατροπή, χωρίς να
αμφισβητούν τον πυρήνα των καπιταλιστικών σχέσε-
ων παραγωγής και εκμετάλλευσης. Γι’ αυτόν τον λόγο,
τα νεοσυντηρητικά και αντιδραστικά ιδεολογήματα
της Δεξιάς διεκδικούν ιδεολογική ηγεμονία στην κοι-
νωνία, προσφέροντας στα μεσοστρώματα μια γραμμή
υπεράσπισης των κοινωνικών ανισοτήτων και μαζί της
δικής τους θέσης, αλλά και ενσωμάτωσης μερίδων
των εργατικών στρωμάτων κάτω από τον φόβο και
την ανάγκη διάκρισης από αυτούς που έχουν χειρότερη
μοίρα και κυρίως τους πρόσφυγες και τους μετανάστες.
Εξάλλου, μαζί με την εφαρμογή του μνημονιακού
πλαισίου και την υπόσχεση ότι η ανάπτυξη της κερ-
δοφορίας του κεφαλαίου θα δώσει μερίδιο για όλους
κάποτε, ο ΣΥΡΙΖΑ κυβέρνησε με την εθνικιστική Δεξιά
των ΑΝΕΛ, επιδίωξε τη συναλλαγή με την εκκλησια-
στική ηγεσία, προώθησε τη βαθύτερη πρόσδεση με τον
ιμπεριαλισμό των ΗΠΑ με τις πλάτες των οποίων θέ-
λησε να μπει η ελληνική άρχουσα τάξη στον ανταγωνι-
σμό για τις ΑΟΖ και τον γεωστρατηγικό ρόλο στην Αν.
Μεσόγειο. Σε αυτό το δηλητηριασμένο πολιτικά έδαφος
μπόρεσε η ΝΔ να κερδίσει, σε ένα ευνοϊκό για αυτή
πολιτικό περιβάλλον καθώς το σκηνικό είχε ήδη μετα-
τοπιστεί στις δικές της πολιτικές θεματικές (Μακεδονι-
κό, τάξη και ασφάλεια, σεβασμός στις επιταγές της ΕΕ).
Στο σήμερα και στο αύριο, η ΝΔ επιχειρεί μια πολιτι-
κή συνέχειας και τομής πάνω στην κληρονομιά αντιλα-
ϊκής πολιτικής που της αφήνει ο ΣΥΡΙΖΑ. Δεν υποτιμά
καθόλου τα μέτρα που έχει πάρει η κυβέρνηση Τσί-
πρα, ούτε έχει διάθεση μιας γενικής αναίρεσης όσων
υλοποίησε και η περίπτωση της εκπαίδευσης είναι χα-
ρακτηριστική, όπως φαίνεται με το προσοντολόγιο, το
πλαίσιο για την αξιολόγηση, αλλά και το άσυλο. Πατώ-
ντας πάνω στο σκαλοπάτι της κυβερνητικής πολιτικής
ΣΥΡΙΖΑ παίρνει πρωτοβουλίες που πηγαίνουν την κοι-
νωνία πιο χαμηλά, στοχεύοντας να γίνει η υποχώρηση
των κοινωνικών αγώνων καθεστώς. Να λείψουν όχι
μόνο η ελευθερία δράσης, αλλά και τα πεδία συλλογι-
κής συγκρότησης και διεκδίκησης των εργαζομένων.
02/10/2019 1:10 μ.μ.
 Μέσα από εξαγγελίες, όπως στην ομιλία Μητσο-
τάκη στη ΔΕΘ, και νομοθετικές πρωτοβουλίες η ΝΔ
προχωράει σε μέτρα που πρώτα από όλα βάζουν στο
στόχαστρο την εργασία, τις συνθήκες, το ωράριο και
την αμοιβή της. Το «αναπτυξιακό» νομοσχέδιο Βρού-
τση είναι ξεχωριστό παράδειγμα με την πρόβλεψη για
καταστρατήγηση των συμβάσεων, τη νομιμοποίηση
της απλήρωτης εργασίας καταρχάς για δύο μήνες, την
κρατική επέμβαση στα συνδικάτα με το ηλεκτρονικό
φακέλωμα και την ηλεκτρονική ψηφοφορία που σε
συνδυασμό με το αντισυνδικαλιστικό νομοθέτημα της
Αχτσιόγλου και του ΣΥΡΙΖΑ επιχειρεί να καταργήσει
στην πράξη την απεργία.
Ανάλογη είναι η συνέχεια στην πολιτική ιδιωτικοποι-
ήσεων που στην περίπτωση της ΔΕΗ εκφράζεται με την
ένταση της οικονομικής βίας, των αυξήσεων και των
διακοπών παροχής, στη ρατσιστική αντιπροσφυγική
πολιτική της συμφωνίας ΕΕ-Τουρκίας, στην επιδρομή
στην κοινωνική ασφάλιση με τη μεθοδευόμενη ιδιω-
τικοποίηση της επικουρικής ασφάλισης. Ξεχωριστή
θέση στην πολιτική της ΝΔ έχει η επίδειξη αστυνομικής
καταστολής, είτε ενάντια στους πρόσφυγες, είτε για την
εξυπηρέτηση του κεφαλαίου που ορέγεται τα πάντα,
από τα Εξάρχεια μέχρι τις τουριστικές περιοχές.
Το δέσιμο με τον ιμπεριαλισμό των ΗΠΑ δεν αφορά
απλά μια συνέχεια στις επιλογές του ΣΥΡΙΖΑ, αλλά θέ-
λει συνολικά να ταυτιστεί με την πολιτική Τραμπ για
την Ευρώπη και την ανατολική Μεσόγειο. Η Συμφωνία
των Πρεσπών έδειξε τη στρατηγική συναίνεση της ΝΔ
στη νατοϊκή ολοκλήρωση των Βαλκανίων με τη δια-
σφάλιση των συμφερόντων της ελληνικής άρχουσας
τάξης, ενώ η συμφωνία για την ανανέωση της παραμο-
νής των αμερικάνικων βάσεων ετοιμάζεται, με όρους
πιο επαχθείς και δεσμευτικούς από αυτούς της μετεμ-
φυλιακής εποχής.
Η «κανονικότητα» που επιφυλάσσει η κυρίαρχη πο-
λιτική στην κοινωνία είναι η πολιτική σταθερότητα με
βασικό στήριγμα τον νέο διπολισμό. Βασικοί πυλώνες
είναι η ΝΔ που σώθηκε από τον κλονισμό του πολιτικού
σκηνικού μετά τα μνημόνια και ο ΣΥΡΙΖΑ που αντικα-
τέστησε το ΠΑΣΟΚ σαν «προοδευτική» συνιστώσα.
Καθώς η συζήτηση για τις εξελίξεις στο αύριο όλο
και περισσότερο υπενθυμίζει ότι οι μέρες που ζούμε
μοιάζουν με όσα προηγήθηκαν από την κατάρρευση
της Λίμαν Μπράδερς το 2008 και το ξέσπασμα της κρί-
σης, είναι ανάγκη να πάρουμε θέση ενάντια στη νέα
λεηλασία που ετοιμάζεται. Ανεξάρτητα από το αν θα
επαναληφθούν τα φαινόμενα της περασμένης δεκαε-
τίας ή απλά όλα αυτά προειδοποιούν ότι η σημερινή
ανάπτυξη είναι επισφαλής και με «δόντια» για την
κοινωνία. Χρειάζεται οπωσδήποτε η αγωνιστική απά-
ντηση και υπάρχουν σημαντικές προσπάθειες, όπως η
διαδήλωση της ΔΕΘ και πλευρές της απεργίας χωρίς
τη ΓΣΕΕ στις 24/9. Απαιτείται όμως και κατεύθυνση
ανατροπής απέναντι στις εκδοχές του «μαζί τα φάγαμε»
και της χρεοκρατίας για την όποια ετοιμάζονται, αλλά
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 3
κυρίως για να αντιμετωπιστεί τόσο η νεοσυντηρητική
επέλαση της ΝΔ όσο και η χρεοκοπημένη «προοδευτι-
κή» συνταγή ΣΥΡΙΖΑ για εναλλαγή στον διαχειριστή.
Εκπαίδευση: επιχειρηματικότητα, έθνος
και θρησκεία…
Το γενικό πολιτικό σκηνικό αποτυπώνεται και στην
εκπαίδευση, όπου η κυρίαρχη πολιτική της ΝΔ αναπα-
ράγει ένα μίγμα νεοσυντηρητικής και νεοφιλελεύθερης
πολιτικής που στοχεύει τόσο στα μορφωτικά δικαιώ-
ματα των μαθητών, όσο και στα εργασιακά δικαιώματα
και τις κατακτήσεις του εκπαιδευτικού κινήματος. Νεο-
φιλελευθερισμός και νεοσυντηρητισμός αλληλοτροφο-
δοτούνται σε μια επιχείρηση βαθιάς τομής αλά ΟΟΣΑ
στο δημόσιο σχολείο.
Σε ένα πρώτο πεδίο καταργούν το πανεπιστημιακό
άσυλο προκειμένου να στείλουν ένα διπλό μήνυμα,
αφενός της καταστολής και της περιστολής των κινη-
μάτων και αφετέρου της προετοιμασίας για ένα επιχει-
ρηματικό πανεπιστήμιο της αγοράς και των εμπορευμα-
τοποιημένων ακαδημαϊκών προϊόντων.
Την ίδια στιγμή αναιρούν την υποχρεωτικότητα της
δίχρονης προσχολικής αγωγής και εκπαίδευσης και
κλείνουν ανοικτά το μάτι στη διαμόρφωση εκπαιδευ-
τικών αγορών στο πεδίο της προσχολικής αγωγής και
εκπαίδευσης. Δεν έχει κανένα πρόβλημα, ταυτόχρονα,
η κα Κεραμέως να συνδέει τη διδασκαλία της Ιστορίας
με αντιδραστικά ιδεολογήματα για τον εθνικό φρονη-
ματισμό των μαθητών, σε ένα πλαίσιο ωστόσο αγο-
ρών και «σχολικής αυτονομίας». Τα χειροφιλήματα με
τους παπάδες απλά συνοδεύουν τις συναντήσεις με τον
πρέσβη των ΗΠΑ και τις επιθυμητές συμφωνίες με τα
ιδιωτικά κολέγια.
Υπάρχουν ασφαλώς και οι λαγοί της εκπαιδευτικής
αντιδραστικοποίσης. Η ΑΔΙΠΠΔΕ αλλάζει την οπτική
της και φέτος αποφασίζει να επικεντρωθεί στα μαθη-
τικά αποτελέσματα, αναπαράγοντας την πολιτική ΟΟΣΑ
για σύνδεση σχολικών αποτελεσμάτων και αξιολόγη-
σης σχολείων και εκπαιδευτικών. Το σύνολο των κα-
θεστωτικών ΜΜΕ προβάλλει τις υποτιθέμενες χαμηλές
επιδόσεις των μαθητών στις Πανελλαδικές εξετάσεις,
υιοθετώντας τη γνωστή πίεση για την ένταση των τα-
ξικών φραγμών και την αποτυχία των εκπαιδευτικών.
Τέλος, η «Καθημερινή» και ο γνωστός εκπαιδευτικός
της συντάκτης, προκρίνει την εξωτερική αξιολόγηση
και κατακρίνει τους συνδικαλιστές μέχρι, ακόμη, και
τους συνδικαλιστές της ΔΑΚΕ. Πιο γρήγορα και πιο
αντιδραστικά υπογραμμίζει. Βαρύς χειμώνας επιφυ-
λάσσεται για το δημόσιο σχολείο. Επείγει μια άνοιξη
EDITORIAL
αντιστάσεων και διεκδικήσεων.
Για όσους πιστεύουν στο μεταρρυθμιστικό momentum
της κυβέρνησης, επισημαίνουμε ότι δεν έχει πει ο κό-
σμος της εργασίας και της εκπαίδευσης την τελευταία
του λέξη. «Ας μη βιάζονται οι σύγχρονοι αργυραμοι-
βοί...»
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 03
02/10/2019 1:10 μ.μ.

Σχόλια - Ανασκόπηση
ΗΠΑ: Ρεκόρ πωλήσεων
για αλεξίσφαιρες σχολικές
τσάντες!
«Αυτή η σχολική τσάντα είναι
σχεδιασμένη να είναι στιλάτη και
όμορφη. Ταυτόχρονα έχει ειδικές
πλάκες που σε προστατεύουν
από τις σφαίρες. Αυξάνει τις
πιθανότητες επιβίωσης σε
περίπτωση ένοπλης επίθεσης στο
σχολείο».
Όχι, δεν είναι από ταινία
επιστημονικής φαντασίας. Είναι
διαφήμιση της εταιρείας ArmorMe
που ειδικεύεται στην κατασκευή
αλεξίσφαιρων σακιδίων στις
ΗΠΑ, η νέα καταγραφή στη
σχολική λίστα για την έναρξη
της σχολικής χρονιάς. Η αγορά
ΣΧΟΛΙΑ-ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ
τέτοιων σακιδίων άνοιξε μετά
την ένοπλη επίθεση σε σχολείο
στο Πάρκλαντ της Φλόριντα
τον Φεβρουάριο του 2018, ενώ
φέτος το καλοκαίρι οι πωλήσεις
αυξήθηκαν μέχρι και 300% μετά
τις ένοπλες επιθέσεις στο Ελ Πάσο
του Τέξας και το Ντέιτον του Οχάιο
το καλοκαίρι που μας πέρασε.
Ιδιωτικό χριστιανικό σχολείο
στη Φλόριντα πουλά στους
μαθητές ειδική προστατευτική
ενίσχυση για τις τσάντες των
04 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 4
μαθητών του με 120 δολάρια,
ενώ στην αγορά οι τσάντες αυτές
πωλούνται από 150 έως 500
δολάρια. Σε κάποια σχολεία οι
εκπαιδευτικοί κάνουν σεμινάρια
για το πώς θα χρησιμοποιούνται.
Σε μια δυστοπική πραγματικότητα,
όλο και αυξάνονται ο εταιρείες
που πουλούν τέτοιες τσάντες,
βγάζοντας κέρδος από την αγωνία
των γονιών να προστατεύσουν
τα παιδιά τους από τις ένοπλες
επιθέσεις. Ήδη από τα τέλη του
καλοκαιριού τα περισσότερα
καταστήματα έχουν ξεπουλήσει,
με τις εταιρείες να ανταγωνίζονται
ποιά κατασκευάζει τις πιο
αποτελεσματικές.
Σε μια κοινωνία που η συζήτηση
για την οπλοκατοχή έχει πάρει
τεράστιες διαστάσεις, που ειδικά
για τα σχολεία όλο και αυξάνουν
οι φωνές για την ανάγκη οι
ίδιοι οι εκπαιδευτικοί να έχουν
όπλα και γίνονται σεμινάρια
για τους τρόπους αντιμετώπισης
ένοπλης επίθεσης, είναι φυσικό
η καπιταλιστική αγορά να
βρίσκει πεδίο δόξης λαμπρό.
Οι πραγματικές αιτίες για το
φαινόμενο της αυξανόμενης
ένοπλης βίας μένουν στο σκοτάδι,
η δημόσια συζήτηση για αυτές
μένει στα όρια του «ψυχολογικού
προφίλ» του δράστη, ωστόσο
αυξάνουν οι φωνές για την ανάγκη
να μπει ένα τέλος στη φρενίτιδα
της οπλοκατοχής στις ΗΠΑ.
Σύλλογος ΔΕΠ Πανεπιστημίου
Αιγαίου: Καταγγελία για
την εγκατάσταση «Ζέπελιν»
παρακολούθησης στη Σάμο
Ανακοίνωση-καταγγελία για
την εγκατάσταση «Ζέπελιν»
παρακολούθησης πάνω από το
Καρλόβασι στη Σάμο εξέδωσε
το Κεντρικό Συμβούλιο του
Συλλόγου ΔΕΠ του Πανεπιστημίου
Αιγαίου. Με την ανακοίνωσή
τους τα μέλη της ακαδημαϊκής
κοινότητας ζητούν την απόσυρση
του αερόπλοιου, όπως επίσης και
οποιασδήποτε άλλης συσκευής
παρακολούθησης, καθώς και την
άμεση ακύρωση της παραχώρησης
του δικτύου, των χώρων και των
υποδομών του Πανεπιστημίου
στο Λιμενικό, στη Frontex και
στην ιδιοκτήτρια γερμανική
εταιρεία. Σύμφωνα με δηλώσεις
του Λιμενικού Σώματος, το
«Ζέπελιν» παρακολουθεί και
καταγράφει τις προσφυγικές ροές
με σκοπό την αποτελεσματική
φύλαξη των θαλάσσιων συνόρων
της ΕΕ και την πάταξη κάθε
μορφής εγκληματικότητας. Όπως
αναφέρεται στην ανακοίνωση του
Πανεπιστημίου:
«Η έλευση του «Ζέπελιν»
εντάσσεται στο πλαίσιο τήρησης
της συμφωνίας ΕΕ-Τουρκίας
που οδηγεί στην συνέχιση του
εγκλωβισμού των προσφύγων σε
hotspot/φυλακές, στην αύξηση των
απελάσεων και στην ένταση των
μέτρων καταστολής, μιας πολιτικής
που συνεχίζει και διευρύνει η
02/10/2019 1:10 μ.μ.
 κυβέρνηση της ΝΔ. Με την έλευση
του Ζέπελιν δεν περιορίζονται
απλά οι δημοκρατικές και
ατομικές ελευθερίες καθώς και
τα δημοκρατικά δικαιώματα των
πολιτών αλλά εμπλέκεται όλη η
περιοχή ακόμη περισσότερο στους
ανταγωνισμούς, σε μια περίοδο
όπου οι εντάσεις κορυφώνονται.
Μέσα σε αυτό το πολιτικό πλαίσιο,
σύμφωνα με πληροφορίες
που έχει ο Σύλλογός μας, οι
Υπηρεσίες του Πανεπιστημίου
Αιγαίου αποφασίζουν, ύστερα από
αίτημα του Λιμενικού Σώματος,
να παραχωρήσουν στο Λιμενικό
και στην Frontex, άρα και στην
ιδιοκτήτρια γερμανική εταιρεία,
άδεια χρήσης δικτύου του
Πανεπιστημίου Αιγαίου στη Σάμο
για τη μεταφορά των δεδομένων
που συλλέγει το Ζέπελιν,
επιπλέον δε τους παραχωρούν
πανεπιστημιακό χώρο της μονάδας
της Σάμου για την τοποθέτηση
εξοπλισμού τους.
Η σημαντική αυτή απόφαση
τόσο από πολιτική όσο και από
ακαδημαϊκή άποψη δεν έγινε ποτέ
γνωστή στην πανεπιστημιακή
κοινότητα, ούτε έχει ληφθεί από
την Σύγκλητο. Είναι απορίας
άξιον ποιοι και για ποιο λόγο την
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 5
έλαβαν. Το Πανεπιστήμιο Αιγαίου
δεν μπορεί να παίξει το ρόλο
αρωγού των συνοριοφυλάκων
στην αστυνόμευση πολιτών,
μεταναστών και προσφύγων.
Όλα αυτά δεν συνάδουν με
τον ακαδημαϊκό ρόλο, την
εκπαιδευτική και ερευνητική
αποστολή ενός Ιδρύματος όπως
είναι ένα δημόσιο πανεπιστήμιο».
#Kerameos
#excellence #nasa #awards
Η βράβευση της Ελένης
Αντωνιάδου κατά την απονομή
των πρώτων επιχειρηματικών
βραβείων «Θαλής ο Μιλήσιος»
από την υπουργό Παιδείας στάθηκε
η αφορμή για να δημοσιοποιηθεί
ένα σκάνδαλο μεγατόνων όσον
αφορά το βιογραφικό της πρώτης
και την υπερπροβολή της από
πολιτικούς, επιχειρηματικούς και
μιντιακούς κύκλους.
Όλα ξεκίνησαν όταν η Νίκη
Κεραμέως δημοσίευσε στην
προσωπική της σελίδα στο
facebook το ενσταντανέ της
βράβευσης συνοδεύοντάς το με την
παρακάτω δήλωση:
«“Μπορείς να γίνεις ό,τι
ονειρεύεσαι”. Απονέμοντας
στην Eleni Antoniadou, που
διαπρέπει στη NASA, ειδική στους
τομείς της Αναγεννητικής Ιατρικής
και της Βιοαστροναυτικής, βραβείο
προσφοράς στην επιστήμη και τον
άνθρωπο, στο πλαίσιο των 1ων
επιχειρηματικών βραβείων Θαλής
ο Μιλήσιος.
Το πάθος της για την επιστήμη μας
εμπνέει και μας γεμίζει αισιοδο-
ξία. #excellence #nasa #awards».
Μέσα σε λίγες ώρες και μετά από
τις αποκαλύψεις επιστημόνων
και μελών της ακαδημαϊκής
κοινότητας αποδείχθηκε πως η
βραβευμένη από την υπουργό
Παιδείας και τους εγχώριους
επιχειρηματικούς κύκλους
έστησε το δημόσιο προφίλ της σε
απανωτά ψεύδη: δεν εργάζεται
στη ΝΑΣΑ ούτε εκπαιδεύει
αστροναύτες (παρακολούθησε
ένα καλοκαιρινό πρόγραμμα
διάρκειας 10 εβδομάδων), δεν
εργάστηκε στην πρώτη τεχνητή
τραχεία που μεταμοσχεύθηκε
επιτυχώς σε ασθενή, δεν είναι
κάτοχος διδακτορικού ούτε
επιτυχημένη entrepreneur και
ιδρύτρια της εταιρείας Transplants
without Donors, αφού στην
πραγματικότητα η εταιρία είναι
ανύπαρκτη…
Είναι βέβαια κάτοχος πτυχίου
του τμήματος Πληροφορικής με
εφαρμογές στην Βιοϊατρική και
δύο μεταπτυχιακών, αλλά όπως
γνωρίζουμε μετά την ψήφιση του
προσοντολόγιου Γαβρόγλου ένας
εκπαιδευτικός με τα αντίστοιχα
προσόντα δεν διασφαλίζει ούτε μια
θέση συμβασιούχου στο δημόσιο
σχολείο, πολλώ δε μάλλον
βραβεία «αριστείας».
Όπως αποκαλύφθηκε η Νίκη
Κεραμέως δεν είναι η πρώτη
υπουργός Παιδείας που βράβευσε
την Αντωνιάδου, αφού η Άννα
Διαμαντοπούλου έπραξε το ίδιο
τον Μάιο του 2019 ως πρόεδρος
της επιτροπής των βραβείων
ΣΧΟΛΙΑ-ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ
«Education Leaders Awards».
Φαίνεται πως οι θιασώτες της
«αριστείας», της «καινοτομίας»
και της σύνδεσης της εκπαίδευσης
με τις επιχειρήσεις δεν μπαίνουν
καν στον κόπο να ελέγξουν τα
βιογραφικά όσων υπηρετούν,
ακόμα και μέσω απάτης, το
αφήγημά τους για τον σκοπό και
τον ρόλο της παιδείας και της
έρευνας.
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 05
02/10/2019 1:10 μ.μ.

Η ΑΘΕΑΤΗ ΠΛΕΥΡΑ ΤΗΣ ΑΙΘΟΥΣΑΣ
06
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 6
Hα θ έ α τ η π λ ε υ ρ ά
της αίθουσας
ργι άκης, φυσικός
Z Xρήστος Κυ
Τ
ο είχε πει ο παπάς του μικρού χω-
ριού, με εκείνο το βλοσυρό του
βλέμμα και τα σμιγμένα φρύδια,
σε τούτο το κυκλαδονήσι. Το είπε στο τέλος
της κυριακάτικης λειτουργίας πριν ανοίξουν
τα σχολεία για να το γνωρίζουν όλοι πως
όποιο παιδί είναι αβάπτιστο δεν θα του επι-
τρέπει στο εξής να εισέρχεται στον οίκο του
θεού.
Ήταν δραστήριος ο παπάς. Έκανε «έργο»
για την εκκλησία.
Και αίθουσα εκμάθησης υπολογιστών
έφτιαξε και παιδική κατασκήνωση λειτουρ-
γούσε και με όλους καλά τα είχε, ή καλύτε-
ρα με όσους είχαν όνομα και δύναμη.
Με τους αβάπτιστους είχε ένα θέμα, ακό-
μη κι αν ήταν μικρά παιδιά.
Έφτασε λοιπόν ο Σεπτέμβρης και τα σχο-
λεία άνοιξαν.
Η δασκάλα της τάξης αποφάσισε, δεν
ξέρω για ποιο λόγο, να πάει τους μαθητές
της για εκκλησιασμό.
Έφτασαν έξω από τον οίκο του θεού,
όπου τους υποδέχτηκε ο νοικάρης του, ο
προαναφερόμενος παπάς, με το γνωστό του
άγριο ύφος.
- Είναι κάποιο παιδάκι που δεν είναι
βαπτισμένο; Που είναι ακόμη τέκνο του
σατανά;
Κανένα παιδί δεν απάντησε.
Η δασκάλα παρότρυνε τα παιδιά να μπού-
νε μέσα στην εκκλησία κι εκείνα σε διάταξη
κατά δυάδες άρχισαν να προχωρούν κάτω
από το αδιάκοπο βλέμμα του παπά.
- Για πού το έβαλες εσύ; ρώτησε ο εκπρό-
σωπος του θεού τη μικρή μαθήτρια.
Το κοριτσάκι κοκάλωσε. Το άγριο ύφος
του παπά τού πάγωσε το αίμα.
- Μέσα στην εκκλησία, κατάφερε να απα-
ντήσει το κοριτσάκι επιστρατεύοντας όλο
του θάρρος που του απόμεινε και κοιτώντας
τον άγριο «άγιο» με τα πανέμορφα καταγά-
λανα ματάκια του.
- Αυτό αποκλείεται. Κυρία δασκάλα, εσύ
τουλάχιστον θα έπρεπε να το γνωρίζεις. Τι
μου το έφερες εδώ αυτό; Δεν ξέρεις ότι εί-
ναι αβάπτιστο; Κι αν δεν το ξέρεις, στο λέω
εγώ. Και λέει και ψέματα. Πριν που τα ρώ-
ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
τησα, δε σήκωσε το χέρι. Νόμιζε πως θα με
ξεγελάσει.
- Δεν είμαι τέκνο του σατανά, γι’ αυτό δεν
σήκωσα το χέρι, κυρία. Δεν είμαι ψεύτρα.
- Οι αβάπτιστοι είναι αντίχριστοι, άρα τέ-
κνα του διαβόλου και δεν έχουν καμία θέση
στον οίκο του θεού.
Η μικρή μαθήτρια έβαλε τα κλάματα.
Έκρυψε τα ματάκια της με τα δυο της χερά-
κια, έκανε μεταβολή και έφυγε τρέχοντας
από τον «οίκο του θεού».
Πήγε και στάθηκε στο πεζούλι του προ-
αυλίου της εκκλησίας κάτω από ένα αρμυ-
ρίκι, μέχρι να τελειώσει η λειτουργία.
Στο μυαλό της γυρόφερναν τα λόγια του
παπά.
Τι σχέση είχε εκείνη με θεούς και διαβό-
λους; Ούτε τους ήξερε ούτε τους γνώρισε
ποτέ. Εκείνη μόνο ανθρώπους και ζώα συ-
ναναστρεφόταν. Αν υπήρχαν θεοί και διά-
βολοι, ή άνθρωποι θα ήταν ή ζώα. Μα δεν
κατάφερε να σκεφτεί κανένα ζώο που θα
μπορούσε να είναι το ένα ή το άλλο.
Το μόνο που ήθελε ήταν να βρίσκεται με
τους συμμαθητές της και να μπορεί να κάνει
όλα όσα έκαναν κι εκείνοι. Μαθήματα, παι-
χνίδια, δραστηριότητες. Δεν ήθελε να λείπει
από κανένα.
Δεκάρα δεν έδινε για τα όσα έλεγε ο πα-
πάς και ο ψάλτης στη λειτουργία. Άλλωστε
δεν τα καταλάβαινε.
Της άρεσε όμως να κοιτάζει τις μορφές
των αγίων στους τοίχους. Της άρεσαν και
οι μελωδίες των ψαλμών, μα πιο πολύ αυτό
που ήθελε ήταν να είναι μαζί με τους φίλους
της. Δεν ήθελε να την ξεχωρίζουν για κάτι
που δεν επέλεξε η ίδια.
Δεν μπορούσε να καταλάβει πώς γίνεται
ένας εκπρόσωπος του «θεού της αγάπης»
-λόγια του παπά ήταν αυτά - να της φέρεται
με τόση σκληρότητα. Πώς μπορεί ο «θεός
της αγάπης» να μην την καταδέχεται;
Το μεσημέρι που γύρισε στο σπίτι ζήτησε
από τους γονείς της να τη βαφτίσουν. Τους
διηγήθηκε το περιστατικό και τους είπε πως
δεν θα ήθελε να το ξαναζήσει.
Εκείνοι προσπάθησαν να τη μεταπείσουν
λέγοντάς της πως δε θα έπρεπε να δίνει
σημασία στα λόγια του παπά, χωρίς όμως
αποτέλεσμα.
Της υποσχέθηκαν ότι το επόμενο καλο-
καίρι θα δρομολογούσαν τη βάπτισή της και
να κάνει υπομονή ένα χρόνο.
Οι γονείς της μικρής μαθήτριας έφεραν
στο μυαλό τους τις δυσκολίες και τη δυ-
σπιστία που συνάντησαν από πολλούς αν-
θρώπους της μικρής κοινωνίας του χωριού
όταν πρωτοήρθαν σε τούτο το νησί πριν από
πολλά χρόνια.
Μόλις το προηγούμενο καλοκαίρι ένιω-
σαν και οι δύο στο πετσί τους τι σημαίνει να
ζεις σε μια κοινωνία χωρίς να έχεις τα ίδια
δικαιώματα με τους υπόλοιπους και κυρίως
με τους «δυνατούς».
Σαράντα ευρώ χρέωνε το αφεντικό τους
την ξαπλώστρα της «πρώτης γραμμής» στην
παραλία για τους πελάτες που ένιωθαν την
ανάγκη να κάνουν τη σχετική πασαρέλα και
να ξοδέψουν τόσο εύκολα τα χρήματα που
μάλλον έβγαλαν ακόμη πιο εύκολα.
Είκοσι ευρώ έδινε το αφεντικό στον κα-
θέναν τους για δέκα ώρες δουλειά κάθε
μέρα. Για ασφάλεια, ούτε λόγος.
Είκοσι ευρώ στοίχιζε και η επίσκεψη
στον παιδίατρο του νησιού αφού το νοσο-
κομείο μόλις τον τελευταίο χρόνο απέκτησε
παιδίατρο. Άρα ήταν απαγορευτικό το να
αρρωστήσεις.
Όταν λοιπόν οι γονείς της μικρής ζήτησαν
ένσημα και αύξηση, το αφεντικό μόνο που
δεν έπαθε εγκεφαλικό.
Θύμωσε πολύ και άρχισε να τους φωνά-
ζει. Τους ξεφτίλισε μπροστά στους άλλους
υπαλλήλους, οχτώ νοματαίοι δούλευαν σε
κείνη την καλοκαιρινή φάμπρικα, και τους
έδιωξε κακήν κακώς για παραδειγματισμό.
Δυστυχώς, κανείς από τους υπόλοιπους
εργαζόμενους δεν πήρε το μέρος τους.
Μόνο ένα εικοσάχρονο παλικάρι, φοιτη-
τής από την Αθήνα, από την επόμενη μέρα
δεν ξαναπήγε για δουλειά. Πάνω στις ξα-
πλώστρες βρέθηκαν προκηρύξεις ενάντια
στην ανασφάλιστη εργασία.
Το αφεντικό θορυβήθηκε και άρχισε να
κολλάει κάποια ένσημα στους εργαζόμε-
νους.
Όμως οι γονείς της μικρής μαθήτριας την
είχαν χάσει τη δουλειά.
Τους συμβούλεψαν να μην καταγγείλουν
το αφεντικό τους γιατί είναι μικρή η κοινω-
νία, γνωρίζονται όλοι μεταξύ τους και θα
μπλέξουν.
Το αποτέλεσμα ήταν περίπου αναμενό-
μενο.
Το επόμενο καλοκαίρι η μικρή βαφτίστη-
κε και ο παπάς, ο εκπρόσωπος «του θεού
της αγάπης», σα σύγχρονος σταυροφόρος
καμάρωνε για τη νίκη του.
Πού να φανταζόταν ο άμυαλος ότι το
μόνο που κατάφερε ήταν να δημιουργήσει
άλλον έναν ορκισμένο πολέμιο του σκοτα-
δισμού που εκπροσωπούσε!
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 Eθνικισμός, Φασισμός και εκπαίδευση

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ IΙ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 07

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 7 02/10/2019 1:11 μ.μ.

 Σ
υνεχίζει να υπάρχει λόγος να συζητούμε για
ΑΦΙΕΡΩΜΑ
την ακροδεξιά, τον εθνικισμό και τον φασισμό,
και μάλιστα στην εκπαίδευση, μετά από τις τε-
λευταίες βουλευτικές εκλογές στις οποίες το
ναζιστικό-εγκληματικό μόρφωμα της Χρυσής Αυγής
έμεινε εκτός Βουλής; Η απάντηση είναι απερίφραστα
θετική. Αφενός γιατί τα τάγματα εφόδου της Χ.Α. ή
άλλων νεοναζιστικών, φασιστικών μορφωμάτων
δεν θα αποσυρθούν από τους δρόμους και την προ-
σπάθεια επίδρασής τους στα σχολεία και τη νεολαία,
αφετέρου γιατί αυτή η εξέλιξη σηματοδοτεί την αλ-
λαγή προτεραιοτήτων διαφόρων κύκλων του συστή-
ματος που «επενδύουν» τόσο στην αυτοδυναμία της
ΝΔ, προτάσσοντας την εθνικιστική της ατζέντα (βλ.
Μακεδονικό, υιοθέτηση ακροδεξιών θέσεων), όσο
και την ανάδειξη του κόμματος του Βελόπουλου με
τις ακροδεξιές, χουντικές και έντονα ρατσιστικές θέ-
σεις.
Έτσι, για παράδειγμα, στην προσπάθεια αποδόμη-
σης της ιστορικής μνήμης και του αντιδικτατορικού
αγώνα, το «δεν υπήρχαν νεκροί στο Πολυτεχνείο»
της ΧΑ και τα φυλλάδια της ΕΣΑ – της ναζιστικής
οργάνωσης του Περίανδρου- που μοιράστηκαν πέρ-
σι στα σχολεία και έγραφαν χλευαστικά πως «στο
Πολυτεχνείο πέθανε η Κοκκινοσκουφίτσα» συνα-
ντούν τη θεωρία των «ψυχικά νοσούντων» της νέας
υφυπουργού Εργασίας της ΝΔ. Ο κοινά ψηφισμένος
(απ’ όλα τα κόμματα πλην ΚΚΕ) πρόεδρος της Βου-
λής δικαιολογεί την εκτέλεση του Μπελογιάννη, ως
ανακοπή της επιδίωξης κομμουνιστικής δικτατορίας.
Η υπουργός Παιδείας Νίκη Κεραμέως διακηρύσσει
πως το μάθημα της Ιστορίας δεν πρέπει να έχει κοι-
νωνιολογικό χαρακτήρα, αλλά να καλλιεργεί την
εθνική συνείδηση. Η Γιάννα Αγγελοπούλου ηγείται
επιτροπής της νέας εθνικής παλιγγενεσίας για τα 200
χρόνια από το 1821. Ο υπουργός Εργασίας Γιάννης
Βρούτσης μπλοκάρει την απόδοση ΑΜΚΑ σε πρό-
σφυγες και μετανάστες για να μη γίνει η Ελλάδα
«ξέφραγο αμπέλι». Και ο ντήλερ επιστολών του Ιη-
σού, Βελόπουλος ζητά μέσω του προγράμματος του
οι μετανάστες να στοιβάζονται σε πλοία κι όχι σε Hot
Spots, πριν σταλούν πάλι πίσω. Την ίδια στιγμή η
συζήτηση περί δημοκρατίας και ασφάλειας, ταυτίζε-
ται όλο και περισσότερο με την στρατιωτικοποίηση,
την αστυνομοκρατία, την καταστολή και την κατάρ-
γηση των όποιων θυλάκων αντίστασης, όπως του
πανεπιστημιακού ασύλου.
Επιδίωξη της αστικής τάξης είναι η αναπαραγωγή
της κυρίαρχης αστικής ιδεολογίας μέσω του περιε-
χομένου της εκπαίδευσης, της διδασκαλίας και της
καθημερινής ζωής του σχολείου. Η επιδίωξη αυτή
θα παίρνει όλο και πιο αντιδραστικά χαρακτηριστικά
αν συνυπολογιστεί πως σε περίοδο καπιταλιστικής
κρίσης και εργατικής υποχώρησης, η επίθεση του
κεφαλαίου και ο κυνικός ορθολογισμός της αγοράς
08 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 8
και των αξιών της εμφανίζονται σαν μονόδρομος.
Ιδιαιτέρως δε, όταν έχει προηγηθεί η νομιμοποίηση
αυτού του μονόδρομου στο όνομα της αριστεράς από
κυβερνήσεις αστικής διαχείρισης τύπου ΣΥΡΙΖΑ. Η
όξυνση των ενδοϊμπεριαλιστικών, ενδοκαπιταλιστι-
κών ανταγωνισμών και η αναζήτηση νέων πεδίων
κερδοφορίας του κεφαλαίου θα συνεχίσουν να επι-
βάλλουν συμφωνίες που καταληστεύουν τους δημό-
σιους πόρους και καταπατούν τα λαϊκά δικαιώματα.
Είναι πια ορατός ο κίνδυνος πρόκλησης πολεμικών
επεισοδίων στα πλαίσια της ευρωενωσιακής και να-
τοϊκής πολιτικής είτε εντός της χώρας μας είτε μετα-
ξύ των γειτονικών χωρών, με πρόσχημα άλλοτε το
όνομα μιας γειτονικής χώρας ή τάχα το διεθνές δί-
καιο για τις ΑΟΖ… Σε αυτό το έδαφος η εθνικιστική
υστερία και η πατριδοκαπηλεία, το μίσος προς τους
γειτονικούς λαούς και ο αλυτρωτισμός θα επανέρχο-
νται στην ημερήσια διάταξη της κοινωνικής και κατ’
επέκταση της σχολικής ζωής.
Οι μορφές, η έκταση και η ένταση που πήραν ή
θα πάρουν στο μέλλον οι εκδηλώσεις ακροδεξιών,
εθνικιστικών και φασιστικών αντιλήψεων στα σχο-
λεία δεν αναπτύσσονται στο κενό. Πατούν πάνω σε
ένα έδαφος αντιλήψεων, κριτηρίων, φιλοσοφίας,
αξιών και συμπεριφορών που καλλιεργείται εντός
κι εκτός σχολείου. Έτσι διαμορφώνονται συντηρη-
τικές, αντιδραστικές νοοτροπίες και συνειδήσεις θέ-
ασης του κόσμου, που δεν ταυτίζονται εξ αρχής με
την ακροδεξιά και το φασισμό, όμως αυτοί μπορούν
να αποτελέσουν τις πιο επιθετικές μορφές έκφρασής
τους.
Για όλους τους παραπάνω λόγους, η συγκρότηση
ενός αποτελεσματικού σχεδίου αντιμετώπισης της
ακροδεξιάς και του φασισμού στην εκπαίδευση από
τη σκοπιά του εργατικού κινήματος είναι όσο ποτέ
αναγκαία και θα πρέπει να βαθύνει και να συστη-
ματικοποιηθεί. Προς αυτήν την κατεύθυνση επιδιώ-
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 κει να συμβάλλει και ο Σελιδοδείκτης κάνοντας ένα
πρώτο βήμα με το αφιέρωμα «Εθνικισμός, φασισμός
και εκπαίδευση» του παρόντος τεύχους. Στα πλαίσια
του αφιερώματος:
Ο Σπύρος Μαρκέτος με το άρθρο του «Η μαύρη
κηλίδα του εικοστού αιώνα. Ιστορική επισκόπηση
και εννοιολόγηση του φασισμού και του ναζισμού»
επιχειρεί, όπως αναφέρεται και στον τίτλο, μια πρώ-
τη ιστορική εμβάθυνση στις σχέσεις του φασισμού
με τις υπόλοιπες μερίδες της ακροδεξιάς και με το
σύνολο του πολιτικού φάσματος. Στη συνέχεια κατα-
πιάνεται με την παρουσίαση και ερμηνεία των παρα-
γόντων που τρέφουν, και θα συνεχίσουν να τρέφουν,
αυτό τον πολιτικό χώρο, καθώς και την οικονομική
του πολιτική από θέση εξουσίας. Καταληκτικά, αφού
έχει καταδείξει ορισμένα ουσιώδη ιστορικά δεδο-
μένα, επιχειρεί μια εννοιολογική αποσαφήνιση του
όρου «φασισμός» με βάση τον ορισμό του Ρόμπερτ
Πάξτον.
Το επόμενο άρθρο του αφιερώματος με τίτλο «Το
παιδαγωγικό όραμα του ναζισμού» αποτελεί αναδη-
μοσιευμένο απόσπασμα από το κείμενο του Δημήτρη
Νικολούδη «Οι θεωρητικές προϋποθέσεις του ναζι-
στικού οράματος για την παιδαγωγική» που δημοσι-
εύτηκε στο 10ο τεύχος των Τετραδίων Μαρξισμού.
Στο συγκεκριμένο απόσπασμα επισημαίνεται πως
οι εξελίξεις στην εκπαίδευση και την παιδαγωγική
σκέψη μετά το 1933 στη Γερμανία ακολουθούν τις
αντίστοιχες εξελίξεις στην οικονομία, την επιστήμη,
τη δικαιοσύνη και τη δημόσια διοίκηση, όπως αυτές
οι σφαίρες σφραγίζονται από μία θεμελιακή σχέση:
«την απόλυτη υποταγή στον αρχηγό». Οι παιδαγωγι-
κές αρχές του εθνικοσοσιαλισμού έχουν διαμορφω-
θεί από τον ίδιο τον Χίτλερ στο βιβλίο του «Ο αγών
μου» και εξειδικεύονται στο σχολικό ωρολόγιο πρό-
γραμμα δίνοντας προτεραιότητα στα μαθήματα της
Γυμναστικής, των Γερμανικών, της Ιστορίας και της
Βιολογίας, ενώ ο δάσκαλος θεωρείται εργαλείο για
αυτό δε χρειάζεται να έχει ιδιαίτερες γνώσεις και
πνευματικές ικανότητες. Στην ναζιστική παιδαγω-
γική, αντιπαραβάλλεται η απελευθερωτική κριτική
παιδαγωγική, η οποία αξιοποιεί μεταξύ άλλων και
τη μαρξιστική παράδοση, ως αντίπαλο θεωρητικό
παράδειγμα για τον άνθρωπο και τη ζωή.
Εκκινώντας από την περσινή αποτυχημένη, αλλά
μαζική, απόπειρα εθνικιστικών καταλήψεων στα
σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με αφορ-
μή το Μακεδονικό, η Γιώτα Ιωαννίδου διερευνά τους
λόγους διείσδυσης των ακροδεξιών, φασιστικών και
εθνικιστικών αντιλήψεων στη νεολαία και τις μορ-
φές με τις οποίες αυτές εκφράζονται. Επισημαίνει
το μεγάλο μερίδιο ευθύνης που φέρει η επίσημη εκ-
παιδευτική πολιτική (το περιεχόμενο των σχολικών
βιβλίων, οι προσευχές, οι παρελάσεις, οι σχολικές
γιορτές κτλ) η οποία δεν έπαψε ποτέ να διαμορφώ-
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 9
νει γόνιμο έδαφος για ακροδεξιές παρεμβάσεις και
ρητορικές εθνικής ανωτερότητας, ρατσισμού και
μίσους. Συνεπώς, θεωρείται κρίσιμος ο ρόλος των
εκπαιδευτικών στη συζήτηση και συγκρότηση ενός
συστηματικού σχεδίου παρέμβασης στη νεολαία στη
μάχη κατά του φασισμού και του εθνικισμού εντός
και εκτός σχολείου.
Την ιστορική εξέλιξη του περιεχομένου και των
στόχων του σχολικού μαθήματος της Ιστορίας εξετά-
ζει ο Χρήστος Ρέππας στο άρθρο του με τίτλο «Σχο-
λική ιστοριογραφία και εθνική ιδεολογία». Από την
ιστορική αναδρομή στους σκοπούς των αναλυτικών
προγραμμάτων διαπιστώνεται ότι η εθνοκεντρική
λογική και ο εθνικός φρονηματισμός παραμένουν οι
βασικοί άξονες με τους οποίους γίνεται η διδασκα-
λία του μαθήματος στο ελληνικό σχολείο. Κι αυτό
συμβαίνει γιατί η διδασκαλία της Ιστορίας, όπως
άλλωστε και οποιασδήποτε άλλης σχολικής γνώσης,
υπόκειται σε συγκεκριμένους κοινωνικοπολιτικούς
καθορισμούς, οι στόχοι της οποίας διαμορφώνονται
στα πλαίσια ευρύτερων κοινωνικών, πολιτικών και
πολιτισμικών διαδικασιών. Συγκεκριμένα, το έθνος
ως ιστορικό και κοινωνικό φαινόμενο, είναι προϊον
της νεότερης εποχής που προσδιορίστηκε από την
ανάπτυξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και
αποτελεί προϋπόθεση για την άσκηση της εξουσίας
μέσα σ’ αυτόν, ανάγοντας τα συμφέροντα της αστι-
κής τάξης σε εθνικά συμφέροντα, σε συμφέροντα
δηλαδή όλης της κοινωνίας. Ζητούμενο είναι σήμε-
EΘΝΙΚΙΣΜΌΣ, ΦΑΣΙΣΜΌΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ
ρα η συνολική απομυθοποίηση του έθνους και του
εθνικισμού, όχι για την προσαρμογή τους στα δεδο-
μένα που απαιτεί η ευρωπαϊκή ενοποίηση, αλλά για
το συνολικό ξεπέρασμα της αστικής κυριαρχίας.
Πιάνοντας το νήμα της κριτικής της επίσημης
σχολικής Ιστορίας, η Σοφία Στεφανίδου παρουσιά-
ζει μια σύντομη έρευνα στο περιεχόμενο των σχο-
λικών γιορτών της 28ης Οκτωβρίου προκειμένου να
τεκμηριωθεί η χρήση των εορτασμών των εθνικών
επετείων ως ευκαιρία κωδικοποίσης της εθνικής ελ-
ληνοχριστιανικής ταυτότητας.
Τέλος, η Αιμιλία Τσαγκαράτου με το άρθρο της «Η
ακροδεξιά και η επίδρασή της στην εκπαίδευση δι-
εθνώς» παραθέτει συγκεκριμένα παραδείγματα από
την Ιταλία, τη Γερμανία, της ΗΠΑ και τη Βραζιλία τα
οποία καταδεικνύουν πως επίδραση της ακροδεξιάς
στην εκπαίδευση δεν είναι αποκλειστικά εγχώριο
φαινόμενο αλλά έχει επηρεάσει την εκπαίδευση ανά
τον κόσμο. Συγχρόνως, όμως σε όλες τις χώρες που
αναφέρθηκαν παραπάνω, όπως και στην Ελλάδα,
υπάρχουν σοβαρές αντιστάσεις, κινητοποιήσεις και
απεργίες στην εκπαίδευση απέναντι στις αντιεκπαι-
δευτικές νεοσυντηρητικές πολιτικές.
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 09
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 Η μαύρη κηλίδα του εικοστού αιώνα
ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Ιστορική επισκόπηση και εννοιολόγηση του φασισμού

και του ναζισμού
Z Σπύρος Μαρκέτος, Επίκουρος Καθηγητής Πολ. Επιστημών ΑΠΘ

Φασισμός είναι το μαζικό κίνημα της άκρας δεξιάς. Η ιστορία του στην Ευρώπη ξεκινά αρχές του
εικοστού αιώνα, ενώ η ισχύς του κορυφώνεται τη δεκαετία του 1940, όταν κάλυψε ολόκληρη
την ήπειρο μ’ εξαίρεση το ελεύθερο κομμάτι της Σοβιετικής Ένωσης. Νικήθηκε στη μεγαλύτερη
πολεμική σύγκρουση της ιστορίας, κυρίως χάρη στην ηρωική κινητοποίηση του σοβιετικού λαού
και την αποτελεσματική οργάνωση του σοβιετικού κράτους. Κατόπιν έμεινε στο περιθώριο για
πενήντα χρόνια. Επέστρεψε στο προσκήνιο με την πτώση της ΕΣΣΔ και ρίζωσε ξανά
σ’ όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές χώρες αφότου επιβλήθηκε η ακραία φιλελεύθερη πολιτική του
ευρώ και ιδίως μετά την οικονομική κρίση του 2007-8.

Σ
τη χώρα μας ο φασισμός έμοιαζε να μην αποτελεί
πρόβλημα μετά την πτώση της χούντας, το 1974.
Όταν το 2012 μια ναζιστική εγκληματική οργάνω-
ση έβγαλε βουλευτές, πλησιάζοντας το 7% των ψήφων
στις εθνικές εκλογές, κάποιοι νόμισαν πως είχε έρθει
από το πουθενά. Το 2013 κορυφώθηκε η δύναμη της
Χρυσής Αυγής, αλλά η ίδια χρονιά σήμανε και την αρχή
της πτώσης της. Εν ψυχρώ εγκλήματα και αλλεπάλλη-
λα πολιτικά λάθη που κλιμακώθηκαν ως την ανατρι-
χιαστική δολοφονία του Παύλου Φύσσα ξεσήκωσαν
ένα μεγαλειώδες λαϊκό κίνημα που έδωσε και κέρδισε
τη μάχη σπιθαμή προς σπιθαμή στους δρόμους και στις
πλατείες της Αθήνας, του Πειραιά και ολόκληρης της
χώρας.
Το κράτος δεν έπαψε να προστατεύει τη Χρυσή Αυγή
ακόμα και όταν υποχρεώθηκε από τη λαϊκή κατακραυ-
γή να φυλακίσει την ηγεσία της. Μέχρι τότε ο πρωθυ-
πουργός είχε καθημερινή επαφή μαζί της μέσω του μυ-
στικοσυμβούλου του Μπαλτάκου, ενώ σε όλα τα επίπε-
δα η αστυνομία και η λεγόμενη δικαιοσύνη τη στήριζαν,
την κάλυπταν, την τροφοδοτούσαν. Οι ισχυροί χρημα-
τοδότες της συνεχίζουν να κρύβονται, αλλά πλήθος
ενδείξεις υπάρχουν για συγκεκριμένους εφοπλιστές,
εργολάβους, τραπεζίτες και μητροπολίτες. Ο στενός
εναγκαλισμός της με την κρατική και την οικονομική
εξουσία, που είχε ξεκινήσει από τη στιγμή της γέννησής
της, δεν έχει διακοπεί ως σήμερα. Αλλά η ύφεση του
μαζικού διεκδικητικού κινήματος και η παλινόρθωση
της συντηρητικής Δεξιάς έκαναν περιττή, για την ακρί-
βεια αντιπαραγωγική, τη συντήρηση της Χρυσής Αυγής
στο πολιτικό προσκήνιο. Στις εκλογές του 2019 εξοβε-
λίστηκε από τη βουλή. Ο λαϊκός αντιφασισμός, μαζικός
κι ενωτικός, αποφασιστικός και ανυποχώρητος, ήταν ο
αποφασιστικός παράγοντας που έκρινε την επτάχρονη
μάχη.
Καθώς έκλεισε ο πρώτος γύρος αυτού του πολέμου
στην Ελλάδα, με την ήττα αλλά όχι ακόμη τη συντριβή
του φασισμού, αξίζει να επιχειρήσουμε μια αποτίμη-
ση όσων έγιναν ή δεν έγιναν. Στις σελίδες που ακο-
λουθούν, πρώτα- πρώτα θα δοκιμάσουμε μια πρώτη
ιστορική εμβάθυνση στις σχέσεις του φασισμού με τις
υπόλοιπες μερίδες της ακροδεξιάς και με το σύνολο
του πολιτικού φάσματος. Ακολουθεί η παρουσίαση και
ερμηνεία των παραγόντων που τρέφουν, και θα συνε-

10 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 10 02/10/2019 1:11 μ.μ.


χίσουν να τρέφουν, αυτό τον πολιτικό χώρο, καθώς
και της συμπεριφοράς του στην κυβέρνηση, κυρίως
της οικονομικής του πολιτικής. Καταληκτικά, και μετά
την παρουσίαση κάποιων ουσιωδών ιστορικών δεδο-
μένων, επιχειρώ μια εννοιολογική αποσαφήνιση του
όρου φασισμός με βάση τον ορισμό που μας έδωσε ο
Ρόμπερτ Πάξτον.
Η εμφάνιση του φασισμού
Η εμπειρία του φασισμού άφησε επώδυνα τραύματα σ’
όλη την Ευρώπη και σημάδεψε ανεξίτηλα την γενιά των
γονιών και των παππούδων ή γιαγιάδων μας. Όλοι οι
λαοί που τον έζησαν, τον θυμούνται σαν τη μεγαλύτερη
καταστροφή που τους έπληξε ποτέ. Ακόμη και οι γενιές
που δεν τον γνώρισαν συγκλονίζονται από τις φρικτές
εικόνες των σκελετωμένων εγκλείστων του Άουσβιτς,
των πληθών που αναρριγούσαν από συγκίνηση ακού-
γοντας ρητορείες φρενιασμένων δικτατόρων, των
εν ψυχρώ μαζικών δολοφονιών, των εγκληματικών
στρατών και των ολοκληρωτικών πολέμων, των κάθε
λογής σαδιστικών διαστροφών που απελευθέρωσε η
επικράτηση των φασιστών. Μολονότι η επίσημη κουλ-
τούρα κάνει ό,τι μπορεί για να τον καλλωπίσει και να
ελαχιστοποιήσει το αρνητικό του φορτίο, οι λέξεις φα-
σισμός και ναζισμός ως σήμερα παραμένουν βρισιές,
και ακόμη και οι αυθεντικότεροι εκπρόσωποί τους πα-
ριστάνουν ότι οι σβάστικες που διακοσμούν τα μπράτσα
τους είναι δήθεν άλλο τατουάζ, ίσως αρχαιοελληνικά
γαμμάδια.
Ο φασισμός πήρε τ’ όνομά του από το κίνημα που
έστησε στην Ιταλία το 1919 ο Μπενίτο Μουσολίνι.
Ήταν φριχτός άνθρωπος, αλλά πολύ διαφορετικός από
τον κλόουν που πολλοί φαντάζονται. Προπολεμικά
ήταν ηγέτης της αριστερής πτέρυγας του ιταλικού σοσι-
αλιστικού κόμματος, από το οποίο απομακρύνθηκε για
να προωθήσει την είσοδο της Ιταλίας στον Πρώτο Πα-
γκόσμιο Πόλεμο, στο πλευρό της Αντάντ. Η φιλοδοξία
και η αρχομανία του, μαζί και με κάποια κονδύλια της
βρετανικής κατασκοπείας, έπαιξαν ρόλο στη μεταστρο-
φή του, αλλά σημαντικότερος μάλλον λόγος ήταν ότι
στη διάρκεια του πολέμου απελπίστηκε για την ικανό-
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 11
τητα των σοσιαλιστικών κομμάτων να πάρουν ποτέ την
εξουσία. Είχε ήδη πάρει τον δρόμο του όταν οι Μπολ-
σεβίκοι ανέτρεψαν τον τσάρο.
Το νέο κόμμα για να κυβερνήσει χρειαζόταν συμμα-
χίες. Για συγκολλητικό τους υλικό ο Μουσολίνι διάλεξε
τον εθνικισμό. Διατήρησε λοιπόν προσχηματικά πολ-
λά συνθήματα, αιτήματα και οργανωτικές τεχνικές της
αριστεράς, αλλά από την άλλη μεριά έβαλε το έθνος
πάνω από την κοινωνική τάξη. Εχθροί του λαού δεν
ήταν πια οι καπιταλιστές, αλλά τα γειτονικά έθνη. Ο
ιταλικός λαός δεν θα ευημερούσε αποτινάζοντας τον
ζυγό του κεφαλαίου, αλλά κατακτώντας αφρικανικούς
λαούς και κομμάτια από κάποιους άλλους κοντινότε-
ρους, όπως τον σλοβενικό, τον αλβανικό και τον ελ-
ληνικό. Ένα τέτοιο πρόγραμμα, έκριναν οι φασίστες,
θα εξασφάλιζε τη στήριξη όχι μόνο των παλαιμάχων
πολεμιστών και των σωμάτων ασφαλείας, αλλά και
μεγάλου μέρους των μεσαίων στρωμάτων και των κα-
πιταλιστών.
Αρχικά αυτό το υβρίδιο αριστεράς και δεξιάς, που
ενώ συσπείρωνε πολλούς πρώην αριστερούς και αναρ-
χικούς στόχευε στη διάσωση του καπιταλισμού, δεν
έπειθε. Σύντομα όμως, εγκαταλείποντας τις αμφιταλα-
ντεύσεις, στράφηκε αποφασιστικά στην ακροδεξιά και
ανέλαβε ρόλο μπράβου στην καταστολή των εργατικών
και αγροτικών κινητοποιήσεων. Τώρα οι καπιταλιστές,
που έτρεμαν μήπως η «Κόκκινη διετία» του 1920-21
οδηγούσε σ’ επανάσταση, το στήριξαν με κάθε τρόπο. Η
άρχουσα τάξη, όπως κάνει κάθε φορά που διακυβεύε-
ται η εξουσία της, εγκατέλειψε τους κοινοβουλευτικούς
θεσμούς και τις υπόλοιπες ευγένειες.
EΘΝΙΚΙΣΜΌΣ, ΦΑΣΙΣΜΌΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ
Τον Οκτώβριο του 1922 οι φασίστες οργάνωσαν
την Πορεία στη Ρώμη με αίτημα ν’ ανατεθεί η κυβέρ-
νηση στον Μουσολίνι. Ο φιλελεύθερος πρωθυπουργός
Φάκτα και ο βασιλιάς θεωρητικά έπρεπε να τους κατα-
στείλουν, και μπορούσαν εύκολα να το κάνουν. Ο Μου-
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 11
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 σολίνι είχε ετοιμαστεί να δραπετεύσει στην Ελβετία, αν
ΑΦΙΕΡΩΜΑ
πήγαιναν τα πράγματα στραβά. Αντί γι’ αυτό κλήθηκε
να κυβερνήσει, για να τσακίσει την αριστερά. Με τη βο-
ήθεια συντηρητικών και φιλελευθέρων εδραίωσε σιγά
-σιγά τη θέση του φασισμού και αρχές του 1925 επέβα-
λε τη δικτατορία του.1
Κάποιοι από τους πρώτους θαυμαστές του, προτού
ακόμη πάρει την κυβέρνηση της Ιταλίας, βρέθηκαν στην
Ελλάδα. Ήδη από το 1916 είχε εξαπλωθεί το πρωτο-
φασιστικό κίνημα των Επίστρατων. Παραμονές της Μι-
κρασιατικής Kαταστροφής o πρωθυπουργός Δημήτριος
Γούναρης προσπάθησε να στήσει ένα φασιστικό κίνημα
αλλά απέτυχε, κυρίως επειδή δεν τον στήριξε ο πραγ-
ματικός επικεφαλής των Επίστρατων Ιωάννης Μετα-
ξάς. Ο αντιβενιζελικοί Ίωνας Δραγούμης και Σωτήριος
Γκοτζαμάνης αναδείχτηκαν σε λόγιους ηγέτες του φα-
σισμού, αλλά η επικράτηση των βενιζελικών εμπόδισε
να ευοδωθούν τα σχέδια τους. Και οι τελευταίοι με τη
σειρά τους έφτιαξαν φασιστικού τύπου οργανώσεις, με
πρωτεργάτες τον Γεώργιο Παπανδρέου και τον Γεώργιο
Κονδύλη. Ωστόσο κανένα εθνικής εμβέλειας ακροδεξιό
κίνημα δε στήθηκε στη μεσοπολεμική Ελλάδα. Ισχυ-
ρότερη φασιστική οργάνωση ήταν η Εθνική Ένωσις
Ελλάς, ή αλλιώς Έλληνες Εξοντώσατε Εβραίους, που
δρούσε κυρίως στη Θεσσαλονίκη και πρωτοστάτησε
στον εμπρησμό της εβραϊκής συνοικίας Κάμπελ, με την
επίνευση των βενιζελικών.2
Ο φασισμός σε μη ευρωκεντρική προοπτική
Σύντομα μιμητές του ιταλικού φασισμού ξεπήδησαν σ’
όλες τις χώρες δυτικά της ΕΣΣΔ. Αρκετές άλλες, όπως
η Γαλλία και η Γερμανία, είχαν από νωρίτερα αυτόχθο-
12 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 12
να φασιστικά κινήματα ή και καθεστώτα, όπως η Ουγ-
γαρία και η Φινλανδία, χωρίς αναγκαστικά να χρησιμο-
ποιούν το όνομα «φασισμός». Ας μη συγχέουμε πάντως
τ’ ακροδεξιά καθεστώτα με τα φασιστικά, ακόμη κι αν
οι ομοιότητες μεταξύ τους είναι μεγάλες. Ο φασισμός
είναι απλώς ένα υποσύνολο ή ρεύμα της άκρας δεξιάς,
η οποία συμπεριλαμβάνει επίσης και φιλελεύθερες και
συντηρητικές συνιστώσες. Ο ναζισμός πάλι είναι υπο-
σύνολο του φασισμού. Όλοι οι ναζιστές είναι φασίστες
και όλοι οι φασίστες είναι ακροδεξιοί, αλλά όλοι οι
ακροδεξιοί δεν είναι φασίστες και όλοι οι φασίστες δεν
είναι ναζί.
Όλα τα ακροδεξιά καθεστώτα αρπάζουν μαζικά, συ-
στηματικά και αυταρχικά προς όφελος της ολιγαρχίας
πόρους κι εξουσία από τους πολλούς, τους αδύναμους,
τους φτωχούς. Ωστόσο τα συντηρητικά καθεστώτα δε
στηρίζονται στη μαζική κινητοποίηση του πληθυσμού
και στη διαρκή σύγκρουση με εσωτερικούς κι εξωτερι-
κούς εχθρούς, ούτε επιδιώκουν τυχοδιωκτικά αλλαγές
γεωπολιτικών δεδομένων. Τα φιλελεύθερα αποφεύ-
γουν να περιορίσουν όσες ελευθερίες δεν εμποδίζουν
τη λειτουργία της αγοράς. Ο φασισμός απεναντίας λα-
τρεύει την πολιτική πυγμής στο εσωτερικό κι εξωτερι-
κό της χώρας και δεν το κρύβει. Στοχοποιεί κανιβα-
λικά κάποιους αδύναμους και μοιράζει τις περιουσίες
και τις θέσεις τους σε δικούς του υποστηρικτές. Τα
θύματά του είναι αριστεροί, γυναίκες, εβραίοι, ρομά ή
άλλες μειονότητες ή και γειτονικοί λαοί. Αλλά πάντοτε
χρειάζεται κάποιον εχθρό, αρκετά αδύναμο ώστε να
δυναμώσει τσακίζοντάς τον και μετά να προχωρήσει
στον επόμενο.
Το δεύτερο κύμα εξάπλωσης του φασισμού ήρθε με
την οικονομική κρίση που σάρωσε τις καπιταλιστικές
χώρες μετά το 1929. Η μεγαλύτερή του νίκη ήταν στη
Γερμανία το 1933, ενώ από την άλλη μεριά απέτυχε
να πάρει την κυβέρνηση στη Γαλλία, όπου είχε πολύ
πιο μαζικές οργανώσεις, αλλά διαιρεμένες και αντί-
παλες μεταξύ τους. Παντού στηρίχθηκε από το μεγάλο
κεφάλαιο. Τα μαζικά κινήματα όμως κοστίζουν ακριβά,
κάνουν απρόβλεπτες στροφές και απαιτούν λεπτούς
χειρισμούς και ήταν ανέκαθεν απωθητικά για τις ολι-
γαρχικές ή απολυταρχικές πολιτικές παραδόσεις της
Ευρώπης. Ο φασισμός ήταν κατά κάποιον τρόπο για
τα πλέγματα εξουσίας λύση ανάγκης προκειμένου να
τσακιστεί η αριστερά και να καθυποταχθούν οι εργα-
ζόμενοι ώστε να δεχτούν δραματικές μειώσεις της δύ-
ναμης και των εισοδημάτων τους. Μόνον έτσι μπορού-
σε να ξεκινήσει ένας νέος κύκλος συσσώρευσης του
κεφαλαίου. Ο φασισμός υποσχόταν πως θα επέβαλλε
τα απαραίτητα αντιλαϊκά μέτρα που δεν μπορούσαν να
λάβουν τα απλώς ολιγαρχικά ή ακροδεξιά καθεστώτα.
Στη Γερμανία είχαν από νωρίτερα ριζώσει αρκετές
φασιστικές οργανώσεις, αλλά επικράτησε και τελικά
πήρε την εξουσία η πιο ακραία ανάμεσά τους, το να-
ζιστικό κόμμα. Υποστηρίχθηκε ότι η κατίσχυσή του
συνδεόταν με ιδιαιτερότητες της γερμανικής ψυχής
ή της γερμανικής κουλτούρας, ότι δήθεν η Γερμανία
είχε έναν δικό της «ιδιαίτερο δρόμο» (Sonderweg)
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 που περνούσε και μέσα από το ναζισμό. Περισσότερο
πειστική είναι η αντίθετη άποψη, ότι η ανάπτυξη του
ναζισμού ήταν ζήτημα ιστορικών συγκυριών και ανα-
γκών του τοπικού καπιταλισμού μάλλον παρά κάποιων
υποτιθέμενων τευτονικών ψυχικών και διανοητικών
ιδιοτροπιών.3
Η σύνδεση του φασισμού με εθνικές ιδιαιτερότητες
και όχι με τη φύση του καπιταλισμού δεν είναι πολιτι-
κά αθώα. Σκοπός της είναι συνήθως να υποβαθμίσει
τις συνέπειές του και κυρίως τη σχέση του με τα κυρί-
αρχα στρώματα. Για τους ίδιους λόγους επιχειρείται ν’
αποδοθεί ο φασισμός στην υποτιθέμενη τρέλα ατόμων
όπως ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι ή και ν’ αμφισβητηθεί
η αξία της χρήσης του όρου για το ευρύτερο πολιτικό
φαινόμενο και όχι απλώς για το συγκεκριμένο κίνη-
μα του Μουσολίνι. Τις τελευταίες δεκαετίες ωστόσο η
μελέτη του φασισμού, ξεπερνώντας τους ευρωκεντρι-
κούς φραγμούς που την περιόριζαν αρχικά, εστιάζει την
προσοχή της στις ομοιότητες και τις συνέχειες ανάμεσα
στον φασισμό και σε άλλες κακοήθεις αποφύσεις του
καπιταλισμού. Η άποψη ότι ο φασισμός ήταν δήθεν μια
κακή στιγμή που μόνο πρόσκαιρα σπίλωσε τον λαμπρό
ευρωπαϊκό πολιτισμό δέχεται πλέον ολοένα εντονότε-
ρη κριτική.
Για παράδειγμα, θεωρείται ότι οι χώρες δυτικά της
Γερμανίας και της Ιταλίας ήταν πιο δημοκρατικές επει-
δή διατήρησαν σ’ όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου
τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς που κατέλυσαν ο
Μουσολίνι, ο Χίτλερ και οι διάφοροι ακροδεξιοί δι-
κτάτορες της κεντρικής και της ανατολικής Ευρώπης.
Αυτή η ψευδαίσθηση πηγάζει από μια ευρωκεντρική
και υπερσυντηρητική λογική, η οποία συγχέει νομικούς
τύπους όπως είναι ο κοινοβουλευτισμός, με τη δημο-
κρατία. Περίεργη πράγματι αντίληψη περί δημοκρατίας,
αν σκεφτούμε ότι για την ανάδειξη των κυβερνήσεων
στο Παρίσι, το Λονδίνο, τη Χάγη και τις Βρυξέλλες συ-
νήθως δεν ψήφιζε ο μισός μητροπολιτικός πληθυσμός,
δηλαδή ο γυναικείος, και ακόμη χειρότερα, δεν ψήφιζε
ποτέ ο αποικιακός, που ήταν και πολλαπλάσιος.
Σ’ αυτές τις πρωτεύουσες αποφάσεις δεν παίρνονταν
μόνο για τη Γαλλία ή τη Βρετανία, αλλά και για ολόκλη-
ρη σχεδόν την Ασία και την Αφρική. Για παράδειγμα,
οι άρχουσες τάξεις που συνέχιζαν να εκμεταλλεύονται
και να καταπιέζουν φριχτά τους λαούς του Κονγκό και
της Ινδονησίας δεν έγιναν δημοκρατικές μόνο και μόνο
επειδή υποχρεώθηκαν να παραχωρήσουν, έπειτα από
τιτάνιους αγώνες, δικαίωμα ψήφου στους άνδρες του
Βελγίου και της Ολλανδίας. Ακόμη καθαρότερα έδειξαν
τον αντιδημοκρατικό τους χαρακτήρα οι άρχουσες τά-
ξεις της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, που τσάκισαν τα
δημοκρατικά εγχειρήματα αυτών των χωρών χρησιμο-
ποιώντας τον πλούτο που αποσπούσαν από τις αποικίες
ή και τον ίδιο τον αποικιακό στρατό. Δεν ήταν τυχαίο
ότι ο Φράνκο, ο οποίος ήταν συντηρητικός ακροδεξι-
ός αλλά συμμάχησε με τους φασίστες, εξαπέλυσε τον
εμφύλιο χρησιμοποιώντας τον αποικιακό στρατό της
ισπανικής Αφρικής.
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 13
Φασισμός και καπιταλισμός
Σήμερα αναδεικνύονται ολοένα καθαρότερα οι συγγέ-
νειες ανάμεσα στον φασισμό και σ’ άλλες όψεις της ευ-
ρωπαϊκής ιστορίας που παλιότερα συνήθως δεν συνδέ-
ονταν μαζί του. Φυσικά ο φασισμός είναι διαφορετικό
φαινόμενο από το κυνήγι των μαγισσών που κράτησε
τρεις ολόκληρους αιώνες στην Ευρώπη και την Αμερι-
κή. Διαφορετικό από τη δουλεία, που ποτέ στην ιστορία
EΘΝΙΚΙΣΜΌΣ, ΦΑΣΙΣΜΌΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ
δεν ήταν τόσο διαδεδομένη όσο στη βόρεια και νότια
Αμερική του δέκατου όγδοου και του δέκατου ένατου
αιώνα. Επίσης από την αποικιοκρατία, που κατέκτησε
σχεδόν ολόκληρο τον κόσμο, αλλά και από τον εποι-
κιστικό αποικισμό που, αντί να υποτάξει απλώς τους
ανυπεράσπιστους λαούς που συναντούσε, εξαπέλυε
γενοκτονίες για ν’ αρπάξει τη γη τους. Ωστόσο συχνά
πήρε αυτούσιες τις πολιτικές τεχνολογίες που αναπτύ-
χθηκαν στο πλαίσιο αυτών των ιστορικών φαινομένων,
τα οποία επηρέασαν καταλυτικά τη διαμόρφωση του
σύγχρονου κόσμου. Με τη σειρά του ο μεταπολεμικός
Δυτικός κόσμος δανείστηκε αρκετούς θεσμούς που εί-
χαν νωρίτερα συζητηθεί ή και διαμορφωθεί στο πλαί-
σιο του φασισμού, και δε δυσκολεύτηκε ν’ αξιοποιήσει
και πολλά στελέχη του.4
Φυσικά υπήρξαν και αντιδράσεις, στις οποίες πρω-
τοστάτησαν η αριστερά και τα λαϊκά στρώματα. Η αχα-
λίνωτη και σαδιστική εξουσία, που έμοιαζε θεμιτή ή και
δικαιολογημένη κι εποικοδομητική όσο ασκούνταν σε
βάρος των γυναικών, των δήθεν αλλόφυλων και των
υπόδουλων λαών, τρόμαξε τους ευρωπαίους και τους
λευκούς αμερικανούς όταν έβαλε και τους ίδιους στο
στόχαστρο. Η αποπροσωποποίηση και η απανθρω-
ποποίηση των θυμάτων, που εκπορεύονταν από τον
μισογυνισμό, τον ρατσισμό και τον οριενταλισμό που
κυριαρχούσαν όλους τους προηγούμενους αιώνες συ-
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 13
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 ναντώντας μικρές μόνον αντιστάσεις, τώρα άρχισαν να
ΑΦΙΕΡΩΜΑ
προκαλούν δικαιολογημένη φρίκη.5
Η λεγόμενη επιστήμη της ευγονικής όμως δεν είχε
δημιουργηθεί στη Γερμανία, αλλά στη Βρετανία και στις
ΗΠΑ μετά τις ανακαλύψεις του Δαρβίνου. Ο κοινωνικός
δαρβινισμός μάλιστα, δηλαδή χονδρικά η ιδέα πως η
εξόντωση των αδυνάτων συνάδει με τους νόμους της
φύσης κι επιπλέον βελτιώνει την ανθρωπότητα αναπτύ-
χθηκε σε ολοκληρωμένη θεωρία στον αγγλοσαξωνικό
κόσμο από φιλελεύθερους φιλόσοφους όπως ήταν ο
Χέρμπερτ Σπένσερ. Οι διαβόητοι Νόμοι της Νυρεμβέρ-
γης, με τους οποίους οι εβραίοι εξοβελίστηκαν από τη
γερμανική κοινωνία κι εντέλει εξοντώθηκαν, στηρίχθη-
καν στην αμερικανική νομοθεσία, την οποία μάλιστα
οι ναζιστές νομικοί σεμνύνονταν ότι μετρίασαν επί το
φιλανθρωπότερον.6 Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης δεν
ήταν εφεύρεση των ναζί άλλα μέσο για την καθυπόταξη
αποικιακών πληθυσμών, διαδεδομένο ήδη από τον δέ-
κατο ένατο αιώνα. Τα ανατριχιαστικά ιατρικά πειράματα
στα ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης απλώς συνέχιζαν
μια μακρά παράδοση όχι λιγότερο φρικτών πειραματι-
σμών από ευρωπαίους γιατρούς σε βάρος ανδρών και
γυναικών, ιδίως φτωχών και σκλάβων.
Αν η γενοκτονία ήταν το πιο απάνθρωπο έγκλη-
μα του ναζισμού, πάντως δεν ήταν ούτε η μόνη ούτε
καν η μεγαλύτερη. Προτού εξοντώσουν μαζικά τους
Εβραίους, τους Ρομά και τους αριστερούς οι Γερμανοί
είχαν ήδη γενοκτονήσει αρκετούς πληθυσμούς στη νο-
τιοδυτική και την ανατολική Αφρική και είχαν επιπλέ-
ον προσφέρει τεχνογνωσία στους Οθωμανούς για τον
αφανισμό των Αρμενίων. Πολύ μεγαλύτερης κλίμακας
14 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 14
όμως γενοκτονίες οργάνωσαν οι Βρετανοί αποικιοκρά-
τες και οι διάδοχοί τους στην Ωκεανία, στη Βεγγάλη
και σ’ άλλα μέρη των Ινδιών, στην Περσία, στις Φιλιπ-
πίνες και αλλού. Αποκορύφωμα ήταν ο εποικιστικός
αποικισμός της βόρειας Αμερικής, μια «ξεχασμένη»
γενοκτονία που διήρκεσε περίπου τέσσερις αιώνες και
κόστισε έως και εκατό εκατομμύρια νεκρούς.7 Σκοπός
τούτων των επισημάνσεων δεν είναι βεβαίως να μει-
ωθεί η φρίκη του Ολοκαυτώματος, αλλά να υπενθυμι-
στεί πως η πεντακοσάχρονη ιστορία του καπιταλιστικού
συστήματος είναι διάστικτη από αντίστοιχα φαινόμενα,8
αν πράγματι χρειάζονται τέτοιες υπενθυμίσεις σ’ εποχές
όπου οι ηγέτες της υπερδύναμης απειλούν απροκάλυ-
πτα με πυρηνικά πλήγματα τους απείθαρχους λαούς.
Συνοπτικά, ο φασισμός δεν είναι παρεκτροπή ούτε
διαστρέβλωση του καπιταλισμού, αλλά απογύμνωση
της ίδιας της ουσίας του. Μολονότι δεν είναι ιδεολο-
γία, αλλά κίνημα και πολιτική πρακτική, και όσο και αν
διαφέρει ουσιωδώς από τον πολιτικό φιλελευθερισμό,
οι λειτουργικές τους ομοιότητες είναι κατάφωρες. Οι
φασίστες όπως και οι φιλελεύθεροι πιστεύουν σ’ έναν
κόσμο όπου τους όρους θέτουν οι λίγοι νικητές, ενώ οι
πολλοί και αδύναμοι μένουν στο έλεος των ισχυρών.
Συμφωνούν ότι η αέναη πάλη όλων εναντίον όλων εί-
ναι κάτι το φυσιολογικό, το θεμιτό, ή και καλό. Η βα-
σική διαφορά μεταξύ τους είναι ότι για τους φιλελεύ-
θερους πεδίο της μάχης είναι η αγορά, όπου κρίνεται
ποιος θα βρεθεί νικητής και ποιος νικημένος, ενώ οι
φασίστες αναθέτουν αυτήν τη λειτουργία στον πόλεμο.
Οι μεν πιστεύουν σε μια ναρκοθετημένη «συναίνεση»
που συγκαλύπτει τη δομική βία του συστήματος, οι δε
λατρεύουν πανηγυρικά την απροκάλυπτη βία. Μια άλλη
διαφωνία είναι ότι οι φιλελεύθεροι συνήθως βλέπουν
ως υποκείμενα του ασταμάτητου ανταγωνισμού τα άτο-
μα, ενώ οι φασίστες μιλούν για συλλογικότητες όπως
φυλή κι έθνος.
Σε κάθε περίπτωση, τον εικοστό πρώτο αιώνα ο φι-
λελευθερισμός έφτιαξε έναν κόσμο όπου μια χούφτα
ολιγάρχες έχουν πλούτο μεγαλύτερο από τη μισή αν-
θρωπότητα, όπου πολυεθνικές εταιρείες και κράτη κα-
ταστρέφουν ανεμπόδιστα το οικοσύστημα, όπου κανείς
δεν νιώθει ασφαλής και οι κοινωνικές ανισότητες ανα-
καλούν τον καιρό πριν από τη Γαλλική Επανάσταση.9
Η οικονομική πλευρά του φασισμού, που όχι τυχαία
είναι εκείνη που συζητιέται λιγότερο, μας δείχνει την
ουσία του καθαρότερα απ’ ό,τι άλλες πλευρές που συ-
γκεντρώνουν συχνότερα την προσοχή των μελετητών,
αλλά και της δημόσιας συζήτησης. Για αυτό και δεν
θα εξετάσω εδώ αναλυτικά τη συμφορά που σήμανε
ο ναζισμός για τη Γερμανία και ολόκληρη την Ευρώ-
πη. Έχει μελετηθεί σε αμέτρητα βιβλία, ανάμεσα στα
οποία ξεχωρίζουν εκείνα του Ίαν Κέρσοου και, από μια
πιο ριζοσπαστική σκοπιά, του Τιμ Μέησον.10 Θα σταθώ
μόνο στο δήθεν οικονομικό θαύμα του ναζισμού, που
επικαλούνται πολλοί σύγχρονοι απολογητές του, αλλά
έχει προ πολλού απομυθοποιηθεί από τους ιστορικούς
χωρίς πάντοτε να συσχετίζεται, όπως θα έπρεπε, με τη
δική μας βιωμένη πραγματικότητα.
02/10/2019 1:11 μ.μ.

4. Η οικονομική πολιτική του φασισμού
Το λεγόμενο οικονομικό θαύμα της χιτλερικής περιό-
δου αποδείχτηκε ότι στηρίχθηκε κατά κύριο λόγο στην
καταβαράθρωση του επίπεδου ζωής των εργαζομένων.
Η κερδοφορία του κεφαλαίου ενισχύθηκε από τη σχε-
δόν απλήρωτη εργασία των γερμανών προλετάριων,
και ακόμη περισσότερο από τον μαζικό καταναγκασμό
σκλάβων στα στρατόπεδα εργασίας. Αξιοποίησε τερά-
στιες εισροές κεφαλαίων από αμερικανούς καπιταλι-
στές που ήθελαν να χρησιμοποιήσουν τη Γερμανία, με
τη φθηνή της εργατική δύναμη, σαν εφαλτήριο για την
ευρωπαϊκή αγορά, κι επίσης να την ενισχύσουν ενάντια
στην ΕΣΣΔ· στην πραγματικότητα οι επενδύσεις τους
στο χιτλερικό κράτος ξεπερνούσαν εκείνες που έκαναν
σ’ όλη την υπόλοιπη Ευρώπη.11 Τέλος, ο χιτλερισμός
άφησε κληρονομιά στον χρηματοπιστωτικό τομέα το
λεγόμενο Δόγμα Σαχτ.
Ο Γιάλμαρ Σαχτ ήταν ένας περίφημος φιλελεύθερος
οικονομολόγος, που επί Χίτλερ διέπρεψε ως διοικητής
της κεντρικής τράπεζας και υπουργός Οικονομικών. Ανέ-
τρεψε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσαν οι κεντρι-
κές τράπεζες όλους τους προηγούμενους αιώνες. Μέχρι
τότε βασικοί ρόλοι της κεντρικής τράπεζας ήταν να εκδί-
δει νόμισμα και να δανείζει το δημόσιο θησαυροφυλάκιο
όποτε παρουσιαζόταν ανάγκη, συνήθως για κάποιον πό-
λεμο. Κατά τον Σαχτ όμως η κεντρική τράπεζα δεν έπρε-
πε ποτέ μα ποτέ να δανείζει απευθείας το κράτος. Έπρεπε
να δανείζει στις ιδιωτικές τράπεζες, κι εκείνες στη συνέ-
χεια να δανείζουν στο κράτος όσα οι ίδιες θα ήθελαν,
αν και όποτε θα ήθελαν, με όποιους όρους θα ήθελαν,
και φυσικά με όποιο επιτόκιο θα ήθελαν. Κατ’ αυτό τον
τρόπο το κράτος, καθώς και ολόκληρη η οικονομία θα
ήταν πάντοτε δέσμιοι των τραπεζιτών, Το Δόγμα Σαχτ
ξαναζωντάνεψε στα χρόνια του νεοφιλελευθερισμού και
αποτελεί τη βάση λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Κεντρικής
Τράπεζας από την ίδρυσή της. Δύσκολα θα φανταζόταν
κανείς ένα δόγμα πιο αντιδημοκρατικό και περισσότερο
προσαρμοσμένο στα συμφέροντα του μεγάλου κεφα-
λαίου. Μια άλλη μεγάλη κληρονομιά του φασισμού στη
σημερινή οικονομία είναι οι ιδιωτικοποιήσεις. Τα δύο
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 15
Τον εικοστό πρώτο αιώνα ο
φιλελευθερισμός έφτιαξε έναν
κόσμο όπου μια χούφτα ολιγάρχες
έχουν πλούτο μεγαλύτερο από τη μισή
ανθρωπότητα, όπου πολυεθνικές
εταιρείες και κράτη καταστρέφουν
ανεμπόδιστα το οικοσύστημα, όπου
κανείς δεν νιώθει ασφαλής.
EΘΝΙΚΙΣΜΌΣ, ΦΑΣΙΣΜΌΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ
πρώτα προγράμματα ιδιωτικοποιήσεων στην Ευρώπη τα
δρομολόγησαν ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ αμέσως μόλις
έγιναν πρωθυπουργοί.12
Η με κάθε τρόπο στήριξη του μεγάλου κεφαλαί-
ου είναι πάγιο χαρακτηριστικό του φασισμού. Είναι
όμως και το μεγάλο του μυστικό που πρέπει να μένει
όσο γίνεται πιο κρυφό, ώστε να μπορεί ο φασισμός να
προσελκύει μάζες και να λειτουργεί ως κίνημα. Συχνά
μάλιστα χρησιμοποιεί αντικαπιταλιστική φρασεολογία,
η οποία ωστόσο πότε δεν στρέφεται ενάντια στην ουσία
του καπιταλισμού, δηλαδή την οικονομική εκμετάλλευ-
ση των εργαζομένων από το κεφάλαιο. Οι φασίστες
παριστάνουν πως οι αστοί δήθεν τους ενοχλούν, αλλά
για οποιονδήποτε άλλο λόγο εκτός από το ότι εκμεταλ-
λεύονται τους πολλούς. Είναι ηθικά μαλθακοί και πο-
λιτισμικά παρακμασμένοι, ανεπαρκώς ανδροπρεπείς,
ελλειμματικά πατριώτες, αλλά όλα αυτά εύκολα διορ-
θώνονται με την κατάλληλη καθοδήγηση, δηλαδή με
την ανάληψη της εξουσίας από τους φασίστες.
Στην πραγματικότητα οι φασίστες πότε δεν έπληξαν
το κεφάλαιο, αντίθετα πάντοτε πρωτοστάτησαν στη συ-
ντριβή των αντιπάλων του, λειτουργώντας σαν μπράβοι
που αναλαμβάνουν τη βρώμικη δουλειά. Πρώτο τους
μέλημα όποτε παίρνουν την εξουσία είναι πάντοτε να
καταστρέψουν τις εργατικές οργανώσεις, να συμπιέ-
σουν το βιοτικό επίπεδο των εργαζομένων και να εξα-
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 15
02/10/2019 1:11 μ.μ.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ
φανίσουν τις δημοκρατικές κατακτήσεις. Κατά κανόνα
επίσης προσυπογράφουν ένα μισογυνικό πρόγραμμα,
κηρύσσοντας την επιστροφή της γυναίκας στους παρα-
δοσιακούς ρόλους - Kinder, Küche, Kirche, όπως το
έθεταν οι ναζί, δηλαδή «Παιδιά, Κουζίνα, Εκκλησία».13
Δε χρειάζεται να επεκταθούμε εδώ στους τρόπους που
μεταχειρίζονται και τους δήθεν φυλετικούς ή εθνικούς
εχθρούς.
5. Τι είναι ο φασισμός;
Η αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων μεταξύ των
αδύναμων λειτουργεί σαν το άλλοθι που επιτρέπει τη
σύμπλευση των φασιστών με τους δυνατούς, οι οποίοι
βεβαίως συνήθως τους ανταποδίδουν την εύνοια. Ένα
άλλο ιστορικό δεδομένο είναι ότι πάντοτε έπαιρναν την
κυβέρνηση με την επίνευση ή τη συνεργασία συντηρητι-
κών ή φιλελευθέρων.14 Με άλλα λόγια, ποτέ δεν απο-
τέλεσαν αντισυστημική δύναμη. Αντίθετα η δράση τους
στερεώνει πρακτικά το σύστημα και συνάμα το επι-
κυρώνει ιδεολογικά. Απευθύνονται σε στρώματα που
πλήττονται από τη συσσώρευση του κεφαλαίου, αλλά
δεν έχουν διάθεση ή ελπίδα για ν’ αγωνιστούν ενα-
ντίον του. Λένε στους οπαδούς τους περίπου τα εξής,
μολονότι συνήθως χρησιμοποιούν διαφορετικά λόγια:
«γνωρίζω ότι ζούμε μέσα σε μια ζούγκλα, και συμμερί-
ζομαι τον πόνο σου. Το σύστημα είναι κανιβαλικό και
δεν αλλάζει, επομένως πρόσεξε να γίνεις θύτης και όχι
θύμα. Θα σε βοηθώ να χτυπάς τους αδύναμους και να
προστατεύεσαι από τους δυνατούς. Υπάκουσε στις δια-
ταγές μου, ένωσε την τύχη σου μαζί μου, και θα επιβι-
ώσεις». Είναι μήνυμα ισχυρό, αλλά δε βρίσκει εύκολα
αποδέκτες σε πληθυσμούς που δεν έχουν προηγουμέ-
νως θυματοποιηθεί από τη δομική βία του καπιταλιστι-
κού συστήματος.
Αυτή η επισήμανση μας οδηγεί στην ουσία του φασι-
σμού, που θα μπορούσε ίσως να συμπυκνωθεί σ’ έναν
ορισμό, σ’ ένα χρηστικό εργαλείο εννοιολογικής απο-
16 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 16
σαφήνισης κι εργασίας. Όπως επισήμανε ο μεγαλύτερος
ίσως σύγχρονος μελετητής του, ο φιλελεύθερος αμερι-
κανός ιστορικός Ρόμπερτ Πάξτον, ο φασισμός στηρίζε-
ται σε πολιτικά πάθη μάλλον παρά σε ιδέες, τις οποίες
χρησιμοποιεί εργαλειακά για να προσελκύσει οπαδούς
μάλλον παρά για να σμιλέψει τον κόσμο σύμφωνα με
κάποιο πρότυπο. Όποτε παύουν να τον βολεύουν τις
εγκαταλείπει ανενδοίαστα και παίρνει άλλες, διαλέγο-
ντας από εκείνες που κυκλοφορούν στην ατμόσφαιρα.
«Αυτές είναι οι αρχές μου», όπως έλεγε ο Γκράουτσο
Μαρξ, «αλλά αν δεν σας αρέσουν, έχω και άλλες!»
Ο Πάξτον προσπαθεί, αρκετά διαλεκτικά, να δει
«τον φασισμό σε δράση», ως μια σειρά διαδικασιών
που εκτυλίσσονται ιστορικά. Στη συνθετική του μελέ-
τη, την καλύτερη απ’ όσες τυχαίνει να γνωρίζω, πα-
ρακολουθεί και συγκρίνει τις πρωτεϊκές μεταλλάξεις
των φασιστών καθώς αυτοί προσαρμόζονται –ή απο-
τυχαίνουν να προσαρμοστούν– για να καταλάβουν τον
διαθέσιμο πολιτικό χώρο. Τονίζει πως από τα μοτίβα
της παρακμής, της ταπείνωσης ή της θυματοποίησης
της εθνικής κοινότητας το φασιστικό κίνημα παράγει
αντισταθμιστικές λατρείες της ενότητας, της ρώμης και
της καθαρότητας. Στα φασιστικά καθεστώτα ένα μαζικό
κόμμα με βάση στρατευμένους εθνικιστές, σε συνεργα-
σία με παραδοσιακές ελίτ, καταλύει τις δημοκρατικές
ελευθερίες και προωθεί, χρησιμοποιώντας βία δίχως
ηθικούς ή νομικούς φραγμούς, στόχους εσωτερικής εκ-
καθάρισης κι εξωτερικής επέκτασης.17
Στα δεκαπέντε χρόνια που μεσολάβησαν αφότου
εκδόθηκε το βιβλίο του η συγκριτική και ιστορική προ-
σέγγισή του δικαιώθηκε ως πιο γόνιμη για την κριτική
κατανόηση και την αποδόμηση του φασισμού από εκεί-
νες άλλων μελετητών που στηρίζονται στη θεωρία των
ιδεοτύπων, σε ψυχολογικές ή αισθητικές αντιλήψεις, ή
και στα πορίσματα μάλλον μονοδιάστατων κοινωνιο-
λογικών ή πολιτικών αναλύσεων. Οι προβλέψεις του
Πάξτον για την άνοδο του φασισμού σε χώρες όπως το
Ισραήλ και οι ΗΠΑ δυστυχώς επαληθεύτηκαν. Το βασι-
κό του έλλειμμα αφορά, νομίζω, μια κάποια αμηχανία
του μπροστά στη συχνή συνεργασία και συνέργεια φα-
σιστών και φιλελευθέρων, αλλά από την άλλη μεριά η
μέθοδός του είναι στέρεη και οι ιδέες που αναπτύσσει
γενικά εύστοχες.
Αντίθετα από τον συντηρητισμό, τον φιλελευθερι-
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 σμό και τον ριζοσπαστισμό, ο φασισμός δεν έχει ιδέες,
αλλά συνθήματα· δεν είναι ιδεολογία, αλλά πολιτική
πρακτική.15
Τούτο έχει μεγάλη πρακτική σημασία όσον αφορά
τους τρόπους που τον πολεμάμε. Αν θέλουμε να τον
νικήσουμε, η στρατηγική μας απέναντί του πρέπει να
στηρίζεται στην αναμέτρηση, όχι στη συναίνεση. Ποτέ
ο φασισμός δεν νικήθηκε επειδή έχασε κάποια ιδεολο-
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
γική αντιπαράθεση, ούτε κέρδισε ποτέ μάχες επειδή οι
ιδέες του αποδείχθηκαν ισχυρότερες. Νικά ή νικιέται
στο πρακτικό πολιτικό πεδίο -και η ιστορική εμπειρία
αποδεικνύει ότι τελικά πάντοτε νικιέται, ποτέ στην ιστο-
ρία δεν έχει κερδίσει, αλλά ωστόσο μπορεί προτού νι-
κηθεί να προξενήσει τεράστιες καταστροφές.16
Είναι τεράστια ανακούφιση και πηγή ελπίδας ότι
στη χώρα μας, για την ώρα, τον τσακίσαμε.

*1. Όσον αφορά τον Μουσολίνι και τον
ιταλικό φασισμό, η καλύτερη εισαγωγή
είναι τα βιβλία του Μπόσγουωρθ: R. J.
B. Bosworth, The Italian Dictatorship.
Problems and Perspectives in the
Interpretation of Mussolini and Fascism,
Arnold, Νέα Υόρκη 1998· βλ. επίσης
Martin Blinkhorn, Mussolini and Fascist
Italy, Routledge, Λονδίνο 1994.
*2. Βλ. για τους Επίστρατους Γιώργος Θ.
Μαυρογορδάτος, Εθνικός διχασμός και
μαζική οργάνωση. Οι επίστρατοι του 1916,
Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1996. Γενικά για την
ανάπτυξη του ελληνικού φασισμού, βλ. την
παλιότερη μελέτη μου: Σπύρος Μαρκέτος,
Πώς φίλησα τον Μουσολίνι. Τα πρώτα βή-
ματα του ελληνικού φασισμού, Βιβλιόραμα,
Αθήνα 2006. Το πρώτο της μέρος περιλαμ-
βάνει και μια επισκόπηση των θεωριών
περί φασισμού που αναπτύχθηκαν από την
αριστερά, από τον Μεσοπόλεμο ως σήμερα,
όσο και στο πλαίσιο των λεγόμενων «φα-
σιστικών σπουδών» που εδραιώθηκαν τη
δεκαετία του 1980.
*3. David Blackbourn, Geoff Eley, The
Peculiarities of German History.Bourgeois
Society and Politics in Nineteenth-Century
of Nazi Race Law, Princeton University
Press, Princeton, Oxford 2017.
*7. Όσον αφορά τις γενοκτονίες γενικά,
βλ. Colin Martin Tatz,  With Intent to
Destroy. Reflecting on Genocide, Verso,
Λονδίνο, Νέα Υόρκη 2003· Mark Levene,
“Why is the Twentieth Century the
Century of Genocide?”,Journal of World
History 11.2 [2000], σ. 305-336· Garry
Leech, Capitalism. A Structural Genocide,
Zed Books, London, New York  2012. Για
τον εποικιστικό αποικισμό της Αμερικής βλ.
David E. Stannard,  American Holocaust.
Columbus and the Conquest of the New
World, Oxford University Press, Νέα
Υόρκη, Οξφόρδη 1993· Walter L. Hixson,
American Settler Colonialism. A History,
Palgrave Macmillan, Νέα Υόρκη 2013.
*8. Η βιβλιογραφία για το Ολοκαύτωμα
που διέπραξαν οι ναζί είναι απέραντη. Βλ.
καταρχάς Raoul Hilberg, Perpretrators,
Victims, Bystanders. The Jewish
Catastrope 1933-1945, Harper, Νέα Υόρ-
κη 1992.
*9. Thomas Piketty, Capital in the
Twenty-First Century, μετάφραση Arthur
Economy, Penguin, Χάρμοντζουερθ 2007.
*12. Germà Bel, “The Coining of
“Privatization” and Germany’s
National Socialist Party”, Journal of
Economic Perspectives 20.3 [2006],
σ.187–194· του ίδιου, “From Public to
Private. Privatization in 1920’s Fascist
Italy”, EUI Working Paper RSCAS 2009
/46, European University Institute, Φλω-
ρεντία 2009. Για τον Σαχτ βλ. πρόχειρα
Jan Toporowski, “Notes on the Eurozone
Crisis”, 26 Οκτωβρίου 2012, στο http://
debt-issues.blog.rosalux.de/files/2012/10/
eurozone-crisis_jan-toporowski.pdf .
*13. Ωστόσο η πραγματικότητα συχνά είναι
πιο περίπλοκη. Όσον αφορά τη γερμανι-
κή περίπτωση βλ. Dagmar Herzog, Sex
After Fascism. Memory and Morality in
Twentieth-century Germany, Princeton
University Press, Πρίνστον 2005. Βλ.
επίσης Victoria De Grazia, How Fascism
Ruled Women. Italy, 1922-1945, Oxford
University Press, Οξφόρδη 1992· Kevin
Passmore, Women, Gender and Fascism
in Europe, 1919-45, Rutgers University
Press, New Brunswick 2003.

EΘΝΙΚΙΣΜΌΣ, ΦΑΣΙΣΜΌΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ

Germany, Oxford University Press, Οξφόρ-
δη 1984· Geoff Eley, From Unification to
Nazism: Reinterpreting the German Past,
Unwin Hyman, Λονδίνο 1986 [1983].
*4. Paul L. Williams, Operation Gladio.
The Unholy Alliance between the Vatican,
the CIA, and the Mafia, Prometheus
Books, Nέα Υόρκη 2015· Daniele Ganser,
NATO’s Secret Armies. Opertation Gladio
and Terrorism in Western Europe. An
Approach to NATO’s Secret Stay-Behind
Armies, πρόλογος John Prados, Frank
Cass, Λονδίνο 2005· και στα ελληνικά,
Ντανιέλε Γκάνσερ, Οι μυστικοί στρατοί του
ΝΑΤΟ: Η επιχείρηση Gladio και η τρομο-
κρατία στη Δυτική Ευρώπη, μετάφραση
Κωνσταντίνος Φασούλης, πρόλογος, επι-
μέλεια Κλεάνθης Γρίβας, Antilogos, Αθήνα
2007.
*5. Για τον ρόλο που διαδραμάτισε στην
άνοδο του καπιταλισμού το κυνήγι των
μαγισσών και τα νήματα που το συνδέουν
με τη φασιστική εποχή, βλ. το ήδη κλασι-
κό Σίλβια Φεντερίτσι, Ο Κάλιμπαν και η
μάγισσα. Γυναίκες, σώμα και πρωταρχική
συσσώρευση, μετάφραση Λία Γυιόκα, Ίρια
Γραμμένου, κ.ά.., εκδόσεις των ξένων,
Θεσσαλονίκη 2011.
*6. James Q. Whitman, Hitler’s American
Model. The United States and the Making
Goldhammer, The Belknap Press of
Harvard University Press, Καίμπριτζ
Μασαχουσέτης, Λονδίνο 2014 [2013].
Και στα ελληνικά, Thomas Piketty, Το Κε-
φάλαιο τον 21ο αιώνα, μετάφραση Ελίζα
Παπαδάκη, Πόλις, Αθήνα 2014.
*10. Jane Caplan (επιμ.), Nazism,
Fascism, and the Working Class.
Essays by Tim Mason, Cambridge
University Press, Καίμπριτζ 1995· Ian
Kershaw, The Nazi Dictatorship. Problems
and Perspectives of Interpretation,
Arnold, Νέα Υόρκη  2000· του ίδιου,
The Hitler Myth. Image and Reality in
the Third Reich, Clarendon, Oξφόρδη
1987. Επίσης απαραίτητα είναι τα Michael
Dobkowski, Isidor Wallimann, Radical
Perspectives on the Rise of Fascism in
Germany, 1919-1945, Monthly Review
Press, Nέα Υόρκη 1989· των ίδιων,
Towards the Holocaust: The Social
and Economic Collapse of the Weimar
Republic, Greenwood Press, Westport CT
1983.
*11. Όσον αφορά τη ναζιστική οικονομία
βλ. το κλασικό David Abraham, The
Collapse of the Weimar Republic. Political
Economy and Crisis, Princeton University
Press, Πρίνστον 1981, και το πιο σύγχρονο
Adam Tooze, The Wages of Destruction.
The Making and Breaking of the Nazi
*14. Για τη σχέση φιλελεύθερων και φα-
σιστών βλ. Ishay Landa, The Αpprentice’s
Sorcerer. Liberal Tradition and Fascism,
Brill, Λάιντεν 2010. Για τη σχέση φασιστών
και συντηρητικών βλ. Martin Blinkhorn
(επιμ.), Fascists and Conservatives. The
Radical Right and the Establishment in
Twentieth-Century Europe, Routledge,
Λονδίνο 1990. Βλ. επίσης Robert O.
Paxton, The Anatomy of Fascism, Penguin
Books, Harmondsworth 2005· και στα
ελληνικά, Ρόμπερτ Πάξτον, Η ανατομία του
φασισμού, μετάφραση Κατερίνα Χαλμού-
κου, Κέδρος, Αθήνα 2007.
*15. Robert O. Paxton, Η ανατομία του
φασισμού, ό.π.. Αντίθετη άποψη έχει πά-
ντως ο μεγάλος ισραηλινός μελετητής του
φασισμού Zeev Sternhell, The Birth of
Fascist Ideology. From Cultural Rebellion
to Political Revolution, Princeton
University Press, Πρίνστον 1994.
*16. Για το πώς νικιέται ο φασισμός
απαραίτητη και αξεπέραστη ως σήμερα
παραμένει η εύληπτη μπροσούρα του Colin
Sparks, Ποτέ ξανά. Πώς και γιατί να σταμα-
τήσουμε το φασισμό, Κίνηση Απελάστε τον
Ρατσισμό, Αθήνα 2012.
*17. Robert O. Paxton, Η ανατομία του
φασισμού, ό.π.

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 17

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 17 02/10/2019 1:11 μ.μ.

 Το παιδαγωγικό όραμα του ναζισμού
ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Οι θεωρητικές προϋποθέσεις του ναζιστικού οράματος

για την παιδαγωγική
Z Δημήτρης Νικολούδης, δάσκαλος, διδάκτορας του Παιδαγωγικού Τμήματος
Δημοτικής Εκπαίδευσης (ΠΤΔΕ) του ΑΠΘ

Οι εξελίξεις στην εκπαίδευση και την παιδαγωγική σκέψη μετά το 1933 στη Γερμανία
ακολουθούν τις αντίστοιχες εξελίξεις στην οικονομία, την επιστήμη, τη δικαιοσύνη
και τη δημόσια διοίκηση, καθώς αυτές οι σφαίρες σφραγίζονται από μία θεμελιακή σχέση:
«την απόλυτη υποταγή στον αρχηγό».

Η
εθνικοσοσιαλιστική παιδαγωγική, διαμορφω- άλλη. Η σχέση αυτή δεν διαμορφώθηκε αυστηρά από
μένη από τα πολιτικά προτάγματα του ναζισμού, πάνω προς τα κάτω. Δεν είχε μονοσήμαντο χαρακτήρα.
έχει αποστολή να διαμορφώσει τον «Γερμανό Ο Έριχ Φρομ παρατηρεί πως η προθυμία υποταγής στο
άνθρωπο». Ο άνθρωπος αυτός διαμορφώνεται από τις ναζιστικό καθεστώς οφείλονταν κατά κύριο λόγο σε
επιθυμίες της ναζιστικής εξουσίας μέσα από τη γνώση μια κατάσταση εσωτερικής κόπωσης και μοιρολατρίας
της φυλετικής θεωρίας και της ιστορίας (Reble, 2012: από την πλευρά κομματιών της γερμανικής κοινωνίας
498). Οι παιδαγωγικές αρχές του εθνικοσοσιαλισμού (1971: 233).
έχουν διαμορφωθεί από τον ίδιο τον Χίτλερ στο βιβλίο Η αγωνία του ναζιστικού καθεστώτος αφορούσε την
του Ο αγών μου (1925). Σε αυτό εκφράζεται ρητά ότι αναπαραγωγή του μέσω της εκπαίδευσης. Βασική αρχή
το πρωταρχικό έργο της αγωγής είναι η «καλλιέργεια θεωρούνταν η διάπλαση χαρακτήρων με βάση τις
υγιών σωμάτων» και η «εμφύσηση ρατσιστικού πνεύ- εθνικοσοσιαλιστικές αρχές. Το σχολείο δεν υπήρχε
ματος και αισθήματος» στην καρδιά και στο νου της για να προσφέρει γνώσεις αλλά κυρίως για να διαπλά-
νεολαίας. Η αγωγή πρέπει να αφυπνίσει τη φανατική θει τη γερμανική ψυχή. Οι αξίες που προκρίνονται ήταν
πίστη στη δύναμη και την υπεροχή της φυλής. Για τον ο μιλιταρισμός, ο ανδρισμός, η ισχυρή θέληση (ως έκ-
Χίτλερ οι σκοποί της διαπαιδαγώγησης και της ανάπτυ- φραση της θέλησης του αρχηγού), η τιμή, η αυταπάρ-
ξης του μαθητή πρέπει να αποβλέπουν στην πεποίθηση νηση, η ανωτερότητα της λευκής φυλής, η επιστροφή
πως είναι ανώτερος από τους άλλους. Και ταυτόχρονα, στις παραδόσεις, το αίμα ως βασικό στοιχείο της φυλε-
αλλού διακηρύσσει πως το παιδί πρέπει να διδάσκεται τικής κληρονομιάς. Εργαλείο αυτής της παιδαγωγικής
να ανέχεται την αδικία χωρίς να εξεγείρεται. Γενικά,
οι Γερμανοί πρέπει να δέχονται και πράγματα που δεν
τους είναι κατανοητά (Χίτλερ, 2006: 540).
Κυρίαρχη θέση έχει η ιστορική-πολιτική μόρφωση,
αλλά φιλτραρισμένη μέσα από το πρίσμα της εθνικοσο-
σιαλιστικής ιδεολογίας. Κατά συνέπεια, οι αρχές αυτές
εξειδικεύονται στο σχολικό ωρολόγιο πρόγραμμα δί-
νοντας προτεραιότητα στα μαθήματα της γυμναστικής,
των γερμανικών, της ιστορίας και της βιολογίας. Η να-
ζιστική παιδαγωγική δεν συνδέεται αποκλειστικά με τη
στενή έννοια της εκπαίδευσης, δηλαδή με το θεσμό του
σχολείου, αλλά με μια ευρύτερη διάσταση της διάπλα-
σης του ανθρώπου. Έτσι, αναπτύχθηκε ένα είδος παι-
δαγωγικής σχέσης ανάμεσα στο ναζιστικό κόμμα και
τον αρχηγό από τη μια πλευρά και στις μάζες από την

18 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 18 02/10/2019 1:11 μ.μ.

 θα είναι το μάθημα της ιστορίας. Η μελέτη της ιστορίας
γινόταν λανθασμένα, κατά τον Χίτλερ. Μελέτη της ιστο-
ρίας σημαίνει αναζήτηση των αποφασιστικών αιτιών
που γέννησαν το ιστορικό γεγονός. Εργαλείο επίσης
θεωρείται και ο δάσκαλος, ο οποίος δεν χρειάζεται
να έχει ιδιαίτερες γνώσεις και πνευματικές ικανότητες.
«Οι λοχίες μπορούν να γίνουν εξαιρετικοί δάσκαλοι»
(Blackburn, 1985: 94).
Στα εδάφη που εισέβαλε ο γερμανικός στρατός, ιδι-
αίτερα σε αυτά που θεωρούνταν τμήμα της Γερμανίας,
όπως η γαλλική Αλσατία, εμπεδώνεται μία κουλτούρα
κατοχής. Η γερμανική γλώσσα καθιερώθηκε στα σχο-
λεία των περιοχών αυτών και χρησιμοποιούνταν απο-
κλειστικά γερμανικές μεταφράσεις. Η χρήση της τοπι-
κής γλώσσας απαγορεύθηκε αυστηρά, ενώ άλλαξαν τα
ονόματα των δρόμων και των ανθρώπων στο πλαίσιο
της συστηματικής γερμανοποίησης των κατεχόμενων
περιοχών. Οι γονείς υποχρεώθηκαν να στείλουν τα
παιδιά τους σχολείο, ενώ η αντισημιτική προπαγάνδα
αποτέλεσε βασικό άξονα των σχολικών εργασιών. Για
παράδειγμα, ο Τόμι, ένα παιδί, που στρατολογήθηκε
από τη χιτλερική νεολαία και αποτύπωσε την εμπειρία
των σχολικών του χρόνων στην κατεχόμενη Αλσατία
σε ένα μπλοκ ζωγραφικής και αργότερα σε ημερολό-
γιο, ανέφερε πως η πρώτη εργασία που ανέλαβε για το
σπίτι ήταν να αναπαραστήσει το πορτρέτο ενός Εβραίου
(Ungerer, 1998: 42). Στα μάτια των μαθητών ξεπρό-
βαλε ένας καινούργιος κόσμος. Η μηχανή ιδεολογικής
προπαγάνδας των ναζί βρισκόταν σε πλήρη λειτουργία.
Στην προσπάθεια να διαμορφωθεί η παιδική συνείδηση
παρατηρούμε ότι οι ναζί έδιναν έμφαση στα «τελετουρ-
Η χρήση της τοπικής γλώσσας

EΘΝΙΚΙΣΜΌΣ, ΦΑΣΙΣΜΌΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ

γικά» της σχολικής μικροπολιτικής. Η είσοδος του δα-
σκάλου στη σχολική τάξη συνοδεύονταν από το ναζιστι-
κό χαιρετισμό. Το μάθημα ξεκινούσε με ένα τραγούδι
για τον Φύρερ. Στην πραγματικότητα, όπως αφηγείται ο
Τόμι, δεν υπήρχε πίεση για την κατάκτηση της γνώσης.
Η διδασκαλία εστίαζε περισσότερο σε πρακτικά μηχα-
νιστικά ζητήματα χωρίς την ανάπτυξη των κριτικών
ικανοτήτων. Οι μαθητές δεν χρειάζονταν να σκέφτονται
αφού σκέφτονταν γι’ αυτούς ο ηγέτης τους (στο ίδιο:
64). Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική η αφήγηση ενός
κοριτσιού, μέλους γερμανικής οργάνωσης, πως όταν σε
κάποιο καμπ τέθηκαν ορισμένοι προβληματισμοί για τις
υπερβολές της αντισημιτικής προπαγάνδας, η απάντηση
του επικεφαλής ήταν πως ο Φύρερ γνώριζε τι έκανε και
πως οι Γερμανοί όφειλαν να δέχονται και πράγματα που
δεν τους ήταν κατανοητά (Scholl, 1983: 7). Τα σύμβο-
λα του εθνικοσοσιαλισμού εγγράφονταν σε όλα τα σχο-
λικά έντυπα και κατέκλυζαν τους σχολικούς χώρους.
Ένας κόσμος συμβόλων διαπερνούσε την παιδική ματιά
και το σύνολο της σχολικής κουλτούρας. Συνθήματα,
όπως: «Η Γερμανία κοιτάει μπροστά», «Στη φυλή σου
βρίσκεται η δύναμη», «Αίμα και χώμα», «Μάθε να θυ-
σιάζεσαι για την πατρίδα σου», καταγράφονταν σε όλα
τα εγχειρίδια εγκλωβίζοντας τη παιδική αντίληψη σ’
ένα εθνικιστικό παραλήρημα (Ungerer, 1998: 77-78).
Η γερμανική νεολαία ήταν ανάγκη να μπολιαστεί με
απαγορεύθηκε αυστηρά, ενώ άλλαζαν
τα ονόματα των δρόμων και των
ανθρώπων στο πλαίσιο της συστηματικής
γερμανοποίησης των κατεχόμενων
περιοχών. Η γερμανική γλώσσα
καθιερώνεται στα σχολεία.
τα ιδανικά και τις αξίες του εθνικοσοσιαλισμού. Χωρίς
αυτό τον σκοπό η εκπαίδευση δεν θα μπορούσε να συμ-
βάλλει στην προετοιμασία της πολεμικής μηχανής για
την προοπτική της «ένδοξης επιτυχίας». Οι δραστηριό-
τητες της χιτλερικής νεολαίας, μιας αποφασιστικής πο-
λιτικής μηχανής για την επίτευξη των επιδιώξεων του
ναζιστικού κόμματος, καταστρέφουν σταδιακά όλο το
προηγούμενο εκπαιδευτικό οικοδόμημα. ‘Ηταν αναμε-
νόμενο πως με την κατάληψη της εξουσίας το 1933 θα
γίνονταν οι πρώτες άμεσες τροποποιήσεις στο αναλυτι-
κό πρόγραμμα. Αυτό πλέον που καθόριζε την αποστολή
του σχολικού θεσμού ήταν η πρόσδεσή του στη θεμε-

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 19

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 19 02/10/2019 1:11 μ.μ.


ΑΦΙΕΡΩΜΑ
λίωση και στην επέκταση της φυλετικής κοινότητας. Σε
αυτή την προοπτική δέσποζε η προπαγανδιστική απο-
στολή της βιολογίας. Το μάθημα της βιολογίας εξελί-
χθηκε σε κρίσιμο εργαλείο της ιδεολογικής λειτουργίας
του αναλυτικού προγράμματος. Το περιεχόμενο του μα-
θήματος εξειδίκευσε τον παραπάνω στόχο και προσδιό-
ρισε τη φύση των γνώσεων, αλλά και όσα θα έπρεπε να
κάνει ο μαθητής με αυτές τις γνώσεις. Είναι φανερό ότι
το σώμα της επιλεγμένης γνώσης αντιμετωπίζονταν ως
ένα είδος ψυχολογικών ερεθισμάτων στο οποίο έπρε-
πε να ανταποκριθούν οι μαθητές. Το συμπεριφοριστικό
αυτό μοντέλο, στο οποίο στηρίχθηκε το ναζιστικό ανα-
λυτικό πρόγραμμα, αντανακλούσε ένα αγνωστικιστικό
πρότυπο για τη σχέση της γνώσης με την αντικειμενική
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ
πραγματικότητα. Ο γενικός εκπαιδευτικός σκοπός εξει-
δικεύονταν στην αξιοποίηση της βιολογίας (αλλά και της
ιστορίας και της γεωγραφίας, θα προσθέταμε εμείς) για
την ανάδειξη της φυλετικής διαφορετικότητας, για την
κατηγοριοποίηση των φυλών και την επιλεκτική επιβί-
ωση. Το σχολείο εξοικείωνε τους μαθητές με την ανα-
γνώριση του ανθρώπινου φαινότυπου ως καθοριστικού
κριτηρίου της φυλετικής κατηγοριοποίησης. Οι μαθητές
εξέταζαν τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων
για να καταλήξουν στο συμπέρασμα της ιδιαιτερότητας
της κάθε φυλής και της συγκρότησης μιας ιεραρχικής
κλίμακας από τον πιο ισχυρό έως τον πιο αδύναμο. Η
βιολογία έπρεπε να αποκαταστήσει το χαμένο ένστικτο
των Γερμανών να αναγνωρίζουν ένα άτομο εβραϊκής
καταγωγής. Για να προληφθούν πιθανοί δισταγμοί από
την πλευρά των μαθητών και των εκπαιδευτικών έπρε-
πε να αξιοποιηθεί η επιστήμη, ή καλύτερα, μία εκδοχή
της επιστήμης. Οι παραπομπές στο ζωικό βασίλειο θα
πρόσφεραν μία ακλόνητη βάση στην επίλυση του προ-
βλήματος των ιδεολογικών αποκλίσεων: είναι γενικός
νόμος της φύσης πως τα ξεχωριστά είδη συνυπάρχουν
με τους ομοίους τους (Simkin, 1997).
Το σχολείο πρέπει να δέχεται παιδιά από όλες τις
κοινωνικές τάξεις. Θα βρεθούν οι πιο ικανοί και θα
στελεχώσουν τις ανώτερες θέσεις του έθνους. Η επι-
λογή θα γίνει από τη ζωή. Όσοι χαθούν θα αποδειχθεί
ότι δεν είναι ικανοί. Ο λίγοι που θα μείνουν θα είναι
οι εκλεκτοί. Πεποίθηση του εθνικοσοσιαλισμού είναι
πως η εκπαίδευση δεν μπορεί να υπερβεί τα έμφυτα
χαρακτηριστικά, να μεταλλάξει, για παράδειγμα, έναν
δειλό άνθρωπο σε θαρραλέο. Μπορεί όμως να λει-
τουργήσει ενισχυτικά: να κάνει το δυνατό δυνατότερο.
Συχνά, ωστόσο, διατυπώνεται η αντίφαση ανάμεσα στη
διαμορφωτική αξία της εκπαίδευσης και στα εγγενή χα-
ρακτηριστικά της φυλής.
Ο Φύρερ θα γεννιόταν ή θα προέκυπτε από το εθνι-
κοσοσιαλιστικό σχολείο; Την απάντηση δίνει ο Χίτλερ
σε κάποιον λόγο του το 1935. Η ηγετική φυσιογνωμία
θα ήταν κάτι παραπάνω από το αποτέλεσμα μιας εκ-

Adorno, Th. (1998, 1959) Critical
Models:Interventions and Catchwords.
New York: Columbia University Press.
(διαθέσιμο στο http://www. jstor.org/
stable/10.7312/ ador13504).
Blackburn, G. (1985) Education in the Third
Reich: A Study of Race and History in Nazi
Textbooks, New York: State University of
New York Press.
Darwin, Ch. (1927) On the Origin of the
Species, New York: Appleton and
Company. Ανακτήθηκε από http://
darwinonline.org.uk Harman, Chr.
(1985) The Lost Revolution: Germany
19181923, London: Bookmarks. Hawkins,
M. (1997) Social Darwinism in European
and American thought, Cambridge:
Cambridge University Press.
Lowy, M. & Sayre, R. (2015)
Ρομαντισμός εναντίον καπιταλισμού, Αθήνα:
Έρασμος.
Mose, G. (1976) The Crisis of German
Ideology, New York: Grosset & Dunler.
Paxton, R. (2006) Η ανατομία του φασισμού,
Αθήνα: Κέδρος.
Reble, A. (2012) Ιστορία της Παιδαγωγικής,
Αθήνα: Παπαδήμα.
Scholl, I. (1983) The White Rose: 1942-
1943, Middletown, Connecticut: Wesleyan
University Press.
Simkin, J. (1997) “Education in Nazi
Germany”, Spartacus Educational. Ανα-
κτήθηκε από http://spartacus-educational.
com/GEReducation.htm.
Spencer, H. (1896) The Principles of Biology,
New York: Appleton and Company. Ανα-
κτήθηκε από https://books.google.gr/
books/about/The_ Principles_of_Biology.
html.
Ungerer, T. (1998) Tomi: A
Childhood Under the Nazis, London: Rinehart
Publishing Group.
Winkler, H. (2013) Βαϊμάρη: Η ανάπηρη
δημοκρατία, Αθήνα: Πόλις.
Wolin, R. (2007) Η γοητεία του ανορθολογι-
σμού, Αθήνα: Πόλις.
Λένιν, Β. Ι. (1986) «Υλισμός και Εμπειριοκρι-
τικισμός», στο Λένιν, Β.Ι., Άπαντα, τ. 18,
Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.
Λούκατς, Γκ. (1980) Νίτσε: Κάτω από το φως
του μαρξισμού, Αθήνα: Μαρή.
Νίτσε, Φ. (2014) Θέληση για Δύναμη, Αθήνα:
Πανοπτικόν. Νίτσε, Φ. (1999) Πέρα από το
Καλό και το Κακό, Σκόπελος: Νησίδες.
Φρομ, Ε. (1971) Ο Φόβος Μπροστά στην
Ελευθερία, Αθήνα: Μπουκουμάνη.
Χίτλερ, Α. (2006) Ο Αγών μου, Αθήνα: Κά-
κτος.

20 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 20 02/10/2019 1:11 μ.μ.

 παιδευτικής διαδικασίας. Θα προέκυπτε από τους ακα-
ταμάχητους νόμους της φυσικής επιλογής (Blackburn,
1985: 58).
Τελικά, ο έσχατος σκοπός της ναζιστικής παιδαγω-
γικής είναι να προετοιμάσει τον νέο πολεμιστή. Η επιρ-
ροή των ναζιστικών ιδεών στην εκπαίδευση και η συμ-
βολή της σχέσης αυτής στη διαμόρφωση της σκέψης και
της βούλησης δεν πρέπει να υποτιμηθεί, αν και ήταν
παροδική. Η ναζιστική παιδαγωγική αποσκοπούσε στο
μετασχηματισμό της αντίληψης του γερμανικού έθνους
για τον άνθρωπο και τη ζωή. Η αποτελεσματικότητα του
εγχειρήματος ήταν εντυπωσιακή. Για το λόγο αυτό, ο
Adorno, σε ένα κείμενό του λίγο μετά τον πόλεμο, κα-
λεί την ανθρωπότητα να μην οδηγηθεί στη λήθη, γιατί ο
ναζισμός γίνεται πιο απειλητικός, όχι όταν αντιμάχεται
τη δημοκρατία, αλλά όταν βρίσκει καταφύγιο στη δη-
μοκρατία (Adorno, 1959, 1998: 90).
Στις παραπάνω αρχές και παραδόσεις, παρά τη χρο-
νική απόσταση που τις διακρίνει από την εποχή μας,
αντιπαραβάλλουμε ένα άλλο σκεπτικό για τη μορφωτική
λειτουργία και την κοινωνική αποστολή της παιδαγωγι-
κής. Κλείνουμε, χωρίς ωστόσο να έχουμε εξαντλήσει,
την ανάλυσή μας με τη συνοπτική παρουσίαση ορισμέ-
νων θέσεων (των πιο κομβικών κατά την εκτίμησή μας)
της απελευθερωτικής κριτικής παιδαγωγικής, όπως αυ-
τές έχουν ζυμωθεί από την επιστημονική συζήτηση της
εποχής μας.
Συνειδητοποιώντας αυτή την αναγκαιότητα, υπο-
στηρίζουμε ότι η ναζιστική παιδαγωγική (και τα ιστο-
ρικά της αποτυπώματα) και η απελευθερωτική κριτική
παιδαγωγική, η οποία αξιοποιεί, μεταξύ άλλων, και τη
μαρξιστική παράδοση, αποτελούν δύο αντίπαλα θεωρη-
τικά παραδείγματα, δύο διαφορετικές προτάσεις για τον
άνθρωπο και τη ζωή.
Η συγκεκριμένη απόφαση, ταυτόχρονα, υπενθυμίζει
ότι αφηγήματα των καιρών μας που εξισώνουν το ναζι-
σμό με τον κομμουνισμό, αποσκοπούν στο «ξέπλυμα»
του ναζιστικού παρελθόντος και στον εγκλωβισμό του
διαλόγου στο λαβύρινθο των σύγχρονων κρίσεων, οι
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 21
Η επιλογή θα γίνει από τη ζωή.
Όσοι χαθούν θα αποδειχθεί ότι δεν είναι
ικανοί. Ο λίγοι που θα μείνουν θα είναι
οι εκλεκτοί.
οποίες εμφανίζουν την κοινωνική εξέλιξη στη βάση των
κεφαλαιοκρατικών σχέσεων ως μονόδρομο και αναπό-
δραστο πεπρωμένο.
EΘΝΙΚΙΣΜΌΣ, ΦΑΣΙΣΜΌΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ
Στο πλαίσιο λοιπόν αυτού του σκεπτικού, υποστη-
ρίζουμε ότι:
Κοινωνικοπολιτικός στόχος της απελευθερωτικής
κριτικής παιδαγωγικής είναι η κατάργηση της εκμετάλ-
λευσης και της καταπίεσης.
Παιδαγωγικός σκοπός της απελευθερωτικής κρι-
τικής παιδαγωγικής είναι η ολόπλευρη ανάπτυξη του
ανθρώπου και η ενιαία αντίληψή του για την πραγμα-
τικότητα.
Η απελευθερωτική κριτική παιδαγωγική προϋποθέ-
τει εκπαιδευτικούς αναμορφωτές διανοούμενους (και
όχι λοχίες) που θα σκέφτονται και θα δρουν κριτικά.
Θα αντιλαμβάνονται τις αντιφάσεις του κοινωνικών
σχέσεων και θα ανιχνεύουν τις προοπτικές της αλλαγής
τους.
Η απελευθερωτική κριτική παιδαγωγική ενδιαφέ-
ρεται για τη μελέτη-κατανόηση της πραγματικής ζωής.
Κατά συνέπεια, αντλεί τα μορφωτικά περιεχόμενα των
παιδαγωγικών εφαρμογών της από τον ορίζοντα των
ουσιαστικών προβλημάτων του λαού.
Τέλος, η απελευθερωτική κριτική παιδαγωγική
υποστηρίζει πως η προοπτική του εκπαιδευτικού με-
τασχηματισμού αποτελεί ρητορική διακήρυξη χωρίς
τη συγκρότηση ενός σαφούς σχεδίου, μιας πολιτικής
στρατηγικής που θα απαντά στο πρόβλημα της κοινω-
νικής αλλαγής.
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 21
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 Παρέμβαση στην εκπαίδευση ενάντια
ΑΦΙΕΡΩΜΑ
σε ακροδεξιά, εθνικισμό και φασισμό.
Εμπειρίες και σκέψεις
Z Γιώτα Ιωαννίδου, Χημικός
Η ανάγκη συζήτησης και συγκρότησης ενός συστηματικού σχεδίου παρέμβασης
για την αντιμετώπιση των ακροδεξιών, εθνικιστικών και φασιστικών αντιλήψεων στη νεολαία,
είναι όσο ποτέ άλλοτε αναγκαία.
Η περσινή εμπειρία στην εκπαίδευση πρέπει να
συζητηθεί και να αναπτυχθεί
Το πώς εμφανίζεται ο ακροδεξιός, εθνικιστικός, φασι-
στικός λόγος και τι μορφές παίρνει, ειδικότερα στους
μαθητές και στη νεολαία, είναι ένα κρίσιμο ζήτημα. Αν
δεν αναγνώσουμε τις θεατές και αθέατες όψεις του, αν
δε δούμε την εικόνα του, όχι στιγμιαία, αλλά διακρίνο-
ντας τη δυναμική της, δεν μπορούμε να τον αντιμετωπί-
σουμε.
Η περσινή εμπειρία αφορά την αποτυχημένη μαζική
απόπειρα εθνικιστικών καταλήψεων στα σχολεία της
δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, με αφορμή το Μακεδο-
νικό και τη συμφωνία Τσίπρα – Ζάεφ, στις 29 Νοέμβρη
του 2018 που συζητήθηκε έντονα από όλη την κοινω-
νία1. Ας μην ξεχνάμε ότι το παιχνίδι αυτό έπαιξε εκτός
από τη ΧΑ, την ΕΣΑ κλπ και η Ελληνική Λύση, κυρί-
ως στα σχολεία της Μακεδονίας. Στην αποτυχία αυτής
της προσπάθειας βοήθησε η παρέμβαση, οργανωμένη
και ατομική, και πολλών εκπαιδευτικών που στοχοποι-
ήθηκαν από ακροδεξιά μέσα ή και «αγανακτισμένους
γονείς», στη διάρκεια όλης της χρονιάς. Όμως στο εθνι-
1. Βλ. «Η μάχη κατά του εθνικισμού και του νεοφασισμού στα
σχολεία» Τεύχος 6, Σελιδοδείκτης και τοποθέτηση της Συντακτικής
Επιτροπής του περιοδικού στην ιστοσελίδα https://selidodeiktis.
edu.gr/2018/11/27
22 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 22
κιστικό παραλήρημα και στην πατριδοκαπηλεία στρα-
τεύτηκαν και ορισμένοι καθηγητές, με την παράταξη της
ΔΑΚΕ να τους καλύπτει επισήμως, κατηγορώντας όσους
αντέδρασαν για «εθνομηδενισμό» και πηγαίνοντας όλο
και πιο ακροδεξιά την πολιτική ατζέντα της συνδικαλι-
στικής τους παράταξης.
Αντίστοιχα, στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, πολλα-
πλασιάστηκαν τα φαινόμενα καταγγελιών γονιών και
προσπαθειών παρεμπόδισης της φοίτησης των μετανα-
στόπουλων και των προσφυγόπουλων στα σχολεία και
οι απειλές και οι επιθέσεις απέναντι στους εκπαιδευτι-
κούς που τα στήριξαν, με κορυφαία αντιδραστικό το πα-
ράδειγμα της Σάμου, όπου ακόμη εκκρεμούν μέχρι και
δικαστικές διώξεις.
Η συζήτηση που θέλει να εμφανίζει αυτά τα φαινό-
μενα, που πλέον αποκτούν μαζικό χαρακτήρα σαν μεμο-
νωμένα, ως απότοκα είτε της μυωπικής αντιμετώπισης
του πατριωτικού αισθήματος των μαθητών είτε των δι-
καιολογημένων φόβων των γονιών, είναι επικίνδυνη.
Χρειάζεται να εξηγήσουμε και να παρέμβουμε. Όχι να
χαϊδέψουμε αυτιά με την αυταπάτη ότι έτσι θα μας ακού-
σουν. Έχει αξία σε αυτήν την παρέμβαση να κατανοή-
σουμε ταυτόχρονα και την απόσταση των δύο οπτικών
γωνιών, του νέου παιδιού και του εκπαιδευτικού, για
να μπορέσουμε να συναντηθούμε και να επιδράσουμε.
Τα παιδιά –μιλώντας ευρύτερα για τους μαθητές κι
όχι μόνο για τα οργανωμένα στις φασιστικές ομάδες
– λένε «δεν είμαστε φασίστες» όταν εμείς τα χαρακτη-
ρίζουμε έτσι. Και αρκετές φορές δεν προσποιούνται γι’
αυτό. Οι εκπαιδευτικοί έχουν στο μυαλό τους την κατά-
ληξη όσων λένε ή πράττουν, αυτή που έχουν δει ή μάθει
ιστορικά να οδηγεί στον φασισμό και γι’ αυτό προχω-
ρούν στο χαρακτηρισμό. Ωστόσο τα πράγματα δεν είναι
αυτονόητα. Έχουμε απομακρυνθεί από τα γεγονότα του
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, που η οικογενειακή εμπειρία
και τα μεταφερόμενα βιώματα μιλούσαν από μόνα τους.
Έχουν επέλθει πολλές καταρρεύσεις αλλά και η καπι-
ταλιστική κρίση, εκτός των άλλων, έχει αποκαθηλώσει
πολλές έννοιες που είχαν θετικό πρόσημο όπως αυτές
της δημοκρατίας, του σοσιαλισμού κλπ, ενώ έχει απε-
νοχοποιήσει άλλες εθνικιστικές-φασιστικές που είχαν
απωθηθεί.
Να κατανοήσουμε τι συμβαίνει
Μιλάμε για μια νεολαία που μεγαλώνει και επιδιώκει
να επιβιώσει σε μια περίοδο μεγάλης αγανάκτησης, τα-
πείνωσης, ματαιώσεων και ανασφάλειας, με χαμηλές
προσδοκίες για την εκπαίδευσή της, για το μέλλον της
στη δουλειά, την ανεργία, τη μετανάστευση. Που ταυτό-
χρονα γνώρισε την «αριστερά» ως την κυβέρνηση ΣΥ-
ΡΙΖΑ, ως μέρος του προβλήματος, όχι γιατί ηττήθηκε
στη μάχη για την ανατροπή των παραπάνω, αλλά γιατί
με το αποκρουστικό πρόσωπο της εξουσίας τα διαχει-
ρίστηκε ενώ υποσχέθηκε ότι θα τα αλλάξει. Όλα αυτά
διαμορφώνουν ένα έδαφος ριζοσπαστικοποίησης των
νέων ανθρώπων και αναζήτησης ταυτότητας που στο
έδαφος της υποχώρησης του εργατικού κινήματος στρέ-
φεται κυρίως προς πιο συντηρητικά πρότυπα με επιθετι-
κή, απόλυτη και βίαιη μορφή. Γιατί μόνο έτσι θεωρούν
ότι μπορούν να βγουν από το τέλμα και να επιβληθούν.
Τα κύρια πεδία όπου φαίνεται να συγκροτείται αυτή
η «νέα» αναζήτηση ταυτότητας είναι μια συνάντηση του
κυνικού πραγματισμού, της φιλοσοφίας της άμεσης
αποτελεσματικότητας στον ανταγωνισμό της επιβίωσης
έναντι των άλλων με τον ανορθολογισμό της φυλετικής
υπεροχής και άλλων σκοταδιστικών και αντιδραστικών
ιδεολογημάτων. Κι αυτό το πλαίσιο εύκολα συνταιριά-
ζεται με τα κυρίαρχα δόγματα της αστικής πολιτικής,
αυτά στα οποία έχουν εκπαιδευθεί οι νέοι από το σχο-
λείο και την κυρίαρχη ιδεολογία και τους φαντάζουν
σταθερά και αναλλοίωτα μέσα στους αιώνες. Για αυτό
Η πατρίδα προβάλλει ως η
μακραίωνη εστία του έθνους, ενός
έθνους Ελλήνων μοναδικού, ανώτερου
που κουβαλά όλη την ιστορία, τον
πολιτισμό του αρχαιοελληνικού
θαύματος και των Μακεδόνων,
του Βυζαντίου και της παλιγγενεσίας του
το 1821
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 23
θεωρούν ότι αποδίδουν στους ίδιους αξία και αναγνω-
ρισμένη υπόσταση, ανωτερότητα και την αίσθηση γενι-
κά ότι ξεχωρίζουν από τους υπόλοιπους. Αναζητούν μια
νέα τύποις συλλογική ταυτότητα, καθαρή, για «όσους
Έλληνες την αξίζουν»- όχι για όλους- που να τους βο-
ηθά στην επιβίωση, μακριά από τους ηττημένους και
γίνονται επιθετικοί απέναντι σε όσους αμφισβητήσουν
αυτήν την ταυτότητα ή την αναζήτηση ζωτικού χώρου
για την ανάπτυξης της.
Πατρίς – θρησκεία – οικογένεια – στρατός
και πειθαρχία στον αρχηγό – χλευασμός στη
δημοκρατία και στους αδύναμους
Σε αυτό το πλαίσιο εμφανίζεται ξανά έντονα με νέους
όρους το «πατρίς – θρησκεία – οικογένεια». Όπου η
πατρίδα δεν προβάλλει αφηρημένα ή ως τόπος συλλο-
γικού μόχθου, ένωσης ανθρώπων και πολιτισμών, γι’
EΘΝΙΚΙΣΜΌΣ, ΦΑΣΙΣΜΌΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ
αυτό η αγάπη για αυτήν παίρνει υπόσταση μόνο μέσω
του μίσους για τις πατρίδες των άλλων. Η πατρίδα προ-
βάλλει ως η μακραίωνη εστία του έθνους, ενός έθνους
Ελλήνων μοναδικού, ανώτερου που κουβαλά όλη την
ιστορία, τον πολιτισμό του αρχαιοελληνικού θαύματος
και των Μακεδόνων, του Βυζαντίου και της παλιγγε-
νεσίας του το 1821 και για αυτό κάνει ξεχωριστούς –
ανώτερους όσους ανήκουν σε αυτό. Η αρχαιοπρέπεια
και η αρχαιοπληξία, εμφανίζονται σαν απαραίτητο συ-
μπλήρωμα όλων των παραπάνω. «Οι γνήσιοι Έλληνες
είναι η αυθεντική συνέχεια των αρχαίων Ελλήνων, οι
πραγματικοί απόγονοι του Μ. Αλεξάνδρου» διατυπώνε-
ται από αρκετά ΜΜΕ, κι όχι μόνο, στα ιδεολογικά μανι-
φέστα των εθνικιστικών και φασιστικών ομάδων. Αυτό
το έθνος προσδιορίζεται καθοριστικά από τη σχέση του
με τη θρησκεία. Ελληνοορθόδοξος πολιτισμός. Μια
θρησκεία που γίνεται όλο και πιο σκοταδιστική. Που οι
εκπρόσωποί της αμφισβητούν από τον άμβωνα ότι οι
άνθρωποι έχουν πάει στο φεγγάρι ή ότι υπάρχουν άλλοι
πλανήτες εκτός από τη Γη, ενώ εκδίδει ειδική «ευχή»
για τους μαθητές που διαγωνίζονται στις πανελλήνιες
εξετάσεις, αγιάζει στυλό και κηρύσσει πόλεμο κατά των
αμβλώσεων.
Η οικογένεια δεν κατανοείται απλά στο πλαίσιο της
συντηρητικής αντίληψης με άνιση κατανομή ρόλων των
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 23
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 φύλων, αλλά έχει το στοιχείο της συνέχειας του αίματος
ΑΦΙΕΡΩΜΑ
και της φυλής, όσο κι αν δεν ομολογείται ανοικτά παρά
μόνο από τις καθαρά φασιστικές οργανώσεις.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο στοχοποιούνται όλοι αυτοί
που θεωρείται ότι απειλούν να μιάνουν αυτό το τρίπτυ-
χο ως εσωτερικοί ή εξωτερικοί εχθροί. Μετανάστες και
πρόσφυγες, ομοφυλόφιλοι, «αυτοί που δε θα γίνουν
Έλληνες ποτέ», εθνικές, θρησκευτικές, φυλετικές ή
άλλου τύπου μειονότητες, μαλθακοί διανοούμενοι και
«εθνομηδενιστές», συνδικαλιστές και πολιτικοί, όμοροι
λαοί και κυρίως το «μαρξιστικό, διεθνιστικό» κατεστη-
μένο των εκπαιδευτικών που θέλουν να αλώσουν την
ελληνική παιδεία..
Η ακροδεξιά και ο φασισμός δε διστάζουν να ενσω-
ματώνουν στο σχέδιο ανόδου τους και μια επιλεκτική,
αντισυστημική ρητορική προκειμένου να πιάσουν επα-
φή με τη νεολαιίστικη δυσαρέσκεια. Κατηγορούν την
κερδοσκοπική διεθνή οικονομία, την παγκοσμιοποίηση
αλλά σέβονται την ιδιωτική ιδιοκτησία και συμμαχούν
με «όσους μας δίνουν δουλειά». Αποδοκιμάζουν την
αστική τάξη για τον «υλισμό και την αδιαφορία της»
απέναντι στην ανάγκη ενδυνάμωσης του έθνους, γιατί
είναι πολύ υποτονική και ατομιστική και αφήνει «να
κλέβουν οι ξένοι την πολιτιστική κληρονομιά, το ένδοξο
παρελθόν και το όνομα μας». Χλευάζουν τη «Δημοκρα-
τία που πούλησε τη Μακεδονία». Η Δημοκρατία φταίει
που έχουμε ανεργία και για την εγκληματικότητα. Πάντα
φροντίζουν όμως να αφήνουν στο απυρόβλητο ή και
να αθωώνουν την πραγματική οικονομική και πολιτική
εξουσία, το κεφάλαιο, τις μεγάλες επιχειρήσεις, τις ενώ-
σεις του κεφαλαίου όπως η ΕΕ και το ΝΑΤΟ, τις αστικές
κυβερνήσεις και τα συστημικά κόμματα.
Ο φασισμός χλευάζει τη μάζα που είναι μαλθακή
και δεν μπορεί να επιβάλλει πράγματα. Στο όνομα της
αποτελεσματικότητας εξυμνεί τη στρατιωτικοποίηση και
τη φυσική δύναμη, την πειθαρχία προς τον αρχηγό. Ο
ανταγωνισμός ανάμεσα στο άτομο και την ολότητα, πρέ-
πει να εκλείψει με την υποταγή του ατόμου στον αρχηγό.
Θαυμάζει τον πόλεμο εσωτερικό και εξωτερικό, ως εκ-
πλήρωση του ιστορικού πεπρωμένου και τρόπο αναγέν-
νησης. Η βία αποτελεί το υλικό συγκρότησης των ακρο-
δεξιών, και φασιστικών ομάδων. Ο φασισμός όταν ξε-
κινά με τη φιλοδοξία μαζικού ρεύματος μπερδεύει με τα
«ριζοσπαστικά» του στοιχεία και πρακτικές. Μην έχουμε
στο μυαλό μας το αποκρουστικό πρόσωπο της τελικής
Ο μαθητής της Α’ Λυκείου μαθαίνει την
περιγραφή του πατριώτη σαν κάποιου
που «ταυτίζει το εγώ με το εμείς, που
είναι το έθνος»
24 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 24
του κατάληξης. Γι’ αυτό χρησιμοποιεί μορφές πάλης του
κινήματος, όπως οι καταλήψεις και τα κοινωνικά δίκτυα.
Με τα παραπάνω κυρίως στοιχεία διαμορφώνεται η
νοοτροπία του ανήκειν σε μια τάξη ανώτερη. «Σε αυτήν
την τάξη, η «φυσική» ανισότητα των ανθρώπων είναι
ανώτερη από την «τεχνητή» εξίσωση τους, το σώμα
ανώτερο από το νου, η υγεία ανώτερη από την ηθική,
η δύναμη ανώτερη από το νόμο, το ισχυρό μίσος ανώ-
τερο από την αδύναμη συμπάθεια» (Χ. Μαρκούζε, «η
νέα γερμανική νοοτροπία», 1942). Έτσι, ο φασισμός
επιδιώκει να διαμορφώσει ένα μαζικό επιθετικό ρεύμα.
Πρόκειται για ακραία αντιδραστικοποίηση της αστικής
πολιτικής. Γεννιέται από αυτήν, τρέφεται από την κρί-
ση της και φιλοδοξεί να επιλεγεί ως το πιο επιθετικό
πολιτικό σχέδιο διαχείρισης της. Γι’ αυτό τα στοιχεία
που συγκροτούν το ιδεολογικό πολιτικό σχέδιο του φα-
σισμού δεν ανάγονται μόνο σε αυτήν. Συναρθρώνονται
με βασικές ορίζουσες της αστικής, κρατικής ιδεολογίας
της εποχής της καπιταλιστικής ανάπτυξης και της συνεί-
δησης που αυτή δημιουργεί.
Η κυρίαρχη ιδεολογία στο σχολείο διαμορφώνει
ευνοϊκό περιβάλλον για την εκκόλαψη του
φιδιού
Η επίσημη εκπαιδευτική πολιτική διαμορφώνει γόνιμο
έδαφος για ακροδεξιές παρεμβάσεις και ρητορικές εθνι-
κής ανωτερότητας, ρατσισμού και μίσους. Γιατί είναι ένα
σχολείο ανταγωνισμού, εξεταστικό κέντρο, που ενσω-
ματώνει την αποτυχία και την απόρριψη, τον χωρισμό
των μαθητών σε άξιους και ανίκανους. Επιδιώκεται
αυτό να πάρει ακραία μορφή μέσα από τη συνεχή με-
τρησιμότητα και αξιολόγηση, που θα αγκαλιάσει όλους
τους παράγοντες λειτουργίας του. Η μισή γνώση και οι
δεξιότητες, η εκμάθηση αποσπασματικών πληροφοριών
και η τυποποίηση καταστρέφουν τη δυνατότητα συνο-
λικής αλλά και δημιουργικής θέασης του κόσμου. Ευ-
νοούν τον ανορθολογισμό, την φιλοσοφία επικράτησης
του μοιραίου, την παραίτηση και τη χειραγώγηση. Γιατί
υποτάσσεσαι πιο εύκολα σε ότι θεωρείς ότι δεν μπορείς
να αλλάξεις.
Στα παραπάνω βοηθά και το τί και πώς διδάσκεται.
Στο «Νέο Λύκειο» που ψήφισε η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ
και εφαρμόζει η κυβέρνηση της ΝΔ, οι μαθητές και
μαθήτριες της Γ’ Λυκείου θα κάνουν μεν υποχρεωτικά
θρησκευτικά, όχι όμως ιστορία και βιολογία. Γνώσεις
για το περιβάλλον, τα εμβόλια ή τη θεωρία της εξέλιξης,
θα διδάσκονται μόνο σε όσους επιλέγουν την κατεύθυν-
ση που τα εμπεριέχουν ως μάθημα. Κι όχι μόνο αυτό: θα
διδάσκονται τη θεωρία της εξέλιξης ως «απόψεις της Βι-
ολογίας» για την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, όπως
περιγράφεται στους στόχους του νέου Προγράμματος
Σπουδών που προτείνει το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής
Πολιτικής. Απόψεις μεταξύ άλλων, όπως ότι τον Αδάμ
τον έπλασε με πηλό ο Θεός, η δε Εύα φτιάχτηκε από ένα
πλευρό του, ελλειμματική από την αρχή…
Σε ολόκληρο το γυμνάσιο διδάσκονται συνολικά και
02/10/2019 1:11 μ.μ.

με τυποποιημένο τρόπο, μόνο πέντε ώρες χημεία και
βιολογία μαζί, έναντι έξι ωρών. Η Ιστορία είναι μια ατε-
λείωτη γεγονοτολογία, παραμορφωμένων γεγονότων,
προσαρμοσμένη στις εξετάσεις χωρίς να εξετάζει τα
γεγονότα στο οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό πλαίσιο
τους, τα υποκείμενα που πραγματικά τα διαμορφώνουν
κλπ. Πόσο εύκολο είναι να μιλήσει κάποιος στην τάξη
αλλά και στις σχολικές γιορτές για το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ,
τον Δημοκρατικό στρατό, τα Δεκεμβριανά, τους δωσί-
λογους και τους ταγματασφαλίτες, για τον Μεταξά ως
δικτάτορα κι όχι ως γενναίο ηγέτη του «ΟΧΙ», για το
τι οδήγησε στο φασισμό και στον 2ο Παγκόσμιο Πόλε-
μο – όχι περιγράφοντας ένα ηγέτη παράφρονα απέναντι
σε έναν πολιτισμένο κόσμο, αλλά σαν το εργαλείο ενός
παλιού κόσμου που σάπιζε και ήθελε να παρασύρει μαζί
του το νέο κόσμο της επανάστασης του Οκτώβρη, που
προσπαθούσε να σταθεί στα πόδια του και είχε συγκε-
ντρώσει τις ελπίδες των εργαζομένων όλου του κόσμου.
Για την Χούντα και το Πολυτεχνείο, τους Αμερικάνους
και το ΝΑΤΟ, που σήμερα «μοιραζόμαστε κοινές αξίες»
κατά την πρώην και νυν κυβέρνηση. Ειδικά στο Δημο-
τικό, παρακολουθώντας κανείς τις γιορτές ορισμένες
φορές αισθάνεται ότι ο χρόνος έχει σταματήσει, αφού
πολύ συχνά είναι πανομοιότυπες με αυτές που γίνονταν
πριν 50 χρόνια με σημαίες, τσολιαδάκια, θριαμβολογί-
ες, Ιταλούς μακαρονάδες, Γερμανούς και Τουρκαλάδες.
Ο μαθητής της Α’ Λυκείου μαθαίνει την περιγραφή
του πατριώτη σαν κάποιου που «ταυτίζει το εγώ με το
εμείς, που είναι το έθνος» ενώ η έννοια των τάξεων
και της ταξικής πάλης μπορεί να του παραμένει άγνωστη
ή στη Β’ Λυκείου διδάσκεται στο κεφάλαιο περί πολι-
τευμάτων ότι ο σοσιαλισμός και ο φασισμός είναι δύο
πολιτεύματα που επιβάλλονται με τον ίδιο τρόπο, τη βία
και την προπαγάνδα! Μελετώντας τα βιβλία του δημο-
τικού είναι προφανής η έμφαση στην ελληνο-ορθόδοξη
παράδοση ως το βασικό στοιχείο της ταυτότητας του
Έλληνα. Ήδη από την Ε’ Δημοτικού ο μαθητής εισάγε-
ται στο τρίπτυχο «πατρίς, θρησκεία, οικογένεια» με το
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 25
πρώτο μάθημα της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής
να αφιερώνεται στις τρεις ομάδες στις οποίες ανήκει ο
μαθητής, την οικογένεια, το σχολείο και την εκκλησία.
Στο αντίστοιχο βιβλίο της ΣΤ’ Δημοτικού, ο μαθητής
μαθαίνει για την Εκκλησία της Ελλάδος ήδη από το 1ο
κεφάλαιο, ενώ τα ανθρώπινα δικαιώματα βρίσκονται
στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου που πολλές φορές
ούτε καν διδάσκονται μέσα στις περιορισμένες ώρες του
μαθήματος στο ωρολόγιο πρόγραμμα του δημοτικού.
Τα μαθήματα μουσικής και καλλιτεχνικής παιδείας
θεωρούνται δευτερεύοντα και συνήθως δεν εξασφαλί-
ζεται η διδασκαλία τους στη διάρκεια όλης της χρονιάς.
Και από κοντά όλο το τελετουργικό της σχολικής ζωής,
οι προσευχές, οι παρελάσεις, οι εκκλησιασμοί, τα εικο-
νίσματα στις αίθουσες, ο στιγματισμός του διαφορετικού
και όποιου παρεκκλίνει.
Οι μάχιμοι εκπαιδευτικοί έχουν μεγάλη
συνεισφορά και κρίσιμο ρόλο στη μάχη ενάντια
στην ακροδεξιά και το φασισμό
Η παραπάνω είναι η μια όψη της εικόνας του σχολείου.
Η άλλη, η φωτεινή πλευρά, διαμορφώνεται καθημερινά
σε διαπάλη με την επίσημη πολιτική από τα ενεργά υπο-
κείμενα της εκπαίδευσης, εκπαιδευτικούς και μαθητές.
Αυτή αποτυπώθηκε και στην αποτυχία της προσπάθειας
μαζικού ρεύματος εθνικιστικών καταλήψεων τον Νοέμ-
βρη, αλλά και στη μάχη να μπουν τα προσφυγόπουλα
στα σχολεία. Αυτή αποτυπώνεται σε όλη τη σχολική
ζωή και τις εκδηλώσεις της που πολλές φορές είναι
αποτέλεσμα επίμονης, συνεχούς δουλειάς και παρέμ-
EΘΝΙΚΙΣΜΌΣ, ΦΑΣΙΣΜΌΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ
βασης στα μαθήματα, στις συζητήσεις, στην προετοι-
μασία εκδηλώσεων και γιορτών, στη σχολική ζωή. Η
ύπαρξη ενός μειοψηφικού, αλλά ισχυρού ανατρεπτικού
ρεύματος μέσα στους εκπαιδευτικούς, τόσο της πρωτο-
βάθμιας όσο και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, που
αμφισβητεί και μάχεται την πολιτική και την ιδεολογία
κυβερνήσεων, κεφαλαίου, ΕΕ και ΝΑΤΟ και επιμένει
να κάνει πολιτική μέσα στην εκπαίδευση, είναι ο μό-
νιμος πονοκέφαλος του αστικού κράτους και για αυτό
γίνεται στόχος φασιστικής στοχοποίησης. Το σπουδαίο
αυτό δυναμικό πρέπει να βρει μορφές να εμβαθύνει και
να συστηματοποιήσει την αντιφασιστική πλευρά της συ-
ζήτησης και της παρέμβασής του.
Σε αυτή την κατεύθυνση οι εκπαιδευτικοί πρέπει να
έχουν οι ίδιοι καθαρή θέαση των αιτιών και των διαδι-
κασιών ανάπτυξης των ακροδεξιών αντιλήψεων και του
φασιστικού φαινομένου, καθώς και του τρόπου αντιπα-
λέματός τους. Δεν μπορεί και δεν θέλει να αντιπαλέψει
η αστική πολιτική την ακροδεξιά και το φασισμό. Γιατί
αυτά είναι επιλογή του καπιταλισμού για το τσάκισμα
των όποιων εργατικών αντιστάσεων. Όχι η πρώτη επι-
λογή προς το παρόν. Γιατί πρόκειται για κομμάτι της
αντιδραστικοποίησης της ίδιας, της κυρίαρχης αστικής
πολιτικής κι όχι για ατυχή παρέκκλισή της.
Δεν μπορεί να αντιπαλέψουν την ακροδεξιά και τον
φασισμό όσοι αποφασίζουν να ασκήσουν πολιτική δια-
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 25
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 χείρισης της αστικής πολιτικής και την πολιτική «ουράς»
ΑΦΙΕΡΩΜΑ
στα μέτωπα που δημιουργούν.
«Δεν μπορούμε να υπερασπίσουμε τα πολιτικά μας
δικαιώματα που διακυβεύονται από τη φασιστική απει-
λή σε συμμαχία με εκείνους που καταστρέφουν κάθε
έννοια δικαιώματος στην εργασία, την παιδεία, την
ασφάλεια, την υγεία… που με την εφαρμογή της πολι-
τικής της Ευρώπης Φρούριο βαθαίνουν καθημερινά τον
εκφασισμό της κοινωνίας και του πολιτικού συστήμα-
τος» (Κουσουρής 5/11/2018 ΠΡΙΝ).
Την άνοδο της ακροδεξιάς, του εθνικισμού και του
φασισμού μπορούν να αντιμετωπίσουν μόνο όσοι είναι
αποφασισμένοι να συγκρουστούν με την αστική πολιτι-
κή. Πρωτίστως στο κοινωνικό πεδίο και να αναμετρη-
θούν με το στόχο την ήττα και την ανατροπή της. Γιατί
κρίσιμη μεταβλητή σε αυτή τη μάχη είναι η πραγματική
υλική κατάσταση των εργαζομένων και της νεολαίας. Η
δυνατότητα να υπερασπίζονται και να βελτιώνουν τους
υλικούς όρους ύπαρξής τους επιβάλλοντας συλλογικά
δικαιώματα, μην αφήνοντας χώρο στην αλληλοσφαγή
για την επιβίωση.
Ο φασισμός και ο εθνικισμός δεν είναι μοιραία ανα-
πόφευκτοι. Το αποδεικνύει η καθημερινή δράση του
εργατικού και εκπαιδευτικού κινήματος. Θα νικηθούν
όμως οριστικά στο όνομα και στην πράξη μιας ολοκλη-
ρωτικά αντίπαλης πρότασης για την κοινωνία και την
εκπαίδευση. Αυτή μπορεί να εμπνεύσει και τη νέα γενιά,
να δώσει όραμα για το μέλλον και ένα παρόν πλήρες
συναισθημάτων και σεβασμού για να μπορέσει να παλέ-
ψει συλλογικά και να ζήσει.
Ο εκπαιδευτικός για να μπορέσει να συμβάλλει απο-
φασιστικά και δημιουργικά στην αντιμετώπιση της ανό-
δου του εθνικισμού και του φασισμού, οφείλει ο ίδιος
να είναι «διανοούμενος της κοινωνικής αλλαγής» και
υποκείμενο της παραπάνω στάσης. Να διεκδικεί μαχητι-
κά, συλλογικά τους όρους ζωής του μέσα κι έξω από το
σχολείο καθώς και τους όρους μιας κοινωνίας ισότητας,
ελευθερίας χειραφέτησης της εργασίας και των ανθρώ-
πων από τα δεσμά της εκμετάλλευσης, απελευθέρωσης
της εκπαίδευσης από τα δεσμά του σκοταδισμού και του
ανορθολογισμού. Ταυτόχρονα είναι κρίσιμο να συνει-
δητοποιήσει τη σοβαρότητα του ρόλου του στη διαμόρ-
φωση αντιφασιστικών αντισωμάτων στη νεολαία.
Το σχολείο και οι εκπαιδευτικοί κινούνται στα πλαί-
σια μιας συγκεκριμένης καπιταλιστικής κοινωνίας, που
τους έχει αποδώσει συγκεκριμένο ρόλο στην αναπαρα-
γωγή της. Ωστόσο η μη αποδοχή αυτού του ρόλου και
η κίνηση στον αντίποδά του είναι μια από τις αντιφά-
σεις που ο μάχιμος εκπαιδευτικός οξύνει συνέχεια με
τη συνειδητή δράση του και πρέπει να συνεχίσει να το
κάνει με επιτυχία. Με παρέμβαση στην κατεύθυνση του
σχολείου αλλά και στη σχολική ύλη των βιβλίων, στη
σχολική ζωή, στα σύμβολα, τις γιορτές και τις παρελά-
σεις, σε όλη τη ζωή της εκπαίδευσης
Γιατί η εκπαίδευση είναι πολιτική υπόθεση και εμείς
θα πρέπει να κάνουμε πολιτική μέσα σε αυτή από τη
26 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 26
σκοπιά της εργατικής τάξης, των καταπιεσμένων και της
ανθρωπότητας.
Ταυτόχρονα, ο εκπαιδευτικός πρέπει να επιδιώκει
να επιδρά μέσα από την ιστορία της κοινωνίας και των
επιστημών αλλά και την τέχνη, τις συλλογικές, δημο-
κρατικές διαδικασίες συζήτησης και αποφάσεων, δη-
λαδή από όλη τη σχολική διαδικασία την υποστήριξη,
ενδυνάμωση των ίδιων των παιδιών για να διαμορφώ-
σουν τη δική τους συλλογικότητα διεκδίκησης της ζωής
και του μέλλοντος τους. Σε μια τέτοια κατεύθυνση παίζει
καθοριστικό, κρίσιμο ρόλο σε αυτή την σχολική κι αύ-
ριο κοινωνική κοινότητα να είναι καλοδεχούμενοι όλοι
οι φτωχοί και οι κατατρεγμένοι, οι πρόσφυγες και οι
διαφορετικοί, ανεξάρτητα από έθνος, φυλή, φύλο, θρη-
σκεία, όσοι μοχθούν σε όλες τις πατρίδες του κόσμου.
Είναι σπουδαία από αυτή την άποψη και καίριας σημα-
σίας η μάχη που δόθηκε και συνεχίζει να δίνεται για
να μπουν όλα τα παιδιά προσφύγων – μεταναστών στα
σχολεία. Όχι με γενικές ευχές αλλά με τους δασκάλους
και τις δασκάλες να προτάσσουν τα δικά τους σώματα
απέναντι στους κάθε λογής Κασιδιάρηδες. Και τέλος, για
να γίνουν όλα αυτά πρέπει να οξυνθεί και η γόνιμη αντι-
παράθεση με όλα τα εθνικιστικά, ανορθολογικά και λοι-
πά αντιδραστικά ιδεολογήματα που χρησιμοποιούνται.
Το μάχιμο, ριζοσπαστικό, αριστερό και αντικαπιταλι-
στικό δυναμικό έχει κάνει πολλά και οφείλει να κάνει
ακόμη περισσότερα χωρίς εφησυχασμό και με πλήρη
συνείδηση των μεγάλων δυσκολιών της περιόδου. Η
ενίσχυση της αντιεθνικιστικής-αντιφασιστικής διάστα-
σης της πάλης του εκπαιδευτικού και εργατικού κινή-
ματος με συγκεκριμένα μέτρα είναι όσο ποτέ αναγκαία.
Οφείλουμε ως εκπαιδευτικοί να σταθούμε στο ύψος αυ-
τών των απαιτήσεων και να αναμετρηθούμε με το τέρας.
Το οφείλουμε στον εαυτό μας αλλά και στους μαθητές
και τις μαθήτριές μας. Για να φωτιστεί ο δρόμος για την
όμορφη κοινωνία που τους αξίζει να ζουν, κόντρα στον
σημερινό ζόφο.
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 Σχολική ιστοριογραφία
και εθνική ιδεολογία
Z Χρήστος Ρέππας, δάσκαλος

Βασική μας θέση με την οποία θα διαπραγματευτούμε το αντικείμενο αυτού του άρθρου
είναι ότι η διδασκαλία της ιστορίας, όπως άλλωστε και οποιασδήποτε άλλης σχολικής γνώσης,
υπόκειται σε συγκεκριμένους κοινωνικοπολιτικούς καθορισμούς, οι στόχοι της οποίας
διαμορφώνονται στα πλαίσια ευρύτερων κοινωνικών, πολιτικών και πολιτισμικών διαδικασιών.
Δένεται επίσης με τον ρόλο της εκπαίδευσης στο εθνικό – αστικό κράτος.

Η
ιστορική διδασκαλία εκφράζει την άποψη που δια-
μορφώνεται για το ιστορικό παρελθόν από τις κυ-
ρίαρχες κοινωνικές δυνάμεις, αυτών που μέσω του
κράτους ασκούν έλεγχο στην εκπαιδευτική διαδικασία και
διαμορφώνουν τις κατευθύνσεις και τους στόχους της. Μ’
άλλα λόγια, δηλαδή, το μάθημα της ιστορίας, είναι (και
δεν μπορεί να είναι αλλιώς) ένα κατεξοχήν πολιτικό μά-
θημα, καθώς βασικός του στόχος είναι η αποτίμηση της
ιστορικής εξέλιξης και η διαμόρφωση άποψης στους μα-

EΘΝΙΚΙΣΜΌΣ, ΦΑΣΙΣΜΌΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ

θητές για την ιστορική πορεία του ευρύτερου συλλογικού
πλαισίου (κοινωνικού, πολιτικού, πολιτισμικού) μέσα στο
οποίο ζουν. Καθώς οι στόχοι του μαθήματος έχουν πάντα
ένα συγκεκριμένο αξιακό περιεχόμενο και αντανακλούν
ευρύτερες πολιτικές και κοινωνικές στοχεύσεις, η αναφο-
ρά στον τρόπο διαμόρφωσής τους προϋποθέτει αναφορά
σε συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες στις οποίες διαμορ-
φώθηκαν. Οι στόχοι του ιστορικού μαθήματος έχουν κι
αυτοί τη δική τους ιστορία, έχουν σημεία που παραμένουν
αμετάβλητα μέσα στον χρόνο και αποτελούν θεμελιώδεις
συντεταγμένες της κυρίαρχης ιδεολογικής θεώρησης, κα-
θώς και πλευρές που μεταβάλλονται.
Ένας βασικός πυρήνας εννοιών που συγκροτείται από
αρχέγονες αξίες της εθνοκεντρικής θεώρησης του ιστο-
ρικού γίγνεσθαι παραμένει σταθερός και αμετάβλητος,
απλώς μπορεί να αναδιατυπώνεται σε μια πιο φιλελεύ-
θερη ή εθνικιστική κατεύθυνση ανάλογα με την κοινωνι-
κοπολιτική συγκυρία.
Η διδασκαλία της ιστορίας έχει ιδεολογικά στοιχεία
με τα οποία επιδιώκεται η ένταξη των εκπαιδευόμενων
στο κυρίαρχο σύστημα αξιών και εννοιών, η εδραίωση
και αναπαραγωγή της εθνικής συνείδησης ως μέρους
μιας συνολικότερης συμβολής της εκπαίδευσης στην
αναπαραγωγή της κυρίαρχης κοινωνικής δομής. Ο κυρι-
ότερος στόχος της διδασκαλίας του ιστορικού μαθήματος
στο ελληνικό σχολείο είναι ο λεγόμενος «εθνικός φρο-
νηματισμός».
Ο στόχος αυτός διαμορφώνεται ιστορικά στην ελλη-
νική εκπαίδευση τον 19ο αιώνα, την εποχή της εθνικής
ολοκλήρωσης του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού
και έχει ως βάση την κυρίαρχη για την εποχή αντίληψη
για το έθνος. Είναι αναγκαία για την ιστορική κατανόηση
της διαμόρφωσης των στόχων του μαθήματος η αναφορά
στον πολιτικό και κοινωνικό ρόλο της εκπαίδευσης στα
πλαίσια του εθνικού–αστικού κράτους. Τα εκπαιδευτικά
συστήματα ενεπλάκησαν ενεργά και αποτέλεσαν αποφα-
σιστικό παράγοντα διαμόρφωσης της εθνικής συνείδησης
την εποχή της γένεσης και διαμόρφωσης του εθνικού
κράτους. Καλλιεργείται έτσι συστηματικά η εθνοκεντρική
διάσταση της ιστορικής γνώσης και οι στόχοι του ιστορι-
κού μαθήματος εντάσσονται σ’ έναν ευρύτερο πολιτικό
στόχο: τη διαμόρφωση της εθνικής ομοιογένειας ως βα-
σικού στοιχείου της εθνικής συγκρότησης και ολοκλή-
ρωσης. «Η διαδικασία συγκρότησης εθνών (και κατάτα-
ξης – ένταξης κάθε ανθρώπου σε ένα έθνος) συνίσταται
στην εθνικοποίηση των πληθυσμών, οι οποίοι αποκτούν
εθνική ταυτότητα και εγκαλούνται / αναγνωρίζονται στο

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 27

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 27 02/10/2019 1:11 μ.μ.

 όνομα του εθνικού μορφώματος, του οποίου φέρουν το
ΑΦΙΕΡΩΜΑ
όνομα».1
Αυτό επιτυγχάνεται με τη δράση του ιδεολογικού
κρατικού μηχανισμού, δηλ. με τη συνδυασμένη επίδραση
της οικογενειακής και γλωσσικής κοινωνικοποίησης. Η
κατασκευή της εθνικής γλώσσας και κοινής παράδοσης
γίνεται δυνατή μέσω του σχολείου και της οικογένειας
που μορφοποιούν τη «φανταστική εθνικότητα», «την ιδέα
(και πρακτική) της ένταξης σε ορισμένο έθνος».2 Η διδα-
σκαλία της ιστορίας και οι στόχοι της διαμορφώνονται
στα πλαίσια αυτού του πολιτικού ρόλου του αστικού κρα-
τικού μηχανισμού και ειδικά της εκπαίδευσης.
Η ιστορία για πρώτη φορά εντάσσεται ως αυτόνο-
μο μάθημα στο ελληνικό σχολείο με το πρόγραμμα του
1881. Στην περίοδο από τη διαμόρφωση του νεοελλη-
νικού κράτους ως το 1880 ούτε αυτόνομο μάθημα είναι
ούτε διδάσκεται στο σύνολο των σχολείων της χώρας.
Όπως μας λέει η Ε. Αβδελά: «Στην πράξη ιστορία μαθαί-
νουν μόνον όσα παιδιά φοιτούν στα σχολεία που βρίσκο-
νται στις πρωτεύουσες των επαρχιών». 3 Η διδασκαλία
της αφορούσε κυρίως την ελληνική ιστορία και έπρε-
πε να προσφέρεται κατά τέτοιο τρόπο ώστε «και θέλει
εμπνέει εις του μαθητάς του την αγάπη της αρετής και την
αποστροφήν της κακίας, το σέβας προς τα καθεστώτα,
τον πατριωτισμόν και τας κοινωνικάς αρετάς».4 Βλέπου-
με ότι και στην περίοδο πριν το 1880 η ιστορική διδασκα-
λία εντάσσεται στον ρόλο της εκπαίδευσης στα πλαίσια
του εθνικού–αστικού κράτους. Πρώτα ως προς την ύλη
του μαθήματος βλέπουμε ότι αυτή είναι απ’ την ελληνική
ιστορία. Και δεύτερον ως προς του στόχους βλέπουμε ότι
η καλλιέργεια του πατριωτισμού είναι και σ’ αυτήν την
περίοδο ένας από τους βασικούς στόχους του μαθήματος,
μαζί με τον σεβασμό προς τα καθεστώτα.
Η περίοδος που εγκαινιάζεται με το πρόγραμμα του
1881 είναι περίοδος αλλαγής δεδομένων σε κοινωνικό,
εκπαιδευτικό και ιδεολογικό επίπεδο. Στο κοινωνικό,
έχουμε την ένταση των προσπαθειών για αστικό μετα-
σχηματισμό των δομών της νεοελληνικής κοινωνίας
(σύνταγμα του 1864, εκβιομηχάνιση και θεμελίωση του
κοινοβουλευτισμού στην τρικουπική περίοδο, κ.ά.) Στο
εκπαιδευτικό, έχουμε την εγκατάλειψη της αλληλοδι-
δακτικής μεθόδου και στην αντικατάστασή της από την
συνδιδακτική, καθώς επίσης και τη διαμόρφωση νέων
αναλυτικών προγραμμάτων και εκπαιδευτικών στόχων.
Στο ιδεολογικό επίπεδο έχουμε την παραγωγή ολοκλη-
ρωμένης άποψης για την ιστορική εξέλιξη του ελληνικού
έθνους που εκφράζεται με τη δημιουργία του τρίσημου
σχήματος της ελληνικής ιστορίας από τον Κ. Παπαρρηγό-
πουλο και τον Σπ. Ζαμπέλιο (Αρχαιότητα, Βυζάντιο, Νέος
Ελληνισμός). Στο πρόγραμμα του 1881 σκοπός του μα-
θήματος δηλώνεται ότι είναι «η ηθική μόρφωση του παι-
διού, η ανάπτυξη του εθνικού φρονήματος και φιλοτιμίας
και συγχρόνως η συστηματοποίηση των ιστορικών γνώ-
σεων που διδάσκονται».5 Το πρόγραμμα ενσωματώνει τη
νέα ιστοριογραφική αντίληψη και στα χαρακτηριστικά της
σχολικής ιστοριογραφίας θα ενταχθούν η αρχαιολατρία,
το Βυζάντιο και η νεότερη ιστορία, «προς επίρρωσιν του
εθνικού φρονήματος».6
Το πρόγραμμα του 1881 θα γίνει για πολλές δεκαε-
28 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 28
τίες η βάση πάνω στην οποία στηρίχτηκε η διδασκαλία
της ιστορίας στο ελληνικό σχολείο. Οι στόχοι του και η
αντίληψη για την ελληνική ιστορία αποτέλεσαν και συ-
νεχίζουν εν μέρει και σήμερα ν’ αποτελούν το θεμέλιο
της εθνοκεντρικής αντίληψης για την ιστορική γνώση.
Τα επόμενα αναλυτικά προγράμματα μέχρι το 1936 δεν
πρόκειται ν’ αλλάξουν αυτές τις θεμελιακές συντεταγμέ-
νες διδασκαλίας του μαθήματος.7
Σύνταξη νέου αναλυτικού προγράμματος που αναφέ-
ρεται στους στόχους του μαθήματος αναλυτικά έχουμε
στο τέλος της δεκαετίας του 50. Συγκεκριμένα το ανα-
λυτικό πρόγραμμα του 1957 για το ιστορικό μάθημα στο
δημοτικό σχολείο προβλέπει ως στόχο: να βοηθήσει τον
μαθητή ν’ αποχτήσει «γνησίαν ιστορικήν συνείδησιν».8
Στα πλαίσια αυτού του στόχου χρειάζεται οι μαθητές «να
γνωρίσουν τους αγώνες και τις θυσίες των προγόνων
τους δια των οποίων ούτοι εθεμελίωσαν, ανέπτυξαν και
εκληροδότησαν εις ημάς τον ελληνικόν πολιτισμόν και το
ελεύθερον ελληνικόν κράτος».9 Επίσης να νιώσει ο μα-
θητής ότι βρίσκεται «εις ακατάλυτον δεσμόν με το έθνος
και να διαμορφωθεί εις την ψυχήν του ζωηρόν αίσθημα
σεβασμού προς το μέγα παρελθόν της ελληνικής πατρί-
δος, συναίσθησις ευθύνης δια το μέλλον της και προθυ-
μίαν προς υπεράσπισιν αυτής».10
Αυτά τα πράγματα γράφονται μέσα σ’ ένα συγκεκρι-
μένο κοινωνικοπολιτικό κλίμα που επικρατεί στην Ελλά-
δα μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου και χαρακτηρίζε-
ται από έντονο αντικομουνισμό και διάθεση καταστολής
κάθε άποψης διαφορετικής από τις εθνικόφρονες λογικές
της εποχής. Όσο κι αν το πρόγραμμα του 1957 δεν εφαρ-
μόστηκε, δεν έχουμε κανένα λόγο ν’ αμφιβάλλουμε ότι
τα πράγματα μέσα στο σχολείο όσον αφορά την ιστορική
διδασκαλία κινήθηκαν σ’ αυτό το πνεύμα και μ’ αυτή τη
νοοτροπία. Το αναλυτικό πρόγραμμα του 1969 εκφρά-
ζοντας την εκπαιδευτική πολιτική της δικτατορίας θα φέ-
ρει τη λογική του εθνικού φρονηματισμού στο απώγειό
της. Με τη μεταπολίτευση θα αλλάξουν σ’ έναν ορισμένο
βαθμό τα πράγματα, χωρίς όμως να τροποποιηθούν στην
ουσία τους. Το αναλυτικό πρόγραμμα του 1977 που συ-
ντάσσεται από το ΚΕΜΕ ορίζει ως στόχους του μαθήμα-
τος «την κατανόηση των πολιτικών γεγονότων και των
πολιτισμικών στοιχείων που συνθέτουν το παρελθόν και
παρόν του έθνους, την ανάπτυξη του αισθήματος φιλοπα-
τρίας και την προετοιμασία για ευσυνείδητη και ελεύθερη
συμμετοχή στη ζωή του ελληνικού λαού και της ευρύ-
τερης κοινότητας των λαών».11 Είναι φανερό ότι «δεν
βρισκόμαστε μπροστά σε κάποια τομή σε σχέση με τις
προηγούμενες δεκαετίες, αλλά απλώς σε μια διεύρυνση
των στόχων που ανατίθενται στο μάθημα της ιστορίας».12
Αντιλαμβανόμαστε από την ιστορική αναδρομή στους
σκοπούς των αναλυτικών προγραμμάτων του μαθήματος
ότι η εθνοκεντρική λογική και ο εθνικός φρονηματισμός
παραμένουν οι βασικοί άξονες με τους οποίους γίνεται
η διδασκαλία της ιστορίας στο ελληνικό σχολείο. Κάθε
άλλος στόχος που είναι σε διαφορετική κατεύθυνση απ’
αυτόν είτε ακυρώνεται (πρόγραμμα του 1957 και 1969)
είτε υποτάσσεται σ’ αυτόν.
Η διαμόρφωση του στόχου της εθνικής διαπαιδαγώ-
γησης μέσω του ιστορικού μαθήματος και γενικά του εκ-
02/10/2019 1:11 μ.μ.

παιδευτικού συστήματος έχει να κάνει όπως είπαμε με
τη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης στα πλαίσια της
εθνογένεσης και της δημιουργίας εθνών – κρατών. Θεω-
ρητικά στηρίχτηκε σε μια συγκεκριμένη αντίληψη για το
έθνος που διαμορφώθηκε τον 19ο αιώνα από την επι-
κρατούσα τότε ρομαντική σκέψη. Η εμφάνιση των εθνών
έχει να κάνει με ειδικές κοινωνικοοικονομικές συνθήκες
που κυριαρχούν σε μια ορισμένη φάση της κοινωνικής
εξέλιξης. Το έθνος είναι φαινόμενο κοινωνικό, προϊόν
της ίδιας της ιστορίας και όχι το αντίθετο. Η κυρίαρχη
ιδεολογία το θεωρεί φαινόμενο φυσικό, έξω από ιστο-
ρικούς και κοινωνικούς καθορισμούς το οποίο υπάρχει
αναλλοίωτο σ’ όλα τα στάδια της ανθρώπινης ιστορίας.
Σ’ αυτή τη θέση συμπυκνώνεται η θέση του Ρομαντισμού
για το έθνος.
Ο Ρομαντισμός βρίσκεται στον αντίποδα της θεώρη-
σης του κόσμου που προτείνει ο Διαφωτισμός.13 Στον Δι-
αφωτισμό η ιστορία διαμορφώνεται από τον ορθό λόγο
και είναι μια πορεία προόδου του ανθρώπινου πνεύματος
το οποίο από το σκοτάδι φτάνει στο φως. Αν στον Διαφω-
τισμό τονίζεται το λογικό και το γενικό, στον Ρομαντισμό
τονίζεται το συναίσθημα και η ιδιαιτερότητα, η διαφορά
σε αντίθεση με την ομοιομορφία, το συγκεκριμένο αντί
για το αφηρημένο, το παρελθόν αντί για το μέλλον.14 Έτσι
δημιουργούνται προϋποθέσεις για επιστημονική έρευνα
κάθε έθνους χωριστά. Η συστηματική άνθιση του Ρομα-
ντισμού έγινε στη Γερμανία των αρχών του 19ου αιώνα
σαν αντιπαράθεση με την ορθολογική σκέψη του Ναπολέ-
οντα και των Γάλλων κατακτητών. Για τους ρομαντικούς
το έθνος είναι ένα φαινόμενο βιολογικό και υπερβατικό,
ένας οργανισμός που εκφράζει μια οργανωμένη και ιε-
ραρχημένη κοινωνία στην οποία πρέπει να αναγνωρίζε-
ται η ανισότητα και η ανομοιομορφία. Αρνείται την έν-
νοια του ατόμου και των πολιτικών ελευθεριών, έννοιες
που τις θεωρεί επικίνδυνες που οδηγούν στην αναρχία.
Το άτομο πρέπει να ενταχθεί σ’ ένα ευρύτερο οργανωμέ-
νο σύνολο που είναι το εθνικό κράτος. Η αναφορά του
για την κοινωνική οργάνωση είναι το κοινωνικό σύστημα
του Μεσαίωνα.15
Πρότυπο εθνικό κράτος για τους ρομαντικούς είναι
αυτό στο οποίο υπάρχει γλωσσική συνοχή του κράτους.
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 29
Επίσης, οι άνθρωποι σε μια τέτοια κρατική οργάνωση
πρέπει να έχουν τα ίδια ήθη και έθιμα και την ίδια παρά-
δοση δικαίου.16
Ο Φίχτε στους περίφημους «Λόγους προς το Γερμανικό
Έθνος», προχωρεί τη ρομαντική αντίληψη του έθνους ως
τα άκρα. Προσπαθεί να θεμελιώσει τον γερμανικό εθνι-
κισμό πάνω στην ιδέα της καθαρότητας του γερμανικού
έθνους και μιλάει για τον αρχέγονο λαό που υπάρχει καθ’
εαυτόν και δεν είναι συνάρτηση ούτε της ιστορίας ούτε
του πολιτισμού. Είναι απόλυτος λαός, κατεξοχήν λαός.17
Ο Ρομαντισμός θεμελιώνει την ιδέα του έθνους στη λεγό-
μενη συνείδηση του αίματος.18 Έτσι η ρομαντική θεωρία
είναι αυτή που προσφέρει τα ιδεολογικά εργαλεία στον
εθνικισμό, προωθώντας μια αντίληψη της ιστορίας και
του εθνικού φαινομένου κατεξοχήν ανιστορική, ωστόσο
άκρως αποτελεσματική για την εθνική ολοκλήρωση που
πραγματοποιούνταν την εποχή αυτή.
Η σχολική ιστοριογραφία έχει θεμελιωθεί θεωρητικά
πάνω στη ρομαντική αντίληψη της ιστορίας και καλλιέρ-
γησε τις βασικές της εκδοχές (πολιτισμική και γλωσσική
ομοιογένεια, ανωτερότητα του έθνους, ακατάλυτη ιστορι-
κή συνέχεια από την αρχαιότητα ως τη σύγχρονη εποχή
κ.λ.π.), σε πείσμα ακόμα και της ιστορικής πραγματικό-
τητας που υποτίθεται ότι ανέλυε με αντικειμενικό τρόπο.
Έτσι, η αποδοχή αυτή της άποψης για την ελληνική πραγ-
ματικότητα έχει μια σειρά συνέπειες για τον τρόπο που
παρουσιάζεται η εικόνα του ελληνικού έθνους στα σχο-
λικά εγχειρίδια. Βασικοί άξονες αυτής της εικόνας όπως
έχουν αναλυθεί από την Α. Φραγκουδάκη στο κείμενό
της για τις «Πολιτικές συνέπειες της ανιστορικής παρου-
σίασης του ελληνικού έθνους», είναι:
α. Η άποψη του ελληνικού σχολείου για το έθνος και
EΘΝΙΚΙΣΜΌΣ, ΦΑΣΙΣΜΌΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ
τον πολιτισμό είναι διαμορφωμένη με βάση το στερεότυ-
πο της δυτικοευρωπαϊκής αστικής κοινωνίας. Ο ελληνι-
κός πολιτισμός παρουσιάζεται σαν αναλλοίωτος από την
αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η ελληνικότητα εμφανίζεται
ως μη υποκείμενη σε επιδράσεις και το ελληνικό έθνος
εμφανίζεται σαν μια οντότητα φυσική και υπερβατική.
β. Καλλιεργείται συστηματικά από το σχολείο ο πα-
τριωτισμός σαν μια από τις σπουδαιότερες εθνικές αξίες
και η καλλιέργεια απευθύνεται τόσο στο ατομικό επίπεδο
όσο και στο συλλογικό, ειδικά σε κράτη με ιδιαίτερη ανο-
μοιογένεια.
γ. Όλα τα εκπαιδευτικά συστήματα αποκρύπτουν ότι η
έννοια του έθνους δομείται ιεραρχικά.19
Η τελευταία αυτή διαπίστωση μπορεί να γίνει αφετη-
ρία μιας ουσιαστικής κριτικής προς το εθνικό φαινόμενο
και την αντίληψη της σχολικής ιστοριογραφίας ή γενικά
της εθνικής ιστοριογραφίας γι’ αυτό. Πρέπει να καταδει-
χτεί η συμβολή του έθνους ως υλικής και συμβολικής έν-
νοιας στην εδραίωση και αναπαραγωγή των κυρίαρχων
κοινωνικών (καπιταλιστικών) κοινωνικών σχέσεων πα-
ραγωγής και εξουσίας. Ότι δηλ. η πραγματικότητα κάθε
έθνους είναι ο κοινωνικός διχασμός που το διακρίνει. Ότι
η εθνική ιδιότητα μπορεί να συγκαλύπτει την ταξική διά-
σταση των υποκειμένων που τη συγκροτούν άρα τη νο-
μιμοποιεί και την αναπαράγει. Ότι το έθνος και η εθνική
ομογενοποίηση υπήρξε και συνεχίζει να είναι μια βασική
προϋπόθεση της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης που
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 29
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 έχει ανάγκη τη λειτουργία μιας εδαφικά προσδιορισμέ-
ΑΦΙΕΡΩΜΑ
νης γεωγραφικής επικράτειας και πολιτισμικά ομογενο-
ποιημένης κοινωνίας προκειμένου να λειτουργήσει. Ότι
η εθνική ομογενοποίηση υπήρξε και ιστορικά η μορφή
κοινωνικής ενότητας που χρειάζεται ο καπιταλιστικός
τρόπος παραγωγής, αντικαθιστώντας τον φεουδαλικό
κατακερματισμό. Ότι τα έθνη δεν είναι φυσικά φαινόμενα
αλλά ιστορικοί καρποί, ότι δεν υπήρξαν πάντα ούτε θα
υπάρχουν για πάντα. Το έθνος είναι ιστορικό και κοινω-
νικό φαινόμενο, προϊόν της νεότερης εποχής που προσ-
διορίστηκε από την ανάπτυξη του καπιταλιστικού τρόπου
παραγωγής. Δεν πρόκειται ούτε για αιώνια οντότητα ούτε
για οντότητα που βρίσκεται έξω από την ιστορία. Αντι-
στρέφοντας τις διακηρύξεις της ρομαντικής σχολής του
19ου αιώνα θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ιστορία δη-
μιουργεί τα έθνη και τα δημιουργεί στην ολοκληρωμένη,
σημερινή μορφή τους σε μια και μόνο φάση της εξέλιξής
της, αυτή της αστικής εποχής, και όχι διαχρονικά σε όλη
την πορεία της ιστορικής ζωής του ανθρώπου.
Το εθνικό φαινόμενο είναι μία από τις σημαντικότερες
πολιτικές και πολιτισμικές συνέπειες της οργάνωσης των
νεότερων κοινωνιών στα πλαίσια του νέου, καπιταλιστι-
κού τρόπου παραγωγής και οργάνωσης της κοινωνίας.
Δεν είναι ανεξάρτητο από οικονομικές και κοινωνικο-
πολιτικές διεργασίες, αποτελεί έκφραση της κοινωνικο-
πολιτικής ηγεμονίας του αστισμού και βασικό όρο της
κυριαρχίας του. Κατά συνέπεια δεν είναι αυτόνομο, αλλά
επικαθορίζεται από την πρωταρχικότητα του ταξικού
στοιχείου. Η δημιουργία μιας πολιτικής κοινότητας, πο-
λιτιστικά και γλωσσικά ομογενοποιημένης με αναφορά
σ’ ένα κοινό ιστορικό παρελθόν διαμορφώνει ισχυρούς
δεσμούς συναίνεσης στο νέο σύστημα της κρατικής εξου-
σίας. Για τον λόγο αυτό το αστικό κράτος με τη συνολική
του πολιτική μορφοποιεί τον κοινωνικό σχηματισμό σε
εθνικό, μετασχηματίζοντας και τον εαυτό του σε εθνικό
κράτος.
Η εθνική συγκρότηση των αστικών κοινωνικών σχη-
ματισμών είναι προϋπόθεση για την άσκηση της εξουσίας
μέσα σ’ αυτούς, ανάγοντας τα συμφέροντα της αστικής
τάξης σε εθνικά συμφέροντα, σε συμφέροντα δηλ. όλης
της κοινωνίας. Το κράτος συνδέεται με το έθνος χωρίς να
ταυτίζεται μ’ αυτό, αποτελεί αποφασιστικό παράγοντα της
εθνικής συγκρότησης καθιερώνοντας μια ιδιαίτερη σχέση
ανάμεσα στην ιστορία και το έδαφος.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Σ’ αυτό το πλαίσιο «η εθνική ενότητα, το σύγχρονο
έθνος γίνεται έτσι ιστορικότητα ενός εδάφους και εδαφι-
κοποίηση της ιστορίας».20
Η δημιουργία των εθνών δεν τυχαίο αποτέλεσμα
ιστορικών συγκυριών ούτε αυθόρμητη διαδικασία. Είναι
μια συνειδητή στρατηγική τάξεων μέσω της οποίας επιδι-
ώκουν την κοινωνική ηγεμονία. Είναι μια ιστορικά και-
νούργια μορφή κοινωνικής ενότητας που αναδύεται και
ολοκληρώνεται με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής,
όσο και αν πριν απ’ αυτόν έχουν υπάρξει προκαπιταλιστι-
κές μορφές εθνοτήτων.
Η εθνικοποίηση των κοινωνιών σ’ αυτό το ιστορικό
στάδιο υπακούει σε συγκεκριμένες ανάγκες των ανερχό-
μενων αστικών τάξεων για τη δημιουργία ενιαίας αγοράς
και της εδραίωσης της αστικής κυριαρχίας σε πολιτικό
και ιδεολογικό επίπεδο. Η εδραίωση της αστικής κυρι-
αρχίας απαιτεί την ανάπτυξη ενός δεσμού ανάμεσα στους
εξουσιαστές και τους εξουσιαζόμενους που στηρίζεται
στη γλωσσική, πολιτιστική και πολιτική ομογενοποίη-
ση. Το έθνος από την άποψη αυτή δεν είναι παρά ειδική
μορφή ιστορικής ενότητας ανάμεσα στις ανταγωνιστικές
τάξεις της καπιταλιστικής κοινωνίας.
Καθοριστικό σημείο για την κατανόηση της έννοιας
είναι η διάκριση του έθνους από την έννοια της εθνότη-
τας. Η εθνότητα συγκροτείται ως οντότητα με κοινά πο-
λιτιστικά χαρακτηριστικά και γι’ αυτό χαλαρή αυτοσυνεί-
δηση ενώ το έθνος αποτελεί πολιτική κοινότητα που συ-
γκροτείται στη βάση ύπαρξης εθνικού (αστικού) κράτους,
ενιαίας οικονομικά αγοράς, ιδεολογικής κατεργασίας του
ιστορικού χρόνου που παράγει ισχυρή αυτοσυνείδηση
των μελών του και με επίσης ισχυρή ομογενοποίηση των
πληθυσμών του (γλωσσική, πολιτιστική και εθνολογική),
με περιφραγμένο έδαφος με βάση ιστορικά διαμορφω-
μένων συνόρων, αποτελώντας μια ιστορικά καινούργια
μορφή ενότητας ανάμεσα στις ανταγωνιστικές τάξεις της
καπιταλιστικής κοινωνίας.21 Κάθε έθνος επειδή αποτελεί
μορφή αυτής της ενότητας διχάζεται στο εσωτερικό του
σε αστικό και εργατικό έθνος.
Αυτές οι σκέψεις – άξονες νομίζουμε ότι μπορούν
να βάλουν τα θεμέλια για συνολική απομυθοποίηση του
εθνικισμού και όχι για την προσαρμογή του στα δεδομέ-
να που απαιτεί η ευρωπαϊκή ενοποίηση. Ζητούμενο είναι
σήμερα το συνολικό ξεπέρασμα και των δύο μορφών της
αστικής κυριαρχίας.

1. Αναφέρεται στο βιβλίο των Δ. Δημού-
λη–Χρ. Γιαννούλη: Έθνη–Τάξεις–Πολιτική:
H Διαλεκτική του πολέμου, εκδ. ΚΡΙΤΙΚΗ,
Αθήνα 1995, σελ. 124
2. Δ. Δημούλης–Χ. Γιαννούλη: Έθνη–Τά-
ξεις–Πολιτική: Η Διαλεκτική του Πολέμου,
εκδ. ΚΡΙΤΙΚΗ, Αθήνα 1995, σελ.124-
125
3. Ε. Αβδελά: Ιστορία και Σχολείο, εκδ.
νήσος, Αθήνα 1998, σελ. 18
4. Ε. Αβδελά: Ιστορία κ.λ.π., Αθήνα
1998, σελ. 19
5. E. Αβδελά: οπ. παρ. σελ. 19
6. Ε. Αβδελά: οπ. παρ. σελ. 20
7. Ε. Αβδελά: σελ. 21
8. Ε. Αβδελά: σελ. 22
9. Ε. Αβδελά: σελ. 22
10. Ε. Αβδελά: σελ. 22
11. Ε. Αβδελά: σελ. 24
12. Ε. Αβδελά: σελ. 25
13. Α. Κυριακίδου–Νέστορος: Θεωρία της
Ελληνικής Λαογραφίας, εκδ. ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ
ΣΠΟΥΔΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣ-
ΜΟΥ, Αθήνα 1978, σελ. 27
14. Α. Κυριακίδου–Νέστορος: Θεωρία της
Ελληνικής Λαογραφίας, σελ. 27
15. Α. Κυριακίδου–Νέστορος: Θεωρία της
Ελληνικής Λαογραφίας σελ. 29–30
16. Α. Κυριακίδου–Νέστορος: Θεωρία της
Ελληνικής κ.λ.π., σελ. 29
17. Α. Κυριακίδου–Νέστορος: Θεωρία
κ.λ.π., οπ. παρ. σελ. 30 –31
18. Α. Κυριακίδου–Νέστορος: Θεωρία
σελ. 24–25
19. Α. Φραγκουδάκη: Οι πολιτικές συνέ-
πειες της ανιστορικής παρουσίασης του
ελληνικού έθνους, στο Α. Φραγκουδάκη–
Θ. Δραγώνα (επιμ.): «Τι είναι οι πατρίδα
μας;» ΕΘΝΟΚΕΝΤΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ-
ΔΕΥΣΗ, εκδ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα
1997, σελ. 143–198
20. Ν. Πουλαντζάς, Το Κράτος, η εξουσία,
ο σοσιαλισμός, εκδ. ΘΕΜΕΛΙΟ, σελ. 166
21. Γ. Μηλιός, Ο Ελληνικός Κοινωνικός
Σχηματισμός Από τον επεκτατισμό στην
καπιταλιστική Ανάπτυξη, εκδ. Εξάντας,
Αθήνα 1988, σελ. 24

30 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 30 02/10/2019 1:11 μ.μ.

 Σχολική Ιστορία και Εθνική Ιδεολογία:
διαχρονικές παραχαράξεις
Z Σοφία Στεφανίδου, Φιλόλογος

Είναι σαφές ότι οι δηλώσεις της νέας Υπουργού Παιδείας, κας Κεραμέως που ισοδυναμούν
με την αξίωση «η Ιστορία ως σχολικό αντικείμενο να πάψει να είναι κοινωνικού χαρακτήρα»
αλλά «να αναπτύσσει την εθνική συνείδηση», στους έχοντες σχετική, έστω, γνώση

EΘΝΙΚΙΣΜΌΣ, ΦΑΣΙΣΜΌΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ

στα εκπαιδευτικά πράγματα προκάλεσε μειδίαμα, καθώς η Ιστορία ποτέ δεν έπαψε
να εξυπηρετεί τον παραπάνω στόχο, αν και όχι πάντα με τον ίδιο τρόπο,
ούτε προτάσσοντας ακριβώς κάθε φορά τα ίδια διακυβεύματα.

Ε
ίναι βέβαιο όμως, ότι οι δηλώσεις της αγγίζουν το
εκλογικό της ακροατήριο, το οποίο συνεπαρμένο
ακόμη από το εθνικιστικό παραλήρημα της προ-
ηγούμενης χρονιάς απαιτεί μια αναβάπτιση της σχολι-
κής πράξης στα «νάματα της φυλής», ενώ ταυτόχρονα
εντάσσονται στο νέο γύρο ιδεολογικής και πολιτικής
επίθεσης της κυρίαρχης τάξης (βλ. νέο δόγμα νόμου και
τάξης). Εδώ και δεκαετίες γίνεται προσπάθεια να συκο-
φαντηθούν ή να εξοβελιστούν από την ιστορική αφήγη-
ση και έρευνα όλες οι μεγαλειώδεις «έφοδοι στον ου-
ρανό» των λαών, όπως οι επαναστάσεις, οι εξεγέρσεις,
τα αντιστασιακά κινήματα, οι ταξικές συγκρούσεις, είτε
να ακυρωθεί η επιρροή του ιστορικού υλισμού στη με-
θοδολογία της ιστορίας. Μια σύντομη περιδιάβαση στα
σχολικά βιβλία της Ιστορίας, όπως και στον εορτασμό
των εθνικών γιορτών επιβεβαιώνει ότι η καλλιέργεια
της εθνικής συνείδησης αποτελούσε πάντα τον πρωτεύ-
οντα στόχο τους. Μάλιστα, οι εορτασμοί των εθνικών
επετείων αποτελούν «μια ευκαιρία για κωδικοποίηση
της εθνικής ταυτότητας μέσω της γλώσσας των συμβό-
λων και της θεατρικής αναπαράστασης»1. Παρακάτω,
λοιπόν, γίνεται μια προσπάθεια να τεκμηριωθεί αυτή
η θέση μέσα από μια σύντομη έρευνα στο περιεχόμενο
των εορτασμών της επετείου της 28ης Οκτωβρίου.
Ο εθνικισμός, ως ιδεολογικό και πολιτικό ρεύμα
αναπτύσσεται γύρω από κάποιες βασικές αρχές. Αυτές
είναι:
1. Η προβολή του έθνους και του εθνικού κράτους
που ταυτίζεται μάλιστα με την έννοια της πατρίδας με
ταυτόχρονη απόκρυψη της ταξικής διαίρεσης των κοι-
νωνιών.
2. Η ανάδειξη του ηγέτη σε κινητήρια δύναμη της
1. Χριστίνα Κουλούρη «Γιορτάζοντας το έθνος: εθνικές επέτειοι
στην Ελλάδα του 19ου αι». Αθέατες όψεις της Ιστορίας, Κείμενα
αφιερωμένα στο Γιάννη Γιαννουλόπουλο, Ασίνη, Αθήνα 2012, 183

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 31

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 31 02/10/2019 1:11 μ.μ.

 ιστορίας ή σε κάθε περίπτωση η εστίαση στον κυρίαρχο
ΑΦΙΕΡΩΜΑ
ρόλο του. Παράλληλα, εξαφανίζεται η ταξική πάλη και
ο ρόλος της στην ιστορική εξέλιξη.
3. Προβολή και υπεράσπιση αξιών που ταυτίζονται
με τα δυο παραπάνω, όπως η πειθαρχία, η υπακοή, η
αριστεία, ο ηρωισμός, η εθνική υπερηφάνεια, η προ-
σφορά και η θυσία για την πατρίδα και το έθνος, η ορ-
θοδοξία και το ελληνοχριστιανικό ιδεώδες.
4. Η ανωτερότητα της φυλής και η αναλλοίωτη δια-
χρονικότητά της.
5. Μια χρονική, γραμμική παρουσίαση των ιστορι-
κών γεγονότων, όπου συχνά ιστορία και μύθος εμπλέ-
κονται.
Προφανώς, όλα αυτά τα στοιχεία δεν καθορίζουν
σε όλες τις ιστορικές περιόδους και με τον ίδιο τρό-
πο την ιστοριογραφία, τη διδασκαλία της ιστορίας και
πολύ περισσότερο την τέλεση των εθνικών εορτών.
Έτσι, πέρα από συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους,
όπως η δικτατορία του Μεταξά και η επταετία της Χού-
ντας, η σχολική ιστορία δεν εστιάζει στο ζήτημα της
ανωτερότητας της φυλής, αν και στην περίπτωση του
εορτασμού των εθνικών επετείων συχνά γίνεται ανα-
φορά στο «ένδοξο έθνος των Ελλήνων», στους «γεν-
ναιόψυχους από τη φύση τους Έλληνες», στην αυτο-
θυσία που οι Έλληνες πάντα και παντού επιδεικνύουν.
Και φυσικά ως συλλογικό υποκείμενο της αντίστασης
παρουσιάζονται είτε γενικά οι Έλληνες, είτε τα «αν-
δρειωμένα παλικάρια» είτε γενικά «η ελληνίδα μάνα».
Αυτό που συνήθως κυριαρχεί, καθώς η ιστορική
έρευνα διαψεύδει με εκκωφαντικό τρόπο αυτούς τους
ισχυρισμούς, είναι η συνειδητή αποσιώπηση ή η επιλε-
κτική παρουσίαση των τεκμηρίων τόσο στα σχολικά βι-
βλία όσο και στις εθνικές εορτές. Για παράδειγμα, ούτε
νύξη δεν υπάρχει για τη θερμή υποδοχή μερίδας κα-
τοίκων της Θεσσαλονίκης στα γερμανικά στρατεύματα
κατοχής, ούτε βέβαια αναφορά στην παρότρυνση του
δημάρχου Κώστα Μερκουρίου προς τους Θεσσαλονι-
κείς να «παραμείνουν ψύχραιμοι και να δείξουν υπο-
ταγή στο γενναίο και ευγενές έθνος των Γερμανών».
Αντίστοιχα αποσιωπάται η προδοτική συνθηκολόγηση
που υπέγραψε ο Γ. Τσολάκογλου στις 21/4/1941 με
τους Γερμανούς, για την οποία θα ανταμειβόταν από
αυτούς αργότερα με το διορισμό του ως πρώτου δο-
σίλογου πρωθυπουργού της χώρας. Και από αντίθετη
αφετηρία, αποκρύπτεται η συμμετοχή και ο πρωταγω-
νιστικός ρόλος στην οργάνωση της Αντίστασης των
κομμουνιστών και αγωνιστών που επιδίωκαν μαζί με
την αποτίναξη του ναζιστικού καθεστώτος και την απε-
λευθέρωση από τους ντόπιους τυράννους.
Μαζί με την προσπάθεια του εθνικισμού να συνδέ-
ει την Ιστορία με τη συνέχεια του έθνους, επιλέγονται
επίσης, ημερομηνίες σταθμοί για να υποδηλώσουν μια
τομή ή την έναρξη μιας εποχής και να την ταυτίσουν με
κάποιο ηγέτη. Τέτοια είναι η περίπτωση του εορτασμού
της 28ης Οκτωβρίου, μιας ημερομηνίας που σηματοδο-
τεί την έναρξη του πολέμου κι όχι το τέλος του, όπως
32 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 32
θα αναμενόταν, και αποτελεί παγκόσμια πρωτοτυπία.
Η επιλογή αυτή σχετίζεται από τη μια με την επιδίωξη
να αποσιωπηθεί η εποποιία της εαμικής Αντίστασης, ο
ρόλος της στην απελευθέρωση από τη ναζιστική κατο-
χή καθώς και ο εμφύλιος πόλεμος που ακολούθησε,
και από την άλλη με το ρόλο ή καλύτερα με το ξέ-
πλυμα του ρόλου του Ιωάννη Μεταξά. Στο βιβλίο της
Γ΄Λυκείου αναφέρεται σχετικά: «Ο Ιωάννης Μεταξάς
απέρριψε την ιταμή αξίωση: η Ελλάδα θα υπεράσπιζε,
έστω και με τα όπλα, τα κυριαρχικά της δικαιώματα.
Η αντίδραση του Έλληνα πρωθυπουργού θα συνοψι-
στεί έκτοτε στη λέξη «ΟΧΙ». Την ίδια στάση υιοθέτησαν
αμέσως και όλοι οι Έλληνες, σπεύδοντας με ενθουσι-
ασμό στο μέτωπο των επιχειρήσεων και στηρίζοντας
έκτοτε με κάθε μέσο την αντίσταση στον εισβολέα».1
Έτσι το περιβόητο «ΟΧΙ» γίνεται σύμβολο αντίστασης
«όλων των Ελλήνων» στη φασιστική εισβολή των
Ιταλών και νομιμοποιεί το φασίστα Μεταξά. Δεν είναι
σπάνιο οι σύγχρονοι υπερασπιστές του δόγματος «μια
χούντα μας χρειάζεται», συχνά να επικαλούνται αυτό
το γεγονός.
Η αλήθεια είναι ότι ο Μεταξάς στο ιταλικό τελε-
σίγραφο απάντησε με τη διαπιστωτική φράση «Alors,
c’ est la guerre » (ώστε, λοιπόν, πόλεμο), το οποίο
οι εφημερίδες αποτύπωσαν με τον πρωτοσέλιδο τίτλο
του «ΟΧΙ». Αυτό που αποκρύπτεται είναι ότι ο Μετα-
ξάς, παρά την ιδεολογική και πολιτική συγγένεια με
τον εθνικοσοσιαλισμό, ήταν υπόλογος και δέσμιος
των επιλογών του Παλατιού και της ελληνικής αστι-
κής τάξης που είχε συνδέσει τα συμφέροντά της με το
βρετανικό ιμπεριαλισμό από την ίδρυση κιόλας του ελ-
ληνικού κράτους. Και λίγο νωρίτερα ήταν αυτός που
αξιοποιώντας και το «ιδιώνυμο» του Βενιζέλου έστειλε
στις εξορίες χιλιάδες αγωνιστές και κομμουνιστές, ενώ
ταυτόχρονα συγκρότησε την ΕΟΝ, οργάνωση νεολαίας
κατά τα πρότυπα της χιτλερικής.
«[…] με την εκπαίδευσίν της η ΕΟΝ επιδιώκει την
δημιουργίαν ανδρών και γυναικών που να είναι πραγ-
ματικοί Έλληνες, πάνοπλοι δια τον αγώνα της ζωής και
τον πάσης μορφής αναλόγως των εθνικών αναγκών
αγώνα της Ελλάδος, όπως τον συνέλαβεν η επανάστα-
σις της 4ης Αυγούστου και τον εννόησε ο Ελληνικός
Φαλαγγιτισμός».
Σύμφωνα με το Μεταξά, δύο ήταν, κυρίως, οι λό-
γοι για τους οποίους η ΕΟΝ έπρεπε να λειτουργήσει
συμπληρωματικά προς το σχολείο: αφενός, για να πα-
ρακολουθούν τους μαθητές και στον ελεύθερο χρόνο
τους και να μην καταφεύγουν εκείνοι «[…] στα καφε-
νεία, στα καταγώγια των πόλεων, σε συντροφιές άθλι-
ες» και παραδίνονται «στην προπαγάνδα του κομμου-
νισμού» και αφετέρου, για να συμπεριληφθούν και οι
νέοι που δεν συνέχισαν το σχολείο μετά το δημοτικό,
αλλά ανέλαβαν εργασία στα χωράφια, στα εργοστάσια
κτλ. Η ΕΟΝ ήταν το όχημα για να γίνει ο εθνικοσο-
σιαλισμός του μεταξικού καθεστώτος μαζικό, λαϊκό
κίνημα. Βασική επιδίωξη η υποταγή του λαού στις
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 ανάγκες της αστικής τάξης που βαφτίζονται «εθνικές»
και η δημιουργία ενός είδους στρατεύματος, διαπαι-
δαγωγημένου με τις αρχές της πειθαρχίας, της υποτα-
γής στον ανώτερο, την αναγνώριση του κυριαρχικού
του ρόλου, αλλά και της αντίληψης του «εσωτερικού
εχθρού» στον οποίο συγκαταλέγονται όσοι αντιστέκο-
νται και αγωνίζονται για την ανατροπή των εκμεταλ-
λευτικών καθεστώτων. Μπορεί η ΕΟΝ να διαλύθηκε
λίγους μήνες μετά την επικράτηση των Ναζί, αλλά εί-
ναι παρούσες ακόμα και σήμερα στις σχολικές εθνικές
γιορτές οι παρελάσεις, η παράδοση της σημαίας στους
«άριστους», οι προσευχές και οι επικλήσεις για θυσίες
«υπέρ πίστεως και πατρίδος».
Στοιχείο του ελληνικού εθνικισμού αποτελεί και ο
ελληνοχριστιανισμός, όπως προαναφέρθηκε. Μπορεί
βέβαια, το σύνθημα «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών» να
ταυτίστηκε σωστά με τη Χούντα, αλλά εκφάνσεις του
επικρατούν και σήμερα. Δεν είναι μόνο οι αναλύσεις
επίσημων φορέων της εκκλησίας που διατείνονται ότι
«Ο πόλεμος ούτος εκηρύχθη εναντίον της Ελλάδος, ότι
αφορμή τούτου είναι η απομάκρυνσίς του εκ της Χρι-
στιανικής θρησκείας... »2 (15/10/08) ή ότι «η Αληθινή
Πίστη {…} είναι το αίτιο εκείνο που κράτησε τον λαό
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ
1. Ιστορία του Νεότερου Κόσμου Γ΄Λυκείου, κεφ.Ε, σελ.119
2. https://tilegrafimanews.gr/istoria-glossa/28i-oktovriou-
epeteios-tou-ochi-1940/
3. 29/10/2017 https://orthodoxia.info/news/%ce%bb
%ce%b1%ce%b3%ce%ba%ce%b1%ce%b4%ce%
ac-%ce%b7-%ce%b9%cf%83%cf%84%ce%bf%c
f%81%ce%af%ce%b1-%ce%b4%ce%b5%ce%bd-
%ce%b5%ce%af%ce%bd%ce%b1%ce%b9-
%ce%bc%ce%af%ce%b1-%ce%b1%cf%80%ce%bf%c
e%b8%ce%ae/
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 33
μας ανύσταχτο και αγωνιστικά υπεροχικό και ώθη-
σε τους προγόνους μας στο έπος του 1940, ώστε να
ανέβουν στα κακοτράχηλα βουνά και να δώσουν την
μεγάλη μαρτυρία τους στο κάλεσμα της ιστορίας» ή ότι
«Η Παναγία μας, την οποία σήμερα τιμούμε ως Σκέπη
του Κόσμου ήταν εκείνη που εμψύχωνε με την Παρου-
σία Της, τους γενναίους ήρωες μας»3 που το επιβεβαι-
ώνουν. Είναι η ίδια η πραγματικότητα, όταν σχεδόν
όλες οι εθνικές γιορτές ξεκινούν με απολυτίκια, όπως
EΘΝΙΚΙΣΜΌΣ, ΦΑΣΙΣΜΌΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ
του Αγίου Δημητρίου για την πόλη της Θεσσαλονίκης,
ή το «Τῇ Υπερμάχῳ» για το σύνολο της επικράτειας για
τη γιορτή της 25ης Μαρτίου, η παρουσία ιεραρχών στις
παρελάσεις, η εκφώνηση λόγων κατά τη διάρκεια εκ-
κλησιασμών από εκπαιδευτικούς, ειδικά στην επαρχία,
ή η επισήμανση για το ρόλο της Παναγίας της Ελευθε-
ρώτριας!
Συμπερασματικά, η σφυρηλάτηση της εθνικής συ-
νείδησης των παιδιών, επικεντρωμένη στα στοιχεία της
συνέχειας του έθνους, του ελληνοχριστιανισμού και
του εγγενούς ηρωισμού των Ελλήνων, αποτελεί μέχρι
και σήμερα τον κύριο στόχο που προάγει το επίσημο
αναλυτικό πρόγραμμα, ειδικά μέσα από το μάθημα της
Ιστορίας, ακόμα κι αν δεν το δηλώνει. Οι δηλώσεις,
λοιπόν, της νέας Υπουργού Παιδείας, ίσως υποδηλώ-
νουν όξυνση των πιέσεων προς τους εκπαιδευτικούς,
αλλά και παρεμβάσεις στα βιβλία, ώστε να σκληρύ-
νει αυτή η στόχευση. Δε θα ήταν υπερβολή να τις συ-
σχετίσουμε και με αποφάσεις της ΕΕ για την εξίσωση
φασισμού-κομμουνισμού, αλλά και με το γεγονός ότι
βρισκόμαστε σε μια περίοδο που οι ιμπεριαλιστικοί
ανταγωνισμοί εγκυμονούν πολεμικούς κινδύνους για
τους οποίους οι άρχουσες τάξεις χρειάζεται να φτιάξουν
τους πειθαρχημένους «στρατούς τους». Οι κολασμένοι,
όμως, της γης δεν έχουν πει την τελευταία τους λέξη.
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 33
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 Η ακροδεξιά και η επίδρασή της
ΑΦΙΕΡΩΜΑ
στην εκπαίδευση διεθνώς
Z Αιμιλία Τσαγκαράτου, εκπαιδευτικός
And still they teach you in your school / About those glorious days of rule
And how it’s your destiny to be / Superior to me
Colony, Damien Dempsey, Ιρλανδός τραγουδοποιός
Τ
ο φαινόμενο της ανόδου της ακροδεξιάς, η επιρ-
ροή των οργανώσεων, των κομμάτων, αλλά κυρί-
ως του ρατσιστικού, εθνικιστικού και φασιστικού
λόγου της, πηγαίνοντας χέρι-χέρι με την όξυνση της
καπιταλιστικής κρίσης δεν θα μπορούσε να μην επηρε-
άσει και την εκπαίδευση ανά τον κόσμο. Εκτός από την
εφαρμογή των σκληρών νεοσυντηρητικών εκπαιδευ-
τικών πολιτικών, η μαχόμενη εκπαίδευση καλείται να
έρθει αντιμέτωπη με την προσπάθεια ιδεολογικής και
πολιτικής «ρεβάνς» από την πλευρά της ακροδεξιάς,
είτε αυτή εκφράζεται μέσα από τις επίσημες εκπαιδευ-
τικές πολιτικές στις χώρες που κυβερνά, είτε μέσα από
την προσπάθεια της στράτευσης της διανόησης και των
εκπαιδευτικών στην «σταυροφορία ενάντια στην μαρξι-
στική προπαγάνδα που έχει αλώσει τα σχολεία και τα
Πανεπιστήμια». Ταυτόχρονα, ο ρατσιστικός λόγος και
οι επιθέσεις απέναντι στα παιδιά των προσφύγων και
των μεταναστών γίνεται καθημερινή πρακτική, με πιο
ακραία περίπτωση εκείνη των ΗΠΑ. Δεν είναι τυχαίο
που οι υπουργοί Παιδείας των χωρών με ακροδεξιές
κυβερνήσεις ανήκουν στους πιο συντηρητικούς ιδεολο-
γικούς, θρησκευτικούς και οικονομικούς κύκλους.
Ας ξεκινήσουμε από τη γειτονική Ιταλία. Στην πόλη
Μονφαλκόνε της Βόρειας Ιταλίας, η δήμαρχος της Λέ-
γκας του Βορρά Άννα Μαρία Τσίζιντ επέβαλε ανώτατο
όριο 45% στα παιδιά μεταναστών που μπορούν να φοι-
τούν στα νηπιαγωγεία της πόλης, ενώ απαγόρευσε από
τις δημοτικές βιβλιοθήκες αριστερές εφημερίδες όπως η
Manifesto. Προχωρώντας ακόμα παραπέρα, βάζει στο
34 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 34
στόχαστρο και όσους εκπαιδευτικούς αντιδρούν στην
πολιτική της. «Με την ιδεολογία τους δηλητηριάζουν
τους νέους, κάνοντας ανοικτά κριτική στη δημοτική αρχή
της Λέγκας που οι κάτοικοι δημοκρατικά εξέλεξαν», το-
νίζει η ίδια, προτάσσοντας μηνύματα «ανησυχίας και
αγανάκτησης» που έχει συλλέξει μέσα στη διετία που
έχει αναλάβει καθήκοντα από γονείς, μαθητές και κα-
θηγητές. Στην πόλη Ούντινε της βορειοανατολικής Ιταλί-
ας το δημοτικό συμβούλιο ψήφισε την απαγόρευση της
αναφοράς σε «άλλες κουλτούρες» στα νηπιαγωγεία της
πόλης, ενώ τα παιδιά θα πρέπει να παίζουν με κούκλες
και να διαβάζουν βιβλία, τα οποία έχουν αποκλειστική
αναφορά στον ιταλικό πολιτισμό. Τον Μάιο, εκπαιδευ-
τικός σε γυμνάσιο στο Παλέρμο τέθηκε σε διαθεσιμό-
τητα, γιατί οι δεκαπεντάχρονοι μαθητές της δημιούργη-
σαν και παρουσίασαν βίντεο, στο οποίο παρομοιάζουν
τις αντιμεταναστευτικές πολιτικές του Σαλβίνι με τους
ρατσιστικούς νόμους που επιβλήθηκαν στην Ιταλία την
περίοδο του Μουσολίνι, ξεσηκώνοντας κύμα αντιδρά-
σεων σε ολόκληρη την Ιταλία. Ένα ακόμα πιο ακραίο
παράδειγμα είναι η δημιουργία «σχολής εξορκισμού»
από τον υπουργό Παιδείας της Ιταλίας Μάρκο Μπουσέ-
τι, σκληροπυρηνικού καθολικού, την οποία καλούνται
να παρακολουθήσουν εκπαιδευτικοί για να βοηθήσουν
τους ιερείς στον εντοπισμό «δαιμονισμένων» μαθητών.
O ίδιος υπουργός παραβρέθηκε την άνοιξη στη Βε-
ρόνα σε σύναξη μαζί με ακροδεξιούς από την Ουγγαρία,
την Μολδαβία, την Ουκρανία με σκοπό την προώθηση
«της φυσικής οικογένειας ως την ουσιαστική μονάδα
της κοινωνίας», ενώ ο Στιβ Μπάνον, πρώην σύμβουλος
του Τραμπ, προσπάθησε να ιδρύσει σχολή σε ιταλικό
μοναστήρι, τη «σύγχρονη σχολή μονομάχων» όπως
την αποκαλούσε, για την δημιουργία της εμπροσθοφυ-
λακής της ακροδεξιάς ιδεολογικής ελίτ στην Ευρώπη,
χωρίς όμως να του δοθεί τελικά η άδεια. Στην Λυόν της
Γαλλίας ωστόσο, η ανιψιά της Λε Πεν Μαριόν Μαρε-
σάλ κατάφερε να αναγνωριστεί από τις εκπαιδευτικές
αρχές της πόλης το Ινστιτούτο Κοινωνικών, Πολιτικών
και Οικονομικών Επιστημών που ίδρυσε τον Ιούνιο του
2018. Στη σχολή αυτή οι φοιτητές της, πληρώνοντας
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 5.500 ευρώ το χρόνο, μπορούν να διδαχθούν για την
«τέχνη της παραπληροφόρησης», την «ιστορία και την
μιλιταριστική στρατηγική», «το Ισλάμ και τον ισλαμικό
πολιτισμό: μια παγκόσμια τάση».
Στη Βραζιλία τώρα από την προεκλογική του κιόλας
καμπάνια, ο Μπολσονάρου, που ανοικτά διακηρύσσει
ότι οι γυναίκες πρέπει να πληρώνονται λιγότερο από
τους άνδρες και ότι οι σκλάβοι ήρθαν στη Βραζιλία «από
επιλογή», έδειξε τις προθέσεις του απέναντι στην εκπαί-
δευση. Εκτός από τις μαζικές περικοπές στις δαπάνες
για την εκπαίδευση που έβγαλαν εκατοντάδες χιλιάδες
εκπαιδευτικούς, μαθητές και φοιτητές στους δρόμους
τον Μάιο και τον Αύγουστο, ακολουθεί μια επιθετική
ακροδεξιά ατζέντα στο περιεχόμενο της εκπαίδευσης,
προσπαθώντας να «ξεφορτωθεί» ό,τι μπορεί να θεω-
ρηθεί αριστερό ή προοδευτικό. Το μεγαλύτερο βάρος
των περικοπών πέφτει στις σχολές των ανθρωπιστικών
σπουδών, τους «θύλακες της αριστερής ιδεολογίας»,
όπως υποστηρίζει – το έργο του μεγάλου παιδαγωγού
Πάολο Φρέιρε θεωρείται εχθρικό για το καθεστώς- ενώ
τον Φεβρουάριο ο τότε υπουργός Παιδείας Ροντρίγκεζ
έστειλε εγκύκλιο στα σχολεία που επέβαλε στους μαθη-
τές να λένε μετά τον εθνικό ύμνο το προεκλογικό σύν-
θημα του Μπολσονάρου «Η Βραζιλία πάνω από όλα,
ο Θεός πάνω από όλους». Ο διάδοχός του Αμπραάμ
Βέιντραουμπ δηλώνει ότι υπάρχει «κομμουνιστική συ-
νωμοσία για την κατάληψη της Λατινικής Αμερικής» και
ότι το ναρκωτικό κρακ εισήχθη στη Βραζιλία ως μέρος
αυτής της συνωμοσίας. Η κυβέρνηση ενθαρρύνει τους
μαθητές να κινηματογραφούν και να καταγγέλλουν τους
εκπαιδευτικούς που «προωθούν αριστερές ιδέες». Ο
γιός του Μπολσονάρου Κάρλος ανέβασε στα μέσα κοι-
νωνικής δικτύωσης ένα τέτοιο βίντεο με το εξής σχόλιο:
«Η βιντεοσκόπηση στα σχολεία είναι ένα νόμιμο μέσο
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 35
άμυνας απέναντι στα ιδεολογικά αρπακτικά που είναι
μεταμφιεσμένα σε εκπαιδευτικούς»….
Ένα παρόμοιο παράδειγμα είναι η δημιουργία πλατ-
φόρμας από το ακροδεξιό κόμμα AfD (Εναλλακτική για
την Γερμανία) στο Αμβούργο, όπου γονείς και μαθητές
μπορούν να καταγγέλλουν περιστατικά κριτικής απέναντι
στο εν λόγω κόμμα και που ξεσήκωσε θύελλα διαμαρτυ-
ριών στη χώρα το περασμένο φθινόπωρο (βλ. «Οι πλατ-
EΘΝΙΚΙΣΜΌΣ, ΦΑΣΙΣΜΌΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ
φόρμες του ακροδεξιού AfD για πολιτική στοχοποίηση
των εκπαιδευτικών και η «πολιτική ουδετερότητα» στο
σχολείο» της Αλίκης Λασπίδου, selidodeiktis.edu.gr).
Το συγκεκριμένο κόμμα όμως δεν μένει μόνο εκεί.
Στο κρατίδιο της Σαξονίας-Άνχαλτ, το συγκεκριμένο
κόμμα καλεί να ξαναγραφεί το αναλυτικό πρόγραμμα της
ιστορίας για να προωθείται στους μαθητές «μια ουσια-
στική θετική στάση απέναντι στη χώρα τους και μια ισχυ-
ρή εθνική ταυτότητα». Ισχυρίζεται ότι πρέπει να υπάρξει
μια εκπαιδευτική πολιτική « που προσανατολίζεται ξανά
στο αγνό ιδανικό της γερμανικής ιστορικής σκέψης» και
ζητά την επιστροφή του μαθήματος «Heimatkunde” (Πα-
τριδογνωσία), γιατί θεωρούν ότι με αυτό τον τρόπο οι
Γερμανοί μαθητές «θα συνδεθούν ξανά με τις ρίζες τους
και θα βρουν τον προσανατολισμό τους σε έναν παγκο-
σμιοποιημένο κόσμο».
Όπως είναι φυσικό, δεν θα μπορούσαμε στο πα-
ρόν άρθρο να μην κάνουμε μία ιδιαίτερη αναφορά στις
ΗΠΑ. Είναι γεγονός ότι λόγω του τρόπου λειτουργίας
του εκπαιδευτικού συστήματος, υπάρχουν αρκετές δια-
φοροποιήσεις στον τρόπο που η ακροδεξιά, ρατσιστική
και φασιστική ιδεολογία εκφράζεται στο αμερικάνικο
εκπαιδευτικό σύστημα. Εξάλλου εδώ και δεκαετίες
υπάρχουν συντηρητικές και ακροδεξιές οργανώσεις που
δουλεύουν συστηματικά για την εμπέδωση των απόψε-
ών τους και στην εκπαίδευση με διάφορους τρόπους.
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 35
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 Η υποστήριξη για παράδειγμα των vouchers κυρίως
ΑΦΙΕΡΩΜΑ
για τα σχολεία θρησκευτικού προσανατολισμού είναι
μια σταυροφορία που κρατά χρόνια, και δεν συνδέεται
μόνο με την διακυβέρνηση Τραμπ. Είναι όμως αναμφι-
σβήτητη πραγματικότητα ότι η άνοδος του Τραμπ στην
εξουσία διευκόλυνε την εξάπλωση των ακροδεξιών
απόψεων στα Πανεπιστήμια και στα σχολεία, είτε μέσω
αλλαγών στα αναλυτικά προγράμματα και στα βιβλία,
είτε μέσω της επιβολής μιας καθαρά ρατσιστικής πολιτι-
κής απέναντι στους μαθητές – παιδιά μεταναστών.
Η Αμερικάνικη Χριστιανική Ένωση αυτή τη στιγμή
διαμορφώνει το αναλυτικό πρόγραμμα και παρέχει τα
σχολικά βιβλία σε 9000 σχολεία στις ΗΠΑ. Στα σχολι-
κά εγχειρίδια του εκδοτικού οίκου A Beka εκθειάζεται η
Κουξ Κλουν Κλαν, η σφαγή των ιθαγενών της Αμερικής,
η οποία κατά τη γνώμη των συγγραφέων «έσωσε πολ-
λές ψυχές», αναφέρεται ότι οι σκλάβοι ζούσαν καλά, ότι
οι ομοφυλόφιλοι ανήκουν στην ίδια κατηγορία με τους
βιαστές και τους παιδόφιλους. Υπάρχουν σχολεία που
διδάσκουν ότι οι δεινόσαυροι ζούσαν την ίδια εποχή με
τους ανθρώπους, ενώ οι διευθυντές τους υποστηρίζουν
ότι η σωματική τιμωρία των μαθητών επιτρέπεται από
τη Βίβλο. Ο κατάλογος φυσικά είναι ατελείωτος, και δεν
είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς γιατί στις ΗΠΑ αυτή
τη στιγμή υπάρχουν εκατομμύρια άνθρωποι που πι-
στεύουν ότι η γη είναι επίπεδη…. Αυτό που ενίσχυσε η
διακυβέρνηση Τραμπ και η υπουργός Παιδείας Μπέτσι
Ντεβός είναι η ακόμα μεγαλύτερη κρατική χρηματοδό-
τηση τέτοιων σχολείων και προγραμμάτων, στερώντας
εκατομμύρια δολάρια από τα δημόσια σχολεία…
Εκτός όμως από την ιδεολογική σταυροφορία που
έχει εξαπολυθεί από την ακροδεξιά στις ΗΠΑ στην εκ-
παίδευση, η αντιμεταναστευτική, ρατσιστική πολιτική
του Τραμπ έχει άμεση επίπτωση και στην καθημερινό-
τητα των σχολείων. Στις
8 Αυγούστου ξεκίνησε
η νέα σχολική χρονιά
στην κομητεία Σκοτ της
πολιτείας του Μισισίπι,
σε μια σχολική περι-
φέρεια 4000 χιλιάδων
μαθητών. Οι εκπαιδευ-
τικοί όμως εκείνη την
ημέρα ήρθαν αντιμέ-
τωποι με μια φοβε-
ρή πραγματικότητα:
εκατοντάδες μαθητές,
κατά κύριο λόγω Λα-
τίνοι, δεν εμφανίστη-
καν στο σχολείο, ενώ
δεκάδες παιδιά θα
επέστρεφαν στο σπίτι
μόνο και μόνο για να
διαπιστώσουν ότι οι
γονείς τους δεν θα
ήταν εκεί για να τους
περιμένουν. Η αιτία
ήταν οι επιδρομές
36 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 36
του ICE (Immigration and Customs Enforcement, η
(αντι)μεταναστευτική υπηρεσία των ΗΠΑ) στα γύρω ερ-
γοστάσια και η σύλληψη 680 μεταναστών εργατών.
Οι συγκεκριμένες επιδρομές χαρακτηρίζονται ως οι
πιο σκληρές της τελευταίας δεκαετίας, με κύριο στόχο
την εμπέδωση του φόβου και της τρομοκρατίας μεταξύ
των μεταναστών εργατών. Οι αίθουσες από τις οποίες
απουσιάζουν οι μαθητές που προέρχονται από οικογέ-
νειες μεταναστών εξαιτίας των επιδρομών του ICE είναι
ένα συνηθισμένο φαινόμενο ιδιαίτερα από το καλοκαίρι
του 2018 και μετά.
Οι εκπαιδευτικοί έρχονται συχνά αντιμέτωποι με
την αγωνία των μαθητών τους για το πού βρίσκονται οι
γονείς τους, για το αν θα τους απελάσουν και θα τους
αποχωριστούν οριστικά, για το αν θα αναγκαστούν να
φύγουν από τη χώρα. Για τους περισσότερους αυτό απο-
τελεί μια πρωτόγνωρη εμπειρία και μια κατάσταση την
οποία δεν μπορούν να διαχειριστούν.
Σύμφωνα με τα στοιχεία τουλάχιστον ένας στους
τέσσερις μαθητές στις ΗΠΑ από το νηπιαγωγείο μέχρι
την τελευταία τάξη της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης
έχουν έναν τουλάχιστον γονιό χωρίς χαρτιά, 5,9 εκα-
τομμύρια παιδιά που είναι πολίτες των ΗΠΑ έχουν ένα
τουλάχιστον μέλος της οικογένειάς τους χωρίς χαρτιά,
725.000 μαθητές το ίδιο. Γι’ αυτό έχει δημιουργηθεί
ένα εκτεταμένο δίκτυο αλληλεγγύης και δράσης από
τους εκπαιδευτικούς για τη φροντίδα των παιδιών που
μένουν πίσω, ενώ δεκάδες εκπαιδευτικές ιστοσελίδες
δίνουν συμβουλές για το πώς μπορούν να αντιμετωπί-
σουν μια ενδεχομένη επιδρομή του ICE στις περιοχές
τους. Φυσικά μιλάμε για τα παιδιά που βρίσκονται ήδη
στη χώρα. Γιατί υπάρχει και η ακόμα πιο αποκρουστική
πλευρά των κέντρων κράτησης στα σύνορα, με τις κα-
ταγγελίες για τις απαράδεκτες συνθήκες κάτω από τις
οποίες ζουν μικρά παιδιά. Το καλοκαίρι έκανε το γύρο
του κόσμου η είδηση για ένα μικρό κορίτσι από την Ον-
δούρα στο κέντρο κράτησης του Ελ Πάσο στο Τέξας που
της ζητήθηκε να διαλέξει ποιόν από τους δύο γονείς της
ήθελε να μείνει μαζί της στην Αμερική. Λεπτομέρεια: το
όνομα της μικρής ήταν Σόφι. Ο συνειρμός που παραπέ-
μπει στη γνωστή ταινία είναι άμεσος.
Σε όλες τις χώρες που αναφέρθηκαν παραπάνω
υπάρχουν τα τελευταία χρόνια σοβαρές αντιστάσεις,
κινητοποιήσεις και απεργίες στην εκπαίδευση απένα-
ντι στις αντιεκπαιδευτικές νεοσυντηρητικές πολιτικές.
Η αντίσταση των εκπαιδευτικών, των μαθητών, των
φοιτητών πυροδοτήθηκε κυρίως από τις άμεσες και
πιο ορατές επιπτώσεις τους, όπως είναι οι περικοπές
στις δαπάνες και στους μισθούς, η εντατικοποίηση, η
επιχειρηματικοποίηση κ.λπ. Δεν πρέπει όμως να παρα-
γνωρίζουμε ότι σε ένα βαθμό η ιδεολογική επίθεση, η
προσπάθεια από την ακροδεξιά επιβολής φασιστικών
και ρατσιστικών απόψεων συναντά αντιστάσεις και δη-
μιουργεί την ανάγκη μιας πιο ουσιαστικής και βαθιάς
παρέμβασης.
02/10/2019 1:11 μ.μ.

Η κατάργηση του ασύλου προοιωνός
της κατάργησης του αυτοδιοίκητου
του Πανεπιστημίου και υπόταξής του
στην επιχειρηματικότητα
Z Χρήστος Τζήκας, αναπληρωτής καθηγητής ιστορίας της εκπαίδευσης στο ΠΤΔΕ ΑΠΘ
Το ακαδημαϊκό άσυλο
Από τα πρώτα νομοθετήματά της η νέα κυβέρνηση φρό-
ντισε σε έναν νόμο σούπα να περιλάβει κάτι που είχε
υποσχεθεί προεκλογικά, την κατάργηση του πανεπιστη-
μιακού ασύλου.
Με τη διάταξη «Εντός των χώρων των ΑΕΙ οι δη-
μόσιες αρχές ασκούν όλες τις κατά νόμο αρμοδιότητές
τους, συμπεριλαμβανομένης της επέμβασης λόγω τέλε-
σης αξιόποινων πράξεων» μετατρέπει τους χώρους του
πανεπιστημίου σε δημόσιο δρόμο, σε πλατεία, σε άλσος
ή παραλία.
Τι είναι όμως το πανεπιστημιακό άσυλο, ποιο το νό-
ημα και ποια η ιστορία του;
Με τον όρο πανεπιστημιακό ή ακαδημαϊκό άσυλο
εννοούμε την απόλυτη ακαδημαϊκή ελευθερία στη δι-
δασκαλία και στην έρευνα, την ελεύθερη έκφραση και
διακίνηση ιδεών σε όλους τους πανεπιστημιακούς χώ-
ρους και για όλους όσοι με οποιαδήποτε σχέση εργάζο-
νται ή φοιτούν στο πανεπιστήμιο.
Το νόημά του συμβολίζει την ελεύθερη επιστημονι-
κή αναζήτηση, την έρευνα και την έκφραση της αλή-
θειας που αφορά τη φύση, τον άνθρωπο και την κοι-
νωνία, χωρίς κανέναν περιορισμό από κανενός είδους
εξουσία, είτε θρησκευτική είτε κοσμική. Η κρίση γύρω
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 37
Ο
EKΠΑΙΔΕΥΤΙΚ
ΚΙΝΗΜΑ
από τα αποτελέσματα της έρευνας και τη διατύπωση της
αλήθειας επαφίεται στην ίδια την επιστημονική κοινό-
τητα.
Αυτό δεν σημαίνει ότι το πανεπιστήμιο αποτελεί ένα
κλειστό κύκλωμα, αλλά βρίσκεται σε μια συνεχή αλλη-
λεπίδραση με την κοινωνία και σκοπό έχει να βοηθήσει
στην ανάπτυξή της στο οικονομικό και στο κοινωνικό
επίπεδο.
Το πανεπιστήμιο ως τέτοιο δεν θα μπορούσε να
είναι δημιούργημα καμιάς θρησκευτικής ή πολιτικής
EKΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
εξουσίας, καθώς η ελεύθερη αναζήτηση και έκφραση
της επιστημονικής και κοινωνικής αλήθειας πιθανά να
οδηγούσε στην κριτική και την αμφισβήτηση της εξου-
σίας, όπως το έκανε πολλές φορές.
Η ίδρυση του πανεπιστημίου σχετίζεται με τις μετα-
βολές των όρων της οικονομικής και κοινωνικής ζωής
στον ύστερο Μεσαίωνα. Με την ανάπτυξη του εμπορίου
και της βιοτεχνίας και την ενδυνάμωση των πόλεων εμ-
φανίστηκε στο ιστορικό προσκήνιο μια νέα κοινωνική
τάξη, εκείνη των αστών. Στο πλαίσιο αυτό προκύπτει η
ανάγκη μιας κοσμικής κι όχι θεολογικής εκπαίδευσης
για να εξυπηρετηθούν οι εμπορικές και οι βιοτεχνικές
δραστηριότητες. Με τα κοσμικά σχολεία θα προκύψει
ένας νέος τύπος διανοούμενου στον Μεσαίωνα που θα
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 37
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 έρθει σε επαφή με την κλασσική αρχαιότητα μέσω των
αραβικών κειμένων, θα αρχίσει να αμφισβητεί και να
αναζητά την επιστημονική, ανεξάρτητη από την εκκλη-
σία, γνώση. Ο άνθρωπος από την υποταγή και την υπο-
τέλεια του Μεσαίωνα θέλει να ανυψωθεί στη σφαίρα
του ελεύθερου ανθρώπου.
Τότε θα ιδρυθούν τα πρώτα πανεπιστήμια που θα
αποτελούν μια μορφή συντεχνιών, με ελεύθερη διδα-
σκαλία και έκφραση. Το πανεπιστήμιο της Μπολόνια
ιδρύθηκε ως συντεχνία των φοιτητών, οι οποίοι αυτο-
διοικούνται, σύμφωνα με τα προνόμια των συντεχνι-
ών, και είναι ελεύθεροι να ορίσουν τα επιστημονικά
αντικείμενα και το πρόγραμμα, αλλά και υποχρεωμένοι
να εξασφαλίζουν τους χώρους για τα μαθήματα, τους
καθηγητές και τις αμοιβές τους.
Το πανεπιστήμιο του Παρισιού ιδρύεται ως συντε-
χνία των καθηγητών με τα ίδια προνόμια αυτονομίας,
ενώ και τα πανεπιστήμια της Οξφόρδης και του Μονπε-
λιέ θα αποτελούν σωματειακές ενώσεις με συγκεκριμέ-
να προνόμια. Τα πανεπιστήμια θα πολλαπλασιαστούν
τον 12ο αιώνα, ενώ η ακαδημαϊκή ελευθερία θα πάρει
θεσμικό χαρακτήρα.
Ο πρώτος ηγεμόνας που θα δώσει –με την Αuthentica
Habita– επίσημα προνόμια στο πανεπιστήμιο θα είναι ο
αυτοκράτορας Φρειδερίκος Α΄ Hohenstaufen, ο επονο-
μαζόμενος Βαρβαρόσα (κοκκινογένης) 1155-1190. Ο
Φρειδερίκος έτρεφε εκτίμηση στους κοσμικούς λογίους
και ιδιαίτερα στους καθηγητές του πανεπιστημίου της
Μπολόνια. Ο λόγος ήταν η βοήθεια που του πρόσφε-
ραν, ως γνώστες του ρωμαϊκού δικαίου, για να επιτύχει
το κοσμικό πρωτείο έναντι του παπικού. Ο Φρειδερί-
κος απάλλαξε τους φοιτητές και τους καθηγητές από το
να δίνουν λόγο στον επίσκοπο για θέματα διανοητικά
ή συμπεριφοράς τους και όρισε να δίνουν λόγο μόνο
στην πανεπιστημιακή κοινότητα.
Το προνόμιο αυτό τα πανεπιστήμια θα το διατηρή-
σουν στο επόμενο διάστημα και θα το αναγνωρίζει η
παπική ή η κοσμική εξουσία. Στο πέρασμα των αιώνων
ο αριθμός των πανεπιστημίων στην Ευρώπη θα αυξη-
θεί, καθώς θα αλλάζουν οι οικονομικές και οι κοινω-
νικές συνθήκες και οι αντίστοιχες ανάγκες, αλλά στο
πλαίσιο των ιδεών του Διαφωτισμού τα πανεπιστήμια
θα αντιμετωπίσουν κρίση και κριτική. Η μονοδιάστατη
EKΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
σχέση καθηγητή και φοιτητή, όπου ο καθηγητής διδά-
σκει και ο φοιτητής μαθαίνει, θα αμφισβητηθεί και θα
αναζητηθεί πιο ενεργός ρόλος του φοιτητή, πιο ενεργη-
τική και αυτόβουλη έρευνα και μάθηση.
Την περίοδο αυτή είναι (τέλος 18ου και αρχές 19ου
αιώνα) που ο Humboldt θα προτείνει ένα άλλου είδους
πανεπιστήμιο και με βάση τις αρχές του θα ιδρύσει το
πανεπιστήμιο του Βερολίνου, το οποίο θα αποτελέσει το
πρότυπο πολλών ευρωπαϊκών και αμερικανικών πα-
νεπιστημίων, ενώ με τις ίδιες αρχές θα ιδρυθεί και το
ελληνικό πανεπιστήμιο που μας ενδιαφέρει εδώ.
Στο πανεπιστήμιο πρέπει να επιδιώκεται, κατά τον
Humboldt, η ολόπλευρη ανάπτυξη και καλλιέργεια της
προσωπικότητας του ανθρώπου – επιστήμονα, με ελεύ-
38 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 38
θερη προσωπική συμμετοχή και αυτοβουλία. Αυτό,
όμως, προϋποθέτει μια κοινή προσπάθεια καθηγητών
και φοιτητών σε ένα κλίμα απόλυτης ελευθερίας, χω-
ρίς ετεροκαθορισμούς και επεμβάσεις από φορείς έξω
από το πανεπιστήμιο. Αυτό σημαίνει σχέσεις συνεργα-
σίας καθηγητή και φοιτητή που δίνουν στον φοιτητή
τη δυνατότητα να παίρνει πρωτοβουλίες, να ρωτά και
στην ουσία να αυτομορφώνεται. Έπειτα, υποχρεώνει το
κράτος να εξασφαλίζει τόσο την οικονομική και τη διοι-
κητική αυτονομία του ιδρύματος, όσο και την ελευθερία
στην έρευνα, τη διδασκαλία, στις σκέψεις και τις ιδέες
των καθηγητών και των φοιτητών.
Με το μοντέλο του Humboldt ενισχύεται ακόμη πε-
ρισσότερο η αυτοδιοίκηση και η ακαδημαϊκή ελευθε-
ρία, δηλαδή το άσυλο διδασκαλίας, έρευνας και διακί-
νησης των ιδεών, ενώ η μόρφωση επιδιώκεται να είναι
ευρεία και ολόπλευρη και η επιστήμη να καλλιεργείται
όχι κατακερματισμένη, αλλά ως ενότητα.
Το ακαδημαϊκό άσυλο στο ελληνικό
πανεπιστήμιο και οι αγώνες των φοιτητών
Το πρώτο ελληνικό πανεπιστήμιο ιδρύθηκε κατά το
χουμπολτιανό πρότυπο το 1837. Παρά το ότι οι καθη-
γητές διορίζονταν από τον βασιλιά, εξασφαλίζονταν η
ελευθερία στη διδασκαλία και στη διακίνηση ιδεών,
όπως και η ολόπλευρη μόρφωση των εκκολαπτόμενων
επιστημόνων, καθώς οι φοιτητές όλων των σχολών
ήταν υποχρεωμένοι να παίρνουν ανθρωπιστικά και φι-
λοσοφικά μαθήματα από τη Φιλοσοφική Σχολή.
Το ακαδημαϊκό άσυλο στο ελληνικό πανεπιστήμιο
καθιερώθηκε στη συνείδηση των φοιτητών, των καθη-
γητών και του λαού και απέκτησε ισχύ εθιμικού δικαί-
ου, το οποίο αποδεχόταν και η επίσημη πολιτεία.
Οι φοιτητές, ευαίσθητοι στα πολιτικά, κοινωνικά και
εθνικά ζητήματα αποτέλεσαν πρωτοπορία σε όλα τα
εθνoλαϊκά κινήματα. Το κράτος επιχειρούσε πάντα να
ελέγξει την ιδεολογία που καλλιεργούνταν στο πανεπι-
στήμιο, όταν ήταν αντίπαλη της κυρίαρχης ιδεολογίας,
ενώ χρησιμοποιούσε τους φοιτητές όταν ήθελε να επι-
τύχει πολιτικές ή κοινωνικές μεταβολές.
Οι φοιτητές συνδέονται με διεκδικήσεις και με όλα
Οι φοιτητές θα αγωνίζονται μόνιμα
για τη βελτίωση των σπουδών τους και
τη δημοκρατία στο πανεπιστήμιο και θα
αποτελούν πρωτοπορία ή θα μετέχουν
ενεργά και μαζικά με τους συλλόγους
τους σε όλα τα κοινωνικά και εθνικά
ζητήματα.
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 τα προοδευτικά και εθνικά κινήματα, από τους ιερολο-
χίτες στη Μολδοβλαχία, στις κινητοποιήσεις του 1831
στο Κεντρικό σχολείο της Αίγινας για βελτίωση των
σπουδών τους και μια σειρά κινητοποιήσεων από την
ίδρυση του πανεπιστημίου, όπως για τα συγγράμματα
καθηγητή (1838), τον τρόπο διδασκαλίας καθηγη-
τή (1843), τον επαναδιορισμό απολυμένου καθηγητή
(1844), κινούμενοι κατά κανόνα σε φιλελεύθερες ιδε-
ολογίες, αλλά συχνά και σε συντηρητικότερες από τους
καθηγητές τους στα πρώιμα χρόνια (Πυλαρινός, 1845,
Μανούσεια, 1848).
Πραγματικά το πανεπιστήμιο αποτέλεσε, εκτός από
χώρο επιστημονικής μόρφωσης, και εκκολαπτήριο φι-
λελεύθερων ιδεών σε όλη τη διαδρομή του, επαληθεύ-
οντας τη ρήση του Κολοκοτρώνη ότι «το σπίτι ετούτο
θα φάει το σπίτι εκείνο» εννοώντας με το πρώτο το
πανεπιστήμιο και με το δεύτερο τον απολυταρχισμό του
Όθωνα.
Στον απόηχο των ευρωπαϊκών αστικών επαναστά-
σεων του 1848 οι φοιτητές του πανεπιστημίου της Αθή-
νας διαδήλωσαν υπέρ των κινημάτων και των αστικο-
δημοκρατικών συνταγμάτων. Από τώρα θα συμβάλουν
δυναμικά στην άνοδο του αντιδυναστικού ρεύματος, θα
ιδρυθεί η Χρυσή Νεολαία, με αρχηγό τον Επαμεινώνδα
Δεληγιώργη και οι φοιτητές θα φτάσουν να ζητούν όχι
μόνο συνταγματικές ελευθερίες, αλλά κατάργηση της
δυναστείας.
Το οικονομικό ζήτημα για τα ψαθάκια της Σίφ-
νου το 1859 (στήριξη της ελληνικής παραγωγής) θα
το μετατρέψουν σε πολιτικό και εθνικό ζήτημα. Αφού
συγκρουστούν με την αστυνομία και τον στρατό, που
τους επιτέθηκαν απροκάλυπτα τραυματίζοντας και συλ-
λαμβάνοντας φοιτητές, θα διαδηλώσουν και θα γίνει η
πρώτη κατάληψη του πανεπιστημίου και η πρώτη φανε-
ρή αντιβασιλική εκδήλωση («Σκιαδικά»). Ο λαός της
Αθήνας τάχθηκε με το μέρος των φοιτητών για την υπε-
ράσπιση του πανεπιστημιακού ασύλου και οι δημόσιες
δυνάμεις δεν εισήλθαν στο πανεπιστήμιο. Από τώρα το
φοιτητικό κίνημα –και η «Χρυσή Νεολαία» που το εξέ-
φραζε– θα είναι σταθερά αντιοθωνικό. Το 1861 φοι-
τητές θα επιχειρήσουν, μαζί με στρατιωτικούς, αντιο-
θωνικό κίνημα που θα αποτύχει και θα ακολουθήσουν
αθρόες συλλήψεις και φυλακίσεις. Το 1862 οι φοιτητές
θα μετάσχουν ενεργά μαζί με τον λαό στην επανάσταση
και στην έξωση του Όθωνα και θα ιδρυθεί η πανεπιστη-
μιακή φάλαγγα που θα αναλάβει τη φρούρηση της πό-
λης, με αξιωματικούς της φάλαγγας πανεπιστημιακούς
καθηγητές.
Οι φοιτητές θα αγωνίζονται μόνιμα για τη βελτίωση
των σπουδών τους και τη δημοκρατία στο πανεπιστήμιο
και θα αποτελούν πρωτοπορία ή θα μετέχουν ενεργά
και μαζικά με τους συλλόγους τους σε όλα τα κοινωνι-
κά και εθνικά ζητήματα.
Από τον Δεκέμβριο του 1896 με πρωτοστάτες τους
φοιτητές της Ιατρικής θα ξεκινήσουν κινητοποιήσεις
εξαιτίας της αυταρχικής και προσβλητικής συμπεριφο-
ράς και του τρόπου διδασκαλίας του καθηγητή Γαλβά-
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 39
νη. Η αδιάφορη στάση της Πρυτανείας και του υπουρ-
γείου απέναντι στις παραστάσεις τους, τούς οδήγησε
στην κατάληψη του πανεπιστημίου με τη συμμετοχή
των φοιτητών όλων των σχολών. Παρά το ότι αστυνο-
μικές και στρατιωτικές δυνάμεις πολιόρκησαν το πανε-
πιστήμιο, δεν εισήλθαν στους χώρους τους, σεβόμενοι
το ακαδημαϊκό άσυλο και η κατάληψη έληξε στο τέλος
του Ιανουαρίου με παρέμβαση της Πρυτανείας και του
Μητροπολίτη Αθηνών. Λίγο αργότερα, όμως, οι ίδιοι
φοιτητές θα συγκροτήσουν εθελοντικό σώμα και θα με-
ταβούν στην Κρήτη για να αγωνιστούν για την απελευ-
θέρωση του κρητικού λαού και την ένωση του νησιού
με την Ελλάδα.
Οι φοιτητές με βάση την κλασικιστική μόρφωση
που είχαν πάρει στη μέση εκπαίδευση και τις γλωσ-
σικές απόψεις καθηγητών τους, όπως ο Κόντος και ο
Μιστριώτης, θα μετάσχουν με κινητοποιήσεις στην
υπεράσπιση της καθαρεύουσας στα «ευαγγελιακά» και
στα «ορεστιακά», αλλά είναι οι ίδιοι, επίσης, που λίγο
αργότερα θα ιδρύσουν την προοδευτική δημοτικιστική
κίνηση «Φοιτητική Συντροφιά», αντίστοιχη με το σωμα-
τείο του Εκπαιδευτικού Ομίλου.
Η εξουσία, όμως, έβλεπε πάντα με καχυποψία και
φοβόταν τις ριζοσπαστικές ιδέες των φοιτητών και
έπαιρνε σκληρά μέτρα εναντίον τους, αλλά το πανεπι-
στημιακό άσυλο αναγνωριζόταν. Ακόμη και επί Βενιζέ-
EKΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
λου και πριν την ψήφιση του Ιδιώνυμου αποβάλλονταν
από το πανεπιστήμιο φοιτητές για τις ιδέες τους. Ο ίδιος
ο Αϊνστάιν έστειλε προσωπική επιστολή διαμαρτυρίας
στον Βενιζέλο (και κοινή επιστολή με τους καθηγητές
Ερρίκο Λέβε και Φρόες στη Σύγκλητο του πανεπιστημί-
ου Αθηνών) για την αποβολή φοιτητών που αγωνίστη-
καν για τα πολιτικά τους φρονήματα και απαίτησε την
ελεύθερη εκδήλωση των σκέψεων των φοιτητών και
την άμεση επανεγγραφή τους. Από το 1936 μέχρι το
τέλος της απριλιανής δικτατορίας το κράτος θα επιβάλει
τον ιδεολογικό έλεγχο στους φοιτητές (και όχι μόνο)
και θα απαγορεύσει τις σπουδές σε νέους που εμφο-
ρούνται από συγκεκριμένες κοινωνικές ιδεολογίες.
Τη δεκαετία του 1950 οι φοιτητές θα πρωτοστατή-
σουν στους αγώνες για τον τερματισμό του αποικιοκρα-
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 39
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 τικού καθεστώτος και την ένωση της Κύπρου με την
Ελλάδα, ενώ τη δεκαετία του 1960 θα θέσουν -κυρί-
ως αυτοί- τα αιτήματα για καλύτερη και δικαιότερη για
όλους παιδεία (15% για την παιδεία) και για δημοκρα-
τικές ελευθερίες (114), αλλά και τότε στις ατέρμονες
κινητοποιήσεις τους η εξουσία θα αναγνωρίζει το εθιμι-
κό δίκαιο του ακαδημαϊκού ασύλου και δεν θα εισβά-
λουν αστυνομικές δυνάμεις στο πανεπιστήμιο, μολονότι
στις αίθουσες, στα αμφιθέατρα και στις συνελεύσεις
των φοιτητών θα κυκλοφορούν μόνιμα μυστικοί πρά-
κτορες της αστυνομίας.
Δεν χρειάζεται να αναφερθούμε στον αντιδικτατο-
ρικό αγώνα των φοιτητών την περίοδο 1967-1974,
σημειώνουμε μόνο ότι αν και δεν υπήρχε νομική κα-
τοχύρωση του ασύλου και η ίδια η δικτατορία το απο-
δεχόταν ως εθιμικό δίκαιο. Τον Φεβρουάριο του 1973,
όταν 4.000 φοιτητές κατέλαβαν τη Νομική σχολή του
πανεπιστημίου της Αθήνας, οι αστυνομικές δυνάμεις
δεν εισήλθαν στο κτίριο και έκαναν συλλήψεις φοιτη-
τών στους δρόμους, έπειτα από την αποχώρησή τους
από το πανεπιστημιακό κτίριο. Τον Μάρτιο της ίδια χρο-
νιάς, σε δεύτερη κατάληψη της Νομικής, οι αστυνομικές
δυνάμεις εισήλθαν στο κτίριο τη σχολής μόνο έπειτα
από άδεια του Πρύτανη, ενώ και η είσοδος των στρατι-
ωτικών δυνάμεων στο Πολυτεχνείο τον Νοέμβριο του
1973 θεωρήθηκε κατάλυση του ασύλου και αιτιολογή-
θηκε από την Πρυτανεία εκ των υστέρων: επειδή στον
χώρο είχαν εισέλθει άτομα που δεν ήταν φοιτητές.
Το άσυλο, επομένως, συνδέεται όχι μόνο με την
ελευθερία της έρευνας και της διδασκαλίας, αλλά και
με τους αγώνες για την υπεράσπιση των φοιτητικών και
των λαϊκών πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων.
Η νομική κατοχύρωση του ακαδημαϊκού
ασύλου και η κατάργησή του
Η νομική κατοχύρωση του ασύλου με τον νόμο 1268
του 1982 επικύρωνε μόνο αυτό που από όλους αναγνω-
ριζόταν ως εθιμικό δίκαιο. Με το να κατοχυρώνεται,
όμως, η ακαδημαϊκή ελευθερία, η ελεύθερη επιστημο-
νική αναζήτηση και η ελεύθερη διακίνηση των ιδεών,
δεν σήμαινε ότι επιτρέπονταν έκνομες και εγκληματικές
πράξεις. Ο ίδιος νόμος επέτρεπε την επέμβαση της δη-
EKΠΑΙΔΕΥΣΗ
40 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 40
μόσιας δύναμης με άδεια των αρμόδιων οργάνων των
ΑΕΙ, επειδή ο νομοθέτης σεβόταν και εξασφάλιζε με
τη ρύθμιση αυτή το αυτοδιοίκητο των ΑΕΙ. Ωστόσο η
δημόσια δύναμη μπορούσε να επέμβει και χωρίς την
άδεια του αρμόδιου οργάνου σε περιπτώσεις αυτόφω-
ρων κακουργημάτων ή αυτόφωρων εγκλημάτων κατά
της ζωής (Ν. 1268/1982, άρ. 2).
Ο νόμος 3549 του 2007 (νόμος Γιαννάκου) δεν άλ-
λαζε τίποτε σχετικό με το άσυλο παρά μόνο σε ό,τι αφο-
ρούσε στη λήψη της απόφασης άδειας επέμβασης της
δημόσιας δύναμης από το αρμόδιο πανεπιστημιακό όρ-
γανο. Ενώ με τον νόμο 1268 απαιτούνταν ομοφωνία,
με τον νόμο 3549 η απόφαση λαμβάνεται με απλή πλει-
οψηφία (Ν. 3549/ 2007, άρθρ. 3). Με το ξεκίνημα της
κρίσης, στο πλαίσιο καταιγισμού νομοθετημάτων, που
ανέτρεπαν άρδην εργασιακά και κοινωνικά δικαιώματα
στην Ελλάδα, ψηφίστηκε και ο νόμος 4009/2011, (νό-
μος Διαμαντοπούλου), ο οποίος καταργούσε το όργανο
λήψης απόφασης επέμβασης της δημόσιας δύναμης και
όριζε ότι «σε αξιόποινε πράξεις που τελούνται εντός
των χώρων των ΑΕΙ εφαρμόζεται η κοινή νομοθεσία».
Για τις ρυθμίσεις αυτές υπήρξε έντονη αντίδραση των
φοιτητών και της πλειοψηφίας του διδακτικού προσω-
πικού. Τέλος, ο νόμος 4485/ 2017 (νόμος Γαβρόγλου)
επιτρέπει την αυτεπάγγελτη επέμβαση της δημόσιας δύ-
ναμης σε περιπτώσεις κακουργημάτων και εγκλημάτων
κατά της ζωής και για όλες τις άλλες περιπτώσεις προϋ-
ποθέτει την άδεια του Πρυτανικού Συμβουλίου.
Μέχρι τώρα είδαμε ότι, ενώ εξασφαλίζεται η
ελευθερία στη διδασκαλία και την έρευνα και η δι-
ακίνηση των ιδεών, δεν εμποδίζεται η αστυνομία να
επεμβαίνει, είτε με απόφαση των αρμόδιων οργάνων
του πανεπιστημίου, είτε αυτεπάγγελτα σε περιπτώσεις
κακουργημάτων.
Ωστόσο η παρούσα κυβέρνηση με τον νόμο
4623/2019 (νόμος Κεραμέως) επιτρέπει την επέμβαση
της αστυνομίας στους χώρους του πανεπιστημίου κατό-
πιν οποιασδήποτε καταγγελίας ή αυτεπάγγελτα, όποτε
θεωρεί ότι τελείται αξιόποινη πράξη, όπως ακριβώς
επεμβαίνει σε οποιονδήποτε δημόσιο χώρο (δρόμο,
πλατεία, πάρκο) της πόλης.
Το ερώτημα που τίθεται είναι: Ποια ήταν η ανάγκη
της ρύθμισης αυτής, ποιες επιπτώσεις μπορεί να έχει
στο αυτοδιοίκητο των πανεπιστημίων και στην ακαδη-
μαϊκή ελευθερία γενικότερα και πού τελικά σκοπεύει η
κυβέρνηση;
Τα επιχειρήματα για την κατάργηση του
ακαδημαϊκού ασύλου
Τα επιχειρήματα που εκφράζονται υπέρ της κατάργη-
σης του πανεπιστημιακού ασύλου από επίσημα πολιτικά
χείλη και από πολλά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης είναι
ότι τα πανεπιστήμια: «είναι κέντρα ανομίας», «άσυ-
λα εγκληματιών», «καταφύγιο μεταναστών και κάθε
είδους λαθρεμπόρων», «κέντρα διακίνησης ναρκω-
τικών», «χώροι βιαιοπραγιών και καταστροφών από
τους λεγόμενους “μπαχαλάκηδες”», «χώροι αυθαιρεσι-
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 ών και απειλών των φοιτητών εναντίον των πανεπιστη-
μιακών δασκάλων».
Επιστρατεύονται, επιπλέον, επιχειρήματα από την
εμπειρία των πανεπιστημίων του εξωτερικού, όπου δεν
υπάρχει νόμος για το ακαδημαϊκό άσυλο. Συνήθως τα
επιχειρήματα αυτά κατατίθενται από Έλληνες καθηγη-
τές που εργάζονται σε πανεπιστήμια του εξωτερικού.
Τέτοια επιχειρήματα είναι ότι το ελληνικό άσυλο είναι
παγκόσμια πρωτοτυπία, ότι στα πανεπιστήμια του εξω-
τερικού η ζωή στους χώρους του πανεπιστημίου ελέγ-
χεται από ιδιωτικές εταιρείες φύλαξης που διαθέτουν
μη οπλισμένους άνδρες και γυναίκες. Αλλού την επί-
βλεψη των χώρων αναλαμβάνουν ομάδες υπαλλήλων,
καθηγητών και φοιτητών του πανεπιστημίου, αλλού
υπάρχουν επιστάτες, αλλού υπάρχει πανεπιστημιακή
αστυνομία, εξαρτώμενη μόνο από την Πρυτανεία και
αλλού ότι οι φοιτητές και το κάθε είδους προσωπικό
εισέρχονται με ηλεκτρονική κάρτα, γιατί υπάρχει κίν-
δυνος τρομοκρατικού χτυπήματος.
Όλοι οι παραπάνω φορείς, οι εντεταλμένοι για τη
φύλαξη του πανεπιστημίου, καλούν την αστυνομία όταν
αντιληφθούν την τέλεση έκνομων ή κακουργηματικών
πράξεων. Ορισμένοι τονίζουν με έμφαση ότι το βρά-
δυ οι πόρτες των πανεπιστημίων κλείνουν και κανείς
εκτός από τους εργαζόμενους και τους καθηγητές δεν
εισέρχεται στους χώρους του πανεπιστημίου. Αυτό το
οποίο, επίσης, τονίζουν ιδιαίτερα είναι η έλλειψη καθα-
ριότητας και οι καλυμμένοι από συνθήματα τοίχοι των
κτιρίων των ελληνικών πανεπιστημίων.
Ποιες είναι οι απαντήσεις;
Ακούγοντας κάποιος όλα αυτά τα επιχειρήματα της πο-
λιτικής εξουσίας και των Μέσων Μαζικής Ενημέρω-
σης, εν είδει αναθεμάτων, ότι τα πανεπιστήμια έχουν
καταντήσει προνομιακοί χώροι παρανομίας, εγκλημα-
τικών πράξεων και διακίνησης ναρκωτικών, όταν μά-
λιστα δεν ζει και δεν εργάζεται ή δεν φοιτά στο πανε-
πιστήμιο, σχηματίζει την εντύπωση ότι τα πανεπιστήμια
συλλήβδην είναι οι πιο κακόφημες και οι πιο επικίνδυ-
νες συνοικίες των πόλεων.
Απεναντίας, γνωρίζουμε όλοι πολύ καλά ότι το ακα-
δημαϊκό άσυλο από θεσμικό δίκαιο απέκτησε νομική
κατοχύρωση, ακριβώς για να αντιμετωπιστεί η κρατική
βία, η αστυνομοκρατία και ο ιδεολογικός έλεγχος των
φοιτητών και των καθηγητών που έχουν μακρά ιστορία
στην ελληνική πανεπιστημιακή ζωή και σε καμιά περί-
πτωση για να τελούνται ελεύθερα στους χώρους του
πανεπιστημίου έκνομες πράξεις.
Ο νομοθέτης που καθιέρωνε το άσυλο είχε υπόψη
του την ανάγκη να προστατευθεί η ελεύθερη έρευνα, η
διδασκαλία, η ελεύθερη διακίνηση ιδεών, αλλά και οι
αγώνες των φοιτητών και των φοιτητριών για καλύτερη
και δημοκρατική παιδεία, για ελευθερία, δημοκρατία
και κοινωνική δικαιοσύνη στον ελληνικό λαό. Είχε
υπόψη του, επίσης, την πιθανότητα να χρησιμοποιηθεί
το ακαδημαϊκό άσυλο για την τέλεση αξιόποινων πρά-
ξεων από διάφορες ομάδες. Για τον λόγο αυτό έθεσε
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 41
ασφαλιστικές δικλείδες, επιτρέποντας στις δημόσιες
κατασταλτικές δυνάμεις να εισέλθουν στον πανεπιστη-
μιακό χώρο, είτε με άδεια των αρμόδιων πανεπιστη-
μιακών οργάνων, όταν τελούνται αδικήματα, επιβε-
βαιώνοντας έτσι τον αυτοδιοικούμενο χαρακτήρα του
πανεπιστημίου, είτε και αυτεπάγγελτα, όταν τελούνται
κακουργήματα ή κινδυνεύει η ανθρώπινη ζωή ή γίνεται
εμπορία ναρκωτικών.
Μάλιστα υπήρξαν τέσσερις τουλάχιστον περιπτώ-
σεις από τη νομοθετική κατοχύρωση του ασύλου που
οι αστυνομικές δυνάμεις εισήλθαν στο πανεπιστήμιο με
τη συναίνεση των πανεπιστημιακών αρχών. Άρα δεν
υπήρξε κανένα εμπόδιο να αντιμετωπιστούν οι όποιες
παραβατικές πράξεις.
Ο νόμος της παρούσας κυβέρνησης αντιμετωπίζει το
πανεπιστήμιο ως δημόσιο χώρο, ως δρόμο ή πλατεία,
όπου οι αστυνομικές δυνάμεις μπορούν να παρεμβαί-
νουν κατά βούληση. Όμως, το πανεπιστήμιο δεν είναι
δημόσιος χώρος, είναι δημόσιος οργανισμός και, όπως
σε κανέναν δημόσιο οργανισμό, υπηρεσία, νοσοκο-
μείο, σχολείο η αστυνομία δεν μπορεί να εισέλθει χω-
ρίς την άδεια των υπευθύνων γι’ αυτούς τους χώρους,
έτσι έπρεπε να μην μπορεί να παρέμβει στους χώρους
του πανεπιστημίου χωρίς την άδεια των πανεπιστημια-
EKΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
κών αρχών.
Πού έγκειται λοιπόν το πρόβλημα; Γιατί το πανε-
πιστήμιο που εννοείται ότι έχει το αυτοδιοίκητο που
δεν έχουν άλλοι οργανισμοί αντιμετωπίζεται με τέτοιον
τρόπο;
Ποια είναι η πραγματικότητα
Η αλήθεια είναι ότι σε χώρους πανεπιστημίων έχουν
τελεστεί αξιόποινες πράξεις, έχουν γίνει κατά καιρούς
καταστροφές, διακινούνται ναρκωτικά και πωλούνται
παράνομα προϊόντα. Ωστόσο σε πόσα από τα 22 πανε-
πιστήμια της χώρας συμβαίνει αυτό; Σε δύο, σε τρία;
Τι πιο απλό από το να εφαρμοζόταν στις περιπτώσεις
αυτές ο προηγούμενος νόμος;
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 41
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 Με το να εισβάλλει, όμως, η αστυνομία στους πα-
νεπιστημιακούς χώρους κατά βούληση θα λυθούν τα
όποια προβλήματα; Αν ρίξουμε μια ματιά στους χώ-
ρους που ελέγχει απρόσκοπτα η αστυνομία τι θα δού-
με; Κάθε είδους εγκλήματα γύρω από την Ομόνοια,
κοντά στο αστυνομικό τμήμα. Κυκλώματα, απειλές,
εκμετάλλευση γυναικών, μαχαιρώματα, εκτελέσεις,
στον λεγόμενο κόσμο της νύχτας επαναλαμβάνονται
συνεχώς στους χώρους όπου μπορεί η αστυνομία να
παρέμβει ανεμπόδιστα.
Διακίνηση ναρκωτικών στα στενά γύρω από την
Ομόνοια, στην πλατεία Ναυαρίνου, στη Ροτόντα και σε
πολλά άλλα μέρη που γνωρίζουν οι αστυνομικές δυνά-
μεις, ακόμη και μέσα στις φυλακές. Πώληση λαθραίων
προϊόντων γίνεται σε όλους τους κεντρικούς δρόμους
των πόλεων και στις κεντρικές αγορές, συχνά δίπλα
στα αστυνομικά τμήματα.
Γιατί δεν λύνονται όλα αυτά τα προβλήματα εκεί
όπου οι αστυνομικές δυνάμεις έχουν απόλυτη ελευθε-
ρία να δράσουν; Πιστεύει κανείς αληθινά ότι τα πανε-
πιστήμια είναι υπεύθυνα για όλα αυτά τα έκνομα φαι-
νόμενα που κατακλύζουν τις πόλεις μας;
Όλοι γνωρίζουμε ότι ούτε η διακίνηση λαθραίων
προϊόντων, ούτε η διακίνηση ναρκωτικών μπορούν να
αντιμετωπιστούν, όπως δεν είχαν αντιμετωπιστεί και
σε περιόδους που δεν είχαν παρατηρηθεί τέτοια φαι-
νόμενα σε κανένα πανεπιστήμιο. Τα φαινόμενα αυτά
θα αντιμετωπιστούν μόνο αν η Πολιτεία αποφασίσει
να ξηλώσει τα κυκλώματα των λαθρεμπόρων και των
εμπόρων ναρκωτικών, κυκλώματα που με τα μέσα που
διαθέτουν σήμερα οι δυνάμεις ασφαλείας δεν μπορούν
να επιβιώσουν, εκτός και αν αγγίζουν υψηλά κλιμάκια
της πολιτικής, της κοινωνικής και της οικονομικής ελίτ
της χώρας.
Έπειτα δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν τα ναρκω-
τικά και οι παραβατικές συμπεριφορές αν δεν δοθούν
κοινωνικά ιδανικά και ελπίδα στους νέους ανθρώπους.
Η ανεργία, το σκοτεινό τους μέλλον και η απογοήτευση
οδηγούν μια μερίδα νέων σε παραβατικές συμπεριφο-
ρές και σε χρήση ναρκωτικών ουσιών.
Στον χώρο του πανεπιστημίου, ωστόσο, τα φαινό-
μενα αυτά είναι σταγόνα στον ωκεανό, σε σύγκριση με
αυτά που συμβαίνουν σε άλλους χώρους των πόλεών
EKΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
μας.
Υποστηρίζουν ότι τα πανεπιστήμια στο εξωτερικό
φυλάγονται, κλείνουν οι πόρτες το βράδυ κλπ. Βέβαια
ξεχνούν ότι το ίδιο συμβαίνει και στα κτίρια των ελλη-
νικών πανεπιστημίων. Τα κτίρια το βράδυ κλειδώνο-
νται, την ημέρα υπάρχουν θυρωροί σε όλα τα κτίρια
και φύλακες, με ειδική στολή, υπάρχουν –για παρά-
δειγμα– στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο.
Η αλήθεια είναι ότι οι λεγόμενοι «μπαχαλάκηδες»
έχουν δημιουργήσει προβλήματα ορισμένες φορές στο
πανεπιστήμιο. Δεν υπάρχει νουνεχής άνθρωπος που να
συμφωνεί με φαινόμενα καταστροφής ή κλοπής υλι-
κών του πανεπιστημίου.
Το ποια απελπισία ή ποια απογοήτευση από την κοι-
42 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 42
νωνία οδηγεί νέους ανθρώπους στην περιθωριοποίη-
ση και στην πίστη ότι με τέτοιες πράξεις θα πολεμήσει
ένα άδικο κοινωνικό και οικονομικό σύστημα είναι
ένα θέμα που πρέπει να απασχολήσει όλους. Μήπως,
όμως, ευθύνονται και άλλοι για τέτοιες συμπεριφορές;
Μετά από κάθε φοιτητική πορεία στη Θεσσαλονίκη
η αστυνομία οδηγούσε με κυνηγητά τις ομάδες αυτές
στο πανεπιστήμιο. Γινόταν κάθε φορά πόλεμος μετα-
ξύ αστυνομίας και «μπαχαλάκηδων» από το κτίριο της
Θεολογικής Σχολής και προξενούνταν υλικές ζημιές.
Όταν ο Πρύτανης απαίτησε από την αστυνομία να μην
«κλείνει» τις ομάδες αυτές στο πανεπιστήμιο, αλλά να
τις αποτρέπει από το να προσφύγουν σε αυτό, σταμά-
τησαν οι καταστροφές στη Θεολογική. Αναρωτιέται κα-
νείς, μήπως εξυπηρετεί και άλλους σκοπούς η ύπαρξη
αυτών των ομάδων, καθώς παρεισφρέουν στις πορείες
διαμαρτυρίας και δίνουν το άλλοθι στην αστυνομία να
διαλύει πορείες και με τις πράξεις τους να δυσφημί-
ζονται οι φοιτητικές ανησυχίες και κινητοποιήσεις και
γενικότερα το φοιτητικό κίνημα;
Στα πανεπιστήμια του εξωτερικού που δεν υπάρχει
νομοθεσία ασύλου, δεν αποφεύγεται η τέλεση εγκλη-
μάτων, όπως κλοπών και βιασμών, αλλά το ακαδημα-
ϊκό άσυλο αναγνωρίζεται. Η αστυνομία δεν εισέρχεται
στους πανεπιστημιακούς χώρους παρά μόνο έπειτα από
πρόσκληση των πανεπιστημιακών οργάνων, είτε είναι
ο Πρύτανης είτε ακόμη και οι εντεταλμένοι πανεπιστη-
μιακοί φύλακες. Όσες φορές εισήλθαν τα τελευταία
χρόνια σε πανεπιστήμια της Ιταλίας ή της Γαλλίας, ει-
σήλθαν για να καταστείλουν φοιτητικές κινητοποιήσεις
για νομοθεσία που έβαζε φραγμούς στην εκπαίδευση,
όπως αύξηση διδάκτρων (Ιταλία) ή περιορισμούς στην
εισαγωγή νέων φοιτητών (Γαλλία).
Η είσοδος των σωμάτων ασφαλείας στο πανεπιστή-
μιο με την καταγγελία οποιουδήποτε και η απόπειρα
να κατασταλούν με διμοιρίες των ΜΑΤ εκδηλώσεις,
συγκεντρώσεις, διαμαρτυρίες και καταλήψεις, όλοι
γνωρίζουν ότι μόνο κακό θα προξενήσει στο πανεπι-
στήμιο. Τότε, δυστυχώς το πανεπιστήμιο θα γνωρίσει
καταστάσεις που δεν μπορούμε να φανταστούμε.
Ούτε είναι δέον και αποτελεσματικό να μεταφέρου-
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 με αυτούσιες πρακτικές από ξένες πραγματικότητες,
γιατί η κατάσταση στα πανεπιστήμια και σε όλους τους
θεσμούς είναι αποτέλεσμα της γενικότερης κατάστασης
που επικρατεί στις χώρες εκείνες, που είναι διαφορε-
τικές από την κατάσταση στη χώρας μας. Η αυτούσια
μεταφύτευση θεσμών από άλλες χώρες στη χώρα μας
έχει μακρά ιστορία αποτυχιών.
Ένα πάντως είναι βέβαιο: το πανεπιστήμιο πρέπει
να απολαμβάνει την ακαδημαϊκή ελευθερία στην έρευ-
να, τη διδασκαλία και τη διακίνηση των ιδεών αλλά
και στις ποικίλες καλλιτεχνικές, επιστημονικές και κοι-
νωνικές δραστηριότητες των φοιτητών και των φοιτη-
τριών και αν ακόμη αυτές στέκονται κριτικά απέναντι
στην εκπαιδευτική, οικονομική και κοινωνική πολιτική
της κάθε κυβέρνησης. Παράλληλα, το πανεπιστήμιο
πρέπει να προστατεύεται από κακουργηματικές πράξεις
και να είναι ανοιχτό στην κοινωνία και οι πανεπιστη-
μιακές αρχές, σε συνεργασία με την Πολιτεία, έχουν ή
μπορούν να βρουν τα μέσα για να το επιτύχουν.
Ποια είναι η πραγματική στόχευση;
Εδώ και πολλά χρόνια, από την αποδοχή της λογικής
του νεοφιλελευθερισμού στην Ελλάδα, κυρίως, όμως,
από το ξεκίνημα της οικονομικής κρίσης, τα ελληνικά
πανεπιστήμια βάλλονται συστηματικά από τους πολιτι-
κούς του κεντροδεξιού χώρου και από τα περισσότερα
Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, δημιουργώντας μια πλα-
στή εικόνα όχι μόνο ότι αποτελούν χώρους ανομίας,
αλλά και ότι δεν εκπαιδεύουν κατάλληλα τους φοιτη-
τές και δεν προσφέρουν στην ελληνική οικονομία.
Είναι γνωστό ότι το εκπαιδευτικό σύστημα υποχρη-
ματοδοτείται συστηματικά στην Ελλάδα, καθώς είναι
πάντα το εύκολο θύμα των κρατικών οικονομιών, γιατί
τα αποτελέσματα φαίνονται αργότερα και δεν αφορούν
την τρέχουσα κάθε φορά κυβέρνηση (Ας δούμε, για
παράδειγμα, τους 25.000 αναπληρωτές της γενικής
εκπαίδευσης, που αναπληρώνουν ποιους; Δεν ενδια-
Η σημερινή κυβέρνηση είναι
θιασώτης των ιδιωτικοποιήσεων, είναι
θιασώτης του κράτους νυχτοφύλακα
που απεκδύεται τις ευθύνες του για
την υγεία, την παιδεία, την εργασία,
την ασφάλιση και ενισχύει τους
κατασταλτικούς μηχανισμούς για την
“εξασφάλιση” της κοινωνικής ειρήνης.
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 43
φέρει φαίνεται τις κυβερνήσεις ούτε η καταστροφή της
ζωής τόσων μετακινούμενων εκπαιδευτικών, ούτε οι
επιπτώσεις στη μόρφωση των παιδιών που αλλάζουν
συνεχώς δασκάλους). Στην περίοδο της κρίσης τα πα-
νεπιστήμια έφτασαν να λαμβάνουν από το κράτος το
50% της χρηματοδότησης που λάμβαναν πριν από την
κρίση.
Ωστόσο, πολλά ελληνικά πανεπιστήμια, όπως το
ΕΚΠΑ, το ΑΠΘ, το Μετσόβιο, τα Πανεπιστήμια Κρήτης,
Πάτρας και τελευταία Ιωαννίνων και Αιγαίου λαμβά-
νουν πολύ καλές θέσεις στις παγκόσμιες αξιολογικές
κατατάξεις των πανεπιστημίων και πολύ πάνω από
πανεπιστήμια που χρηματοδοτούνται με πολλαπλάσια
ποσά. Ανάλογα με τον πληθυσμό και τη χρηματοδότηση
τα ελληνικά πανεπιστήμια παράγουν πολύ περισσότερη
και υψηλότερη γνώση από τα περισσότερα πανεπιστή-
μια της Ευρώπης.
Πολλοί φοιτητές των ελληνικών πανεπιστημίων
όταν μεταβαίνουν για μεταπτυχιακές σπουδές σε ξένα
πανεπιστήμια δηλώνουν ότι ακούν και κάνουν στο με-
ταπτυχιακό τους ό,τι άκουγαν και έκαναν στο προπτυχι-
ακό στο ελληνικό πανεπιστήμιο.
Οι χιλιάδες απόφοιτοι των ελληνικών πανεπιστημί-
ων, που έφυγαν τα χρόνια της κρίσης, πώς προσλαμ-
βάνονται σε νοσοκομεία και σε επιχειρήσεις του εξω-
τερικού, αφού τα πανεπιστήμιά μας δεν μορφώνουν
επαρκώς τους φοιτητές τους;
Μήπως η επίμονη δυσφήμιση των ελληνικών πανε-
πιστημίων από μια μερίδα πολιτικών και ΜΜΕ αποτε-
λεί μέθοδο προπαγάνδας και η στόχευση είναι αλλού;
Μήπως το ζήτημα είναι ποια γνώση θα παράγεται και
ποιες κοινωνικές ομάδες και συμφέροντα θα χρησιμο-
ποιούν τη γνώση που θεωρούν εμπόρευμα;
Στη συζήτηση του άρθρου 16 του συντάγματος το
1975, με το οποίο εξασφαλιζόταν το αυτοδιοίκητο του
πανεπιστημίου, η τότε αντιπολίτευση ζήτησε, καθώς τα
αιματηρά γεγονότα της παραβίασης του πανεπιστημια-
κού ασύλου ήταν πρόσφατα, να περιληφθεί και διάταξη
για το άσυλο. Η κυβέρνηση (Νέα Δημοκρατία) το αρνή-
θηκε. Ο υπουργός της παιδείας Π. Ζέππος και ο πρόε-
δρος της κοινοβουλευτικής επιτροπής Κ. Τσάτσος, ενώ
αναγνώριζαν το Ακαδημαϊκό άσυλο, θεώρησαν επικίν-
δυνη ή αναχρονιστική την αναγραφή του στο Σύνταγμα.
EKΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
Είναι γνωστό ότι η σημερινή κυβέρνηση είναι θι-
ασώτης των ιδιωτικοποιήσεων, είναι θιασώτης του
κράτους νυχτοφύλακα που απεκδύεται τις ευθύνες του
για την υγεία, την παιδεία, την εργασία, την ασφάλιση
και ενισχύει τους κατασταλτικούς μηχανισμούς για την
“εξασφάλιση” της κοινωνικής ειρήνης. Ό,τι έμεινε στο
κράτος πρέπει να ιδιωτικοποιηθεί. Η ενέργεια, το νερό,
η ασφάλιση των εργαζομένων και γιατί όχι η παιδεία
και το πανεπιστήμιο.
Τα πανεπιστήμια πρέπει να γίνουν επιχειρηματικά,
να παράγουν γνώση που χρειάζονται οι μεγάλες επι-
χειρήσεις για να αυξάνουν την κερδοφορία τους, με
ανάθεση των εργαστηρίων σε ιδιωτικές εταιρείες που
θα τα συντηρούν και θα καρπώνονται τα αποτελέσματα
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 43
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 της έρευνας και με πολλούς άλλους τρόπους που ονο-
μάζονται συμπράξεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα
για τη συντήρηση των πανεπιστημίων, με μάνατζερ και
συμβούλια πάνω από την Πρυτανεία και τη Σύγκλητο
και με την ουσιαστική κατάργηση του αυτοδιοίκητου.
Η έννοια της «αυτονομίας» για τα πανεπιστήμια, με τον
τρόπο που διατυπώνεται από την κυβέρνηση, μόνο τη
λειτουργία τους με ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια μπο-
ρεί να σημαίνει. Να συνδεθούν με την αγορά και να
παράγουν για τις ανάγκες της αγοράς. Το ίδιο σημαίνει
και η σύνδεση της κρατικής χρηματοδότησης με την
αξιολόγηση.
Η γνώση θεωρείται εμπόρευμα και πρέπει να πλη-
ρώνεται, όπως με δίδακτρα σε όλα τα μεταπτυχιακά
καταρχάς, έπειτα θα έρθει η σειρά των διδάκτρων στα
προπτυχιακά. Θα υπάρχουν φθηνές και ακριβές σπου-
δές, όπως στα εμπορεύματα. Έτσι θα υψωθούν νέοι
κοινωνικοί φραγμοί, καθώς οι καλές πανεπιστημιακές
σπουδές θα αφορούν μόνο τους «άριστους», εκείνους
που μπορούν να πληρώνουν.
Η κυβέρνηση γνωρίζει καλά πως σε μια τέτοια
προοπτική θα υπάρξει δυναμική αντίδραση από τους
φοιτητές και το μεγαλύτερο μέρος του διδακτικού προ-
σωπικού.
Πώς θα αντιμετωπισθούν οι διαμαρτυρίες, οι απο-
χές, οι καταλήψεις που είναι για τους φοιτητές ό,τι εί-
ναι η απεργία για τους εργαζόμενους; Θα κηρυχθούν
παράνομες, γιατί θα εμποδίζονται όσοι φοιτητές και
καθηγητές θα θέλουν να κάνουν μάθημα. Με ένα τη-
λεφώνημα οποιουδήποτε θα προκαλείται η επέμβαση
των δυνάμεων ασφάλειας. Τότε θα αποδείξει η κυβέρ-
νηση ότι τα πανεπιστήμια πρέπει να τα φυλάσσουν ιδι-
ωτικές εταιρείες φύλαξης. Με κάθε τρόπο οι ιδιωτικές
επιχειρήσεις θα μπουν ακόμη περισσότερο στο «δημό-
σιο» πανεπιστήμιο.
Φαίνεται ότι πρόθεση της κυβέρνησης, με αιχμή του
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ-ΆΡΘΡΑ
δόρατος την κατάργηση του ασύλου, παρά το γεγονός
ότι υπήρχε πλήρες νομοθετικό πλαίσιο για την αντι-
μετώπιση των όποιων παραβατικών πράξεων, είναι η
κατάργηση του αυτοδιοίκητου και η ουσιαστική ιδιωτι-
κοποίηση του πανεπιστημίου. Ήδη οι περιορισμοί που
μελετούνται για την εισαγωγή στο πανεπιστήμιο ή ο
κανόνας του ν+2 και η εξαγορά χρόνου σε περιπτώσεις
καθυστέρησης των σπουδών, χωρίς να εξετάσουμε αν
φταίνε τα προγράμματα και, κυρίως, η κοινωνικοοικο-
νομική κατάσταση των οικογενειών των φοιτητών και
η ανάγκη να εργάζονται, ανοίγουν δρόμους προς αυτή
την κατεύθυνση.
Σκοπός του πανεπιστημίου είναι η παραγωγή και
η μετάδοση γνώσης για τη βελτίωση της ζωής της
κοινωνίας στο σύνολό της κι όχι η εξυπηρέτηση της
κερδοφορίας των επιχειρήσεων. Επομένως, και η λο-
γοδοσία του πρέπει να γίνεται απέναντι στην κοινωνία.
Το πανεπιστήμιο με την άποψη αυτή πρέπει να στέ-
κεται κριτικά και να διαφωτίζει τον λαό για όλες τις
αποφάσεις που καταστρέφουν τη ζωή και τη φύση και
αυτό αποτελεί πολιτική πράξη.
Ό,τι ελπιδοφόρο και ζωντανό παραμένει σήμερα
στην ελληνική κοινωνία είναι το πανεπιστήμιο και ο
φοιτητικός κόσμος, όπου μαζί με την επιστήμη και την
έρευνα γίνεται χώρος πολιτικής ζύμωσης και δημιουρ-
γίας προοπτικών για την καλυτέρευση της ζωής του
λαού.
Αυτή είναι πραγματική αντιπαράθεση ιδεών που
στο πανεπιστήμιο πρέπει να προστατεύεται. Αυτός
ακριβώς ο ρόλος είναι που φοβίζει τις κυβερνήσεις. Γι’
αυτό επιχειρούν να υποτάξουν τα πανεπιστήμια και να
τα μετατρέψουν από χώρους πολιτισμού, κοινωνικής
ελευθερίας και δικαιοσύνης σε χώρους παραγωγής
εξειδικευμένης γνώσης ελεγχόμενης, από τους ιδιώ-
τες, και υποτακτικούς στις μεγάλες επιχειρήσεις εργα-
ζόμενους.

Γιάνναρης Γιώργος (1993) Φοιτητικά κινήματα και
ελληνική παιδεία: Από τον Ρήγα Φεραίο στην
Κατοχή, (Αθήνα: Το ποντίκι).
Βουλή των Ελλήνων (1975) Πρακτικά των Συ-
νεδριάσεων της Ολομέλειας της Βουλής, των
συζητήσεων επί του Συντάγματος, (Αθήνα:
Εθνικό τυπογραφείο).
Εφημ. Ριζοσπάστης, 23 Μαρτίου 2019.
Εφημ. Αυγή, 3 Αυγούστου 2019.
Εφημ. www. ethnos. gr, 1 Αυγούστου 2019.
Λεγκόφ, Ζακ (2002) Οι διανοούμενοι στο Μεσαί-
ωνα, (Αθήνα: Κέδρος).
Μαρκόπουλος Λ. Διονύσιος (1903) Η εξέγερσις
των φοιτητών εν Αθήναις και η δράσις της
φοιτητικής φάλαγγος εν Κρήτη κατά το 1897
(Καλαμάτα: Τυπ. Αθαν. Πυλιούρα).
Μπουζάκης, Σήφης (2008)Η Ελληνική Πανεπι-
στημιακή Εκπαίδευση: Από την ίδρυση του
πρώτου ελληνικού πανεπιστημίου το 1836/37
μέχρι τον Οργανισμό του 1932: Θεσμοί, αντι-
λήψεις, στο: (Μπουζάκης, Σ. επιμ.) Ιστορία
της Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης, Πρακτικά
4ου Επιστημονικού Συνεδρίου Ιστορίας της
Εκπαίδευσης (Πάτρα, 6-8 Οκτωβρίου 2006),
(Αθήνα: Gutenberg).
Νομοθεσία για το ακαδημαϊκό άσυλο:
Ν. 1268, 16 Ιουλ. 1982, Για τη δομή και λειτουρ-
γία των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων,
ΦΕΚ, αρ, 87, 16 Ιουλίου 1982, τ. Α΄, άρθρ. 2.
Ν. 3549, 16 Μαρτ. 2007, Μεταρρύθμιση του
θεσμικού πλαισίου για τη δομή και λειτουργία
των Ανωτάτων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων,
ΦΕΚ, αρ, 69, 20 Μαρτίου 2007, τ. Α΄, άρθρ.
3.
Ν. 4009, 2 Σεπτ. 2011, Δομή, λειτουργία, δια-
σφάλιση της ποιότητας των σπουδών και διε-
θνοποίηση των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυ-
μάτων, ΦΕΚ, αρ. 195, 6 Σεπτ. 2011, άρθρ. 3.
Ν. 4485, 4 Αυγ. 2017, Οργάνωση και λειτουργία
της ανώτατης εκπαίδευσης, ρυθμίσεις για την
έρευνα και άλλες διατάξεις., ΦΕΚ, αρ. 114, 4
Αυγ. 2017. τ. Α΄, άρθρ. 3.
Ν. 4623, 9 Αυγ. 2019, Ρυθμίσεις του Υπουργεί-
ου Εσωτερικών, διατάξεις για την ψηφιακή
διακυβέρνηση, συνταξιοδοτικές ρυθμίσεις και
άλλα επείγοντα ζητήματα, ΦΕ, αρ. 134, 9 Αυγ.
2019, άρθρ. 64.
Ortega y Gasset, Jose (επιμ. Κιμουρτζής Παναγιώ-
της, μετ. Μανιώτη Γλυκερία) (2006) Η απο-
στολή του Πανεπιστημίου (Αθήνα: Μεταίχμιο).
Περσιάνης Παναγιώτης (2008) Το Οθωνικό Πα-
νεπιστήμιο σε σύγκριση με τα γερμανικά και
γαλλικά πανεπιστήμια του 19ου αιώνα: Προ-
σπάθεια ερμηνείας των βασικών Χαρακτηρι-
στικών του, στο: Ιστορία της Πανεπιστημιακής
Εκπαίδευσης, Πρακτικά 4ου Επιστημονικού
Συνεδρίου Ιστορίας της Εκπαίδευσης (Πάτρα,
6-8 Οκτωβρίου 2006), (Αθήνα: Gutenberg).
Πυργιωτάκης, Ε. Ιωάννης (2004) Το πανεπιστή-
μιο των αξιών: η πρόταση και η κληρονομιά
του Wilhelm von Humboldt και η θέση της
στο σύγχρονο κόσμο, Επιστήμη και Κοινωνία,
τεύχ. 13.
Ράσης, Σπύρος ( 2004) Τα πανεπιστήμια χθες
και σήμερα. Συμβολή στην Ιστορία της Εκπαί-
δευσης: Η Αγγλοσαξωνική Εμπειρία, (Αθήνα:
Παπαζήσης).
Τζήκας, Χρήστος (2008)Απόπειρες μεταρρύθμι-
σης της ανώτατης εκπαίδευσης: η περίπτωση
των νομοσχεδίων του Α’ Ευταξία (1899), στο:
(Μπουζάκης, Σ. επιμ.) Ιστορία της Πανεπιστη-
μιακής Εκπαίδευσης, Πρακτικά 4ου Επιστη-
μονικού Συνεδρίου Ιστορίας της Εκπαίδευσης
(Πάτρα, 6-8 Οκτωβρίου 2006), (Αθήνα:
Gutenberg).

44 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 44 02/10/2019 1:11 μ.μ.

 Αναπληρωτές 2020
Απλή συντεχνία ή ζήτημα νίκης
του εργατικού κινήματος;
Z Μάνθος Κυριακόπουλος, αναπληρωτής δάσκαλος ΠΕ70

Έ
χουν περάσει αρκετά χρόνια από τότε που η
έναρξη της σχολικής χρονιάς συνοδευόταν από
πληθώρα δημοσιεύσεων προσωπικών ιστοριών
αναπληρωτών, θαλασσοδαρμένων στα ελληνικά πελά-
γη, με θέμα την αγωνία και την αναμονή στα λιμάνια,
καθώς και την αναζήτηση υπερτιμημένων «μονόχω-
ρων» για να βάλουν την πραμάτεια τους, όταν ερχόταν η
πολυπόθητη τοποθέτηση.
Κι όμως, όταν σε κοιτάζει στα μάτια μια συναδέλφισσα
αναπληρώτρια, που είχε το «θράσος» να μείνει έγκυος,
ενώ είναι ελαστικά εργαζόμενη, και σου ψιθυρίζει «τι
θα γίνει, θα νικήσουμε;» αντί για το «τίποτα δε γίνεται»,
τότε συνειδητοποιείς πως, μετά τις κινητοποιήσεις στο
Υπουργείο Παιδείας και την κατάληψη της Πρυτανείας
τον Γενάρη, κάποιοι όροι έχουν αλλάξει στη συνείδηση
των ανθρώπων.
Ήταν εκείνες οι στιγμές που ξεγύμνωσαν τις υποσχέ-
σεις και τον ρόλο της κυβερνώσας «αριστεράς», καθι- Στη βάση αυτής της προτεραιότητας έρχεται η χρημα-
στώντας τη μονιμοποίηση των αναπληρωτών καθαρά τοδότηση μέσω ΕΣΠΑ που υπηρετεί ως εργαλείο την
ζήτημα πολιτικής βούλησης και την αδιοριστία κεντρική αντιδραστική πολιτική και στην εκπαίδευση, με ανταλ-
κατεύθυνση της ΕΕ και πλήρως υιοθετημένη από όλες λάγματα την αξιολόγηση, την επιχειρηματικότητα των
τις μνημονιακές κυβερνήσεις. σχολείων, τις ελαστικές σχέσεις εργασίας, την κινητι-
κότητα, όλα με αφήγηση την καινοτομία. Δημιουργείται
Ποια είναι ακριβώς η κατεύθυνση της ΕΕ για τους
ένα πεδίο, όπου οι επίδοξοι κυβερνητικοί διαχειριστές,
εργαζόμενους;
αφού συναινέσουν και συνεργαστούν στην υλοποίηση
Οι αναπληρωτές εκπαιδευτικοί βρίσκονται και αυτοί των ευρωπαϊκών δημοσιονομικών στόχων, ανταγωνί-
στο επίκεντρο της προτεραιότητας που έχει δοθεί για ζονται αμέσως μετά για τη διαχείριση και όχι την ποι-
EKΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
«μεταρύθμιση της νομοθεσίας για την προστασία της ερ- οτική επίλυση των προβλημάτων, όπως η μόνιμη και
γασίας με σκοπό τη μείωση της ακαμψίας των μόνιμων σταθερή δουλειά, που από αναφαίρετο δικαίωμα και
συμβολαίων»· προτεραιότητα που όχι μόνο έχει επι- κοινωνική ανάγκη μετατρέπεται σε επιπλέον παροχή με
βληθεί ως μνημονιακό προαπαιτούμενο για τη χρημα- προσλήψεις εκπαιδευτικών ορισμένου χρόνου. Επιπρό-
τοδότηση, αλλά έχει αποκτήσει και συνταγματική ισχύ σθετα, μεγάλης σημασίας είναι το γεγονός ότι η προβολή
ψηφισμένη από τους ΝΔ-ΣΥΡΙΖΑ-ΚΙΝΑΛ/ΠΑΣΟΚ και του ΕΣΠΑ ως αναπτυξιακoύ προγράμματος με ετικέτες
υπόλοιπα αστικά κόμματα συμπεριλαμβανομένης και «επιχειρηματικότητα», «ευελιξία», «ανταγωνιστικότη-
της Χρυσής Αυγής. τα», έχει επηρεάσει τη συνείδηση μεγάλης πλειοψηφίας
Με αυτή την έννοια οι αναπληρωτές ως κομμάτι του εργαζομένων, που ταυτίζονται με τις παραπάνω έννοιες
συνολικού εργατικού δυναμικού στην εκπαίδευση απο- της καπιταλιστικής ανάπτυξης.
τελούν αριθμητικό στόχο που λειτουργεί ως δείκτης για
την επίτευξη των αντιδραστικών μεταρρυθμίσεων στις Αριστεία, προσόντα, μικρή «πίτα»… μήπως είστε
εργασιακές σχέσεις και την υποβάθμιση κάθε κατάκτη- ουτοπιστές και συντεχνία;
σης σε επίπεδο μονιμότητας, ΣΣΕ, εξίσωσης δικαιωμά- Μέσα σε όλη αυτή την προσπάθεια επιβολής κουλτού-
των από τη μεριά των εργαζομένων. ρας ρεαλισμού και μνημονιακής κανονικότητας έχουμε

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 45

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 45 02/10/2019 1:11 μ.μ.

 ενεργό το νόμο 4589 του ΣΥΡΙΖΑ για το προσοντολόγιο,
βασισμένο σε υποσχέσεις διορισμών. Από την άλλη η
κυβέρνηση της ΝΔ σε συμφωνία με το ΚΙΝΑΛ επιδιώκει
να προσθέσει στα προσόντα και τον διαγωνισμό ΑΣΕΠ,
βάζοντας έτσι ταφόπλακα στους πίνακες αναπληρωτών
που καταρτίζονται με βάση το πτυχίο και την προϋπη-
ρεσία. Ένα προσοντολόγιο που δεν είναι τίποτα άλλο
από την εφαρμογή της ατομικής αξιολόγησης, με όρους
χειρότερους από το ΠΔ152, καθώς οδηγεί στην απόλυ-
ση χιλιάδων συμβασιούχων. Δεν πρόκειται πλέον για
σύστημα διορισμού αναπληρωτών, αλλά για τη μονι-
μοποίηση των ελαστικών σχέσεων στην εκπαίδευση,
καθώς οι εργαζόμενοι, το ζωντανό κομμάτι της εκπαί-
δευσης, μπαίνουν πλέον στη δουλειά ήδη αξιολογημένοι
και πειθαρχημένοι στις απαιτήσεις της αγοράς, έννοιες
προαπαιτούμενες από το σχολικό μάνατζμεντ της σχολι-
κής αυτονομίας.
Είναι δεδομένο πως το περιεχόμενο της κουβέντας
για τους αναπληρωτές έχει αναβαθμιστεί πολιτικά. Σε
αυτή την κατεύθυνση συνέβαλε η παρακαταθήκη των
μεγάλων κινητοποιήσεων, της μαζικής συμμετοχής, της
ανάπτυξης εργατικής δημοκρατίας στο κίνημα· ένα κίνη-
μα που ξεπέρασε την απλή διαμαρτυρία και την εξαγωγή
συμπερασμάτων και κατάφερε να δημιουργήσει νικηφό-
ρες προσδοκίες.
Έγινε φανερό πια ότι «τα στεκούμενα νερά της στε-
νής οικονομικής πάλης έπιασαν μούχλα» και ο κόσμος
της αναπλήρωσης δεν αρκείται πλέον στις διεκδικήσεις
EKΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
εντός πλαισίου ΕΕ-ΟΟΣΑ, για έγκαιρη τοποθέτηση και
πληρωμή ή τις 30.000 προσλήψεις του ΕΣΠΑ. Όπως και
δεν πρέπει να αρκείται στη φθηνή αναπαραγωγή πρώην
κυβερνητικών εξαγγελιών από συνδικαλιστικές παρα-
τάξεις για 4.500 + 10.500 διορισμούς με την αντιδρα-
στική εφαρμογή του νεοφιλελεύθερου προσοντολογίου,
αφήγηση που επιδιώκει να υψώσει την κάλπικη αντιπο-
λίτευση του ΣΥΡΙΖΑ. Ο κόσμος της αναπλήρωσης απαι-
τεί και απαίτησε το προηγούμενο διάστημα τον άμεσο
διορισμό και τη μονιμοποίηση όλων των αναπληρωτών
που έχουν έστω και μια σύμβαση εργασίας, υπερασπί-
ζοντας τα εργασιακά δικαιώματα στο βασικό πτυχίο και
μόνο, αλλά και την προϋπηρεσία, δηλαδή το δικαίωμα
ενός εργαζόμενου να μην απολύεται από τη δουλειά του.
Μπορεί το αίτημα για κατάργηση του προσοντολο-
46 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 46
γίου, την κατάρτιση πινάκων και μονιμοποίηση των
αναπληρωτών αποκλειστικά με το πτυχίο και όλη την
προϋπηρεσία να ένωσε τον κόσμο, όμως για να έχει δι-
άρκεια, δυναμική και να είναι νικηφόρο, οφείλει άμεσα
να συνδεθεί με το σύνολο των αιτημάτων στην πολιτική
αντιπαράθεση της περιόδου. Αιτήματα και περιεχόμενο,
που χωρίς αυτά, καμιά συζήτηση δεν μπορεί να γίνει για
νίκες και κατακτήσεις σε δικαιώματα, εκπαιδευτικά και
μη, για τη ριζική βελτίωση της ζωής της νεολαίας και
των εργαζομένων.
Ποια είναι η απάντηση;
Από τις διαδικασίες και τις αποφάσεις των πρόσφατων
συνεδρίων της ΔΟΕ-ΟΛΜΕ, εύκολα αντιλαμβάνεται κα-
νείς πως με τον κυβερνητικό-γραφειοκρατικό χαρακτή-
ρα των ηγεσιών τους, οι ομοσπονδίες απομακρύνονται
από τις ανάγκες της βάσης των εκπαιδευτικών και του
δημόσιου σχολείου. Όταν βασικός τους στόχος είναι η
προσπάθεια συναίνεσης του εργατικού κινήματος στις
προτεραιότητες της ελληνικής αστικής τάξης για στα-
θεροποίηση του πολιτικού συστήματος, την πρόσδεση
στην ΕΕ, την αξιολόγηση στο φόντο της αριστείας, της
ιδιωτικοποίησης και του ανταγωνισμού, χάνουν την ικα-
νότητα να επιτελέσουν ως εργατικά συνδικάτα το ρόλο
για τον οποίο προορίζονται.
Απ’ τη στιγμή που οι ομοσπονδίες έχουν πάρει τέτοια
αντιδραστική στροφή με ευθύνη των κυβερνητικών πα-
ρατάξεων, καθίστανται (συνειδητά) εντελώς ανίκανες να
εκπονήσουν μια στρατηγική επίλυσης των αντιθέσεων
που δημιουργούνται στο εκπαιδευτικό κίνημα, αντιθέσεις
που έχουν να κάνουν με τα αιτήματα, τις ανάγκες των
εργαζομένων και τις δυνατότητες της εποχής. Έτσι δημι-
ουργείται το κενό που καλύπτεται από τα Πρωτοβάθμια
σωματεία, τα ανεξάρτητα κέντρα αγώνα και τις επιτρο-
πές και το συντονιστικό των αναπληρωτών, που όχι ως
δημαγωγία, αλλά στην πράξη προβάλλουν τη συλλογική
απέναντι στην ατομική διεκδίκηση των όρων ζωής.
Σε αυτό το πλαίσιο θα δοθεί η μάχη από Σεπτέμβρη.
Οφείλουμε να αναμετρηθούμε με την ευθύνη, τη δυνα-
μική, το στόχο και το περιεχόμενο της συζήτησης μέσα
στις γενικές συνελεύσεις, με απεργία, μορφές οργάνω-
σης και την παρακαταθήκη του Γενάρη ως τα μόνα επι-
κίνδυνα και ικανά να σηκώσουν την αντιπαράθεση. Με
αίσθημα ρήξης και πολιτικά-ταξικά κριτήρια, οφείλουμε
να κοιτάξουμε κατάματα τον αντίπαλο, για την υπέρβαση
της κρίσης με κοινωνική ανατροπή· να βάλουμε κόκκι-
νη γραμμή στην προσπάθεια αναγέννησης και γείωσης
με το εργατικό κίνημα της χρεοκοπημένης λογικής του
ΣΥΡΙΖΑ και του προοδευτικού αντί-δεξιού πόλου, μια
λογική φιλολαϊκής διαχείρισης των μνημονίων, της ΕΕ,
των επιταγών της· αυτού του ιστορικά παρακμάζοντος
καπιταλιστικού συστήματος.
Πράγματι στη συνείδηση του κόσμου το «τίποτα δε
γίνεται» μετατράπηκε σε «τι θα γίνει, θα νικήσουμε;»
και αυτός ο κόσμος της αναπλήρωσης συνειδητά αποτύ-
πωσε στα αιτήματα, στα πανό και στο δρόμο αυτό που
πραγματικά συμβαίνει στη ζωή του, και όχι μια φθηνή
αναπαραγωγή πολιτικαντισμού και ρηχού συνδικαλι-
σμού.
02/10/2019 1:11 μ.μ.

Τα doodles Τ
στην εκπαίδευση
Z Χρύσα Τέλιου, εκπαιδευτικός
Πόσες φορές δε μας έχει τύχει να
σχεδιάζουμε γραμμές, κύκλους και
αφηρημένες εικόνες
όταν μιλάμε στο τηλέφωνο?
Πόσες φορές μουτζουρώνουμε το βιβλίο μας
όταν παρακολουθούμε ένα βαρετό μάθημα?
Πόσες φορές δεν πιάνουμε τον εαυτό μας να
ζωγραφίζει λουλούδια και σπιτάκια,
όταν περιμένουμε κάτι ή απλά βαριόμαστε?
Όσο κι αν ακούγεται παράξενο, αυτά τα
σχέδια και οι εικόνες αποτελούν τέχνη:
την τέχνη των doodles.
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 47
• ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ •
ο doodles είναι ένα ασυνείδητο σχέδιο που πα-
ράγεται όταν είμαστε απασχολημένοι με κάτι
άλλο. Με μια πρώτη ματιά, το doodle ακού-
γεται σα συνώνυμο της διάσπασης της προσοχής. Κι
όμως, όλες οι πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι το
doodling όχι μόνο δεν είναι συνώνυμο της διάσπα-
σης προσοχής, αλλά ακριβώς το αντίθετο. Το 2009,
η ψυχολόγος Jackie Andrade του Πανεπιστημίου
Plymouth ζήτησε από 40 ανθρώπους να ακούσουν
ένα βαρετό τηλεφωνικό μήνυμα διάρκειας 2,5 λε-
πτών. Οι μισοί ζωγράφιζαν σχέδια την ώρα του μη-
νύματος, ενώ οι άλλοι μισοί απλώς άκουγαν. Όταν
τελείωσε το μήνυμα, εκείνοι οι οποίοι σχεδίαζαν
είχαν συγκρατήσει 29% περισσότερες πληροφορίες
από εκείνους που απλώς άκουγαν. Παρόμοιες έρευ-
νες που διεξήχθησαν έδειξαν το ίδιο. Σύμφωνα με
τη μελέτη που δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό πε-
ριοδικό Applied Cognitive Psychology, to doodling
βελτιώνει τη μνήμη του ανθρώπου και αυξάνει τη
συγκέντρωση.
Τι συμβαίνει, όμως, όταν σχεδιάζουμε ένα doodle
συνειδητά, με σχέδιο και σκοπό? Και εδώ οι έρευνες
έδειξαν ότι στην περίπτωση αυτή το doodling κρατά-
ει τη σκέψη σε εγρήγορση, γεννά καινούριες ιδέες,
EKΠΑΙΔΕΥΣΗ
μειώνει το άγχος και βοηθά στην επίλυση προβλημά-
των. Διάσημοι doodlers ήταν ο Beckett, o Leonardo
da Vinci και ο Dostoevsky. Aν αναλογιστούμε λοιπόν
τα οφέλη των doodles, μπορούμε να τα χρησιμοποιή-
σουμε και στην τάξη με ποικίλους τρόπους.
Τα doodles, καταρχάς, μπορούν να χρησιμοποι-
ηθούν στο μάθημα των εικαστικών, ως μέσο έκ-
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 47
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 φρασης των παιδιών. Ο/Η εκπαιδευτικός μπορεί να
ενθαρρύνει τα παιδιά να χαλαρώσουν και να κατα-
γράψουν τις εικόνες που τους έρχονται στο μυαλό.
Δεν χρειάζεται να έχει κάποιος γνώσεις σχεδίου για
να παράγει ένα doodle, καθώς το doodle είναι ένα
δισδιάστατο σχέδιο, χωρίς σκιές ή προοπτική και το
αποτέλεσμα είναι πολλές φορές σουρεαλιστικό. Τα
παιδιά θα ξεκινήσουν από τα βασικά: γραμμές, κύ-
κλους, τρίγωνα.Η μουσική, επίσης, κατά τη διάρκεια
του doodling βοηθά τα παιδιά να αποβάλουν το άγχος
και να εκφραστούν πιο ελεύθερα.
Στα ξενόγλωσσα μαθήματα τα doodles μπορούν
να χρησιμοποιηθούν, έτσι ώστε οι μαθητές να συν-
δέσουν το καινούριο λεξιλόγιο με εικόνες. Για πα-
ράδειγμα, ο/η εκπαιδευτικός μπορεί να ξεκινήσει να
σχεδιάζει ένα doodle στον πίνακα και τα παιδιά να
μαντέψουν το σχέδιο και να πουν τη λέξη στην ξένη
γλώσσα. Το ίδιο μπορεί να χρησιμοποιηθεί και στις
πρώτες τάξεις του Δημοτικού είτε σαν παιχνίδι, είτε
εικονοποιώντας το καινούριο λεξιλόγιο για να μείνει
στο νου.
Τα doodles είναι επίσης ιδιαίτερα χρήσιμα στα
παιδιά με διάσπαση προσοχής. Έρευνες έχουν δεί-
ξει ότι αν ένα παιδί αφιερώσει 5 λεπτά στην αρχή
και 5 λεπτά στο τέλος του μαθήματος στο σχεδιασμό
αφηρημένων εικόνων, θα συγκρατήσει πιο εύκολα
EKΠΑΙΔΕΥΣΗ
48 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 48
τις πληροφορίες που θα πάρει και το άγχος του θα
μειωθεί σημαντικά. Αλλά και στη διάρκεια του μαθή-
ματος οι εικόνες βοηθούν να εμπεδώσει τη γλώσσα
και να συγκεντρωθεί πιο εύκολα.
Όσον αφορά τον/την εκπαιδευτικό, τα doodles
μπορούν να χρησιμοποιηθούν παράλληλα με την
αφήγηση ή τη δημιουργία ενός καινούργιου παρα-
μυθιού. Τα οφέλη των παραμυθιών είναι πολλά και
γνωστά. Ένα σχέδιο doodle στον πίνακα μπορεί να
είναι η αρχή για να σκεφτούν τα παιδιά μια καινού-
ρια ιστορία. Η ιστορία αυτή μπορεί να εικονοποιηθεί
στη συνέχεια είτε από τα παιδιά είτε από το δάσκαλο.
Αλλά και τα γνωστά παραμύθια μπορούν να εικονο-
ποιηθούν από τα παιδιά, λαμβάνοντας υπόψιν ότι το
doodle δεν απαιτεί γνώσεις και ειδικό ταλέντο, και το
αποτέλεσμα δεν χρειάζεται να είναι πιστή απεικόνιση
των όσων ακούν. Κλασικό παράδειγμα αποτελεί ο
Shel Silverstein, του οποίου τα παραμύθια είναι σχε-
διασμένα αποκλειστικά με doodles. (Το Δέντρο που
έδινε, Το Κομμάτι που λείπει κ.ά.).
Συνεπώς, όσο κι αν εκ πρώτης όψεως φαίνεται
αδιάφορο, το doodling είναι ένα σημαντικό εργαλείο
μείωσης του άγχους και αύξησης της προσοχής. Την
επόμενη φορά, λοιπόν, που θα πιάσετε τον εαυτό σας
να σχεδιάζει «μουτζούρες» πάνω σε βιβλία ή χαρτο-
πετσέτες, μη σταματάτε, συνεχίστε!
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 Η κα Κεραμέως και η εκπαιδευτική
πολιτική στον αστερισμό του κεφαλαίου
και των υπερεθνικών οργανισμών
Z Γιώργος Καλημερίδης, δάσκαλος

Στο παρόν άρθρο δεν πρόκειται να αναλύσουμε συνολικά την εκπαιδευτική πολιτική της Ν.Δ,
ως περιοδικό και ιστοσελίδα το έχουμε κάνει αλλού*. Υπάρχουν πολλά μέτωπα που έχει
ήδη ανοίξει, στους πρώτους μήνες διακυβέρνησής της, η κυβέρνηση της Ν.Δ,
όπως το πανεπιστημιακό άσυλο, η αυτονομία της σχολικής μονάδας και το διπλό δίκτυο στην
προσχολική εκπαίδευση, ζητήματα τα οποία θα άξιζαν ξεχωριστή διαπραγμάτευση.
Εδώ, θα επικεντρωθούμε, ωστόσο, σε δύο μόνο ζητήματα, τα οποία θεωρούμε κεντρικά
για την κριτική αποτίμηση των εκπαιδευτικών προθέσεων της νέας κυβέρνησης
και της νέας ηγεσίας του υπουργείου Παιδείας. Πιο συγκεκριμένα, θα ασχοληθούμε, πρώτον,
με την έμφαση στις λεγόμενες ήπιες δεξιότητες (soft skills), τις οποίες διαρκώς επαναλαμβάνει
η κα Κεραμέως και δεύτερον, με την ανάγκη χάραξης εκπαιδευτικών πολιτικών
στη βάση συγκεκριμένων και ποσοτικά μετρήσιμων κριτηρίων.

Θ
εωρούμε ότι είναι δύο διαστάσεις, οι οποίες αν και
έχουν περάσει, πιθανά, απαρατήρητες από τη γενική
πολιτική αντιπαράθεση για το δημόσιο σχολείο είναι
κομβικές, ωστόσο, για το συνολικό σχέδιο καπιταλιστικής
αναδιάρθρωσης της εκπαίδευσης, που θα επιχειρήσει η
νέα κυβέρνηση υλοποιώντας τα σχετικά προαπαιτούμενα
της εργαλειοθήκης του ΟΟΣΑ. Πρόκειται για μια πολιτι-
κή συνέχειας, αντίστοιχης των κυβερνήσεων ΣΥΡΙΖΑ, η
οποία αποτυπώνει, την ίδια στιγμή, τη διαρκή επιτήρηση
του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος από τους υπερε-
θνικούς οργανισμούς. Σε καμιά περίπτωση δεν αποτελεί,
η συγκεκριμένη πολιτική, ιδιοκτησία και καινοτομία της
νέας ηγεσίας του υπουργείου Παιδείας, αλλά συνέχεια,
τες, μαζική χρήση κουπονιών παντού (vouchers) – αλλά
αντίθετα αποτυπώνει μια εκπαιδευτική πολιτική, η οποία
ευθυγραμμίζεται με τον κυρίαρχο νεοφιλελεύθερο τεχνο-
κρατισμό του ΟΟΣΑ και της ΕΕ. Δεν υποτιμούμε καθόλου
την ιδεολογική διάσταση, την προσπάθεια δηλαδή αξια-
κής προβολής των ευεργετημάτων της αγοράς στο πεδίο
της εκπαίδευσης, απλά εκτιμάμε ότι η σημερινή εκπαι-
δευτική πολιτική δεν αποτελεί κάποια νεοδεξιά πολιτική
εξαίρεση. Αντίθετα, αποτυπώνει τον κυρίαρχο νεοφιλε-
λεύθερο τεχνοκρατισμό συνολικά των κυρίαρχων τάξεων
και του κεφαλαίου, στο πεδίο του σχολείου, τον οποίον
προωθούν τόσο δεξιές όσο και σοσιαλδημοκρατικές ή
«αριστερές» κυβερνήσεις, όχι απαραίτητα στο όνομα των
EKΠΑΙΔΕΥΣΗ

με διαφορετικό, ενδεχομένως, πολιτικό μίγμα, όλων των
αστικών κυβερνήσεων από το 2010 και μετά. 1
Ισχυριζόμαστε, συνεπώς, ότι η εκπαιδευτική πολιτική
της Ν.Δ δεν αποτυπώνει απλώς έναν ιδεολογικοποιημένο
εκπαιδευτικό νεοφιλελευθερισμό, με βάση και τις γνω-
στές δηλώσεις του πρωθυπουργού – οι μαθητές πελά-
1. Νικολόπουλος A., 2019
«καλών της αγοράς», αλλά ενός εργαλειακού ορθολογι-
σμού, που ισχυρίζεται ότι «μόνο αυτό μπορεί να αποδώ-
σει» στην εκπαίδευση.
Ο νεοφιλελεύθερος τεχνοκρατισμός, σε παγκόσμιο
επίπεδο, προωθεί παντού ως επιθυμητό ένα πολύ συγκε-
κριμένο μοντέλο ευέλικτου εργαζομένου, σε συνθήκες ερ-
γασιακής επισφάλειας, την ίδια στιγμή που επιμένει στον
θετικισμό των λεγόμενων «αντικειμενικών δεδομένων».

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 49

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 49 02/10/2019 1:11 μ.μ.

 Πρόκειται για τη νέα εκδοχή του «ανθρώπινου κεφαλαί-
ου», όπου ο εργαζόμενος θα πρέπει να γίνει «επιχειρη-
ματίας» της εργατικής του δύναμης, σε μια δημόσια υπο-
χρηματοδοτούμενη εκπαίδευση ποικίλων εκπαιδευτικών
φορέων (δημόσιων και ιδιωτικών), όπου τα σχολεία, τα
πανεπιστήμια και οι εκπαιδευτικοί θα αξιολούνται στη
βάση συγκεκριμένων μετρήσιμων κριτηρίων, προκειμέ-
νου να διασφαλίζεται ο προσανατολισμός προς την αγορά
και την επιχειρηματικότητα.
Συμπυκνωμένα, η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση τα τε-
λευταία τριάντα χρόνια, σε διεθνές επίπεδο, κινείται σε
πολύ συγκεκριμένες πολιτικές τροχιές, ανεξαρτήτως του
πολιτικού διαχειριστή του συστήματος: ποσοτικά δεδο-
μένα εκπαιδευτικής απόδοσης, εμπορευματοποίηση του
μορφωτικού δικαιώματος, στόχευση στην εργασιακή ευ-
ελιξία και κυρίως, εμμονή στην προσωπική ευθύνη του
κάθε μαθητή/ σπουδαστή να «κατασκευάσει το δικό του
εκπαιδευτικό και επαγγελματικό προφίλ», στο πεδίο των
εκπαιδευτικών αγορών και του παγκοσμιοποιημένου οι-
κονομικού περιβάλλοντος.
Εν ολίγοις, η κα Κεραμέως απλά αναπαράγει, με μεγάλη
πολιτική συνέπεια είναι αλήθεια, την εκπαιδευτική πολι-
τική του ΟΟΣΑ και της Ε.Ε. Δεν κομίζει κάτι νέο στην εκ-
παιδευτική πολιτική, αναπαράγει, όπως και οι προκατοχοί
της, αφενός τη λογική του νέου καπιταλιστικού σχολείου
και πανεπιστημίου της αγοράς και αφετέρου την εμμονή
στη διαρκή καταρτισιμότητα και εργασιακή επισφάλεια.
Κατά συνέπεια, οι «ήπιες δεξιότητες» και η «αντικειμενικά
τεκμηριωμένη εκπαιδευτική πολιτική» της κας Κεραμέως,
όπως παρουσιάστηκαν στις προγραμματικές δηλώσεις της
νέας υπουργού, θεωρητικά «αθώες» και πολιτικά ουδέτε-
ρες, θα προσπαθήσουμε να δείξουμε ότι μας παρέχουν τη
δυνατότητα να συζητήσουμε λίγο πιο ολοκληρωμένα για
τις πολιτικές στοχεύσεις, συνολικά, του αστισμού, στην
ελληνική εκπαίδευση.
EKΠΑΙΔΕΥΣΗ
Α. Ήπιες Δεξιότητες (Soft Skills)
Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με την κα Κεραμέως, σε
συνέντευξή της σε γνωστή εφημερίδα του πολιτικού της
χώρου, η μεταρρύθμιση στην πρωτοβάθμια και δευτε-
ροβάθμια εκπαίδευση πρέπει να αφορά «ένα συνεκτικό
πρόγραμμα από το δημοτικό εώς το λύκειο, του οποίου
το ωρολόγιο πρόγραμμα εμπλουτίζεται με νέες εκπαιδευ-
50 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 50
τικές θεματικές, όπως εθελοντισμός, επιχειρηματικότητα,
σεβασμός στον άλλο, προφύλαξη από φυσικές καταστρο-
φές, διατροφή και υγιεινή. Ενισχύουμε την εκμάθηση ξέ-
νων γλωσσών και γνώσεων πληροφορικής. Καλλιέργεια
των ήπιων δεξιοτήτων, όπως δημιουργικότητα, κριτική
και συνθετική σκέψη και δημιουργική δουλειά, όπως και
στην καλλιέργεια ψηφιακών δεξιοτήτων... »2. Εκπαιδευ-
τική θέση, που είχε ήδη τονίσει, με τις ίδιες ακριβώς εκ-
φράσεις, στις προγραμματικές θέσεις της νέας κυβέρνη-
σης για την εκπαίδευση3. Άρα, είναι προφανής η έμφαση
της νέας κυβέρνησης στις λεγόμενες ήπιες δεξιότητες και
τις νέες εκπαιδευτικές θεματικές.
Η πρώτη παρατήρηση αφορά τις νέες εκπαιδευτικές θε-
ματικές, οι οποίες κάθε άλλο παρά ταξικά ουδέτερες είναι.
Ο εθελοντισμός και η επιχειρηματικότητα, που θα πρέπει
να ενυπάρχουν στο νέο ωρολόγιο πρόγραμμα, αποτελούν
σαφείς αξιακές επιλογές του νεοφιλελευθερισμού και της
κυρίαρχης τάξης, σε μια ιστορική περίοδο συρρίκνωσης
του κοινωνικού κράτους και υπονόμευσης των συλλογι-
κών κοινωνικών και μορφωτικών δικαιωμάτων. Οι νέες
εκπαιδευτικές θεματικές επιβάλλουν τον ατομικισμό, τη
φιλανθρωπία και τη νομιμοποίηση των κοινωνικών και
μορφωτικών ανισοτήτων ως ένα φυσικό φαινόμενο, την
ίδια στιγμή που επιχειρηματικοποιούν πλευρές της ελληνι-
κής εκπαίδευσης και παρέχουν τη δυνατότητα σε ποικίλα
επιχειρηματικά υποκείμενα να παρεμβαίνουν στον προσα-
νατολισμό και το μορφωτικό περιεχόμενο του δημόσιου
σχολείου.
Καθόλου τυχαία, η ίδια η κα Κεραμέως ήταν πρόεδρος
της ΜΚΟ «Δεσμός», με δωρητές τη DEUTCHE BANK
και την εταιρεία COCA COLA, με περίφημο «εθελοντικό
έργο», ποικίλα «καινοτόμα» εκπαιδευτικά προγράμματα
και σαφή δέσμευση στην επιχειρηματικότητα4. Αυτή η
διάσταση ιδιωτικοποίησης της εκπαιδευτικής πολιτικής
και αδιαμεσολάβητης παρέμβασης του κεφαλαίου στο
σχολείο είναι σαφής επιλογή της νέας ηγεσίας του υπουρ-
γείου Παιδείας και της κυβέρνησης της Ν.Δ συνολικά. Η
υπουργός Παιδείας, ένα golden girl των εταιρειών τελι-
κά, συνομιλεί έμμεσα, αλλά με σαφήνεια, με τα ισχυρά
2. Πρώτο Θέμα 28/ 7/ 2019. Υπογράμμιση δική μας.
3. Ανάκτηση από ιστοσελίδα esos: https://www.esos.gr/arthra/
63538/programmatikes-diloseis-shedio-tis-kyvernisis-gia-tis-
treis-vathmides-tis-ekpaideysis
4. Βλέπε Πατέλλη Β., 2019.
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 καπιταλιστικά συμφερόντα που εκπροσωπεί πολιτικά, τα
οποία επιθυμούν να έχουν λόγο και κέρδη από τη δημό-
σια εκπαίδευση.
Η δεύτερη παρατήρηση αφορά αυτές καθ’ αυτές τις
ήπιες δεξιότητες. Φαινομενικά, προδιαγράφουν μια σειρά
εγκάρσιων δεξιοτήτων, που θα πρέπει να διαπερνούν τα
αναλυτικά προγράμματα στη βάση φαινομενικά «προο-
δευτικών» εκπαιδευτικών πρακτικών, που θα χαρακτηρί-
ζονται από τη δημιουργικότητα και την ομαδική δουλειά.
Ποιος/α θα διαφωνούσε, άλλωστε, με τη δημιουργικότη-
τα, την κριτική, συνθετική σκέψη και την ομαδική εργασία
στο δημόσιο σχολείο;
Την ίδια εκπαιδευτική ιστορία, ωστόσο, μας την έχει
αφηγηθεί, πριν μερικά χρόνια και η κα Διαμαντοπούλου,
στην πλαστή αντιπαράθεση μεταξύ του παλαιού σχολείου
της αποστήθισης και της τυποποίησης και του νέου, δικού
της, σχολείου της δημιουργικότητας και της καινοτομίας.
Σε αυτές τις περιγραφές, τόσο της κας Κεραμέως, όσων
και των προκάτοχών της, υπογραμμίζονται με έμφαση οι
έννοιες της δημιουργικότητας, ομαδικής εργασίας και και-
νοτομίας και κάπως πιο χαμηλόφωνα ότι όλα αυτά πρέπει
να υλοποιηθούν στο όνομα της εργασιακής ευελιξίας και
πολυλειτουργικότητας των εργαζομένων, της παγκόσμιας
οικονομικής ανταγωνιστικότητας και της ευρωενωσιακής
ιδεολογικής ηγεμονίας.
Η ιστορία, επομένως, είναι λίγο πιο σύνθετη και πολι-
τικά και παιδαγωγικά καθόλου αθώα. Όπως έχει δείξει ο
Γ. Γρόλλιος5 ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ‘90, η Ε.Ε
και η Κομισιόν υιοθετούσαν πλευρές του παιδαγωγικού
προοδευτισμού, με στόχο την ανάπτυξη συγκεκριμένων
δεξιοτήτων (ήπιων, σήμερα, σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, για
να διαχωριστούν από τις «σκληρές» των 3R- ανάγνωση,
γραφή, αριθμητική), που θα συνέβαλαν στη διαρκή ερ-
γασιακή κινητικότητα και κυρίως στην ανάγκη αποδοχής,
προσαρμογής και αυτοπειθάρχησης των εργατικών στρω-
μάτων στο ασταθές εργασιακό περιβάλλον της λεγόμενης
παγκοσμιοποίησης και της Ε.Ε του Μάαστριχ. Αντίστοιχα,
ο Basil Bernstein θεωρούσε τις παραπάνω προτάσεις και
τα σύστοιχα παιδαγωγικά μοντέλα που τις συνοδεύουν
ότι συνδέονται άμεσα με αγοραίους στόχους και καθιε-
ρώνουν την έννοια της καταρτισιμότητας (trainability),
ως κύριο παιδαγωγικό στόχο του σχολείου. Η έμφαση
5. Γρόλλιος Γ., 1999.
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 51
δίνεται στην απόκτηση γενικών ικανοτήτων, δεξιοτήτων
που θεωρείται ότι θα διασφαλίσουν τον διαρκή παιδαγω-
γικό επανασχηματισμό του υποκειμένου, προκειμένου να
μπορεί να ανταποκριθεί στην αστάθεια της αγοράς και της
τεχνολογικής αλλαγής6.
Στις μέρες μας, ο ΟΟΣΑ, μετά τη μεγάλη καπιταλιστική
κρίση του 2008, επανέρχεται στο ίδιο θέμα, θεωρώντας
ότι το ζήτημα των δεξιοτήτων πρέπει να αποτελέσει κεντρι-
κό ζήτημα τόσο για την οικονομική όσο και την εκπαιδευ-
τική πολιτική όλων των αναπτυγμένων καπιταλιστικών
κοινωνικών σχηματισμών, στο πλαίσιο ευρύτερων πολι-
τικών, που θα πρέπει να έχουν αποκλειστική στόχευση
την οικονομική ανταγωνιστικότητα του διεθνοποιημένου
κεφαλαίου και την ικανότητα κάθε κοινωνικού σχηματι-
σμού να προσελκύσει επενδύσεις. Πιο συγκεκριμένα το
2018, με βάση την αξιολόγηση των δεξιοτήτων των ενη-
λίκων (PIAAC), αλλά και των μαθητών (PISA), ο ΟΟΣΑ
εκδίδει την έκθεση «Το μέλλον της εκπαίδευσης και των
δεξιοτήτων. Η εκπαίδευση το 2030» (Τhe Future of ed-
ucation and skills. Education 2030),και την ίδια στιγμή
δημιουργεί ξεχωριστή ιστοσελίδα για τις δεξιότητες.
Οι ήπιες δεξιότητες της κας Κεραμέως, με την ίδια
ακριβώς έκφραση (εκτιμάμε ότι δεν είναι τυχαία η σύ-
μπτωση), παίζουν καθοριστικό ρόλο και στις πρόσφατες
εκπαιδευτικές προτάσεις του ΟΟΣΑ7. Σχετίζονται με μια
συγκεκριμένη ανάγνωση της οικονομικής συγκυρίας,
όπου καθοριστικό ρόλο παίζουν οι «παγκοσμιοποιημέ-
νες αλυσίδες παραγωγής αξίας» – δηλαδή οι πολυεθνι-
κές επιχειρήσεις – σε συνθήκες διαρκούς οικονομικής
ανασφάλειας και συνεχούς μετάβασης των υποκειμένων
μεταξύ ανεργίας, απασχόλησης και ημιαπασχόλησης. Οι
περιγραφές του ΟΟΣΑ για την οικονομική πραγματικότητα
κάθε άλλο παρά θετικές είναι, καθώς αναγνωρίζονται η
οικονομική αβεβαιότητα και ανασφάλεια τόσο για τις επι-
μέρους κοινωνίες όσο και για τα άτομα.
Με βάση αυτή την ανάγνωση της παγκόσμιας οικονομι-
EKΠΑΙΔΕΥΣΗ
κής συγκυρίας, σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ δεν αρκεί τα εκ-
παιδευτικά συστήματα να επικεντρώνονται στο γνωστικό
τομέα και τις βασικές δεξιότητες των 3R, αλλά πρέπει να
προσανατολίζονται στις ίδιες τις ατομικές ιδιότητες και συ-
6. Bernstein B., 1996.
7. http://www.oecd.org/officialdocuments/publicdisplaydocume
ntpdf/?cote=EDU/WKP(2018)2&docLanguage=En
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 51
02/10/2019 1:11 μ.μ.

μπεριφορές των υποκειμένων και ειδικότερα στην ανάγκη
να είναι ευέλικτοι, και κυρίως να αναπροσανατολίζονται
και να ανασχεδιάζουν ατομικά τον βίο τους μετά από κάθε
«άτυχη στιγμή» της παγκόσμιας οικονομίας. Σε αυτό ακρι-
βώς στοχεύουν οι soft skills, στην προσαρμογή δηλαδή
του κάθε ατόμου σε έναν κόσμο καπιταλιστικής εκμετάλ-
λευσης, διεθνοποιημένων αγορών εργασίας, αβεβαιότη-
τας αλλά και ταυτόχρονα προσπάθειας ματαίωσης κάθε
συλλογικού οράματος και σχεδίου.
Η κα Κεραμέως, συμπερασματικά επομένως, απλά αντι-
γράφει τον ΟΟΣΑ. Η άμεση μεταγραφή των soft skills του
ΟΟΣΑ σε ήπιες δεξιότητες στα ελληνικά και η μετατρο-
πή τους σε επίσημη κυβερνητική δέσμευση στο ελληνι-
κό κοινοβούλιο είναι μια διάσταση, που κατά τη γνώμη
μας, αναδεικνύει τον τρόπο υιοθέτησης της εκπαιδευτικής
πολιτικής των αντιδραστικών ιμπεριαλιστικών υπερεθνι-
κών οργανισμών από την εκάστοτε ελληνική κυβέρνηση.
Είναι δεσμευμένοι να παπαγαλίζουν ό,τι τους πετάει ως
εκπαιδευτική καινοτομία και πρόταση ο κύριος Andreas
Schleicher, ο περιβόητος διευθυντής του ΟΟΣΑ. Προφα-
νώς και είναι αναντίστοιχοι με τις ανάγκες και τα δικαιώ-
ματα της δημόσιας εκπαίδευσης και της νέας γενιάς, αλλά
σε αυτό θα επανέλθουμε παρακάτω.
Β. Δεδομένα, αντικειμενικότητα
Στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας ο Μπάμπης Νού-
τσος, με ενάργεια, τόνιζε, στο πεδίο της εκπαιδευτικής
πολιτικής, τη γενική τάση του καπιταλιστικού κράτους να
νομιμοποιήσει την αστική εξουσία στη βάση μιας πολύ συ-
γκεκριμένης τεχνοκρατικής πολιτικής, απελευθερωμένης
από κοινωνικές δεσμεύσεις και τον κλασικό φιλελευθερι-
EKΠΑΙΔΕΥΣΗ
52 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 52
σμό της νομικο-πολιτικής ιδεολογίας των ίσων ευκαιριών
και της γενικής ανθρωπιστικής παιδείας. Σε αντίθεση με
το παρελθόν, η σύγχρονη τεχνοκρατική εκπαιδευτική πο-
λιτική βασίζεται στον επιστημονισμό και τον νεοθετικισμό
των λεγόμενων αντικειμενικών δεδομένων, η οποία «επι-
χειρεί τελικά να θεμελιώσει και να δικαιώσει την κυρι-
αρχία της αγοραίας λογικής και τα συνακόλουθα κριτήρια
της, στο περιεχόμενο και την κοινωνική λειτουργία του
σχολείου. Το οπλοστάσιο αυτής της ιδεολογίας τροφοδο-
τείται αδιάλειπτα με τις έννοιες της μέτρησης, της ποιό-
τητας, του ανταγωνισμού, της πιστοποίησης, της αμοιβής,
δηλαδή της εκτίμησης – αξιολόγησης»8.
Η παραπάνω επισήμανση έχει την αξία της, για να εκτι-
μήσουμε τόσο την τρέχουσα εκπαιδευτική πολιτική στην
Ελλάδα όσο και την πολιτική που προωθούν οι υπερε-
θνικοί οργανισμοί στο πεδίο του σχολείου. Ειδικότερα,
σύμφωνα με την κα Κεραμέως, κρίσιμο ζήτημα είναι η
«υιοθέτηση πολιτικών βάσει τεκμηρίωσης». Για να βελτι-
ώσουμε τις εκπαιδευτικές διαδικασίες, θα πρέπει να μπο-
ρούμε να τις μετρήσουμε και να τις αποτιμήσουμε. Είναι
αναγκαίο, λοιπόν, να δώσουμε μεγαλύτερη έμφαση στα
οικονομικά της εκπαίδευσης, στη μελέτη δηλαδή όλων
των οικονομικών πτυχών της εκπαιδευτικής διαδικασίας,
με έμφαση στο ανθρώπινο κεφάλαιο, ώστε να έχουμε τα
κατάλληλα εργαλεία, για να σχεδιάζουμε και να υλοποιού-
με αποτελεσματικότερα».9
Δεν θα επκεντρωθούμε στα οικονομικά της εκπαίδευ-
σης. Είναι προφανές ότι η κα Κεραμέως θέλει να υπε-
ρασπιστεί συγκεκριμένους δημοσιονομικούς στόχους
και αναπαράγει την άποψη, η οποία είναι και άποψη του
ΟΟΣΑ και του ΙΟΒΕ, ότι ένα μεγάλο μέρος των ελλείψεων
σε εκπαιδευτικό προσωπικό οφείλεται σε στρεβλώσεις
του γραφειοκρατικού ελληνικού εκπαιδευτικού συστήμα-
τος και όχι στη λιτότητα και στη διαιώνιση της ελαστικής
απασχόλησης. Αντίθετα θα επικεντρωθούμε στη θέση της
για τη χάραξη πολιτικών στη βάση τεκμηρίωσης και στην
ανάγκη μέτρησης και ποσοτικοποίησης.
Σε ένα πρώτο επίπεδο μπορούμε να πούμε ότι ήδη από
την πρώτη έκθεση του ΟΟΣΑ την τελευταία δεκαετία, την
έκθεση του 2011, διάσταση που θα επαναληφθεί και στις
δύο επόμενες (2017-18), αλλά και στις εκθέσεις της Κο-
μισιόν, είναι η θέση ότι δεν έχουμε δεδομένα (data) για
το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, για να μπορούμε να
συζητήσουμε σοβαρά και τεκμηριωμένα. Δεν υπάρχουν
ακριβή δεδομένα για την απόδοση των μαθητών, των
σχολείων και των εκπαιδευτικών, η εκπαιδευτική διαδι-
κασία δεν μετριέται και δεν αποτιμάται. Πίσω από αυτή
την «ουδέτερη» εκπαιδευτική τοποθέτηση, κρυβόταν βέ-
βαια, πάντα, η ανάγκη αξιολόγησης των σχολείων και
των εκπαιδευτικών και κυρίως η ανάγκη σύνδεσης της
απόδοσης των μαθητών σε τυποποιημένες εξετάσεις, με
τη χρηματοδότηση των σχολείων και την αποτίμηση του
παιδαγωγικού έργου των εκπαιδευτικών, κατά το αγγλο-
σαξονικό πρότυπο.
Σε ένα δεύτερο επίπεδο, όπως έχουμε τονίσει και αλ-
8. Νούτσος Μ( χ.χ ).
9.Aνάκτηση από ιστοσελίδα esos: https://www.esos.gr/arthra/
63538/programmatikes-diloseis-shedio-tis-kyvernisis-gia-tis-
treis-vathmides-tis-ekpaideysis. Οι υπογραμμίσεις δικές μας.
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 λού10, ο αποφασιστικός ρόλος των υπερεθνικών οργανι-
σμών στη διαμόρφωση της εκπαιδευτικής πολιτικής τις
τελευταίες δεκαετίες έχει οδηγήσει στην οικοδόμηση ενός
διεθνούς εκπαιδευτικού πεδίου, το οποίο συγκροτείται
στη βάση μετρήσιμων ποσοτικών δεδομένων καθώς και
προβολής και γενίκευσης συγκεκριμένων εκπαιδευτικών
προτύπων, ανεξάρτητα από το διαφοροποιημένο κοινω-
νικό, οικονομικό και πολιτισμικό πλαίσιο των διαφορετι-
κών εκπαιδευτικών συστημάτων.
Η Jenny Ozga θεωρεί ότι οι παραπάνω εξελίξεις ορι-
οθετούν μια στροφή προς τη διακυβέρνηση των εκπαι-
δευτικών συστημάτων μέσω δεδομένων (governing by
data), όπου η διάχυση ποσοτικών δεδομένων, η διαρκής
συγκρισιμότητα των εκπαιδευτικών συστημάτων και ο
ανταγωνισμός τους με σκοπό τη μεγιστοποίηση των εκ-
παιδευτικών τους αποτελεσμάτων αποτελούν τις κεντρι-
κές όψεις της νέας μορφής ελέγχου, διοίκησης, αλλά και
μεταρρύθμισης της δημόσιας εκπαίδευσης σε διεθνές επί-
πεδο11. Η «διακυβέρνηση μέσω δεδομένων» προκύπτει
άμεσα από την ανάγκη σύνδεσης του δημόσιου σχολείου
με τις απαιτήσεις της καπιταλιστικής οικονομικής ανταγω-
νιστικότητας. Αποτελεί, εν μέρει, την πολιτική-διοικητική
διάσταση της θεωρίας του ανθρώπινου κεφαλαίου και της
σύστοιχης ανάγκης ανάπτυξης ανταγωνιστικών «οικονο-
μιών της γνώσης», διάσταση που διέπει τον προβληματι-
σμό όλων των υπερεθνικών οργανισμών.
Πίσω, επομένως, από το νεοθετικισμό των «τεκμηρι-
ωμένων» εκπαιδευτικών πολιτικών και της σωστής δια-
χείρισης των οικονομικών της εκπαίδευσης κρύβεται η
ανάγκη επιβολής αξιολογικών πρακτικών, ταξικής διαφο-
ροποίησης των σχολικών μονάδων και σύνδεσής τους με
τις ανάγκες της αγοράς. Η τελευταία διάσταση, όπως ήδη
τονίσαμε, υποδηλώνεται και από την εμμονή στις λεγό-
μενες ήπιες δεξιότητες. Μόνο στη βάση των παραπάνω
μπορεί να προχωρήσει και το ευρύτερο ιδεολογικό όραμα
της αγοράς, δηλαδή οι αυτόνομες επιχειρηματικές σχολι-
κές μονάδες, η απελευθέρωση των σχολικών μονάδων
από τον «εναγκαλισμό τους με το κράτος», οι διευθυντές
μάνατζερ και η ανταγωνιστική χρηματοδότηση των σχολι-
κών μονάδων, ανεξάρτητα από το θεσμικό τους καθεστώς
(δημόσιο ή ιδιωτικό).
Η κα Κεραμέως αυτές τις διαστάσεις υπογραμμίζει, με
την υιοθέτηση «πολιτικών βάσει τεκμηρίωσης». Αναπα-
ράγει και εδώ πιστά τις εκθέσεις του ΟΟΣΑ για το ελληνι-
κό εκπαιδευτικό σύστημα. Η ίδια άλλωστε ήταν απολύτως
αποκαλυπτική στο πεδίο της πανεπιστημιακής εκπαίδευ-
σης «Η κρατική χρηματοδότηση προς τα ανώτατα ιδρύ-
ματα θα εξαρτάται από αντικειμενικά κριτήρια, όπως το
κόστος σπουδών ανά φοιτητή, η διάρκεια των προγραμ-
μάτων σπουδών, μέγεθος και γεωγραφική διασπορά του
ιδρύματος αλλά θα συνδέεται, σε κάποιο βαθμό, και με τα
αποτελέσματα της αξιολόγησης»12. Πολύ απλά τονίζεται,
από την κα Κεραμέως, ότι αυτό που αποδίδει –στο πεδίο
της αγοράς λέμε εμείς– θα χρηματοδοτείται, τα υπόλοιπα
αφορούν την δυνατότητα αυτοχρηματοδότησης των ιδρυ-
10. Καλημερίδης Γ., 2017.
11. Οzga J., 2009.
12. Η έμφαση δική μας, στο ίδι, ιστοσελίδα esos.
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 53
μάτων και δημιουργίας πόρων από πελάτες εκπαιδευτι-
κών προϊόντων, σε μια ιδιωτικοποιημένη εκπαίδευση.
Αυτή είναι γενικά η εκπαιδευτική αρχή των «δεδομένων»
και των λεγόμενων «αντικειμενικών αξιολογήσεων».
Αντί επιλόγου
Οι μορφωτικές ανάγκες της νέας γενιάς δεν μπορούν
να εγκλωβιστούν μέσα στα ασφυκτικά και εκμεταλλευ-
τικά όρια των επενδύσεων, της εργατικής κινητικότη-
τας και των αγορών. Θα αντιπαλέψουμε το πρόγραμμα
της κας Κεραμέως και του πνευματικού της πάτρωνα κ.
Schleicher, όπως κάναμε και με την προηγούμενη κυ-
βέρνηση, η οποία συνέβαλε αποφασιστικά στο σημερινό
εκπαιδευτικό τοπίο.
Θα συμφωνήσουμε με τον ΟΟΣΑ ότι ο σύγχρονος κα-
πιταλισμός έχει αλλάξει, επισημαίνοντας, ωστόσο, τον
ιστορικά ξεπερασμένο χαρακτήρα του και την απόλυτη
αντιδραστικότητά του στη σημερινή εποχή. Το αίτημα
για ολόπλευρη μόρφωση και όχι απλά δεξιότητες, ήπιες
ή σκληρές, αφορά πλέον το σύνολο της νέας γενιάς, και
ανταποκρίνεται, πράγματι, στα «αντικειμενικά δεδομένα
»της νέας εποχής. Αποτελεί αναμφισβήτητο data, για να
επικοινωνήσουμε και με τη γλώσσα των υπερεθνικών ορ-
γανισμών. Άρα, η απάντηση δεν μπορεί να είναι η αγορά
και η ανισότητα, αλλά η δίχρονη δημόσια προσχολική
αγωγή και εκπαίδευση και το δωδεκάχρονο ενιαίο σχο-
λείο της ολόπλευρης μόρφωσης και της κριτικής συνειδη-
τοποίησης στην κατεύθυνση της εργατικής χειραφέτησης,
της αντικαπιταλιστικής ανατροπής και της σοσιαλιστικής
οικοδόμησης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ
Bernstein B. (1996), Pedagogy, symbolic control and identity. Theory,
research, critique. (Bristol:Taylor & Francis).
Γρόλλιος Γ. (1999), Ιδεολογία, Παιδαγωγική και Εκπαιδευτική Πολιτική.
(Αθήνα: εκδ. Guteberg).
Καλημερίδης Γ. (2017), “Εκπαίδευση και υπερεθνικοί οργανισμοί: η σχέ-
ση εθνικής και υπερεθνικής πολιτικής στο πεδίο του σχολείου”. Περιοδι-
κό Σελιδοδείκτης τευχ.2.
Νικολόπουλος A. (2019) “Το πρόγραμμμα της Ν.Δ για την παιδεία
και η σχετική δημόσια αντιπαράθεση”. Ανάκτηση από https://
selidodeiktis.edu.gr/2019/01/19/%cf%84%ce%bf-%cf%80
%cf%81%cf%8c%ce%b3%cf%81%ce%b1%ce%bc%ce%
bc%ce%b1-%cf%84%ce%b7%cf%82-%ce%bd%ce%b4-
%ce%b3%ce%b9%ce%b1-%cf%84%ce%b7%ce%bd-%cf
%80%ce%b1%ce%b9%ce%b4%ce%b5%ce%af%ce%b1-
%ce%ba%ce%b1%ce%b9/
Νούτσος Μ. (χ.χ), “Η ιδεολογία της αξιολόγησης στην εκπαίδευση” Ανάκτη-
ση από τη σελίδα http://edu.pep.uoi.gr/cnoutsos/
ΟECD (2018), Τhe Future of education and skills. Education 2030.
(Paris: OECD).
Ozga J. (2009), “Governing education through data in England: from
regulation to self-evaluation”. Journal of Education policy vol. 24 no2.
Πατέλλη Β. (2019), “Δεσμός Παιδείας και Κεραμέως βεβαίως – βεβαίως”
Ανάκτηση από https://selidodeiktis.edu.gr/2019/07/12/%ce%b4%ce
EKΠΑΙΔΕΥΣΗ
%b5%cf%83%ce%bc%cf%8c%cf%82-%cf%80%ce%b1%ce%b9
%ce%b4%ce%b5%ce%af%ce%b1%cf%82-%ce%ba%ce%b5%cf
%81%ce%b1%ce%bc%ce%ad%cf%89%cf%82-%ce%b2%ce%b5
%ce%b2%ce%b1%ce%af%cf%89%cf%82/
Προγραμματικές Δηλώσεις: Το σχέδιο της κυβέρνησης για της τρεις βαθμί-
δες εκπαίδευσης Ανάκτηση από την ιστοσελίδα esos: https://www.esos.
gr/arthra/63538/programmatikes-diloseis-shedio-tis-kyvernisis-gia-tis-
treis-vathmides-tis-ekpaideysis
Πρώτο Θέμα, συνέντευξη Νίκη Κεραμέως 28 / 7 / 2019.
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 53
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 Οι βασικές εκπαιδευτικές αποφάσεις
και δράσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης
(Ιανουάριος 2018 – Ιούλιος 2019)

Z Αποστόλης Νικολόπουλος, Μαθηματικός

Από τις αρχές του 2018 ως σήμερα, υπάρχει αξιοπρόσεκτο πλήθος αποφάσεων και ενεργειών
της ΕΕ με αντίκτυπο στα εκπαιδευτικά πράγματα. Αν περιοριστούμε όμως μόνο σε βασικά
κείμενα εκπαιδευτικής πολιτικής (συστάσεις, ανακοινώσεις Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αποφάσεις
Συμβουλίων) και συναφείς δράσεις, γίνεται φανερό ότι αυτά ασχολούνται κυρίως με τη
δημιουργία ενός «πραγματικά ενιαίου χώρου εκπαίδευσης». Οι νεώτερες προτεραιότητες γι’ αυτό
το θέμα είχαν ήδη εξαγγελθεί στη σύνοδο κορυφής του Γκέτεμποργκ (Νοέμβριος 2017), με τις
αποφάσεις της οποίας συμφώνησε το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στη σύνοδο του Δεκεμβρίου 2017.1
Στο παρόν άρθρο παρουσιάζουμε κριτικά τα κατοπινά βασικά κείμενα και δράσεις, εστιάζοντας
στην κεντρική γραμμή. Για λόγους έκτασης του άρθρου δεν αναπτύσσουμε αρκετά κάποιες
παρεμβάσεις της ΕΕ που αφορούν την (αποκαλούμενη από αυτήν) «ενταξιακή εκπαίδευση», τις
χρηματοδοτήσεις για δομικές αλλαγές, πρόσθετα υποβοηθητικά μέσα του ενιαίου χώρου και
διάφορες θεματικές πρωτοβουλίες.
Τα κείμενα του Ιανουαρίου 2018 εκφράζεται και στο όνομα κάποιων ικανοτήτων, π.χ. η
ικανότητα «επικοινωνίας σε ξένες γλώσσες» αντικαταστά-
Στις 17/1/2018 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε δύο προ-
θηκε από την ικανότητα «πολυγλωσσίας» (multilingual
τάσεις συστάσεων και μία ανακοίνωση προς το Ευρωπαϊκό
competence). Το πλαίσιο αναφοράς είναι εργαλείο πολι-
Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο και Επιτροπές. Οι δύο συστάσεις
τικής και σε αυτό επιχειρείται η προσαρμογή της προσέγ-
δημοσιεύτηκαν στην τελική τους μορφή στις 22/5/2018.1 γισης για τις «ικανότητες», ώστε να αντιστοιχεί στις μετα-
Η μία σύσταση αφορούσε τις «ικανότητες-κλειδιά» για βαλλόμενες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Πρέπει
τη δια βίου μάθηση2 και επέκτεινε την αντίστοιχη του 2006. λοιπόν να ελεγχθεί συγκεκριμένα πώς αυτή η προσαρμογή
Συνεπώς φέρει όλα τα ελαττώματα της γενικής αντίληψης ανταποκρίνεται στα συμφέροντα του κεφαλαίου, καθώς και
της ΕΕ για αυτά τα θέματα. Τα νεώτερα στοιχεία, όμως, εί- η επίδρασή της στις εκπαιδευτικές δραστηριότητες και τα
ναι σημαντικά: προγράμματα σπουδών.
α) Στο Παράρτημα της οδηγίας («Πλαίσιο αναφοράς») β) Η σύσταση δίνει μεγαλύτερη έμφαση σε κάποιες
επανακαθορίζεται το περιεχόμενο πολλών ικανοτήτων ή ικανότητες και δεξιότητες σε σχέση με παλιότερα, δηλαδή
EKΠΑΙΔΕΥΣΗ

έχουν υπάρξει σημαντικές αλλαγές στην περιγραφή απα-
ραίτητων στοιχείων τους. Για παράδειγμα ο ορισμός της
ψηφιακής ικανότητας είναι σαφώς πιο εκτεταμένος. Αυτό
1. Για τις αποφάσεις του Γκέτεμποργκ βλέπε:
Απόστολος Νικολόπουλος, Οι πιο πρόσφατες αποφάσεις της ΕΕ για
τον ενιαίο χώρο εκπαίδευσης, selidodeiktis.edu.gr (28-2-2018).
2. Ορίζουν κάθε «ικανότητα» σαν ένα μείγμα γνώσεων, δεξιοτήτων
και πρωτοβουλιών.
στις βασικές δεξιότητες (γλώσσα, αριθμητικές και βασικές
ψηφιακές δεξιότητες), επιχειρηματικότητα, STEM, ψηφι-
ακότητα, ξένες γλώσσες. Η λογική είναι σαφής: Για τις
βασικές δεξιότητες δικαιολογούν το «ενδιαφέρον» επι-
καλούμενοι τα ζοφερά αποτελέσματα του διαγωνισμού
PISA, άρα θεοποιούν τον ΟΟΣΑ και αρνούνται οποια-
δήποτε ριζική κριτική των αποτυχιών της εκπαιδευτικής
πολιτικής τους. Συστήνουν οι νέοι εκπαιδευόμενοι «να

54 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 54 02/10/2019 1:11 μ.μ.

 αναλαμβάνουν τουλάχιστον μια επιχειρηματική πρωτο-
βουλία κατά τη διάρκεια της σχολικής τους εκπαίδευσης».
Υπερτονίζεται η σημασία των άτυπων μορφών μάθησης
και, στο πνεύμα της ευελιξίας, η δια βίου ανάπτυξη δεξι-
οτήτων.3
Η δεύτερη σύσταση ήταν αυτή «για την προώθηση των
κοινών αξιών, της εκπαίδευσης χωρίς αποκλεισμούς και
της ευρωπαϊκής διάστασης της διδασκαλίας», μία εξόχως
πολιτική και πολύ επικίνδυνη σύσταση. Οι σκοποί της πε-
ριγράφονται χωρίς περιστροφές στο επεξηγηματικό υπό-
μνημα της αρχικής πρότασης: «Η Ένωση και τα κράτη-
μέλη αντιμετωπίζουν διάφορες προκλήσεις, (όπως) λαϊκι-
σμός, ξενοφοβία, σεπαρατιστικός εθνικισμός, διακρίσεις,
εξάπλωση ψευδών ειδήσεων και παραπληροφόρησης,
καθώς και της ριζοσπαστικοποίησης. […] Η αναγκαία
γνώση των κοινών μας αξιών και ο ρόλος της εθνικής και
ευρωπαϊκής δημοκρατίας δεν έχουν εμπεδωθεί αρκετά».
Επιδιώκεται οι τάσεις αμφισβήτησης να αντιστραφούν.4
Οι σκοποί, όμως, της σύστασης συσκοτίζονται ή καλλω-
πίζονται, αφού στην προκαταρκτική διαβούλευση τέθηκαν
πολιτικά άχρωμες και φαινομενικά «αθώες» ερωτήσεις
και στα πιο «πλατιά» υλικά δεν αναφέρεται η ριζοσπα-
στικοποίηση.
Η τελική σύσταση ορίζει μέτρα για τα εξής: α) Την προ-
ώθηση των «κοινών αξιών». Ξεχωρίζουμε την παρέμβαση
από πολύ νεαρή ηλικία (δηλαδή πλύση εγκεφάλου σχεδόν
από τα γεννοφάσκια), εκπαιδευτικά μέτρα καλλιέργειας
κριτικής σκέψης απέναντι στο internet και την κοινωνική
δικτύωση (σχετικό και με τη γενική τάση ελέγχου του δι-
αδικτύου από την ΕΕ), δομές ενίσχυσης ενεργών δράσε-
ων μαθητών-καθηγητών-γονιών. β) Παροχή ενταξιακής
εκπαίδευσης (ουσιαστικά, αποφυγή πηγών κοινωνικής
έκρηξης), γ)Την «ευρωπαϊκή διάσταση» της διδασκαλίας.
Ξεχωρίζουμε την «κατανόηση» των αρχών, των αξιών και
της λειτουργίας της ΕΕ, το e-Τwinning, διεθνή project κα-
θώς και τον ετήσιο εορτασμό ημέρας της ΕΕ. δ) Παρεμ-
βάσεις στο εκπαιδευτικό προσωπικό, ώστε να «βοηθηθεί»
στην εμπέδωση και προαγωγή των «κοινών αξιών» και του
«συνανήκειν».
Δύο παρατηρήσεις: i) Ο ιδεολογικός ρόλος των ανταλ-
λαγών ομοτίμων, των δράσεων του Erasmus+ και του
e-Τwinning είναι κρίσιμος. Τα σχετικά κονδύλια αυξάνο-
νται αλματωδώς ενώ αξιοποιούνται και τα διαρθρωτικά
και επενδυτικά Ταμεία της Ένωσης. Χρειάζεται να αντιμε-
τωπιστούν απόψεις που βλέπουν αυτά τα προγράμματα σαν
απολίτικες εκπαιδευτικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις. ii)
Η σύσταση υποκρύπτει αυταρχισμό. Γίνεται π.χ. λόγος για
αντίστοιχη καθοδήγηση και mentoring των εκπαιδευτι-
κών. Επίσης στην αρχική πρόταση περιέχονταν ασυνήθιστα
άκομψες, κυνικές εκφράσεις για τη στάση απέναντι στα κρά-
τη-μέλη («διόρθωση υπαρχόντων πολιτικών», «εύρεση κε-
νών» στη συλλογή στοιχείων για διαμόρφωση πολιτικής),
που μετά απαλείφθηκαν.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε επίσης μία ανακοί-
νωση για το σχέδιο δράσης για την ψηφιακή εκπαίδευση.
3. Μία άλλη λειτουργία της σύστασης είναι η καθοδήγηση προς
συγκεκριμένες κατευθύνσεις, μέτρα και «καλές πρακτικές» (§3).
4. Η αναβάθμιση της Κοινωνιολογίας στη Γ’ Λυκείου «ταιριάζει
γάντι» με τις δύο οδηγίες.
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 55
Όπως αναφέρεται σε σχετικό υλικό της Επιτροπής, το σχέ-
διο εδράζεται σε μια πολιτική συμφωνία «να αντιμετωπι-
στούν οι προκλήσεις σχετικά με τις δεξιότητες που συν-
δέονται με την ψηφιοποίηση, την κυβερνοασφάλεια, τον
γραμματισμό των μέσων και την τεχνητή νοημοσύνη». Οι
προτεραιότητες και τα άμεσα μέτρα του σχεδίου αφορούν:
α) τη χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας στη διδασκαλία και
μάθηση (συνδεσιμότητα των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων,
εργαλείο αυτοαξιολόγησης ψηφιακών ικανοτήτων SELFIE
παντού ως το τέλος του 2019, ψηφιακή πιστοποίηση τίτλων
σπουδών), β) ανάπτυξη ψηφιακών ικανοτήτων (δημιουρ-
γία ευρωπαϊκής πλατφόρμας για την ψηφιακή εκπαίδευση,
«ανοικτή επιστήμη» - «επιστήμη των πολιτών», μαθήματα
προγραμματισμού στα σχολεία, εβδομάδα κωδικοποίησης,
διδασκαλία κυβερνοασφάλειας, ειδική δουλειά για τα κο-
ρίτσια), γ) ανάλυση δεδομένων και προβλέψεις (πιλοτικά
προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης και μάθησης, δρομολό-
γηση διαδικασίας στρατηγικών προβλέψεων των τάσεων
του ψηφιακού μετασχηματισμού).
Το σχέδιο δεν είναι απλώς τεχνοκρατικό ή εκπαιδευ-
τικό, αλλά έχει πολιτικές προεκτάσεις και ταξικές βλέψεις
αφού: α) εξυπηρετεί οικονομικά συμφέροντα και προάγει
τη λεγόμενη «καινοτομία» στην εκπαίδευση, π.χ. μέσω
των εργασιών για τη συνδεσιμότητα, β) θα επιδράσει πο-
λιτικά μέσω των οικονομικών ενισχύσεων της Ένωσης,
την κυβερνοασφάλεια, το περιεχόμενο της «ανοικτής επι-
στήμης» κ.λπ., γ) ταιριάζει με τις ανάγκες του κεφαλαίου
για την αγορά εργασίας (απαραίτητες ψηφιακές γνώσεις,
προσέλκυση γυναικείου εργατικού δυναμικού), δ) ενισχύ-
ει βασικές εκπαιδευτικές επιλογές (αξιολόγηση, ενιαίος
χώρος εκπαίδευσης), ε) συμμετέχει στην αποτελεσματική
EKΠΑΙΔΕΥΣΗ
χάραξη πολιτικής μέσω της συγκέντρωσης και επεξεργα-
σίας στοιχείων.
Το εύρος της επέμβασης του σχεδίου στα εκπαιδευτικά
πράγματα είναι πολύ μεγάλο, καθώς περιλαμβάνει 11 δρά-
σεις και η ΕΕ καταβάλλει διαρκείς προσπάθειες σε αυτόν
τον τομέα. Εξάλλου τον Απρίλη 2018 η Επιτροπή δημο-
σιοποίησε δύο άλλες συναφείς ανακοινώσεις, μία για την
«παραπληροφόρηση» και μία για την τεχνητή νοημοσύνη.
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 55
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 Η ευρωπαϊκή διάσκεψη για την εκπαίδευση
Στις 25/1/2018 διεξήχθη στις Βρυξέλλες η 1η Ευρωπαϊκή
Διάσκεψη για την εκπαίδευση με τίτλο «Θέτοντας τα θεμέ-
λια του ενιαίου χώρου εκπαίδευσης: για μια καινοτόμο,
ενταξιακή και βασισμένη σε αξίες εκπαίδευση».
Στις αναγγελίες του γεγονότος θέτονταν ήδη βασικά ζη-
τήματα που θα απασχολούσαν τη διάσκεψη: έξυπνες επεν-
δύσεις στην εκπαίδευση, μετάδοση κοινών αξιών, αντιμε-
τώπιση ανισοτήτων και προσέγγιση μειονεκτούντων μαθη-
τών. Για τα τελευταία, διευκρινίζουμε ότι στα υλικά κυρίως
συσχετίζονταν με την αντιμετώπιση της έλλειψης βασικών
δεξιοτήτων (άρα σύνδεση με την οικονομία) και την ενί-
σχυση της κοινωνικής συνοχής (άρα πολιτική σταθερότη-
τα). Όλα τα παραπάνω απεικονίζονταν στο πρόγραμμα της
διάσκεψης. Μετά από ένα αρχικό panel με συμμετέχοντες
«υψηλού επιπέδου» για τον ευρωπαϊκό χώρο εκπαίδευσης
ως το 2025, έγιναν τρία μπλοκ ομιλιών σε παράλληλες
συνεδρίες: α) ευρωπαϊκός χώρος εκπαίδευσης 2025, β)
βασικές δεξιότητες και ενταξιακή εκπαίδευση, γ) αναγκαίες
δεξιότητες για μελλοντικά επαγγέλματα. Η θεματολογία των
panel αποκαλύπτει τον προσανατολισμό: αριστεία και αυ-
τονομία, ποιοι φοβούνται την επένδυση στην εκπαίδευση, ο
ευρωπαϊκός χώρος εκπαίδευσης από τη σκοπιά των κοινω-
νικών εταίρων, ο ρόλος του ιδιωτικού τομέα, εκπαίδευση
με αξίες, STEM κ.λπ.
Μετείχαν πάνω από 500 άτομα, ανάμεσά τους 18
υπουργοί, και οι ομιλητές ήταν περίπου 40. Έγινε ολοφά-
νερη προσπάθεια να δοθεί η εικόνα μιας δυναμικής εκκίνη-
σης για το κτίσιμο του ενιαίου χώρου εκπαίδευσης, όπου
συμμετείχαν παράγοντες της ΕΕ, πολιτικό προσωπικό, πλή-
θος επιχειρηματιών, διεθνείς οργανισμοί (π.χ. χαιρέτησε
η γενική διευθύντρια της UNESCO), «κοινωνικοί εταίροι»
διαβουλευόμενοι με την ΕΕ, καθώς και η Ιταλίδα αστρο-
ναύτης. Χαρακτηριστικά του κλίματος ήταν και τα βιογρα-
φικά πολλών ομιλητών. Ένας υπουργός παιδείας αυτοδια-
φημιζόταν ως «κεντρική φιγούρα στην αποκέντρωση του
εκπαιδευτικού συστήματος» της χώρας του, ένας άλλος είχε
έρευνα επικεντρωμένη στη διεθνοποίηση εταιριών και το
διεθνές marketing, εκπρόσωποι πολυπλόκαμων διεθνών
εταιρειών, και άλλα παρόμοια.
Από τη διάσκεψη πρέπει να κρατήσουμε την προσπά-
θεια της Επιτροπής για συνένωση δυνάμεων και διαμόρ-
φωση πολιτικής συναίνεσης. Στις επόμενες άλλωστε κινή-
σεις της ΕΕ ενσωματώθηκαν και απόψεις που εκφράστηκαν
στη διάσκεψη. Επίσης, με φετινή ανακοίνωση, ορίστηκε ότι
θα γίνει η 2η διάσκεψη στις 26/9/2019 και θα είναι αφιε-
ρωμένη στο εκπαιδευτικό επάγγελμα.
Νέες συστάσεις και μέτρα (Μάης 2018 και μετά)
Στις 22/5/2018 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έβγαλε μια σημα-
EKΠΑΙΔΕΥΣΗ
ντική ανακοίνωση5. Περιλάμβανε μια νέα στρατηγική για
τη νεολαία για το 2019-2027 και μια νέα ατζέντα για τον
πολιτισμό, με τα οποία δεν θα ασχοληθούμε, καθώς και εκ-
παιδευτικά θέματα. Για τα τελευταία, στην ανακοίνωση και
τα λοιπά κείμενα είχαμε: α) Τρεις προτάσεις συστάσεων.
5. «Οικοδομώντας μια ισχυρότερη Ευρώπη: νέες πρωτοβουλίες για
την περαιτέρω ενίσχυση… κ.λπ.»
56 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 56
Αυτή για την αμοιβαία αναγνώριση διπλωμάτων κατέληξε
σε σύσταση μετά από ένα εξάμηνο (26/11/18), ενώ οι άλ-
λες δύο οδήγησαν σε πιο πρόσφατες συστάσεις, έναν χρό-
νο μετά (22 και 24/5/19). β) Υποδείξεις για κάποια ειδικά
θέματα, γ) Ενημέρωση - επισημάνσεις για τα «ευρωπαϊκά
πανεπιστήμια».
Αρχίζουμε με τα α) και β). Θα εκθέσουμε στην επόμενη
ενότητα τι έχει γίνει ως τώρα για τα «ευρωπαϊκά πανεπι-
στήμια».
Η σύσταση για «υψηλής ποιότητας συστήματα προσχολι-
κής εκπαίδευσης και φροντίδας». Στην πρόταση σύστασης
και τα σχετικά υλικά γινόταν πολύς λόγος για προσβασιμό-
τητα και οικονομική δυνατότητα, υποστήριξη μειονοτήτων,
προγράμματα που να εξασφαλίζουν ισορροπία κοκ. Όλα
αυτά είναι λόγια χωρίς πρακτική αξία. Η ουσία, ο σκοπός
της σύστασης είναι η θέσπιση πλαισίου ποιότητας και αξι-
ολογικών μεθόδων στην προσχολική αγωγή. Μάλιστα στο
Παράρτημα του Παραρτήματος ορίζεται ακριβώς αυτό το
πλαίσιο ποιότητας.
Πράγματι, οι κατευθύνσεις για την πρόσβαση αφήνο-
νται στο έλεος των κρατών-μελών και οι παρεμβάσεις της
ΕΕ αφορούν βασικά κάποια κοινοτικά κονδύλια. Αντίθετα,
για τα θέματα προσωπικού και ποιότητας εισάγονται μέτρα
ελέγχου. Στο Πλαίσιο Ποιότητας δεν υπάρχει ρητή αναφο-
ρά στην άμεση υποχρεωτικότητα δημόσιας προσχολικής,
αλλά λογική σταδιακής καθιέρωσης «καθολικού νόμιμου
δικαιώματος»6 σε βάθος χρόνου (§§1, 10). Η δράση των
ιδιωτών επιχειρηματιών στον χώρο θεωρείται αυτονόητη,
ή τουλάχιστον αποδεκτή, ενώ οι πολλές αναφορές της σύ-
στασης στον ρόλο της οικογένειας παραπέμπουν και στην
περίφημη «ελεύθερη επιλογή» παρόχου της «υπηρεσίας».
Και αντί για δωρεάν εκπαίδευση, διαβάζουμε για «κάποια
προσαρμογή των διδάκτρων… για όσους έχουν χαμηλό ει-
σόδημα» (§ 1).
Όσον αφορά στην «ψυχή» της σύστασης, το πλαίσιο ποι-
ότητας, ακολουθείται η λογική παλαιότερων μελετών και
χωρίζεται σε 5 άξονες: α) προσβασιμότητα, β) προσωπικό,
γ) εκπαιδευτικό πρόγραμμα, δ) διακυβέρνηση-χρηματο-
δότηση, ε) απεικόνιση και αξιολόγηση. Μέσω αυτού του
πλαισίου εισάγεται λεπτομερειακή αξιολόγηση, που αναλύ-
εται σε πλήθος δεικτών και παραδεικτών (Staff Document,
§8). Η οδηγία στέκεται επίμονα στην εξασφάλιση «επαγ-
6. Ο όρος (legal entitlement) περιλαμβάνει και την δημόσια επιδο-
τούμενη υπηρεσία.
02/10/2019 1:11 μ.μ.

γελματισμού» και αντίστοιχων στάνταρ του προσωπικού,
άρα επιδιώκεται το «σφίξιμο των λουριών». Υπάρχουν
στοιχεία εργασιακής επιβάρυνσης, π.χ. πολλές συναντήσεις
με γονείς, και έμφαση στην ευελιξία και τις προοπτικές κα-
ριέρας (3a της σύστασης). Συνιστάται το νεοδιόριστο προ-
σωπικό να έχει επίβλεψη και μέντορες.
Ένα τέτοιο καθεστώς, τουλάχιστον στις συνθήκες που
ισχύουν για την προσχολική αγωγή στην Ελλάδα, θα
αποτελεί παράδεισο για τους επιχειρηματίες του χώρου,
καθώς μάλιστα συστήνονται συνεργασίες με κοινωνικούς
εταίρους, διαφάνεια του monitoring, καθώς και εθνικά και
περιφερειακά πλαίσια ποιότητας. Τελικά η συνολική εικόνα
ταιριάζει απόλυτα με τις κατευθύνσεις του ΟΟΣΑ.
Η σύσταση «για μια ολοκληρωμένη προσέγγιση σχετικά
με τη διδασκαλία και την εκμάθηση γλωσσών» αφορά την
πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση και κατάρτι-
ση και, όπου είναι δυνατόν, την προσχολική εκπαίδευση
και αγωγή καθώς και την επαγγελματική εκπαίδευση και
κατάρτιση. Τονίζει ιδιαίτερα δύο στοιχεία (§§2, 4): α) την
εφαρμογή νέων ολοκληρωμένων προσεγγίσεων στη διδα-
σκαλία και εκμάθηση γλωσσών που «να υποστηρίξουν την
ανάπτυξη της γλωσσικής ευαισθητοποίησης στα σχολεία και
τα ιδρύματα επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης»,
β) την οργανωμένη παρακολούθηση της υλοποίησης της
σύστασης και της πολυγλωσσικής ικανότητας στην Ένωση.
Αφορμή της σύστασης είναι οι χαμηλές επιδόσεις και η
χρόνια στασιμότητα σε αρκετούς δείκτες σχετικούς με την
εκμάθηση γλωσσών. Η κατάσταση περιγράφεται με μελανά
χρώματα στην αιτιολογική έκθεση και είναι προφανές ότι
δημιουργούνται προβλήματα στην κινητικότητα και την απο-
δοτική αξιοποίηση των εργαζομένων. Η παρέμβαση επίσης
από την ΕΕ δυσχεραίνεται από την έλλειψη «συγκρίσιμων
δεδομένων σχετικά με τις γλωσσικές ικανότητες». Η κυρί-
ως σύσταση και το παράρτημά της στέκονται σε τέσσερεις
σχετικές πλευρές: α) δράση εντός των σχολείων, β) καινο-
τόμος διδασκαλία, γ) υποστήριξη διδασκόντων και εκπαι-
δευτών, δ) συνεργασίες και διασυνδέσεις. Στο παράρτημα
δίνονται αρκετά παραδείγματα πρακτικών για καθένα από
αυτά. Η ολοκληρωμένη προσέγγιση και η ευαισθητοποίη-
ση περιλαμβάνουν π.χ. οριζόντια ενσωμάτωση των ξένων
γλωσσών στα προγράμματα σπουδών, χρήση ψηφιακών
εργαλείων, συμμετοχή καθηγητών άλλων ειδικοτήτων,
εμπλοκή γονέων αλλοδαπών μαθητών κ.λπ.
Το παιδαγωγικό-διδακτικό μέρος, η θεωρητική του θε-
μελίωση και οι πρακτικές συνέπειες στη σχολική ζωή μπο-
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 57
ρούν να εξεταστούν μόνο στα πλαίσια ενός ειδικού άρθρου.
Μερικά πράγματα πάντως είναι προφανή στη σύσταση: α) η
προσέγγιση δεν είναι ιδεολογικά ουδέτερη, αλλά βασίζεται
κατά πολύ στα ευρωπαϊκά προγράμματα και συνδέεται με
την ισχυροποίηση της λεγόμενης «ευρωπαϊκής διάστασης»
στην εκπαίδευση, β) η αξιολόγηση αποτελεί σημαντικό και
αναπόσπαστο στοιχείο, περιλαμβάνοντας την οργάνωση δι-
εθνών εργαλείων αξιολόγησης και τους εξατομικευμένους
φακέλους μαθητή, γ) προωθείται η «αυτονομία», αφού συ-
στήνεται σε σχολεία, ΙΕΚ και δήμους «να συγκεντρώσουν
πόρους για τη δημιουργία κέντρων γλωσσών», δ) υπάρχει
ισχυρή παρότρυνση για συνεργασίες με κέντρα και εργα-
στήρια γλωσσών, καθώς και με εργοδότες. Ένας λοιπόν
βασικός στόχος της σύστασης μάλλον είναι η ενίσχυση των
συνεργειών με φορείς εκτός του σχολείου, ίσως και η ενί-
σχυση ενός φάσματος επιχειρήσεων που σχετίζονται με την
εκμάθηση ξένων γλωσσών.
Η τρίτη σύσταση («Σχετικά με την αυτόματη αμοιβαία
αναγνώριση τίτλων κλπ.») είχε προαναγγελθεί από τα τέλη
του 2017 σαν η εκκίνηση μιας διαδικασίας-διαδόχου αυτής
της Μπολόνιας, της «διαδικασίας της Σορβόννης». Πάντως
η ΕΕ έχει καταφέρει ελάχιστα ως τώρα για την αμοιβαία
αναγνώριση τίτλων και περιόδων φοίτησης. Στην αιτιολο-
γική έκθεση αναφέρεται πως το μόνο σχετικό νομικό κεί-
μενο είναι η σύμβαση της Λισσαβόνας,7 εκτιμάται ότι «η
απτή πρόοδος εξακολουθεί να είναι αργή ή ανύπαρκτη» και
χρησιμοποιούνται εκφράσεις όπως «ασυνέπεια και έλλειψη
διαφάνειας» ή «έλλειψη ομοιομορφίας στα κριτήρια». Έτσι,
κρίνεται σημαντικό αρχικά «τα κράτη μέλη να αναλάβουν
πολιτική δέσμευση για την αυτόματη αναγνώριση» και στη
συνέχεια «να εφαρμόσουν μια τεχνική σταδιακή προσέγ-
γιση με σκοπό να αναπτυχθεί μεταξύ τους αμοιβαία εμπι-
στοσύνη». Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι το θέμα είναι πολύ
δύσκολο στην αντιμετώπισή του.
Η σύσταση ορίζει επίσης τα εξής: α) Τους στόχους μέ-
χρι το 2025. Τα κράτη-μέλη πρέπει να λάβουν μέτρα ώστε
για την τριτοβάθμια εκπαίδευση να επιτευχθεί η αυτόματη
αμοιβαία αναγνώριση χωρίς ξεχωριστή διαδικασία ανα-
γνώρισης για τίτλους σπουδών και αποτελέσματα περιόδου
μάθησης που αποκτούνται/πραγματοποιούνται σε κράτη-
μέλη της ΕΕ. Για την ανώτερη δευτεροβάθμια ζητείται να
σημειωθεί ουσιαστική πρόοδος ως προς την αυτόματη αμοι-
βαία αναγνώριση τίτλων που αποκτήθηκαν στο εξωτερικό
ή ολοκληρωμένων ετών φοίτησης. β) Τις προϋποθέσεις
που πρέπει να εκπληρώσουν τα κράτη-μέλη, σχετικά με την
αμοιβαία αναγνώριση. Εδώ ο αντιδραστικός χαρακτήρας
της σύστασης είναι ολοφάνερος. Απαιτείται η τριτοβάθμια
εκπαίδευση να οργανωθεί σύμφωνα με τις δομές και τις αρ-
χές της διαδικασίας της Μπολόνια, να περιλαμβάνονται τα
εθνικά πλαίσια και συστήματα επαγγελματικών προσόντων
στο ευρωπαϊκό πλαίσιο επαγγελματικών προσόντων, να δι-
EKΠΑΙΔΕΥΣΗ
ασφαλίζεται η λειτουργία της σύμφωνα με τα ορισμένα για
τον ευρωπαϊκό χώρο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης από «ανε-
ξάρτητους» πιστοποιημένους οργανισμούς διασφάλισης
ποιότητας. Για την ανώτερη δευτεροβάθμια ισχύει επίσης η
προϋπόθεση για τα προσόντα, αλλά οι άλλες προϋποθέσεις
7. Δεν έχει επικυρωθεί από την Ελλάδα.
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 57
02/10/2019 1:11 μ.μ.

είναι ασθενέστερες από αυτές της τριτοβάθμιας.8 γ) Συγκε-
κριμένα μέτρα. Για την τριτοβάθμια π.χ. προβλέπονται συ-
γκεκριμένα «εργαλεία διαφάνειας» και ότι εμπειρογνώμο-
νες «θα παρέχουν στήριξη» στα ιδρύματα της τριτοβάθμιας
εκπαίδευσης για την εφαρμογή των εθνικών κατευθυντήρι-
ων γραμμών (!).
Τα κράτη-μέλη πρέπει εντός 3 ετών να υποβάλουν έκ-
θεση σχετικά με τις εμπειρίες, τις πρακτικές, τις περιφερει-
ακές συμφωνίες και την εν γένει πρόοδο στην εφαρμογή
της σύστασης.
Στην ανακοίνωση της Επιτροπής περιγράφονταν επίσης
σχέδια για τη σταδιακή υλοποίηση της ευρωπαϊκής φοιτη-
τικής ταυτότητας (European Student Card) ως το 2021, η
οποία προορίζεται να παίξει σημαντικό ρόλο στη διευκό-
λυνση της εκπαιδευτικής κινητικότητας, την αναγνώριση
ECTS μονάδων και την αποθήκευση στοιχείων. Προτάθηκε
επίσης η δημιουργία κέντρων αριστείας επαγγελματικής εκ-
παίδευσης και κατάρτισης.
«Ευρωπαϊκά Πανεπιστήμια»
Η θεμελίωση των «Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων» χαρα-
κτηρίζεται στα έγγραφα της ΕΕ –και είναι– η ναυαρχίδα
των αλλαγών στην πορεία προς τον ενιαίο χώρο εκπαί-
δευσης.9 Πρόκειται για συμπράξεις ΑΕΙ, συγκροτημένες
«από τα κάτω» μέσω στρατηγικής συμμαχίας. Πιο ανα-
λυτικά σε factsheet της Επιτροπής τα Ευρωπαϊκά Πανεπι-
στήμια περιγράφονται ως «διεθνείς συμμαχίες ιδρυμάτων
ανώτατης εκπαίδευσης που αναπτύσσουν μακροπρόθεσμη
στρατηγική συμμαχία και προσφέρουν συστηματική κινη-
τικότητα, αναγνώριση των περιόδων φοίτησης στα συνερ-
γαζόμενα πανεπιστήμια, συμπληρωματικά προγράμματα
σπουδών και ενιαίους τίτλους».
Στην ανακοίνωση του Μαΐου 2018 και σε άλλα υλικά
της ΕΕ αναδεικνύεται η στρατηγική σημασία τους. Με τη
χαρακτηριστική γλώσσα αυτών των κειμένων, ουσιαστικά
EKΠΑΙΔΕΥΣΗ
περιγράφεται πώς μέσω αυτών διεθνοποιείται η επιχει-
8. Η διαφορά στους στόχους και τις προϋποθέσεις οφείλεται στα
λιγότερα σχετικά τεχνικο-πολιτικά μέσα που διαθέτει η ΕΕ στη δευ-
τεροβάθμια εκπαίδευση, βλ. factsheet της 22-5-18.
9. Ο γενικότερος σχεδιασμός που εκπονήθηκε στο Γκέτεμποργκ
προβλέπει τρία διαδοχικά βήματα για αυτό το σκοπό. Το Ευρωπα-
ϊκό Συμβούλιο έχει θέσει στόχο να ιδρυθούν περίπου 20 Ευρωπα-
ϊκά Πανεπιστήμια.
58 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 58
ρηματική λειτουργία των ΑΕΙ και επιτυγχάνεται τεράστια
συγκέντρωση κεφαλαίων στην ανώτατη εκπαίδευση, η
σχέση τους με ιδιωτικά συμφέροντα και με την «περιφερει-
ακή ανάπτυξη», πώς θα λειτουργήσουν ως μοντέλα καλής
πρακτικής και ότι επιδιώκεται να αυξήσουν «σταδιακά την
ανταγωνιστικότητα και ελκυστικότητα της ευρωπαϊκής τρι-
τοβάθμιας εκπαίδευσης».
Ας εκθέσουμε τις συγκεκριμένες ενέργειες γι’ αυτά, που
έγιναν από τον Μάη του 2018 ως σήμερα. Στο χρονοδιά-
γραμμα της ανακοίνωσης αναφερόταν λοιπόν ότι «η πρω-
τοβουλία για τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια θα ξεκινήσει δο-
κιμαστικά το 2019 και το 2020 και θα αναπτυχθεί ευρύτερα
από το 2021» και πράγματι τον Οκτώβριο του 2018 δημο-
σιοποιήθηκε το πρώτο κάλεσμα, ώστε συμπράξεις πανεπι-
στημίων να καταθέσουν τις προτάσεις τους προς έγκριση
ως τις 28/2/2019. Τα εγκεκριμένα σχέδια συνεργασίας θα
ξεκινήσουν μέσα στο διάστημα Σεπτέμβρη-Νοέμβρη 2019
και καθένα τους θα λάβει χρηματοδότηση 5 εκατομμυρίων
ευρώ σε βάθος τριετίας.10 Στα πλαίσια μάλιστα της καλύτε-
ρης προετοιμασίας της όλης διαδικασίας, στις 18/12/2018
πραγματοποιήθηκε ειδική ενημερωτική συνεδρίαση.11
Τα αποτελέσματα ανακοινώθηκαν στις 26/6/2019. Πα-
ρελήφθησαν 54 αιτήσεις και επιλέχθηκαν 17 συμμαχίες,
αντί για τις 12 που σχεδιαζόταν αρχικά, και σε αυτές συμ-
μετέχουν συνολικά 114 ΑΕΙ από 24 κράτη-μέλη. Έτσι το δι-
ατιθέμενο ποσό ανέβηκε στα 85 εκατομμύρια ευρώ με την
επισήμανση στο σχετικό δελτίο τύπου ότι «η πρόοδός τους
θα παρακολουθείται στενά». Η ευόδωση του εγχειρήματος
απαιτεί τη διάθεση και εθνικών κονδυλίων, χωρίς βεβαίως
να εξαιρούνται και ιδιωτικές πηγές χρηματοδότησης. Τρία
ελληνικά πανεπιστήμια (ΕΚΠΑ, Γεωπονικό, Αριστοτέλειο)
μετέχουν σε εγκεκριμένα δίκτυα πανεπιστημίων (CIVIS,
CONEXUS, EPICUR αντίστοιχα).12
Το δεύτερο κάλεσμα για υποβολή προτάσεων θα γίνει
τον Οκτώβριο του 2019.
Έχουν πλέον δοθεί συστάσεις για όλες τις πλευρές του
ενιαίου χώρου εκπαίδευσης. Όποια «πέτρα και αν σηκώ-
σει» κάποιος, θα βρει αποκάτω την ΕΕ. Αναπτύσσεται η
ευρύτατη εμπορευματοποίηση και η με καπιταλιστικούς
όρους ανώτερη διεθνοποίηση της εκπαίδευσης, ιδιαίτερα
στην τριτοβάθμια εκπαίδευση με τις διεθνείς συμπράξεις και
τη συνύφανση με επενδυτές. Από το άλλο μέρος, η ΕΕ έχει
σοβαρά προβλήματα και ένας στόχος της εκπαιδευτικής της
στρατηγικής είναι και η συνεισφορά στο ξεπέρασμά τους.
Κάποιες σημαντικές εκπαιδευτικές αλλαγές έχουν «σκαλώ-
σει» για χρόνια και, κατά τη γνώμη μου, δεν διακρίνεται
μια φρεσκάδα ιδεών και μεθόδων που να εξασφαλίζει το
«χώνεμα» αντιδράσεων.
10. Χρηματοδότηση που αφορά συνεργασία για καινοτομία και
ανταλλαγή καλών πρακτικών (βλέπε το νέο Programme Guide του
Erasmus+, 15/1/2019).
11. α) Στο https://ec.europa.eu/education/education-in-the-eu/
european-education-area/european-universities-initiative_en
υπάρχουν σύνδεσμοι για το ενημερωτικό υλικό της συνάντησης
και για τα κείμενα-τοποθετήσεις έξι δικτύων πανεπιστημίων. β)
Τον ίδιο μήνα κυκλοφόρησε, μόνο στα αγγλικά, και η αναφορά
«Χαρτογράφηση των ευρωπαϊκών διακρατικών συμπράξεων συ-
νεργασίας στην ανώτατη εκπαίδευση».
12. Στις αιτήσεις μετείχε και το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, που
περιλαμβανόταν στο δίκτυο UNIQUE (esos.gr, 28/2/19).
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 Θρησκευτικά...και Άγιος ο Θεός!
Z Χρύσα Καραμήτρου, δασκάλα

Έφτασε, λοιπόν, η ώρα της «Τελικής Κρίσης» για το Μάθημα των Θρησκευτικών (ΜτΘ); Με τις
πρόσφατες (1749-1752/2019) αποφάσεις της η Ολομέλεια του Συμβουλίου της Επικρατείας
έκρινε ότι η αλλαγή των προγραμμάτων σπουδών του ΜτΘ, που επιχείρησε η προηγούμενη
ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας, δεν υπηρετούσε την ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης
των ορθόδοξων μαθητών, επειδή αφενός στα προγράμματα του Δημοτικού και του Γυμνασίου
γίνεται περισσότερο αναφορά στα κοινά στοιχεία μεταξύ της ορθόδοξης πίστης και των άλλων
θρησκειών, αφετέρου στο πρόγραμμα του Λυκείου γίνεται αναφορά σε ποικίλα θέματα, τα οποία
είναι ασύνδετα με την ορθόδοξη πίστη. Με άλλα λόγια το ΣτΕ υποστήριξε ότι το ΜτΘ πρέπει
οπωσδήποτε να αποσκοπεί στην ανάπτυξη της ορθόδοξης χριστιανικής συνείδησης, δεδομένου
ότι απευθύνεται αποκλειστικά στους ορθόδοξους χριστιανούς μαθητές.

Έ
χει σημασία να θυμηθούμε ποιοι είχαν προ-
σφύγει ή διαμαρτύρονταν κατά των Φακέλων
του ΜτΘ και ποιους εντέλει δικαίωσε το ΣτΕ.
Χριστιανικά σωματεία, Θεολόγοι και η Ανώτατη Συ-
νομοσπονδία Πολυτέκνων Ελλάδας, που διαδήλωναν
το 2018 συνεπικουρούμενοι από τη Χρυσή Αυγή, με
συνθήματα όπως «Έξω η παναίρεση του οικουμενι-
σμού από τα σχολεία», «Έξω η πανθρησκεία από τα
σχολεία»!
Κατά τη γνώμη τους, ο στόχος ήταν να δηλητηρι-
αστούν πνευματικά τα παιδιά τους τόσο με τον θρη-
σκευτικό συγκρητισμό, όσο και με την ελλειμματική
διδασκαλία της ορθόδοξης πίστης, που είχε ως συνέ-
πεια την ανεπανόρθωτη θρησκευτική σύγχυση και την
πορεία προς την πανθρησκεία, τον αγνωστικισμό και
την αθεΐα!
Επιστροφή, λοιπόν, στην «κανονικότητα» της ορθό-
δοξης χριστιανικής κατήχησης! Αυτή την ισχυρότατη
στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα παράδοση επέλε-
ξε να αποκαταστήσει η απόφαση του ΣτΕ και με άλλα
λόγια να την εδραιώσει εκ νέου απέναντι ακόμη και
σε αναιμικές, τυπικές αμφισβητήσεις της, όπως αυτές
της προηγούμενης κυβέρνησης, η οποία –ας μην ξε-
χνάμε– ότι δεν είχε διστάσει να προβεί ταυτόχρονα
στην ενίσχυση της ποσοτικής (επομένως και ποιοτι-
κής) βαρύτητας του μαθήματος έναντι των υπολοίπων
EKΠΑΙΔΕΥΣΗ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 59

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 59 02/10/2019 1:11 μ.μ.

 στο αναλυτικό πρόγραμμα της Δευτεροβάθμιας Εκπαί-
δευσης!
Η κατοχυρωμένη από το ελληνικό Σύνταγμα ελευ-
θερία της συνείδησης μεταφράζεται στην υποχρέωση
ο μαθητής που «βαφτίζεται» χριστιανός ορθόδοξος
να εκπαιδεύεται από το δημόσιο μάλιστα σχολείο ως
τέτοιος. Κρίσιμες πτυχές της συνείδησής του –η κο-
σμοαντίληψή του, οι ιδέες του για την προέλευση και
το νόημα της ζωής, για τα αίτια και τη λύση των κοι-
νωνικών προβλημάτων– θα πρέπει να διαμορφώνο-
νται στο πλαίσιο της ορθόδοξης πίστης. Μιας πίστης
που –ακριβώς για να εμπεδωθεί ως τέτοια- θα πρέπει
να διδάσκεται με τρόπο κατηχητικό, ως μοναδική και
αδιαπραγμάτευτη αλήθεια.
Ποια ελευθερία απομένει σε μαθήτριες και μαθητές
να διαμορφώσουν άποψη για το ίδιο το φαινόμενο της
θρησκευτικής πίστης και τα αίτιά του, για την ιστορική
εμφάνιση και τον ρόλο των θρησκειών (συμπεριλαμ- «Ένα έθνος, μία γλώσσα,
βανομένου του χριστιανισμού) στην ιστορία, για τις
αντιφατικές και προβληματικές πτυχές στις σχέσεις
μία θρησκεία, μία ιστορία», «Ελλάς,
των θρησκευτικών θεσμών με εξουσιαστικούς και κα- Ελλήνων, Χριστιανών» και «Πατρίς,
ταπιεστικούς θεσμούς;
Ποιες δυνατότητες αφήνει σε μαθήτριες και μαθητές
Θρησκεία, Οικογένεια»! Αυτές είναι οι
η άποψη που υποστηρίζει το Συμβούλιο της Επικρα- αρχές που εξυπηρετούνται!
τείας για κριτική εξέταση των ιδεών και αξιών που δι-
ακρίνουν τον χριστιανισμό, για κριτικό αναστοχασμό
της ελληνορθόδοξης παράδοσής τους; Απολύτως κα-
μία! Η ομολογιακού-κατηχητικού τύπου διδασκαλία ας μην ξεχνάμε ότι νεοφιλελευθερισμός και νεοσυντη-
των Θρησκευτικών όχι απλώς δεν προβλέπει κριτική ρητισμός πάνε μαζί.
σκέψη αλλά επιπλέον είναι ουσιωδώς εχθρική προς Η αποξενωτική εξατομίκευση των ανθρώπων σε
αυτή. μια άκρως ανταγωνιστική και ανεξέλεγκτη οικονομία
Βρισκόμαστε, επιπλέον, ενώπιον μιας εξαιρετικά της αγοράς, η διαρκής εργασιακή επισφάλεια και αβε-
χαρακτηριστικής –για όλη τη μέχρι τώρα ιστορία του βαιότητα του βίου, η συρρίκνωση των κοινωνικών
ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος– ιδεολογικής αγαθών και δικαιωμάτων, όλα αυτά που συγκροτούν
χρήσης των Θρησκευτικών για τη διαμόρφωση συ- το περιεχόμενο της νεοφιλελεύθερης στρατηγικής
γκεκριμένης εθνικής συνείδησης. Τα Θρησκευτικά ως του σύγχρονου καπιταλισμού χρειάζονται ιδεολογικά
μάθημα της ορθόδοξης πίστης αποτέλεσαν οργανικό ερείσματα, προσφορά ψευδεπίγραφων συσσωμα-
στοιχείο της καλλιεργούμενης στο σχολείο εθνικής τώσεων στην «κοινότητα του έθνους» και απατηλών
συνείδησης και ταυτότητας, με όλες τις απαραίτητες προοπτικών λύτρωσης (!) στους ουρανούς!
ιδεολογικές υποδείξεις για το τι εστί ελληνικότητα, Είναι αναγκαίο να τονίσουμε ότι με τις παραπάνω
τι είναι εθνικά ορθό και σκόπιμο, τι εθνικά επιζήμιο παρατηρήσεις δεν υπερασπιζόμαστε την αναμόρφωση
κ.λπ. «Ένα έθνος, μία γλώσσα, μία θρησκεία, μία του μαθήματος των Θρησκευτικών που επιχείρησε η
ιστορία», «Ελλάς, Ελλήνων, Χριστιανών» και «Πα- κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ, δεδομένου ότι αυτή δεν υπερέ-
τρίς, Θρησκεία, Οικογένεια»! Αυτές είναι οι αρχές που βαινε τον ομολογιακό χαρακτήρα του μαθήματος, την
εξυπηρετούνται! καλλιέργεια –πράγματι με πιο εκλεπτυσμένο τρόπο–
EKΠΑΙΔΕΥΣΗ

Η απόφαση του ΣτΕ έρχεται εντέλει να υποστηρίξει θρησκευτικής συνείδησης.

την προσπάθεια της κυβέρνησης της Νέας Δημοκρατί-
ας για μια νεοσυντηρητική στροφή στην εκπαίδευση
και την κοινωνία. Η απόφαση αυτή βρίσκεται σε πλή-
ρη αντιστοιχία προς τη δήλωση της υπουργού Παι-
δείας Νίκης Κεραμέως ότι το μάθημα της ιστορίας θα
πρέπει να καλλιεργεί την εθνική συνείδηση. Άλλωστε,
Η άποψή μας για τη διδασκαλία στο σχολείο των
γνώσεων που αφορούν το θρησκευτικό φαινόμενο
δεν έχει τίποτε κοινό με τους Φακέλους Μαθημάτων
που εισήγαγε η προηγούμενη κυβέρνηση, στους οποί-
ους διαμέσου της χαώδους παράθεσης ετερόκλητων
κι αποσπασματικών απόψεων δημιουργούσε τη γενι-

60 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 60 02/10/2019 1:11 μ.μ.

 κή εντύπωση ότι η θρησκευτική συνείδηση είναι κάτι
δεδομένο και αυτονόητο, σημαντικό και αναγκαίο για
τους ανθρώπους.
Το περιεχόμενό τους ήταν (και είναι) ομολογιακό και
κατηχητικό με στοιχεία περί άλλων θρησκειών, κάτι
που υποστήριζαν άλλωστε και οι ίδιοι οι συντάκτες
τους (θεολόγοι):  «Τα νέα Αναλυτικά Προγράμματα
των Θρησκευτικών σχεδιάστηκαν,  για να γνωρίζουν
οι μαθητές και οι μαθήτριες σε εύρος και βάθος κυρί-
ως την ορθόδοξη πίστη και κληρονομιά αλλά και –σε
ένα βαθμό– πτυχές της πίστης και της παράδοσης και
των άλλων θρησκειών του κόσμου». Αλλού αναφέ-
ρουν: «Το νέο πρόγραμμα σπουδών σε ένα ποσοστό
80% περιλαμβάνει την ορθόδοξη θεολογία. Από εκεί
και πέρα έρχεται σε ανοιχτό διάλογο με τα επίσημα
θρησκεύματα του κόσμου…».  θρησκεία που διατυπώθηκαν από διάφορα ρεύματα
Θεωρούμε ότι οι μαθήτριες και οι μαθητές μιας
σύγχρονης κοινωνίας θα πρέπει οπωσδήποτε να μα-
θαίνουν για το θρησκευτικό φαινόμενο, για τις ιδέες
και την ιστορία των θρησκειών, συμπεριλαμβανο-
μένου του χριστιανισμού. Η μάθηση όμως αυτή δεν
θα πρέπει σε καμία περίπτωση να έχει το χαρακτήρα
δογματικού διαποτισμού. Μεγάλο ζητούμενο είναι ένα
μάθημα που θα κινείται στην κατεύθυνση της κοινω-
νιολογίας και ιστορία των θρησκειών, και θα αφορά
πρωτίστως στην παρουσίαση των συγκεκριμένων
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 61
ιστορικο-κοινωνικών και πολιτισμικών συνθηκών,
μέσα στις οποίες γεννήθηκαν, διαμορφώθηκαν και
εξελίχθηκαν οι διάφορες θρησκείες. Ένα μάθημα που
θα αναδεικνύει την ιστορικότητα του θρησκευτικού
φαινομένου, το γεγονός ότι οι θρησκείες δεν προκύ-
πτουν έτοιμες και ολοκληρωμένες, αλλά διαμορφώ-
νονται και μεταβάλλονται υπό την επίδραση ποικίλων
οικονομικών κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών.
Οι μαθητές και οι μαθήτριες είναι σημαντικό να κατα-
νοούν ότι οι θρησκείες είναι γέννημα συγκεκριμένων
ιστορικο-κοινωνικών και πολιτισμικών συνθηκών, τις
οποίες σε σημαντικό βαθμό αντανακλούν στο περιεχό-
μενό τους. Επίσης, είναι απαραίτητο οι γνώσεις περί
θρησκείας που αποκτούν οι μαθητές και οι μαθήτριες
να περιλαμβάνουν και τις κριτικές αντιλήψεις για τη
της φιλοσοφίας και κοινωνικής θεωρίας, συμπερι-
λαμβανομένων των αθεϊστικών. Η διδασκαλία των
θρησκευτικού φαινομένου στα σχολεία θα πρέπει να
πραγματοποιείται σε κατεύθυνση αυθεντικά κοσμική,
επιστημονική και δημοκρατική, με στόχο την κριτική
συνειδητοποίηση μαθητριών και μαθητών, προκειμέ-
νου να μπορούν να κατανοούν σε βάθος και να δια-
μορφώνουν ενεργητικά τον κόσμο τους.
Φρονούμε γενικότερα ότι η πολυσυζητημένη ανα-
θεώρηση του Συντάγματος και ο επιθυμητός διαχω-
ρισμό Κράτους-Εκκλησίας θα βοηθούσε στην επίλυ-
ση πολλών προβλημάτων που προκύπτουν από τον
σφιχτό εναγκαλισμό τους! Πρώτα – πρώτα θα έπρε-
πε να αναθεωρηθεί το άρθρο 3 περί «επικρατούσας
θρησκείας» (αν όχι να καταργηθεί), καθώς προκαλεί
σύγχυση και είναι ο κύριος λόγος για τον οποίο τίθε-
ται σε αμφισβήτηση η ολοκληρωμένη προστασία της
θρησκευτικής ελευθερίας. Οφείλουμε να απαιτήσουμε
ένα είδος προοδευτικής επανερμηνείας του Συντάγμα-
τος, γιατί το Σύνταγμα, ως προϊόν του ανθρώπινου λό-
γου μπορεί να έχει κενά, αμφιλεγόμενες διατυπώσεις,
προβληματικούς ορισμούς και για αυτό ακριβώς προ-
βλέπεται ως δυνατότητα και η αναθεώρησή του. Δεν
είναι, λοιπόν, το Σύνταγμα που κάνει προσηλυτισμό,
αλλά οι άνθρωποι!
Τον τελικό λόγο για το περιεχόμενο των μαθημάτων
και συγκεκριμένα εδώ για το ΜτΘ πρέπει να τον έχουν
οι εκπαιδευτικοί, οι οποίοι μέσα σε ένα γενικότερο
EKΠΑΙΔΕΥΣΗ
κλίμα μυστικισμού και ανορθολογισμού οφείλουν να
στοχεύουν στη δημιουργία κριτικών και δημοκρα-
τικών συνειδήσεων και προσωπικοτήτων, έχοντας,
φυσικά, κατά νου ότι η θρησκευτική διδασκαλία στα
σχολεία προφανώς δεν βοηθάει προς αυτήν την κα-
τεύθυνση, δηλαδή στην πνευματική χειραφέτηση των
παιδιών και των νέων ανθρώπων. 
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 61
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 • EΡΓΑΣΙ
Α• «Αναπτυξιακό» νομοσχέδιο ΝΔ:
απόλυτα αντεργατικό, αντιλαϊκό,
φιλοεργοδοτικό
Z Μιχάλης Μιλτσακάκης, δάσκαλος, μέλος της ΕΕ της ΑΔΕΔΥ
εκλεγμένος με τις Παρεμβάσεις-Κινήσεις-Συσπειρώσεις

Αν και τα γραπτά πάντα έχουν την αξία τους, η πράξη αποτελεί τη μέγιστη επιβεβαίωσή τους
ή την απόρριψή τους. Η κυβέρνηση της ΝΔ προσπαθεί να είναι συνεπής με το προεκλογικό της
πρόγραμμα και εξαπολύει επίθεση fast track στις εργατικές κατακτήσεις,
επαναφέροντας το ιδεολόγημα της καπιταλιστικής «ανάπτυξης».

Σ
ε αυτό έχει σύμμαχο τον πολιτικό συσχετισμό που
δημιούργησαν οι τελευταίες εκλογές και οι σοσιαλ-
νεοφιλελεύθερες μνημονιακές πολιτικές της κυβέρ-
νησης του ΣΥΡΙΖΑ. Αναμετρήθηκαν δύο διλήμματα του
ίδιου στρατοπέδου και απέσπασαν το 72% περίπου του
εκλογικού σώματος: η ΤΙΝΑ του ΣΥΡΙΖΑ για «φιλολα-
ϊκή» δήθεν διαχείριση των μνημονίων, και η ΤΙΝΑ της
ΝΔ για μια «γρήγορη» αναπτυξιακή διαχείριση της μνη-
μονιακής κανονικότητας που παρέδωσε η προηγούμενη
κυβέρνηση.
Πεμπτουσία της κυβερνητικής πολιτικής αποτελεί η λε-
γόμενη «ανάπτυξη» μέσα από επενδύσεις κυρίως στη γη
(υποδομές, υπηρεσίες, οικοδομές, εξορύξεις, τουρισμός,
Ελληνικό, real estate) και η ανάπτυξη των δικτύων με-
ταφορών, επικοινωνιών, ενέργειας και η ιδιωτικοποίηση
των πάντων.
Η διευκόλυνση με κάθε μέσο των επενδύσεων και της
επιχειρηματικότητας ταυτίζεται στην ιδεολογία και στην
πρακτική της ΝΔ με την απομείωση και την κατάργηση
των εργατικών δικαιωμάτων και της όποιας προστασίας
της εργασίας.
Η νεοφιλελεύθερη πολιτική αποτελεί μονόδρομο σε
όλες της χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και «καλή» πρα-
κτική όλων των κυβερνήσεων ανεξάρτητα από την πολιτι-
κή τους τοποθέτηση. Βασικοί πυλώνες αυτού του άτυπου
οικονομικού «συντάγματος» αποτελούν οι ισοσκελισμένοι
προϋπολογισμοί, τα μηδενικά ελλείμματα και τα πλεονά-
σματα στους εθνικούς προϋπολογισμούς που επιτυγχάνο-
νται με σκληρές, βίαιες πολιτικές λιτότητας, καταστολή και
ΕΡΓΑΣΙΑ
δοϊμπεριαλιστικοί ανταγωνισμοί. Στην χώρα μας που έχει
τα χαρακτηριστικά μιας πτωχευμένης χώρας σε επιτήρη-
ση αυτό έλαβε τη μορφή των μνημονίων και της βίαιης
ανακατανομής πλούτου και ισχύος σε βάρος της μισθωτής
εργασίας και των μικροαστικών στρωμάτων.
Στο αναπτυξιακό νομοσχέδιο περιλαμβάνονται άρθρα
που εντείνουν την εκμετάλλευση της εργασίας και επιχει-
ρούν να καταστήσουν αδύνατη τη συλλογική αγωνιστική
διεκδίκηση των εργατοϋπαλλήλων σε δημόσιο και ιδιω-
τικό τομέα.
Τα όσα προβλέπει το νομοσχέδιο για τα Πρωτοβάθ-
μια Σωματεία και τη λειτουργία τους αποτελούν θεσμική
αντιδραστική παρέμβαση στο νόμο 1264 και αφορούν το
ίδιο όλους τους εργαζόμενους και τα σωματεία τους στον
δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα. Πρώτη η κυβέρνηση
του ΣΥΡΙΖΑ έκανε αναθεώρηση-τομή στον 1264 με τον
αντιαπεργιακό νόμο Αχτσιόχλου που καθιέρωσε ως προϋ-
πόθεση για την κήρυξη απεργίας την παρουσία και τη συμ-
φωνία του 50% συν 1 των οικονομικά τακτοποιημένων
μελών ενός σωματείου.
Η κυβέρνηση υλοποιώντας τις απαιτήσεις ΣΕΒ, δανει-
στών και ΕΕ επιχειρεί να νομοθετήσει με το ηλεκτρονικό
μητρώο το φακέλωμα συνδικαλιστών και συνδικάτων.
Θέλει να ενισχύσει τον εργοδοτικό και κυβερνητικό έλεγ-
χο στη λειτουργία και στις αποφάσεις τους. Επιδιώκει να
καταργήσει το δικαίωμα στην απεργία στα Πρωτοβάθμια
Σωματεία με την καθιέρωση ηλεκτρονικής ψηφοφορίας
για τη λήψη απόφασης και να υπονομεύσει τις συλλογικές
διαδικασίες και συνελεύσεις. Μαζί με το 50% συν 1 της

κατάργηση των κοινωνικών δικαιωμάτων.
Με αυτό τον τρόπο επιχειρούν κυβερνήσεις και καπι-
ταλιστές να ξεπεράσουν την καπιταλιστική κρίση του 2008
και να αντιμετωπίσουν τη νέα που έρχεται, όπως δείχνουν
όλα τα οικονομικά στοιχεία και οι ενδοκαπιταλιστικοί-εν-
Αχτσιόχλου θέλει να καταστήσει αδύνατη ακόμη και τη
σκέψη για απεργιακές κινητοποιήσεις. Οι όροι και οι προϋ-
ποθέσεις για την εφαρμογή της ρύθμισης μπορεί να γίνουν
με απόφαση του… υπουργού εργασίας!
Οι ρυθμίσεις της ΝΔ αφορούν πρωτίστως τα Πρω-

62 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 62 02/10/2019 1:11 μ.μ.

 τοβάθμια Σωματεία. Δεν τους φτάνει ότι το 99% των
απεργιών που προκηρύσσονταν μέχρι τώρα κρίνονταν
στα δικαστήρια παράνομες και καταχρηστικές. Παράνομη
και καταχρηστική θέλουν να καταστήσουν ακόμη και τη
σκέψη για απεργία. Δε φοβούνται φυσικά την «Κοινωνι-
κή Συμμαχία» των ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ και τον αστικοποιημένο
συνδικαλισμό σε σωματεία και ομοσπονδίες.
Κυβέρνηση και εργοδοσία δεν παρεμβαίνουν μόνο στη
λειτουργία και στον έλεγχο των σωματείων αλλά και στην
τιμή του εμπορεύματος που λέγεται εργασία, ορίζοντας την
αξία του μέσα από τις ρυθμίσεις για τις συλλογικές συμβά-
σεις εργασίας.
Προβλέπεται αναστολή της εφαρμογής τους σε πλήθος
περιπτώσεων εταιριών με οικονομικά προβλήματα ( πτω-
χευτικά δανειακά κ.ά. - 60% δυνητικά των επιχειρήσεων)
και σε ολόκληρες γεωγραφικές ενότητες, με την καθιέ-
ρωση Ειδικών Οικονομικών Ζωνών, καθώς και η υπερί-
σχυση της επιχειρησιακής έναντι της κλαδικής συλλογικής
σύμβασης εργασίας,.
Ο υπουργός Εργασίας με εξουσίες «μονάρχη» έχει
τη δυνατότητα να «εξειδικεύει κριτήρια και να καθορίζει
όρους συλλογικών συμβάσεων που εξαιρούνται» καταρ-
γώντας την υποχρεωτικότητα. Και με τον νόμο αποκτά
εξουσίες που οδηγούν στην αυθαίρετη και την κατά το
δοκούν διασταλτική εφαρμογή των ΣΣΕ. Μιλάμε πλέον,ό-
που θα εφαρμόζονται, για ΣΣΕ αλά καρτ.
Τα σχεδιαζόμενα μέτρα επεκτείνουν την ελαστική ερ-
γασία, με τη «δυνατότητα» εργαζόμενος και εργοδότης να
«συμφωνούν» σε μετατροπή της πλήρους απασχόλησης
σε μερική ή σε κάθε μορφή εκ περιτροπής για ορισμένο
ή αόριστο χρόνο.
Η μονομερής προσφυγή στη διαιτησία για την επίλυση
εργατικών διαφορών καταργείται. Για την προσφυγή σε
αυτήν θα απαιτείται και η συμφωνία του εργοδότη εκτός
κάποιων ελάχιστων περιπτώσεων που εξαιρούνται!
Τα επενδυτικά σχέδια αντιμετωπίζονται στο όνομα της
πάταξης της γραφειοκρατίας πιο χαλαρά και ελέγχονται εκ
των υστέρων αν τηρούν τις προϋποθέσεις του νόμου, ενώ
για πρώτη φορά καθιερώνονται πειθαρχικές ποινές για
τους δημοσίους υπαλλήλους που καθυστερούν πέρα των 2
μηνών για γνωμοδοτήσεις σχετικά με την πραγματοποίηση
επενδύσεων!
Στα άρθρα του νομοσχεδίου προβλέπεται η ιδιωτικο-
ποίηση των δημόσιων ελεγκτικών μηχανισμών και κυρίως
του έργου τους με την παραχώρηση δικαιωμάτων πιστο-
ποίησης σε ιδιώτες (τράπεζες εταιρίες κ.α.), επιφέροντας
νέο πλήγμα στην επίβλεψη από τις δημόσιες υπηρεσίες
των περιβαλλοντικών, οικονομικών και άλλων όρων, με
αρνητικές συνέπειες στη προστασία του περιβάλλοντος,
στην υγειινή και ασφάλεια.
Οι αντεργατικές ρυθμίσεις της ΝΔ συνέχεια των αντί-
στοιχων του ΣΥΡΙΖΑ εκφράζουν τη στρατηγική του κεφα-
λαίου για την ανάπτυξη αλά ΝΔ και έχουν άμεσο οικονο-
μικό όφελος για το κράτος και το κεφάλαιο με ένα διπλό
στόχο: το ξεζούμισμα της μισθωτής εργασίας και την δι-
ατήρηση των ματωμένων-δυσθεώρητων πλεονασμάτων.
Σύμφωνα με εκτίμηση της ΕΝΥΠΕΚΚ, οι ετήσιες απώ-
λειες από τις προωθούμενες διατάξεις, αν εφαρμοστούν
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 63
στο σύνολό τους είναι πάνω από 1 δισεκ. ευρώ και επιμε-
ρίζονται ως εξής:
• 600 εκατ. ευρώ οι ετήσιες μισθολογικές απώλειες
για τους εργατοϋπαλλήλους του ιδιωτικού τομέα,
• 250 εκατ. ευρώ οι ετήσιες απώλειες για τον ΕΦΚΑ,
• 100 εκατ. ευρώ οι ετήσιες απώλειες για το ΕΤΕΑΕΠ,
• 100 εκατ. ευρώ οι ετήσιες απώλειες για τον ΕΟΠΥΥ
και
• 50 εκατ. ευρώ οι ετήσιες απώλειες για τον ΟΑΕΔ.
Οι εργαζόμενοι σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα δεν πρέ-
πει να επιτρέψουν στην κυβέρνηση της ΝΔ να επεκτείνει
και να εμβαθύνει τον εργασιακό μεσαίωνα που ήδη έχει
θεσμοθετηθεί από τις μνημονιακές κυβερνήσεις τα τελευ-
ταία 10 χρόνια. Δεν μας αρκούν οι απεργίες την ημέρα της
ψήφισης για να είναι όλοι ευχαριστημένοι ότι «πράξανε»
το καθήκον τους.
Χρειάζεται ένα μακρόπνοο και άμεσο διεκδικητικό
αγωνιστικό πρόγραμμα για αυξήσεις εδώ και τώρα στους
μισθούς και στις συντάξεις, επαναφορά όλων των απωλει-
ών, ΣΣΕ καθολικές και υποχρεωτικές, ιατρική φαρμακευ-
τική περίθαλψη για όλους, μόνιμους μαζικούς διορισμούς,
κατάργηση όλων των αντιασφαλιστικών νόμων, κατάρ-
γηση του νόμου Αχτσιόγλου, κατάργηση όλων των ειδών
ελαστικής εργασίας με κλιμάκωση των μορφών και των
διεκδικήσεων.
Η προοπτική αυτή δεν περνά μέσα από τη ΓΣΕΕ-ΑΔΕ-
ΔΥ της «Κοινωνικής Συμμαχίας» και του εργοδοτικού
συνδικαλισμού. Απαιτείται αναζωογόνηση των Πρωτο-
βάθμιων Σωματείων και των γενικών τους συνελεύσεων.
Απαιτείται ένα ταξικό, αγωνιστικό μπλοκ σωματείων και
συνδικαλιστών, ένας αγωνιστικός συντονισμός που δε θα
δρα ως ομάδα πίεσης στον αστικοποιημένο συνδικαλισμό
και ως ακόλουθος των αποφάσεων του αλλά ως δημιουρ-
γός κινηματικών γεγονότων.
Η απεργία στις 24 Σεπτέμβρη να αποτελέσει την αρχή
μιας αντεπίθεσης στο εργατικό κίνημα, να είναι μια μεγά-
λη αντικυβερνητική διαδήλωση. Να μην είναι άλλη μια
κινητοποίηση «διεκπεραίωσης» την ημέρα ψήφισης των
αντεργατικών μέτρων αλλά μια νέα ελπίδα για τους εργα-
ΕΡΓΑΣΙΑ
ζόμενους και την νεολαία.
Παρά τις υπονομευτικές κινήσεις των κυβερνητικών
δυνάμεων σε ΓΣΕΕ ΑΔΕΔΥ, οι εργαζόμενοι σε δημόσιο
και ιδιωτικό πρέπει να βγουν μπροστά για να μην κατατε-
θεί το νομοσχέδιο της ΝΔ, για να ανατραπεί!
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 63
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 •
• ΔΙΕΘΝΗ
Ασφυξία στον πνεύμονα της γης
προκαλούν ο καπιταλισμός
και ο νεοφιλελευθερισμός στη Βραζιλία
Συνέντευξη του δημοσιογράφου από τη Βραζιλία
Edgar Azevedo στη Λίτσα Φρυδά
Η νέοφασιστική ιδεολογία εκφράζει και καθοδηγεί την πολιτική Bolsonaro
που καίει τα δάση του Αμαζονίου, για να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα των μεγαλογαιοκτημόνων
και της αγροτοβιομηχανίας, σε βάρος των ιθαγενών και των φτωχών καλλιεργητών.
Γ
ια τις καταστροφικές πυρκαγιές στον Αμαζόνιο, για
τις ευθύνες Bolsonaro και τις αντίδρασεις των κι-
νημάτων και των ιθαγενών μίλησε στον Σελιδοδεί-
κτη ο δημοσιογράφος Edgar Azevedo, που κατάγεται
από την Αργεντινή και διαμένει στη Βραζιλία από το
2003. Ο Edgar Azevedo είναι Πτυχιούχος Σύγχρονης
Λογοτεχνίας με Μάστερ στις Λατινοαμερικάνικες Σπου-
δές, από το Πανεπιστήμιο του Σάο Πάολο. Ανέπτυξε
δραστηριότητα στις τάξεις του αριστερού κόμματος
Partido Obrero της Αργεντινής και είναι μέλος της Συ-
ντακτικής Επιτροπής του πολιτικού περιοδικού Boletim
Classista στη Βραζιλία.
Ενώ ο Αμαζόνιος φλέγεται, διάφορα σενάρια
προσπαθούν να φωτίσουν τα αίτια αυτής της
τεράστιας οικολογικής καταστροφής. Όι διοικητικοί
υπάλληλοι και οι Όμοσπονδιακοί εισαγγελείς της
Βραζιλίας λένε ότι ενημέρωσαν για το κάλεσμα
που απηύθυναν γαιοκτήμονες και καταπατητές
γης στον Αμαζόνιο σε μια μέρα συντονισμένων
ΔΙΕΘΝΗ
64 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 64
πυρκαγιών (Ημέρα Φωτιάς) στις 10 Αυγούστου, για
να στείλουν μήνυμα στον ακροδεξιό πρόεδρο Jair
Bolsonaro (Χαϊρ Μπολσονάρο), αλλά πως οι αρχές
απέτυχαν να αντιδράσουν. Πρόκειται, όντως, για
αδυναμία των αρχών να αντιδράσουν ή για έμμεση
ενθάρρυνση προς τους γαιοκτημόνες και τους
καταπατητές να βάλουν τις φωτιές;
Η κύρια ευθύνη για την αύξηση των πυρκαγιών στο
τροπικό δάσος ανήκει στην πολιτική εξουσία. Οι ελε-
γκτικοί φορείς για το περιβάλλον απαρτίζονται από
τεχνολόγους καριέρας, που ιστορικά έχουν πολύ πε-
ριορισμένους πόρους σε σχέση με τις προκλήσεις που
αντιμετωπίζουν στο πεδίο. Οι εισαγγελείς προσπαθούν
να καταπολεμήσουν τις πυρκαγιές και την παράνομη
εκμετάλλευση των δασών, αν και υπάρχουν κατά και-
ρούς καταγγελίες για διαφθορά. Στην πραγματικότητα,
αυτό που υποκίνησε την ενέργεια των «αγροτών» είναι
η θέση του Bolsonaro που ήρθε στην εξουσία αποκα-
λώντας τον εαυτό του «Καπετάνιο Αλυσοπρίονο» και
διακηρύσσοντας πως έχει στόχο το τέλος της «βιομη-
χανίας των προστίμων» και του «μουντζαχεντινικού
περιβαλλοντικού ακτιβισμού». Η πρόσκληση για την
«Ημέρα της Φωτιάς» γινόταν μέσω αγγελιών στις εφη-
μερίδες στην περιοχή του Novo Progresso, στην Πολι-
τεία Pará της Αμαζονίας, με τη σαφή στόχο να «δεί-
ξουμε στον πρόεδρο ότι θέλουμε να εργαστούμε και ο
μόνος τρόπος είναι να κόψουμε (το δάσος)». Μετά την
ορκωμοσία του Bolsonaro, η επιθεώρηση των πυρκα-
γιών στο Novo Progresso διακόπηκε, γιατί οι ενέργειές
της έχασαν την υποστήριξη της Εθνικής Δύναμης που
συνδέεται με το Υπουργείο Δικαιοσύνης και την Στρα-
τιωτική Αστυνομία.
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 Το κάψιμο είναι μια γεωργική «τεχνική» καθαρισμού
που αναπτύχθηκε από μεγάλους γαιοκτήμονες για να
επεκτείνουν τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις και τα βοσκο-
τόπια για τα βοοειδή τους, συχνά σε προστατευόμενες
περιοχές. Το φαινόμενο αυτό συνδυάζεται με την πρα-
κτική «grilagem»1, όπως αποκαλούν την καταπάτηση
γης προς εκμετάλλευση. Η εκτίναξη στην αποψίλωση
του Αμαζονίου είναι άμεσο απότοκο της οικονομικής
κρίσης, που οδηγεί στην ληστρική συσσώρευση ως
αντισταθμιστικός μηχανισμός στην πτώση της κερδο-
φορίας του κεφαλαίου. Η αποψίλωση του Αμαζονίου
αυξήθηκε κατά 222% τον φετινό Αύγουστο, σε σύγκρι-
ση με την ίδια περίοδο του 2018, σύμφωνα με επίσημα
στοιχεία που δημοσιεύτηκαν την προηγούμενη εβδομά-
δα. Παρότι αυτήν την εποχή του χρόνου είναι σύνηθες
να βλέπουμε τις πυρκαγιές ως αποτέλεσμα της ξηρα-
σίας, όλες οι αναφορές επιστημόνων και ελεγκτικών
υπηρεσιών δείχνουν πως η μεγάλη αύξηση οφειλόταν
σε αιτίες που είχαν πρόθεση. Οι φωτιές επεκτάθηκαν
στα βόρεια και κεντρο-δυτικά της χώρας, και οι πλέ-
ον πληγείσες πολιτείες είναι οι Rondonia, Acre, Mato
Grosso και Mato Grosso do Sul, και φτάνουν ως τα
σύνορα της Βολιβίας και της Παραγουάης.
Ενώ οι κατηγορίες στρέφονται ενάντια στον
Bolsonaro, ο ίδιος αποποιείται των ευθυνών
και κατηγορεί τις ΜΚΟ και τους ακτιβιστές ως
υπαίτιους των πυρκαγιών, αρνούμενος, εξ’ άλλου,
την (υποκριτική φυσικά) προσφορά βοήθειας του
Macron για την κατάσβεση τους, που ανακοινώθηκε
στη συνεδρίαση των G7. Πώς το σχολιάζεις;
Η κατηγορία εναντίον των ΜΚΟ και των ακτιβιστών
οικολόγων ήταν καθαρή πρόκληση από την πλευρά
του Bolsonaro, σε μια προσπάθεια να αποσπάσει την
προσοχή μακριά από τους πραγματικούς υπεύθυνους,
τους συμμάχους και τους υποστηρικτές τους, και να
εκφοβίσει και να ποινικοποιήσει όσους θα μπορούσαν
να ορθώσουν ανάστημα απέναντί τους. Η αντιπαράθε-
ση στην Αμαζονία ανάμεσα σε γαιοκτήμονες, καταπα-
τητές και υλοτόμους, αφενός, και ακτιβιστές, εργάτες
γης και οικολόγους, αφετέρου είναι ιστορική. Η αύ-
ξηση των διεθνών ανησυχιών για τις επιπτώσεις της
καταστροφής στην κλιματική αλλαγή και οι δεσμεύσεις
που έχουν αναληφθεί, ιδιαίτερα στην Διάσκεψη COP15
στην Κοπεγχάγη (15η Διάσκεψη των Μερών της Σύμ-
βασης Πλαισίου των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιμα-
τική Αλλαγή) και στην Διάσκεψη COP21 στο Παρίσι,
προσπάθησαν να θέσουν όρια στην ληστρική εκμετάλ-
λευση του Αμαζονίου, με μια πρόσκαιρη μείωση της
αποψίλωσης των δασών. Ο Μπολσοναρισμός αντιπρο-
σωπεύει μια αντιστροφή αυτής της τάσης, «ενδυνα-
μώνοντας» εκείνους που επιδίδονται σε εγκληματικές
δραστηριότητες. Δολοφονίες και επιθέσεις ενάντια σε
ιθαγενείς και ακτιβιστές γίνονται σταθερά και επί πολλά
1. Ο όρος «grilagem» προέρχεται από τη λέξη «grilo, που σημαίνει
γρύλλος. Πρόκειται για την πρακτική κατασκευής πλαστών τίτλων
ιδιοκτησίας από καταπατητές γης, που βάζουν ψευδή έγγραφα σε
κουτιά με γρύλλους, για να πάρουν την πατίνα του «παλιού».
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 65
χρόνια σε όλη την περιοχή, λόγω αμέλειας της κυβέρ-
νησης. Τώρα υπάρχει κίνητρο. Ο Bolsonaro προωθεί
ένα νομοσχέδιο στο Κογκρέσο, για την απελευθέρω-
ση της οπλοφορίας σε όλες τις αγροτικές ιδιοκτησίες,
σαφή πρόσκληση προς τους μεγάλους γαιοκτήμονες να
συγκροτήσουν παραστρατιωτικές ομάδες που θα δρουν
ενάντια στους ακτήμονες αγρότες, τους μικρούς καλλι-
εργητές, τους Ινδιάνους και τους ακτιβιστές.
Αρχικά, ο αντίκτυπος των πυρκαγιών στον διεθνή
τύπο και η συζήτηση που άνοιξε για τον Αμαζόνιο
στη σύσκεψη των G72 επέτεινε την κρίση, στριμώχνο-
ντας τον Bolsonaro στη γωνία. Κατόπιν, οι δηλώσεις
Μακρόν με την έννοια της συζήτησης ενός «διεθνούς
status» για τον Αμαζόνιο πρόσφεραν στον Bolsonaro
και τη Βραζιλιάνικη στρατοκρατία μια ευνοϊκή θέση για
αντεπίθεση, υπερασπιζόμενοι την εθνική κυριαρχία και
το εθνικό συμφέρον, βγαίνοντας κάπως από την απο-
μόνωση. Σε κάθε περίπτωση, η επίκληση της κυβέρ-
νησης στην εθνική κυριαρχία είναι σκέτη απάτη. Κατά
τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου, στο πλαίσιο
της πολιτικής του για την αυτόματη ευθυγράμμιση με τις
Ηνωμένες Πολιτείες, ο Bolsonaro είχε είδε εξαγγείλει
ότι θα πρότεινε στον Τραμπ να ανοίξει την περιοχή της
Αμαζονίας για την από κοινού εκμετάλλευση της από
τις δύο χώρες.
Πώς διαγράφεται το πολιτικό κλίμα στη Βραζιλία
μετά την καταστροφή; Τι είδους αντιδράσεις
παρατηρούνται;
Ένα γεγονός που δείχνει τις διαστάσεις που έλαβε το
θέμα αυτό είναι ότι μέρος του καπνού από τις φωτιές
σταμάτησε στο Σάο Πάολο, πάνω από 1.700 χιλιόμετρα
μακριά από τις καιόμενες εκτάσεις, όπου το απόγευμα
μετατράπηκε σε νύχτα, –ένα πρωτόγνωρο σκηνικό
αποκάλυψης. Οι κάτοικοι του Σάο Πάολο, της μεγαλύτε-
2. Άτυπη ομάδα 7 ισχυρών κρατών – μεταξύ αυτών και η Βρα-
ζιλία – στις συσκέψεις των οποίων κυριαρχούν οι συζητήσεις για
ΔΙΕΘΝΗ
τα διεθνή οικονομικά προβλήματα και εξελίξεις, εξετάζονται όμως
και πολιτικά ζητήματα και θέματα περιβάλλοντος, και λαμβάνονται
ομόφωνες, αλλά μη δεσμευτικές για τα μέλη αποφάσεις, που απο-
τελούν κοινές κατευθύνσεις επί της διεθνούς οικονομίας και ακο-
λουθούμενης πολιτικής.
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 65
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 ρης μητρόπολης της Λατινικής Αμερικής, είδαν ξαφνικά
τις ζωές τους να πλήττονται από τις φωτιές. Εκτός από
την εκτεταμένη αρνητική στάση του αστικού Τύπου και
της κοινής γνώμης, η κρίση του Αμαζονίου προκάλεσε
μεγάλες διαδηλώσεις. Αυτοοργανωμένες ομάδες βγή-
καν την Κυριακή, 25 Αυγούστου, στις μεγάλες πόλεις
της χώρας, στο αποκορύφωμα της κρίσης, για την υπε-
ράσπιση του Αμαζονίου και ενάντια στην περιβαλλο-
ντική πολιτική. Σωματεία και κοινωνικές οργανώσεις
έχουν αποφασίσει να συμμετέχουν στην Παγκόσμια
Γενική Απεργία για το Κλίμα, στις 20 Σεπτέμβρη, με
σύνθημα «Ενάντια στην καταστροφή της Βραζιλίας».
Στην πραγματικότητα, η ισχυρή αρνητική επίπτωση για
την κυβέρνηση της κρίσης που ξέσπασε λόγω των πυρ-
καγιών, αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης διαδικασίας
φθοράς, η οποία σχετίζεται με τις οπισθοδρομήσεις που
προωθούνται από τον Bolsonaro σε διάφορους τομείς.
Σύμφωνα με τις τελευταίες δημοσκοπήσεις, το ποσοστό
αποδοκιμασίας της κυβέρνησης εκσφενδονίστηκε στα
ουράνια, ιδιαιτέρως μεταξύ των πιο φτωχών, και ανήλ-
θε από το 19% τον Φεβρουάριο στο 40% τον Αύγου-
στο. Το ποσοστό των ανθρώπων που επιδοκιμάζουν την ντική άμεση επίπτωση. Παρότι οι ειδικοί προειδοποι-
κυβέρνηση ανέρχεται στο 29% ενώ 39% την θεωρούν ούν πως ίσως υπάρξει αύξηση του μονοξειδίου του
κακή ή πολύ κακή. Η αποδοκιμασία στο πρόσωπο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα στο άμεσο μέλλον, το οποίο
Bolsonaro φτάνει στο 54%, το διπλάσιο σχεδόν από το θα ευνοήσει το φαινόμενο του θερμοκηπίου και τα ανα-
28% του Φεβρουαρίου. Η επιδείνωση της εικόνας της πνευστικά προβλήματα, η αλήθεια είναι ότι η εργατική
κυβέρνησης σχετίζεται πρώτα και κύρια με την απο- τάξη έχει ανησυχίες που τις νιώθει πολύ πιο πιεστικές,
γοήτευση λόγω των ισχνών οικονομικών επιτευγμά- ξεκινώντας από την ανεργία, την βάναυση επισφάλεια,
των. Όμως, η κρίση του Αμαζονίου εισήγαγε έναν νέο την απώλεια των δικαιωμάτων, και την έλλειψη προ-
παράγοντα μεταξύ ορισμένων κοινωνικών ομάδων, οπτικής. Στην περιοχή του Αμαζονίου υπάρχουν επι-
όπως είναι η μεσαία τάξη και η νεολαία, οι οποίες είναι πτώσεις στην ατμόσφαιρα και στα υδάτινα συστήματα.
πιο ευαισθητοποιημένες σε περιβαλλοντικά ζητήματα. Η άμεση επίπτωση των πυρκαγιών στη βιοποικιλότητα
Λόγω της διεθνούς πίεσης, ακόμη και οι ηγέτες του πιο είναι ο θάνατος χιλιάδων ζώων και φυτών που ενδη-
συγκροτημένου τομέα της αγροτοβιομηχανίας ύψωσαν μούν στα δάση, και η απώλεια βιοτόπων απαραίτητων
για την επιβίωση των ειδών. Ομοίως, οι πυρκαγιές προ-
τη φωνή τους. Το κάψιμο των δασών αποτελεί σημα-
καλούν σοβαρά κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα
ντικό κίνδυνο για την ασταθή οικονομία της χώρας, με
και προβλήματα δημόσιας υγείας.
ενδεχόμενο το κλείσιμο των αγορών, το μποϊκοτάρισμα
Η διαβίωση των μικρών τοπικών παραγωγών και
των βραζιλιάνικων προϊόντων και την επιβολή κυρώ-
των αυτοχθόνων πληθυσμών απειλείται από την εξά-
σεων, καθώς και τον τερματισμό της εμπορικής συμ-
πλωση της φωτιάς. Ο αριθμός των πυρκαγιών στις πε-
φωνίας μεταξύ Mercosur3 και Ευρωπαϊκής Ένωσης.
ριοχές των αυτοχθόνων στη Βραζιλία σχεδόν διπλασι-
Η άγρια περιβαλλοντική πολιτική του Bolsonaro έχει
άστηκαν μεταξύ Ιανουαρίου και Αυγούστου του 2019,
αφήσει την αγροτοβιομηχανία, που είναι υπεύθυνη για
συγκριτικά με την ίδια περίοδο της περσινής χρονιάς,
το 26% του ΑΕΠ (Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν), εκτε-
με μια αύξηση 88%. Η καταστροφή των περιοχών αυ-
θειμένη σε αντίποινα, και έχει ανοίξει ένα νέο μέτωπο
τών θέτει σε κίνδυνο την επιβίωση, και κατά συνέπεια,
συγκρούσεων, ακόμη και στη βάση της κυβέρνησης. την παραμονή των αυτοχθόνων πληθυσμών σε αυτά τα
Ποιες είναι οι άμεσες επιπτώσεις της καταστροφής μέρη. Πλήττει την διαβίωση και την επισιτιστική αυτάρ-
στην καθημερινή ζωή των λαών της Βραζιλίας, τόσο κεια αυτών των πληθυσμών και τελικά αποθαρρύνει
στο δάσος, όσο και στην υπόλοιπη χώρα; την παρουσία τους σε αυτές τις περιοχές.
Στα αστικά κέντρα μακριά από τον Αμαζόνιο, πέρα Το συμφέρον των μεγάλων οικονομικών λόμπυ εί-
από το ενδιαφέρον των κατοίκων για το πρόβλημα και ναι η εγκατάλειψη των περιοχών από τους Ινδιάνους.
κάποιες μεμονωμένες καταστάσεις, δεν υπάρχει σημα- Καθημερινά γίνονται νέες αναφορές για καταστροφές
που έχουν υποστεί εδάφη ιθαγενών, σε ποσοστό ως
3. Η Mercosur είναι μια τοπική ζώνη ελεύθερου εμπορίου στην και 90%. Ιστορικά, οι εκτάσεις των αυτοχθόνων είναι
ΔΙΕΘΝΗ

οποία συμμετέχουν τέσσερις χώρες της Λατινικής Αμερικής, η
Βραζιλία, η Αργεντινή, η Ουρουγουάη και η Παραγουάη. Στην
Mercosur συμμετείχε αρχικά και η Βενεζουέλα, έως το τέλος του
2016, οπότε και ανεστάλη, στο πλαίσιο μιας γενικότερης διεθνούς
πολιτικής κατά της χώρας.
εκείνες που κυρίως προστατεύουν τα δάση του Αμα-
ζονίου. Εικόνες από δορυφόρους, που σήμερα προκα-
λούν τρόμο στον κόσμο δείχνοντας τους καπνούς που
καλύπτουν τα δάση, αποκαλύπτουν επίσης ότι, όπου

66 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 66 02/10/2019 1:11 μ.μ.


υπάρχουν οριοθετημένες περιοχές ιθαγενών, το δάσος
υπάρχει. Αλλά μέχρι στιγμής.
Ποια είναι η κατάσταση των ιθαγενών πληθυσμών,
υπό το καθεστώς Bolsonaro; Υπάρχουν αντιδράσεις
από την πλευρά τους, όσον αφορά την καταστροφή
του τροπικού δάσους και του εκτοπισμού τους και αν
ναι, τι είδους αντιδράσεις;
Αυτό που συμβαίνει μπορεί να περιγραφεί ως μία από
τις σημαντικότερες ανθρωπιστικές κρίσεις στην ιστορία
της αμερικανικής ηπείρου. Ο σύγχρονος βραζιλιάνικος
ιθαγενής πληθυσμός αποτελείται από 900.000 άτομα,
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 67
διαμοιρασμένα σε 305 εθνοτικές ομάδες που μιλούν
174 γλώσσες. Το άρθρο 231 του Βραζιλιάνικου Συ-
ντάγματος κατοχυρώνει το «μόνιμο δικαίωμα των ιθα-
γενών πληθυσμών» στα εδάφη που κατέχουν, και καθι-
στά σαφές πως «έχουν το δικαίωμα να απολαμβάνουν
τον πλούτο του εδάφους, των ποταμών και των λιμνών
που περιλαμβάνονται σε αυτά». Οι ιθαγενείς πληθυ-
σμοί δεν έχουν ποτέ ξανά βρεθεί σε τέτοια επικίνδυνη
κατάσταση, να διασκορπιστούν και κατά συνέπεια να
περιθωριοποιηθούν και να εκδιωχθούν από τα εδάφη
τους, όπου καλλιεργούν την τροφή τους. Ο Bolsonaro
τους επιτίθεται με την κατηγορία ότι αποτελούν απειλή
για την εθνική ασφάλεια. Η υπόθεση του είναι ψευδής
και εγκληματική, και η στρατηγική του συνίσταται στην
εδαφική ασφυξία των ιθαγενών πληθυσμών, με βάση
διατάγματα που αναθεωρούν, αποτρέπουν και ακυρώ-
νουν τις εδαφικές οριοθετήσεις και επιτρέπουν στους
grileros, να κάνουν «πάρτι» παράνομων εξορύξεων
και ληστρικής γεωργικής εκμετάλλευσης. Κατά την
νέο-φασιστική ιδεολογία του Bolsonaro, τα οριοθετη-
μένα εδάφη των ιθαγενών, που αντιστοιχούν στο 14%
των εδαφών της επικράτειας της Βραζιλίας, «κάνουν τη
χώρα αβίωτη».
Αυτή η επίθεση έχει δημιουργήσει μια σειρά από
δράσεις αντίστασης μεταξύ των αυτοχθόνων πληθυ-
σμών, με πρωτοφανή χαρακτηριστικά. Στον νότο της
Πολιτείας Pará, όπου πολλές ιθαγενείς ομάδες ζούσαν
σε εμπόλεμη κατάσταση αναμεταξύ τους (κάτι που λίγο
έλλειψε να οδηγήσει στην εξόντωση κάποιων από αυ-
τές), καθιερώθηκε μια γενική συνέλευση για την αντι-
μετώπιση των απειλών του Μπολσοναρισμού. Αντιπρό-
σωποι 14 εθνοτικών ομάδων ιθαγενών και τέσσερις
παραποτάμιες προστατευόμενες περιοχές της λεκάνης
απορροής του ποταμού Xingu, έφυγαν από τα χωριά
τους και πήγαν στις πλησιέστερες πόλεις, από όπου πε-
ρισυλλέχθηκαν από λεωφορεία και μεταφέρθηκαν σε
ένα συνεδριακό κέντρο, όπου, επί τρεις ημέρες, συζη-
τούσαν μια κοινή στρατηγική άμυνας. Ένα πραγματικό
ορόσημο στον αγώνα των αυτοχθόνων. Υπήρξαν επί-
σης δράσεις εθνοτικών ομάδων που αποφάσισαν να
εκδιώξουν τους εισβολείς από τη γη τους. Οι Xikrins,
για παράδειγμα, επίσης στον νότο της Πολιτείας Pará,
άρχισαν να υφίστανται εισβολές στα μέσα του προη-
γούμενου έτους. Οι υλοτόμοι άνοιξαν ένα μονοπάτι για
παράνομη υλοτόμηση, ακολουθούμενοι από καταπα-
τητές γης που άρχισαν να κατανέμουν την περιοχή σε
οικόπεδα και να τα πωλούν. Έπειτα από αίτημα των
Xikrins, αξιωματούχοι του Εθνικού Ινδιάνικου Ίδρυ-
ματος (Funai) ενημέρωσαν τον Δημόσιο Εισαγγελέα
και την Ομοσπονδιακή Αστυνομία, οι οποίοι ξεκίνησαν
έρευνα. Ωστόσο, δεν έγινε καμιά επιχείρηση για την
απομάκρυνση των καταπατητών, που εξακολούθησαν
να πληθαίνουν. Κουρασμένοι από την αναμονή, μερικές
βδομάδες πριν, δεκάδες πολεμιστές Xikrins, οπλισμέ-
ΔΙΕΘΝΗ
νοι με καραμπίνες και ρόπαλα, εισέβαλαν στα εδάφη
που είχαν υφαρπάξει οι υλοτόμοι που σκόπευαν να
αποψιλώσουν την Γη της Trincheira Bacajá, στον Δήμο
του São Félix do Xingu.
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 67
02/10/2019 1:11 μ.μ.

Η αντίσταση των ιθαγενών είναι αξιοσημείωτη και
συγκινητική. Υπάρχουν φυλές που αγωνίζονται για την
επιβίωσή τους ως τέτοιες και είναι υποχρεωμένες να
αντιμετωπίσουν πραγματικές μαφίες που έχουν την
προστασία του κρατικού μηχανισμού. Είναι ένας αγώ-
νας άνισος. Και είναι αναγκαίο να χτίσουμε γέφυρα
ανάμεσα στον αγώνα των εργαζομένων για τις συνθή-
κες ζωής τους και στον αγώνα των ιθαγενών.
Θεωρείς εφικτή τη συγκρότηση ενός συντονισμού
δράσεων των κινημάτων (εργατικού, οικολογικού,
εκπαιδευτικού, κινήματος για τα ανθρώπινα
δικαιώματα) ενάντια στην κυβέρνηση Bolsonaro;
Οι κοινωνικοί αγώνες πρέπει να συγκλίνουν σε έναν
κοινό ενωτικό αγώνα. Η δράση των μαζών υποκινείται
από την κρίση της τελματωμένης επί χρόνια βραζιλιάνι-
κης οικονομίας, που εκφράζει και αυτή την παγκόσμια
καπιταλιστική κρίση. Όταν η κυβέρνηση ανέλαβε τον
Ιανουάριο, υπήρχαν προσδοκίες πως η οικονομία θα
αναπτυσσόταν κατά 2,5% τουλάχιστον για τη φετινή
χρονιά. Τώρα η πρόβλεψη για ανάπτυξη είναι μικρό-
τερη από το 1%, γεγονός που βάζει ταφόπλακα στην
υπόσχεση του Bolsonaro να βγάλει την οικονομία από
το πηγάδι στο οποίο βρισκόταν επί πέντε χρόνια, και
προαναγγέλλει μια επιδείνωση της κρίσης σε όλα τα
επίπεδα του κράτους. Τα βραχυκυκλώματα πολλαπλα-
σιάζονται στο εσωτερικό της κυβέρνησης, στο δικαστι-
κό και αστυνομικό σύστημα, στο Κοινοβούλιο. Η διά-
λυση των συμμάχων του στην πολιτική και την κρατική
γραφειοκρατία αντανακλούν τον οικονομικό μαρασμό.
Η ισχνή οικονομική «ανάκαμψη» των τελευταίων δύο
ΔΙΕΘΝΗ
ετών κράτησε το ΑΕΠ της Βραζιλίας στο 5,3%, κάτω
από το προ ύφεσης επίπεδό του, το 2015-2016. Πρό-
κειται για την πιο αργή ανάκαμψη στα χρονικά της
Βραζιλιάνικης οικονομίας. Σύμφωνα με την Goldman
68 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 68
Sachs, στο δεύτερο τέταρτο του 2019, το κατά κεφαλήν
ΑΕΠ ήταν 8,8% κάτω από το επίπεδο της αντίστοιχης
περιόδου του 2014. Οι κοινωνικές επιπτώσεις της χρό-
νιας κρίσης συνιστούν μια άνευ προηγουμένου οπισθο-
δρόμηση στην ιστορία της χώρας. Στο πλουσιότερο 1%
της βραζιλιάνικης κοινωνίας (1,4 εκατομμύρια άνθρω-
ποι) αντιστοιχεί το 28% του εθνικού εισοδήματος, ενώ
το φτωχότερο 50% (71,2 εκατομμύρια) απολαμβάνει
το 14% του εισοδήματος. Στην μετά κρίση περίοδο, το
εισόδημα του πλουσιότερου 10% αυξήθηκε κατά 2,5%
πάνω από τον πληθωρισμό, και εκείνο του 1% κατά
10%, ενώ το εισόδημα του φτωχότερου 50% μειώ-
θηκε κατά 17%. Η ανεργία βρίσκεται στο 12%, ενώ
μεταξύ των νέων ανθρώπων ανέρχεται στο 27%. Επι-
πρόσθετα, μεταξύ των νέων ανθρώπων που πιάνουν
δουλειά, το 89% δουλεύουν αδήλωτοι (μαύρη εργα-
σία), λαμβάνοντας μισθούς κάτω του μέσου όρου και
χωρίς εργασιακές εγγυήσεις.
Η κυβέρνηση Τεμέρ επέβαλε στο λαό πισωγυρίσμα-
τα, όπως η μεταρρύθμιση των εργασιακών σχέσεων
και συνθηκών, καθώς και πάγωμα των δημοσίων
δαπανών για 20 χρόνια κάτι που επηρεάζει έμμεσους
μισθούς και κοινωνικές πολιτικές. Αγνοώντας τις ειδε-
χθείς συνέπειες αυτών των πολιτικών που καταδίκα-
σαν την οικονομία σε χρόνια παράλυση, η κυβέρνηση
Bolsonaro διπλασίασε το στοίχημά της, με μια μαζική
επίθεση στις συνθήκες διαβίωσης των εργαζομένων.
Μπροστά σε αυτήν την εικόνα, η κοινωνική αντιπολί-
τευση έδειξε μια τεράστια δύναμη κινητοποίησης, δι-
αψεύδοντας εκείνους που διαβεβαίωναν ότι οι μάζες
είχαν κατατροπωθεί από την νίκη του Bolsonaro. Στους
έξι πρώτους μήνες διακυβέρνησης υπήρξαν τρεις σπου-
δαίες ημέρες αγώνα ενάντια στην μεταρρύθμιση του
συνταξιοδοτικού. Τον Αύγουστο, πριν το ξέσπασμα της
κρίσης στον Αμαζόνιο, η ακινησία των συνδικαλιστι-
κών ομοσπονδιών έσπασε με τις τεράστιες διαδηλώσεις
που άνοιξαν μια πορεία δράσης. Έγιναν δύο τεράστιες
κινητοποιήσεις φοιτητών και καθηγητών ενάντια στη
διάλυση των πανεπιστημίων, της επιστημονικής έρευ-
νας και της δημόσιας εκπαίδευσης, η τελευταία στις 13
Αυγούστου. Η παραδοσιακή Πορεία των Μαργαριτών4
προς την πόλη Brasilia, επίσης τον Αύγουστο, ήταν η
μεγαλύτερη των τελευταίων ετών, και συνοδεύτηκε
από μια πρωτόγνωρη κινητοποίηση ιθαγενών γυναι-
κών. Έπειτα ακολούθησαν οι πορείες ως απάντηση στις
προκλήσεις του Μπολσονάρο και στην καταστροφή του
Αμαζονίου. Έκτοτε, οι συναντήσεις και οι πρωτοβου-
λίες έχουν πολλαπλασιαστεί για να συγκροτηθεί ένα
πρόγραμμα πάλης.
Οι υποσημειώσεις είναι της Λ. Φρυδά
4. Η Marcha das Margaridas γιορτάζεται κάθε 4 χρόνια από το
2000, προς τιμήν της Margarida Alves ηγετικής συνδικαλιστικής
μορφής και ακτιβίστρια για τα ανθρώπινα δικαιώματα, που δο-
λοφονήθηκε το 1983. Συμμετέχουν αγρότες και αγρότισσες για
την υπεράσπιση του αγροτικού κόσμου και των δικαιωμάτων των
γυναικών, σε μια χώρα που πλήττεται από την ενδοοικογενεια-
κή βία. 100,000 αγρότισσες συμμετείχαν στη φετινή διαδήλωση
(14/8/19) κατά του Bolsonaro στην πόλη Brasilia.
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 ΝΙΑ •
• ΚΟΙΝΩ

Κλιματική αλλαγή και καπιταλισμός

Η κρίση προ των πυλών
Z Σοφία Χατζοπούλου, εκπαιδευτικός

Ιούλιος 29, 2019. H ημέρα αυτή σήμανε το τέλος του «προϋπολογισμού» ενεργειακών αποθεμάτων
της Γης, για το έτος 2019. Από κει και πέρα, όπως μας λένε οι ειδικοί, καταναλώνουμε σαν να υπάρχει
κι ένας δίδυμος πλανήτης εκεί κοντά. Συγκεκριμένα, εκτιμάται ότι μέχρι να τελειώσει το 2019, θα
χρειαστούν 1,75 πλανήτες για να ανταποκριθεί η παραγωγή στις ανάγκες τις ανθρωπότητας, με βάση
τους τωρινούς ρυθμούς κατανάλωσης1.
Δεύτερος πλανήτης, όμως, δεν υπάρχει. Τα ακραία φαινόμενα έρχονται συνεχώς να μας υπενθυμίσουν
ότι βρισκόμαστε ήδη σε μια περιβαλλοντική και κλιματική καμπή, σε μια κατάσταση κρίσης.

Γ
ια δεύτερη συνεχή χρονιά, η κεντρική και βό-
ρεια Ευρώπη βιώνει θερμοκρασίες άνω των
40 βαθμών Κελσίου, ενώ στις αρχές Ιουλίου η
Μετεωρολογική Υπηρεσία του Καναδά κατέγραψε τη
αποσταθεροποίηση με ακραία φαινόμενα, όπως κυ-
κλώνες κι ανεμοστρόβιλους, οι οποίοι αυξάνονται συ-
νεχώς σε αριθμό και σε ένταση καθώς και σε συχνό-
τητα, ακόμα και σε περιοχές που δεν γνώριζαν τέτοιας
ΚΟΙΝΩΝΙΑ

θερμοκρασία των 21 βαθμών Κελσίου στην Αρκτική.
Τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές καίγονται
εκατομμύρια στρέμματα δασικής έκτασης στη Σιβηρία,
λόγω των αυξημένων θερμοκρασιών (αύξηση μέχρι
και 10° Κελσίου) και της συνεχόμενης ξηρασίας. Το
κλιματικό σύστημα φαίνεται να βρίσκεται σε πλήρη
έντασης φαινόμενα, όπως πρόσφατα στη Χαλκιδική.
Παρά τις συμφωνίες και τα προγράμματα που έχουν
προταθεί, οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και
γενικά αερίων του θερμοκηπίου, η υπερθέρμανση
του πλανήτη και η επερχόμενη κλιματική αλλαγή βρί-
σκονται σε σταθερή ανοδική πορεία. Η ημερομηνία

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 69

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 69 02/10/2019 1:11 μ.μ.

 κατανάλωσης του «προϋπολογισμού» ενεργειακών
αποθεμάτων μειώνεται κάθε χρόνο. Το 2003 ήταν η
22η Σεπτεμβρίου, το 2017 η 2η Αυγούστου και τώρα
η 29η Ιουλίου.2
Ταυτόχρονα με τις συμφωνίες και τα σχέδια για απο-
ανθρακοποίηση της οικονομίας, βλέπουμε το εντατικό
ενδιαφέρον της διεθνούς πετρελαιοβιομηχανίας για τα
νέα κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου στην
Ανατολική Μεσόγειο, η οποία μετατρέπεται γοργά σε
πεδίο οικονομικού και γεωπολιτικού ανταγωνισμού.
Παρά τις προειδοποιήσεις από περιβαλλοντικές οργα-
νώσεις για τους κινδύνους που ενέχει η άντληση ρυπο-
γόνων καυσίμων για το θαλάσσιο περιβάλλον, τα οι-
κοσυστήματα της περιοχής και για την υπερθέρμανση
του πλανήτη γενικότερα, οι εξορύξεις υδρογονανθρά-
κων παρουσιάζονται από θεσμικούς και επιστημονι-
κούς παράγοντες (ΤΕΕ Δυτ. Μακεδονίας) ως φορέας
«ανάπτυξης, απασχόλησης και πλούτου για τη χώρα,
τις εταιρείες, τους πολίτες», αλλά και ως «εγγύηση για
την αποτελεσματική προστασία του περιβάλλοντος»3.
Αυτή ακριβώς η λογική της «πολλής ανάπτυξης με
ολίγη προστασία του περιβάλλοντος» αποτελεί την
επίσημη γραμμή τα τελευταία 50 χρόνια, εντάσσοντας
τον παράγοντα περιβάλλον στη λειτουργία του καπιτα-
λιστικού συστήματος.
Οι «γλυκιές λέξεις»
Ο πιο διαδεδομένος όρος στην πολιτική για το περι-
βάλλον είναι, ίσως, αυτός της «Αειφόρου Ανάπτυξης».
Ο όρος αυτός εμφανίστηκε το 1987 στην έκθεση της
Παγκόσμιας Επιτροπής για το Περιβάλλον και την
Ανάπτυξη. Πρόκειται για μια «ανάπτυξη που ικανοποι-
εί τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να διακινδυνεύει
την ικανότητα που θα έχουν οι μελλοντικές γενιές για
να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες.» Εκτός από
τις ανάγκες των επόμενων γενιών, στο επίκεντρο της
έκθεσης βρίσκονταν οι βασικές ανάγκες των φτωχών
πληθυσμών της Γης, στις οποίες θα έπρεπε να δοθεί
προτεραιότητα.
Πάνω σε αυτόν τον σχετικά ασαφή όρο (με βάση
ποια ηθικά και πολιτικά κριτήρια αποτιμώνται οι ανά-
γκες μεταξύ χωρών αλλά και μεταξύ γενιών, τι θεω-
ρείται «ως ποιότητα ζωής», πώς κατανέμονται οι πό-
ροι, τα αγαθά αλλά και το κόστος κάθε οικονομικής
δραστηριότητας) έχουν βασιστεί όλες οι συμφωνίες, τα
πρωτόκολλα και οι πολιτικές τα τελευταία 40 χρόνια.
Επιγραμματικά αναφέρουμε τη «Διάσκεψη Κορυ-
φής» για τον πλανήτη Γη, που έλαβε χώρα στο Ρίο
το 1992, με τη συμμετοχή 50 χωρών και την Παγκό-
σμια Διάσκεψη για την Αειφόρο Ανάπτυξη στο Γιοχά-
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
νεσμπουργκ το 2002, στην οποία φάνηκε έντονα η
αδυναμία συγκρότησης κοινής θέσης μεταξύ πλούσι-
ων και φτωχών κρατών, καθώς και η απροθυμία των
πρώτων να αναλάβουν δεσμεύσεις απέναντι στις δεύ-
τερες, αναφορικά με την δίκαιη κατανομή ευθυνών
και πρωτοβουλιών για την αειφόρο ανάπτυξη.
70 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 70
Είναι σαφές ότι η αντιμετώπιση με οικονομικούς
όρους ενός ζητήματος, το οποίο έχει μια κατεξοχήν
πολιτική και ηθική διάσταση, εγκλωβίζει και περιο-
ρίζει την έννοια της αειφόρου ανάπτυξης σε έναν ερ-
γαλειακό ρόλο διάσωσης, όχι του περιβάλλοντος και
των κοινωνιών, αλλά της ίδιας της ανάπτυξης. Δεν
είναι τυχαίο ότι οι βάσεις για την έννοια της αειφό-
ρου ανάπτυξης τέθηκαν από τη δεκαετία του ‘70, όταν
η πετρελαϊκή κρίση έκανε για πρώτη φορά αισθητή
την ανάγκη για διαχείριση των πεπερασμένων πηγών
ενέργειας και την χρήση ανανεώσιμων πηγών. Η έν-
νοια αποτελεί πια κοινό τόπο για όλους όσοι ασχο-
λούνται με την περιβαλλοντική πολιτική, και βασικό
μέρος του ιδεολογικού οπλοστασίου για την κλιματική
αλλαγή.
Έγινε μια «γλυκιά λέξη», όπως θα έλεγε ο Σερζ Λα-
τούς4, η οποία συσκοτίζει την κρίση και παρέχεται ως
βάλσαμο στην απειλή που ορθώνεται μπροστά μας.
Μια λέξη, κενή νοήματος, που διευκολύνει το υπάρχον
οικονομικό σύστημα να συνεχίσει να συσσωρεύει, να
παράγει και να διευρύνεται μέσα από την καινούργια
του μετάλλαξη, αυτή του «πράσινου καπιταλισμού»
(natural capitalism).
Βασικός ισχυρισμός του «πράσινου καπιταλισμού»
είναι ότι, μέσα από λογικές οικολογικής απόδοσης,
θα μπορέσει να σώσει το περιβάλλον, να προωθήσει
την οικονομία και την απασχόληση και να γεφυρώσει
το χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών. Ακριβώς με
αυτό το γνωστό επιχείρημα υπέρ μιας ανάπτυξης που
θα σώσει τον κόσμο από την ανέχεια, ο καπιταλισμός,
αφού παγίωσε και εργαλειοποίησε τη φτώχεια στην
υπηρεσία της παγκοσμιοποιημένης κυριαρχίας του,
τώρα έρχεται να χρησιμοποιήσει και την περιβαλλο-
ντική κρίση προς όφελός του, μέσα από τη δημιουρ-
γία νέων αγορών και επενδυτικών ευκαιριών, προ-
γραμμάτων παραγωγής και προώθησης νέων μορφών
ενέργειας, «πράσινων φόρων», επιδοτήσεων και γε-
νικά μηχανισμών διοχέτευσης χρήματος σε μια νέα,
αναπτυσσόμενη και πολλά υποσχόμενη περιβαλλοντι-
κή αγορά. Ταυτόχρονα η «ευαισθητοποιημένη» αυτή
μετάλλαξη προωθεί έναν νέο, λαοφιλή, α-πολίτικο
καπιταλισμό, ο οποίος θέτοντας το περιβαλλοντικό
ζήτημα αποκλειστικά στο επίπεδο της οικονομίας,
προβάλλεται ως ο πλέον αρμόδιος για να το επιλύ-
Η λογική της «πολλής
ανάπτυξης με ολίγη προστασία του
περιβάλλοντος» αποτελεί την επίσημη
γραμμή των εκάστοτε κυβερνήσεων
τα τελευταία 50 χρόνια.
02/10/2019 1:11 μ.μ.

σει. Στα πλαίσια αυτά προωθείται, μέσα από διάφορες
«πράσινες» πολιτικές κατανάλωσης, η ιδέα, ότι η προ-
στασία του περιβάλλοντος είναι ατομική υπόθεση, που
βασίζεται στις προσωπικές επιλογές του καταναλωτή
σε συνθήκες ελεύθερης αγοράς, μετατοπίζοντας τη
περιβαλλοντική συμπεριφορά από το συλλογικό στο
ατομικό επίπεδο και το περιβαλλοντικό κόστος από
τους πραγματικούς υπεύθυνους για τη μόλυνση, στα
πιο αδύναμα στρώματα της κοινωνίας5.
Πίσω από αυτή την «ευαισθητοποιημένη» βιτρίνα
του καπιταλισμού, όμως, οι εργασίες συνεχίζονται
κανονικά. Ο καπιταλισμός, ως σύστημα διαρκούς
μεγέθυνσης, λειτουργεί στη βάση περιφερειοποίησης
και εξωτερίκευσης του κόστους6. Η «πράσινη» ιδέα
της εσωτερίκευσης της οικολογικής επιβάρυνσης στο
κόστος δεν θα γίνει ποτέ εις βάρος της λογικής του
κέρδους, το οποίο θα αναζητηθεί σε άλλους εξωγενείς
παράγοντες, όπως στην εργασία ή στην απόθεση απο-
βλήτων. Σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον είναι
εύκολο για μια επιχείρηση να ανταποκριθεί σε έναν
περιβαλλοντικό φόρο (eco-taxation), χωρίς να μειώ-
σει καθόλου την κατανάλωση ενέργειας. Το μόνο που
χρειάζεται είναι να μειώσει το συνολικό κόστος πα-
ραγωγής μέσω, για παράδειγμα, της μείωσης μισθών
ή της εξαγωγής αποβλήτων σε φτωχές, υπό-ανάπτυξη
χώρες. Σε όρους της παγκοσμιοποιημένης, ελεύθερης
αγοράς είναι επίσης εύκολο για την επιχείρηση να
μετακινήσει τις εργασίες της εκεί, όπου οι συνθήκες
παραγωγής είναι οι πλέον συμφέρουσες και κερδοφό-
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 71
ρες, αποφεύγοντας κάθε είδους επιβάρυνση. Η τυχοδι-
ωκτική αυτή πρακτική διευκολύνεται ακόμη περισσό-
τερο σε ένα πεδίο, που είναι μεν παγκοσμιοποιημένο
σε οικονομικό επίπεδο, αλλά σε πολιτικό, κοινωνικό
και νομικό επίπεδο εξακολουθεί να λειτουργεί εθνικά
και μεμονωμένα, χωρίς κοινές δεσμεύσεις και νομικό
πλαίσιο σχετικά με το περιβάλλον.
Σε αυτό το σημείο, είναι σημαντικό να κάνουμε μια
αναφορά στην αποτυχία των χωρών να βρουν κοι-
νές πολιτικές λύσεις στο ζήτημα του περιβάλλοντος
και στην έμπρακτη δέσμευσή τους σε αυτές. Το 1997
υπογράφηκε το Πρωτόκολλο του Κιότο, με στόχο να
θέσει στόχους με νομική ισχύ, στη βάση της αρχής της
αειφόρου ανάπτυξης, λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη τις
διαφοροποιήσεις μεταξύ των κρατών και της ευθύνης
που επωμίζονται στην κατανάλωση φυσικών πόρων
και στη μόλυνση του περιβάλλοντος. Είναι γνωστή
η άρνηση της Κίνας και των ΗΠΑ να υπογράψουν τη
συμφωνία, ενώ αναλογικά ανήκουν κι οι δύο στους
μεγαλύτερους καταναλωτές ενέργειας στον κόσμο.
H άρνηση δέσμευσης από τις χώρες-βιομηχανικούς
κολοσσούς αποκαλύπτει ότι όσο κι αν η «πράσινη
ανάπτυξη» αποτελεί πια το αγαπημένο παιδί των σύγ-
χρονων αγορών, καμιά οικονομική και πολιτική δύ-
ναμη δεν θέλει να δεσμευτεί πραγματικά στην εφαρ-
μογή μέτρων για τη διάσωση του περιβάλλοντος και
του πλανήτη. Εξάλλου, είναι βασική αρχή του καπι-
ταλισμού ότι η οικονομία αποτελεί ένα σύστημα που
μπορεί να ισορροπεί από μόνο του, χωρίς εξωτερικές
επεμβάσεις, και αυτό ισχύει και για το περιβάλλον.
Αυτήν ακριβώς την άποψη εξέφρασε ο George W.
Bush, όταν αρνήθηκε να υπογράψει το Πρωτόκολλο
του Κιότο, δεδομένου ότι θα αποτελούσε μια παρέμ-
βαση στην οικονομική ευημερία της Αμερικής, η οποία
μακροπρόθεσμα θα είναι απολύτως απαραίτητη για να
αντιμετωπιστεί η καταστροφή του περιβάλλοντος.
Η κλιμάκωση της περιβαλλοντικής κρίσης οδήγησε
στη συνέχεια στη συμφωνία του Παρισιού το 2015,
μια φιλόδοξη και πολλά υποσχόμενη συμφωνία, η
οποία υπογράφηκε από 195 χώρες, αποτελώντας την
τελευταία εξέλιξη και απόκτημα στον πόλεμο εναντίον
της κλιματικής αλλαγής.
Βασικός στόχος, με βάση τα επιστημονικά δεδο-
μένα, ήταν η μείωση των εκπομπών αερίων, από τη
μεριά των χωρών, έτσι ώστε να μπορέσει να διατη-
ρηθεί η παγκόσμια μέση θερμοκρασία αρκετά κάτω
από τους 2°C, πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα
και η δέσμευσή τους να συνεχίσουν τις προσπάθει-
ες για να την περιορίσουν ακόμα περισσότερο, στον
1,5°C. Είναι αξιοσημείωτο ότι η συμφωνία αυτή, σε
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
αντίθεση με το Κιότο, δεν παρέχει μηχανισμό εφαρ-
μογής ούτε παράγει νομικά δεσμευτικά αποτελέσματα
για τις χώρες που συμμετέχουν. Πρόκειται περισσό-
τερο για μια υποσχετική ότι οι χώρες θα λάβουν τα
απαιτούμενα εκείνα μέτρα για την πραγματοποίηση
του στόχου, θα υποβάλουν σχέδια, θα διαπραγμα-
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 71
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 τευτούν,θα συζητήσουν και θα συναντηθούν μετά
από μια 5ετια για να επανεξετάσουν τους στόχους.(7)
Η πενταετία κλείνει το 2020 και ήδη το «οικολογικό
αποτύπωμα» (οι φυσικές πηγές που καταναλώνονται
ως προς την χερσαία και θαλάσσια επιφάνεια που εί-
ναι διαθέσιμη) γίνεται όλο και πιο βαρύ πάνω στον
πλανήτη, και η έκλυση αερίων του θερμοκηπίου φτά-
νει κάθε χρόνο σε νέα επίπεδα ρεκόρ.
Η χαλαρότητα αυτής της συμφωνίας έχει ήδη προ-
διαγράψει την αποτυχία της και σε επίπεδο αποτελε-
σματικότητας, και σε επίπεδο δικαιοσύνης. Ήδη η νέα
κυβέρνηση Τραμπ διεμήνυσε, από τους πρώτους μή-
νες διακυβέρνησής της, ότι τον Νοέμβριο του 2020,
με βάση τους όρους της συμφωνίας, οι ΗΠΑ θα απο-
σύρουν τη συμμετοχή τους από τη συμφωνία του Πα-
ρισιού.
Είναι προφανές ότι, για άλλη μια φορά, οι βασικοί
υπεύθυνοι για τη μόλυνση επιδιώκουν να ξεφύγουν
από την υποχρέωσή τους απέναντι στο περιβάλλον και
στις υπόλοιπες αναπτυσσόμενες χώρες. Με αυτόν τον
τρόπο, παραβιάζεται συνεχώς η βασική αρχή του περι-
βαλλοντικού δικαίου, ότι «αυτός που μολύνει, πληρώ-
νει» και οδηγούμαστε στην όξυνση των φαινομένων
κοινωνικής αδικίας, ανισότητας και εκμετάλλευσης.
Ουσιαστικά, ο ανεπτυγμένος κόσμος, μετά από δε-
καετίες αφαίμαξης των χωρών του «τρίτου κόσμου»
από πρώτες ύλες και πηγές ενέργειας, δια της επιβο-
λής πολιτικών αποικιοκρατικής και ιμπεριαλιστικής
κυριαρχίας, έρχεται τώρα να αποποιηθεί τις ευθύνες
του και ταυτόχρονα να συνεχίσει την αποικιοκρατική
του λογική. Χρησιμοποιεί τις χώρες αυτές ως φθηνό
εργατικό προσωπικό, ως έκταση απόθεσης αποβλή-
των, αλλά και ως μέρος προώθησης εναλλακτικών
σχεδίων ανάπτυξης αμφίβολης αποδοτικότητας και με
ανεξέλεγκτες συνέπειες για την τοπική κοινωνία και
οικονομία.
ΑΠΕ – Η νέα επένδυση
Στο επίκεντρο της έννοιας της αειφόρου ανάπτυξης
βρίσκονται οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ),
ένας καινοτόμος τομέας οικονομικής και επενδυτικής
δραστηριότητας, που υπόσχεται εδώ και χρόνια να λύ-
σει το πρόβλημα της εξάντλησης των φυσικών πόρων
και να προωθήσει την παραγωγή και ανάπτυξη. Βα-
σικό μέρος των διεθνών συμφωνιών ήταν και είναι η
μετατροπή και μετάβαση από τη χρήση γαιανθράκων
σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας με τη χρήση ανεμο-
γεννητριών, ηλιακών πάνελ, υδροηλεκτρικών εγκατα-
στάσεων, γεωθερμίας, βιομάζας.
Σε αυτό το σημείο, πρέπει να δούμε κατά πόσον,
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
αυτή η μετάβαση σε αυτές τις πηγές ενέργειας είναι
πραγματικά σε θέση, από μόνη της, να επιλύσει και να
αποτρέψει τα δυστοπικά σενάρια για τον πλανήτη Γη.
Καταρχάς, πρέπει να πούμε ότι, καθαρά από άποψη
εκπομπών αερίων, είναι σαφές ότι οι ανανεώσιμες πη-
γές ενέργειας, όπως η αιολική και η ηλιακή ενέργεια,
72 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 72
έχουν μηδαμινή επιβάρυνση στο περιβάλλον σε σχέση
με τα ορυκτά καύσιμα, και έχουν το βασικό χαρακτη-
ριστικό ότι είναι άφθονες και ανεξάντλητες, πράγμα
που τις καθιστά μια βιώσιμη λύση για το περιβάλλον.
Παρ’όλα αυτά, πρέπει να αναλογιστούμε ότι με τους
υπάρχοντες ρυθμούς ανάπτυξης, παραγωγής και κα-
τανάλωσης το οικολογικό αποτύπωμα της μετάβασης
στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας είναι μεγαλύτερο
από τα οφέλη που αναμένεται να έχουμε. Για παρά-
δειγμα ο Τζέιμς Λάβλοκ(8) είχε υπολογίσει το 2009 ότι
για να καλυφθεί η ζήτηση στο Ηνωμένο Βασίλειο από
αιολικούς σταθμούς, θα έπρεπε να εγκατασταθούν
τουλάχιστον 276.000 ανεμογεννήτριες! Από το 2009
με τον πληθυσμό και την κατανάλωση να αυξάνονται
σταθερά, είναι προφανής η τεράστια χερσαία και θα-
λάσσια έκταση που θα χρειαστεί για να ανταπεξέλθου-
με στα σημερινά επίπεδα ζήτησης ενέργειας. Επίσης,
μια μεγάλης κλίμακας μετάβαση σε εναλλακτικές μορ-
φές ενέργειας, εν όψει της κρισιμότητας της κατάστα-
σης, θα προκαλέσει περαιτέρω προβλήματα στην ήδη
επιβαρυμένη Γη. Στα μειονεκτήματα της αιολικής και
ηλιακής ενέργειας συγκαταλέγεται η ευρεία χρήση γης
για τις εγκαταστάσεις, που επιφέρει απώλεια καλλι-
εργήσιμων εκτάσεων αλλά και εκτάσεων παρθένου
φυσικού περιβάλλοντος, πολύτιμου για το κλίμα. Η
εξαφάνιση όλο και περισσότερων δασικών εκτάσε-
ων, εξ αιτίας πυρκαγιών και εκμετάλλευσης, δεν μας
αφήνει, όμως, περιθώρια να χαθεί ούτε ένα στρέμμα
δάσους, χωρίς αυτό να έχει περαιτέρω επιπτώσεις στο
κλιματικό σύστημα.
Απ’ ότι φαίνεται, σε ένα πολύπλοκο σύστημα, όπως
αυτό του περιβάλλοντος και του κλίματος, φτάνει μια
παρέμβαση, για να δώσει το έναυσμα σε μια σειρά αλ-
ληλένδετων αποτελεσμάτων, που θα αποσταθεροποιή-
σει το σύστημα, με απρόβλεπτες συνέπειες. Τέτοιες επι-
βαρυντικές παρεμβάσεις γίνονται για χρόνια, με συνε-
χή ανοδικό ρυθμό, και έχουμε φτάσει στο σημείο, που
το ίδιο το κλιματικό σύστημα, μέσα από την αποσταθε-
ροποίησή του, συμβάλλει πλέον και αυτό στην περαι-
τέρω μόλυνση και κλιματική αλλαγή. Αρκεί να δούμε
τις εκτεταμένες πυρκαγιές στη Σιβηρία, πυρκαγιές που
προήλθαν από τη ξηρασία και τις υψηλές θερμοκρασίες
για την περιοχή, και οι οποίες έχουν απελευθερώσει
τόσο διοξείδιο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα όσο θα
02/10/2019 1:11 μ.μ.

παραγόταν σε 8 χρόνια από τις ανθρώπινες δραστηρι-
ότητες.
Το θαλάσσιο περιβάλλον είναι το ίδιο σημαντικό. Το
φυτοπλαγκτόν των ωκεανών λειτουργεί ως μια βιολο-
γική αντλία άνθρακα, αφού καταναλώνει διοξείδιο του
άνθρακα, παράγοντας οξυγόνο, το οποίο επιστρέφει
στην ατμόσφαιρα, ακριβώς όπως ένα χερσαίο δάσος.
Με την κλιματική αλλαγή και τη μόλυνση των υδάτων
όμως, αυτό το σύνθετο σύστημα θερμοκρασίας, ρευμά-
των και βιοποικιλότητας καταστρέφεται. Η αποσταθε-
ροποίηση του συστήματος αυτού –η οποία έχει ήδη αρ-
χίσει– επιφέρει αλυσιδωτές αντιδράσεις στο φυτοπλα-
γκτόν, που επιτείνουν εκ νέου την κλιματική αλλαγή.
Είναι σαφές ότι η απο-ανθρακοποίηση της παραγω-
γής και η σταδιακή μετάβαση σε ανανεώσιμες πηγές
ενέργειας θα έπρεπε να είχαν γίνει χθες, με όρους φι-
λικούς προς το περιβάλλον και τις τοπικές κοινωνίες.
Τα χρονικά περιθώρια έχουν στενέψει δραματικά. Στο
εξής, το κάθε σχέδιο μαζικής μετάβασης, με όρους επι-
χειρηματικότητας και κερδοσκοπίας, θα έχει το ίδιο
ή και μεγαλύτερο αντίκτυπο στο περιβάλλον και στις
τοπικές κοινωνίες, με την καταστροφή του φυσικού
περιβάλλοντος και τη μόλυνση που συνεπάγεται η κα-
τασκευή, μεταφορά, εγκατάσταση, συντήρηση και από-
θεση των υλικών παραγωγής ανανεώσιμης ενέργειας.
Η επένδυση στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, με
όρους συσσώρευσης, ανάπτυξης και μεγέθυνσης, και
η χρήση τους για τη διατήρηση ενός αδηφάγου συ-
στήματος επέκτασης κι εκμετάλλευσης φυσικού και
ανθρώπινου περιβάλλοντος, ακυρώνουν κάθε θετικό
αποτέλεσμα, που αυτές θα μπορούσαν να έχουν.
Η πορεία αυτοκαταστροφής δεν
φαίνεται να μπορεί να ανακοπεί μέσα
από τις προσπάθειες αντίδρασης, που
παραμένουν στο επίπεδο του ακτιβισμού
και του εντυπωσιασμού.
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 73
Το μέλλον απαιτεί
Το φθινόπωρο του 2018, η δεκατετράχρονη Greta
Thunberg από τη Σουηδία ξεκίνησε την αποχή από τα
μαθήματα κάθε Παρασκευή, για να διαδηλώνει για το
κλίμα, για το μέλλον που στερείται η νέα γενιά προ-
κειμένου να συνεχίσει «μια μικρή μερίδα ανθρώπων
να βγάζει τεράστια ποσά χρήματος».9 Η πρωτοβουλία
αυτή εξελίχθηκε σε μαζική αποχή από τα μαθήματα,
μέσα από την μαθητική κίνηση «Παρασκευές για το
Κλίμα», και με χιλιάδες μαθητές να γεμίζουν τους
δρόμους, διαδηλώνοντας για την κλιματική αλλαγή. Η
κίνηση αυτή έδωσε το έναυσμα για τη διαρκή κίνηση
ανυπακοής και αντίστασης Extinction Rebellion στη
Μεγάλη Βρετανία, η οποία, με συνεχείς καταλήψεις
δρόμων και κομβικών σημείων, από τον Νοέμβριο
του 2018, διαμαρτύρεται για την κλιματική αλλαγή
και την κοινωνική και οικολογική κατάρρευση.
Είναι προφανές ότι όλες αυτές οι συλλογικές κινή-
σεις ταράζουν τα νερά και θα μπορούσαν να αποτελέ-
σουν ένα πρώτο βήμα οικολογικής συνειδητοποίησης,
στην κατεύθυνση της κοινωνικής αλλαγής. Γι αυτό το
λόγο, εξάλλου, έχουν δεχτεί την επίθεση των κατε-
στημένων συμφερόντων, με τον Γενικό Γραμματέα του
Παγκόσμιου Οργανισμού Πετρελαίου να τους αποκα-
λεί «τη μεγαλύτερη απειλή» για την πρόοδο της βιομη-
χανίας10 και συντηρητικά think-tanks στη Βρετανία να
ζητούν την άμεση δράση απέναντι στον «ακροαριστε-
ρό, αναρχικό, οικολογικό εξτρεμισμό»11.
Παράλληλα με τις επιθέσεις, όμως, παρατηρούμε
έναν διαρκή και έντονο εναγκαλισμό της πρωτεργάτριας
μαθήτριας από το ευρωπαϊκό πολιτικό κατεστημένο, με
συνεχείς προσκλήσεις σε διασκέψεις και διεθνή φόρα,
με απονομή δεκάδων βραβείων ακόμα και με πρόταση
για το βραβείο Νόμπελ. Παρατηρώντας τον δημόσιο
λόγο της, βλέπουμε ήδη μια αλλαγή, με τον τελευταίο
της λόγο στην Εθνική Συνέλευση του Παρισιού, λίγες
μέρες πριν (23/7), μετά από πρόσκληση βουλευτών, να
επικεντρώνεται στην ανάγκη εφαρμογής των όρων της
συμφωνίας του Παρισιού, χωρίς πραγματική πρόταση,
χωρίς διάθεση ρήξης με το κατεστημένο που παρήγαγε,
καταρχάς, μια τόσο αναποτελεσματική συμφωνία.(12)
Αυτή η σταδιακή μεταστροφή της παρέμβασής της, μας
υπενθυμίζει τις αδυναμίες, που ελλοχεύουν στον ακτι-
βισμό.
Τα κινήματα που βασίζονται στην υπενθύμιση του
κινδύνου, μέσα από μια ρητορική του σοκ, χωρίς τη
διατύπωση και οργάνωση για τη συλλογική διεκδίκη-
ση ενός ανάλογου, ρηξικέλευθου, πολιτικού πλαισίου
αντιμετώπισής του, κινδυνεύουν είτε να απομονωθούν
ως εκκεντρικά ή εξτρεμιστικά, είτε, ακόμα χειρότερα,
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
να ενσωματωθούν και να εργαλειοποιηθούν από το
ίδιο σύστημα που αμφισβητούν, το οποίο ενδυναμώ-
νεται και νομιμοποιείται, χρησιμοποιώντας και διοχε-
τεύοντας το συλλογικό άγχος και φόβο, προς όφελός
του. Υπάρχει ακόμα ο κίνδυνος, ο ακτιβισμός αυτός να
λειτουργήσει ως συστατικό εξισορρόπησης του συστή-
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 73
02/10/2019 1:11 μ.μ.

ματος, ως ένας Ρομπέν των δασών, που θα αποσυμφο-
ρίζει το συλλογικό άγχος χωρίς να εμπλέκει στην πρά-
ξη τον «φιλήσυχο» πολίτη, ο οποίος θα συνεχίσει να
εφησυχάζει σε μια απλή οικονομική υποστήριξη των
δράσεων. Έχουμε ήδη την πορεία της Greenpeace, ως
παράδειγμα γι αυτό.
Είναι πια φανερό ότι η αντιμετώπιση των ζητημά-
των της περιβαλλοντικής μόλυνσης και της κλιματικής
αλλαγής, μέσα από τα υπάρχοντα οικονομικά και ανα-
πτυξιακά μοντέλα, έχει αποτύχει. H ανάπτυξη καινο-
τόμων, εναλλακτικών project σε τοπικό, μεμονωμένο
επίπεδο, όχι μόνο δεν επαρκεί, αλλά, πολλές φορές,
παραμένει με τη μορφή παραδείγματος καλής πρακτι-
κής, για ένα μέλλον που ήδη είναι εδώ, προσφέροντας
ψεύτικες ελπίδες στην κοινωνία και ένα άλλοθι πε-
ριβαλλοντικής ευαισθησίας στην οικονομία της αγο-
ράς, για να συνεχίζει τη λογική του business as usual.
Δυστυχώς, η πορεία αυτοκαταστροφής δεν φαίνεται
να μπορεί να ανακοπεί ούτε μέσα από προσπάθειες
αντίδρασης, που παραμένουν στο επίπεδο του ακτιβι-
σμού και του εντυπωσιασμού, χωρίς την απαραίτητη
λαϊκή απεύθυνση και κινηματική οργάνωση για την
κοινωνική αλλαγή. Μια αλλαγή, που πρέπει να σπά-
σει ακριβώς όλα αυτά τα οικονομικά και αναπτυξιακά
μοντέλα, που προτείνουν ως φάρμακο, αυτό που προ-
κάλεσε το πρόβλημα εξ αρχής.
Μιλάμε για αειφόρο ανάπτυξη και πράσινη κατανά-
λωση, όταν το πρόβλημα βρίσκεται στις ίδιες τις έννοι-
ες της ανάπτυξης και της κατανάλωσης. Όλα τα μοντέ-
λα βασίζονται στην διαχείριση του φυσικού περιβάλ-
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
λοντος με τέτοιο τρόπο, ώστε τα επίπεδα ανάπτυξης
και κατανάλωσης να παραμείνουν στα ίδια επίπεδα,
με ανοδικές μάλιστα προοπτικές. Με άλλα λόγια, τα
μοντέλα δεν επικεντρώνονται στη διάσωση του περι-
βάλλοντος, αλλά στη μεγέθυνση της οικονομίας.
Η οικονομικοκεντρική οπτική στα θέματα του περι-
74 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 74
βάλλοντος συσκοτίζει την πολιτική και αξιακή πλευρά
του ζητήματος, χωρίς τις οποίες δεν μπορεί να υπάρξει
η απαραίτητη κοινωνική αλλαγή, που θα αποκαταστή-
σει τη σχέση μας με το περιβάλλον. Η συνειδητοποί-
ηση της νευραλγικής σχέσης, που υπάρχει ανάμεσα
στην εκμετάλλευση φυσικών και ανθρώπινων πόρων,
είναι απολύτως απαραίτητη. Ο καπιταλισμός λειτουρ-
γεί μέσα από την κατασκευή συστημάτων εκμετάλ-
λευσης και εξάρτησης, στα οποία ο πλουτισμός του
ενός μέρους προϋποθέτει τη φτωχοποίηση του άλλου,
εγκλωβίζοντας τους παράγοντες παραγωγής, περιβάλ-
λον και άνθρωπο, σε έναν φαύλο κύκλο εξαθλίωσης
και καταστροφής, ο οποίος δεν μπορεί να σπάσει αν
δεν αντιμετωπιστεί ως τέτοιος, μέσα από την ριζική
αλλαγή του οικονομικού, πολιτικού και πολιτιστικού
συστήματος. Η ρήξη με το «καπιταλιστικό φαντασιακό
που επικρατεί στο κόσμο»13, η αναθεώρηση κοινω-
νικών αξιών και εννοιών, όπως αυτή της ευημερίας,
ο επαναπροσδιορισμός της σχέσης μας με τη φύση,
την κοινωνία, την παραγωγή, η συνειδητοποίηση ότι
αυτό που απομυζά και συνθλίβει το περιβάλλον και
τις ανθρώπινες κοινωνίες είναι ένας τρόπος ζωής με
βάση τις αρχές της συσσώρευσης, κατανάλωσης και
συνεχούς μεγέθυνσης, όλα αυτά απαιτούν συντονισμέ-
νη, ριζοσπαστική, πολιτική δράση.
Κρατάμε για το τέλος τα λόγια της μικρής Greta
Thunberg, σε μια από τις πρώτες της εμφανίσεις, στην
ετήσια διάσκεψη για το κλίμα (COP24), στο Katowice
της Πολωνίας, τον Δεκέμβριο του 2018:
«Εφόσον το σύστημα που ακολουθούμε δεν αποδί-
δει, τότε ίσως πρέπει να αλλάξουμε το σύστημα».14
ΠΗΓΕΣ
1, 2. https://www.france24.com/en/20190729-earth-overshoot-day-
climate-change-environment-planet-2019-resources-budget-spen
t?fbclid=IwAR0wPvQL1DELN7AXHeoSZUhAJZ7QkcI7cahQUdyf
Qj9t-G0NKjRGcM7CR0o
3. https://energypress.gr/news/tee-oi-ydrogonanthrakes-stin-anatoliki-
mesogeio-tehnika-arties-lyseis-gia-anaptyxi-kai
4. Τάιμπο, Κάρλος (2017) Η Πρόταση της Αποανάπτυξης, Εκδ. Συναδέλ-
φων, 2η εκδ. σελ. 59
5. Patterson, Mary Jane (2000) ‘Natural Capitalism’, New
Internationalist, Nov. 2000, vol.329, σελ. 14-15
6. https://www.theguardian.com/commentisfree/2019/apr/25/
capitalism-economic-system-survival-earth
7. https://en.wikipedia.org/wiki/Paris_Agreement
8. Τάιμπο, Κάρλος (2017) Η Πρόταση της Αποανάπτυξης, Εκδ. Συναδέλ-
φων, 2η εκδ. Σελ.47
9. https://www.youtube.com/watch?v=VbDnPj0G0wY
10. https://www.france24.com/en/20190702-climate-campaigners-
greatest-threat-oil-sector-opec
11. https://netpol.org/2019/07/17/netpol-condemns-calls-for-
expanding-surveillance-on-far-left-anarchist-and-environmentalist-
groups/?fbclid=IwAR1gOh-QhTacPRpQyhlvEGzTJOmekcreUv_
JrrAZYE0Co9jLLOIoM2jqlx0
12. https://www.youtube.com/watch?v=J1yimNdqhqE
13. Cornelius Castoriades, παρατίθεται στο S. Latouche, Le pari de la
decroissance, Fayard, Παρίσι, 2006, σελ. 9
14. https://www.youtube.com/watch?v=VbDnPj0G0wY
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 10 + 2 σημειώσεις για την ιστορία
Z Όλγα Τσιλιμπάρη, εκπαιδευτικός
«Η ανθρώπινη ουσία δεν είναι μια αφαίρεση εγκατεστημένη στο επιμέρους άτομο.
Η πραγματικότητά της είναι το ενιαίο σύνολο των κοινωνικών σχέσεων»
(Μαρξ, 2004)
O1
Η ιστορία ως πραγματικότητα συνιστά
δράση κοινωνικών υποκειμένων, συγκε-
κριμένων σε κάθε κοινωνικοοικονομικό
σχηματισμό και ιστορική περίοδο. Η ιστορία ως μελέ-
τη αφορά τα δρώντα κοινωνικά υποκείμενα, τη μεταξύ
τους σχέση και διαπάλη και τα δημιουργήματά τους
(συνθήκες υλικής διαβίωσης, κοινωνικές σχέσεις,
συστήματα, δομές, θεσμούς). Στις ταξικές κοινωνίες,
πρόκειται για τη δράση κοινωνικών τάξεων και την
εκτύλιξη του ταξικού ανταγωνισμού, που λαμβάνει
χώρα μέσα στις συγκεκριμένες εκάστοτε σχέσεις πα-
ραγωγής. Προφανώς, οι άνθρωποι γράφουν την ιστο-
ρία τους μέσα σε συνθήκες που δε διάλεξαν οι ίδιοι.
02
Η ιστορία γράφεται και ξαναγράφεται
(εφάπαξ γράφονται μόνο οι θείες απο-
καλύψεις). Σημαντικό ερώτημα για κάθε
εποχή –επομένως και τη σημερινή– είναι το εξής:
Πώς και γιατί ξαναγράφεται η ιστορία τώρα;
03
Μέχρι στιγμής, η ιστορία γράφεται και ξα-
ναγράφεται από τους νικητές. Καθώς σε
κάθε κοινωνία κυρίαρχη ιδεολογία είναι
η ιδεολογία της κυρίαρχης τάξης, κυρίαρχη (επίση-
μη, καθεστηκυία) ιστορία είναι εκείνη που νομιμο-
ποιεί την εξουσία των εκάστοτε κρατούντων μέσα
από τη χρήση και την ερμηνεία του παρελθόντος.
Οι θεράποντές της είναι οργανικοί διανοούμενοι του
κοινωνικού συστήματος (σήμερα κατεξοχήν η ακα-
δημαϊκή διανόηση – αλλά όχι μόνον). Οι απόψεις στα
πλαίσια της κυρίαρχης ιστορίας διαμορφώνονται και
αποκρυσταλλώνονται υπό την πίεση που ασκούν δύο
παράγοντες: αφενός η συνεχής παρέμβαση των με-
γάλων λαϊκών μαζών στο προσκήνιο και οι ταξικοί
ανταγωνισμοί, αφετέρου οι εσωτερικοί ανταγωνισμοί
και οι συνεπακόλουθοι ιδεολογικοί διχασμοί εντός
του στρατοπέδου των κυρίαρχων τάξεων.
04
Δεν υπάρχει ιστορία χωρίς θεωρία. Ήδη
από την αρχαιότητα η ύπαρξη θεωρητικού /
φιλοσοφικού πλαισίου διακρίνει τους ιστο-
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 75
ρικούς από τους απλούς καταγραφείς. A-θεωρητική
τοποθέτηση δεν μπορεί να υπάρξει, αφού ακόμα και
η αξίωση της αναφοράς σε «γυμνά» γεγονότα, στο «τι
πραγματικά συνέβη», συνιστά θεωρητική παραδοχή.
05
Καθώς οι θεωρητικές και φιλοσοφικές
παραδοχές προσδιορίζονται από το κοι-
νωνικο-ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο
αναδύονται, η συγγραφή της ιστορίας αφορά τόσο
το παρελθόν όσο και το παρόν: πολύ συχνά συνιστά
προβολή του παρόντος στο παρελθόν, ανάγνωση του
παρελθόντος με τα «ματογυάλια» του παρόντος.
06
Η ιστορική πραγματικότητα υφίσταται αυ-
τοτελώς και δεν αποτελεί διανοητική κατα-
σκευή. Εντούτοις, όσον αφορά την έννοια
του ιστορικού γεγονότος, χρειάζεται εξονυχιστική
εξέταση των κριτηρίων βάσει των οποίων συγκεκρι-
μένα γεγονότα προβάλλονται ως ιστορικά, ενώ άλλα
αποσιωπώνται. Ας μη λησμονείται ότι η ιστορική
συγγραφή προκύπτει από σειρά επιλογών (άρα και
απορρίψεων).
07
Η ιστορική πραγματικότητα υπάρχει ανε-
ξάρτητα από τη συνείδηση. Ωστόσο, νοη-
ματοδοτείται από τη συνείδηση, όπως αυτή
διαμορφώνεται μέσα στους συγκεκριμένους υλικούς,
κοινωνικούς και ιδεολογικούς όρους ύπαρξής της –
μέσα στην πολιτική κοινωνία (κατά τον Αριστοτέλη),
μέσα στην ταξική κοινωνία (κατά τον Marx).
08
Όσα αφορούν την ιστορία και την ιστορική
έρευνα άπτονται του ζητήματος της αλή-
θειας. Πέρα από τα αδιέξοδα δίπολα δογ-
ματισμού και απόλυτου σχετικισμού, θετικισμού και
μεταμοντερνιστικής αποδόμησης, η διαλεκτική σκέψη
ΙΣΤΟΡΙΑ
υποδεικνύει την εξέταση του ζητήματος της αλήθειας
μέσα σε συγκεκριμένο κάθε φορά κοινωνικο-ιστορι-
κό πλαίσιο. Η σχέση εννοιών και πραγματικότητας
μεταβάλλεται, καθώς επηρεάζεται από τις κοινωνικο-
ιστορικές αλλαγές. Επιπλέον, η δραστηριότητα δεν
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 75
02/10/2019 1:11 μ.μ.

είναι επίμετρο της σκέψης ούτε και η σκέψη μηχανι-
στικός αντικατοπτρισμός της δραστηριότητας: σκέψη
και δράση, υποκειμενικό και αντικειμενικό αλληλο-
διαπλέκονται και αλληλοκαθορίζονται, καθώς ο ένας
πόλος προϋποθέτει τον άλλο.
09
Δεν υπάρχει ουδέτερη επιστημολογική
αντίληψη ούτε ουδέτερη επιστημονική μέ-
θοδος, πόσο μάλλον όταν πρόκειται για τη
μελέτη δρώντων κοινωνικών υποκειμένων. Για να
πετύχει την «αντικειμενική» και «ουδέτερη» στάση ο
ερευνητής, θα έπρεπε να διαρρήξει κάθε σχέση του
με τον κοινωνικο-ιστορικό περίγυρο, να μεταβληθεί
σε εξωτερικό παρατηρητή του κοινωνικο-ιστορικού
σύμπαντος, να υποδυθεί το «βλέμμα ενός παντεπόπτη
θεού» – πράγμα αδύνατο. Κατά συνέπεια, η εντιμό-
τητα του ιστορικού συνίσταται στη σαφή δήλωση της
σκοπιάς από την οποία εξετάζει τα πράγματα. Η αξι-
ολογική και μεθοδολογική έκθεση (< εκθέτω, εκτί-
θεμαι) ως αναγκαιότητα υπενθυμίζει ότι η γραφή της
ιστορίας είναι πολιτικό διακύβευμα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ
Horkheimer, Μ. (1989). Το πρόβλημα της αλήθειας (μετ. Σ. Ροζάνη).
Αθήνα: εκδόσεις Έρασμος
Λούκατς, Γκ. (2001). Ιστορία και ταξική συνείδηση (μετ. Γ. Παπαδάκης).
Αθήνα: εκδόσεις Οδυσσέας
Μαρξ, Κ. (1986). Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη (μετ. Φ.
Φωτίου). Αθήνα: εκδόσεις Θεμέλιο
Μαρξ, Κ. (2004). Θέσεις για τον Φόυερμπαχ(εισαγωγή-μετάφραση-σχό-
λια Γ. Μπλάνας). Αθήνα: εκδόσεις Ερατώ
Μαρξ, Κ. - Ένγκελς, Φ. (1997). Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμμα-
τος (μετ. Γ.-Ι. Μπαμπασάκης). Αθήνα:εκδόσεις Ερατώ
Moroni, Ρ. (2002). Βιωμένη ιστορία. Αγωνιστική αριστερά και ιστορι-
ογραφία. Στο: Ρ. Moroni - Ig Rote Fabrik (επιμ.) Μιλώντας για τον
ένοπλο αγώνα (μετ. Π. Καλαμαράς). Αθήνα: Ελευθεριακή Κουλτούρα.
76 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 76
10
Η σχολική ιστορία, ως κατεξοχήν επίσημη
ιστορία, στο σύγχρονο κόσμο γράφεται,
διαβάζεται και διδάσκεται στη σκιά της
συζήτησης (ή και του μονολόγου) για τα κοινωνικά
συστήματα, τους θεσμούς (άρα και την εκπαίδευση),
το έθνος και την ιστορία. Σαφέστατα αντικατοπτρίζει
το συγκεκριμένο συσχετισμό κοινωνικών δυνάμεων
που επικρατεί στην εκάστοτε χώρα και εποχή. Επι-
πλέον, αναδεικνύει με ανάγλυφο τρόπο τη λειτουργία
της εκπαίδευσης ως θεσμού: ιδεολογικός μηχανισμός
του αστικού κράτους και, παράλληλα, ανοιχτό πεδίο
κοινωνικής και ιδεολογικής σύγκρουσης.
11
Όσοι στοχεύουν σε μια ανάγνωση της
ιστορίας καθ’ υπέρβαση της υπάρχουσας
κοινωνικής πραγματικότητας, με στόχο
να υπηρετήσουν την υπόθεση της κοινωνικής χειρα-
φέτησης, ασκούνται στην «ανάγνωση μέσα απ’ τις
γραμμές», στην ενασχόληση με τις αποσιωπήσεις, τα
παραλειπόμενα, τις σημειώσεις στα περιθώρια της
«επίσημης» ιστορίας· ψηλαφούν την ιστορία των ητ-
τημένων, των άσημων, των ανωνύμων, των μαζών
– την ιστορία των καταπιεσμένων.
12
Η γραφή της ιστορίας από τη σκοπιά της
κοινωνικής χειραφέτησης, δηλαδή της
ιστορίας ως αγωνιστικής και ανατρεπτικής
ιστορίας, προϋποθέτει τη ρήξη τόσο με την καθεστωτι-
κή ιστορία όσο και με τις «αντιπολιτευτικές» αναγνώ-
σεις της, στο βαθμό που μυθοποιούν πρόσωπα και
καταστάσεις ή νομιμοποιούν την ένταξη των άλλοτε
ανατρεπτικών ρευμάτων στα πλαίσια του κυρίαρχου
συστήματος.
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 • Π Ο Λ ΙΤΙΣΜΟΣ • Αυτό που δεν βλέπουμε
μας κοιτάζει
Ένα διεισδυτικό καλλιτεχνικό βλέμμα στο πρόβλημα της τοξικομανίας.
Με αφετηρία το βιβλίο – έρευνα του Δημήτρη Υφαντή «Τοξικομανία δι’ ηρωίνης:
η χρήση ουσιών στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου», μια εικαστική εγκατάσταση του Ηλία
Πούλου. Μια ευτυχής συνάντηση τέχνης και επιστήμης ως ευκαιρία για ένα αντάμωμα
Τοξικοεξάρτηση, μια «ασθένεια»
της νεωτερικότητας
Η καταβύθιση της ελληνικής κοινωνίας την τελευταία
δεκαετία παρουσιάζει πολλά κοινά θα λέγαμε με τη
ζωή των τοξικοεξαρτημένων. Επιβιώνουμε χάρη σε
διαρκώς αυξανόμενες «δόσεις» την ώρα που ντόπιοι
και εκ Βρυξελλών ορμώμενοι ειδικοί συνταγογρα-
φούν αλλεπάλληλα οικονομικά κοκτέιλ, «υποκατά-
σταστα» για τη σταδιακή «απελευθέρωση» μας απ’ το
φαρμάκι του δανεισμού, εγγυώμενοι τελικά το ανίατο
της κατάστασής μας. Παράλληλα, την ώρα που για
κάθε πόνο, σωματική ή ψυχική δυσλειτουργία οι φαρ-
μακευτικές εταιρείες παρέχουν νόμιμα εκατομμύρια
ουσίες, δεν μας ξενίζει η ανάλογη όξυνση της χρήσης
«παράνομων» ουσιών, ουσιών φυγής από τη σκληρή
πραγματικότητα.12
Όπως επισημαίνει ο Φοίβος Ζαφειρίδης,3 στον κατά-
1. O τίτλος της εικαστικής εγκατάστασης του Ηλία Πούλου για
τους τοξικομανείς του Μεσοπολέμου, (6-30 Ιουνίου 2019) είναι
εμπνευσμένος από το βιβλίο του γάλλου φιλοσόφου και ιστορικού
τέχνης George Didi- Huberman, Ce que nous voyons, ce qui nous
regarde (Αυτό που βλέπουμε, αυτό που μας κοιτάζει). Η πληροφο-
ρία αντλήθηκε από τον εξαιρετικό κατάλογο της έκθεσης.
2. Ευχαριστούμε ιδιαίτερα το Δημήτρη Υφαντή και τον Ηλία Πούλο
για την πολύτιμη συζήτηση.
3. Ο Φοίβος Ζαφειρίδης είναι ψυχίατρος ειδικευμένος στην κοινω-
νική ψυχιατρική. Ανήκει στους πρωτοπόρους της κίνησης για την
αλλαγή του νοσολογικού μοντέλου στη αντιμετώπιση της εξάπλω-
σης των εξαρτήσεων και υπήρξε ιδρυτής της θεραπευτικής κοινό-
τητας «Ιθάκη» το 1983 και του Κέντρου Θεραπείας Εξαρτημένων
Ατόμων (ΚEΘΕΑ). Το απόσπασμα προέρχεται από το κείμενο του,
που συμπεριλαμβάνεται στον κατάλογο της έκθεσης, με τον τίτλο
« Το αδιέξοδο στην αντιμετώπιση των εξαρτήσεων: Επιστημονική
και πολιτική ευθύνη»
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 77
Z Αθηνά Σφαιροπούλου, φιλόλογος
του «Εγώ» με το « Άλλο».
λογο της έκθεσης του εικαστικού Ηλία Πούλου,4 που
πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του Φεστιβάλ Αθηνών
τον Ιούνιο που μας πέρασε, με τον τίτλο «Αυτό που
δεν βλέπουμε μας κοιτάζει. Εικαστική εγκατάσταση
για τους τοξικομανείς του Μεσοπολέμου», μαζική κα-
τάχρηση ψυχοδραστικών ουσιών συναντάται σε περιό-
δους κοινωνικής απορρύθμισης. Πλήθος ερευνών κα-
ταδεικνύουν τον καταλυτικό ρόλο του περιβάλλοντος
στη γένεση της εξάρτησης. Όπως πολύ εύστοχα επιση-
μαίνει ο Bruce Alexander:5 «η οικονομία της αγοράς
και οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές αποδιοργανώνουν
και απορρυθμίζουν τις κοινωνίες με αποτέλεσμα την
εμφάνιση του φαινομένου της μαζικής εξάρτησης από
ψυχοτρόπες ουσίες καθώς και της μη φαρμακευτικής
εξάρτησης από τυχερά παιχνίδια, τις εφαρμογές του
διαδικτύου κτλ.» Αντίστοιχα ο Franco Basaglia6 είχε
4. Ο Ηλίας Πούλος γεννήθηκε στην Τασκένδη από γονείς πολιτι-
κούς πρόσφυγες. Το 1965 ήρθε στην Ελλάδα. Σπούδασε εικαστικά
στη Σχολή Βακαλό και κλασική μουσική στο Ωδείο « Ορφείο Αθη-
νών» και στη Σχολή Μηλιαρέση. Από το 1986 ζει και εργάζεται
στην Αθήνα και στο Παρίσι, όπου σπούδασε πολεμικές τέχνες και
κινέζικη ιατρική. Ζωγραφικά του έργα, εγκαταστάσεις και φω-
τογραφίες έχουν παρουσιαστεί σε πολλές ατομικές και ομαδικές
εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Έχει επίσης επιμεληθεί
ομαδικές εκθέσεις.
5. Καναδός ψυχολόγος και ερευνητής του πεδίου των εξαρτήσεων,
ο οποίος ήδη απ’ τη δεκαετία του ’70 δουλεύοντας με ηρωινομα-
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
νείς βετεράνους του πολέμου του Βιετνάμ, διέκρινε ότι ο εθισμός
δεν έχει να κάνει με τη φύση της εθιστικής ουσίας αλλά με τις
συνθήκες της ζωής. Το κλασικό πείραμά του με το «Πάρκο των
αρουραίων» που αποδείκνυε τον καθοριστικό ρόλο του περιβάλλο-
ντος στη γένεση της εξάρτησης δεν δέχτηκε να δημοσιεύσει κανένα
επιστημονικό περιοδικό «μεγάλης εμβέλειας». Το απόσπασμα από
το κείμενο του Φοίβου Ζαφειρίδη στον κατάλογο της έκθεσης.
6. Ιταλός καθηγητής ψυχιατρικής, πρωτοπόρος του εγχειρήματος
της αποϊδρυματοποίησης, που δεν έκρυψε τον πολιτικό του χαρα-
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 77
02/10/2019 1:11 μ.μ.

«Το πρόβλημα των ναρκωτικών
αποκαλύπτει ένα παράδοξο γεγονός
που συμβαίνει στον καπιταλιστικό κόσμο:
από τη μια μεριά ρίχνουν τα ναρκωτικά
στην αγορά, ενώ από την άλλη τα
καταπολεμούν.
εντοπίσει τις αντιφάσεις του καπιταλισμού στο θέμα
της εξάρτησης καταδεικνύοντας ταυτόχρονα την ανά-
γκη κοινής προσπάθειας για μια ριζική αλλαγή του
κοινωνικού πλαισίου που αναπαράγει τη φτώχεια και
την κοινωνική καταπίεση μαζί με λογής λογής εξαρ-
τήσεις: «Το πρόβλημα των ναρκωτικών αποκαλύπτει
ένα παράδοξο γεγονός που συμβαίνει στον καπιταλι-
στικό κόσμο: από τη μια μεριά ρίχνουν τα ναρκωτικά
στην αγορά, ενώ από την άλλη τα καταπολεμούν. Γιατί
άραγε; Στην πραγματικότητα, η παρουσία των ναρκω-
τικών στην αγορά είναι ένα είδος κοινωνικού ελέγ-
χου.7 Το πρόβλημα του αλκοολισμού αποδεικνύει αυτό
το γεγονός ακόμα πιο καθαρά. Παράγονται τεράστιες
ποσότητες αλκοόλ και συγχρόνως καταπολεμάται ο
εθισμός. Είναι μια αντίφαση, αλλά η καπιταλιστική
κοινωνία χαρακτηρίζεται από τέτοιες αντιφάσεις».
«Αυτή η εμβληματική παθολογία της νεωτερικότητας,
τα ναρκωτικά (αλλά και τα τυχερά παιχνίδια, η τροφή
και το διαδίκτυο)» όπως μας λέει η Κατερίνα Μάτσα8
«έρχονται να καλύψουν εσωτερικά κενά, την απουσία
νοήματος ζωής, την απουσία ουσιαστικών σχέσεων
κτήρα καθώς για εκείνον «η πολιτικοποίηση της δράσης είναι ακό-
μα η μόνη θεραπευτική πράξη που έχουμε στη διάθεσή μας και που
συμπίπτει με την ανάδειξη – σε όλα τα επίπεδα της κοινότητας- των
πιο σοβαρών και πιο κρυμμένων αντιφάσεων του κοινωνικού μας
συστήματος».Το απόσπασμα από το βιβλίο του « Εναλλακτική ψυ-
χιατρική» μτφ. Γιώργος Αστρινάκης, εκδόσεις Καστανιώτη, 2008
7. Με την έννοια της «βιοεξουσίας» που αποτελεί μια από τις πλέ-
ον σημαντικές συμβολές του Φουκώ, την οποία και πρόσθεσε στα
ζητήματα πειθαρχίας και ανατομο-πολιτικής. Η βιοεξουσία έχει ως
αντικείμενό της τη ζωή (τις συνθήκες ζωής) ενός συγκεκριμένου
πληθυσμού. Το πέρασμα των σύγχρονων κοινωνιών στην ηγεμονία
του βιολογικού κανόνα δεν έχει να κάνει μόνο με το ατομικό επίπε-
δο, στο οποίο λειτουργούν οι πειθαρχικές διαδικασίες, αλλά και με
το συλλογικό επίπεδο των πληθυσμών.
8. Η Κατερίνα Μάτσα είναι ψυχίατρος, εκδότρια του περιοδικού
«Τετράδια Ψυχιατρικής» και συγγραφέας. Υπήρξε επιστημονική
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
υπεύθυνη της Μονάδας Απεξάρτησης 18 Άνω του ΨΝΑ μέχρι τη
συνταξιοδότησή της το 2013, η δημιουργία της οποίας υπήρξε τομή
στα πλαίσια της πάλης για την αποασυλοποίηση του μεγάλου ψυχι-
ατρείου και του ανοίγματος του στην κοινωνία. Έχει αφιερώσει τη
μισή της ζωή στη μάχη κατά της εξάρτησης, και την άλλη μισή στον
αγώνα για την επανάσταση και την κοινωνική αλλαγή, πράγματα
που θεωρεί αλληλένδετα. Το απόσπασμα προέρχεται από το κεί-
μενό της που περιλαμβάνεται στον κατάλογο της έκθεσης με τίτλο:
«Αινιγματικές μορφές στο κοινωνικό τοπίο».
78 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 78
επικοινωνίας, τη ρήξη των κοινωνικών δεσμών που
χαρακτηρίζει τη μεταβιομηχανική εποχή». Και ενώ
το πρόβλημα έχει ιστορικοκοινωνικό χαρακτήρα, από
την αφετηρία του έως σήμερα η κυρίαρχη ερμηνευτική
(αυτή που υποδεικνύει και τους ανάλογους τρόπους
αντιμετώπισής του),9 υπερθεματίζει το βιολογικό-ια-
τρικό χαρακτήρα της εξάρτησης χαρακτηρίζοντας την
ως «χρόνια υποτροπιάζουσα νόσο», καταδικάζοντας
στο πυρ το εξώτερον τον «ανίατο» τοξικομανή και με-
τακυλίοντας το βάρος της αποκατάστασής του από την
κοινωνία και το πολιτικό σύστημα στον ίδιο.
Μια κοινωνική έρευνα αποκατάστασης
της αλήθειας γύρω απ’ την τοξικοεξάρτηση
Μην πείτε: θα βρεθεί ένα δίκιο και για μας.
Μην περιμένετε από την πολιτική και την επιστήμη
τίποτε. Ο νεότευκτος είναι και ο πιο παλαιός κόσμος
ανάποδος.10
Tη σαθρότητα αυτού του κυρίαρχου αφηγήματος έρ-
χεται να καταδείξει η ενδελέχης, επίπονη μα επίμονη
έρευνα που πραγματοποίησε ο Δημήτρης Υφαντής11 και
αποκρυσταλώθηκε στο βιβλίο του με τίτλο «Τοξικομα-
νία δι’ ηρωίνης, η χρήση ουσιών στην Ελλάδα του Με-
σοπολέμου».12Επί τρία χρόνια καταδύθηκε ακάματα
στα υπόγεια του Δρομοκαΐτειου Θεραπευτηρίου, της
Πανεπιστημιακής Κλινικής του Αιγινήτειου και του Δη-
μόσιου Ψυχιατρείου (Δαφνί) αναδιφώντας σκονισμέ-
να αρχεία, ανασύροντας από την αφάνεια απομεινάρια
ανθρώπινων σκιών, εξόριστων στη μεθόριο της τοξι-
κοεξάρτησης. Δέκα χιλιάδες μητρώα, δέκα χιλιάδες
άκλαυτοι νεκροί, φυλακισμένοι για δεύτερη φορά σε
βρώμικους φακέλους παρέα με άλλους ενενήντα χιλιά-
δες έγκλειστους «τρελούς» αποκλεισμένους της επίση-
μης ιστορίας. Δημήτρης Κ., Ιατρός εκ Σμύρνης, ετών
29, άγαμος, εισήλθε την 13η Μαΐου 1901, Διάγνωση:
Μορφινομανία – Κοκαïνομανία,13Παντελής Λ., Ηλικία:
9.«Η αναγωγή λαθεμένων αντιλήψεων και θεωριών σε κυρίαρχο
επιστημονικό ρεύμα με τη βοήθεια της πολιτικής εξουσίας έχει άμε-
σες επιπτώσεις και στη θεραπεία των εξαρτημένων» επισημαίνει
ο Φοίβος Ζαφειρίδης. «Εύλογα οι θεραπευτικές εφαρμογές, που
στηρίζονται στις αναξιόπιστες νοσολογικές θεωρίες αποτυγχάνουν
εδώ και 150 χρόνια: χορήγησαν ψυχοφάρμακα και υποκατάστατα
και, όταν αυτά αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά, υποσχέθηκαν νέα
φάρμακα που θα ανακαλυφθούν σύντομα από τη φαρμακοβιομη-
χανία. Στην καλύτερη περίπτωση χρησιμοποίησαν ψυχοθεραπείες
που, ενταγμένες στο κυρίαρχο ψυχολογικό ρεύμα εστίασαν στην
προσωπική αλλαγή, υποβαθμίζοντας το ρόλο της κοινωνικής αλ-
λαγής στην πρόληψη και τη θεραπεία της εξάρτησης». (Από τον
κατάλογο της έκθεσης)
10. Οδυσσέας Ελύτης, Μαρία Νεφέλη, Εκδόσεις Ίκαρος, 2008
11. Ο Δημήτρης Υφαντής είναι διδάκτορας κοινωνιολογίας και επι-
στημονικός υπεύθυνος του Τμήματος Απεξάρτησης 18 Άνω. Εργά-
ζεται στην αντιμετώπιση των εξαρτήσεων από το 1987 με πολλές
ανακοινώσεις σε συνέδρια καθώς και δημοσιεύσεις σε επιστημονι-
κά και άλλα περιοδικά.
12. Το βιβλίο κυκλοφόρησε το 2017 από τις εκδόσεις Άγρα.
13. Η περίπτωση του Δημήτρη Κ. αποτελεί την πρώτη καταγεγραμ-
μένη περίπτωση, το πρώτο χρονολογικά ιατρικό ιστορικό στην Ελ-
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 27, Επάγγελμα: ελαιοχρωματιστής, Πατρίς: Αθήναι,
Τόπος κατοικίας: Αθήναι, Ημερομηνία εισαγωγής:
2-6-1938, Διάγνωση: ηρωïνομανία, Αθανασία Μ. ή
Γ, Ηλικία: 35, Επάγγελμα: οικιακά, Πατρίς: Σμύρνη,
Τόπος κατοικίας: Αθήναι, Ημερομηνία εισαγωγής: 28-
6-1940, Διάγνωση: τοξικομανία (ηρωίνη), Ελένη Τ.,
ηλικία 26… Ιωάννης Σ. … μια μακάβρια λίστα από
το 1924 ώς το 1946. Παγωμένοι στο χρόνο, αιώνια
πιασμένοι στο δίχτυ του άχρονου που κεντάει ο βρόγ-
χος των ουσιών, ανυπεράσπιστοι στην εξάτμιση της
ιστορίας που μαγειρεύει η εξουσία και οι κυρίαρχοι
θεσμοί της.
Ο Δημήτρης Υφαντής πιάνει το νήμα απ’ την αρχή.
Σκύβει με μέθοδο και ευαισθησία στο φαινόμενο της
τοξικοεξάρτησης. Με ευρεία και εμβριθή μελέτη των
πρωτογενών και δευτερογενών πηγών14 αλλά και με
βαθιά ενσυναίσθηση, γειώνει το φαινόμενο στα ιστο-
ρικοκοινωνικά του συμφραζόμενα επισημαίνοντας ότι
η εξάρτηση γεννήθηκε στα αστικά κέντρα των ανε-
πτυγμένων χωρών της Ευρώπης και της Β. Αμερικής
κατά την περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης ως
έκφραση της ακραίας αλλοτρίωσης που επέφεραν οι
νέες εργασιακές σχέσεις. Στην πραγματικότητα πρό-
κειται για μια ακραία εκδήλωση κοινωνικής δυσα-
ρέσκειας απέναντι σε ένα πολιτισμό που έθεσε στο
επίκεντρο του ενδιαφέροντος και των αξιών του τα
αντικείμενα-προïόντα παρακάμπτοντας τα ανθρώπινα
υποκείμενα. Στην Ελλάδα η αντίστοιχη περίοδος είναι
ο Μεσοπόλεμος.15 Τότε για πρώτη φορά καταγράφε-
λάδα με διάγνωση «Μορφινομανία - Κοκαïνομανία» (Αυξ. Αρ. 46)
και προέρχεται από το αρχείο του Δρομοκαΐτειου Θεραπευτηρίου.
Στο βιβλίο του Δημήτρη Υφαντή υπάρχει εκτενής παρουσίαση του
ιστορικού (πιστή αντιγραφή απ’ το χειρόγραφο) μαζί με ιστορικά
άλλων εξαρτημένων.
14. Είναι αξιοσημείωτος ο πλούτος και η ευρύτητα των πεδίων
των βιβλιογραφικών αναφορών στο βιβλίο του Δημήτρη Υφαντή.
15. Κατά το Μεσοπόλεμο περνάμε από τη χρήση ουσιών για τελε-
τουργικούς, θεραπευτικούς, ηδονιστικούς λόγους στην εξάρτηση.
Πρόκειται για μια ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο για τη χώρα, (Βαλ-
κανικοί Πόλεμοι, Πρώτος Παγκόσμιος, Εκστρατεία στην Ουκρανία,
Μικρασιατική Καταστροφή, Οικονομική Κρίση) που διαμορφώνει
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 79
ται μεγάλος αριθμός εξαρτημένων από τα λεγόμενα
«σκληρά» ναρκωτικά με παράλληλη αύξηση της χρή-
σης του χασίς.16
Όπως και στο εξωτερικό έτσι και στη χώρα μας η
ερμηνεία και η αντιμετώπιση του προβλήματος ανατέ-
θηκε στους ειδικούς της Ιατρικής και της Νομικής Επι-
στήμης που ως ελεγκτικοί-κατασταλτικοί μηχανισμοί
του κράτους ιατρικοποίησαν και εγκληματικοποίησαν
το φαινόμενο αποκρύπτοντας την ιστορικότητά του.
Συνέπεια αυτής της αντίληψης, που είναι κυρίαρχη
μέχρι σήμερα παρά τα σημαντικά βήματα που έχουν
σημειωθεί από τη δεκαετία του ’80 κ. εξής,17 ήταν η
ασυλοποίηση των τοξικομανών, ο εγκλεισμός τους σε
ψυχιατρεία με κύρια θεραπεία τη βίαιη σε πολλές πε-
όρους για πάρα πολλά αδύνατα-ανέκφραστα πένθη (κάτι που συ-
ναντάμε συχνά στην περίπτωση των τοξικοεξαρτημένων). Όπως
αναφέρει ο Δημήτρης Υφαντής με βάση την έρευνα των ιστορικών,
το 20% των τοξικομανών του Μεσοπολέμου της δεκαετίας του ’30
ήταν Μικρασιάτες.
16. Η εμφάνιση των εξαρτήσεων συμβαίνει σε μια εποχή σφοδρών
κοινωνικών συγκρούσεων και ανακατατάξεων. Μια ιδιαίτερα ενδι-
αφέρουσα πτυχή του βιβλίου του Δημήτρη Υφαντή είναι η ανάδειξη
του ταξικού προσήμου στη χρήση ουσιών (χασίς- ηρωίνη για τους
φτωχούς, κοκαϊνη-μορφίνη για τους πλούσιους) κατί που σε επίπεδο
βιοπολιτικής συνδέεται με την πολύ πιο έντονη καταδίκη της κάναβης
κατά το Μεσοπόλεμο που σε κοινωνικό-πολιτισμικό επίπεδο εκπρο-
σωπούσε μια παράδοση αντίστασης στη νεωτερικότητα (συλλογι-
κότητα, αλληλεγγύη,αντίσταση στην εξουσία). Στα ιατρικά ιστορικά
επίσης, οι εισαχθέντες χρήστες χασίς είχαν διπλή διάγνωση. Έτσι ως
ψυχικά πάσχοντες είχαν μεγάλο χρόνο παραμονής στα άσυλα (από
3 μήνες έως 17 χρόνια) σε αντίθεση με τους εξαρτημένους από οπι-
ούχα που παρέμεναν περί τις 20 μέρες! Επισημαίνεται επίσης ότι
στην Ελλάδα η πρώτη απαγορευτική εγκύκλιος (1891) σχετικά με
τις ουσίες αφορά μόνο στην κανναβη που αναγορεύτηκε σε άκρως
επικίνδυνη ουσία από ένα ιατροσυνέδριο του 1890 προκειμένου η
Βρετανία (που έλεγχε τις εξαγωγές χασίς της Ινδίας) να απαλλαγεί
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
απ’ τον ανταγωνισμό προς τη μεγάλη αγορά της Αιγύπτου, την οποία
ως τότε προμήθευε η Ελλάδα. (Τοξικομανία δ’ ηρωίνης σ.49-52)
17. Ως απόρροια του ευρύτερου κινήματος της αποασυλοποίησης
και της δημιουργίας των πρώτων Θεραπευτικών Κοινοτήτων. Η
πρώτη φωνή κατά το Μεσοπόλεμο που διατύπωσε διαφορετικές
από τις συνήθεις απόψεις για την εξάρτηση και εναλλακτικές προ-
τάσεις για τη θεραπεία της, όπως αυτές της ψυχανάλυσης και της
ψυχικής αγωγής, ήταν του υποδιευθυντή του Δημόσιου Ψυχιατρεί-
ου Αθηνών Κωνσταντίνου Κωνσταντινίδη.
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 79
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 ριπτώσεις απομάκρυνση από τις ουσίες και τη χορήγη-
ση υποκατάστατων.18
Πέρα όμως από την αναφορά στις ρίζες, στην ερ-
μηνεία και την περιοδολόγηση του φαινομένου,19στις
κοινωνικές προεκτάσεις του και τις πρακτικές των
θεσμών, στην εκτενή έρευνα για τις υπηρεσίες υγεί-
ας και τις παρεχόμενες θεραπείες, το βιβλίο του Δη-
μήτρη Υφαντή είναι ένα συγκλονιστικό ντοκουμέντο
του βιώματος της ίδιας της εξάρτησης, ένας τηλεβόας
υπέρβασης των ορίων του χωρόχρονου, που ανασύ-
ρει απ’ τα σκότη τις σπασμένες φωνές των ίδιων των
τοξικομανών20 ώστε να τσυγκλήσουν λίγο τα περήφα-
να αυτιά ημών των «κανονικών»… Δεν πρόκειται για
μια στεγνή μελέτη «καθαρών χεριών». Αγγίζει σαν το
στριγγό, παράνομο ήχο του μπουζουκιού του ρεμπέ-
τη, που ψάλει αυθάδικα τον «πόνο του πρεζάκια»21
θυμίζοντάς μας οικεία κακά... Πλάι στα διαγράμματα
και τους πίνακες, τα νούμερα γίνονται πρόσωπα και
οι κατάστικτες φωτογραφίες - ντοκουμέντα,22 τα πλη-
18. Οι κλασικές μέθοδοι, ψυχοφάρμακα, ηλεκτροσόκ, ψυχρολουσί-
ες, καθήλωση, αδυνατούσαν να αντιμετωπίσουν την εξάρτηση που η
θεραπεία της βασιζόταν στην άποψη ότι ο εξαρτημένος ήταν εθισμέ-
νος σε μια ουσία και όχι σε μια κατάσταση και ένα τρόπο ζωής που
η ουσία απλώς ενεργοποιούσε. (Τοξικομανία δ’ ηρωίνης σ. 221-
223) Η δικτατορία του Μεταξά μάλιστα, αντιμετώπισε τους τοξικοε-
ξαρτημένους όπως τους πολιτικά διαφωνούντες θέτοντας σε πλήρη
εφαρμογή το νόμο 6025/1934 περί εκτοπισμού τους. Ένας από τους
τόπους εξορίας ήταν το νησί Ίος για το οποίο υπάρχει στο βιβλίο μια
συγκλονιστική μαρτυρία του Μιχάλη Γενίτσαρη (σ. 59-60)
19. Ιδιαίτερα χρήσιμη είναι η περιοδολόγηση του φαινομένου της
εξάρτησης που κάνει ο Δ. Υφαντής στο βιβλίο του για τη χρήση
ουσιών στην Ελλάδα όπως επισημαίνει και ο ψυχίατρος Δημήτρης
Πλουμπίδης στο κείμενο του στον κατάλογο της έκθεσης με τίτ-
λο «Η θεραπευτική αντιμετώπιση των εξαρτήσεων σε αόριστο και
ενεστώτα χρόνο». Α’ Περίοδος: τέλη 19ου ως 1925: σποραδικές
αναφορές και πρώτοι απαγορευτικοί νόμοι, Β’ Περίοδος: 1925-
1946: μεγάλη συγκέντρωση μεταναστών και προσφύγων και διά-
δοση των ουσιών, αλλεπάλληλοι απαγορευτικοί νόμοι, αμηχανία
γιατρών, Γ’ Περίοδος: 1946-1980: πολύ μεγάλη μείωση (ο Δ.
Υφαντής την αποδίδει στη συγκέντωση αγροτικών πληθυσμών στις
πόλεις που απορρίπτουν τις ουσίες αλλά όχι το αλκοόλ), Δ’ Περί-
οδος: 1980 έως σήμερα: σταθερή αύξηση και ομογενοποίηση του
φαινομένου στον ευρωπαϊκό χώρο.
20. Οι προσωπικές μαρτυρίες, τα ίδια τα αρχεία που αποτυπώνουν
ημερολογιακά αυτούσια τα βιώματα των τοξικοεξαρτημένων μέσα
από την πέννα των θεραπόντων, καθώς και οι αλλοιωμένες από
σκουριασμένες καρφίτσες συρραφής και από την υγρασία φωτο-
γραφιες τους, είναι το πιο ανθρώπινο και συγκλονιστικό κομμάτι
του βιβλίου.
21. Αναφορά στον τίτλο του ομώνυμου τραγουδιού του ρεμπέ-
τη Ανέστη Δελιά, εξαρτημένου από ηρωΐνη και κοκαΐνη. Είναι ο
μοναδικός απ’ τους ρεμπέτες δημιουργούς, όπως μας λέει ο Δ.
Υφαντής, που οδηγήθηκε στο θάνατο από τις ουσίες το 1944. Στο
βιβλίο γίνεται σημαντική αναφορά στη διασταύρωση των ουσιών
με την τέχνη κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Οι μεγαλύτερες
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
αναφορές σε ουσίες συναντώνται στο τραγούδι και δευτερευόντως
στην πεζογραφία και την ποίηση. To ρεμπέτικο συναντά το χασίς
κυρίως στην τάση αντίστασης και κοινωνικής διαφωνίας· ανάλογα
και οι διαθέσεις της « καταραμένης γενιάς» των δεκαετιών του ’20-
’30 (Ν. Λαπαθιώτης, Α.Κρυστάλλης κ.α)
22. Το βιβλίο τεκμηριώνεται με πλούτο στατιστικών στοιχείων. Το
σπάνιο φωτογραφικό υλικό, και ειδικότερα οι φωτογραφίες των
τοξικομανών από τα τρία ψυχιατρεία, αλλοιωμένες απ’ τις συνθή-
κες και το χρόνο, αποτέλεσαν και τη βάση για την εικαστική εγκα-
80 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 80
Οι νεκροί των ιδανικών
παραχώρησαν τη θέση τους
στους νεκρούς της ανθρωποφαγίας…
Ή μήπως όχι απόλυτα;
γωμένα βλέμματα των τοξικομανών του Μεσοπολέμου
υψώνουν τη δική τους κραυγή αγωνίας για το παράλο-
γο του πολιτισμού μας…
Κι όμως ο ίδιος ο συγγραφέας, όπως εξομολογείται,
αφού ολοκλήρωσε όλη αυτή την πνευματική και ψυχι-
κή περιπέτεια ένιωθε ένα έλλειμμα. «Διάβασα προσε-
κτικά τα ιστορικά τους, τα επεξεργάστηκα, έμαθα όλα
τα χαρακτηριστικά τους όπως είχαν αποτυπωθεί στα
έγγραφα … Ξέρω τα ονόματά τους, τους αναγνωρίζω
πια όλους απ’ τις φωτογραφίες τους κι όμως δεν τους
έχω γνωρίσει δια ζώσης, ουσιαστικά αγνοώ τις προ-
σωπικές τους ιστορίες, το μυστήριο της τοξικομανίας
του καθένα παραμένει...»23 Και τότε ήρθε η σειρά της
τέχνης να ξετυλίξει πάλι το νήμα…
Μια κατάδυση ελπίδας στην οδό Ελπίδος 13
Ιδού το στίγμα φίλοι
πρέπει να κρατήσουμε την επαφή
Μη μου γελάτε με τόση αδεξιότητα
κι είναι το ξέρετε ενάντιος ο καιρός.24
Πλατεία Βικτωρίας. Οδός Ελπίδος. Ήταν 26 Ιούλη,
όταν πριν από 75 χρόνια σ’ αυτό το μικρό στενό, βασα-
νίστηκε ανηλεώς και δολοφονήθηκε από τα ελληνικά
Ες-Ες η αγωνίστρια της Εθνικής Αντίστασης, η «σεση-
μασμένη κομμουνίστρια υπ’ αριθμ. 59953» Ηλέκτρα
Αποστόλου. Το κατάστικτο, καμμένο από τσιγάρα και
κάρβουνα σώμα της εκπαραθυρώθηκε απ’ το κολα-
στήριο της Ειδικής Ασφάλειας που στεγαζόνταν στο
ξενοδοχείο Κρυστάλ. Το Κρυστάλ, όπως και πολλοί
ζωντανοί τάφοι χιλιάδων αγωνιστών της Ελευθερίας,
γκρεμίστηκε καταπίνοντας τις φωνές της μνήμης, ενώ
το αίτημα μετωνομασίας του δρόμου από την ΠΕΑ-
ΕΑ25, αρχικά αποδεκτό από το Δήμο Αθηναίων, τελεί
τάσταση του Ηλία Πούλου. Είναι τόσο φαγωμένες αυτές οι φωτο-
γραφίες, που παραπέμπουν από μόνες τους στο ανοίκειο και την
ξενότητα που βιώνει κάθε τοξικομανής. Η πρώτη σκέψη μάλιστα
του καλλιτέχνη ήταν ότι θα μπορούσαν να εκτεθούν χωρίς καμία
παρέμβαση.
23. Προσωπική εξομολόγηση του Δημήτρη Υφαντή καθώς περι-
γράφει τον εαυτό του να βιώνει όλο το ταξίδι αυτής της έρευνας σα
να το παρακολουθεί απ’ έξω. Απ’ το κείμενο « Όταν ανα-(ε)ρωτά-
ται ο ερευνητής» που περιλαμβάνεται στον κατάλογο της έκθεσης.
24. Οδυσσέας Ελύτης, Μαρία Νεφέλη, Εκδόσεις Ίκαρος, 2008
25. Πανελλήνια Ένωση Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης
02/10/2019 1:11 μ.μ.

υπό αίρεση με την παρέμβαση κάποιου νομάρχη…26
Εδώ, πλάι στα στοιχειωμένα νεοκλασικά, στα θλιβε-
ρά λείψανα του ελληνικού μοντερνισμού και της αντι-
παροχής, μια σύγχρονη τραγωδία βρίσκεται σε εξέλι-
ξη. Στις ίδιες πλάκες φιδοσέρνεται βαριανασαίνοντας
μια ανθρώπινη σακατεμένη μάζα...
Ένα άτυπο γκέτο των κολασμένων αυτού του κό-
σμου, βίαια εκτοπισμένων... Πρόσφυγες, μετανά-
στες, φτωχοί, χρήστες, πάσης φύσεως παραβατικοί,
τα απόνερα μιας ναυαγισμένης κοινωνίας… Κι από
την άλλη οι ταπεινωμένοι ιθανενείς, σ’ ένα ιδιότυπο
κατ’ οίκον περιορισμό, ζαλισμένοι απ’ τσουνάμι της
κρίσης και εξωθημένοι βίαια στο ευπρόσιτο φρούριο
του ρατσισμού... Στην πάλαι ποτέ μεσοαστική γειτο-
νιά δεν παλεύει κανείς για να σώσει κανένα, κόντρα
στο παράδειγμα του Θησέα που επιμένει στο κέντρο
της πλατείας…27 Κατεβασμένα ρολά και φόβος για το
26. Η νομαρχία αποφάνθηκε ότι «δεν συντρέχουν οι εξαιρετικοί
λόγοι που απαιτούνται σύμφωνα με το νόμο για τη μετωνομασία».
Το αίτημα επαναλήφθηκε και πιο πρόσφατα και είχε την ίδια αντα-
πόκριση από το Δήμο Αθηναίων αυτή τη φορά … Δεν ήταν δα και
βασίλισσα της Αγγλίας η Ηλέκτρα σαν τη Βικτώρια που «κέρδισε»
επάξια το όνομα της πλατείας από το δήμαρχο της Αθήνας (1870-
79) Παναγιώτη Κυριακού χωρίς καμία ένσταση!
27. Στο κέντρο της πλατείας βρίσκεται στηριγμένο σε οκταγωνική
μαρμάρινη βάση ένα απ’ τα σημαντικότερα έργα δημόσιας γλυ-
πτικής της Αθήνας του 20ού αι φιλοτεχνημένο από γαλβανισμένο
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 81
«Άλλο», εμπόριο σωμάτων και ψυχών, ξεκαθαρίσμα-
τα λογαριασμών, σκληρά παιχνίδια επιβίωσης βου-
τηγμένα στην αιθάλη των ουσιών και την αποφορά της
αμμωνίας… Οι νεκροί των ιδανικών παραχώρησαν
τη θέση τους στους νεκρούς της ανθρωποφαγίας… Ή
μήπως όχι απόλυτα;
Δεν είναι εύκολο σε ένα τέτοιο μαχαλά και με δε-
δομένη την αδιαφορία της πολιτείας να ρίξει κανείς
γέφυρες, να βρει ένα αντίδοτο στη διαβρωτική ξενό-
τητα. Κι όμως στη γωνιά της οδού Ελπίδος, στον αριθ-
μό 13 φαίνεται η ελπίδα να ξόρκισε τις προλήψεις της
γρουσουζιάς! Το 2017 άνθισε εκεί και συνεχίζεται,
με αφετηρία την έκθεση Documenta 14,28 μια μικρή
συλλογική προσπάθεια με τη μεγάλη φιλοδοξία να
φέρει κοντά τόσο διαφορετικούς ανθρώπους και να
κάνει την πλατεία αυτό που ήταν κάποτε... γειτονιά!
Το λεγόμενο Victoria Square Project, ένα υπό εξέ-
λιξη «κοινωνικό γλυπτό» όπως το χαρακτηρίζουν οι
εμπνευστές του,29 είναι ένας χώρος συλλογικής δρά-
σης που αξιοποιεί την τέχνη, εφαρμόζοντάς τη στην
καθημερινή ζωή. Στόχος του να δημιουργήσει μια συ-
ντροφιά από ένα τόσο ετερόκλητο μείγμα ανθρώπων
και να βελτιώσει τη ζωή μιας γειτονιάς που παλεύει με
την υποβάθμιση. Είναι μια «πλατφόρμα διαλόγου» σε
ένα δύσκολο σταυροδρόμι της Αθήνας.
Καθόλου τυχαία λοιπόν ο εικαστικός Ηλιάς Πούλος
και η Ήρα Παπαδοπούλου, επιμελήτρια της εικαστικής
εγκατάστασης για τους τοξικομανείς του Μεσοπολέμου,
επέλεξαν το συγκεκριμένο χώρο για να πάρουν τη σκυ-
τάλη απ’ το Δημήτρη Υφαντή. Στη διαφάνεια της τζα-
μαρίας του χώρου κάθε περαστικός δέχεται το καλω-
σόρισμα σ’ ένα ανοιχτό φιλόξενο σπίτι, μήτρα πολλών
μικρών θαυμάτων! Χέρια και μυαλά, κάθε ηλικίας, φύ-
λου και φυλής συνεργάζονται δημιουργικά σκαρώνο-
ντας πολύμορφους νέους κόσμους! Η τέχνη εδώ – με Τ
κεφαλαίο και τ μικρό αντάμα - γίνεται καθαρτήριο της
ψυχής, αγία της επαφής που ξαναδίνει στα πλάσματα
την ανθρώπινη φύση τους, αυτή του μαζί!
Κατώ απ’ το πολύβουο αυτό εργαστήρι ανθρώπινων
σχέσεων υπάρχει ένα υπόγειο. Ένας χώρος ανοικτός
και σε άλλα εικαστικά δρώμενα. Εκεί κατέφυγαν κά-
μπρούντζο απ’ το γερμανό γλύπτη Johannes Pfuhl το 1906. Πα-
ρουσιάζει το Θησέα να σώζει τη σύζυγο του βασιλιά των Λαπίθων
Πειρίθου απ’ το μεθυσμένο Κένταυρο Ευρυτίωνα. (Θησεύς σώζων
την Ιπποδάμειαν)
28. Το Victoria Square Project αποτελεί τη μοναδική δράση της
Documenta 14 που συνεχίζεται. Δεν παραβλέπουμε το γεγονός
πως σε πολλές περιπτώσεις όπως και στο θεσμό της Documenta,
το ιερατείο της σύγχρονης τέχνης, σε βαθειά σύμπνοια με το αόρατο
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
χέρι της αγοράς, προσπαθεί να προσεταιριστεί και να απονευρώσει
πολλές δημιουργικές προσπάθειες καλλιτεχνικής αμφισβήτησης. Η
καταγγελία της Πρωτοβουλίας Εργαζόμενων στη Documenta 14
για τους άθλιους όρους εργασίας στη διάρκεια της έκθεσης δείχνει
τα όρια του πόσο εναλλακτικά μπορούν να λειτουργήσουν τέτοιου
τύπου θεσμοί.
29. Πρόκειται για τον αμερικανό καλλιτέχνη Rick Lowe και την
εικαστικό Μαρία Παπαδημητρίου που εκπροσώπησε την Ελλάδα
στην 56η Biennale της Βενετίας.
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 81
02/10/2019 1:11 μ.μ.

ποια απ’ τα στιγματισμένα πορτρέτα των αφορισμένων
τοξικομανών του Μεσοπολέμου.30 Καταδύθηκαν ξανά,
μπας και στη σιωπή του σκότους τολμήσουμε να τα
κοιτάξουμε στα μάτια και δεν αποστρέψουμε ως συ-
νήθως το κεφάλι όπως κάνουμε λίγο παρακάτω στην
πλατεία… Μια ινδική παροιμία λέει ότι τα μάτια δεν
βλέπουν αυτό που το μυαλό δεν θέλει αλλά στο «νε-
κρομαντείο» που έστησε ο Ηλίας Πούλος δεν υπήρχε
διαφυγή, ούτε για τα μάτια ούτε για το μυαλό. Ήταν
η ψυχή που σου άδραχναν τα βλέμματά τους χαμένα
πίσω από τις καθρέπτινες διακλαδώσεις που χάραξε
επιδέξια ο καλλιτέχνης πάνω τους, προκαλώντας συ-
νειδητά τη θραυσματική επιστοφή της δικής μας εικό-
νας.31 Τα ανοίγματα στο χώρο έκλεισαν με μαύρες βε-
λούδινες κουρτίνες και τα πορτρέτα πήραν θέση εκεί
μεγεθυμένα, ρουφώντας τις ανθρώπινες μορφές μέσα
απ’ τα δαντελωτά κάτοπτρα σε μια ύστατη απόπειρα
αρτίωσης μέσα απ’ την ανθρώπινη συνάντηση.32 Και
30. Στην έκθεση αξιοποιήθηκε περίπου το 20% του αρχικού υλι-
κού των φωτογραφιών της έρευνας του Δημ. Υφαντή.
31. Ο Ηλίας Πούλος εκτύπωσε σε μεγέθυνση τις φωτογραφίες των
τοξικομανών και παρεμβαίνοντας με μια γλυπτική – αφαιρετική
διαδικασία δημιούργησε πάνω στα πορτρέτα χαράξεις - αρμούς.
Τα τοποθέτησε στη συνέχεια πάνω σε κομμάτια καθρέφτη. Έτσι
αυτές οι ρωγμές αφενός αδειάζουν τα ήδη «άδεια» βλέμματα των
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
τοξικομανών, αφετέρου τα γεμίζουν με τις όποιες αντανακλάσεις
που δέχονται απ’ τους θεατές και τον περιβάλλοντα χώρο. Εικόνα
και εικονιζόμενος συμφύρονται στιγμιαία, εαυτός και άλλος με μια
συγχυτική σύγκλιση που αναστατώνει τη φαινομενική τάξη, όσων
σε απόσταση ασφαλείας απ’ τη μεθόριο, ζουν την «κανονικότητα»
της ενδοχώρας.
32. Όπως γράφει η ψυχαναλύτρια Κωνστάνς Αθανασιάδου στο κεί-
μενό της στον κατάλογο της έκθεσης «Σε σχέση με την ετερότητα»:
«Θα λέγαμε ότι μέσα σε αυτές τις φωτογραφικές συνθέσεις, ο το-
82 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 82
ο επισκέπτης, αποτολμώντας μια «εις Άδου κάθοδον»,
«μια σύγχρονη Νέκυια»,33 με ένα μικρό κερί στο χέρι,
καλούσε τα «πνεύματα των νεκρών» να γίνουνε πυ-
ξίδα για το ταξίδι του στον πάνω κόσμο. Εκεί στην
ταπεινή λάμψη του κεριού, μέσα στο χορό των σκιών
και των αντανακλάσεων τα πάντα έγιναν καθαρότερα.
Κάθε συνάντηση βλεμμάτων, μια «ταυτοτική συνάρτη-
ση», μια ανάκτηση του χρόνου,34 αυτού που οι ουσίες
τόσο ύπουλα τους είχαν υφαρπάξει, αυτόν που ο καθέ-
νας ανομολόγητα ακινητοποιεί ως αντίδοτο στο φόβο.
«Στα σκοτεινά πηγαίνουμε, στα σκοτεινά προχωρού-
με. Οι Ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά»35... Στην
έξοδο ένας καθρέφτης ολόκληρος σου ξανάδινε τον
εαυτό σου ακέραιο την ώρα που δυο μεγάλα απορημέ-
να μάτια καρφώνονταν στην πλάτη σου σφραγίζοντας
μια ύστατη υπόσχεση θύμησης. Κι ένας μετρονόμος,
αντηχείο της ανθρώπινης καρδιάς, κρατούσε ταπεινά
το ίσο της ζωής σαν ελάχιστο άκουσμα στην απόλυτη
σιωπή πριν την άνοδο...
Μια ιδέα λοιπόν που επί δύο περίπου χρόνια σκά-
λιζαν από κοινού, ερευνητής και καλλιτέχνης κάρπησε
στο πλαίσιο της ενότητας «Άνοιγμα στην πόλη» του
Φεστιβάλ Αθηνών που είχε ως βασικό θέμα της τη
διαφορετικότητα. Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Ηλί-
ας Πούλος καταπιάνεται με «τεκμήρια» του παρελθό-
ντος, που αποπειράται να διανοίξει πόρους της μνήμης
αντιστεκόμενος στην κυρίαρχη επιλήσμονα τάση που
αλέθει στη χοάνη της τα εκάστοτε «Κρυστάλ». Ίχνη
από αλλοτινές παρουσίες, σε μια απόπειρα ψηλάφισης
μικρών ιστοριών μέσα στις μεγάλες, είναι πανταχού
παρόντα στο έργο του. Ο Ηλίας Πούλος αγαπά να δί-
νει φωνή σ’ όσους ντύθηκαν τη σιωπή, ακόμη κι αν
πρόκειται για άναρθρους ήχους, για διαρρηγμένη σύ-
νταξη. Τα διπλά τραυματισμένα πορτρέτα των τοξικο-
μανών του Μεσοπολέμου μοιάζει να συνδιαλέγονται
με τις θραυσματικές φωτογραφικές συνθέσεις των
πορτρέτων των εξόριστων ανταρτών που παρουσίασε
κάποια χρόνια πριν σκαλίζοντας μνήμες του ελληνι-
κού εμφυλίου.36Τότε ήταν τα διάσπαρτα ανθρώπινα
ξικοεξαρτημένος, με κατεστραμμένη την αίσθηση αναπαράστασης
ενός σώματος ενοποιημένου και μιας ψυχικής συνέχειας, έχει τη
δυνατότητα «να κάνει χρήση» του βλέμματος και της εικόνας του
θεατή στον καθρέφτη προκειμένου να του αναγνωριστεί, πιθανά,
μια νέα ταυτότητα».
33. Είναι ενδιαφέρον ότι η εικόνα της Ανάστασης στην ορθόδοξη
βυζαντινή παράδοση έχει κατά βάση δύο τύπους, ο επικρατέστερος
των οποίων είναι η κάθοδος του Χριστού στον Άδη. Η πραγματι-
κή στιγμή της Ανάστασης ουδέποτε απεικονίστηκε. Απ’ την άλλη
στην ομηρική Νέκυια (Οδύσσεια, Ραψωδία λ) μόνο ο Οδυσσέας
που είδε τον Α-ιδή (Άδη) –το αθέατο– κατάφερε να ζήσει και να
επιστρέψει στην Ιθάκη.
34. Ο εξαρτημένος, όπως τονίζει ο Δ. Υφαντής, έχει μια ιδιαίτερη
σχέση με το χρόνο. Στην πραγματικότητα γι’ αυτόν καταργείται ο
ιστορικός χρόνος. Δεν υπάρχουν παρά οι στιγμές με την ουσία.
35. Γιώργος Σεφέρης, Τελευταίος Σταθμός, Ποιήματα, Εκδόσεις
Ίκαρος, 1985
36. Πρόκειται για μια τριλογία που αποτελείται από τις ενότητες:
«Ανθρωπογεωγραφία» (2007), «Εξόριστες Μνήμες» (2010),
02/10/2019 1:11 μ.μ.

χαρακτηριστικά που αδυνατούσαν να ανασυσταθούν
σε πρόσωπα, τώρα η απώλεια των χαρακτηριστικών
μέσα από μια χαοτική αφαίρεση. Εκείνοι χωρίς πα-
ρόν, συντετριμμένοι σ’ ένα «ηρωικό» παρελθόν και
αυτοί χωρίς παρελθόν γαντζωμένοι στο φαρμάκι της
στιγμής. Βυθισμένοι όλοι στη ζώνη του λυκόφωτος,
αποκομμένοι απ’ τα όνειρα του μέλλοντος, καθηλωμέ-
νοι σε μια νεκροζώντανη εκκρεμότητα.37
Ως παιδί πολιτικών προσφύγων, έγκλειστων και
απάτριδων στα αυστηρώς καθορισμένα όρια ενός τό-
που ξένου, επί χρόνια στερούνταν, όπως λέει, ολοκλη-
ρωμένων οικογενειακών αφηγήσεων. Σκόρπιες λέξεις
και φράσεις, σπαράγματα μνήμης ατάκτως ερριμμέ-
να.38 (Ποιος ξέρει μπορεί η μνήμη να σπάει κάτω απ’
το βάρος του ανθρώπινου πόνου...) Έτσι θραυσματική
εν γένει και «φτιαχτή» θεωρεί τη μνήμη αλλά και την
ταυτότητα, η «αλήθεια» των οποίων έγκειται ακριβώς
στην αναγνώριση του στοιχείου της κατασκευής. Αν
στην τριλογία του για τον Εμφύλιο διερευνά τη μνήμη
αναφορικά κυρίως με τη συλλογική ιστορική της δι-
«Μνημοσύνη» (2013). Στην πρώτη περίπτωση ο καλλιτέχνης επι-
κεντρώνεται σε επαναπατρισθέντες αντάρτες του ελληνικού εμφυ-
λίου ενώ στη συνέχεια σε αντάρτες εξόριστους στα βάθη της πρώην
ΕΣΣΔ. Τέλος μια παράλληλη παρουσίαση μαχητών του Ελληνικού
Δημοκρατικού Στρατού και του Εθνικού Στρατού μαζί με τοπία μα-
χών και όπλων από αυτή την τόσο επώδυνη περίοδο της ελληνικής
ιστορίας. Και στις τρεις εκθέσεις ο θεατής έρχεται αντιμέτωπος με
διάσπαρτα τμήματα ανθρώπινων μορφών, ένα ασύντακτο παζλ που
αδυνατεί να συγκροτήσει μια ολοκληρωμένη ενότητα.
37. Όπως επισημαίνει η ψυχαναλύτρια Βίκη Μαλισόβα στο κείμενό
της στον κατάλογο της έκθεσης «Η μοναξιά της εξάρτησης», ο Ηλίας
Πούλος περνάει από τις εξόριστες μνήμες ή μνήμες της εξορίας σε
μια εγκατάσταση για τους εξόριστους του βλέμματος ή τα εξόριστα
βλέμματα.
38. Το «χάος» των «σπαραγμάτων» του Ηλία Πούλου συνέχει
ωστόσο, στην περίπτωση των ανταρτών ένα πλέγμα-κάναβος και
στην περίπτωση των τοξικομανών η πολύ οριοθετημένη διαδικασία
της κατάβασης με αρχή, μέση και τέλος.
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 83
άσταση, στην εγκατάσταση για τους τοξικομανείς του
μεσοπολέμου σκύβει περισσότερο στα πρόσωπα, δια-
μορφώνοντας τους όρους ώστε να πουν τη δική τους
μοναδική αποσιωπημένη αλήθεια, διευκολύνοντας
εμάς να αντέξουμε το σκοτεινό, συντετριμμένο βλέμμα
τους που υποσκάπτει βάναυσα και ταράζει τη δική μας
κατασκευασμένη «ακεραιότητα».
Εμείς πάλι σαν τα αρνητικά φιλμ της σπασμένης
τους εικόνας καλούμαστε εν τέλει σε μια επώδυνη
αλλά λυτρωτική πορεία αυτογνωσίας, μια κατάβαση
στις ασυνείδητες πλευρές του νου αλλά και στα παρα-
λειπόμενα της Ιστορίας. Σαν σε ψυχαναλυτική διερ-
γασία,39 ανασύρουμε απ’ τα σκοτεινά μορφώματα του
ασυνείδητου, φόβους αβάσταχτους που μέσα απ’ τα
μάγεια της τέχνης ημερεύουν, γίνονται υποφερτοί κι
ανοίγουν δρόμους αναγνώρισης και συμπόρευσης με
το «Άλλο», δρόμους μιας κοινωνίας ανθρωπινότερης.
Κι α σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές
είναι γιατί τ’ ακούς γλυκότερα, κι η φρίκη
δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή
γιατί είναι αμίλητη και προχωράει·40
Η φρίκη προχωράει ακάθεκτη απ’ το Μεσοπόλεμο
ως σήμερα, κι από τα βρώμικα πεζοδρόμια της πλα-
τείας Βικτωρίας ως τα άσυλα της τρέλας, της εξάρτη-
σης, της πολιτικής δίωξης, της προσφυγιάς. Παρόν και
παρελθόν διαμελίζονται κάτω από το βάρος της εξάρ-
θρωσης του κοινωνικού ιστού, της απώλειας του εαυ-
τού και του Άλλου, του ανταγωνισμού για την ατομική
κυριαρχία στη μπίζνα της ζωής. Όσο οι άνθρωποι σκι-
ές στις ατέλειωτες μεθορίους θα πυκνώνουν, τέτοιες
απόπειρες, περιβαλλόμενες μάλιστα με τον πλούτο τό-
σων επιστημονικών και καλλιτεχνικών δρώμενων,41
όπως συνέβη στην περίπτωση της εγκατάστασης του
Ηλία Πούλου, θα μπορούν να επιστρέφουν στην τέχνη
την εκπίπτουσα πολιτική της φύση και να εγγυώνται,
αν όχι για την αποτροπή του αποτρόπαιου, πάντως πε-
ρισσότερο φως και ελπίδα!
39. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες από αυτή τη σκοπιά είναι οι ανα-
γνώσεις που παραπέμπουν στη συγκρότηση της υποκειμενικότητας
κατά το στάδιο του καθρέφτη σύμφωνα με τη λακανική θεωρία.
Στις κατοπτρικές ρωγμές των πορτρέτων των τοξικοεξαρτημένων
βρίσκουμε κάτι από τη γέννηση του υποκειμένου μέσω της αλλο-
τρίωση μέσα απ’ το βλέμμα του άλλου, το αναγκαίο «κενό» που
απαιτείται για κάτι τέτοιο, αλλά και τον απαραίτητο αποχωρισμό
– απομάκρυνση αναγκαία για τη συνέχεια της ζωής.
40. Γιώργος Σεφέρης, Τελευταίος Σταθμός, Ποιήματα, Εκδόσεις
Ίκαρος, 1985
41. Η εικαστική εγκατάσταση για τους τοξικομανείς του Μεσοπολέ-
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
μου πλαισιώθηκε από ανοιχτές συζητήσεις και δράσεις, ξεχωριστές
συμπράξεις όπου εκτός από το Δημήτρη Υφαντή, τον Ηλία Πούλο
και την Ήρα Παπαδοπούλου συμμετείχαν οι ψυχαναλύτριες Κων-
στάνς Αθανασιάδου και Βίκυ Μαλισόβα, ο σκηνοθέτης Γιώργος
Χρ. Ζέρβας, (προβλήθηκε το ντοκυμαντέρ του με θέμα την εξάρτη-
ση «Τώρα κάνω όνειρα» 2005), οι ψυχίατροι Φοίβος Ζαφειρίδης,
Κατερίνα Μάτσα και Δημήτρης Πλουμπίδης καθώς και το συγκρό-
τημα «Ραστ Χιτζάζ» σε μια μουσική βραδιά με ρεμπέτικα τραγούδια
αναφοράς στην «πρέζα» και όχι μόνο.
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 83
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 Λαϊκό παραμύθι:
λόγος οικουμενικός, απελευθερωτικός
Συνέντευξη της Λίλης Λαμπρέλλη στη Λίτσα Φρυδά

Ο οικουμενικός λόγος του παραμυθιού, οδηγός στον αγώνα για επιβίωση σε δύσκολες συνθήκες,
για τη μετακίνηση από την οδύνη, για την αυτονομία, την αυτογνωσία, την απελευθέρωση,
μοιράσματος και αγάπης.

Τ
α λαϊκά παραμύθια «διδάσκουν χωρίς διδαχή»,
«θεραπεύουν χωρίς (…) πρόθεση θεραπείας»,
προβάλλοντας το παράδειγμα των αρχετυπικών
ηρώων που προχωρούν στη ζωή ανατρεπτικά, με γεν-
ναιότητα, χωρίς συμβιβασμούς και ταπεινώσεις, και
μας δείχνουν πως «το αδύνατο είναι αδύνατο», λέει
η περίφημη «παραμυθού» Λίλη Λαμπρέλλη στη συνέ-
ντευξη της στον Σελιδοδείκτη.
Μικρασιάτισσα και Μυτιληνιά στην καταγωγή, η
Λαμπρέλλη γεννήθηκε στον Πειραιά και σπούδασε νο-
μικά και μουσική. Εργάστηκε για λίγο ως δικηγόρος
στην Αθήνα και στη συνέχεια, για πολλά χρόνια, ως
μεταφράστρια στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στο Λου-
ξεμβούργο και στις Βρυξέλλες, ενώ άρχισε να ασχο-
λείται με την αφήγηση λαϊκών παραμυθιών προφορι-
κής παράδοσης το 1998.
Μαθήτευσε με πολλούς παραμυθάδες, δάσκαλό της,
όμως, θεωρεί έναν από τους μεγαλύτερους Γάλλους
αφηγητές, τον Henri Gougaud, και ανήκει στην ομάδα
του. Είναι ιδρυτικό μέλος της βελγικής ένωσης αφηγη-
τών «Passeurs d’ Histoires», και μέλος του «Μaison
du Conte de Bruxelles».
Το 2016 ήταν υποψήφια για το διεθνές βραβείο
Astrid Lindgren. Από τα εικονογραφημένα της βιβλία,
το «Κρυμμένο νερό», με ζωγραφιές της Φωτεινής Στε-
φανίδη, πήρε το 2011 το βραβείο του Κύκλου του Ελ-
ληνικού Παιδικού Βιβλίου.
Μέχρι σήμερα, έχουν εκδοθεί είκοσι βιβλία της
(τρία από αυτά και σε μορφή audio), κι ένα cd με πα-
ραμύθια. Υπό έκδοση είναι αυτήν την εποχή το picture
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
ρία που δεν έχει συμβεί ποτέ. Αυτό είναι ολοφάνερο
στη βασική κατηγορία λαϊκών παραμυθιών, τα μαγικά
παραμύθια. Τα παραμύθια αυτά, πάνω απ’ όλα, μιλούν
για τη μετάβαση στην ουσιαστική ενηλικίωση, όχι χω-
ρίς δοκιμασίες, όχι χωρίς απώλειες, όπως ακριβώς
συμβαίνει και στην αληθινή ζωή. Πιο συγκεκριμένα,
τα μαγικά παραμύθια, με τον παραβολικό τους λόγο,
μας λένε πως δεν είναι εύκολο να «μεγαλώσουμε»
και να αυτονομηθούμε μόνο με χάδια και κανακέματα.
Η διαχείριση της απώλειας και τα δύσκολα σταυρο-
δρόμια, μας μεγαλώνουν. Αρκεί να έχουμε το κουρά-
γιο των ηρώων και ηρωίδων των παραμυθιών, που
πάντα διαλέγουν το κακοτράχαλο μονοπάτι ή το δρόμο
που δεν έχει γυρισμό, γιατί ο δρόμος της ουσιαστικής
ενηλικίωσης δεν έχει γυρισμό.
Στο πρώτο θεωρητικό σας βιβλίο για τα παραμύθια
και την αφήγησή τους δώσατε τον τίτλο «Λόγος
εύθραυστος κι αθάνατος». Γιατί; Ποια είναι τα κύρια
χαρακτηριστικά του παραμυθιακού λόγου;
Το λαϊκό παραμύθι είναι λόγος εύθραυστος, γιατί εί-
ναι λόγος προφορικός. Γεννήθηκε μέσα στην απόλυτη
ανυπαρξία γραφής και για χιλιετίες ,το μόνο μέσο για
να επιβιώσει ήταν η ανθρώπινη φωνή. Είναι λόγος
αθάνατος, γιατί είναι ένα παμπάλαιο είδος προφορι-
κής λογοτεχνίας κι όμως τα κατάφερε να περάσει μέσα
από πολέμους, φυσικές καταστροφές, αρρώστιες, πεί-
να κι έφτασε ως εμάς ολοζώντανο, σοφό, αθώο.

book «Εσύ τι λες πολύτιμο πως είναι;», σε εικονογρά-

φηση της Κέλλυς Ματαθία Κόβο και η μετάφραση του
βιβλίου του Henri Gougaud, με τίτλο: «Το γέλιο του
βατράχου» (και τα δυο από τις εκδόσεις Πατάκη).
Κυρία Λαμπρέλλη, τί είναι για σας το λαϊκό
παραμύθι;
Το λαϊκό παραμύθι είναι για μένα μια αληθινή ιστο-

84 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 84 02/10/2019 1:11 μ.μ.

 Χαρακτηριστικά του παραμυθιακού λόγου είναι πως
είναι λόγος προφορικός, πανάρχαιος, οικουμενικός,
μια και σ’ ολόκληρο τον πλανήτη λέμε τα ίδια παρα-
μύθια (2.340 στον διεθνή κατάλογο), εμπεριέχει ανα-
τροπές, ονειρικό υλικό, ποιητική και μυητική διάστα-
ση. Πάνω απ’ όλα είναι λόγος συμβολικός και είναι
κρίμα να παραμένουμε στην επιφάνεια, βλέποντας σ’
ένα πρώτο επίπεδο αυτό που λέει το παραμύθι. Ιδί-
ως στα μαγικά παραμύθια, τίποτα δεν είναι προφανές.
Υπάρχουν τόσες συμβολικές ερμηνείες, όσοι και οι
ακροατές τους.
Στο ίδιο βιβλίο παραθέτετε τα λόγια του αφηγητή
παραμυθιών Edouard Brassey: «Τα παραμύθια
δεν είναι για να αποκοιμίζουν τα παιδιά, αλλά
για να αφυπνίζουν τους μεγάλους.» Σε ποιους
απευθύνονται, εντέλει, τα παραμύθια και ποια
μηνύματα αναλαμβάνουν να περάσουν;
Ο Edouard Brassey ήταν ένας από τους πολλούς λα-
μπερούς συμμαθητευόμενούς μου στο εργαστήρι του
Henri Gougaud, έστω κι αν δεν έμεινε μαζί μας παρά
μόνο ένα χρόνο. Αυτή η φράση δηλώνει τη μεγάλη
αλήθεια ότι τα παιδιά δεν είναι οι βασικοί αποδέκτες
των λαϊκών παραμυθιών, γιατί όταν γεννήθηκε ο αρ-
χέγονος μυθικός λόγος κανείς δεν νοιαζόταν για τα
μικρά παιδιά, που λόγω της τεράστιας παιδικής θνη-
σιμότητας ήταν πλάσματα αντικαταστατά. Αυτές οι
συμβολικές ιστορίες απευθύνονταν, κατά κύριο λόγο,
στους μεγάλους. Από τους αδελφούς Γκριμ και μετά
δημιουργήθηκε η αντίληψη ότι τα παραμύθια είναι για
τα μικρά παιδιά. Το βέβαιο είναι ότι τα παιδιά, έστω
κι αν δεν είναι οι βασικοί αποδέκτες των λαϊκών πα-
ραμυθιών, είναι οι φυσικοί αποδέκτες τους, γιατί ως
προφορικοί άνθρωποι δέχονται με χαρά τον προφο-
ρικό λόγο των παραμυθιών και δεν αμφισβητούν την
«ανιμιστική» αντίληψη ότι «όλα γύρω μας είναι ζωντα-
νά». Κατά τη γνώμη μου, τα παραμύθια απευθύνονται
σε όσους θέλουν «να μεγαλώσουν», σε όσους είναι
«αναζητητές της αλήθειας», ανεξάρτητα από ηλικία.
Η αγριότητα αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο των
παραδοσιακών παραμυθιών. Μπορεί, ωστόσο, το
παραμύθι να δράσει ανακουφιστικά ή ακόμα και
«θεραπευτικά» και με ποιον τρόπο;
Η «μυθική αγριότητα» του μυθικού λόγου και των
μαγικών παραμυθιών δεν φοβίζει κανέναν, ούτε τους
ενήλικες ούτε τα μικρά παιδιά. Κανείς γονιός δεν δια-
μαρτύρεται γιατί διδάσκεται στα σχολεία ότι ο Κρόνος
έτρωγε τα παιδιά του. Ο κανιβαλισμός και η αιμομιξία
που συναντάμε συχνά στην ελληνική μυθολογία αλλά
και στις μυθολογίες άλλων λαών, ακριβώς όπως και
στα λαϊκά παραμύθια, είναι συμβολικά μοτίβα που
στοχεύουν να καταδείξουν κοινωνικά προβλήμα-
τα –και όχι μόνο– μέσα από ενδοοικογενειακές συ-
γκρούσεις, ακριβώς όπως και στην αρχαία ελληνική
τραγωδία. Μόνο που το παραμύθι έχει τη χάρη ότι δη-
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 85
λώνει εξ αρχής πως «θα πούμε ψέματα, θα πούμε την
αλήθεια», δίνοντας την ευχέρεια σε όποιον το ακού-
ει, να πάρει ό,τι θέλει κι ό,τι αντέχει. Γιατί χρειάζεται
κάποια ψυχική αντοχή για να δεχτούμε ότι οι δράκοι
της ζωής μας δεν μας τρομοκρατούν, παρά μόνο, για
να μας προκαλέσουν να τους νικήσουμε, να τους ξε-
περάσουμε, ώστε να μπορέσουμε να προχωρήσουμε
παρακάτω, ακριβώς το ίδιο όπως και οι δράκοι ή οι
κανίβαλοι ή οι αιμομίκτες συγγενείς του ήρωα ή της
ηρωίδας στα λαϊκά παραμύθια. Το παραμύθι σου λέει
ότι δεν είσαι μόνος. Ότι υπήρξαν κι άλλοι πριν από
σένα που τα έβγαλαν πέρα σε αδύνατες δοκιμασίες,
επειδή πίστευαν πως το αδύνατο είναι αδύνατο. Δεν
είναι παρηγορητικό αυτό; Στα παραμύθια δεν υπάρ-
χει αθεράπευτη πληγή, λέει ο μεγάλος ανθρωπολόγος
Κλοντ Λεβιστρώς. Διδάσκουν χωρίς διδαχή, θεραπεύ-
ουν χωρίς καμιά πρόθεση θεραπείας. Πώς το κάνουν
αυτό; Δείχνοντάς μας τη ζωή του αρχετυπικού ήρωα ή
ηρωίδας, που προχωρούν ίσια εμπρός και δεν υποχω-
ρούν ποτέ, δεν αυτοκτονούν ποτέ. Η γενναιότητά τους
αμείβεται πάντα και μας διδάσκει να αντέχουμε στους
δύσκολους καιρούς μέσα από την εμπιστοσύνη στην
αθωότητα, την εμπιστοσύνη στη ζωή την ίδια.
«Φτου ξελευτερία»! Από τι είδους δεσμά μας
απελευθερώνουν τα παραμύθια;
Δεν υπάρχει τίποτα πιο απελευθερωτικό από ένα
παραμύθι. Τα παραμύθια δεν είναι «συντηρητικά»,
με την έννοια ότι δεν μας προτρέπουν να πάρουμε το
δρόμο που ακολουθούν οι πολλοί, αντίθετα ο ήρω-
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
ας πάντα προκαλεί μια ανατροπή στην κακώς κείμενη
«πεπατημένη», όχι με συμβιβασμούς και ταπεινώσεις,
αλλά με γενναιότητα και κάποιες φορές με χαρούμενη
αθωότητα. Για παράδειγμα, ο Πολυροβιθάς από φτω-
χός και μόνος στην αρχή του παραμυθιού, καταφέρ-
νει και κερδίζει τη βασιλοπούλα, νικάει το δράκο και
γίνεται βασιλιάς χωρίς ούτε ένα ψέμα, χωρίς καμιά
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 85
02/10/2019 1:11 μ.μ.

δολιότητα, κανένα σχεδιασμό «κοινωνικής ανόδου»,
ακόμα και χωρίς ορατή προσπάθεια. Όμως δεν αμεί-
βεται για την παθητικότητά του, αλλά για τη σοφία του
να ακολουθεί τη ροή της ζωής, την ικανότητά του να
ονειρεύεται και να πιστεύει στο όνειρό του, να είναι
γενναιόδωρος, ν’ αγαπάει. Τα δεσμά από τα οποία
μπορούν να μας απελευθερώσουν τα παραμύθια μπο-
ρεί να είναι οτιδήποτε μας πνίγει: η ψυχική μιζέρια
(η δική μας και των άλλων), η κενότητα, η βολή της
υποτέλειας, η κούφια φιλοδοξία, χίλια δυο. Ας μη
γελιόμαστε. Τα παραμύθια δεν μιλάνε για κοινωνική
άνοδο, για πλουτισμό από παιχνίδια στο χρηματιστή-
ριο ή αλλού, αλλά για ψυχικό πλούτο, για ουσιαστική
ενηλικίωση, για συμφιλίωση με τη ζωή και το θάνατο,
όλα αυτά που τα λέμε «ευτυχία».
Έχετε κάνει σεμινάρια για μεγάλο χρονικό διάστημα
στο ΚΕΘΕΑ «Διάβαση». Ποια σχέση έχει το μαγικό
παραμύθι με την απεξάρτηση, την αυτονομία, τη
γνώση του εαυτού και τελικά τη μετάβαση στην
ουσιαστική ενηλικίωση;
Όπως πολλοί παραμυθάδες, έχω κάνει σεμινάρια
και αφηγήσεις σε χώρους ΚΕΘΕΑ αλλά ανοιχτά σε
όλους. Το βέβαιο είναι, πως τα παιδιά που συμμε-
τείχαν στα προγράμματα απεξάρτησης είχαν πάντα
εξαιρετική διαύγεια και ευθυκρισία στη συμβολική
προσέγγιση μαγικών παραμυθιών, όπως για παρά-
δειγμα «Η Στρίγκλα». Η Στρίγκλα στο παραμύθι είναι
μια κανίβαλη αδελφική μορφή, αλλά αυτό που ισχύει
για όλους είναι πως «Στρίγκλα» είναι οτιδήποτε μας
«τρώει» τη ζωή. Μπορεί να είναι μια ενδοοικογενει-
ακή φθορά αλλά και οποιαδήποτε ψυχική φθορά στη
δουλειά μας, σε μια ερωτική σχέση, σε μια στενή φι-
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
λική σχέση, ακόμα και, κατά μείζονα λόγο, η φθορά
της εξάρτησης από μια «ουσία». Το παραμύθι σου λέει
τι τρώει η Στρίγκλα: ζωντανές σάρκες. Σε προτρέπει
να το βάλεις στα πόδια. Όμως, οι Στρίγκλες τρέχουν
πιο γρήγορα από τους ήρωες και τις ηρωίδες των πα-
ραμυθιών, όπως κι απ’ τον καθένα μας, κι έρχεται η
στιγμή της τελικής αντιπαράθεσης «ενώπιος ενωπίω».
86 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 86
Το παραμύθι λέει πως πρέπει να διαλέξεις: ή εσύ θα
επιζήσεις ή η κανίβαλη μορφή. Πάντα, σ’ αυτό το πα-
ραμύθι τα παιδιά του ΚΕΘΕΑ αναγνώριζαν, στην κα-
νίβαλη αδελφική μορφή, την εξάρτηση από ουσία και
δέχονταν ότι κανείς συμβιβασμός δεν ήταν νοητός.
Ποια είναι η λειτουργία των παραμυθιών, σήμερα,
στην εποχή της εικόνας και της πληροφορίας;
Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, έχουμε ανάγκη τη
σοφία των παραμυθιών και την παρηγορία που μας
προσφέρουν. Ιδίως τα παιδιά που ζουν σε μια εποχή
εικονικής πραγματικότητας έχουν ανάγκη από τη ζε-
στασιά του προφορικού λόγου, από την «παρουσία»
εκείνου που λέει το παραμύθι, από τη φαντασία που
χρειάζεται για να φτιάξουν μόνα τους, στο μυαλό τους,
τις εικόνες που περιγράφει αφαιρετικά ο παραμυθάς
και πάνω απ’ όλα από το νόημα του παραμυθιού. Τα
παραμύθια, χωρίς κανένα δογματισμό, προσφέρουν
οδηγίες χρήσης για τη ζωή. Μεταφέρουν, από τόπο
σε τόπο και από εποχή σε εποχή, μια πρακτική φιλο-
σοφία που ταιριάζει σε όλους τους τόπους και όλους
τους καιρούς.
Τι σημαίνει για σας να αφηγείστε και ποια είναι
τα κριτήρια επιλογής ενός παραμυθιού για να το
ζωντανέψετε;
Η αφήγηση είναι σχέση ανάμεσα σε τρεις: αυτόν
που λέει το παραμύθι, αυτόν που ακούει το παραμύθι
και το ίδιο το παραμύθι. Κανείς δεν μπορεί να εξα-
σφαλίσει μια τέλεια αφήγηση, όπως και κανείς δεν
μπορεί να εξασφαλίσει μια διαρκή τέλεια αρμονία σε
μια παρέα από τρεις. Αν ο παραμυθάς ή ο ακροατής
«δεν είναι ολόκληρος εκεί», το παραμύθι φεύγει. Αν
ο παραμυθάς είναι ολόψυχα εκεί και ο ακροατής με
χαρά είναι εκεί «όλος αφτιά», το παραμύθι δεν θέλει
τίποτα άλλο από το να ακουστεί, και είναι μαζί μας
ολοζώντανο, παρόλες τις ελλείψεις της προφορικότη-
τας. Όποτε τύχει να κάνω μια αληθινή αφήγηση, όπου
όλοι να είμαστε εκεί και μαζί, αυτό είναι για μένα
ένα μεγάλο δώρο, γιατί ξέρω ότι κάποιοι θα φύγουν
έχοντας μαζί τους τουλάχιστον ένα από τα παραμύθια
της βραδιάς. Το να μοιραζόμαστε παραμύθια μοιάζει
με κοινωνία ψυχών. Πάει να πει πως έχουμε τις ίδιες
ανάγκες, τις ίδιες αναζητήσεις, είμαστε «συγγενείς»,
χωρίς να γνωριζόμαστε, αγαπιόμαστε.
Πώς διαλέγω τα παραμύθια που θέλω να πω; Όπως
διαλέγω ένα φίλο. Πρώτα απ’ όλα, η χημεία. Ύστερα,
από το τι μπορούμε να κουβεντιάσουμε. Υπάρχουν πα-
ραμύθια με τα οποία κάνω συγκλονιστικές κουβέντες.
Ομολογώ ότι εγώ τα ρωτάω κι αυτά μου απαντούν,
σαν να έχω συναντήσει ένα γερο-σοφό, που δεν έχω
να του δώσω τίποτα πέρα από μια καλή ποιότητα
ακρόασης και νοιάξιμο, στοργή, ευγνωμοσύνη. Ύστε-
ρα ο χρόνος δείχνει την αντοχή της σχέσης μου με
κάθε παραμύθι. Για κάποια παραμύθια η σχέση είναι
ισόβια, όπως και με κάποιους ανθρώπους.
02/10/2019 1:11 μ.μ.
 Αφηγείστε παραμύθια από όλον τον κόσμο.
Πιστεύετε ότι υπάρχει κάποιος κοινός τόπος
στις αφηγήσεις διαφορετικών πολιτισμών;
Ενσωματώνουν τα παραμύθια οικουμενικές αξίες;
Η οικουμενικότητα είναι χαρακτηριστικό των λαϊ-
κών παραμυθιών, πράγμα που ανακαλύψαμε μόλις
τον 20ό αιώνα, γιατί τα λαϊκά παραμύθια είναι, στην
ουσία, τα ίδια σε όλο τον κόσμο, σε άπειρες τοπικές
παραλλαγές. Όταν λέμε σε όλο τον κόσμο, δεν εννο-
ούμε ότι υπάρχουν παντού τα ολόιδια παραμύθια. Για
παράδειγμα, δεν ευδοκιμεί η Σταχτοπούτα στην Κε-
ντρική Αφρική, ενώ έχουμε πάρα πολλές καταγραφές
Σταχτοπούτας στην Ευρώπη και κυρίως στην Ελλάδα.
Θα ήθελα να τονίσω ότι στην Ελλάδα υπάρχουν εξαι-
ρετικοί οικότυποι μαγικών παραμυθιών. Το βέβαιο
είναι ότι λαϊκά παραμύθια υπάρχουν παντού, όπου
υπάρχουν εστίες ανθρώπινης φωνής, γιατί έχουν αξίες
πανανθρώπινες, που δεν συνδέονται με συγκεκριμένο
χωροχρόνο. Μιλάνε για ικανότητα επιβίωσης σε δύ-
σκολες συνθήκες, για ικανότητα μετακίνησης από την
οδύνη, για αυτονομία, για γνώση του εαυτού, για μοί-
ρασμα, γι’ αυτή τη φθαρμένη λέξη, που τη λέμε αγάπη.
Σε πολλές χώρες του κόσμου υπάρχουν ακόμα
παραμυθάδες που ταξιδεύουν από χωριό σε χωριό
και αφηγούνται παραμύθια στις πλατείες. Στη χώρα
μας, τα τελευταία χρόνια, παρουσιάζονται πολλοί το ολόψυχα και με έριξε στη διεκπεραίωση, δηλαδή
επαγγελματίες παραμυθάδες. Η σύγχρονη αφήγηση σε κάτι που δεν ξέρω πώς γίνεται και δεν μπορώ να
παραμυθιού αποτελεί μέρος της παράδοσης μας; το κάνω.
Θα έλεγα ότι όσο πιο προφορικός είναι ένας πολι- Η σύγχρονη, όπως ακριβώς και η παλιότερη αφή-
τισμός τόσο περισσότεροι είναι οι παραμυθάδες του γηση, είναι παράδοση, μόνο όταν ο παραμυθάς «πα-
που, με το δισάκι τους στον ώμο, ταξιδεύουν από χω- ραδίδει» ένα παραμύθι και τουλάχιστον ένας από τους
ριό σε χωριό. Όμως γνωρίζω τουλάχιστον έναν απ’ ακροατές το παραλαμβάνει αβίαστα και το παραδίδει
αυτούς, που ζει και αφηγείται στην Ελλάδα: τον συ- κι αυτός με τη σειρά του σε άλλους, κι αυτοί σε άλ-
γκινητικά αυθεντικό, Αντρέα Ραυτόπουλο. Τις τελευ- λους. Αν η αφήγηση είναι κάτι αξιοθέατο, περισσότερο
ταίες δεκαετίες υπάρχει μεγάλη άνθηση της αφήγησης από κάτι άξιο να ακουστεί και να μεταφερθεί πάλι και
παραμυθιών στην Ευρώπη και αλλού, και βέβαια στη πάλι με την ανθρώπινη φωνή, ο αξιοθέατος αφηγητής
χώρα μας. Όσο για τους αφηγητές, είναι τόσοι πολλοί ίσως υπηρετεί άλλη τέχνη, προφανώς πιο δοξασμένη,
που, ακόμα και στην Ελλάδα, τους περισσότερους δεν αλλά άλλη.
τους γνωρίζω και δεν μπορώ να ξέρω αν είναι «συγ- Ο παραμυθάς είναι ο ταπεινός πρόγονος. Ας δεχτού-
γενείς» μου ή όχι. με ότι δεν θέλει –τολμώ να πω, δεν καταδέχεται– να
Η προσωπική μου άποψη είναι ότι δεν υπάρχει έχει τα δεκανίκια κάποιας ορατής τεχνικής, όπως ακρι-
«επαγγελματίας» παραμυθάς. Ο δάσκαλός μου, Henri βώς και όλοι οι προκάτοχοί του. Ας του επιτρέψουμε
Gougaud, λέει ότι «δεν υπάρχει νόημα στη διάκριση να είναι ένας εμπειρικός μάστορας- κουβαλητής μιας
ανάμεσα σε επαγγελματία και ερασιτέχνη παραμυ- παλιάς σοφίας, με όλο το ρίσκο που συνεπάγεται κάτι
θά». Αν όμως με ρωτήσουν τί απ’ τα δυο είμαι, θα τέτοιο, γιατί μόνο αυτός κρατάει ζωντανή την προφο-
απαντήσω ότι είμαι ερασιτέχνης. Το ίδιο ακριβώς θα ρική παράδοση της αφήγησης λαϊκών παραμυθιών,
απαντήσω κι εγώ, με την έννοια ότι οι αφηγήσεις μου που προφανώς αποτελεί συνέχεια μιας παράδοσης
δεν έχουν τη σταθερή ποιότητα του «επαγγελματία». Η πολλών χιλιετιών. Αν οι παραμυθάδες παρασταίνουν
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ολόψυχη αφήγηση μπορεί να είναι «επαγγελματική»
αφήγηση; Για μένα, όχι. Είναι όμως ο μόνος τρόπος,
για να υπάρξει πιθανότητα να ανθίσει μια αληθινή
αφήγηση. Συχνά οι αφηγήσεις μου είναι αρκετά κα-
λές. Κάποιες φορές είναι συναρπαστικές, σπανιότατα.
Κάποιες άλλες φορές, είναι απογοητευτικές, σπάνια
επίσης, ίσως γιατί κάποια συγκυρία με τράβηξε από
τους παραμυθάδες, όσο έντεχνα κι αν το κάνουν, τότε
δεν έχουν λόγο ύπαρξης, γιατί η τέχνη της αφήγησης
θα απορροφηθεί από την τέχνη του θεάτρου ή άλλες
μεταγενέστερες τέχνες και η προφορική παράδοση των
λαϊκών παραμυθιών, ανεξάρτητα από την πρόθεση ή
την επιθυμία εκείνου που παρασταίνει τον παραμυθά,
θα χαθεί.

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 87

01-SELIDODEIKTHS-08.indd 87 02/10/2019 1:11 μ.μ.


ΥΣΙΑΣΗ •
ΙΟΠ Α ΡΟ
• ΒΙΒΛ
Z Χρήστος Καλουδάς,
φοιτητής Ηλεκτρολόγων
-Μηχανικών ΑΠΘ
Οι Αλώβητοι
του Βασίλη Τσιράκη
Ο Βασίλης Τσιράκης έρχεται φέ-
τος να συμπληρώσει την τριλογία
ιστορικών μυθιστορημάτων του.
Δίπλα στο «Σελανίκ» (2012), και
«Τα χρόνια ανάμεσα» (2016), «οι
Αλώβητοι» ξετυλίγουν περεταίρω
το κουβάρι της ιστορίας, προχω-
ρώντας στα χρόνια της κατοχής,
του εμφυλίου, της πολιτικής προ-
σφυγιάς στην Τασκένδη και των
πέτρινων χρόνων του ‘50, της
Χούντας, του Μάη του ‘68 και του
Πολυτεχνείου.
Πρόκειται για ένα βιβλίο που μι-
λάει για γειωμένους, ρεαλιστικούς
χαρακτήρες, από διαφορετικές
κοινωνικές τάξεις, με πραγματικά
προβλήματα. Η «αμαζόνα» Μυρ-
τώ, κόρη μικρασιάτη εμπόρου, ο
εργατικής καταγωγής χειρούργος
Πασχάλης, ο «τουρκόσπορος»,
καθοδηγούμενος από το συναί-
σθημα Μήτρος και η αδερφή του η
ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
Καλλιόπη, ο φτωχός Στάθης, η ευ-
αίσθητη Διαμαντένια, ο βιομήχανος
Δομούζης και τα παιδιά του, ο Βί-
κτωρας και η Βιργινία, ο ζωγράφος
Κλοντ-Πιέρ στροβιλίζονται σε επο-
χές με ραγδαίες εξελίξεις που δεν
θα αφήσουν κανέναν τους ίδιο με
πριν. Όπως φυσικά και δεν θα αφή-
σουν ίδια την πολιτική κατάσταση,
τον τρόπο ζωής, τη Θεσσαλονίκη
που θάβει την ιστορική της κληρο-
νομιά μαζί με το πολυπολιτισμικό
88 ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ
01-SELIDODEIKTHS-08.indd 88
της παρελθόν, κάτω από τις πολυ-
κατοικίες της αντιπαροχής.
Ο συγγραφέας αξιοποιεί την εξέλι-
ξη αυτών των τόσο διαφορετικών
χαρακτήρων, καθώς και την φωτο-
γράφηση των σκηνών από πολλές
και διαφορετικές οπτικές γωνίες
προκειμένου να προβληματίσει για
πληθώρα ζητημάτων. Πώς γίνεται
άνθρωπος που πολέμησε στο βου-
νό αργότερα να αποστρατεύεται
πολιτικά; Τι κρατάει ψυχικά έναν
άνθρωπο στην εξορία; Τι φέρνει
τους ανθρώπους στην κατάσταση
να μην θέλουν να ζήσουν όπως
πριν και να παλεύουν για μια άλλη
ζωή; Οι άνθρωποι έχουν επιλογή
ή είναι έρμαια της μοίρας; Η τέχνη
υπάρχει για τον εαυτό της ή για
τους ανθρώπους και την κοινωνία;
Τι άλλο μπορεί να υπάρχει καλά
κρυμμένο στα βάθη της γης, κάτω
από τα θεμέλια των πόλεων και τι
κίνητρα είχαν αυτοί που τα έθαψαν;
Ερωτήματα που προκύπτουν με την
ανάγνωση του βιβλίου, τα οποία
είναι επίκαιρα ακόμα και σήμερα,
έστω και με διαφορετικές μορφές.
Πατώντας πάνω σε αυτούς τους
προβληματισμούς και την αλλη-
λεπίδραση των χαρακτήρων με το
πολύ ζωντανό, ζωγραφισμένο με
έντονο χρώμα και γεμάτο πραγματι-
κά ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα
περιβάλλον της Θεσσαλονίκης και
λιγότερο της Αθήνας, του βουνού,
της Τασκένδης, του Παρισιού, ο
συγγραφέας καταφέρνει να ξεφύγει
από τα συνηθισμένα προβλήματα
που αφορούν πολλά ιστορικά μυ-
θιστορήματα. Τα ιστορικά γεγονότα
δεν επισκιάζονται από τις κεντρικές
ιστορίες, αντίθετα αναδεικνύεται η
επιρροή τους στους χαρακτήρες και
αυτός είναι ο βασικός τους ρόλος
στο βιβλίο, μαζί με το «χτίσιμο»
του περιβάλλοντος. Αντίστροφα,
δεν είναι ένα σκέτο επιστημονικό-
ιστορικό βιβλίο με χαρακτήρες-
μαριονέτες, αντίθετα οι άνθρωποι
έχουν επιλογές, χρωματισμένες
όμως αναγκαστικά από την συγκυ-
ρία στην οποία ζουν, είτε τους αρέ-
σει είτε όχι. Και εκεί είναι που τους
βλέπουμε να κάνουν τομές με τον
εαυτό τους, αλλάζοντας για να μεί-
νουν με βάση τα δικά τους κριτήρια
Αλώβητοι στο ρου της ιστορίας.
Μέσω της αφηγηματικής μεθόδου,
ο αναγνώστης συντονίζεται στο
ρυθμό της σκέψης και τη δράσης
του κάθε χαρακτήρα και καλείται
να κρίνει τις σωστές και λάθος επι-
λογές, με βάση τη δοσμένη κατά-
σταση. Αυτός είναι και ο λόγος που
στο βιβλίο δεν υπάρχουν ακριβώς
«καλοί» και «κακοί» χαρακτήρες,
υπάρχουν σωστές και λάθος επιλο-
γές και άνθρωποι που μας ζητούν
σιωπηλά να τους καταλάβουμε,
ώστε αργότερα να μπορέσουμε να
τους ξεπεράσουμε ή ενδεχομένως
και να μην καταλήξουμε όπως αυ-
τοί. Ή και να τους δικαιώσουμε.
Είναι ένα εξαιρετικό βιβλίο το
οποίο δεν φιλοδοξεί να κλείσει κά-
ποια κουβέντα, αλλά να την ανοίξει
ακόμα πιο διάπλατα δίνοντας τροφή
για σκέψη, δεδομένα και θέτοντας
ερωτήματα. Γι αυτό και «ψάχνει»
να βρει το τέλος του στη βραδιά
εκκένωσης του Πολυτεχνείου. Ένα
τέλος που οι αναγνώστες πρέπει
να βρούμε, όχι τόσο στα πλαίσια
της μυθοπλασίας του βιβλίου, αλλά
στις πραγματικές καταστάσεις που
βιώνουμε.
Κρίνοντας πάντως από τους χαρα-
κτήρες, θα εκφράσω μια προσωπι-
κή μου άποψη: οι μόνοι που πραγ-
ματικά έμειναν «Αλώβητοι», ήταν
αυτοί που προσπάθησαν να προχω-
ρήσουν μπροστά με βάση τα δικά
τους κριτήρια. Όσοι προσπάθησαν
να μείνουν στάσιμοι, μεταλλάχθη-
καν και δεν μπορούσαν να δικαιο-
λογηθούν στον εαυτό τους.
02/10/2019 1:11 μ.μ.