GT Voco1 2014

NGUYEÃN HÖÕU KHAÙNH HÖNG
HUYØNH THÒ KIEÀU XUAÂN
HOÙA HOÏC VOÂ CÔ

Taäp 1
-2014-
Muïc luïc i
Muïc luïc
Muïc luïc ....................................................................................................................................i
Chương 1 Giới thiệu................................................................................................................ 1

1.1 Đại cương về Hóa vô cơ .......................................................................................... 1
1.1.1 Hóa học là gì? ..................................................................................................... 1
1.1.2 Hóa Vô cơ là gì? ................................................................................................. 2
1.1.3 Các giai đoạn phát triển của Hóa học................................................................... 2
1.1.4 Xu hướng hiện đại............................................................................................... 2
1.2 Phương pháp học tập và Nội dung cơ bản môn học.................................................. 3
1.2.1 Các thuật ngữ cơ bản.......................................................................................... 3
1.2.2 Phương pháp học tập.......................................................................................... 4
1.2.3 Nội dung cơ bản của Hóa Vô cơ .......................................................................... 5
Chương 2 Liên kết trong hóa học............................................................................................. 7

2.1 Khái niệm về tiểu phân............................................................................................. 7
2.2 Liên kết hóa học ...................................................................................................... 8
2.2.1 Bản chất liên kết hóa học..................................................................................... 8
2.2.2 Liên kết theo quan điểm nhiệt động lực hóa học ................................................... 8
2.2.3 Các thông số đặc trưng cho liên kết ................................................................... 10
2.3 Liên kết ion............................................................................................................ 10
2.3.1 Mô hình của liên kết ion ..................................................................................... 10
2.3.2 Điều kiện hình thành liên kết ion ........................................................................ 11
2.3.3 Các tính chất của liên kết ion ............................................................................. 11
2.3.4 Các yếu tố ảnh hưởng đến độ bền của liên kết ion trong tinh thể ........................ 11
2.4 Liên kết cộng hóa trị............................................................................................... 13
2.4.1 Mô hình của liên kết cộng hóa trị........................................................................ 13
2.4.2 Điều kiện hình thành liên kết cộng hóa trị ........................................................... 13
2.4.3 Các tính chất của liên kết cộng hóa trị ................................................................ 13
2.4.4 Các yếu tố ảnh hưởng đến độ bền của liên kết cộng hóa trị ................................ 14
2.4.5 Liên kết cộng hóa trị σ, π và δ ............................................................................ 14
2.5 Liên kết kim loại..................................................................................................... 19
ii Muïc luïc
2.5.1 Mô hình của liên kết kim loại theo quan điểm phi cơ học lượng tử ....................... 19
2.5.2 Mô hình của liên kết kim loại theo lý thuyết cơ học lượng tử................................ 19
2.5.3 Các tính chất của liên kết kim loại....................................................................... 21
2.5.4 Các yếu tố ảnh hưởng đến độ bền của liên kết kim loại....................................... 21
2.6 Liên kết van der Waals ........................................................................................... 22
2.6.1 Mô hình và điều kiện hình thành liên kết van der Waals ...................................... 22
2.6.2 Các tính chất và độ bền của liên kết van der Waals ............................................ 22
2.6.3 Các yếu tố ảnh hưởng đến độ bền của liên kết van der Waals ............................ 22
2.7 Liên kết hydro ........................................................................................................ 23
2.7.1 Mô hình và điều kiện hình thành liên kết hydro.................................................... 23
2.7.2 Các tính chất và độ bền của liên kết hydro.......................................................... 23
2.7.3 Các loại liên kết hydro và ảnh hưởng đến tính chất của phân tử.......................... 24
2.8 Tác dụng phân cực và tác dụng bị phân cực ........................................................... 25
2.8.1 Tác dụng phân cực ............................................................................................ 25
2.8.2 Tác dụng bị phân cực ........................................................................................ 27
2.8.3 Phân biệt tác dụng phân cực của ion và độ phân cực của liên kết ....................... 28
2.9 Sự không phân định ranh giới giữa các loại liên kết hóa học.................................... 29
2.9.1 Sự biến đổi giữa các loại liên kết hóa học........................................................... 29
2.9.2 Ảnh hưởng của sự biến đổi giữa các loại liên kết hóa học đến các tính chất và độ
bền của liên kết ................................................................................................. 29
Chương 3 Phản ứng hóa học................................................................................................. 31

3.1 Khái niệm chung .................................................................................................... 31
3.1.1 Phản ứng acid-baz ............................................................................................ 31
3.1.2 Phản ứng oxi hóa-khử ....................................................................................... 31
3.2 Khả năng phản ứng................................................................................................ 32
3.2.1 Nhiệt động lực học của phản ứng....................................................................... 32
3.2.2 Động học của phản ứng..................................................................................... 33
3.2.3 Mối liên hệ giữa nhiệt động lực học và động học của phản ứng........................... 33
3.3 Quy ước về điều kiện phản ứng.............................................................................. 34
Chương 4 Phản ứng acid-baz................................................................................................ 35

4.1 Định nghĩa acid-baz ............................................................................................... 35
4.1.1 Định nghĩa acid-baz theo Arrhenius .................................................................... 35
4.1.2 Định nghĩa acid-baz theo Bronsted..................................................................... 35
4.1.3 Định nghĩa acid-baz theo Lewis.......................................................................... 36
4.1.4 Định nghĩa acid-baz theo Ubanovish .................................................................. 36
4.1.5 Định nghĩa acid-baz cứng-mềm.......................................................................... 36
4.1.6 Tóm lược các định nghĩa acid-baz...................................................................... 37
4.2 Cường độ của acid-baz .......................................................................................... 38
4.3 Phân loại acid-baz vô cơ theo bản chất hóa học...................................................... 38
Muïc luïc iii
4.3.1 Các hydracid, các dẫn xuất thế và muối của chúng............................................. 39
4.3.2 Các oxihydroxid, các dẫn xuất thế và muối của chúng ........................................ 39
4.3.3 Tóm lược về các hydracid, oxihydroxid và các dẫn xuất của chúng ..................... 39
4.4 Các hydracid ......................................................................................................... 40
4.4.1 Cường độ acid-baz của các hydracid ................................................................. 40
4.4.2 Cường độ acid-baz của các dẫn xuất và muối từ các hydracid............................ 41
4.5 Các oxihydroxid ..................................................................................................... 41
4.5.1 Cường độ acid-baz của các oxihydroxid............................................................. 41
4.5.2 Ví dụ điển hình .................................................................................................. 42
4.5.3 Cường độ acid-baz của các dẫn xuất và muối từ các oxihydroxid ....................... 44
4.6 Phản ứng trung hòa ............................................................................................... 45
4.6.1 Giản đồ pKa....................................................................................................... 45
4.6.2 Phản ứng trung hòa giữa các acid-baz mạnh ..................................................... 46
4.6.3 Phản ứng trung hòa giữa các acid-baz yếu ........................................................ 46
4.7 Phản ứng thủy phân .............................................................................................. 48
4.7.1 Sự thủy phân của các cation.............................................................................. 48
4.7.2 Sự thủy phân của các anion .............................................................................. 48
4.7.3 Sự thủy phân của các hợp chất cộng hóa trị....................................................... 49
4.8 Phản ứng trao đổi .................................................................................................. 50
4.9 Phản ứng tạo phức ................................................................................................ 51
Chöông 5 Phaûn öùng oxi hoùa-khöû ......................................................................................... 53

5.1 Soá oxi hoùa ............................................................................................................ 53
5.1.1 Ñònh nghóa........................................................................................................ 53
5.1.2 YÙ nghóa vaø öùng duïng........................................................................................ 53
5.1.3 Hieäu öùng co d vaø co f ....................................................................................... 54
5.1.4 Söï bieán ñoåi soá oxi hoùa ..................................................................................... 56
5.1.5 Nhaän xeùt .......................................................................................................... 58
5.2 Phaûn öùng oxi hoùa-khöû .......................................................................................... 59
5.3 Caân baèng phöông trình phaûn öùng oxi hoùa khöû ..................................................... 59
5.4 Chieàu cuûa phaûn öùng oxi hoùa-khöû ......................................................................... 61
5.5 Giaûn ñoà E0 ............................................................................................................ 62
5.6 Giaûn ñoà Latimer.................................................................................................... 62
5.7 Haèng soá caân baèng cuûa phaûn öùng oxi hoùa-khöû ...................................................... 63
5.7.1 Tröôøng hôïp 1: n1 ≠ n2 ....................................................................................... 63
5.7.2 Tröôøng hôïp 2: n1 = n2 ....................................................................................... 64
5.8 AÛnh höôûng cuûa pH ñeán phaûn öùng oxi hoùa-khöû..................................................... 65
5.9 AÛnh höôûng cuûa phaûn öùng keát tuûa ñeán phaûn öùng oxi hoùa-khöû............................... 66
5.10 AÛnh höôûng cuûa phaûn öùng taïo phöùc ñeán phaûn öùng oxi hoùa-khöû ............................ 67
5.11 Toùm löôïc aûnh höôûng cuûa caùc phaûn öùng keát tuûa, taïo phöùc vaø bay hôi ñeán phaûn öùng
oxi hoùa-khöû ........................................................................................................... 68
iv Muïc luïc
5.12 Khaû naêng toàn taïi cuûa caùc chaát oxi hoùa-khöû trong moâi tröôøng nöôùc ....................... 69
5.13 Moät soá vaán ñeà trong phaûn öùng oxi hoùa-khöû .......................................................... 70
5.13.1 Caùc oxihydroxid coù tính oxi hoùa maïnh hôn trong moâi tröôøng acid.................... 70
5.13.2 Bieán thieân cuûa tính oxi hoùa cuûa moät nguyeân toá theo soá oxi hoùa ....................... 71
5.13.3 Khaû naêng dò phaân cuûa moät nguyeân toá .............................................................. 71
Chöông 6 Caùc traïng thaùi taäp hôïp vaø tính chaát ñaëc tröng cuûa chuùng .................................... 73
6.1 Traïng thaùi cuûa vaät chaát ......................................................................................... 73
6.2 Traïng thaùi raén ....................................................................................................... 73
6.2.1 Traïng thaùi tinh theå ............................................................................................ 74
6.2.2 Traïng thaùi voâ ñònh hình..................................................................................... 74
6.3 Traïng thaùi loûng...................................................................................................... 75
6.4 Traïng thaùi khí........................................................................................................ 75
6.4.1 Phöông trình traïng thaùi khí lyù töôûng.................................................................. 76
6.4.2 Hoãn hôïp khí lyù töôûng ........................................................................................ 76
6.4.3 Khí thaät ............................................................................................................. 77
6.5 Traïng thaùi taäp hôïp vaø phaûn öùng hoùa hoïc .............................................................. 77
Chöông 7 Caáu truùc cuûa caùc tieåu phaân coäng hoùa trò............................................................. 78
7.1 Ñònh nghóa tieåu phaân coäng hoùa trò ......................................................................... 78
7.2 Caùch vieát coâng thöùc caáu truùc theo Lewis .............................................................. 78
7.2.1 Caùch vieát thöù nhaát ............................................................................................ 79
7.2.2 Caùch vieát thöù hai .............................................................................................. 80
7.3 Caáu truùc cuûa tieåu phaân theo moâ hình VSEPR (Valence Shell Electron Pair
Repulsion Theory – Lyù thuyeát ñaåy ñoâi ñieän töû) ..................................................... 80
7.4 Caáu truùc cuûa tieåu phaân theo söï lai hoùa ................................................................. 82
7.4.1 Thuyeát lai hoùa vaø caáu truùc cuûa tieåu phaân ......................................................... 82
7.4.2 Caùch vieát coâng thöùc caáu truùc theo thuyeát lai hoùa ............................................. 84
7.5 Lieân keát σ vaø π trong tieåu phaân ............................................................................. 85
Chöông 8 Tinh theå hoïc ñaïi cöông ........................................................................................ 87

8.1 Caùc traïng thaùi cô baûn cuûa vaät chaát ....................................................................... 87
8.2 Caùc yeáu toá ñoái xöùng.............................................................................................. 88
8.3 Suy ñoaùn 32 lôùp ñoái xöùng ..................................................................................... 90
8.4 Kyù hieäu cuûa lôùp ñoái xöùng ...................................................................................... 92
8.4.1 Kyù hieäu quoác teá (kyù hieäu Herman–Maughin) .................................................... 92
8.4.2 Kyù hieäu Schoenflies.......................................................................................... 92
8.5 Maïng löôùi tinh theå ................................................................................................. 94
8.6 OÂ maïng cô sôû – 14 maïng Bravais ........................................................................ 94
8.6.1 OÂ maïng cô sôû ................................................................................................... 94
8.6.2 14 maïng Bravais .............................................................................................. 95
Chöông 9 Hoùa hoïc tinh theå .................................................................................................. 99

Muïc luïc v
9.1 Ñaïi cöông ............................................................................................................. 99

9.2 Caáu truùc cuûa moät soá tinh theå ñôn kim loaïi .......................................................... 100
9.2.1 Caáu truùc xeáp chaët........................................................................................... 100
9.2.2 Caáu truùc cuûa caùc quaû caàu xeáp chaët ............................................................... 100
9.2.3 AÛnh höôûng cuûa caáu truùc ñeán baùn kính nguyeân töû .......................................... 103
9.2.4 Loã troáng trong tinh theå xeáp chaët ..................................................................... 103
9.3 Caáu truùc cuûa moät soá tinh theå ion ........................................................................ 104
9.3.1 Caùc caáu truùc tinh theå ion ñôn giaûn ñieån hình.................................................. 105
9.3.2 AÛnh höôûng cuûa tæ soá baùn kính r+ / r– ñeán soá phoái trí........................................ 106
9.4 Caáu truùc cuûa tinh theå coäng hoùa trò ...................................................................... 107
9.5 Caáu truùc cuûa tinh theå van der Waals .................................................................. 108
9.6 Caáu truùc cuûa tinh theå coù lieân keát hoãn taïp ............................................................ 108
9.6.1 Caáu truùc lôùp-maïch vôùi lieân keát coäng hoùa trò-van der Waals ........................... 109
9.6.2 Caáu truùc lôùp-maïch vôùi lieân keát coäng hoùa trò hay ion vaø van der Waals .......... 113
9.6.3 Caáu truùc lôùp–maïch vôùi lieân keát hydro vaø van der Waals................................ 114
Chöông 10 Hoùa hoïc chaát raén ............................................................................................. 115

10.1 Söï phaân boá caùc chaát keát tinh theo heä tinh theå .................................................... 115
10.2 Hieän töôïng ña hình ............................................................................................. 116
10.3 Hieän töôïng ñoàng hình ......................................................................................... 117
10.4 Tinh theå thaät ....................................................................................................... 118
10.4.1 Hình thaùi tinh theå ............................................................................................ 118
10.4.2 Khuyeát taät trong tinh theå................................................................................. 119
10.5 Phaûn öùng pha raén ............................................................................................... 121
10.5.1 Nhieät ñoäng löïc hoïc cuûa phaûn öùng pha raén ..................................................... 121
10.5.2 Ñoäng hoïc cuûa phaûn öùng pha raén.................................................................... 122
Chöông 11 Moái lieân heä giöõa caáu truùc vaø tính chaát cuûa caùc chaát ........................................ 123
11.1 Moái lieân heä giöõa caáu truùc vaø tính chaát vaät lyù cuûa chaát ......................................... 123
11.1.1 Nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi................................................................ 123
11.1.2 Nhieät ñoä phaân huûy.......................................................................................... 125
11.1.3 Tính chaát cô hoïc ............................................................................................ 125
11.1.4 Tính daãn ñieän ................................................................................................. 126
11.1.5 Tính tan .......................................................................................................... 127
11.2 Moái lieân heä giöõa caáu truùc vaø tính chaát hoùa hoïc cuûa caùc chaát .............................. 129
11.3 Nhaän xeùt chung veà moái lieân heä giöõa caáu truùc vaø tính chaát cuûa chaát ................... 130
Chöông 12 Ñaïi cöông veà hoùa hoïc cuûa caùc nguyeân toá s vaø p............................................. 131
12.1 Caáu truùc nguyeân töû vaø ñaëc ñieåm lieân keát ............................................................ 131
12.2 Quy luaät bieán ñoåi tính chaát .................................................................................. 133
12.2.1 Quy luaät bieán ñoåi tính chaát trong moät phaân nhoùm chính................................. 133
12.2.2 Quy luaät bieán ñoåi tính chaát trong moät chu kyø .................................................. 133
vi Muïc luïc
12.2.3 Quy luaät bieán ñoåi tính chaát treân ñöôøng cheùo................................................... 134
Chöông 13 Hydrogen ......................................................................................................... 135

13.1 Caáu truùc ñieän töû vaø ñaëc ñieåm lieân keát ................................................................. 135
13.2 Traïng thaùi töï nhieân.............................................................................................. 136
13.3 Ñôn chaát ............................................................................................................. 136
13.3.1 Caáu truùc vaø lyù tính .......................................................................................... 136
13.3.2 Hoùa tính.......................................................................................................... 136
13.3.3 Ñieàu cheá ......................................................................................................... 137
13.3.4 ÖÙng duïng........................................................................................................ 137
13.4 Caùc hôïp chaát baäc hai cuûa hydrogen HnX............................................................ 138
13.4.1 Caùc hôïp chaát hydracid HnX cuûa hydrogen (+1) .............................................. 139
13.4.2 Caùc hôïp chaát hydrur coäng hoùa trò AHn ............................................................ 140
13.4.3 Caùc hôïp chaát hydrur ion XHn .......................................................................... 140
13.4.4 Caùc hôïp chaát hydrur kim loaïi.......................................................................... 141
13.4.5 Caùc hôïp chaát hydrur khoâng beàn ..................................................................... 141
Chöông 14 Oxygen ............................................................................................................ 142

14.3 Ñôn chaát ............................................................................................................. 143
14.3.1 Oxygen ........................................................................................................... 143
14.3.2 Ozon............................................................................................................... 145
14.4 Caùc hôïp chaát cuûa oxygen (−2)............................................................................ 146
14.4.1 Caùc oxihydroxid.............................................................................................. 146
14.4.2 Nöôùc ............................................................................................................... 148
14.4.3 Caùc hôïp chaát peroxyd .................................................................................... 150
Chöông 15 Phaân nhoùm 7A: Halogen ................................................................................. 153

15.3 Ñôn chaát ............................................................................................................. 154
15.3.2 Hoùa tính.......................................................................................................... 155
15.3.3 Ñieàu cheá ......................................................................................................... 156
15.3.4 ÖÙng duïng........................................................................................................ 156
15.4 Caùc hôïp chaát cuûa caùc halogen ........................................................................... 156
15.4.1 Caùc hydracid HX vaø caùc daãn xuaát cuûa chuùng ................................................ 156
15.4.2 Caùc oxihydroxid HXOn vaø caùc daãn xuaát cuûa chuùng ........................................ 158
Chöông 16 Phaân nhoùm 6A: Chalcogen.............................................................................. 162

Muïc luïc vii
16.2 Traïng thaùi töï nhieân ............................................................................................. 163

16.3 Ñôn chaát ............................................................................................................. 163
16.3.2 Hoùa tính ......................................................................................................... 164
16.3.3 Ñieàu cheá......................................................................................................... 164
16.3.4 ÖÙng duïng ....................................................................................................... 164
16.4 Caùc hôïp chaát cuûa caùc chalcogen ....................................................................... 165
16.4.1 Caùc hydracid H2E vaø caùc daãn xuaát cuûa chuùng............................................... 165
16.4.2 Caùc oxihydroxid H2EOn vaø caùc daãn xuaát cuûa chuùng ...................................... 166
16.4.3 Söï taïo maïch E−E ........................................................................................... 168
Chöông 17 Phaân nhoùm 5A ................................................................................................ 169

17.3 Ñôn chaát ............................................................................................................. 170
17.3.2 Hoùa tính ......................................................................................................... 171
17.3.3 Ñieàu cheá......................................................................................................... 172
17.3.4 ÖÙng duïng ....................................................................................................... 172
17.4 Caùc hôïp chaát cuûa caùc nguyeân toá phaân nhoùm 5A ............................................... 172
17.4.1 Caùc hydracid H3E vaø caùc daãn xuaát cuûa chuùng............................................... 172
17.4.2 Caùc oxihydroxid HxEOn vaø caùc daãn xuaát cuûa chuùng ...................................... 174
Chöông 18 Phaân nhoùm 4A ................................................................................................ 176

18.3 Ñôn chaát ............................................................................................................. 178
18.3.2 Hoùa tính ......................................................................................................... 178
18.3.3 Ñieàu cheá......................................................................................................... 180
18.3.4 ÖÙng duïng ....................................................................................................... 180
18.4 Caùc hôïp chaát cuûa caùc nguyeân toá phaân nhoùm 4A ............................................... 180
18.4.1 Caùc hôïp chaát H4E vaø caùc daãn xuaát cuûa chuùng............................................... 180
18.4.2 Caùc oxihydroxid HxEOn vaø caùc daãn xuaát cuûa chuùng ...................................... 183
Chöông 19 Danh phaùp caùc chaát voâ cô............................................................................... 185

19.1 Ñaïi cöông ........................................................................................................... 185
19.1.1 Môû ñaàu ........................................................................................................... 185
19.1.2 Nguyeân taéc cô baûn ......................................................................................... 186
19.2 Danh phaùp cuûa caùc nguyeân toá............................................................................ 186
19.3 Danh phaùp cuûa caùc cation.................................................................................. 186
19.3.1 Cation ñôn giaûn (moät nguyeân töû) ................................................................... 186
viii Muïc luïc
19.3.2 Cation phöùc taïp (nhieàu nguyeân töû) ................................................................. 187

19.4 Danh phaùp cuûa caùc anion ................................................................................... 187
19.4.1 Anion ñôn giaûn (moät nguyeân töû) ..................................................................... 187
19.4.2 Anion phöùc taïp (nhieàu nguyeân töû) .................................................................. 187
19.5 Danh phaùp cuûa caùc nhoùm chöùc (goác)................................................................. 188
19.6 Danh phaùp cuûa caùc hôïp chaát .............................................................................. 188
19.6.1 Quy taéc goïi teân ............................................................................................... 188
19.6.2 Teân cuûa caùc oxihydroxid ................................................................................ 189
19.6.3 Teân cuûa caùc acid daãn xuaát töø oxihydroxid ...................................................... 190
19.6.4 Teân cuûa caùc acid polimer ............................................................................... 190
19.6.5 Tieáp ñaàu ngöõ chæ soá löôïng .............................................................................. 190
19.7 Danh phaùp baèng tieáng Anh ................................................................................. 191
19.7.1 Danh phaùp cuûa caùc nguyeân toá hoùa hoïc baèng tieáng Anh................................. 191
19.7.2 Danh phaùp anion cuûa caùc oxihydroxid baèng tieáng Anh .................................. 193
Taøi lieäu tham khaûo .............................................................................................................. 194

Chöông 1 Giôùi thieäu 1
Chương 1
Giới thiệu
1.1 Đại cương về Hóa vô cơ
1.1.1 Hóa học là gì?
1. Hóa học là ngành khoa học nghiên cứu các chất và các quá trình phản ứng của các chất
theo quan điểm hóa học.
Ví dụ: H–H + F–F ⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯→ 2H–F
Tác chất Quá trình phản ứng Sản phẩm
2. Hóa học còn nghiên cứu các đối tượng và quá trình thuộc các lãnh vực liên quan.
3. Điều đó có nghĩa là:
a. Hóa học nghiên cứu các chất hóa học bao gồm:
• Thành phần nguyên tố của chất
• Số lượng nguyên tử của mỗi nguyên tố trong chất
• Cấu trúc của chất cách sắp xếp các nguyên tử trong chất
• Tính chất của chất tính chất hóa học và một số tính chất vật lý cần thiết
Ví dụ: Hydro peroxid H2O2 có:
• Thành phần nguyên tố H và O
• Số lượng nguyên tử 2H và 2O
• Cấu trúc của chất zíc zắc như hình bên
• Tính chất của chất chất lỏng không màu có tính oxi hóa mạnh,…
b. Hóa học nghiên cứu các quá trình phản ứng bao gồm:
• Cắt đứt các liên kết cũ trong quá trình phân hủy các tác chất
• Hình thành các liên kết mới trong quá trình tạo thành các sản phẩm
• Chiều và cân bằng phản ứng yếu tố nhiệt động lực học
• Vận tốc và cơ chế phản ứng yếu tố động học
Ví dụ: H–H + I–I → 2H–I ΔG0298 = –2 kJ/mol v = kCH2CI2
c. Hóa học còn nghiên cứu các quá trình và các lãnh vực liên quan đến hóa học như vật lý,
sinh học, địa chất, y học, vật liệu,…
• Các quá trình hóa lý: nóng chảy, bay hơi, thăng hoa, hòa tan, kết tinh,…
• Các quá trình hóa sinh: hóa sinh tổng hợp, hoạt tính hóa sinh học,…
• Các quá trình địa hóa: phong hóa, trầm tích, cát kết,…
2 Chöông 1 Giôùi thieäu
4. Các chuyên ngành của Hóa học:

• Hóa Vô cơ • Hóa Kỹ thuật • Hóa Y
• Hóa Hữu cơ • Hóa Phóng xạ • Hóa Sinh
• Hóa Phân tích • Hóa Môi trường • Hóa Nông học
• Hóa Lý • Hóa Thực phẩm • Hóa Vật liệu,…
1.1.2 Hóa Vô cơ là gì?

1. Hóa Vô cơ là chuyên ngành hóa học chủ yếu nghiên cứu các chất và các quá trình phản
ứng xảy ra đối với các chất nằm ngoài các chu trình chuyển hóa của hợp chất sinh học.
Ví dụ: Việc hình thành dioxid carbon CO2
• Khi đốt cháy than là đối tượng của Hóa Vô cơ
• Khi hô hấp không là đối tượng của Hóa Vô cơ
2. Các chuyên ngành hẹp của Hóa Vô cơ:
• Hóa Chất rắn • Tổng hợp Vô cơ • Hóa Nước
• Phức chất • Vật liệu Vô cơ • Hóa Phóng xạ
• Dung dịch • Xúc tác Vô cơ • Sinh học Vô cơ,…
1.1.3 Các giai đoạn phát triển của Hóa học

1. Các giai đoạn phát triển chính của Hóa học được trình bày tóm tắt trong Bảng 1.1.
Bảng 1.1 Các giai đoạn phát triển chính của Hóa học
Giai đoạn Thời đại Yếu tố đặc trưng
1. Mô tả thô sơ và Cổ đại Thuyết nguyên tố cổ đại:
Minh triết Đến hết thế kỷ (tk) 3 • Nước, không khí, đất, lửa
• Kim, mộc, thủy, hỏa, thổ
2. Giả kim thuật Trung cổ • Hòn đá triết học, và
Đầu tk 4 – đầu tk 16 • Thuốc trường sinh bất tử
3. Hóa y học Phục hưng • Thuốc chữa bệnh, và
và kỹ thuật Đầu tk 16 – giữa tk 17 • Các hóa chất kỹ thuật
4. Khoa học hóa Cận hiện đại • Các quan điểm khoa học
Giữa tk 17 – cuối tk 18 • Thuyết nguyên tố hiện đại
5. Hiện đại hóa Hiện đại • Các định luật – lý thuyết khoa học
Thế kỷ 19 • Nguyên tố hóa học
Đầu tk 20 đến nay • Các định luật – lý thuyết hiện đại
1.1.4 Xu hướng hiện đại

1. Từ thập kỷ 70 của thế kỷ 20, các ngành khoa học chuyển mạnh sang hướng nghiên cứu cơ
bản kết hợp với triển khai ứng dụng và công nghệ.
2. Ba nội dung chính trong việc ứng dụng hóa học, cũng như khoa học, vào cuộc sống là:
a. Tăng năng suất và giảm giá thành sản phẩm bằng cách thay đổi nguyên liệu, quy trình
và thiết bị trên cơ sở các hiểu biết về khoa học và công nghệ.
Ví dụ như thay vì sử dụng thiết bị gián đoạn thông thường và không có xúc tác, có thể:
• Sử dụng thiết bị liên tục để giảm chi phí sản xuất.
• Sử dụng chất xúc tác để tăng vận tốc phản ứng.
b. Tăng giá trị sản phẩm bằng cách tăng chất lượng và mở rộng phạm vi sử dụng của các
sản phẩm vào nhiều lãnh vực khác nhau.
Ví dụ như đối với bột màu, có thể:
• Tăng chất lượng của bột màu bằng cách tăng độ ổn định của tinh thể để tăng cường
độ màu và giảm kích thước hạt để tăng độ phủ của bột màu.
• Mở rộng phạm vi sử dụng bằng cách biến tính độ phân cực của bề mặt bột màu để
có thể phân tán hạt bột màu trong dung môi phân cực như nước cũng như trong
dung môi không phân cực như các dung môi hữu cơ.
c. Tăng kiến thức về con người và tự nhiên để có cuộc sống tốt đẹp và môi trường bền
vững.
Bảng 1.2 Giá trị sản phẩm theo trình độ công nghệ
Công nghệ Thấp Trung bình Cao Rất cao
Giá sản phẩm USD/kg 0,01–1 1–10 10–100 100–100.000
Ví dụ: Chất Vô cơ Muối ăn Bột màu Xúc tác Bán dẫn
Chất Hữu cơ Nhựa Verni Hương liệu Biệt dược
1.2 Phương pháp học tập và Nội dung cơ bản môn học
1.2.1 Các thuật ngữ cơ bản
1. Một số thuật ngữ cơ bản sau đây cần phải được hiểu một cách chính xác.
2. Dữ liệu thực nghiệm: Là các kết quả thu được từ quá trình thực nghiệm, tương ứng với sự
thật, không thay đổi theo thời gian và không gian.
Dữ liệu thực nghiệm thu được ngày càng chính xác do thiết bị đo ngày càng tinh tế.
Cần phân biệt các dữ liệu trực tiếp được đo bằng các đại lượng phản ảnh trực tiếp tính chất
của đối tượng nghiên cứu với các dữ liệu gián tiếp được đo bằng các đại lượng không phản
ảnh trực tiếp tính chất của đối tượng mà phải đi kèm với suy luận bổ sung. Việc suy luận
không chính xác hoặc sai lầm thường dẫn đến kết quả dữ liệu là sai.
Ví dụ như để xem xét tính chất oxi hóa-khử của các nguyên tố trong hóa học, người ta
thường sử dụng thông số năng lượng ion hóa của nguyên tử. Thực tế thông số này là một
thông số vật lý được tiến hành đo đối với các nguyên tử ở trạng thái khí cô lập (đơn nguyên
tử) nên không phản ảnh trực tiếp tính chất hóa học của các chất hóa học phải nằm ở một
trạng thái tập hợp xác định (rắn, lỏng hay khí).
3. Định luật: Là các phát biểu tổng quát hóa các dữ liệu thực nghiệm, thường được trình bày
dưới dạng một phương trình toán học, ví dụ như phương trình khí lý tưởng.
Do sự tổng quát hóa nên các định luật thường là gần đúng chứ không hoàn toàn đúng.
Bảng 1.3 Thể tích mol của các khí thật ở 00C and 1 atm
Khí Thể tích mol, L Khí Thể tích mol, L
Carbon dioxid (CO2) 22,260 Nitrogen (N2) 22,402
Argon (Ar) 22,397 Hydrogen (H2) 22,433
Oxygen (O2) 22,397 Helium (He) 22,434
4. Thuyết hay học thuyết: Là các thuật ngữ mơ hồ thiếu chính xác. Trong khoa học thường sử
dụng hai thuật ngữ là giả thuyết và lý thuyết được trình bày tiếp sau.
5. Giả thuyết: Là một hệ thống luận lý được đưa ra nhằm giải thích các dữ liệu thực nghiệm đã
thu được và dự đoán các quá trình trong tương lai nhưng chưa được đa số công nhận.
6. Lý thuyết: Cũng là một hệ thống luận lý được đưa ra nhằm giải thích các dữ liệu thực
nghiệm đã thu được và dự đoán các quá trình trong tương lai đã được đa số công nhận.
Lý thuyết thường có tính định lượng cao hơn giả thuyết.
7. Lưu ý là do bản chất là một giả định nên giả thuyết và lý thuyết không phải là chân lý.
Lý thuyết
Giả thuyết Định luật
Dữ liệu thực nghiệm
1.2.2 Phương pháp học tập

1. Quá trình học phải được lặp nhiều lần qua các giai đoạn sau:
• Nghe giảng và ghi bài
• Hồi tưởng để nhớ lại nội dung của bài
• Học thuộc để nhớ nội dung chính của bài
• Làm bài tập để ứng dụng các nội dung đã học
• So sánh và suy luận các vấn đề được nêu trong nội dung
• Hệ thống hóa các nội dung đã học
• Ôn lại các nội dung của bài
• Tóm tắt nội dung
2. Các giai đoạn này có thể nối tiếp nhau hay chập lên nhau tùy theo nội dung của từng môn
học cũng như tính cách của mỗi sinh viên.
3. Để có kết quả tốt, điều quan trọng nhất là phải tiến hành các giai đoạn sau:
a. Học thuộc kiến thức cơ bản Bao gồm các khái niệm và quá trình
b. Suy luận và thảo luận Thông qua các ví dụ và bài tập
c. Phân tích và tổng hợp Các kiến thức cơ bản
d. Hệ thống hóa kiến thức Mà trước hết là tóm tắt nội dung môn học
4. Bốn phương pháp suy luận chính trong quá trình học là:
a. Mô tả Chủ yếu là học thuộc và phân tích – tổng hợp các kiến thức cơ bản bao
gồm các khái niệm, quá trình và các hiện tượng phổ biến.
b. Quy nạp Chủ yếu là rút ra những quy luật từ những kiến thức cơ bản đã biết.
c. Suy diễn Chủ yếu là dự đoán những điều chưa biết từ các quy luật đã biết.
d. Hệ thống hóa Chủ yếu là phân loại và sắp xếp các kiến thức một cách khoa học để có
thể ứng dụng một cách dễ dàng các quy luật đã biết.
1.2.3 Nội dung cơ bản của Hóa Vô cơ

1. Nội dung cơ bản của Hóa Vô cơ nói riêng và Hóa học nói chung có thể được tóm tắt bằng
phương trình phản ứng sau:
aA + bB → cC + dD ΔG
Phản ứng
Tác chất là Sản phẩm Tỏa nhiệt
chất acid-baz hay Acid-baz hay là gì? hay
chất oxi hóa-khử Oxi hóa-khử? Thu nhiệt
Cấu trúc, hình thái và tính chất của các chất?
Chiều và cân bằng của phản ứng?
Vận tốc và cơ chế của phản ứng?
Quá trình và thiết bị phản ứng?
Kỹ thuật tiến hành phản ứng?
2. Ngoại trừ đối với các khí trơ, trong tất cả các đơn chất và hợp chất đều tồn tại các liên kết
giữa các nguyên tử như:
a. Liên kết ion trong các tinh thể của NaCl, CaF2, MgSO4,…
b. Liên kết cộng hóa trị trong các phân tử của O2, S8, C2H5OH, đường,…
c. Liên kết kim loại trong các tinh thể kim loại của sắt, đồng, kẽm,…
d. Liên kết van der Waals giữa các phân tử trong tinh thể của N2, CO2, đường,…
3. Vậy, muốn tạo thành hợp chất mới (sản phẩm) từ các đơn chất hay từ các hợp chất cũ (tác
chất), nhất thiết phải xảy ra quá trình cắt đứt liên kết cũ và hình thành liên kết mới.
Ví dụ: 2H–H(k) + O=O(k) → 2H–O–H(l) ΔG0 = −228,2 kJ/mol
4. Vì thế, kiến thức cơ sở của hóa học chính là liên kết trong hóa học, mà quan trọng nhất là
bốn vấn đề sau:
a. Mô hình của liên kết
b. Điều kiện hình thành liên kết
c. Tính chất của liên kết
d. Các yếu tố ảnh hưởng đến độ bền của liên kết
5. Tiếp theo, cần phải biết phản ứng xảy ra (1) Theo chiều nào và (2) Đạt cân bằng tới đâu (yếu
tố nhiệt động lực học) cũng như phản ứng xảy ra (3) Với vận tốc là bao nhiêu và (4) Theo cơ
chế nào (yếu tố động học) thì mới có thể xác định được biện pháp để đẩy nhanh quá trình
phản ứng theo hướng mong muốn và tạo ra nhiều sản phẩm nhất.
(a) (b) (c)

Hình 1.1 Các loại thiết bị phản ứng: (a) Thiết bị gián đoạn (BR)
(b) Thiết bị thùng khuấy liên tục (CSTR) (c) Thiết bị ống đẩy (PFR)
6. Ngoài ra, còn phải trang bị các kiến thức cơ bản về:
a. Kỹ thuật tiến hành phản ứng để xác định:
• Loại thiết bị phản ứng thích hợp
• Thể tích thiết bị để có sản lượng mong muốn
• Cách sắp xếp thiết bị tối ưu
b. Các quá trình và thiết bị cơ học cần sử dụng khi tiến hành phản ứng như:
• Khuấy–trộn
• Bơm–nén–quạt
• Nghiền–sàng
• Lắng–lọc–ly tâm
• Truyền nhiệt
• Truyền khối
• Vật liệu chế tạo thiết bị
Hình 1.2 Máy ly tâm đứng
• Năng lượng và động lực
7. Cuối cùng, để triển khai kết quả nghiên cứu vào thực tế sản xuất, cần phải kết hợp với các
bộ phận khác như tài chánh, nhân sự, thương mại, thị trường,…
8. Kiến thức hóa học nói đơn giản là nhằm tạo ra sản phẩm với 6 tiêu chí chính:
NHANH – NHIỀU – TỐT – BỀN – RẺ – ĐẸP
Chöông 2 Lieân keát hoùa hoïc 7
Chương 2
Liên kết trong hóa học
2.1 Khái niệm về tiểu phân
1. Các chất có thể tồn tại ở các trạng thái rất khác nhau về quy mô tập hợp của các hạt.
2. Các khí trơ như He, Ne, Ar, Kr,… tồn tại ở trạng thái nguyên tử mà giữa các nguyên tử này
chỉ xuất hiện liên kết van der Waals chứ không hình thành các liên kết hóa học.
3. Các chất phân tử bao gồm một số lượng hữu hạn các nguyên tử liên kết hóa học với nhau
tạo thành cấu trúc bền vững bão hòa hóa trị. Ví dụ như CH4, CO2, SF6, B2Cl6,…
4. Dung dịch lại chứa các cation và anion hay các phân tử hòa tan trong dung môi, được gọi là
các ion hay phân tử bị solvat hóa. Ví dụ như dung dịch NaCl, (NH4)2SO4, đường,…
5. Đối với các chất có cấu trúc tinh thể như kim cương, NaCl, (NH4)2SO4,… thì phải mở rộng
khái niệm phân tử là toàn bộ một tinh thể do không thể tách riêng từng nguyên tử C hay
phân tử NaCl, (NH4)2SO4,… trong tinh thể.
Một tinh thể càng lớn thì số lượng nguyên tử có trong tinh thể đó càng lớn. Một tinh thể có
thể chứa từ vài triệu cho đến hàng tỉ tỉ nguyên tử.
Vì vậy, công thức phân tử của chất tinh thể chỉ biểu thị một cách hình thức tỉ lệ số lượng
nguyên tử của các nguyên tố trong chất.
(a) Khí Xe (b) Khí CO2 (c) Dung dịch NaCl (d) Tinh thể NaCl
Hình 2.1 Các quy mô tập hợp thông thường của một số chất
Bảng 2.1 Quy ước của thuật ngữ tiểu phân

Quy mô tập hợp của chất Tiểu phân
Nguyên tử Mỗi nguyên tử
Phân tử Mỗi nguyên tử hay toàn bộ phân tử
Dung dịch Mỗi ion (cation hay anion) hoặc phân tử hòa tan bị solvat hóa
Chất rắn Mỗi ion, nguyên tử hoặc phân tử ở các nút mạng của tinh thể
8 Chöông 2 Lieân keát hoùa hoïc
6. Chính các hạt của chất tồn tại ở các trạng thái rất khác nhau về quy mô tập hợp này sẽ trực
tiếp tham gia vào quá trình phản ứng hóa học.
7. Vì vậy, chúng ta quy ước sử dụng thuật ngữ tiểu phân để gọi các hạt trực tiếp tham gia vào
quá trình phản ứng hóa học với phạm vi áp dụng được trình bày trong Bảng 2.1.
2.2 Liên kết hóa học

2.2.1 Bản chất liên kết hóa học
1. Liên kết hóa học tạo thành được chất hóa học và được thừa nhận có bản chất điện.
2. Một cách chính xác, khi tạo liên kết để hình thành chất, cấu trúc của tất cả các điện tử của
các nguyên tử tham gia liên kết không còn tồn tại như trạng thái ban đầu của nó.
3. Một cách gần đúng, người ta cho rằng chỉ có các điện tử hóa trị nằm trong các vân đạo hóa
trị của nguyên tử tham gia vào quá trình tạo liên kết.
4. Vì vậy, trước khi xem xét các biến đổi của liên kết trong quá trình phản ứng, phải xác định rõ
ràng cấu trúc điện tử của các nguyên tử tham gia phản ứng, nghĩa là xác định các vân đạo
hóa trị và điện tử hóa trị của các nguyên tử đó.
5. Hình dung một cách trực quan là khi hình thành liên kết, các điện tử mang điện tích âm sẽ
phân bố lại vị trí và tập trung vào không gian giữa các hạt nhân mang điện tích dương để tạo
ra lực hút điện khiến cho các hạt nhân liên kết lại với nhau.
6. Có hai cách chủ yếu phân bố điện tử hóa trị dẫn đến sự hình thành hai loại liên kết hóa học
quan trọng nhất là liên kết ion và liên kết cộng hóa trị để tạo thành chất.
Bảng 2.2 So sánh liên kết ion và liên kết cộng hóa trị
Loại liên kết Ion Cộng hóa trị
Cách phân bố Điện tử liên kết chỉ thuộc về Điện tử liên kết được sử dụng
điện tử liên kết nguyên tố có độ âm điện lớn hơn chung cho cả hai nguyên tử
Điện tử liên kết Nằm ở nguyên tử có χ lớn hơn Nằm giữa hai nguyên tử
Lực liên kết Điện ion Điện cộng hóa trị
Độ bền của liên kết Cao Thấp đến cao
Sử dụng chủ yếu Vô cơ NaCl Hữu cơ và Vô cơ CH4, Na2 SO4
2.2.2 Liên kết theo quan điểm nhiệt động lực hóa học
1. Trước đây, người ta không giải thích được tại sao lại có thể biến đổi chất này thành chất
khác một cách dễ dàng mà khó, thậm chí không thể, tiến hành phản ứng ngược lại.
Ví dụ: HCl + NaOH → NaCl + H2O
2. Bằng cách vay mượn các quan điểm của ngành nhiệt động lực học, ta có động lực của quá
trình hóa học chính là chênh lệch năng lượng tự do của hệ trước và sau phản ứng.
3. Hệ sẽ càng bền khi năng lượng tự do của hệ càng thấp.
4. Phản ứng chỉ có thể tự xảy ra khi làm năng lượng tự do của hệ giảm xuống.
5. Lượng năng lượng tự do giảm đi chủ yếu là do sự phá hủy các liên kết cũ và hình thành các
liên kết mới khi xảy ra sự chuyển hóa các tác chất tạo thành các sản phẩm.
6. Nhiệt động lực học quy ước điểm gốc 0 của trục năng lượng tương ứng với mức năng
lượng cực đại của hệ khi các tiểu phân của các chất cách xa nhau vô hạn. Giữa các tiểu
phân lúc này hoàn toàn không hình thành bất cứ liên kết nào.
7. Theo quy ước này, khi hình thành liên kết hóa học thì năng lượng tự do của hệ giảm xuống.
Hệ càng bền nếu năng lượng tự do của hệ càng âm (< 0), tức là càng nhỏ.
Bảng 2.3 Z, ký hiệu X, tên, năm tìm thấy và cấu trúc điện tử của các nguyên tố
Z X Tên Năm Cấu trúc Z X Tên Năm Cấu trúc
1 H Hydro 1766 1s1 56 Ba Bari 1797 [Xe] 6s2
2 He Heli 1895 1s2 57 La Lantan 1839 [Xe] 5d16s2
3 Li Liti 1817 [He] 2s1 58 Ce Ceri 1803 [Xe] 4f15d16s2
4 Be Berili 1828 [He] 2s2 59 Pr Prazeodim 1885 [Xe] 4f36s2
5 B Bor 1808 [He] 2s22p1 60 Nd Neodim 1885 [Xe] 4f46s2
6 C Carbon cổ [He] 2s22p2 61 Pm Prometi 1945 [Xe] 4f56s2
7 N Nitrogen 1772 [He] 2s22p3 62 Sm Samari 1879 [Xe] 4f66s2
8 O Oxygen 1774 [He] 2s22p4 63 Eu Europi 1901 [Xe] 4f76s2
9 F Fluor 1886 [He] 2s22p5 64 Gd Gadolini 1886 [Xe] 4f75d16s2
10 Ne Neon 1898 [He] 2s22p6 65 Tb Terbi 1843 [Xe] 4f96s2
11 Na Natri 1807 [Ne] 3s1 66 Dy Dysprosi 1886 [Xe] 4f106s2
12 Mg Magne 1808 [Ne] 3s2 67 Ho Holmi 1878 [Xe] 4f116s2
13 Al Nhôm 1827 [Ne] 3s23p1 68 Er Erbi 1835 [Xe] 4f126s2
14 Si Silic 1824 [Ne] 3s23p2 69 Tm Tuli 1879 [Xe] 4f136s2
15 P Phospho 1669 [Ne] 3s23p3 70 Yb Yterbi 1878 [Xe] 4f146s2
16 S Lưu huỳnh cổ [Ne] 3s23p4 71 Lu Luteti 1907 [Xe] 4f145d16s2
17 Cl Clor 1774 [Ne] 3s23p5 72 Hf Hafni 1923 [Xe] 4f145d26s2
18 Ar Argon 1894 [Ne] 3s23p6 73 Ta Tantal 1802 [Xe] 4f145d36s2
19 K Kali 1807 [Ar] 4s1 74 W Tungsten 1781 [Xe] 4f145d46s2
20 Ca Calci 1808 [Ar] 4s2 75 Re Reni 1925 [Xe] 4f145d56s2
21 Sc Scandi 1876 [Ar] 3d14s2 76 Os Osmi 1803 [Xe] 4f145d66s2
22 Ti Titan 1776 [Ar] 3d24s2 77 Ir Iridi 1803 [Xe] 4f145d76s2
23 V Vanadi 1801 [Ar] 3d34s2 78 Pt Platin 1735 [Xe] 4f145d96s1
24 Cr Crom 1797 [Ar] 3d54s1 79 Au Vàng cổ [Xe] 4f145d106s1
25 Mn Mangan 1774 [Ar] 3d54s2 80 Hg Thủy ngân cổ [Xe] 4f145d106s2
26 Fe Sắt cổ [Ar] 3d64s2 81 Tl Thali 1861 [Xe] 4f145d106s26p1
27 Co Cobalt 1735 [Ar] 3d74s2 82 Pb Chì cổ [Xe] 4f145d106s26p2
28 Ni Nikel 1751 [Ar] 3d84s2 83 Bi Bismut 1753 [Xe] 4f145d106s26p3
29 Cu Đồng cổ [Ar] 3d104s1 84 Po Poloni 1898 [Xe] 4f145d106s26p4
30 Zn Kẽm t.cổ [Ar] 3d104s2 85 Ai Astantin 1940 [Xe] 4f145d106s26p5
31 Ga Gali 1875 [Ar] 3d104s24p1 86 Rn Radon 1908 [Xe] 4f145d106s26p6
32 Ge Germani 1886 [Ar] 3d104s24p2 87 Fr Franci 1939 [Rn] 7s1
33 As Arsen t.cổ [Ar] 3d104s24p3 88 Ra Radi 1898 [Rn] 7s2
34 Se Selen 1817 [Ar] 3d104s24p4 89 Ac Actini 1899 [Rn] 6d17s2
35 Br Brom 1826 [Ar] 3d104s24p5 90 Th Tori 1828 [Rn] 6d27s2
36 Kr Krypton 1898 [Ar] 3d104s24p6 91 Pa Protactini 1918 [Rn] 5f26d17s2
37 Rb Rubidi 1861 [Kr] 5s1 92 U Urani 1789 [Rn] 5f36d17s2
38 Sr Stronti 1808 [Kr] 5s
2
93 Np Neptuni 1940 [Rn] 5f46d17s2
39 Y Ytri 1794 [Kr] 4d15s2 94 Pu Plutoni 1940 [Rn] 6d67s2
40 Zr Zirconi 1789 [Kr] 4d25s2 95 Am Americi 1944 [Rn] 6d77s2
41 Nb Niobi 1801 [Kr] 4d45s1 96 Cm Curi 1944 [Rn] 5f76d17s2
42 Mo Molipden 1778 [Kr] 4d55s1 97 Bk Berkeli 1949 [Rn] 6d97s2
43 Tc Tecneti 1937 [Kr] 4d55s2 98 Cf Californi 1950 [Rn] 6d107s2
44 Ru Ruteni 1828 [Kr] 4d75s1 99 Es Einsteini 1952 [Rn] 6d117s2
45 Rh Rodi 1803 [Kr] 4d85s1 100 Fm Fermi 1952 [Rn] 6d127s2
46 Pd Paladi 1803 [Kr] 4d10 101 Md Mendelevi 1955 [Rn] 6d137s2
47 Ag Bạc cổ [Kr] 4d105s1 102 No Nobeli 1966 [Rn] 6d147s2
48 Cd Cadmi 1817 [Kr] 4d105s2 103 Lr Lawrenci 1961 [Rn] 5f146d17s2
49 In Indi 1863 [Kr] 4d105s25p1 104 Rf Rutherfordi 1964 [Rn] 5f146d27s2
50 Sn Thiếc cổ [Kr] 4d105s25p2 105 Db Dubni 1972 [Rn] 5f146d37s2
51 Sb Antimon cổ [Kr] 4d105s25p3 106 Sg Seaborgi 1974 [Rn] 5f146d47s2
52 Te Telur 1782 [Kr] 4d105s25p4 107 Bh Bohri 1981 [Rn] 5f146d57s2
53 I Iod 1811 [Kr] 4d105s25p5 108 Hs Hasi 1984 [Rn] 5f146d67s2
54 Xe Xenon 1898 [Kr] 4d105s25p6 109 Mt Meitneri 1982 [Rn] 5f146d77s2
55 Cs Cesi 1860 [Xe] 6s1 110 – Ununlini 1994 [Rn] 5f146d87s2
8. Điều này có nghĩa là sản phẩm càng bền nếu các liên kết
mới được hình thành khiến cho sản phẩm có năng lượng
càng âm, hay năng lượng càng nhỏ, so với các liên kết cũ
trong tác chất.
9. Thực tế thì các nhà hóa học lại hay sử dụng giá trị tuyệt đối
của năng lượng nên thường nói rằng hệ càng bền khi năng
lượng của quá trình phản ứng càng lớn.
10. Cần lưu ý điều này để tránh các nhầm lẫn đáng tiếc.
2.2.3 Các thông số đặc trưng cho liên kết

1. Độ dài liên kết d (~ = 10−10m) là khoảng cách cân bằng giữa
hai hạt nhân của hai nguyên tử liên kết với nhau. Độ dài của
một liên kết càng ngắn thì liên kết càng bền.
2. Góc liên kết (0) là góc tạo bởi hai đoạn thẳng tưởng tượng đi
qua hạt nhân của nguyên tử đang xét với hai nguyên tử liên
kết với nó.
3. Năng lượng liên kết E (kJ/mol, kcal/mol) là năng lượng cần thiết để cắt đứt liên kết. Năng
lượng liên kết càng lớn thì độ bền của liên kết càng cao và liên kết càng bền.
4. Bậc liên kết n là số lượng liên kết được hình thành giữa hai nguyên tử đang xét. Ví dụ như
bậc liên kết của N trong N≡N là n = 3 gồm một liên kết σ và hai liên kết π.
2.3 Liên kết ion

2.3.1 Mô hình của liên kết ion
1. Liên kết ion là liên kết hóa học được hình thành khi các điện tử hóa trị tham gia liên kết của
các nguyên tử được cho là thuộc về nguyên tố có độ âm điện χ lớn hơn.
2. Nguyên tử cho điện tử là kim loại tạo thành cation.
Nguyên tử nhận điện tử là không kim loại tạo thành anion.
3. Mỗi cation được coi là một điện tích điểm
vật lý có điện tích q+ và bán kính r+.
4. Mỗi anion được coi là một điện tích điểm vật
lý có điện tích q– và bán kính r–.
5. Lực tương tác giữa các ion là lực điện.
6. Lưu ý là bán kính thường biến đổi rất lớn
trong quá trình hình thành liên kết ion: Hình 2.2 Mô hình liên kết ion
• Nguyên tố kim loại → cation: rkl → rq+ ↓
• Nguyên tố không kim loại → anion: rcht → rq– ↑
Hình 2.3 Biến đổi bán kính của các tiểu phân trong quá trình hình thành liên kết ion
2.3.2 Điều kiện hình thành liên kết ion

1. Liên kết ion được hình thành khi hai nguyên tử tham gia liên kết có độ âm điện χ khác biệt
lớn (Δχ lớn), ứng với một kim loại có số oxi hóa ≤ 3 liên kết với một không kim loại.
2. Người ta chấp nhận khi chênh lệch độ âm điện Δχ ≥ 2,2 thì liên kết A+–B– có tính ion ≥ 70%
và có thể xem như liên kết có bản chất ion. Không có liên kết ion 100%.
3. Công thức Pauling để tính phần trăm tính ion của liên kết A+–B– theo độ âm điện χ:
1
− (χ A −χB )2
% tính ion của liên kết = (1− e 4 ) ×100%
Bảng 2.4 % tính ion của liên kết A+–B– theo chênh lệch độ âm điện Δχ
Δχ % ion Δχ % ion Δχ % ion
0,2 1 1,2 30 2,2 70

0,4 4 1,4 39 2,4 76
0,6 9 1,6 47 2,6 82
0,8 15 1,8 55 2,8 86
1,0 22 2,0 63 3,0 89
3,2 92
2.3.3 Các tính chất của liên kết ion
1. Do bản chất của lực liên kết ion là lực điện ion có tính chất bất định hướng và bất bão hòa
nên liên kết ion cũng có hai tính chất chính là bất định hướng và bất bão hòa.
2. Tính bất định hướng khiến cho một ion hút các ion ngược dấu theo mọi phương là như nhau
nên các ion có thể liên kết với các ion trái dấu theo bất kỳ phương nào.
3. Tính bất bão hòa khiến cho một ion có xu hướng hút một số lượng tối đa các ion trái dấu,
ngoại trừ hiệu ứng lập thể giới hạn lượng ion trái dấu có thể bao quanh ion đó.
4. Hệ quả là sự phân bố trong không gian của các ion phụ thuộc chủ yếu vào bán kính và điện
tích của các cation và anion. Các ion thường có số phối trí cao là 8, 6 hay 4.
5. Các hợp chất ion tạo thành những hạt rắn bền bao gồm một số rất lớn các ion trái dấu sắp
xếp một cách trật tự và tuần hoàn. Các hạt rắn này được gọi là các tinh thể ion.
SPT: (a) 12 (b) 8 (c) 6 (d) 4 (e) 3 (f) 2

Hình 2.4 Các số phối trí (SPT) thông thường
2.3.4 Các yếu tố ảnh hưởng đến độ bền của liên kết ion trong tinh thể
1. Năng lượng liên kết A giữa một cation và một anion được tính theo tương tác tĩnh điện:
(q+ × q− )e 2
A = −k (2.1)
(r + + r − )
2. Tập hợp các cation và anion tạo thành tinh thể ion và độ bền của liên kết ion được tính theo
năng lượng tương tác tĩnh điện trong tinh thể Att (năng lượng mạng tinh thể):
(q+ × q− )e 2 ⎛ 1⎞
A tt = −k ⎜1 − ⎟ (2.2)
+ −
(r + r ) ⎝ n⎠
trong đó: k hệ số tỉ lệ
q+, q– điện tích của cation và anion
r+, r– bán kính của cation và anion
n hệ số đẩy Born, n > 1, n phụ thuộc vào cấu trúc điện tử của ion và
được xác định từ độ chịu nén và tính chất quang học của tinh thể:
Cấu trúc điện tử He Ne Ar Kr Xe
n 5 7 9 10 12
Hình 2.5 Mô hình tính toán lực liên kết ion trong tinh thể
3. Độ bền của liên kết ion càng cao khi các cation và anion có:
a. Điện tích càng lớn nghĩa là khi q+ và q– ↑
b. Bán kính càng nhỏ nghĩa là khi r+ và r– ↓

±
4. Yếu tố điện tích q có tính quyết định do biến thiên lớn và theo tích của 2 điện tích.
5. Yếu tố bán kính r± không quan trọng bằng do biến thiên ít và theo tổng của 2 bán kính.
Bảng 2.5 Giá trị r± của một số ion đơn giản

Ion Na+ K+ Ca2+ Ba2+ Cl– I–
r± 0,95 1,33 0,99 1,35 1,81 2,22
6. Ví dụ: Khi so sánh một cách đơn giản (không tính đến hệ số đẩy Born) năng lượng tương
tác tĩnh điện A đối với các muối MXn bằng cách thay đổi bán kính và điện tích khi lần lượt
thay đổi các cặp cation K+–Ba2+ và anion Cl––I– tạo thành hệ KCl–BaCl2 và hệ KCl–KI, tỉ số
năng lượng liên kết biến thiên như sau:
• Tăng 99% khi tăng điện tích của ion bằng cách thay K+ bằng Ba2+.
AKCl 1 2 1 2 1
= : = : =
A BaCl2 1,33 + 1,81 1,35 + 1,81 3,14 3,16 1,99
• Giảm 12% khi tăng bán kính của ion bằng cách thay Cl– bằng I–.
AKCl 1 1 1 1 1
= : = : =
AKI 1,33 + 1,81 1,33 + 2,22 3,14 3,55 0,88
Kết quả tính toán cho thấy năng lượng liên kết tăng theo điện tích nhanh hơn rất nhiều so
với theo bán kính.
2.4 Liên kết cộng hóa trị

2.4.1 Mô hình của liên kết cộng hóa trị
1. Liên kết cộng hóa trị là liên kết hóa học được hình thành khi đôi điện tử hóa trị của hai
nguyên tử liên kết tập trung vào khu vực giữa hai hạt nhân. Đôi điện tử hóa trị nằm giữa hai
hạt nhân có tác dụng kéo hai hạt nhân lại gần nhau.
2. Khi đôi điện tử liên kết chỉ do một nguyên tử cung cấp thì gọi là liên kết cộng hóa trị cho-
nhận hay liên kết phối trí.
Hình 2.6 Mô hình liên kết cộng hóa trị của các vân đạo tạo liên kết σ và π
2.4.2 Điều kiện hình thành liên kết cộng hóa trị
1. Liên kết cộng hóa trị được hình thành khi thỏa 1 trong 2 điều kiện sau:
a. Hai không kim loại liên kết với nhau
b. Một không kim loại liên kết với một kim loại có số oxi hóa > 3
với: • Mức năng lượng của hai vân đạo liên kết gần nhau.
• Các vân đạo liên kết định hướng để xen phủ hiệu quả.
• Mật độ điện tử trong vùng xen phủ đủ lớn.
2. Người ta thường phát biểu một cách đơn giản nhưng đầy sai lầm là:
a. Δχ ≤ 0,6 Liên kết là cộng hóa trị không phân cực hay liên kết cộng hóa trị.
b. 0,6 < Δχ < 2,2 Liên kết là cộng hóa trị phân cực.
2.4.3 Các tính chất của liên kết cộng hóa trị
1. Sự xen phủ của một số lượng hữu hạn các vân đạo hóa trị định hướng trong không gian
khiến cho liên kết cộng hóa trị có hai tính chất chính là định hướng và bão hòa.
2. Tính định hướng khiến cho liên kết cộng hóa trị tạo thành các góc liên kết có giá trị xác định
đối với mỗi phân tử.
3. Tính bão hòa làm cho các nguyên tử trong phân tử thường có số phối trí thấp: 6, 4 và 3.
4. Liên kết cộng hóa trị thường được biểu diễn bằng các vạch nối tạo thành các góc xác định
giữa các nguyên tử liên kết trực tiếp với nhau.
2.4.4 Các yếu tố ảnh hưởng đến độ bền của liên kết cộng hóa trị
1. Độ bền của liên kết cộng hóa trị thay đổi từ thấp đến cao.
2. Ba yếu tố chính ảnh hưởng đến độ bền của liên kết cộng hóa trị là:
a. Yếu tố đồng mức năng lượng của 2 vân đạo liên kết Đồng năng
b. Yếu tố thể tích xen phủ của 2 vân đạo liên kết Xen phủ
c. Yếu tố mật độ điện tử trong vùng xen phủ Mật độ
3. Thể tích xen phủ càng lớn và mật độ điện tử trong vùng xen phủ càng cao thì sự xen phủ
càng có hiệu quả và độ bền của liên kết cộng hóa trị càng cao.
4. Thực tế, độ bền của liên kết cộng hóa trị càng cao khi các yếu tố ảnh hưởng như sau:
a. Hai vân đạo liên kết có mức năng lượng càng gần nhau Đồng năng cao ≡
b. Thể tích xen phủ của 2 vân đạo liên kết càng lớn Xen phủ lớn ↑
c. Mật độ điện tử trong vùng xen phủ càng cao Mật độ cao ↑
5. Yếu tố mật độ điện tử là yếu tố quyết định nhất đến độ bền của liên kết cộng hóa trị.
6. Một cách trực quan, điện tử liên kết tích điện âm như keo gắn liền hai hạt nhân tích điện
dương lại với nhau. Độ kết dính của keo tăng lên khi hàm lượng chất kết dính tăng (mật độ
điện tử tăng) chứ không phải do lượng dung môi nhiều (thể tích xen phủ tăng).
7. Hệ quả là các nguyên tố thuộc chu kỳ hai có bán kính nhỏ và mật độ điện tử lớn như C, N, O
và H tạo thành liên kết cộng hóa trị có độ bền cao trong các hợp chất hữu cơ.
2.4.5 Liên kết cộng hóa trị σ, π và δ

1. Căn cứ vào tính đối xứng của MO liên kết mà người ta phân liên kết cộng hóa trị thành các
loại liên kết σ, π và δ.
2.4.5.1 Liên kết σ

1. Liên kết σ là liên kết mà MO liên kết có một trục đối xứng trùng với trục liên kết (là trục nối
hai hạt nhân của hai nguyên tử liên kết).
Hình 2.7 Mô hình xen phủ của các vân đạo tạo liên kết σ
2. Nói cách khác, liên kết σ hình thành khi trục của các AO liên kết trùng với trục liên kết.
3. Như vậy, điện tử của liên kết σ tập trung vào vùng xen phủ nằm ngay giữa hai hạt nhân và
trực tiếp kéo hai hạt nhân lại với nhau tạo thành liên kết mạnh.
4. Hệ quả là các vân đạo có n nhỏ (n = 1, 2 và 3) như 1s, 2s, 2p, 3s và 3p thường tạo thành
các liên kết σ có độ bền cao do chúng có mật độ điện tử cao trong vùng xen phủ cho dù thể
tích của vùng xen phủ không lớn.
5. Liên kết σ tồn tại và còn khá mạnh ngay cả đối với các vân đạo có n lớn (n = 4, 5 và 6) như
4s, 4p, 5s, 5p, 6s, 6p,… cho dù các vân đạo với n lớn này có thể tích lớn hơn nên mật độ
điện tử ở các vân đạo này nhỏ hơn hẵn mật độ điện tử ở các vân đạo có n nhỏ.
6. Người ta thường gọi tên liên kết σ theo các AO hình thành liên kết σ này. Ví dụ như các liên
kết σ trong các phân tử H2, HCl và Cl2 lần lượt được gọi là các liên kết σs–s, σs–p và σp–p do
chúng được hình thành từ các vân đạo 1s + 1s, 1s + 3p và 3p + 3p, tương ứng.
7. Bảng 2.6 trình bày các thông số của liên kết trong các phân tử H2, X2 và HX.
Bảng 2.6 Mối liên hệ giữa r và Elk của các liên kết σ trong H2, X2 và HX
Thông số H2 F2 Cl2 Br2 I2 HF HCl HBr HI
rngt 0,37 0,71 0,99 1,14 1,33 – – – –
rX– 1,36 – – – – 1,33 1,81 1,96 2,20
dA–X 0,74 1,42 2,00 2,29 2,67 0,92 1,28 1,41 1,60
μ D 0 0 0 0 0 1,91 1,08 0,79 0,42
Elk kJ/mol 431 151 239 199 151 565 431 364 297
(a) H2 F2 Cl2 Br2 I2
(b) HF HCl HBr HI

Hình 2.8 Mô hình của các phân tử X2 và HX
a. Độ bền liên kết đặc biệt cao của H2 là do H có bán kính rất nhỏ là 0,37 khiến cho mật độ
điện tử trong vùng xen phủ rất cao so với F trong F2 có bán kính là 0,71.
b. Độ bền liên kết thấp của F2 so với các halogen còn lại là do F không hình thành thêm
liên kết π như đối với Cl, Br và I. Sự hình thành liên kết π cho–nhận giữa hai nguyên tử
X trong phân tử X2 sẽ được xem xét trong Mục 2.4.5.2.
c. Khi đi từ trên xuống dưới trong phân nhóm, lớp vỏ điện tử tăng dần khiến bán kính của
Cl, Br và I tăng dần nên độ bền của liên kết σ giảm dần trong các phân tử X2.
d. Tương tự, bán kính của Cl, Br và I tăng dần cũng khiến cho độ bền của liên kết σ trong
các phân tử HCl, HBr và HI giảm dần.
e. Một điều thú vị là nếu giả định phân tử HX gồm anion X– liên kết cộng hóa trị cho–nhận
với H+ thì H+ nằm ngay bên trong quả cầu X– như trong Hình 2.8(b).
f. Thực tế không có mối liên hệ trực tiếp giữa tác dụng phân cực, moment lưỡng cực μ với
năng lượng liên kết σ (Eσ). Eσ phụ thuộc chủ yếu vào mật độ điện tử liên kết.
2.4.5.2 Liên kết π

1. Liên kết π là liên kết mà MO liên kết có một mặt phẳng phản đối xứng chứa trục liên kết.
2. Nói cách khác, liên kết π hình thành khi các AO liên kết có một trục vuông góc với trục liên
kết. Điều này có nghĩa là liên kết π chỉ hình thành được với các vân đạo p, d và f.
3. Như vậy, điện tử của liên kết π chỉ nằm trong vùng xen phủ ở bên của trục liên kết mà không
có khả năng tập trung vào không gian ngay giữa hai hạt nhân nên chỉ gián tiếp kéo hai hạt
nhân lại với nhau khiến cho liên kết π là một liên kết không mạnh.
4. Liên kết π có độ bền không cao nên không thể tồn tại độc lập trong chất.
5. Khi hai nguyên tử liên kết với nhau thì trước tiên phải hình thành một liên kết σ rồi mới có
thể xuất hiện thêm liên kết π khiến cho bậc liên kết > 1.
6. Hệ quả là các vân đạo 2p có kích thước nhỏ thường tạo thành các liên kết π có độ bền cao
hơn hẵn các vân đạo 3p, 3d, 4p, 4d, 4f,… do chúng có mật độ điện tử cao trong vùng xen
phủ ở bên cho dù thể tích của vùng xen phủ không lớn.
Hình 2.9 Mô hình xen phủ của các vân đạo tạo liên kết π
6. Khi đi từ trên xuống dưới trong phân nhóm, bán kính của nguyên tử tăng dần khiến cho sự
xen phủ bên của liên kết π ngày càng càng kém hiệu quả dẫn đến độ bền của liên kết π yếu
dần, nhất là đối với các vân đạo có n ≥ 5. Lúc này, chất có xu hướng chuyển liên kết đôi
gồm liên kết σ và π thành hai liên kết đơn σ bền hơn. Hệ quả là số phối trí của nguyên tử
trung tâm tăng lên.
Hình 2.10 Mô hình phân tử HClO4 và H5IO6

7. Ví dụ: Iod ở chu kỳ 5 có bán kính lớn tạo liên kết π không bền nên acid periodic không tồn tại
ở dạng HIO4 kém bền với số phối trí 4 có 3 O tạo liên kết đôi I=O và 1 nhóm OH tạo liên kết
đơn I–OH mà phải nhận thêm hai phân tử H2O về dạng H5IO6 bền hơn với số phối trí 6 chỉ
còn 1 O tạo liên kết đôi I=O và 5 nhóm OH tạo liên kết đơn I–OH.
8. Người ta thường gọi tên liên kết π theo các AO hình thành liên kết π này. Ví dụ như liên kết
πp–p, πp–d và πd–d do chúng được hình thành từ các vân đạo p + p, p + d và d + d.
9. Đối với liên kết π cho:

a. Khi ligand cho đôi điện tử vào nguyên tử trung tâm, ta có Liên kết π cho.
b. Khi nguyên tử trung tâm cho đôi điện tử vào ligand, ta có Liên kết π cho ngược.
10. Tổng quát, khi một liên kết A–A có thêm liên kết π thì liên kết đó có bậc liên kết tăng, độ bền
liên kết tăng và độ dài liên kết giảm.
11. Bảng 2.7 trình bày ảnh hưởng của cách sắp xếp điện tử vào các MO, bậc liên kết và độ dài
liên kết dO–O đến độ bền của các liên kết π của các tiểu phân O2+, O2, O2– và O22–.
12. Xét hệ các phân tử–ion O2+, O2 và O22– có bậc liên kết lần lượt là 1 (1σ), 2 (1σ + 1π) và 2,5
(1σ + 1,5π) tương ứng với năng lượng liên kết Elk là 210, 493 và 641. Hiệu năng lượng liên
kết ΔElk lần lượt là 283 (ứng với 1π) và 148 (ứng với 0,5π) kJ/mol.
13. Giá trị Elk của liên kết π tính được là Eπ = 493σ + π – 210σ = 283π > Eσ = 210 kJ/mol có vẻ như
đi ngược lại với nguyên tắc là liên kết π có độ bền thấp hơn liên kết σ.
Bảng 2.7 Mối liên hệ giữa cách sắp xếp điện tử, bậc liên kết, dO–O và Elk của
O2+, O2, O2– và O22– với cấu trúc điện tử σs σs* σpz πpx πpy πpx* πpy* σpz*
Thông số O2 + O2 O2 – O22–
σpz*
πpx* πpy* ↑ ↑ ↑ ↑↓ ↑ ↑↓ ↑↓
πpx πpy ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓
σpz ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓
Bậc liên kết n 2,5 2 1,5 1
Loại liên kết 1σ + 1,5π 1σ + 1π 1σ + 0,5π 1σ
dO–O 1,12 1,21 1,26 1,48
Elk kJ/mol 641 493 – 210
ΔElk kJ/mol 148 283
14. Hiện tượng này được giải thích như sau:

a. Sự xuất hiện thêm liên kết π khiến cho độ dài liên kết giảm xuống.
b. Độ dài liên kết giảm làm thể tích xen phủ và mật độ điện tử trong vùng xen phủ của liên
kết σ tăng nên độ bền của liên kết σ tăng lên so với khi chỉ có một mình liên kết σ.
c. Kế tiếp, độ bền của liên kết σ tăng lại làm cho độ dài liên kết giảm,…
d. Như vậy, hiệu ứng này sẽ bao gồm hai tương tác qua lại tương hỗ:
Bậc liên kết ↑ ⇒ Độ dài liên kết ↓ Độ bền liên kết ↑
15. Ví dụ 1: Đối với hệ phân tử–ion [O2]:

a. Khi bậc liên kết tăng từ 1 lên 2 và 2,5 thì độ dài liên kết dO–O giảm từ 1,48 xuống 1,21 và
1,12.
b. Hệ quả là phần năng lượng liên kết σ trong liên kết bội phải có giá trị cao hơn giá trị 210
kJ/mol của một mình liên kết đơn σ do lúc này độ dài liên kết giảm xuống.
16. Ví dụ 2: Đối với các phân tử halogen X2:
a. Trong phân tử F2, do F chỉ có các vân đạo hóa trị 2s và 2p đã chứa đầy điện tử mà
không có vân đạo 2d nên không tạo được liên kết π. Hệ quả là tuy có bán kính nhỏ
(0,71) nên độ dài liên kết nhỏ (1,42) nhưng năng lượng liên kết F–F lại chỉ là 151 kJ/mol.
Người ta còn cho rằng lớp điện tử thứ hai của F có bán kính nhỏ lại chứa đầy tám điện
tử tạo lực đẩy mạnh giữa các điện tử làm độ bền liên kết không cao.
F2 Cl2 Br2
Hình 2.11 Mô hình liên kết σ và π trong các phân tử X2
b. Trong các phân tử Cl2, Br2 và I2, do ngoài các vân đạo hóa trị ns và np đã chứa đầy điện
tử còn có các vân đạo nd trống nên có sự hình thành các liên kết π cho–nhận giữa các
vân đạo np của nguyên tử X này với vân đạo nd của nguyên tử X kia, và ngược lại, làm
tăng độ bền liên kết.
c. Hệ quả là liên kết X–X trong các phân tử Cl2, Br2 và I2 còn có thêm sự đóng góp của liên
kết π nên có độ bền cao hơn liên kết F–F.
d. Khi đi từ trên xuống dưới trong phân nhóm halogen, bán kính nguyên tử tăng dần, thể
tích xen phủ tăng nhưng mật độ điện tử giảm nhanh hơn (theo bậc ba của bán kính: d ≈
V ≈ r3) nên độ bền của liên kết σ lẫn π trong Cl2, Br2 và I2 đều giảm dần.
17. Ví dụ 3: Đối với các phân tử HX:
a. Trong các phân tử HX chỉ tồn tại liên kết σ mà không xuất hiện liên kết π.
b. Khi đi từ trên xuống dưới trong phân nhóm halogen, bán kính nguyên tử tăng dần, thể
tích xen phủ tăng nhưng mật độ điện tử giảm nhanh hơn (theo bậc ba của bán kính: d ≈
V ≈ r3) nên độ bền của liên kết HX giảm dần.
c. So với liên kết H–H của H2 thì H–F của HF có độ bền cao hơn do H xâm nhập vào bên
trong đám mây điện tử của F nên mật độ điện tử trong vùng xen phủ tăng lên.
Giá trị H2 HF HCl HBr HI

dA–X 0,74 0,92 1,28 1,41 1,60
Elk kJ/mol 431 565 431 364 297
ΔElk kJ/mol 134 –134 –67 –67
H2 HF HCl HBr HI
Hình 2.12 Mô hình của các phân tử H2 và HX
2.4.5.3 Liên kết δ

1. Liên kết δ là liên kết mà MO liên kết có hai mặt phẳng phản đối xứng chứa trục liên kết.
2. Nói cách khác, liên kết δ hình thành khi các AO liên kết có hai trục vuông góc với trục liên
kết. Điều này có nghĩa là liên kết δ chỉ hình thành đối với các vân đạo d và f.
3. Liên kết δ rất ít gặp và có độ bền liên kết thấp.
Hình 2.13 Mô hình xen phủ của các vân đạo tạo liên kết δ
2.5 Liên kết kim loại

2.5.1 Mô hình của liên kết kim loại theo quan điểm phi cơ học lượng tử
1. Theo mô hình phi cơ học lượng tử, liên kết kim loại là liên kết hóa học được thực hiện bằng
các điện tử hóa trị được phóng thích ra khỏi các nguyên tử kim loại rồi di chuyển tự do trong
toàn khối kim loại tạo thành một đám mây điện tử bất định xứ liên kết mạnh các cation kim
loại lại với nhau.
2. Liên kết kim loại theo mô hình này tương tự mô hình của liên kết ion nên liên kết có độ bền
cao với hai tính chất chính là bất định hướng và bất bão hòa.
3. Mô hình này rõ ràng, dễ hiểu và giải thích được tính chất dẫn điện, dẫn nhiệt, tính dẻo, tính
dễ kéo dài và dát mỏng,… của các kim loại.
4. Song mô hình này không giải thích được một số tính chất như tính bán dẫn, ánh kim, nhiệt
dung,… của kim loại.
Hình 2.14 Mô hình liên kết kim loại theo lý thuyết phi cơ học lượng tử
2.5.2 Mô hình của liên kết kim loại theo lý thuyết cơ học lượng tử
1. Theo mô hình cơ học lượng tử, liên kết trong kim loại là các liên kết cộng hóa trị đa tâm đa
điện tử hình thành giữa tất cả các nguyên tử trong toàn khối tinh thể kim loại.
2. Mỗi nguyên tử kim loại trong tinh thể sẽ sử dụng các vân đạo hóa trị thích hợp xen phủ lẫn
nhau triển khai theo cả ba phương trong toàn bộ tinh thể.
3. Theo cơ học lượng tử, n AO hóa trị của n nguyên tử kim loại trong hạt tinh thể tổ hợp lại với
nhau sẽ tạo thành n/2 MO liên kết và n/2 MO phản liên kết.
4. Như được trình bày trong Hình 2.15, khi n nguyên tử tham gia liên kết thì mỗi mức năng
lượng nguyên tử sẽ tách thành n mức năng lượng phân tử.
5. Với 1cm3 tinh thể kim loại có thể chứa đến 1022–1023 nguyên tử. Khi đó, n mức năng lượng
phân tử được phân bố rất gần nhau với hiệu năng lượng giữa hai mức kế cận chỉ vào
khoảng 10–22 eV nên có thể xem như chúng tạo thành một dải năng lượng liên tục.
6. Vì vậy, khi hình thành tinh thể kim loại thì mỗi mức năng lượng nguyên tử sẽ tách thành một
vùng năng lượng của tinh thể.
Hình 2.15 Sự tách mức năng lượng thành vùng năng lượng
theo số lượng nguyên tử kim loại tham gia liên kết
Hình 2.16 Mô hình liên kết cộng hóa trị đa tâm đa điện tử trong tinh thể kim loại
Hình 2.17 Mô hình liên kết theo lý thuyết vùng năng lượng
7. Vùng năng lượng cao nhất có chứa điện tử hóa trị được gọi là Vùng hóa trị ≡ HOMO
8. Vùng năng lượng thấp nhất không chứa điện tử được gọi là Vùng dẫn ≡ LUMO
9. Vùng ngăn cách giữa vùng hóa trị và vùng dẫn được gọi là Vùng cấm ≡ bandgap
10. Các MO liên kết bất định xứ của tất cả các nguyên tử trong tinh thể kim loại tạo thành vùng
dẫn cho phép các điện tử hóa trị di chuyển tự do trong tinh thể nên các kim loại có những
tính chất đặc trưng như dẫn điện, dẫn nhiệt, dẻo, dễ kéo dài và dát mỏng,…
11. Chênh lệch năng lượng của vùng cấm giữa vùng hóa trị và vùng dẫn cũng giải thích được
tính bán dẫn và cách điện của các chất khác.
12. Các chất bán dẫn như Si, Ge,… là các chất có vùng cấm với năng lượng ΔE ∼ 0,1–3eV
khiến cho các điện tử có thể di chuyển từ vùng hóa trị lên vùng dẫn khi bị kích thích bằng
cách đun nóng, chiếu bức xạ,… nên dẫn điện.
13. Các chất cách điện như PE, PVC, Ckim cương,… là các chất có vùng cấm với năng lượng ΔE >
3eV khiến cho các điện tử không thể di chuyển từ vùng hóa trị lên vùng dẫn ngay cả khi bị
kích thích nên cách điện.
2.5.3 Các tính chất của liên kết kim loại

1. Theo quan điểm cổ điển, bản chất của liên kết kim loại là liên kết ion nên liên kết kim loại có
hai tính chất chính là bất định hướng và bất bão hòa giống như liên kết ion.
2. Các nguyên tử kim loại của cùng một nguyên tố có bán kính bằng nhau nên có thể đạt đến
số phối trí cực đại 12 như trong Hình 2.4(a) hay 8 và 6.
3. Theo lý thuyết cơ học lượng tử, bản chất của liên kết kim loại là liên kết cộng hóa trị nên liên
kết kim loại phải có hai tính chất chính là định hướng và bão hòa.
4. Tuy nhiên, do sự xen phủ của một lượng rất lớn các vân đạo hóa trị của các nguyên tử trong
tinh thể khiến cho các điện tử hóa trị có thể di chuyển một cách tự do trong toàn tinh thể kim
loại tương tự như khái niệm đám mây điện tử hóa trị theo lý thuyết cổ điển.
5. Hệ quả là liên kết kim loại theo lý thuyết cơ học lượng tử lại có tính bất định hướng và bất
bão hòa chứ không còn tính định hướng và bão hòa của liên kết cộng hóa trị nữa.
2.5.4 Các yếu tố ảnh hưởng đến độ bền của liên kết kim loại
1. Theo quan điểm cổ điển hay cơ học lượng tử thì nói chung, độ bền của liên kết kim loại đều
tăng khi bán kính nguyên tử giảm và số điện tử hóa trị tham gia liên kết tăng.
Bảng 2.8 Nhiệt độ (0C) nóng chảy, sôi và thăng hoa của các đơn chất
Chu kỳ 1A 2A 3A 4A 5A 6A 7A 8A
1 K H He
–259 -272
–253 -269
2 L Li Be A B C N O F Ne
181 1287 Tnc (Tthh) 2075 (3700) -210 -219 -220 -249
1337 2507 Ts 3700 -196 -183 -183 -246
3 M Na Mg 3B 4B 5B 6B 7B 8B 1B 2B Al Si P S Cl Ar
98 650 660 1415 (429) 119 -101 -189
886 1095 2500 3250 445 -34 -186
4 N K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
64 842 1541 1668 1920 1890 1245 1539 1494 1455 1085 420 30 937 (615) 217 -7 -157
760 1495 2850 3260 3450 2680 2080 3200 2960 2900 2540 906 2403 2850 817 685 60 -153
5 O Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
39 768 1528 1855 2470 2620 2200 2607 1963 1554 962 321 157 232 631 450 114 -112
696 1390 3322 4340 4927 4630 4600 4900 3700 2940 2170 767 2024 2620 1634 990 184 -108
6 P Cs Ba La Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
29 727 920 2230 3010 3387 3190 3027 2443 1772 1064 -39 304 328 271 254 244 -71
668 1860 3450 4620 5425 5680 5900 5000 4380 3800 2947 357 1475 1745 1564 962 309 -62
7 Q Fr Ra Ac Rf Db Sg Bh Hs Mt Uun Uuu Uub Uut Uuq
21 969 1050
660 1536 3390
6 P Lantanid Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
804 932 1024 1170 1072 826 1312 1356 1409 1470 1522 1545 821 1663
3450 3510 3080 3000 1800 1440 3272 3073 2587 2707 2857 1947 1211 3412
7 Q Actinid Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr
1750 1580 1134 637 640 1292 1345 980 900 860
4200 4500 4200 4100 3350 2880 3200
2. Hệ quả là thông thường:
Kim loại Kiềm và kiềm thổ Kim loại nhóm p Kim loại nhóm d và f
Tnc và Ts Thấp Trung bình Cao
2.6 Liên kết van der Waals

2.6.1 Mô hình và điều kiện hình thành liên kết van der Waals
1. Giữa các tiểu phân (phân tử, ion, gốc tự do,…) dù đã bão hòa hóa trị hay chưa đều luôn
luôn tồn tại một tương tác điện yếu được gọi là liên kết van der Waals.
2. Liên kết van der Waals bao gồm ba tương tác chính sau:
Tương tác định hướng Tương tác cảm ứng Tương tác khuếch tán
Hình 2.18 Mô hình liên kết van der Waals
a. Tương tác định hướng (thường trực) chỉ xuất hiện giữa các phân tử phân cực. Các
phân tử phân cực sẽ hút lẫn nhau bằng các cực trái dấu của mình. Tương tác này làm
cho các phân tử phân cực sắp xếp theo một hướng xác định đối với nhau.
b. Tương tác cảm ứng (tạm thời) xuất hiện giữa phân tử phân cực và phân tử không phân
cực. Phân tử phân cực sẽ phân cực tạm thời phân tử không phân cực và tạo lực hút lẫn
nhau giữa các cực trái dấu của hai phân tử này.
c. Tương tác khuếch tán luôn luôn xuất hiện nhờ lưỡng cực tạm thời của các phân tử dù
có phân cực hay không. Các lưỡng cực tạm thời liên tục xuất hiện, chuyển đổi, biến mất
và tạo ra tương tác cảm ứng khiến cho các phân tử hút lẫn nhau.
3. Liên kết van der Waals yếu không hình thành được chất hóa học nên là liên kết vật lý.
2.6.2 Các tính chất và độ bền của liên kết van der Waals
1. Các tương tác trong liên kết van der Waals có tính bất bão hòa.
2. Tương tác định hướng có tính định hướng do xuất hiện lưỡng cực trong chính tiểu phân.
3. Tương tác khuếch tán và cảm ứng có tính bất định hướng.
4. Liên kết van der Waals là một tương tác yếu có năng lượng liên kết < 40 kJ/mol. Lực liên kết
giảm rất nhanh khi khoảng cách giữa các phân tử tăng lên.
2.6.3 Các yếu tố ảnh hưởng đến độ bền của liên kết van der Waals
1. Tương tác định hướng giữ vai trò quyết định đối với các phân tử phân cực và càng mạnh khi
phân tử phân cực càng mạnh.
2. Tương tác khuếch tán giữ vai trò quan trọng đối với mọi phân tử dù có phân cực hay không
và khả năng khuếch tán càng mạnh khi thể tích của phân tử càng lớn.
3. Người ta cũng trình bày yếu tố thể tích của phân tử càng lớn trong tương tác khuếch tán
bằng một cách khác là khối lượng phân tử M càng cao.
4. Cách trình bày này không chính xác và có thể gây sai lầm.
5. Tương tác cảm ứng thường rất yếu.
Bảng 2.9 Các thành phần lực tương tác van der Waals của một số chất
Tương tác định hướng Tương tác cảm ứng Tương tác khuếch tán
Chất μ, D
kJ/mol % kJ/mol % kJ/mol %
Ar 0 0 0 0 0 8,48 100
CO 0,11 0,00042 0,005 0,0083 0,095 8,73 99,90
HBr 0,79 0,68 2,88 1,00 4,24 21,90 92,88
HCl 1,08 3,3 15,96 0,5 2,42 16,88 81,62
NH3 1,46 13,29 44,97 1,55 5,25 14,71 49,78
H2O 1,86 36,32 76,93 1,92 4,07 8,97 19,00
2.7 Liên kết hydro

2.7.1 Mô hình và điều kiện hình thành liên kết hydro
1. Mô hình liên kết hydro: Aδ−←Hδ+"Bδ−
trong đó: A các nguyên tố có độ âm điện lớn như F, O, N và Cl hay

nguyên tử gắn với nguyên tử có độ âm điện lớn như F3 C −, N C −,…
B các nguyên tố có độ âm điện lớn như F, O, N và Cl hay
các nhóm có liên kết π như nối đôi, nhân thơm,…
2. Do A có độ âm điện lớn nên kéo điện tử của H về phía mình làm H thiếu điện tử và phân
cực dương.
3. H bị phân cực dương sẽ tương tác với nguyên tử B phân cực âm.
4. Tương tác yếu này là một loại liên kết van der Waals đặc biệt được gọi là liên kết hydro và
thường được biểu diễn bằng ký hiệu ".
5. Liên kết hydro yếu không thể hình thành được chất hóa học nên là liên kết vật lý.
6. Độ dài liên kết hydro lớn hơn liên kết hóa học bình thường như ví dụ trong Bảng 2.10.
2.7.2 Các tính chất và độ bền của liên kết hydro

1. Liên kết hydro thực tế có tính định hướng và bão hòa do (1) Sự định hướng của đôi điện tử
tự do của B và (2) Bán kính của H rất nhỏ nên mỗi H chỉ tạo được 1 liên kết hydro.
Bảng 2.10 Năng lượng và độ dài liên kết hydro HnX"HnX của một số hợp chất
so với năng lượng và độ dài liên kết cộng hóa trị Hn–X tương ứng
Liên kết hydro H2NHδ+"Nδ−H3 HOHδ+"Oδ−H2 FHδ+"Fδ−H
Năng lượng liên kết kJ/mol 18,4 20,9 28,0

Độ dài liên kết 3,10 2,75 2,44
Liên kết cộng hóa trị H2N─H HO─H F─H

Năng lượng liên kết kJ/mol 313 428 566
Độ dài liên kết 1,04 0,97 0,92
2. Liên kết hydro là một liên kết yếu có năng lượng liên kết khoảng 8–40 kJ/mol trong lúc liên
kết hóa học thường có năng lượng vào khoảng vài trăm kJ/mol.
3. Thông thường, độ bền của liên kết hydro càng mạnh khi A và/hay B có:
a. Độ âm điện càng lớn χ ↑ khiến cho điện tích trên A và/hay B càng lớn.
b. Kích thước càng nhỏ r ↓ khiến cho độ dài liên kết hydro càng nhỏ.
2.7.3 Các loại liên kết hydro và ảnh hưởng đến tính chất của phân tử
a. Liên kết hydro liên phân tử
1. Liên kết hydro liên phân tử là liên kết hydro được thực hiện giữa các phân tử khiến cho các
phân tử này được liên kết yếu lại với nhau.
2. Hệ quả là thể tích và khối lượng biểu kiến của phân tử tăng lên.
3. Liên kết hydro liên phân tử làm thay đổi tính chất của phân tử:
a. Làm tăng lực liên kết giữa các phân tử và tăng thể tích biểu kiến của phân tử khiến cho
nhiệt độ nóng chảy và nhiệt độ sôi của chất tăng.
Ví dụ: Các phân tử H2O tạo liên kết hydro với nhau nên có Ts = 1000C
H2S mặc dù có thể tích phân tử lớn hơn nên có
tương tác khuếch tán mạnh hơn H2O nhưng lại
không tạo liên kết hydro nên có Ts = –620C
b. Liên kết hydro liên phân tử giữa chất tan và dung môi sẽ làm tăng độ tan của chất tan
trong dung môi.
Ví dụ: Xét 2 chất cùng có công thức nguyên là C2H6O:
Etanol CH3CH2OH tan vô hạn trong nước do tạo liên kết hydro với nước.
Dimetyleter CH3OCH3 ít tan trong nước do không tạo liên kết hydro với nước.
c. Làm giảm độ acid của các acid đã được liên hợp bằng liên kết hydro.
d. Làm tăng độ xốp của nước đá khiến cho nước đá lại nhẹ hơn nước lỏng. Nhờ vậy, băng
tại 2 địa cực không bị chìm xuống đáy nên quá trình băng hóa hoàn toàn nước trên trái
đất không xảy ra và sự sống trên trái đất mới tồn tại.
b. Liên kết hydro nội phân tử

1. Liên kết hydro nội phân tử là liên kết hydro được thực hiện trong nội bộ một phân tử.
2. Liên kết hydro nội phân tử làm thay đổi tính chất của phân tử:
a. Làm thể tích phân tử bị co lại khiến cho nhiệt độ nóng chảy và nhiệt độ sôi giảm.
Ví dụ: Xét hai đồng phân o-nitrophenol và p-nitrophenol:
Hợp chất o-nitrophenol p-nitrophenol

Liên kết hydro Nội phân tử Liên phân tử
0
Tnc, C 45 215
b. Làm thay đổi tính acid của hợp chất.
• Tính acid giảm khi liên kết hydro làm hydro mang tính acid bị giữ lại chặt hơn.
• Tính acid tăng khi liên kết hydro làm hydro mang tính acid bị giữ lại kém hơn.
Bảng 2.11 So sánh năng lượng liên kết van der Waals và hydro của NH3 và H2O
Năng lượng liên kết, kJ/mol NH3 H2O
Liên kết van der Waals 29,6 47,2
Liên kết hydro 18,4 20,9
2.8 Tác dụng phân cực và tác dụng bị phân cực

1. Về mặt lý thuyết, tất cả các ion dù là cation hay anion đều có khả năng:
a. Kéo điện tử của các tiểu phân khác về phía mình. Tác dụng kéo điện tử như vậy được
gọi là tác dụng phân cực (TDPC).
b. Bị các tiểu phân khác kéo điện tử của mình. Tác dụng bị kéo điện tử như vậy được gọi
là tác dụng bị phân cực (TDBPC).
2. Tuy nhiên, do:
a. Cation đã thiếu điện tử nên rất khó nhường thêm điện tử cho anion. Hệ quả là cation có
tác dụng phân cực mạnh hơn và tác dụng bị phân cực rất yếu.
b. Anion đã thừa điện tử rất khó kéo thêm điện tử của cation. Hệ quả là anion có tác dụng
bị phân cực mạnh hơn và tác dụng phân cực rất yếu.
3. Vì vậy, chúng ta chỉ xem xét:
a. Tác dụng phân cực của cation
b. Tác dụng bị phân cực của anion
2.8.1 Tác dụng phân cực

2.8.1.1 Tác dụng phân cực của cation
1. Cation thiếu điện tử nên có xu hướng kéo điện tử của anion về phía mình, nghĩa là có tác
dụng phân cực.
2. Tác dụng phân cực của cation càng mạnh thì đám mây điện tử hóa trị của anion càng bị dịch
chuyển về phía cation khiến cho liên kết có tính ion càng giảm và tính cộng hóa trị càng
tăng.
3. Hệ quả là khi tác dụng phân cực của cation càng mạnh thì tính chất của liên kết biến đổi
theo chiều:
Ion → Ion–Cộng hóa trị → Cộng hóa trị phân cực
⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯→
Tác dụng phân cực của cation ↑
4. Tác dụng phân cực của cation càng mạnh khi cation có (1) Điện tích q+ hay số oxi hóa
(SOXH) càng cao và (2) Bán kính r+ càng nhỏ. Với các cation có cùng số oxi hóa thì xét
thêm yếu tố độ âm điện χ càng lớn.
Ví dụ: TDPC tăng: Na+ « Ca2+ < Mg2+ « Al3+ « Si4+
⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯→
q+ – SOXH ↑, r+ ↓ (và χ ↑)
5. Hiệu ứng phân cực ngược: Đám mây điện tử của anion đẩy đám mây điện tử của các cation
có nhiều điện tử hóa trị, như Zn2+ có cấu trúc điện tử d10, về phía ngược lại.
6. Vì vậy, hạt nhân mang điện tích dương của các cation có nhiều điện tử hóa trị tiến lại gần
anion hơn nên có tác dụng phân cực lên đám mây điện tử của anion mạnh hơn.
7. Hiệu ứng phân cực ngược này còn được gọi là tác dụng phân cực thứ cấp.
8. Hệ quả là cation càng có nhiều điện tử hóa trị sẽ có tác dụng phân cực càng mạnh.
9. Cường độ tác dụng phân cực thứ cấp của các cation theo cấu trúc điện tử như sau:
TDPC tăng: d10 » d1–9 » [trơ]
Ví dụ: Trong chu kỳ 4: Zn2+ » Fe2+ » Ca2+

10. Tóm lại, tác dụng phân cực của cation càng mạnh khi:
a. q+ – SOXH ↑ c. d10 » d1–9 » [trơ]
b. r+ ↓ d. (χ ↑ khi cation có cùng SOXH)
2.8.1.2 Tác dụng phân cực của hợp phần phân cực dương
1. Có thể mở rộng khái niệm tác dụng phân cực cho các hợp phần phân cực dương của các
tiểu phân có liên kết mang bản chất cộng hóa trị phân cực như NH3, SO42–,….
2. Hợp phần phân cực dương là một nguyên tử hay một nhóm nguyên tử tích điện dương như
+1 +6
nguyên tử H trong phân tử NH3, nguyên tử trung tâm S trong anion SO42–,…
3. Tác dụng phân cực của hợp phần phân cực dương càng mạnh thì đôi điện tử liên kết càng
bị dịch chuyển về phía hợp phần phân cực dương khiến cho liên kết có tính cộng hóa trị
phân cực càng giảm và tính cộng hóa trị càng tăng.
4. Hợp phần phân cực dương có tác dụng phân cực càng mạnh khi nó ở (1) Số oxi hóa càng
cao và (2) Bán kính r+ càng nhỏ. Khi các hợp phần phân cực dương có cùng SOXH thì xét
thêm yếu tồ độ âm điện χ càng lớn.
a. SOXH ↑ b. r+ ↓ c. (χ ↑ khi có cùng SOXH)
Liên kết Cộng hóa trị phân cực → Cộng hóa trị
Cộng hóa trị phân cực → Cộng hóa trị
⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯→
Tác dụng phân cực của hợp phần phân cực dương ↑
2.8.1.3 Tổng quát về tác dụng phân cực

1. Tác dụng phân cực của cation hay hợp phần phân cực dương càng mạnh thì đôi điện tử liên
kết càng bị dịch chuyển về phía cation hay hợp phần phân cực dương khiến cho liên kết có
tính ion càng giảm và tính cộng hóa trị càng tăng.
Ion → Ion–Cộng hóa trị → Cộng hóa trị phân cực → Cộng hóa trị
⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯→
Tác dụng phân cực ↑
2. Tác dụng phân cực của cation hay hợp phần phân cực dương càng mạnh khi:
a. q+ – SOXH ↑ c. d10 » d1–9 » [trơ]
b. r+ ↓ d. (χ ↑ khi có cùng SOXH)
2.8.2 Tác dụng bị phân cực

2.8.2.1 Tác dụng bị phân cực của anion
1. Anion thừa điện tử nên có tác dụng bị phân cực, nghĩa là bị cation kéo bớt điện tử.
2. Tác dụng bị phân cực của anion càng mạnh khi anion có (1) Điện tích q– hay số oxi hóa
càng thấp và (2) Bán kính r– càng lớn.
a. q– – SOXH ↓ b. r– ↑
Ví dụ: r–, 1,84 2,16 1,95 1,81

2– – –
TDBPC S > I > Br > Cl–
3. Tác dụng bị phân cực của anion càng mạnh thì đám mây điện tử hóa trị của anion càng bị
dịch chuyển về phía cation nên liên kết có tính ion càng giảm và tính cộng hóa trị càng tăng.
Ion → Ion–Cộng hóa trị → Cộng hóa trị phân cực
⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯→
Tác dụng bị phân cực của anion ↑
2.8.2.2 Tác dụng bị phân cực của hợp phần phân cực âm
1. Có thể mở rộng khái niệm tác dụng bị phân cực cho các hợp phần phân cực âm của các tiểu
phân có liên kết mang bản chất cộng hóa trị phân cực như NH3, SO42–,…..
2. Hợp phần phân cực âm là một nguyên tử hay một nhóm nguyên tử tích điện âm như nguyên
−3 −2
tử N trong phân tử NH3, ligand O trong anion SO42–,…
3. Tác dụng bị phân cực của hợp phần phân cực âm càng mạnh thì đôi điện tử liên kết càng bị
dịch chuyển về phía hợp phần phân cực dương khiến cho liên kết có tính cộng hóa trị phân
cực càng giảm và tính cộng hóa trị càng tăng.
Cộng hóa trị phân cực → Cộng hóa trị

⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯→
Tác dụng bị phân cực của hợp phần phân cực âm↑
4. Hợp phần phân cực âm có tác dụng bị phân cực càng mạnh khi nó ở (1) Số oxi hóa càng
thấp và (2) Bán kính r– càng lớn.
a. SOXH ↓ b. r– ↑
2.8.2.3 Tổng quát về tác dụng bị phân cực

1. Tác dụng bị phân cực của anion hay hợp phần phân cực âm càng mạnh thì đôi điện tử liên
kết càng bị dịch chuyển về phía cation hay hợp phần phân cực dương khiến cho liên kết có
tính ion càng giảm và tính cộng hóa trị càng tăng.
Ion → Ion–Cộng hóa trị → Cộng hóa trị phân cực → Cộng hóa trị
⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯→
Tác dụng bị phân cực ↑
2. Tác dụng bị phân cực của anion hay hợp phần phân cực âm càng mạnh khi:
a. q– – SOXH ↓ b. r– ↑
2.8.3 Phân biệt tác dụng phân cực của ion và độ phân cực của liên kết
1. Cần phân biệt một cách rõ ràng 2 khái niệm tác dụng phân cực và độ phân cực.
2. Hóa Vô cơ thường sử dụng khái niệm tác dụng phân cực và bị phân cực của ion để diễn tả
khả năng kéo điện tử của các cation và bị kéo điện tử của các anion trong liên kết ion khiến
cho liên kết ion mang một phần tính cộng hóa trị.
Liên kết ion → Liên kết ion–cộng hóa trị
3. Hóa Hữu cơ lại thường sử dụng khái niệm độ phân cực của liên kết để diễn tả khả năng của
liên kết cộng hóa trị đồng cực trở nên bị phân cực một phần khiến cho liên kết cộng hóa trị
mang một phần tính ion.
Liên kết cộng hóa trị → Liên kết cộng hóa trị phân cực
4. Hai khái niệm này hoàn toàn khác nhau và có phần ngược chiều nhau nên cần lưu ý để
tránh các nhầm lẫn đáng tiếc.
Bảng 2.12 Phân biệt khái niệm tác dụng phân cực và độ phân cực
Khái niệm Tác dụng phân cực Độ phân cực
Đối tượng tác động Ion Liên kết
Biến đổi của liên kết Ion → Cộng hóa trị Cộng hóa trị → Ion
2.9 Sự không phân định ranh giới giữa các loại liên kết hóa học
2.9.1 Sự biến đổi giữa các loại liên kết hóa học
1. Trong các trình bày nêu trên, chúng ta đã biết:
a. Không có liên kết ion 100%. Hợp chất CsF với Δχ = 3,2 có tính ion cũng chỉ đạt được tối
đa là 92% khi không tính đến tác dụng phân cực và bị phân cực.
b. Liên kết cộng hóa trị 100% chỉ xuất hiện trong một số ít các phân tử nhị nguyên tử đồng
nhân AA như H2, O2, Cl2,… Liên kết trong các phân tử nhị nguyên tử dị nhân AB như
CO, CO2, CH4, SF6,… luôn luôn là liên kết cộng hóa trị phân cực.
c. Liên kết kim loại vừa có thể xem là liên kết ion theo quan điểm liên kết cổ điển phi cơ
học lượng tử và vừa có thể xem là liên kết cộng hóa trị theo lý thuyết liên kết cơ học
lượng tử.
2. Như vậy, không có một ranh giới rõ rệt giữa liên kết ion và liên kết cộng hóa trị.
3. Tuyệt đại đa số các liên kết hóa học nằm trong vùng được giới hạn biên ở hai đầu bởi liên
kết ion lý tưởng và liên kết cộng hóa trị lý tưởng.
4. Một cách đơn giản, có thể phân các liên kết hóa học thực tế thành 4 loại là:
• Liên kết ion
• Liên kết ion–cộng hóa trị
• Liên kết cộng hóa trị phân cực
• Liên kết cộng hóa trị
với sự biến thiên như sau:
Liên kết Ion → Ion–Cộng hóa trị → Cộng hóa trị phân cực → Cộng hóa trị
Ví dụ: NaCl AlCl3 TiCl4 CCl4 Cl2
⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯→
Δχ ↓, tác dụng phân cực của cation ↑, tác dụng bị phân cực của anion ↑
Liên kết: Ion Ion–cộng hóa trị Cộng hóa trị phân cực Cộng hóa trị
Hình 2.19 Mô hình của 4 loại liên kết hóa học thực tế
2.9.2 Ảnh hưởng của sự biến đổi giữa các loại liên kết hóa học đến các tính
chất và độ bền của liên kết
1. Sự biến đổi của các liên kết hóa học đương nhiên dẫn đến sự biến đổi các tính chất và độ
bền của liên kết.
2. Khi một liên kết chuyển dần từ ion sang cộng hóa trị thì tính bất bão hòa và bất định hướng
sẽ giảm dần khiến cho tính bão hòa và định hướng tăng dần.
Liên kết Ion → Cộng hóa trị
Tính chất Bất bão hòa → Bão hòa
Bất định hướng → Định hướng
3. Độ bền liên kết biến đổi theo sự biến đổi của các liên kết hóa học một cách phức tạp hơn
nhiều nên chúng ta phải xem xét một cách chi tiết từng trường hợp cụ thể.
4. Các phát biểu thô sơ kiểu như:

Ví dụ Câu hỏi
Liên kết σs–s bền hơn σp–p Na2 bền hơn Cl2?
Liên kết ion bền hơn cộng hóa trị NaCl bền hơn kim cương?
Liên kết ion bền hơn ion–cộng hóa trị NaCl bền hơn Al2O3?
Liên kết CHT càng phân cực càng kém bền HCl kém bền hơn HI?
là những phát biểu sai lầm cần tránh vì đã không xem xét đến các yếu tố quyết định ảnh
hưởng đến độ bền của liên kết.
5. Vì vậy, khi xem xét bất kỳ một chất nào, trước hết phải xác định các liên kết trong chất đó
mang bản chất ion hay cộng hóa trị. Trên cơ sở bản chất của liên kết mới tiếp tục xem xét
các yếu tố ảnh hưởng đến độ bền của liên kết.
6. Nếu liên kết mang bản chất ion thì độ bền liên kết phụ thuộc chủ yếu vào hai yếu tố q± và r±.
7. Nếu liên kết mang bản chất cộng hóa trị thì độ bền liên kết phụ thuộc chủ yếu vào ba yếu tố
đồng mức năng lượng, thể tích xen phủ và mật độ điện tử trong vùng xen phủ.
8. Một nhận xét thú vị là so sánh độ bền của liên kết ion với liên kết cộng hóa trị cũng tương tự
như so sánh sức mạnh của võ sĩ cử tạ với võ sĩ quyền anh.
Chöông 3 Phaûn öùng hoùa hoïc 31
Chương 3
Phản ứng hóa học
3.1 Khái niệm chung
1. Một cách gần đúng, người ta thừa nhận là trong phản ứng hóa học chỉ có sự biến đổi của
các điện tử hóa trị nằm trên các vân đạo hóa trị của nguyên tử.
2. Tính chất hóa học của một chất chỉ được đánh giá chính xác thông qua khả năng phản ứng
của chất đó với các chất khác.
3. Chỉ có 2 loại phản ứng hóa học cơ bản là:
• Phản ứng acid-baz • Phản ứng oxi hóa-khử
4. Các phản ứng được đặt tên khác chỉ là các trường hợp riêng của 2 loại phản ứng trên.
Ví dụ: Phản ứng trung hòa: acid + baz → muối + nước
3HCl + Al(OH)3↓ → AlCl3 + 3H2O
Phản ứng thủy phân: muối + nước acid + baz
AlCl3 + 3H2O 3HCl + Al(OH)3↓
Phản ứng xà phòng hóa: ester + baz → muối + alcol
dầu béo + NaOH → xà phòng + glycerin
3.1.1 Phản ứng acid-baz

1. Trong phản ứng acid-baz, số oxi hóa của các nguyên tử trong chất không bị thay đổi mà chỉ
có sự dịch chuyển của các đôi điện tử, ion hay nhóm chức của các hợp chất.
2. Tùy thuộc vào tính chất đặc trưng của mỗi phản ứng mà người ta phân các phản ứng acid-
baz trong Hóa Vô cơ thành các loại chủ yếu như sau:
• Phản ứng trung hòa HCl + NaOH → NaCl + H2O
• Phản ứng thủy phân AlCl3 + 3H2O 3HCl + Al(OH)3↓
• Phản ứng kết tủa BaCl2 + Na2SO4 BaSO4↓ + 2NaCl
• Phản ứng trao đổi ion R–H + NaOH R–Na + H2O
• Phản ứng tạo phức Al(OH)3↓ + NaOH Na[Al(OH)4]
• Phản ứng phân hủy 2Fe(OH)3↓ → Fe2O3↓ + 3H2O↑
3.1.2 Phản ứng oxi hóa-khử
1. Trong phản ứng oxi hóa-khử có sự thay đổi số oxi hóa của các nguyên tử trong chất.
−1 +4 −2 +6 −2
Ví dụ: H2 O 2 + Na 2 S O 3 → H2 O + Na 2 S O 4
32 Chöông 3 Phaûn öùng hoùa hoïc
2. Tùy thuộc vào vị trí của các nguyên tử bị thay đổi số oxi hóa mà người ta phân loại các phản
ứng oxi hóa-khử:
• Phản ứng oxi hóa-khử thông thường là phản ứng oxi hóa-khử giữa các nguyên tử nằm
trong các chất khác nhau.
Ví dụ: Cl2 + 2FeCl2 → 2FeCl3
• Phản ứng tự oxi hóa-khử hay phản ứng dị phân là phản ứng oxi hóa-khử nội phân tử giữa
các nguyên tử của cùng một loại nguyên tố nằm trong cùng một chất.
Ví dụ: Cl–Cl + H2O → HClO + HCl
• Phản ứng oxi hóa-khử nội phân tử là phản ứng oxi hóa-khử nội phân tử giữa các nguyên
tử của các nguyên tố khác nhau nằm trong cùng một chất.
Ví dụ: HgO → Hg + ½O2
Bảng 3.1 Phân loại và đặc trưng của các loại phản ứng oxi hóa-khử
Đặc trưng của
Loại phản ứng Ví dụ
phản ứng oxi hóa-khử
Oxi hóa-khử Giữa các nguyên tử nằm
Cl2 + 2FeCl2 → 2FeCl3
thông thường trong các chất khác nhau
Giữa các nguyên tử của
Tự oxi hóa-khử
cùng một loại nguyên tố Cl–Cl + H2O → HClO + HCl
(phản ứng dị phân)
nằm trong cùng một chất
Giữa các nguyên tử của
Oxi hóa-khử
các nguyên tố khác nhau HgO → Hg + ½O2
nội phân tử
nằm trong cùng một chất
3.2 Khả năng phản ứng

3.2.1 Nhiệt động lực học của phản ứng
1. Các giá trị nhiệt động lực học ΔH, ΔS và ΔG chỉ cho biết chiều và cân bằng của phản ứng:
• Phản ứng xảy ra theo chiều thuận hay nghịch?
• Hiệu suất của phản ứng là bao nhiêu?
2. Song các giá trị nhiệt động lực học lại không cho biết vận tốc và cơ chế của phản ứng:
• Không cho biết phản ứng xảy ra nhanh hay chậm!
• Không cho biết các giai đoạn của quá trình phản ứng!
3. Các khảo sát thực nghiệm về động học sẽ trả lời hai câu hỏi trên.
4. Xét phản ứng: aA + bB cC + dD (3.1)
5. Về mặt nhiệt động lực học, một phản ứng có:
ΔG = ΔH – TΔS (3.2)
trong đó: ΔX = ΣΔXsp – ΣΔXtc
với X ≡ G, H và S
Giá trị ΔG ΔH ΔS
<0 Xảy ra theo chiều thuận Tỏa nhiệt Giảm số mol khí
=0 Đạt cân bằng Không Số mol khí không đổi
>0 Xảy ra theo chiều nghịch Thu nhiệt Tăng số mol khí
Chöông 3 Phaûn öùng hoùa hoïc 33
6. Ở trạng thái cân bằng, nồng độ của các tác chất và sản phẩm thỏa phương trình sau:
ΔG
[C]ccb [D] dcb −
K= =e RT = const (3.3)
[A]acb [B]bcb
7. K càng lớn thì cân bằng càng chuyển sang bên phải và càng tạo ra nhiều sản phẩm.
8. Mối liên hệ giữa K và ΔG của phản ứng như sau:
ΔG
ln K = − (3.4)
RT
9. Các hằng số như hằng số acid-baz Ka và Kb, tích số tan T, hằng số phân ly phức chất Kpl,
thế khử E,… chỉ là các biến thể của hằng số cân bằng nhiệt động lực học K trong từng
trường hợp phản ứng cụ thể:
• Hằng số acid-baz Ka, Kb = K×[H2O] đối với phản ứng trung hòa
• Tích số tan T =K –1
đối với phản ứng kết tủa
• Hằng số phân ly phức chất Kpl =K đối với phản ứng tạo phức
• Thế khử E = –G/nF đối với phản ứng oxi hóa-khử
10. Dung môi nước có nồng độ lớn nên đối với phản ứng có nước tham gia với tư cách là tác
chất hay sản phẩm thì sự biến đổi nồng độ của nước là nhỏ có thể bỏ qua và có thể xem
như nồng độ của nước là một hằng số. Vì vậy, nồng độ của nước luôn luôn được ghép
chung vào hằng số K của phản ứng.
3.2.2 Động học của phản ứng

1. Về mặt động học, một cách tổng quát, ta có vận tốc phản ứng thuận vth và nghịch vng:
vth = kth.f([Tc]) vng = kng.g([Sp])
2. Ở trạng thái cân bằng, vận tốc thuận bằng vận tốc nghịch:
vth = vng = kth.f( [Tc] cb )cb = kng.g( [Sp] cb )
k th g([Sp] cb )
k= = = const (3.5)
k ng f([Tc] cb )
3. Cần lưu ý là K nhiệt động lực hóa học và k động học mang hai ý nghĩa khác nhau.
4. Cho dù phản ứng xảy ra theo các con đường khác nhau thì ở trạng thái cân bằng, giá trị K
tính được theo các con đường đó luôn luôn bằng nhau và không đổi.
5. k động học chỉ cho biết tỉ số của kth và kng hoặc tỉ số của 2 hàm nồng độ của phản ứng thuận
và phản ứng nghịch khi hệ ở trạng thái cân bằng.
3.2.3 Mối liên hệ giữa nhiệt động lực học và động học của phản ứng
1. Không có một mối liên hệ nào giữa các giá trị nhiệt động lực hóa học với các yếu tố động
hóa học (vận tốc và cơ chế) của một phản ứng.
2. Một phản ứng có thể có giá trị ΔG rất âm nhưng lại không thể xảy ra được do cản trở động
học vì năng lượng hoạt hóa của phản ứng quá cao.
Ví dụ: 2H2(k) + O2(k) → 2H2O(l) ΔG0 = −228,2 kJ/mol
Phản ứng trên có ΔG0 rất âm, nhưng:
• Hoàn toàn không xảy ra ở 250C
• Xảy ra rất chậm ở 2000C
• Xảy ra tức thời dưới dạng nổ ở 7000C
34 Chöông 3 Phaûn öùng hoùa hoïc
3. Có thể tính toán giá trị ΔG của phản ứng theo các giá trị ΔG của các chất (tra trong sổ tay
hóa học) hoặc bằng chu trình Born-Haber.
4. Vận tốc và cơ chế của phản ứng chỉ có thể xác định được bằng thực nghiệm.
3.3 Quy ước về điều kiện phản ứng

1. Trong Hóa Vô cơ, nếu không nêu rõ điều kiện phản ứng cụ thể thì một phản ứng xem như
được tiến hành trong điều kiện chuẩn quy ước như sau:
• Nhiệt độ 250C
• Áp suất 1 atm
• Khí quyển Không khí (oxygen chiếm ~21% thể tích)
• Dung môi Nước
• Nồng độ chất 1M
• pH Acid 0
Trung tính 7
Baz 14
2. Một cách chặt chẽ, phải ghi rõ trạng thái pha của các chất tham gia phản ứng.
Ví dụ: HCl(k) + NH3(k) → NH4Cl↓
HCl(dd) + NH3(dd) → NH4Cl(dd) + H2O
AgNO3aq + NaClaq → AgCl↓ + NaNO3aq
Fe2O3(r) + NiO(r) → NiFe2O4(r)
3. Người ta thường pha dung dịch muối kim loại như MnSO4, ZnSO4, Fe2(SO4)3,… trong dung
dịch acid để tránh bị thủy phân nên quy ước nếu không nêu rõ điều kiện phản ứng cụ thể
khác thì các dung dịch muối kim loại có môi trường acid với pH = 0.
Chöông 4 Phaûn öùng acid-baz 35
Chương 4
Phản ứng acid-baz
4.1 Định nghĩa acid-baz
1. Có nhiều định nghĩa acid-baz khác nhau mà mỗi định nghĩa được áp dụng hiệu quả nhất
trong một phạm vi xác định.
2. Khởi thủy, người ta định nghĩa acid là những chất có vị chua và ăn mòn kim loại, baz là
những chất nhờn và ăn mòn da tay. Acid phản ứng với baz tạo thành muối và nước.
3. Hóa học càng phát triển thì định nghĩa acid-baz càng đi vào bản chất hơn.
4.1.1 Định nghĩa acid-baz theo Arrhenius

1. Acid là chất phân ly trong nước cho ion H+. Baz là chất phân ly trong nước cho ion OH–.
Ví dụ: Các acid HCl, CH3COOH,… HCl → H+ + Cl–
Các baz NaOH, NH4OH,… NaOH → Na+ + OH–
2. Xét phản ứng pha khí: HCl + NH3 → NH4Cl↓
Phản ứng trên cũng tạo ra muối là NH4Cl nhưng trong tác chất không có mặt OH–. Các phản
ứng kiểu này dẫn đến sự ra đời định nghĩa acid-baz theo Bronsted.
4.1.2 Định nghĩa acid-baz theo Bronsted

1. Acid là tiểu phân cho cation H+. Baz là tiểu phân nhận cation H+.
Ví dụ: Các acid HCl, CH3COOH, NH4+, HSO4–,… NH4+ → H+ + NH3
Các baz NaOH, NH3, HS–, H2N–NH3+,… NH3 + H+ → NH4+
2. Từ định nghĩa này, xuất hiện khái niệm cặp acid-baz liên hợp.
HF + NH3 NH4+ + F–
acid HA baz B acid liên hợp BH+ của B baz liên hợp A– của HA
3. Một acid HA khi cho H+ sẽ tạo thành baz liên hợp A– của acid HA.
4. Một baz B khi nhận H+ sẽ tạo thành acid liên hợp BH+ của baz B.
5. Độ mạnh của một acid không chỉ phụ thuộc vào bản chất của acid mà còn phụ thuộc vào
khả năng nhận H+ của baz phản ứng với nó.
6. Độ mạnh của một baz không chỉ phụ thuộc vào bản chất của baz mà còn phụ thuộc vào khả
năng cho H+ của acid phản ứng với nó, tương tự.
7. Một acid càng mạnh thì baz liên hợp của nó càng yếu.
8. Một baz càng mạnh thì acid liên hợp của nó càng yếu.
36 Chöông 4 Phaûn öùng acid-baz
9. Độ mạnh của các acid và baz liên hợp trong nước được biểu thị bằng hằng số acid Ka hay
hằng số baz Kb của chúng.
10. Xét một cặp acid-baz liên hợp trong dung môi nước:
HA + H2O A– + H3O+ A− + H2O HA + OH–

Hằng số phân ly của acid HA: Hằng số phân ly của baz A–:
[A − ][H3 O + ] [HA][OH− ]
KHA = KA − =
[HA][H2O ] [A− ][H2O ]
Hằng số acid của acid HA: Hằng số baz của baz A–:
[A − ][H3O + ] [HA][OH− ]
K a = KHA [H2O ] = K b = K A− [H2O ] =
[HA] [A − ]
[H3 O + ][A − ][HA][OH− ]

K aK b = −
= [H3O + ][OH− ] = 10 −14
[HA][A ]
a
pKHA + pKbA − = 14
11. Xét phản ứng: NaF + BF3 → Na[BF4]

Phản ứng trên cũng tạo ra muối là Na[BF4] nhưng trong tác chất không có mặt của H+ lẫn
OH–. Các phản ứng kiểu này dẫn đến sự ra đời định nghĩa acid-baz theo Lewis.
4.1.3 Định nghĩa acid-baz theo Lewis

1. Acid là tiểu phân nhận đôi điện tử tự do. Baz là tiểu phân cho đôi điện tử tự do.
Ví dụ: Các acid H+, NH4+, BF3,… NH4+ + OH– → NH4OH
Các baz OH–, NH3, F–,… BF3 + F– → [BF4]–
2. Xét phản ứng pha rắn: Na2O + SiO2 → Na2SiO3
Phản ứng trên cũng tạo ra muối là Na2SiO3 nhưng không có sự cho–nhận rõ ràng của đôi
điện tử trong trạng thái rắn. Các phản ứng kiểu này dẫn đến sự ra đời định nghĩa acid-baz
theo Ubanovish.
4.1.4 Định nghĩa acid-baz theo Ubanovish

1. Acid là chất có thể tạo thành Anion, cho cation, kết hợp với anion hay với đôi điện tử.
Baz là chất có thể tạo thành Cation, kết hợp với cation, cho anion hay cho đôi điện tử.
Ví dụ: K2O + SO3 → K2SO4
KF + BF3 → K[BF4]
2. Định nghĩa của Ubanovish có tính khái quát cao nhất. Theo định nghĩa này thì mọi phản ứng
bất kỳ không phải là phản ứng oxi hóa khử đều là phản ứng acid-baz.
Ví dụ: CaCl2 + Na2SO4 → CaSO4↓ + 2NaCl
trong đó: Ca2+ acid yếu SO42– baz yếu
+ –
Na acid rất yếu Cl baz rất yếu
4.1.5 Định nghĩa acid-baz cứng-mềm

1. Theo quan điểm acid-baz cứng-mềm, tất cả các nguyên tử, phân tử hay ion đều được xem
là acid hay baz và được phân loại theo khả năng bị phân cực của chúng.
2. Người ta nhận thấy các acid-baz cứng (có tác dụng bị phân cực yếu) thường kết hợp với
nhau. Các acid-baz mềm (có tác dụng bị phân cực mạnh) thường kết hợp với nhau.
3. Định nghĩa acid-baz cứng mềm chỉ áp dụng phù hợp khi không thể sử dụng một cách hiệu
quả các định nghĩa khác đã nêu ở trên đối với các acid-baz yếu và rất yếu.
Ví dụ: FeCl3 + 6NH4F (NH4)3[FeF6] + 3NH4Cl
↓ ↓
acid cứng :Fe3+ F–: baz cứng
Bảng 4.1 Tóm tắt tính chất đặc trưng của các acid-baz cứng mềm
Acid Baz
Loại
Tính chất Ví dụ Tính chất Ví dụ
Cứng Điện tích lớn, bán H+, Li+, Na+, K+, Be2+, Kích thước nhỏ, H2O, NH3, OH–, O2–,
kính nhỏ, Mg2+, Ca2+, Sr2+, BF3, ít bị phân cực CO32–, NO3–, PO43–,
ít bị phân cực Al3+, Ga3+, In3+, Si4+, SO42–, ClO4–, F–,
Ti4+, Zr4+, Cr2+, Cr6+, (Cl–), CH3COO–,…
Mn2+, Mn7+, Fe3+,
Co3+,…
Trung Bị phân cực Fe2+, Co2+, Ni2+, Bị phân cực NO2–, SO32–,
gian trung bình Cu2+, Zn2+,… trung bình Br–, N3–,…
Mềm Điện tích nhỏ, Cu+, Ag+, Au+, Cd2+, Kích thước lớn, H–, CN–, SCN–,
bán kính lớn, Hg+, Hg2+,… dễ bị phân cực S2O32–, I–, …
dễ bị phân cực
4.1.6 Tóm lược các định nghĩa acid-baz

1. Các định nghĩa acid-baz khi đi từ Arrhenius, Bronsted, Lewis cho đến Ubanovish có tính khái
quát càng cao và phạm vi áp dụng càng rộng đối với các phản ứng acid-baz. Định nghĩa
Ubanovish có tính khái quát cao nhất và bao trùm toàn bộ tất cả các phản ứng acid-baz.
2. Tuy nhiên, khi tính khái quát càng cao thì tính cụ thể càng thấp, nghĩa là tính định lượng
càng thấp.
Bảng 4.2 Tóm tắt định nghĩa và phạm vi sử dụng của acid-baz
Định nghĩa và
Acid Ví dụ Baz Ví dụ
phạm vi áp dụng
Arrhenius Chất phân ly HCl Chất phân ly NaOH
Không còn sử dụng trong nước CH3COOH,… trong nước NH4OH,…
cho ion H+ cho ion OH−
Bronsted Tiểu phân HCl Tiểu phân NaOH
Phản ứng trung hòa cho ion H+ CH3COOH nhận ion H+ NH4OH
và thủy phân NH4+ NH3
HSO4–,… HS–
H2N–NH3+,…
Lewis Tiểu phân nhận H+ Tiểu phân cho OH–
Phản ứng tạo phức đôi điện tử tự do NH4+ đôi điện tử tự do NH3
HSO4– F–…
BF3,…
Ubanovish Tiểu phân tạo SO3 Tiểu phân tạo K2O
Phản ứng pha rắn thành anion BF3,… thành cation KF,…
3. Định nghĩa Arrhenius không hoàn chỉnh nên rất ít khi được sử dụng.
4. Định nghĩa Bronsted có tính định lượng cao nhất được sử dụng chủ yếu cho phản ứng trung
hòa và phản ứng thủy phân trong môi trường nước.
5. Định nghĩa Lewis được sử dụng chủ yếu cho phản ứng tạo phức.
6. Định nghĩa Ubanovish được sử dụng chủ yếu cho phản ứng pha rắn.
4.2 Cường độ của acid-baz

1. Acid và baz tham gia phản ứng có cường độ càng mạnh thì cân bằng phản ứng càng
chuyển sang phải.
2. Độ mạnh của một acid-baz còn phụ thuộc vào môi trường chứa acid-baz đó.
Ví dụ: H2SO4 là acid mạnh trong dung môi nước nhưng lại là acid yếu trong acid acetic.
3. Không có một thước đo vạn năng để đánh giá độ mạnh của các acid-baz.
4. Cho đến nay, người ta chỉ xây dựng hoàn chỉnh được thang đo cường độ acid-baz thông
qua các hằng số Ka và Kb của các acid-baz Bronsted trong nước mà thôi.
5. Độ mạnh của các acid-baz có thể được biểu diễn bằng ΔG hay Ka, Kb trong phản ứng trung
hòa, T trong phản ứng kết tủa, Kpl trong tạo phức.
6. Trong nhiều trường hợp, người ta chỉ cần so sánh tính chất acid-baz một cách bán định
lượng (mạnh hơn hay yếu hơn) để dự đoán khả năng phản ứng.
7. Lúc đó, chỉ cần suy đoán cường độ của acid dựa trên:
• Độ bền và độ phân cực của liên kết X–H của các hydracid không chứa oxygen HnX.
• Độ phân cực của liên kết O–H của các oxihydroxid có chứa oxygen MOa(OH)b.
8. Cường độ baz của một chất sẽ được suy đoán từ cường độ acid của chất đó, được suy luận
từ ý 7 vừa nêu trên, theo nguyên tắc:
• Một chất có tính acid mạnh sẽ có tính baz yếu.
• Một chất có tính acid yếu sẽ có tính baz mạnh, ngược lại.
9. Như vậy, chúng ta đã đơn giản hóa được quá trình suy đoán:
• Tính acid-baz của các chất
• Khả năng phản ứng acid-baz giữa các chất
4.3 Phân loại acid-baz vô cơ theo bản chất hóa học

1. Có thể phân tất cả các acid-baz thành 2 loại chính: Acid-baz Dẫn xuất Thế Muối
−1 −1 −1
• Hydracid HnX và các dẫn xuất. Ví dụ: H Cl Br Cl Na Cl
+5 +5 +5
• Oxihydroxid MOa(OH)b và các dẫn xuất. Ví dụ: H Cl O3 Cl O2F Na Cl O3
2. Sự khác biệt rõ ràng để phân biệt hydracid với oxihydroxid là X trong các hydracid HnX có số
oxi hóa âm còn M trong các oxihydroxid MOa(OH)b có số oxi hóa dương.
−2 −2
Ví dụ: Hydracid H2 S và dẫn xuất muối Na2 S có S ở số oxi hóa –2.
+6 +6
Oxihydroxid H 2 S O4 và dẫn xuất thế S O2Cl2 có S ở số oxi hóa +6.
3. Do nước là hợp chất trung tính về mặt acid-baz nên khi thêm hay bớt nước thì xem như tính
acid-baz của hợp chất không thay đổi nếu sự biến đổi cấu trúc của chất do sự thêm–bớt
nước này không ảnh hưởng đến tính acid-baz.
Ví dụ: SO3 là anhydrid có tính acid giống H2SO4 không phụ thuộc cấu trúc.
Khi thêm 2H2O vào HIO4 (giả định) tạo thành H5IO6 thì do sự biến đổi từ cấu trúc
giả định của HIO4 với 3 O liên kết đôi với I thành cấu trúc thật của H5IO6 chỉ có 1
O liên kết đôi với I khiến cho H5IO6 có tính acid yếu.
4.3.1 Các hydracid, các dẫn xuất thế và muối của chúng
1. Các hydracid có công thức tổng quát là HnX trong đó X phân cực âm.
Ví dụ: H3P, H2S, HCl
HF, HCl, HBr, HI
2. Khi thay H của hydracid bằng các nhóm hay nguyên tố âm điện khác (có độ âm điện lớn hơn
H và nhỏ hơn X) thì ta có các dẫn xuất thế gọi tắt là các dẫn xuất của hydracid.
Ví dụ: Khi thay 1 H bằng 1 Br trong HCl thì ta có dẫn xuất thế BrCl.
−1 −1
Rõ ràng: • Br Cl là dẫn xuất thế của hydracid H Cl với Cl ở số oxi hóa –1.
+3 +3
• Cl F3 là dẫn xuất thế của oxihydroxid H Cl O2 với Cl ở số oxi hóa +3.
3. Khi thay H của hydracid bằng các nhóm hay nguyên tố dương điện khác (có độ âm điện nhỏ
hơn H) thì ta có các dẫn xuất muối được gọi tắt là các muối của hydracid.
Ví dụ: Khi thay 1 H bằng 1 Na trong HCl thì ta có dẫn xuất muối NaCl.
4.3.2 Các oxihydroxid, các dẫn xuất thế và muối của chúng
1. Các oxihydroxid có công thức tổng quát là MOa(OH)b trong đó M phân cực dương.
Ví dụ: NaOH, Mg(OH)2, Al(OH)3, H4SiO4, H3PO4, H2SO4, HClO4
HClO, HClO2, HClO3, HClO4
2. Khi thay nhóm O hay OH của oxihydroxid bằng các nhóm hay nguyên tố âm điện khác thì ta
có các dẫn xuất thế được gọi tắt là các dẫn xuất của oxihydroxid đó.
Ví dụ: Khi thay 2 OH bằng 2 Cl trong H2SO4 thì ta có dẫn xuất thế SO2Cl2.
3. Khi thay H trong nhóm OH của oxihydroxid bằng các nhóm hay nguyên tố dương điện khác
thì ta có các dẫn xuất muối được gọi tắt là các muối của oxihydroxid đó.
Ví dụ: Khi thay 1 H bằng 1 Na trong H2SO4 thì ta có dẫn xuất muối NaHSO4.
4.3.3 Tóm lược về các hydracid, oxihydroxid và các dẫn xuất của chúng
1. Tóm tắt định nghĩa của các hydracid và oxihydroxid, các dẫn xuất và muối của chúng được
trình bày trong Bảng 4.3.
Bảng 4.3 Tóm tắt định nghĩa các hydracid và oxihydroxid, các dẫn xuất và muối của chúng
Acid-baz Công thức Ví dụ
Hydracid Hnδ+Xδ– H–Cl
Dẫn xuất Ví dụ: Thay H trong HCl bằng Br, I,… Br–Cl, I–Cl,…
Muối Ví dụ: Thay H trong HCl bằng Na, ½Ca,… NaCl, CaCl2,…
δ+ δ– δ–
Oxihydroxid M Oa (OH) b SO3 ≡ H2SO4
Dẫn xuất Ví dụ: Thay 1 O trong SO3 bằng 2 Cl SO2Cl2
Thay 2 O và 2 OH trong H2SO4 bằng 6 F SF6
Muối Ví dụ: Thay 2 H bằng 2 Na hay 1 Ca,… Na2SO4, CaSO4,…
4.4 Các hydracid

4.4.1 Cường độ acid-baz của các hydracid
1. Các hydracid có công thức chung: HnX
2. Xét mô hình hydracid: X–H
3. Liên kết X–H có bản chất cộng hóa trị phân cực do H+ có r vô cùng nhỏ nên H+ có tác dụng
phân cực vô cùng lớn khiến cho liên kết X–H không thể là liên kết ion.
4. Liên kết cộng hóa trị phân cực X←H càng kém bền khi:
a. Các vân đạo hóa trị có năng lượng càng cách biệt. Đồng năng cao ≠
b. Sự xen phủ của các vân đạo liên kết càng nhỏ. Xen phủ nhỏ ↓
c. Mật độ điện tử hóa trị tại vùng xen phủ càng thấp. Mật độ thấp ↓
5. Khi liên kết cộng hóa trị X←H có (1) Độ bền càng thấp và (2) Độ phân cực càng cao thì khả
năng cắt đứt lệch liên kết X–H với đôi điện tử nằm lại trên X theo kiểu X←#H để phóng thích
H+ càng cao và hệ quả là tính acid của hydracid càng mạnh.
6. Tính acid của hydracid phụ thuộc vào mối tương quan nghịch biến của 2 yếu tố độ bền và
độ phân cực của liên kết X←H.
7. Khi đi từ trái sang phải trong một chu kỳ, nguyên tử X của các hydracid có:
• Độ âm điện tăng nhanh hơn so với bán kính giảm chậm hơn.
• Vì vậy, liên kết X–H có độ phân cực tăng nhanh hơn so với độ bền tăng chậm hơn.
• Hệ quả là khả năng phân ly H+ tăng khiến cho tính acid tăng dần.
Ví dụ: Dãy hydracid H3P, H2S và HCl khi đi từ trái sang phải trong một chu kỳ có tính
acid tăng dần do yếu tố χ tăng nhanh hơn.
Bảng 4.4 So sánh sự biến đổi độ âm điện χ và bán kính r trong một chu kỳ
Giá trị χ r
P 2,2 1,10
S 2,6 ↑ 18% 1,04 ↓ 5%
Cl 3,2 ↑ 23% 0,99 ↓ 5%
Nhận xét χ tăng nhanh hơn r giảm chậm hơn
Liên kết H–X Độ phân cực tăng nhanh hơn Độ bền tăng chậm hơn
+
Tính acid-baz ⇒ Khả năng phân ly H tăng ⇒ Tính acid tăng dần
Bảng 4.5 So sánh sự biến đổi độ âm điện χ và bán kính r trong một phân nhóm
Giá trị χ r
F 4,0 0,64
Cl 3,2 ↓ 20% 0,99 ↑ 55%
Br 3,0 ↓ 6,3% 1,14 ↑ 16,7%
I 2,7 ↓ 10% 1,33 ↑ 16,7%
Nhận xét χ giảm chậm hơn r tăng nhanh hơn
Liên kết H–X Độ phân cực giảm chậm hơn Độ bền giảm nhanh hơn
+
Tính acid-baz ⇒ Khả năng phân ly H tăng ⇒ Tính acid tăng dần
8. Khi đi từ trên xuống dưới trong một phân nhóm, nguyên tử X của các hydracid có:
• Độ âm điện giảm chậm hơn so với bán kính tăng nhanh hơn.
• Vì vậy, liên kết X–H có độ phân cực giảm chậm hơn so với độ bền giảm nhanh hơn.
• Hệ quả là khả năng phân ly H+ tăng nên tính acid tăng dần.
Ví dụ: Dãy hydracid HF, HCl, HBr và HI khi đi từ trên xuống dưới trong một phân nhóm
có tính acid tăng dần do yếu tố r tăng nhanh hơn..
9. Phạm vi sử dụng: Suy đoán này áp dụng phù hợp cho tất cả các hydracid.
4.4.2 Cường độ acid-baz của các dẫn xuất và muối từ các hydracid
1. Cường độ acid-baz của các dẫn xuất và muối từ các hydracid được dự đoán theo 2 giả định
như sau:
2. Giả định thứ nhất: Tổng cường độ acid-baz của hệ phản ứng không đổi theo phép cộng đại
số, nghĩa là:
Tổng đại số tính acid-baz của các tác chất = Tổng đại số tính acid-baz của các sản phẩm
3. Giả định thứ hai: Khi thêm hay bớt nước là hợp chất trung tính về mặt acid-baz thì một cách
gần đúng có thể xem như tính acid-baz của hợp chất không thay đổi nếu sự biến đổi cấu
trúc của chất do sự thêm–bớt nước này không ảnh hưởng đến tính acid-baz.
a. Cường độ acid-baz của các dẫn xuất thế từ các hydracid
1. Xét phản ứng: BrCl + H2O → HBrO + HCl
2. BrCl khi thủy phân tạo thành 2 acid HBrO và HCl nên BrCl có tính acid mạnh hơn HCl.
3. Tổng quát, có thể suy đoán tính acid-baz theo định nghĩa Bronsted của các dẫn xuất của
hydracid từ tính acid-baz của các sản phẩm được hình thành khi thủy phân dẫn xuất đó
(thủy phân là phản ứng cộng nước – hợp chất trung tính về mặt acid-baz).
b. Cường độ acid-baz của các muối từ các hydracid

1. Tổng quát, có thể suy đoán tính acid-baz theo định nghĩa Bronsted của các muối từ phép
cộng đại số tính acid-baz của các acid và baz tạo thành muối đó.
2. Ví dụ: NH4Cl tạo thành từ acid mạnh HCl và baz yếu NH4OH sẽ có tính acid yếu.
Bảng 4.6 Mối liên hệ giữa tính acid-baz của muối với các acid-baz hợp thành
Chất Tính chất và cường độ acid-baz
Tác chất acid Mạnh Mạnh Yếu Yếu
Tác chất baz Yếu Mạnh Mạnh Yếu
Sản phẩm muối Acid yếu Trung tính Baz yếu Lưỡng tính
4.5 Các oxihydroxid

4.5.1 Cường độ acid-baz của các oxihydroxid
1. Các oxihydroxid có công thức chung MOa(OH)b
2. Xét mô hình oxihydroxid O*=M–O–H
3. Trong các oxihydroxid có sự dịch chuyển của các điện tử trong các liên kết như sau:
Ê
O*⇐M←O←H
• Liên kết O–H có bản chất cộng hóa trị phân cực do H+ có r vô cùng nhỏ nên H+ có tác
dụng phân cực vô cùng lớn khiến cho liên kết O–H không thể là liên kết ion.
• Khi liên kết cộng hóa trị O–H có (1) Độ bền càng thấp và (2) Độ phân cực càng cao thì khả
năng cắt đứt lệch liên kết O–H với đôi điện tử nằm trên O theo kiểu O←#H để phóng
thích H+ càng cao và hệ quả là tính acid của hydracid càng mạnh.
• Độ bền của liên kết O–H trong các oxihydroxid xem như tương đương nhau nên chỉ cần
xem xét độ phân cực của liên kết O–H trong các oxihydroxid khác nhau.
4. Yếu tố quyết định: Do O* kéo điện tử của liên kết O*⇐M về phía mình:
• Khi số lượng O* càng nhiều, M bị nhiều O* kéo điện tử nên M càng thiếu điện tử sẽ càng
kéo điện tử của liên kết M←OH về phía mình.
• Hệ quả là điện tử của liên kết O←H càng lệch về O làm độ phân cực của liên kết O←H
tăng nên dễ bị cắt đứt lệch để phóng thích H+ khiến cho tính acid càng mạnh.
Ê
O*⇐M←O←H
• Số lượng O* là yếu tố quyết định cường độ acid của các oxihydroxid.
Ví dụ: Tính acid của HClO4 (3O*) > H2SO4 (2O*) > H3PO4 (1O*) > H4SiO4 (0O*).
5. Yếu tố thứ hai: Khi tác dụng phân cực của M càng mạnh:
• Điện tử của liên kết M←OH càng lệch về M.
• Vì vậy, điện tử của liên kết O←H càng lệch về O.
• Hệ quả là độ phân cực của liên kết O←H tăng nên dễ bị cắt đứt lệch liên kết O←#H để
phóng thích H+ khiến cho tính acid của oxihydroxid càng mạnh.
Ê
O*⇐M←O←H
Ví dụ: Fe(OH)3 có tính acid lớn hơn Fe(OH)2 do Fe3+ có TDPC mạnh hơn Fe2+.
6. Như vậy, cường độ acid của oxihydroxid sẽ càng lớn khi:
a. Số lượng O* càng nhiều a ↑
b. M có tác dụng phân cực càng mạnh SOXH ↑
+
r ↓
10 0–9
d »d > [trơ]
(χ ↑ khi NTTT có cùng SOXH)
7. Cả 2 yếu tố tác động nêu trên khiến cho liên kết M–OH trong oxihydroxid chuyển từ bản chất
ion sang cộng hóa trị thì oxihydroxid chuyển từ tính baz sang acid.
8. Cần lưu ý là cách suy diễn vừa nêu rất đơn giản và hiệu quả nhưng chỉ đúng đối với các
oxihydroxid mà không được áp dụng cho các hydracid vì hydracid không có liên kết M–OH.
9. Phạm vi sử dụng: Suy đoán này phù hợp cho các oxihydroxid có nguyên tử trung tâm:
• Ở cùng một chu kỳ có độ âm điện và bán kính khác nhau
• Ở cùng một phân nhóm có độ âm điện và bán kính khác nhau
• Cùng nguyên tố có số oxi hóa khác nhau
• Khác nguyên tố có số oxi hóa giống nhau
10. Suy đoán này đúng với đại đa số các oxihydroxid và dẫn xuất ngoại trừ vài trường hợp đặc
biệt do sự xuất hiện các yếu tố nhiễu loạn khác như sự thay đổi cấu trúc của chất, hiệu ứng
lập thể, biến đổi liên kết, liên kết hydro,… làm tính chất acid-baz bị biến đổi.
4.5.2 Ví dụ điển hình

a. Các oxihydroxid có nguyên tử trung tâm cùng chu kỳ ở số oxi hóa dương cao nhất
1. Xét dãy oxihydroxid của các nguyên tố thuộc phân nhóm chính của chu kỳ 3 ở số oxi hóa
dương cao nhất:
2. Khi đi từ trái sang phải trong cùng một chu kỳ, các oxihydroxid với nguyên tử trung tâm M ở
số oxi hóa dương cao nhất có:
a. Số O* tăng dần O* ↑
b. Số oxi hóa dương cao nhất của M tăng dần SOXH ↑
c. Bán kính của M giảm dần rMn+ ↓
d. → Tác dụng phân cực của M tăng dần TDPC ↑
e. ⇒ Độ phân cực của liên kết O–H tăng dần μO–H ↑
f. ⇒ Bản chất của liên kết M–OH ION → CHT

g. Các oxihydroxid chuyển dần từ BAZ → ACID
Bảng 4.4 Các dữ liệu và tính acid-baz của các oxihydroxid thuộc chu kỳ 3
Nguyên tố Na Mg Al Si P S Cl
Oxyd Na2O MgO Al2O3 SiO2 P2O5 SO3 Cl2O7
Oxihydroxid NaOH Mg(OH)2 Al(OH)3 H4SiO4 H3PO4 H2SO4 HClO4
Công thức M(OH) M(OH)2 M(OH)3 M(OH)4 MO(OH)3 MO2(OH)2 MO3(OH)
Số O* 0 0 0 0 1 2 3
SOXH +1 +2 +3 +4 +5 +6 +7
Bán kính rM Giảm dần
μO–H Tăng dần
Bản chất M–OH Ion → Cộng hóa trị
Tính Baz Baz Lưỡng Acid rất Acid Acid Acid rất
acid-baz mạnh yếu tính yếu yếu mạnh mạnh
3. Tóm tắt quan trọng: Oxihydroxid có:

a. Độ phân cực của liên kết O←H (μO–H) càng cao thì tính acid càng mạnh.
b. Độ phân cực của liên kết O←H (μO–H) càng cao khi:
• Số O* trong hợp chất càng lớn
• Tác dụng phân cực của nguyên tử trung tâm càng mạnh, nghĩa là khi:
a. SOXH ↑ c. d10 » d1–9 » [trơ]
b. r+ ↓ d. (χ ↑ khi NTTT có cùng SOXH)
c. Liên kết M–OH trong oxihydroxid chuyển từ bản chất ion sang cộng hóa trị thì tính chất của
oxihydroxid chuyển từ baz sang acid.
4. Mối liên hệ giữa số oxi hóa của NTTT với tính acid-baz của oxihydroxid như sau:
a. Các oxihydroxid có tính baz khi số oxi hóa của nguyên tử trung tâm là < +3.
b. Các oxihydroxid có tính lưỡng tính khi số oxi hóa của nguyên tử trung tâm là (1) +3, (2)
+2 khi M2+ có cấu trúc điện tử d10 và (3) +2 với M là Be ở chu kỳ 2 có r2+ rất nhỏ.
c. Các oxihydroxid có tính acid khi số oxi hóa của nguyên tử trung tâm > +3.
10
Số oxi hóa của < +3 (1) +3; (2) +2 khi d > +3
nguyên tử trung tâm (+1 → +2) (3) +2 khi rM2+ rất nhỏ (+4 → +8)
Tính acid-baz của Baz Lưỡng tính Acid

oxihydroxid và ví dụ NaOH, Ca(OH)2,… Al(OH)3, Zn(OH)2, Be(OH)2,… H2SiO3, H3PO4,…
b. Các oxihydroxid có nguyên tử trung tâm cùng phân nhóm

1. Xét dãy các oxihydroxid có số O* = 0 của các nguyên tố thuộc phân nhóm chính 2A:
2. Khi đi từ trên xuống dưới trong cùng một phân nhóm, nguyên tử trung tâm của các
oxihydroxid cùng có số oxi hóa +2 nhưng r2+ tăng và χ giảm nên tác dụng phân cực của M2+
giảm dần làm tính ion của liên kết M–OH tăng dần khiến cho tính baz tăng dần.
Bảng 4.5 Các dữ liệu và tính acid-baz của các oxihydroxid thuộc phân nhóm 2A
χM2+ Tính ion của

Oxihydroxid Số oxi hóa rM2+ Tính acid-baz
M–OH
Be(OH)2 +2 Baz yếu
Mg(OH)2 +2
Ca(OH)2 +2 Giảm dần Tăng dần Tăng dần
Sr(OH)2 +2
Ba(OH)2 +2 Baz mạnh
c. Các oxihydroxid có cùng nguyên tử trung tâm với số oxi hóa khác nhau
1. Xét dãy các oxihydroxid Fe(OH)2 và Fe(OH)3 của Fe ở số oxi hóa +2 và +3:
• Fe2+ có SOXH nhỏ hơn và bán kính lớn hơn Fe3+.
• Tác dụng phân cực của Fe2+ yếu hơn Fe3+.
• Tính ion của liên kết M–OH trong Fe(OH)2 lớn hơn trong Fe(OH)3.
• Fe(OH)2 có tính baz lớn hơn Fe(OH)3.
• Fe(OH)2 có tính baz yếu còn Fe(OH)3 có tính baz rất yếu.
• Fe(OH)2 là baz yếu do (1) Fe2+ có điện tích +2, (2) Cấu trúc điện tử d6 và (3) Độ âm điện
không rất thấp nên Fe2+ có tác dụng phân cực nhưng không mạnh. Hệ quả là Fe(OH)2
có tính baz yếu hơn Ca(OH)2 (với Ca2+ có cấu hình điện tử của khí trơ) và mạnh hơn
Zn(OH)2 (với Zn2+ có cấu hình điện tử d10) trong cùng chu kỳ 4.
4.5.3 Cường độ acid-baz của các dẫn xuất và muối từ các oxihydroxid
1. Việc suy đoán tính acid-baz của các dẫn xuất và muối từ các oxihydroxid cũng dựa trên 2
giả định ban đầu như đối với trường hợp của hydracid trong Mục 4.4.2.
a Tổng đại số tính acid-baz của các tác chất = Tổng đại số tính acid-baz của các sản phẩm
b Tính acid-baz của chất không thay đổi khi thêm hay bớt nước nếu sự biến đổi cấu trúc của
chất do sự thêm–bớt nước này không ảnh hưởng đến tính acid-baz.
a. Cường độ acid-baz của các dẫn xuất từ các oxihydroxid

1. Xét phản ứng: SO2Cl2 + 2H2O → H2SO4 + 2HCl
2. SO2Cl2 khi thủy phân tạo thành 2 acid H2SO4 và HCl nên có tính acid mạnh hơn SO3.
3. Tổng quát, có thể suy đoán tính acid-baz theo định nghĩa Bronsted của các dẫn xuất của
oxihydroxid từ tính acid-baz của các sản phẩm được hình thành khi thủy phân dẫn xuất đó
tương tự như đối với hydracid.
b. Cường độ acid-baz của các muối từ các oxihydroxid

1. Tổng quát, có thể suy đoán tính acid-baz theo định nghĩa Bronsted của các muối từ phép
cộng đại số tính acid-baz của các acid và baz tạo thành muối như với hydracid.
2. Ví dụ: (NH4)2SO4 tạo thành từ acid mạnh H2SO4 và baz yếu NH4OH sẽ có tính acid yếu.
Bảng 4.6 Mối liên hệ giữa tính acid-baz của muối với các acid-baz hợp thành
Chất Tính chất và cường độ acid-baz
Tác chất acid Mạnh Mạnh Yếu Yếu
Tác chất baz Yếu Mạnh Mạnh Yếu
Sản phẩm muối Acid yếu Trung tính Baz yếu Lưỡng tính
4.6 Phản ứng trung hòa

1. Phản ứng trung hòa sẽ xảy ra theo chiều:
Các acid-baz mạnh hơn → Các acid-baz yếu hơn
2. Phản ứng trung hòa xảy ra càng hoàn toàn khi cường độ của các acid-baz càng mạnh.
3. Trong nước, các acid rất mạnh sẽ phân ly cho ion H3O+ (thường được viết đơn giản là H+)
nên acid đó sẽ có độ mạnh tối đa bằng độ mạnh của ion H+.
4. Tương tự, các baz rất mạnh sẽ phân ly cho ion OH– nên baz đó sẽ có độ mạnh tối đa bằng
với độ mạnh của ion OH–. Ví dụ như O2– trong nước cộng H2O tạo thành 2 OH–.
5. Hiệu ứng này được gọi là hiệu ứng san bằng cường độ acid-baz của nước.
6. Có thể dự đoán gần đúng độ mạnh của các chức acid của một oxihydroxid MOa(OH)b đa
chức có cấu trúc tứ diện với tất cả các H đều liên kết với O theo 2 công thức sau:
pK1 = 7 – 5a pK1+i = pK1 + 5i
4.6.1 Giản đồ pKa

1. Để xem xét khả năng phản ứng giữa các acid-baz yếu và xác định các sản phẩm của phản
ứng trung hòa, chúng ta dựng giản đồ pKa với các giá trị của pKa của mỗi acid trên trục pH
như ví dụ trong hình bên dưới.
H3PO 4 2,12 7,21 12,38
H2CO 3 6,35 10,32 pH
2. Thông thường trong Hóa Vô cơ, nồng độ của tổng các dạng tồn tại của các dạng acid HA và
dạng baz A– trong một cặp acid-baz liên hợp là khá lớn, C ≥ 0,1M.
3. Khi đó, tỉ số nồng độ của dạng acid HA và dạng baz A– của một cặp acid-baz liên hợp tại
một giá trị pH xác định sẽ tương ứng với pKa của cặp đó như sau:
pH = pKa – 2 pKa – 1 pKa pKa + 1 pKa + 2
Tỉ số [HA] : [A−] 100:1 10:1 1:1 1:10 1:100
4. Nếu phản ứng trung hòa acid-baz yếu được xem là hoàn toàn khi nồng độ sản phẩm gấp
100 lần nồng độ tác chất thì phản ứng trung hòa sẽ kết thúc khi: pH ≈ pKa ± 2
• Khi trung hòa một acid yếu bằng baz mạnh thì phản ứng kết thúc tại pH = pKa + 2
• Khi trung hòa một baz yếu bằng acid mạnh thì phản ứng kết thúc tại pH = pKa – 2
5. Giản đồ pKa cho biết dạng tồn tại của cặp acid-baz liên hợp tại một pH nào đó.
Ví dụ: Tại pH = 6 sẽ tồn tại đồng thời nhiều H2PO43– và ít HPO42–.
H3PO 4 2,12 H2PO −4 7,21 HPO 24− 12,38 PO 34−
H2CO 3 6,35 HCO 3− 10,32 CO 32 − pH
6. Giản đồ pKa còn cho biết khả năng tồn tại đồng thời của các acid-baz khác nhau.
Ví dụ: Không tồn tại đồng thời H2CO3 và PO43– vì vùng pH tồn tại của H2CO3 < 8,35 và vùng
pH tồn tại của PO43– > 10,38 không giao nhau.
4.6.2 Phản ứng trung hòa giữa các acid-baz mạnh

1. Phản ứng trung hòa giữa các acid-baz mạnh xảy ra hoàn toàn tạo thành sản phẩm là các
muối trung tính.
2. Dung dịch tại điểm kết thúc phản ứng trung hòa có pH ≈ 7.
4.6.3 Phản ứng trung hòa giữa các acid-baz yếu

1. Chiều của phản ứng giữa các acid-baz yếu được xác định theo K.
2. K của phản ứng được tính theo Ka và Kb của các acid-baz tham gia phản ứng.
3. Từ giá trị của K cũng xác định được phản ứng có xảy ra hoàn toàn hay không.
Ví dụ 1: Phản ứng điều chế H3PO 4 sau có xảy ra hoàn toàn hay không?
3H2CO 3 + 2Na 3PO 4 → 3Na 2CO 3 + 2H3PO 4
Giải:
Theo giản đồ pKa, khi điều chế H3PO4 thì sản phẩm trung hòa của acid H2CO3 phải là
HCO 3− và/hay CO 32 − nên phản ứng trên xảy ra không hoàn toàn vì vùng pH tồn tại của
H3PO4 < 4,12 và của HCO 3− > 4,35 (hay CO 32 − > 8,32) không giao nhau.
H3PO 4 2,12 H2PO −4 7,21 HPO 24− 12,38 PO 34−
H2CO 3 6,35 HCO 3− 10,32 CO 32 − pH
Ví dụ 2: Tính K và xác định khả năng phản ứng hoàn toàn của phản ứng tạo H2PO −4 :
CO 32 − + 2H3PO 4 → H2CO 3 + 2H2PO −4
[H2CO 3 ][H2PO −4 ]2 [H2CO 3 ][H2PO −4 ]2 [H+ ]2 K12(H3PO 4 )

Giải: K= = × =
[CO 32− ][H3PO 4 ]2 [CO 32− ][H3PO 4 ]2 [H+ ]2 K1− 2(H2CO 3 )
K12(H3PO 4 ) (10−2,12 )2 10−4,24

K= = = = 1012,43
K1(H2CO 3 ) × K2(H2CO 3 ) 10− 6,35 × 10−10,32 10−16,67
Nếu xem phản ứng là hoàn toàn khi nồng độ của sản phẩm [Sp] ít nhất lớn gấp 100 lần
nồng độ của tác chất [Tc]: [Sp] ≥ 102[Tc]
[H2CO 3 ][H2PO 4− ] 2 (10 2 ) × (10 2 ) 2

nghĩa là khi: K* = ≥ = 10 6
[CO 32− ][H3PO 4 ] 2 1× 1 2
hay muốn phản ứng trên xảy ra hoàn toàn thì phải có K ≥ K* = 106.
Phản ứng trên có K = 1012,43 > K* = 106 nên xảy ra hoàn toàn.
Ví dụ 3: Tính K và xác định khả năng phản ứng hoàn toàn của phản ứng tạo HPO 24− :
CO 32 − + H3PO 4 → H2CO 3 + HPO 24 −
[H2CO 3 ][HPO 24− ] [H2CO 3 ][HPO 24− ] [H+ ]2 K1− 2(H3PO 4 )

Giải: K= = × =
[CO 32− ][H3PO 4 ] [CO 32− ][H3PO 4 ] [H+ ]2 K1− 2(H2CO 3 )
10 −2,12 × 10 −7,21 10 −9,33

K= = = 10 7,34
10 −6,35 × 10 −10,32 10 −16,67
[H2CO 3 ][HPO 24− ] (10 2 ) × (10 2 )

nghĩa là khi: K* = ≥ = 10 4
[CO 32− ][H3PO 4 ] 1× 1
hay muốn phản ứng trên xảy ra hoàn toàn thì phải có K ≥ K* = 104
Phản ứng trên có K = 107,34 > K* = 104 nên xảy ra hoàn toàn.
Ví dụ 4: Tính K và xác định khả năng phản ứng hoàn toàn của phản ứng tạo PO 34− :
3CO 32 − + 2H3PO 4 → 3H2CO 3 + 2PO 34 −

2
[H2CO 3 ]3 [PO34− ]2 [H2CO 3 ]3 [PO34− ]2 [H+ ]6 K1−3(H3PO 4 )
Giải: K= = × =
[CO 32− ]3 [H3PO 4 ]2 [CO 32− ]3 [H3PO 4 ]2 [H+ ]6 K13− 2(H2CO 3 )
K=
(10 −2,12
× 10−7,21 × 10−12,38 )2
=
10− 43,42
= 106,59
(10 − 6,35
× 10−10,32 3
) 10 − 50,01
[H2CO 3 ] 3 [PO 34− ] 2 (10 2 )3 × (10 2 ) 2

nghĩa là khi: K* = ≥ = 1010
[CO 32− ] 3 [H3PO 4 ] 2 1 ×13 2
hay muốn phản ứng trên xảy ra hoàn toàn thì phải có K ≥ K* = 1010
Phản ứng trên có K = 106,59 < K* = 1010 nên xảy ra không hoàn toàn.
Phản ứng điều chế Na2HPO4 khi cho Na2CO3 vào H3PO4 xảy ra qua các giai đoạn sau:
Giai đoạn 1: Na2CO3 + 2H3PO4 → H2CO3 + 2NaH2PO4 K = 1012,43 (1)

3,11
Giai đoạn 2: Na2CO3 + NaH2PO4 → NaHCO3 + Na2HPO4 K = 10 (2)
Giai đoạn 3: NaHCO3 + NaH2PO4 → H2CO3 + Na2HPO4 K = 10–0,86 (3)
Tổng cộng: Na2CO3 + H3PO4 → Na2HPO4 + H2CO3 K = 107,34 (4)
12,43 6
Phản ứng (1) có K = 10 > K* = 10 nên xảy ra hoàn toàn.
3,11 4
Phản ứng (2) có K = 10 < K* = 10 nên xảy ra không hoàn toàn.
–0,86 4
Phản ứng (3) có K = 10 < K* = 10 nên xảy ra không hoàn toàn.
7,34 4
Phản ứng (4) tổng cộng có K = 10 > K* = 10 nên lại xảy ra hoàn toàn.
Ví dụ 5: Xác định biện pháp để phản ứng điều chế Na2HPO4 trên xảy ra hoàn toàn.
Giải:
a. Muốn phản ứng (4) xảy ra hoàn toàn, ta phải cấp ngay lập tức 2 tác chất vào hệ theo
đúng tỉ lệ hợp thức để năng lượng tỏa ra từ phản ứng (1) sẽ được cung cấp để quá trình
phản ứng (2) và (3) xảy ra. Không được cấp từ từ các tác chất vào hệ.
b. Có thể giảm nồng độ sản phẩm H2CO3 bằng cách đun nóng hệ để H2CO3 hình thành
trong phản ứng (3) bay hơi làm cân bằng dịch chuyển theo chiều thuận.
c. Có thể tăng nồng độ của tác chất Na2CO3 để cân bằng dịch chuyển theo chiều thuận.
Biện pháp này tiêu tốn hóa chất và không phải lúc nào cũng thực hiện được.
4.7 Phản ứng thủy phân

1. Các chất có liên kết phân cực khi hòa tan trong nước có thể kết hợp với phần phân cực
dương Hδ+ và/hay phần phân cực âm OHδ– của nước nên làm phân ly nước.
δ− δ+
Ví dụ: Zn2+" HO − H [Zn–OH]+ + H+
δ+ δ−
H3N" H− O H [H3N–H]+ + OH–
2. Sự phân ly nước như vậy được gọi là sự thủy phân.

3. Quá trình thủy phân thường có K nhỏ, cân bằng chủ yếu chuyển dịch theo chiều nghịch
nhưng các ion H+ hay OH− do nước phân ly ra cũng đủ làm thay đổi pH của dung dịch.
4. Để chống lại sự thủy phân, nhất là đối với các cation kim loại, người ta thường thêm acid
hay baz (H+ hay OH−) vào hệ để cân bằng chuyển theo chiều ngược lại.
4.7.1 Sự thủy phân của các cation

1. Người ta quy ước độ mạnh của baz như sau:
10−1 ≤ Kb pKb < 1 baz mạnh
10−5 < Kb < 10−1 1 < pKb < 5 baz trung bình
−9 −5
10 < Kb < 10 5 < pKb < 9 baz yếu
Kb < 10−9 9 < pKb baz rất yếu
+ +
2. Các cation như K , Na ,… là gốc của các baz mạnh NaOH, KOH,… nên các cation này có
tính acid rất yếu. Chúng không kết hợp với OH– nên sẽ không thủy phân.
3. Các cation như NH4+, Fe2+,… là gốc của các baz trung bình hay yếu NH4OH, Fe(OH)2,… nên
các cation này có tính acid yếu hay trung bình sẽ kết hợp với OH– và thủy phân.
4. Vậy, khả năng thủy phân của một cation được xác định thông qua tính acid-baz của baz
chứa cation đó. Baz càng mạnh thì cation thủy phân càng yếu, và ngược lại. Ví dụ:
• NaOH và KOH là các baz mạnh nên các cation Na+ và K+ không thủy phân.
• LiOH, Be(OH)2, Mg(OH)2 và Zn(OH)2 là các baz trung bình hay yếu nên các cation Li+,
Be2+ Mg2+ và Zn2+ thủy phân.
• Fe(OH)3 và Al(OH)3 là các baz rất yếu nên các cation Fe3+ và Al3+ thủy phân mạnh.
4.7.2 Sự thủy phân của các anion

1. Người ta quy ước độ mạnh của acid như sau:
10−1 ≤ Ka pKa < 1 acid mạnh
−5 −1
10 < Ka < 10 1 < pKa < 5 acid trung bình
−9 −5
10 < Ka < 10 5 < pKa < 9 acid yếu
Ka < 10−9 9 < pKa acid rất yếu
2. Các anion như Cl−, NO3−,… là gốc của các acid mạnh HCl, HNO3,… nên các anion này có
tính baz rất yếu. Chúng không kết hợp với H+ nên sẽ không thủy phân.
3. Các anion như F−, CH3COO−,… là gốc của các acid trung bình hay yếu HF, CH3COOH,…
nên các anion này có tính baz yếu hay trung bình sẽ kết hợp với H+ và thủy phân.
4. Vậy, khả năng thủy phân của một anion được xác định thông qua tính acid-baz của acid
chứa anion đó. Acid càng mạnh thì anion thủy phân càng yếu, và ngược lại. Ví dụ:
• HClO4 và H2SO4 là các acid mạnh nên các anion ClO4– và HSO4– không thủy phân.
• CH3COOH và HSO4– là các acid trung bình hay yếu nên các anion CH3COO– và SO42–
thủy phân.
• H4SiO4 và H4TiO4 là các acid rất yếu nên các anion SiO44– và TiO44– thủy phân mạnh.
Bảng 4.7 Mối liên hệ giữa tính acid-baz của anion với khả năng thủy phân
Acid H2SiO3 HF HSO4– H2SO4 HI
Tính acid Rất yếu Yếu Trung bình Mạnh Rất mạnh
2– – 2– –
Anion SiO3 F SO4 HSO4 I–
Thủy phân Rất mạnh Mạnh Trung bình Yếu Rất yếu
4.7.3 Sự thủy phân của các hợp chất cộng hóa trị
1. Các hợp chất cộng hóa trị có liên kết bền và ít bị phân cực như CH4, CHCl3, SF6,… sẽ không
tự thủy phân.
2. Có thể dễ dàng nhận thấy các phân tử cộng hóa trị này chủ yếu chứa các nguyên tử thuộc
chu kỳ 2 có bán kính nhỏ nên mật độ điện tử cao tạo liên kết cộng hóa trị bền.
3. Các hợp chất cộng hóa trị có liên kết kém bền và bị phân cực mạnh như BCl3, SiCl4, PbCl4,
TiCl4,… sẽ thủy phân trong nước.
4. Quá trình thủy phân bất thuận nghịch của các hợp chất vừa nêu bao gồm việc hình thành
tương tác giữa các cực trái dấu, cắt đứt liên kết cũ và tạo thành liên kết mới:
δ+ δ− δ+ δ−
Hợp chất cộng hóa trị bị thủy phân B Cl3 B Cl3
→
δ− δ+ δ− δ+
Nước HO H HO H
5. Sản phẩm của quá trình thủy phân thường là các oxihydroxid yếu ít phân ly và hydracid
mạnh hầu như phân ly hoàn toàn.
δ+ δ−
B Cl3 → H3BO3 + 3HCl
Oxihydroxid của Hydracid của
δ− δ+ phần phân cực dương phần phân cực âm
3( H O H)
Ví dụ: BCl3 + 3H2O → H3BO3 + 3HCl

SiF4 + 4H2O → H4SiO4 + 4HF
TiCl4 + 4H2O → H4TiO4 + 4HCl
6. Năng lượng tỏa ra do sự tạo thành các sản phẩm oxihydroxid ít phân ly và sự hydrat hóa ion
hydro (phân ly từ hydracid) khá lớn nên bù được năng lượng cần nhận vào để cắt đứt các
liên kết của hợp chất cộng hóa trị và nước ban đầu.
7. Đối với các hợp chất phức tạp hơn, ví dụ như SF6, có thể viết phương trình thủy phân với
sản phẩm giả định là H6SO6 rồi mới dựa vào cấu trúc của chất đã biết để hiệu chỉnh lại sản
phẩm cuối cùng là H2SO4.
δ+ δ−
S F6 → H6SO6 + 6HF
→
δ− δ+
6( H O H) H2SO4 + 6HF + 2H2O
T, P cao
Kết quả: SF6 + 4H2O ⎯⎯ ⎯ ⎯→ H2SO4 + 6HF
8. Quá trình thủy phân thường đi kèm với quá trình polimer hóa tạo ra các phức đa nhân bằng
cách hình thành các cầu nối –OH–, –O–, –NH2–,… với sự tách bớt nước của các
oxihydroxid.
9. Ví dụ: Xét phản ứng thủy phân của TiCl4:
TiCl4 + 4H2O → H4TiO4 + 4HCl
Phản ứng polimer hóa tiếp tục xảy ra:
2H4TiO4 → H6TiO7 + H2O
Mô hình: H3O3TiOH + HOTiO3H3 → H3O3Ti–O–TiO3H3 + H2O
Sản phẩm cuối cùng: nH4TiO4 → nTiO2.x H2O + (n–x)H2O

Mô hình: n/2[H3O3TiOH + HOTiO3H3] → nTiO2.xH2O + (n–x)H2O
4.8 Phản ứng trao đổi

1. Phản ứng trao đổi sẽ xảy ra theo chiều tạo thành các chất ít phân ly, bay hơi, ít tan hay ít tan
hơn làm giảm năng lượng của hệ.
2. Chiều của phản ứng kết tủa được xác định theo hằng số cân bằng K của phản ứng.
3. Hằng số cân bằng K của phản ứng kết tủa được tính từ tích số tan T của chất ít tan.
Ví dụ 1: Tính K của phản ứng kết tủa sau:
Ba2+ + SO 24− BaSO4(r)
1 1 1
Giải: K= = = = 10 9,97
[Ba 2+
][SO 24− ] TBaSO 4 10 − 9,97
Phản ứng có K = 109,97 ≈ 1010 cho thấy nồng độ tự do của Ba2+ và SO 24− trong dung dịch khi
kết thúc phản ứng chỉ ~ 0,00001M nên thực tế phản ứng xảy ra hoàn toàn.
Ví dụ 2: Tính K của phản ứng cạnh tranh kết tủa sau:

Ba2+ + CaSO 4 (r) BaSO4(r) + Ca2+
[Ca 2 + ] [Ca 2 + ] [SO 24 − ] TCaSO4 10 −5,04

Giải: K= 2+
= 2+
× 2−
= = − 9,97
= 10 4,93
[Ba ] [Ba ] [SO 4 ] TBaSO4 10
Phản ứng có K = 104,93 ≈ 105 cho thấy nồng độ tự do của Ca2+ trong dung dịch khi kết thúc
lớn hơn của Ba2+ ~ 100.000 lần nên thực tế phản ứng xảy ra hoàn toàn.
4.9 Phản ứng tạo phức

1. Phức chất là sản phẩm của phản ứng acid-baz theo quan điểm Lewis, trong đó:
• Acid là một nguyên tử trung tâm (NTTT) có các vân đạo hóa trị trống có thể nhận đôi
điện tử tự do.
• Baz là các tiểu phân được gọi là ligand hay phối tử (L) có điện tử hóa trị tự do có thể cho
vào vân đạo trống.
2. Liên kết giữa nguyên tử trung tâm và ligand là liên kết cộng hóa trị-cho nhận (liên kết phối
trí) với năng lượng liên kết thường không cao lắm.
3. Vì vậy, liên kết trong phức chất không bền và có khả năng bị cắt đứt nên phức chất ở điều
kiện thông thường sẽ bị phân ly một phần hay hoàn toàn.
4. Nguyên tử trung tâm thường là các ion kim loại chuyển tiếp do chúng có các vân đạo hóa trị
d trống với năng lượng thấp nên dễ dàng lai hóa khi liên kết.
Ví dụ: [Co(CN)6]4−, [FeF6]3−, [Cu(NH3)2]+, [Zn(OH)4]2−,…
5. Các ligand là các baz Lewis có khả năng cho điện tử:
• Anion: OH−, F−, Cl−, Br−, I−, CN−, SCN−, SO42−, (CO2)22−,…
• Phân tử trung hòa: NH3, H2O, CO, •NO,…
• Cation (rất ít gặp): H2N–NH3+,…
6. Phản ứng tạo phức sẽ xảy ra theo chiều tạo thành các phức chất bền.
7. Phức chất bền này khiến cho năng lượng của hệ giảm xuống.
8. Chiều của phản ứng tạo phức được xác định theo hằng số cân bằng K của phản ứng.
9. Hằng số cân bằng K của phản ứng tạo phức được tính từ hằng số phân ly Kpl của phức
chất.
Ví dụ 1: Tính K và xác định khả năng phản ứng hoàn toàn của phản ứng tạo phức sau:
Zn2+ + 4CN− [Zn(CN) 4 ] 2−
[[Zn(CN)4 ]2− ] 1
Giải: K= 2+ − 4
=
[Zn ][CN ] Kpl(CN− )
1
K= −19
= 1019
10
Nếu giả định nồng độ tự do của ligand CN− trong dung dịch là 1M thì nồng độ của
[[Zn(CN)4]2–] = 1019×[Zn2+]. Tại điều kiện này phản ứng xảy ra hoàn toàn.
Ví dụ 2: Tính K và xác định khả năng phản ứng hoàn toàn của phản ứng cạnh tranh tạo
phức sau:
[Zn(NH3 ) 4 ] 2+ + 4CN− [Zn(CN) 4 ] 2− + 4NH3

[[Zn(CN)4 ]2− ][NH3 ]4 [[Zn(CN)4 ]2− ][NH3 ]4 [Zn2+ ] Kpl(NH3 )

Giải: K= 2+ − 4
= 2+ − 4 2+
=
[[Zn(NH3 )4 ] ][CN ] [[Zn(NH3 )4 ] ][CN ] [Zn ] Kpl(CN− )
10 −8,70
K= −19
= 1010,30
10
Nếu giả định nồng độ tự do của ligand NH3 và CN− trong dung dịch là bằng nhau nên có thể
đơn giản chúng trong tỉ số K thì nồng độ của [Zn(CN)4]2– = 1010,30×[Zn(NH3)4]2+. Tại điều kiện
này phản ứng xảy ra hoàn toàn.
Chöông 5 Phaûn öùng oxi hoùa-khöû 53
Chöông 5
Phaûn öùng oxi hoùa-khöû
5.1 Soá oxi hoùa

5.1.1 Ñònh nghóa
1. Soá oxi hoùa cuûa moät nguyeân töû trong hôïp chaát laø ñieän tích hình thöùc cuûa nguyeân töû ñoù khi
giaû ñònh laø ñieän töû lieân keát seõ hoaøn toaøn thuoäc veà nguyeân töû coù ñoä aâm ñieän cao hôn.
+1 +6 −2 +1 +6 −2 −2 +1 +4 0 −2 +1 +2 +2 −2
Ví duï: H2 S O 4 ; H2 S S O 3 hay H2 S S O 3 hay H 2 S S O 3
5.1.2 YÙ nghóa vaø öùng duïng

1. Soá oxi hoùa laø moät ñaïi löôïng quy öôùc hình thöùc khoâng heà cho bieát ñieän tích thaät söï cuûa
nguyeân töû trong chaát.
Ví duï: Soá oxi hoùa cuûa nguyeân töû S trong H2SO4 laø +6 nhöng ñieän tích thaät söï treân S
khoâng phaûi laø +6.
2. Vieäc söû duïng soá oxi hoùa cho pheùp (1) Phaân loaïi caùc hôïp chaát oxihydroxid–hydracid vaø
caùc daãn xuaát, (2) Döï ñoaùn tính chaát cuûa caùc hôïp chaát laø oxi hoùa hay khöû vaø (3) Caân
baèng phöông trình oxi hoùa-khöû moät caùch deã daøng vaø hieäu quaû.
3. Soá oxi hoùa vaø hoùa trò cuûa moät nguyeân töû ñöôïc tính baèng caùch ñôn giaûn theo phöông
phaùp VB vaø phuï thuoäc vaøo soá löôïng lieân keát hai taâm hai ñieän töû giöõa caùc nguyeân töû.
=O
Ví duï: Ñoái vôùi H2SO4: H–O–S–O–H Soá oxi hoùa cuûa S: +6, O: –2 vaø H: +1
=O
4. Trong nhieàu tröôøng hôïp thì soá oxi hoùa khaùc hoùa trò do soá oxi hoùa coù theå döông hay aâm
trong khi hoùa trò luoân luoân döông.
Ví duï: Ñoái vôùi CO2: O=C=O C coù hoùa trò 4, soá oxi hoùa +4
O coù hoùa trò 2, soá oxi hoùa –2
=O
Ví duï: Ñoái vôùi HCOOH: H–C–O–H C coù hoùa trò 4, soá oxi hoùa –2
5. Theo quy taéc Mendeleev, ngoaøi soá oxi hoùa 0, moät nguyeân toá seõ coù caùc soá oxi hoùa thoâng
thöôøng laø:
Soá oxi hoùa thoâng thöôøng = Soá nhoùm – 2n n=0→4
Ví duï: Nitrogen coù:

54 Chöông 5 Phaûn öùng oxi hoùa-khöû
Soá oxi hoùa thoâng thöôøng: +5 +3 +1 0 –1 –3
Hôïp chaát töông öùng: HNO3 HNO2 N2O N2 NH2OH NH3

6. Moät nguyeân toá coøn coù theå coù caùc soá oxi hoùa khaùc ñöôïc goïi laø soá oxi hoùa dò thöôøng.
Ví duï: Nitrogen coù: Soá oxi hoùa dò thöôøng: +4 +2 –2
Hôïp chaát töông öùng: NO2 NO H4N2

7. Caùc nguyeân töû ôû soá oxi hoùa cao nhaát chæ coù tính oxi hoùa.
Caùc nguyeân töû ôû soá oxi hoùa thaáp nhaát chæ coù tính khöû.
Caùc nguyeân töû ôû soá oxi hoùa trung gian coù caû tính oxi hoùa laãn tính khöû.
Ví duï: P: –3 0 +1 +3 +5
Tính chaát: chæ khöû caû oxi hoùa laãn khöû chæ oxi hoùa
8. Trong phaûn öùng oxi hoùa khöû, nguyeân töû coù xu höôùng quay veà soá oxi hoùa maø taïi ñoù
nguyeân töû coù tính oxi hoùa vaø khöû ñeàu yeáu. Soá oxi hoùa naøy ñöôïc goïi laø soá oxi hoùa beàn.
9. Khí quyeån cuûa traùi ñaát chöùa nhieàu oxygen neân laø moâi tröôøng oxi hoùa. Trong moâi tröôøng
naøy, soá oxi hoùa beàn cuûa caùc nguyeân toá thöôøng laø soá oxi hoùa döông cao. Chæ coù caùc
nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän lôùn nhö F, N, Cl,… môùi coù soá oxi hoùa aâm beàn.
10. Nhö vaäy, moãi nguyeân toá coù moät boä caùc soá oxi hoùa ñaëc tröng cho nguyeân toá ñoù goàm caùc
soá oxi hoùa beàn, khoâng beàn, thoâng thöôøng (theo quy taéc Mendeleev) vaø dò thöôøng.
Ví duï: Nitrogen coù caùc soá oxi hoùa +5, +4, +3, +2, +1, 0, –1, –2 vaø –3.
Phospho coù caùc soá oxi hoùa +5, +3, +1, 0, vaø –3.
11. Khi ôû soá oxi hoùa döông caøng cao, nguyeân töû caøng maát nhieàu ñieän töû, r+ giaûm, q+ taêng
neân taùc duïng phaân cöïc caøng maïnh laøm caùc hôïp chaát oxihydroxid coù caùc lieân keát O–H
caøng phaân cöïc neân tính acid caøng maïnh.
Ví duï: Hôïp chaát: CrO Cr2O3 CrO3
Tính chaát: baz löôõng tính acid
5.1.3 Hieäu öùng co d vaø co f

a. Hieäu öùng co d
1. Töø chu kyø 4 trôû ñi, söï xuaát hieän cuûa 10 nguyeân toá d vôùi söï ñieàn caùc ñieän töû vaøo phaân lôùp
(n–1)d ôû phía beân trong ñaõ daãn ñeán söï taêng voït theâm 10 ñôn vò ñieän tích haït nhaân trong
chu kyø so vôùi caùc chu kyø nhoû hôn ôû phía treân.
2. Ñieän tích haït nhaân hieäu duïng Z* seõ taêng chaäm hôn do hieäu öùng chaén.
3. Ñieän tích haït nhaân taêng voït 10 ñôn vò laøm ñieän töû bò huùt maïnh hôn gaây ra hieäu öùng co d.
4. Hieäu öùng co d khieán cho caùc nguyeân toá p töø chu kyø 4 trôû ñi:
• Coù baùn kính taêng chaäm (thaäm chí giaûm) khi ñi töø chu kyø 3 xuoáng chu kyø 4 trong cuøng
moät phaân nhoùm do ñieän töû hoùa trò cuûa nguyeân töû thuoäc chu kyø 4 bò haït nhaân huùt
maïnh do ñieän tích haït nhaân taêng voït theâm 10 ñôn vò.
• Ñieän töû s coù khaû naêng xaâm nhaäp vaøo gaàn haït nhaân bò giöõ chaët hôn neân khoù maát laøm
xuaát hieän soá oxi hoùa cao khaù beàn = soá nhoùm – 2 (ñieän töû s). Ví duï nhö Ga3+ vaø Ga+.
5. Hieäu öùng co d khieán cho caùc nguyeân toá d töø chu kyø 4 trôû ñi:
• Baùn kính giaûm chaäm khi ñi töø traùi sang phaûi trong cuøng chu kyø do ñieän töû d ñieàn vaøo
lôùp voû (n–1) beân trong chaén bôùt löïc huùt giöõa haït nhaân vôùi caùc ñieän töû hoùa trò.
• Caùc nguyeân toá d coù tính chaát gaàn gioáng nhau taïo thaønh nhoùm kim loaïi chuyeån tieáp.
• Ñieän töû hoùa trò ns vaø (n–1)d coù naêng löôïng raát gaàn nhau daãn ñeán caùc nguyeân toá d coù
raát nhieàu soá oxi hoùa maø haàu nhö chuùng ta ñaõ ñöôïc bieát trong caùc chöông trình hoïc
tröôùc ñaây. Ví duï nhö mangan coù caùc soá oxi hoùa +7, +6, +4, +3, +2 vaø 0.
b. Hieäu öùng co f
1. Töø chu kyø 6 trôû ñi, söï xuaát hieän cuûa 14 nguyeân toá f vôùi söï ñieàn caùc ñieän töû vaøo phaân lôùp
(n–2)f ôû saâu beân trong ñaõ daãn ñeán söï taêng voït theâm 14 ñôn vò ñieän tích haït nhaân trong
chu kyø so vôùi caùc chu kyø nhoû hôn ôû phía treân.
2. Ñieän tích haït nhaân hieäu duïng Z* seõ taêng chaäm hôn do hieäu öùng chaén.
3. Ñieän tích haït nhaân taêng voït 14 ñôn vò laøm ñieän töû bò huùt maïnh hôn gaây ra hieäu öùng co f.
4. Hieäu öùng co f khieán caùc nguyeân toá p thuoäc chu kyø 6:
• Baùn kính taêng chaäm khi ñi töø chu kyø 5 xuoáng chu kyø 6 trong cuøng moät phaân nhoùm do
ñieän töû hoùa trò cuûa nguyeân töû thuoäc chu kyø 6 bò haït nhaân huùt maïnh do ñieän tích haït
nhaân taêng voït theâm 14 ñôn vò.
• Ñieän töû s coù khaû naêng xaâm nhaäp vaøo gaàn haït nhaân neân bò giöõ chaët hôn vaø khoù maát
daãn ñeán soá oxi hoùa döông cao nhaát keùm beàn. Soá oxi hoùa döông cao beàn seõ laø:
Soá oxi hoùa döông cao beàn = Soá nhoùm – 2 (ñieän töû s)
5. Hieäu öùng co f khieán cho caùc nguyeân toá d thuoäc chu kyø 6:
• Coù baùn kính giaûm raát chaäm khi ñi töø traùi sang phaûi trong cuøng chu kyø do ñieän töû d
ñöôïc ñieàn vaøo lôùp voû (n–1) beân trong coù taùc duïng chaén bôùt löïc huùt giöõa haït nhaân vôùi
caùc ñieän töû hoùa trò.
• Coù baùn kính taêng raát chaäm khi ñi töø chu kyø 5 xuoáng chu kyø 6 trong cuøng moät phaân
nhoùm do ñieän töû hoùa trò cuûa nguyeân töû thuoäc chu kyø 6 bò haït nhaân huùt maïnh do ñieän
tích haït nhaân taêng voït theâm 14 ñôn vò.
6. Hieäu öùng co f khieán cho caùc nguyeân toá f:
• Baùn kính giaûm chaäm khi ñi töø traùi sang phaûi trong cuøng chu kyø do ñieän töû f ñieàn vaøo
lôùp voû (n–2) saâu beân trong chaén bôùt löïc huùt giöõa haït nhaân vôùi caùc ñieän töû hoùa trò.
• Caùc nguyeân toá f coù tính chaát raát gioáng nhau taïo thaønh nhoùm kim loaïi ñaát hieám.
Baûng 5.1 Baùn kính vaø soá oxi hoùa thoâng thöôøng cuûa moät soá phaân nhoùm p
Phaân nhoùm 3A Phaân nhoùm 4A Phaân nhoùm 5A
Chu kyø
Nguyeân toá Baùn kính Soá oxi hoùa Nguyeân toá Baùn kính Soá oxi hoùa Nguyeân toá Baùn kính Soá oxi hoùa
2 B 0,91 +3 C – +4 N 0,71 +5
3 Al 1,43 +3 Si 1,34 +4 P 1,30 +5
4 Ga 1,39 +3, +1 Ge 1,39 +4, +2 As 1,48 +5, +3
5 In 1,66 +3 Sn 1,58 +2, +4 Sb 1,61 +3, +5
6 Tl 1,71 +1, +3 Pb 1,75 +2, +4 Bi 1,82 +3, +5
Baûng 5.2 Baùn kính vaø soá oxi hoùa thoâng thöôøng cuûa moät soá phaân nhoùm d
Phaân nhoùm 3A Phaân nhoùm 4A Phaân nhoùm 5A

Chu kyø
Nguyeân toá Baùn kính Soá oxi hoùa Nguyeân toá Baùn kính Soá oxi hoùa Nguyeân toá Baùn kính Soá oxi hoùa
4 Ti 1,46 +4, V 1,34 +5, +4, Cr 1,27 +6, +3,

+3, +2 +3, +2 +4,+2
5 Zr 1,60 +4 Nb 1,46 +5 Mo 1,39 +6
6 Hf 1,59 +4 Ta 1,46 +5 W 1,40 +6
Baûng 5.3 Caùc soá oxi hoùa beàn trong Baûng Tuaàn hoaøn
1A 2A 8A
3A 4A 5A 6A 7A
Soá nhoùm vaø

3B 4B 5B 6B 7B 8B 1B 2B Soá nhoùm – 2n
1 2 0
Soá nhoùm vaø

1 → Soá nhoùm 2, 3 2, 1, 3
Soá nhoùm – 2
Caùc caáu truùc ñieän töû khaùc
• Caùc soá oxi hoùa khoâng beàn trong 3 Baûng treân ñöôïc ghi baèng soá in nghieân.
5.1.4 Söï bieán ñoåi soá oxi hoùa

a. Soá oxi hoùa cuûa caùc nguyeân toá s
1. Caùc nguyeân toá s chæ coù moät soá oxi hoùa baèng vôùi soá thöù töï cuûa nhoùm.
Soá oxi hoùa = Soá nhoùm
Ví duï: Li, Na, K, Rb vaø Cs thuoäc phaân nhoùm 1A coù soá oxi hoùa laø +1
Be, Mg, Ca, Sr vaø Ba thuoäc phaân nhoùm 2A coù soá oxi hoùa laø +2
b. Soá oxi hoùa cuûa caùc nguyeân toá p

1. Caùc nguyeân toá p coù soá oxi hoùa thoâng thöôøng theo quy taéc Mendeleev nhö sau:
Nhö vaäy: SOXHmax = Soá nhoùm

SOXHmin = Soá nhoùm – 8
Ví duï: Cl, Br vaø I thuoäc phaân nhoùm 7A coù soá oxi hoùa laø +7, +5, +3, +1 vaø –1
N, P vaø As thuoäc phaân nhoùm 5A coù soá oxi hoùa laø +5, +3, +1, –1 vaø –3
2. Coù theå giaûi thích moät caùch ñôn giaûn laø muoán taïo thaønh lieân keát theo thuyeát VB thì phaûi
coù caùc ñieän töû ñoäc thaân.
3. Ngoaøi caùc ñieän töû ñoäc thaân voán coù, nguyeân töû coù theå hình thaønh theâm ñieän töû ñoäc thaân
baèng caùch kích thích caùc ñieän töû caëp ñoâi thaønh hai ñieän töû ñoäc thaân.
4. Vì vaäy, chuùng ta thöôøng coù giaù trò cheânh leäch cuûa soá oxi hoùa laø töøng 2 ñôn vò moät.
5. Caùc soá oxi hoùa khoâng phuø hôïp vôùi quy taéc treân ñöôïc goïi laø soá oxi hoùa dò thöôøng vaø chuû
yeáu laø keùm beàn. Coù theå xem soá oxi hoùa dò thöôøng nhö laø 1 soá oxi hoùa hoãn taïp bao goàm 1
soá oxi hoùa cao hôn vaø 1 soá oxi hoùa thaáp hôn 1 ñôn vò.
+4 +5 +3
Ví duï: 2 N O 2 + 2H2O → H N O 3 + H N O 2
Nitrogen coù soá oxi hoùa +4 coù theå xem laø hoãn taïp cuûa soá oxi hoùa +3 vaø +5.
6. Trong phaân nhoùm chính, khi ñi töø treân xuoáng döôùi thì soá oxi hoùa döông cao nhaát keùm
beàn daàn do hieäu öùng co d, co f laøm ñieän tích haït nhaân taêng maïnh khieán cho caùc ñieän töû
s coù khaû naêng xaâm nhaäp vaøo gaàn nhaân seõ bò huùt chaët hôn neân khoù bò maát hôn.
7. Ñieàu naøy khieán cho caùc nguyeân toá p ôû chu kyø lôùn seõ coù soá oxi hoùa döông cao beàn laø:
Soá oxi hoùa döông cao beàn = Soá nhoùm – 2 (ñieän töû s)
8. Hieäu öùng naøy baét ñaàu xuaát hieän daàn daàn ôû chu kyø 4 do söï co d vaø maïnh nhaát laø ôû chu kyø
6 do chòu taùc ñoäng cuûa caû 2 hieäu öùng co d vaø co f.
Ví duï: Chu kyø: 2 3 4 5 6
Nguyeân toá: C Si Ge Sn Pb
Soá oxi hoùa cao beàn: 4 4 4, 2 4, 2 2, 4
c. Soá oxi hoùa cuûa caùc nguyeân toá d

1. Caùc nguyeân toá d coù naêng löôïng cuûa caùc vaân ñaïo ns vaø (n–1)d töông ñöông nhau.
2. Vì vaäy, caùc nguyeân toá d coù theå maát töø 1 ñieän töû cho ñeán toaøn boä caùc ñieän töû hoùa trò treân
caùc vaân ñaïo hoùa trò (n–1)d vaø ns.
3. Do ñoù, soá oxi hoùa cuûa chuùng seõ töø 0 cho ñeán soá nhoùm.
4. Vaøo ñaàu chu kyø thì naêng löôïng cuûa vaân ñaïo ns töông ñöông naêng löôïng cuûa caùc vaân
ñaïo (n–1)d neân thöôøng maát ñieän töû s laãn d.
5. Ñeán cuoái chu kyø thì naêng löôïng cuûa vaân ñaïo ns laïi cao hôn naêng löôïng cuûa caùc vaân ñaïo
(n–1)d neân thöôøng chæ maát ñieän töû s.
Ví duï: Ti maát 2 ñieän töû 4s vaø 2 ñieän töû 3d ñeå coù soá oxi hoùa +4
Zn chæ maát 2 ñieän töû 4s ñeå coù soá oxi hoùa +2
6. Do ñoù, caùc nguyeân toá 3d coù moät soá caùc soá oxi hoùa ñaëc tröng theo moâ hình caây thoâng.
7. Trong caùc phaân nhoùm phuï, soá oxi hoùa döông cao nhaát beàn daàn khi ñi töø treân xuoáng döôùi
theo lyù luaän thoâng thöôøng laø do hieäu öùng co d vaø co f chöa coù taùc duïng maïnh.
Ví duï: Nguyeân toá: Mn Tc Re
Hôïp chaát: Mn2O7 Tc2O7 Re2O7
Tính chaát: Phaân huûy Tnc = 119,50C Tnc = 2200C
taïi nhieät ñoä chöng caát
phoøng khoâng phaân huûy
8. Ngöôïc laïi, trong caùc phaân nhoùm chính, soá oxi hoùa döông cao nhaát keùm beàn daàn khi ñi töø
treân xuoáng döôùi do hieäu öùng co d vaø co f ñaõ coù taùc duïng maïnh.
Sc 3
Ti 3 4 2
V 3 4 5 2
Cr 3 6 2 4
Mn 2 4 7 3 6
Fe 2 3 6
Co 2 3
Ni 2
Cu 2 1
Zn 2
Hình 5.1 Moâ hình caây thoâng hoùa trò cuûa caùc nguyeân toá 3d
• Caùc soá oxi hoùa khoâng beàn ñöôïc ghi baèng soá in nghieân.
d. Soá oxi hoùa cuûa caùc nguyeân toá f

1. Caùc nguyeân toá f thöôøng coù caáu truùc ñieän töû (n–2)f1–14 (n–1)d0–1ns2 neân chuùng coù soá oxi
hoùa ñaëc tröng laø +3.
2. Moät soá nguyeân toá f coù soá oxi hoùa +2 hay +4 beàn neáu soá oxi hoùa naøy laøm cho caáu truùc
ñieän töû ñaït ñöôïc traïng thaùi baõo hoøa hay baùn baõo hoøa.
5.1.5 Nhaän xeùt

1. Toång quaùt, moãi nguyeân toá coù moät boä caùc soá oxi hoùa ñaëc tröng cho nguyeân toá ñoù.
2. Trong boä ñoù, coù caùc soá oxi hoùa beàn, khoâng beàn, thoâng thöôøng vaø dò thöôøng.
3. Ví duï: N coù caùc soá oxi hoùa +5, +4, +3, +2, +1, 0, –1, –2 vaø –3. Trong ñoù:
Soá oxi hoùa Thoâng thöôøng Dò thöôøng
Beàn vaø Khoâng beàn +5 +3 +1 0 –1 –3 +4 +2 –2

Hôïp chaát töông öùng NaNO3 NaNO2 N2O N2 NH2OH NH3 NO2 NO H4N2
4. Soá oxi hoùa beàn phuï thuoäc vaøo (1) Caáu truùc ñieän töû vaø (2) Naêng löôïng cuûa caùc ñieän töû
cuõng nhö (3) Naêng löôïng caàn thieát ñeå kích thích ñieän töû vaø (4) Naêng löôïng toûa ra khi
hình thaønh lieân keát hoùa hoïc vôùi caùc nguyeân toá khaùc.
5. Neáu naêng löôïng toûa ra khi hình thaønh caùc lieân keát môùi buø ñöôïc naêng löôïng caàn thieát ñeå
caét ñöùt caùc lieân keát cuõ thì traïng thaùi oxi hoùa ñoù seõ oån ñònh.
6. Chính vì vaäy maø caùc soá oxi hoùa cao thöôøng ñöôïc hình thaønh khi caùc nguyeân toá keát hôïp
vôùi caùc nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän raát cao nhö oxygen vaø caùc halogen.
7. Töø caùc soá oxi hoùa beàn döï ñoaùn ñöôïc töø caùc phaàn treân, ta coù theå deã daøng suy ñoaùn tính
oxi hoùa-khöû cuûa caùc chaát.
5.2 Phaûn öùng oxi hoùa-khöû

1. Phaûn öùng oxi hoùa-khöû laø phaûn öùng xaûy ra coù keøm theo söï thay ñoåi soá oxi hoùa cuûa caùc
nguyeân töû trong caùc taùc chaát vaø saûn phaåm.
0 +2 +3 −1
Ví duï: Cl 2 + 2 Fe Cl 2 → 2 Fe Cl 3
↓ ↓
Chaát oxi hoùa Chaát khöû
2. Moïi phaûn öùng oxi hoùa khöû ñeàu bao goàm 2 quaù trình:
a. Quaù trình nhaän ñieän töû hay quaù trình khöû trong ñoù chaát nhaän ñieän töû ñöôïc goïi laø chaát
oxi hoùa.
0 −1
Ví duï: Cl 2 + 2e − → 2 Cl
b. Quaù trình cho ñieän töû hay quaù trình oxi hoùa trong ñoù chaát cho ñieän töû ñöôïc goïi laø
chaát khöû.
+2 +3
Ví duï: Fe− 1e − → Fe
3. Trong ví duï treân, ta nhaän thaáy khi chaát khöû Fe2+ cho 1 ñieän töû thaønh Fe3+ thì Fe3+ laïi laø
chaát oxi hoùa taïo thaønh moät caëp chaát oxi hoùa khöû lieân hôïp:
Ox + ne– Kh
4. Toång quaùt hoùa quaù trình khöû cuûa chaát 1 vaø quaù trình oxi hoùa cuûa chaát 2:
Ox1 + n1e– Kh1
Kh2 – n2e– Ox2
5. Ngöôøi ta coøn goïi moãi quaù trình naøy laø moät baùn phaûn öùng oxi hoùa khöû.
6. Do soá ñieän töû trao ñoåi cuûa 2 quaù trình trong phaûn öùng oxi hoùa khöû phaûi baèng nhau neân
phaûn öùng oxi hoùa khöû ñöôïc bieåu dieãn baèng phöông trình toång quaùt:
n2 × Ox1 + n1e– Kh1
n1 × Kh2 – n2e– Ox2
n2Ox1 + n1Kh2 → n1Ox2 + n2Kh1
7. Neáu trong caùc taùc chaát coù theå xaûy ra nhieàu loaïi phaûn öùng ñoàng thôøi nhö oxi hoùa-khöû,
trung hoøa, taïo phöùc,… thì thoâng thöôøng phaûn öùng oxi hoùa-khöû öu tieân xaûy ra tröôùc.
Ví duï: 3Fe(OH)2 + 10HNO 3 → 3Fe(NO 3 )3 + NO + 8H2O
5.3 Caân baèng phöông trình phaûn öùng oxi hoùa khöû
Khi xeùt moät phöông trình phaûn öùng hoùa hoïc, chuùng ta caàn tieán haønh caùc böôùc sau:
1. Xaùc ñònh soá oxi hoùa cuûa caùc nguyeân töû.
2. Xaùc ñònh phaân nhoùm vaø chu kyø cuûa caùc nguyeân töû ñoù.
3. Töø ñoù suy ra tính oxi hoùa-khöû cuûa caùc taùc chaát.
4. Xaùc ñònh tính acid-baz, taïo phöùc, keát tuûa,… cuûa caùc tieåu phaân.
5. Neáu caùc taùc chaát coù soá oxi hoùa beàn thì phaûn öùng neáu coù chæ ñôn thuaàn laø phaûn öùng acid-
baz: trung hoøa, thuûy phaân, taïo phöùc, keát tuûa,…
6. Neáu 2 taùc chaát coù soá oxi hoùa-khöû khoâng beàn thì phaûn öùng laø phaûn öùng oxi hoùa-khöû.
7. Ñoàng thôøi, neáu coù caùc phaûn öùng taïo phöùc, keát tuûa,… xaûy ra thì caùc phaûn öùng phuï naøy seõ
coù aûnh höôûng ñeán chieàu vaø caân baèng cuûa phaûn öùng oxi hoùa-khöû.
8. Xaùc ñònh moâi tröôøng phaûn öùng ñeå xaùc ñònh daïng cuûa saûn phaåm.
a. Trong moâi tröôøng acid, H+ duøng ñeå caân baèng phöông trình ñöôïc laáy töø H+ cuûa moâi
tröôøng, O2− ñöôïc laáy töø H2O.
b. Trong moâi tröôøng baz, H+ duøng ñeå caân baèng phöông trình ñöôïc laáy töø H2O, O2− ñöôïc
laáy töø OH− cuûa moâi tröôøng.
9. Vieát hai baùn phöông trình phaûn öùng oxi hoùa-khöû.
10. Caân baèng ñieän töû trao ñoåi cuûa hai baùn phaûn öùng baèng heä soá trao ñoåi.
a. Khi taùc chaát ñoàng thôøi ñoùng vai troø oxi hoùa-khöû vaø moâi tröôøng thì phaûi ñaët heä soá
chính taïi chaát coù söï thay ñoåi soá oxi hoùa.
b. Neáu trong moät taùc chaát coù söï thay ñoåi soá oxi hoùa cuûa nhieàu nguyeân toá thì phaûi tính
toång soá ñieän töû trao ñoåi cuûa taùc chaát ñoù.
11. Coäng hai baùn phöông trình phaûn öùng ñeå coù phöông trình ion toång.
12. Theâm caùc ion trô ñeå coù phöông trình phaân töû. Theâm nöôùc khi caàn thieát.
Ví duï: Haõy hoaøn thaønh phöông trình phaûn öùng sau:

KMnO4 + H2O2 + H2SO4 →
1. Xaùc ñònh soá oxi hoùa cuûa caùc nguyeân töû:
+7 −1 +6
K Mn O 4 , H2 O 2 vaø H2 S O 4
2. Xaùc ñònh phaân nhoùm vaø chu kyø cuûa caùc nguyeân töû:
• Mn thuoäc phaân nhoùm 7B, chu kyø 4
• O thuoäc phaân nhoùm 6A, chu kyø 2
3. Töø ñoù suy ra tính oxi hoùa-khöû cuûa caùc taùc chaát:
• Mn thuoäc phaân nhoùm 7 maø coù soá oxi hoùa +7 laø soá oxi hoùa döông cao nhaát neân chæ
coù tính oxi hoùa.
• O thuoäc phaân nhoùm 6A maø coù soá oxi hoùa –1 laø soá oxi hoùa trung gian khoâng beàn theo
quy taéc:
neân coù caû tính oxi hoùa khi veà O2– laãn tính khöû khi veà O2.
4. Xaùc ñònh tính acid-baz, taïo phöùc, keát tuûa,… cuûa caùc tieåu phaân:
• KMnO4 laø muoái trung tính cuûa acid maïnh HMnO4 vaø baz maïnh KOH.
• H2O2 laø hôïp chaát coäng hoùa trò ít phaân ly neân tính acid-baz raát yeáu.
• H2SO4 laø acid maïnh khoâng coù tính oxi hoùa-khöû ôû noàng ñoä 1M vaø nhieät ñoä phoøng.
Caùc chaát treân khoâng phaûn öùng trung hoøa, thuûy phaân, khoâng taïo keát tuûa, phöùc chaát,…
5. Neáu caùc taùc chaát coù soá oxi hoùa beàn thì phaûn öùng chæ ñôn thuaàn laø phaûn öùng trung hoøa,
thuûy phaân, taïo phöùc, keát tuûa,…
• Caùc taùc chaát khoâng taïo phaûn öùng acid-baz.

6. Neáu caùc taùc chaát coù soá oxi hoùa khoâng beàn thì phaûn öùng laø phaûn öùng oxi hoùa-khöû.
• Caùc taùc chaát taïo phaûn öùng oxi hoùa-khöû do coù maët cuûa chaát oxi hoùa laø MnO4– vaø chaát
khöû laø H2O2.
7. Ñoàng thôøi, neáu coù caùc phaûn öùng taïo phöùc, keát tuûa,… thì caùc phaûn öùng phuï naøy seõ coù aûnh
höôûng ñeán chieàu vaø caân baèng cuûa phaûn öùng oxi hoùa-khöû.
• Caùc taùc chaát khoâng taïo phaûn öùng acid-baz neân khoâng taùc ñoäng ñeán phaûn öùng oxi
hoùa-khöû.
8. Xaùc ñònh moâi tröôøng phaûn öùng ñeå xaùc ñònh daïng cuûa saûn phaåm:
• Söï hieän dieän cuûa H2SO4 khieán cho moâi tröôøng coù tính acid.
• Trong moâi tröôøng acid, MnO4– nhaän 5 ñieän töû veà Mn2+.
• Trong moâi tröôøng acid, H2O2 cho 2 ñieän töû veà O2.
• Trong moâi tröôøng acid, H+ duøng ñeå caân baèng phöông trình ñöôïc laáy töø H+ cuûa moâi
tröôøng, O2− ñöôïc laáy töø H2O.
9. Vieát hai baùn phöông trình phaûn öùng oxi hoùa-khöû:
MnO4– + 8H+ + 5e– → Mn2+ + 4H2O
H2O2 – 2e– → O2 + 2H+
10. Caân baèng ñieän töû trao ñoåi cuûa hai baùn phaûn öùng baèng heä soá trao ñoåi:
2× MnO4– + 8H+ + 5e– → Mn2+ + 4H2O

5× H2O2 – 2e– → O2 + 2H+
11. Coäng hai baùn phöông trình phaûn öùng ñeå coù phöông trình ion toång:
2MnO4– + 16H+ + 5H2O2 → 2Mn2+ + 8H2O + 5O2 + 10H+
2MnO4–+ 5H2O2 + 6H+ → 2Mn2+ + 5O2 + 8H2O
12. Theâm caùc ion trô ñeå coù phöông trình phaân töû:
2KMnO 4 + 5H2O 2 + 3H2SO 4 → 2MnSO 4 + K 2SO 4 + 8H2O + 5O 2
5.4 Chieàu cuûa phaûn öùng oxi hoùa-khöû

1. Ñoái vôùi phaûn öùng oxi hoùa-khöû trong dung dòch nöôùc, thay vì söû duïng ΔG ñeå xaùc ñònh
chieàu cuûa phaûn öùng thì ngöôøi ta thöôøng söû duïng giaù trò ΔE vì ñôn giaûn hôn vôùi:
ΔE = EOx − EKh
RT G
2. Trong ñoù: E = E0 − ln K = −
nF nF
vôùi E0 laø giaù trò theá khöû cuûa caëp oxi hoùa-khöû (lieân hôïp) ñöôïc ño baèng thöïc nghieäm trong
ñieàu kieän tieâu chuaån vôùi noàng ñoä caân baèng cuûa taát caû caùc taùc chaát vaø saûn phaåm laø 1M.
3. Phaûn öùng oxi hoùa khöû xaûy ra theo chieàu thuaän khi ΔE > 0.
4. Taïi T = 2980K, thay caùc giaù trò cuûa R vaø F baèng soá, chuyeån ln thaønh lg, ta coù:
0,059 [Kh] cb
E = E0 − lg
n [Ox] cb
5. Tröôøng hôïp daïng khöû laø kim loaïi thì quy öôùc [Kh] = 1, ta coù:
0,059 1
E = E0 − lg
n [Ox] cb
6. Tröôøng hôïp coù caùc ion H+ hay OH− laø taùc chaát hay saûn phaåm cuûa phaûn öùng oxi hoùa-khöû
thì phaûi theâm thöøa soá noàng ñoä cuûa H+ hay OH− vôùi luõy thöøa theo ñuùng heä soá hôïp thöùc
vaøo phöông trình oxi hoùa-khöû.
7. Ví duï 1: Vieát phöông trình tính E cuûa caùc chaát oxi hoùa trong caùc tröôøng hôïp sau:
Xeùt: MnO 4− + 8H+ + 5e− → Mn2+ + 4H2O moâi tröôøng acid
0,059 [Mn2+ ]
Ta coù: E = E0 − lg
5 [MnO 4− ][H+ ] 8
Xeùt: BrO 3− + 3H2O + 6e − → Br − + 6OH− moâi tröôøng baz
0,059 [Br − ][OH− ]6

Ta coù: E = E0 − lg
6 [BrO 3− ]
8. Ví duï 2: Phaûn öùng sau coù xaûy ra taïi ñieàu kieän tieâu chuaån khoâng?
2Fe 3+ + Cu0 → 2Fe 2+ + Cu 2+

0 0
Cho bieát: EFe3+
/ Fe2 +
= +0,77V ; ECu2+
/ Cu0
= +0,34V
Giaûi: ΔE0 = EFe

0
3+
/ Fe2 +
0
− ECu2+
/ Cu0
ΔE0 = +0,77 − 0,34 = +0,43V
ΔE0 > 0 neân phaûn öùng xaûy ra theo chieàu thuaän taïi ñieàu kieän tieâu chuaån.
5.5 Giaûn ñoà E0

1. Ñeå so saùnh khaû naêng phaûn öùng cuûa nhieàu caëp oxi hoùa-khöû, caàn söû duïng giaûn ñoà E0.
2. Moät ví duï cuï theå veà giaûn ñoà E0 nhö sau:
Zn2+ Fe2+ H+ Cu2+ Fe3+

Zn0 Fe0 H2 Cu0 Fe2+ E0, V
−0,76 −0,44 +0,00 +0,34 +0,77
3. Caùc caëp oxi hoùa-khöû seõ ñöôïc saép xeáp theo thöù töï E0 taêng daàn vôùi daïng oxi hoùa ôû treân vaø
daïng khöû ôû döôùi truïc giaûn ñoà.
4. Chaát oxi hoùa ôû phía treân beân phaûi (Fe3+) seõ oxi hoùa ñöôïc chaát khöû ôû phía döôùi beân traùi
(Fe0) vaø taïo ñöôïc caùc saûn phaåm laø caùc chaát ôû beân ngöôïc laïi cuûa truïc (Fe2+).
5.6 Giaûn ñoà Latimer

1. Ñeå deã daøng so saùnh khaû naêng phaûn öùng töï oxi hoùa-khöû cuûa nhieàu caëp oxi hoùa-khöû cuûa
cuøng moät nguyeân toá, ngöôøi ta söû duïng giaûn ñoà Latimer.
2. Moät ví duï cuï theå veà giaûn ñoà Latimer cuûa Mn trong moâi tröôøng acid nhö sau:
+1,51
+0,56 +2,26 +0,95 +1,51 –1,18

MnO −4 MnO 24− MnO 2 Mn3 + Mn2+ Mn
+1,70 +1,23
3. Caùc daïng khaùc nhau cuûa nguyeân toá ñöôïc saép xeáp theo thöù töï soá oxi hoùa giaûm daàn.
4. Caùc muõi teân cho bieát quaù trình oxi hoùa keøm theo giaù trò E0 cuûa quaù trình.
5. Moät chaát seõ töï oxi hoùa-khöû khi hieäu theá ΔE cuûa quaù trình khöû beân phaûi vôùi quaù trình oxi
hoùa beân traùi cuûa chính chaát ñoù coù giaù trò döông.
ΔE = EOx – EKh > 0
6. Ví duï: Xeùt khaû naêng toàn taïi cuûa MnO 24− , MnO2 vaø Mn3+ trong moâi tröôøng acid:
a. MnO 24− seõ töï oxi hoùa-khöû trong moâi tröôøng acid ñeå taïo thaønh MnO −4 vaø MnO2 do:
ΔE = 2,26 – 0,56 = 1,70 > 0

b. MnO2 beàn trong moâi tröôøng acid do:
ΔE = 0,95 – 2,26 = –1,31 < 0
c. Mn3+ seõ töï oxi hoùa-khöû trong moâi tröôøng acid ñeå taïo thaønh MnO2 vaø Mn2+ do:
ΔE = 1,51 – 0,95 = 0,56 > 0
5.7 Haèng soá caân baèng cuûa phaûn öùng oxi hoùa-khöû
1. Xeùt moät phaûn öùng oxi hoùa-khöû coù daïng toång quaùt bao goàm hai baùn phaûn öùng cuûa hai
caëp oxi hoùa-khöû sau:
RT [Kh1] cb
Ox1 + n1e = Kh1 E1 = E10 − ln
n1F [Ox1] cb
RT [Kh2 ] cb
Ox2 + n2e = Kh2 E2 = E02 − ln
n2F [Ox 2 ] cb
5.7.1 Tröôøng hôïp 1: n1 ≠ n2

1. Tröôøng hôïp thoâng thöôøng, n1 ≠ n2, phaûn öùng trong ñieàu kieän tieâu chuaån coù daïng:
n2Ox1 + n1Kh2 → n1Ox2 + n2Kh1
vôùi: ΔG = n2ΔG1 − n1ΔG2
= (−n2n1FE1) − (−n1n2FE2)
= −n1n2F(E1 − E2)
2. Khi phaûn öùng ñaït ñeán caân baèng, ta coù ΔG = 0, nghóa laø:
E1 − E2 = 0
hay E1 = E 2
3. Nhö vaäy, luùc caân baèng trong ñieàu kieän tieâu chuaån ta coù:
RT [Kh1] cb RT [Kh2 ] cb
E10 − ln = E02 − ln
n1F [Ox1]cb n2F [Ox 2 ] cb
4. Thöïc hieän söï chuyeån veá caùc soá haïng, ta coù:

RT [Kh1] cb RT [Kh2 ] cb
E10 − E02 = ln − ln
n1F [Ox1] cb n2F [Ox 2 ] cb
5. Nhaân caû hai veá vôùi n1n2 roài thöïc hieän caùc bieán ñoåi toaùn hoïc, ta coù:
n n
RT [Kh1] cb2 [Ox 2 ] cb1
n1n2 (E10 − E02 ) = ln
F [Ox1]ncb2 [Kh2 ]ncb1
6. Bieåu thöùc trong ln chính laø haèng soá caân baèng cuûa phaûn öùng:
[Kh1]ncb2 [Ox 2 ]ncb1
K=
[Ox1]ncb2 [Kh2 ]ncb1
7. Chuyeån veá, ta coù:

n1n2F(E10 − E02 ) n1n2FΔE0
ln K = =
RT RT
n1n2 (E10 − E02 ) n1n2ΔE0
hay: lg K = =
0,059 0,059
n1n2ΔE
8. ÔÛ ñieàu kieän khoâng tieâu chuaån: lg K* =
0,059
ΔG
9. Trong tröôøng hôïp n1 ≠ n2, ta coù: ΔE = −
n1n 2F
5.7.2 Tröôøng hôïp 2: n1 = n2

1. Tröôøng hôïp ñaëc bieät, n1 = n2, phaûn öùng trong ñieàu kieän tieâu chuaån coù daïng:
Ox1 + Kh2 → Ox2 + Kh1
RT [Kh1] cb RT [Kh2 ]cb
2. Tính töông töï, ta coù: E10 − E02 = ln − ln
nF [Ox1]cb nF [Ox 2 ] cb
RT [Kh1] cb [Ox 2 ] cb
n(E10 − E02 ) = ln
F [Ox1] cb [Kh2 ] cb
[Kh1]cb [Ox 2 ]cb
K=
[Ox1]cb [Kh2 ]cb
n(E10 − E02 ) nΔE0

lg K = =
0,059 0,059
nΔE
3. ÔÛ ñieàu kieän khoâng tieâu chuaån: lg K* =
0,059
ΔG
4. Trong tröôøng hôïp n1 = n2, ta coù: ΔE = −
nF
5. Ví duï: Tính haèng soá caân baèng vaø xaùc ñònh khaû naêng xaûy ra hoaøn toaøn cuûa phaûn öùng:
2Fe3+ + Cu0 → Cu2+ + 2Fe2+
0 0
Cho bieát: EFe3+
/ Fe2 +
= +0,77V vaø ECu2+
/ Cu0
= +0,34V
n1n2 (E10 − E02 ) 1× 2(0,77 − 0,34)

Giaûi: lgK = = = 14,58
0,059 0,059
[Fe 2+ ] 2 [Cu 2+ ] [Fe 2+ ] 2 [Cu 2+ ]

K= = = 1014,58
[Fe 3+ ] 2 [Cu0 ] [Fe 3+ ] 2
Neáu xem phaûn öùng laø hoaøn toaøn khi noàng ñoä cuûa saûn phaåm ít nhaát phaûi lôùn gaáp 100 laàn
noàng ñoä cuûa taùc chaát (Tc): [Sp] ≥ 102[Tc]
[Fe 2+ ] 2 [Cu2+ ] (10 2 ) 2 × (10 2 )

nghóa laø khi: K* = ≥ = 10 6
[Fe3+ ] 2 12
hay muoán phaûn öùng treân xaûy ra hoaøn toaøn thì phaûi coù K ≥ K* = 106.
Phaûn öùng treân coù K = 1014,58 » K* = 106 neân xaûy ra hoaøn toaøn.
5.8 AÛnh höôûng cuûa pH ñeán phaûn öùng oxi hoùa-khöû

1. Khi phaûn öùng oxi hoùa-khöû coù söï tham gia cuûa caùc ion H+ hay OH− thì pH cuûa dung dòch
coù aûnh höôûng ñeán caân baèng cuûa phaûn öùng oxi hoùa-khöû.
2. pH cuûa dung dòch phaûi ñöôïc tính tröôùc theo phöông trình tính pH. Sau ñoù môùi ñöa noàng
ñoä H+ tính ñöôïc naøy vaøo phöông trình oxi hoùa-khöû.
3. Ví duï: Tính ΔE, K vaø xaùc ñònh khaû naêng xaûy ra hoaøn toaøn cuûa phaûn öùng oxi hoùa-khöû giöõa
KMnO4 vaø FeSO4:
a. Taïi ñieàu kieän chuaån
b. Khi pH keát thuùc cuûa dung dòch laø 4
MnO 4− + 5Fe2 + + 8H+ → Mn2 + + 5Fe3 + + 4H2O

0 0
Cho bieát: EMnO −
/ Mn2 +
= +1,51V , EFe3+
/ Fe2 +
= +0,77V
4
Giaûi:
a. Taïi ñieàu kieän chuaån, pH = 0, ta coù:
0 0
ΔE = EMnO −
/ Mn2+
− EFe3+
/ Fe2+
= +1,51 − 0,77 = +0,74V
4
n1n 2 (ΔE0 ) 1× 5(0,74)

lg K = = = 62,71
0,059 0,059
[Mn2+ ][Fe3+ ]5
K= = 10 62,71
[MnO 4− ][Fe 2+ ] 5 [H+ ] 8
Neáu xem phaûn öùng laø hoaøn toaøn khi noàng ñoä cuûa saûn phaåm ít nhaát phaûi lôùn gaáp 100
laàn noàng ñoä cuûa taùc chaát (Tc): [Sp] ≥ 102[Tc]
[Mn2 + ][Fe3 + ] 5 (10 2 ) × (10 2 )5

nghóa laø khi: K* = ≥ = 1012
[MnO −4 ][Fe2 + ] 5 [H+ ] 8 1× 15 × 18
b. Khi pH keát thuùc cuûa dung dòch laø 4, ta coù:
0 0,059 [Mn2+ ]
EMnO − / Mn2+ = EMnO −
/ Mn2+
− lg
4 4 5 [MnO −4 ][H+ ] 8
0,059 1 0,059
EMnO − / Mn2+ = 1,51 − lg = 1,51 − lg10 32 = 1,13V
4 5 −
1× (10 ) 4 8 5
Fe3 + + e− ↔ Fe2 +
0,059 [Fe 2+ ]
EFe3+ / Fe2+ = E0 3+ 2+ − lg = 0,77V
Fe / Fe 1 [Fe 3+ ]
ΔE = EMnO− / Mn2 + − EFe3 + / Fe2 + = +1,13 − 0,77 = +0,36V

4
n1n2 (ΔE) 1× 5(0,36)

lg K = = = 30,51
0,059 0,059
[Mn2+ ][Fe3+ ] 5 [Mn2+ ][Fe3+ ] 5

K= = = 10 30,51
[MnO 4− ][Fe 2+ ] 5 [H+ ] 8 [MnO 4− ][Fe2+ ] 5 [10 − 4 ] 8
Chuyeån veá noàng ñoä H+, ta coù:
[Mn2+ ][Fe3+ ]5
= 10 30,51 × 10 −32 = 10 −1,49
[MnO −4 ][Fe 2+ ]5
Sau khi ñaõ loaïi boû yeáu toá noàng ñoä H+, tæ soá cuûa tích noàng ñoä saûn phaåm chia cho tích
noàng ñoä taùc chaát laø 10–1,49 « 1012.
Ñieàu naøy coù nghóa laø tích noàng ñoä saûn phaåm chæ baèng 0,032 tích noàng ñoä taùc chaát
neân phaûn öùng xaûy ra khoâng hoaøn toaøn.
5.9 AÛnh höôûng cuûa phaûn öùng keát tuûa ñeán phaûn öùng oxi hoùa-khöû
1. Khi phaûn öùng oxi hoùa-khöû coù söï tham gia cuûa caùc ion coù khaû naêng keát tuûa caùc chaát oxi
hoùa-khöû döôùi daïng caùc chaát ñieän ly ít tan thì noàng ñoä cuûa caùc ion naøy coù aûnh höôûng ñeán
caân baèng cuûa phaûn öùng oxi hoùa-khöû.
2. Do coù söï keát tuûa cuûa chaát ñieän ly ít tan, noàng ñoä cuûa caùc chaát oxi hoùa-khöû seõ thay ñoåi.
Vì vaäy, phaûi tính laïi noàng ñoä cuûa caùc ion naøy theo tích soá tan T roài môùi tính E, ΔE vaø K.
3. Ví duï: Tính ΔE vaø K cuûa phaûn öùng oxi hoùa-khöû giöõa AgNO3 vaø Cu vaø cho bieát phaûn öùng
coù xaûy ra hoaøn toaøn trong moãi tröôøng hôïp:
a. Taïi ñieàu kieän chuaån
b. Khi coù maët ion Cl− töï do vôùi noàng ñoä 1M.
2Ag+ + Cu → 2Ag + Cu2+
Cho bieát: E0Ag+ / Ag = +0,80V , ECu

0
2+
/ Cu0
= +0,34V vaø TAgCl = 10−9,75
Giaûi:
a. Taïi ñieàu kieän chuaån, ta coù:
ΔE0 = E0Ag+ / Ag − ECu

0
2+
/ Cu
= +0,80 − 0,34 = +0,46V
n1n2 (E10 − E02 ) 1× 2(0,46)

lgK = = = 15,59
0,059 0,059
[Ag0 ]2 [Cu2+ ] [Cu2+ ]

K= = = 1015,59
[Ag+ ]2 [Cu0 ] [Ag+ ]2
Neáu xem phaûn öùng laø hoaøn toaøn khi noàng ñoä cuûa saûn phaåm ít nhaát phaûi lôùn gaáp 100
laàn noàng ñoä cuûa taùc chaát (Tc): [Sp] ≥ 102[Tc]
[Cu2+ ] (10 2 )
nghóa laø khi: K* = + 2
≥ 2
= 10 2
[Ag ] 1
b. Trong tröôøng hôïp coù [Cl−] = 1M, noàng ñoä cuûa ion Ag+ luùc naøy laø:
[Ag+ ][Cl− ] = [Ag+ ] × 1 = TAgCl = 10−9,75
0,059 [Ag] 0,059 1

EAg+ / Ag = E0Ag+ / Ag − lg = 0,80 − lg − 9,75
1 +
[Ag ] 1 10
EAg+ / Ag = 0,80 − 0,58 = 0,22V
0
ΔE = EAg+ / Ag − ECu2+
/ Cu
= +0,22 − 0,34 = −0,12V
ΔE < 0 neân phaûn öùng xaûy ra theo chieàu nghòch.
n1n2 (E1 − E02 ) 1× 2(−0,12)

lgK = = = −4,07
0,059 0,059
[Ag]2 [Cu2 + ] [Cu2 + ]

K= + 2 0
= = 10− 4,07
[Ag ] [Cu ] [Ag+ ]2
K = 10–4,07 « K* = 102 neân phaûn öùng xaûy ra theo chieàu nghòch, hay noùi caùch khaùc laø
phaûn öùng xaûy ra khoâng hoaøn toaøn.
5.10 AÛnh höôûng cuûa phaûn öùng taïo phöùc ñeán phaûn öùng oxi hoùa-khöû
1. Khi phaûn öùng oxi hoùa-khöû coù söï tham gia cuûa caùc ion coù khaû naêng taïo phöùc thì noàng ñoä
cuûa caùc ion naøy coù aûnh höôûng ñeán caân baèng cuûa phaûn öùng oxi hoùa-khöû.
2. Do söï taïo phöùc, noàng ñoä cuûa moät soá ion trong taùc chaát vaø/hay saûn phaåm seõ thay ñoåi. Vì
vaäy, caàn phaûi tính laïi noàng ñoä cuûa caùc ion naøy theo haèng soá phaân ly Kpl roài sau ñoù môùi
tính E, ΔE vaø K.
3. Ví duï: Tính ΔE vaø K cuûa phaûn öùng giöõa Ag+ vaø Cu trong ñieàu kieän tieâu chuaån nhö trong
Muïc 5.9 nhöng khi coù maët ion CN− töï do vôùi noàng ñoä 1M.
Cho bieát: E0Ag+ / Ag = +0,80V , ECu

0
2+
/ Cu0
= +0,34V vaø Kpl[ Ag(CN) − = 10−19,85
2]
Giaûi:
Do Ag+ taïo phöùc vôùi CN−, ta coù:
[Ag(CN)2 ]− Ag+ + 2CN−
[Ag+ ][CN− ]2
Kpl[ Ag(CN) − = = 10 −19,85
2] [[Ag(CN)2 ] ] −
Do noàng ñoä cuûa phöùc chaát lôùn gaáp 1019,85 hay khoaûng 70 tæ tæ laàn so vôùi noàng ñoä cuûa ion
Ag+ neân coù theå xem nhö:
[phöùc chaát]cb ≈ [Ag+]ban ñaàu = 1M
Ta coù: [Ag+ ] = 10−19,85
0,059 1 0,059 1
EAg+ / Ag = E0Ag+ / Ag − lg = 0,80 − lg −19,85
1 +
[Ag ] 1 10
EAg+ / Ag = 0,80 − 1,17 = −0,37V
0
ΔE = EAg+ / Ag − ECu2+
/ Cu
= −0,37 − 0,34 = −0,71V
ΔE < 0 neân phaûn öùng xaûy ra theo chieàu nghòch.
n1n2 (E1 − E02 ) 1× 2(−0,71)

lgK = = = −24,07
0,059 0,059
[Ag]2 [Cu2 + ] [Cu2 + ]

K= + 2 0
= + 2
= 10− 24,07
[Ag ] [Cu ] [Ag ]
K = 10–24,07 « K* = 102 neân phaûn öùng xaûy ra theo chieàu nghòch, hay noùi caùch khaùc laø
phaûn öùng xaûy ra khoâng hoaøn toaøn.
5.11 Toùm löôïc aûnh höôûng cuûa caùc phaûn öùng keát tuûa, taïo phöùc vaø bay hôi
ñeán phaûn öùng oxi hoùa-khöû
1. Töø phöông trình Nernst, chuùng ta nhaän thaáy theá ñieän cöïc phuï thuoäc vaøo tæ soá noàng ñoä
cuûa daïng oxi hoùa vaø daïng khöû.
0,059 [Kh]
E = E0 − lg
n [Ox]
2. Vì vaäy, neáu baát cöù moät taùc ñoäng naøo laøm thay ñoåi noàng ñoä cuûa caùc daïng oxi hoùa hay
khöû seõ laøm thay ñoåi E cuûa baùn phaûn öùng vaø töø ñoù laøm thay ñoåi ΔE cuûa phaûn öùng khieán
cho caân baèng K bò chuyeån dòch.
a. Caùc phaûn öùng coù hieän töôïng keát tuûa, bay hôi vaø taïo phöùc thöôøng laøm giaûm noàng ñoä
cuûa caùc tieåu phaân.
b. Caùc phaûn öùng coù söï tham gia cuûa caùc ion H+ hay OH− thì pH cuûa dung dòch coù aûnh
höôûng raát lôùn ñeán caân baèng cuûa phaûn öùng oxi hoùa-khöû. Ñieàu naøy laø do heä soá tæ löôïng
cuûa H+ hay OH− thöôøng lôùn neân baäc cuûa noàng ñoä trong K lôùn theo.
3. Do ñoù, coù theå toùm löôïc nhö sau:
a. Caùc phaûn öùng phuï laøm giaûm noàng ñoä cuûa daïng khöû (duø ôû taùc chaát hay saûn phaåm)
seõ laøm taêng theá ñieän cöïc.
b. Caùc phaûn öùng phuï laøm giaûm noàng ñoä cuûa daïng oxi hoùa (duø ôû taùc chaát hay saûn
phaåm) seõ laøm giaûm theá ñieän cöïc.
5.12 Khaû naêng toàn taïi cuûa caùc chaát oxi hoùa-khöû trong moâi tröôøng nöôùc
1. Nöôùc chöùa O ôû soá oxi hoùa –2 coù tính khöû vaø chöùa H ôû soá oxi hoùa +1 coù tính oxi hoùa. Nhö
vaäy, nöôùc vöøa coù tính oxi hoùa vöøa coù tính khöû cho duø yeáu.
0 0
2. Chæ coù caùc chaát coù theá E naèm giöõa EH + vaø EO môùi toàn taïi beàn vöõng trong moâi
/H 2 2 / H2O
tröôøng nöôùc.
Cr3+ Fe2+ H+ Cu2+ Fe3+ O2 Cr2O72– pH = 0

Cr Fe H2 Cu Fe2+ H2O Cr3+ E0, V
–0,74 –0,440 +0,000 0,337 +0,771 +1,229 +1,33
3. Caùc chaát coù theá E < E0 + seõ bò H+ cuûa nöôùc oxi hoùa.
H / H2
Ví duï: Trong moâi tröôøng acid:

a. Cu coù E0 = +0,337 (veà Cu2+) neân khoâng bò H+ cuûa nöôùc oxi hoùa vaø toàn taïi beàn vöõng
trong nöôùc.
b. Fe coù E0 = –0,440 (veà Fe2+) neân seõ bò H+ cuûa nöôùc oxi hoùa.
c. Cr coù E0 = –0,74 (veà Cr3+) neân seõ bò H+ cuûa nöôùc oxi hoùa. Lôùp moûng saûn phaåm
oxihydroxid ñaëc sít khoâng tan hình thaønh treân beà maët kim loaïi ngaên caûn quaù trình oxi
hoùa tieáp tuïc neân Cr bò trô hoùa khoâng phaûn öùng tieáp nöõa vaø trôû neân beàn trong nöôùc.
0
4. Caùc chaát coù theá E > EO seõ oxi hoùa oxygen cuûa nöôùc.
2 / H2O
Ví duï: Trong moâi tröôøng acid:

a. Fe3+ coù E0 = –0,771 (veà Fe2+) neân khoâng oxi hoùa O cuûa nöôùc vaø toàn taïi beàn vöõng
trong nöôùc.
b. Cr2O72– coù E0 = +1,33 (veà Cr3+) neân seõ oxi hoùa O cuûa nöôùc. Phaûn öùng oxi hoùa nöôùc
cuûa Cr2O72– xaûy ra raát chaäm neân ta vaãn coù theå löu giöõ dung dòch bicromat trong
khoaûng 2 tuaàn maø noàng ñoä cuûa Cr2O72– haàu nhö khoâng thay ñoåi.
5. Löu yù laø dung dòch thöôøng ñöôïc löu tröõ trong moâi tröôøng khoâng khí neân coøn phaûi xeùt ñeán
khaû naêng oxi hoùa cuûa oxi trong khoâng khí haáp thuï vaøo dung dòch.
Ví duï: Trong moâi tröôøng acid, Cu coù E0 = +0,337 (veà Cu2+) khoâng bò H+ cuûa nöôùc oxi hoùa
nhöng bò O2 cuûa khoâng khí haáp thuï vaøo nöôùc oxi hoùa do O2 coù E0 = 1,229 cao hôn.
6. Theá ñieän cöïc cuûa oxi vaø hydro phuï thuoäc vaøo pH cuûa dung dòch neân phaûi xaùc ñònh roõ
raøng pH khi xem xeùt khaû naêng toàn taïi cuûa caùc chaát oxi hoùa-khöû trong nöôùc.
Baûng 5.4 Vuøng toàn taïi cuûa caùc chaát oxi hoùa-khöû trong moâi tröôøng acid, trung tính vaø baz
Moâi tröôøng Vuøng toàn taïi

0 0
Acid pH = 0 EH + = ±0,000 → EO = +1,229
/H 2 2 / H2O
Trung tính pH = 7 E = –0,414 → EO = +0,815

H+ / H2 2 / H2O
Baz pH = 14 EH = –0,828 → E0 = +0,401

2O / H2 O 2 / OH−
5.13 Moät soá vaán ñeà trong phaûn öùng oxi hoùa-khöû
5.13.1 Caùc oxihydroxid coù tính oxi hoùa maïnh hôn trong moâi tröôøng acid
1. Caùc oxihydroxid vaø daãn xuaát coù tính oxi hoùa trong moâi tröôøng acid maïnh hôn so vôùi moâi
tröôøng baz nhö ñöôïc trình baøy trong Baûng 5.5.
Baûng 5.5 Theá khöû tieâu chuaån cuûa moät soá oxihydroxid trong moâi tröôøng acid vaø baz
Moâi tröôøng
0
E NO − E 0ClO− / Cl− E 0ClO− / Cl− E 0ClO− / Cl− E 0ClO− / Cl−
3 / NO 2 2 3 4
Acid V +0,80 +1,50 +1,56 +1,45 +1,38

Baz V –0,86 +0,88 +0,77 +0,63 +0,56
2. Xeùt quaù trình khöû cuûa NO3– trong moâi tröôøng:

[NO 3− ][H + ] 2
Acid NO3– + 2H+ + 1e– → NO2 + H2O K acid =
[NO 2 ]
[NO 3− ]
Baz NO3– + H2O + 1e– → NO2 + 2OH– K baz =
[NO 2 ][OH− ] 2
3. Coù theå giaûi thích giaûi thích tính oxi hoùa cuûa NO3– trong moâi tröôøng acid maïnh hôn trong
moâi tröôøng baz theo 2 quan ñieåm:
a. Theo nhieät ñoäng löïc hoïc: Döïa treân naêng löôïng vaø caân baèng cuûa phaûn öùng.
• Quaù trình khöû NO3– trong moâi tröôøng acid tuy coù laøm tieâu hao taùc chaát H+ nhöng
laïi taïo ra H2O laø hôïp chaát beàn raát ít phaân ly toûa naêng löôïng khieán cho caân baèng
chuyeån sang phaûi neân phaûn öùng xaûy ra maïnh hôn. Noàng ñoä cao trong moâi
tröôøng acid cuûa H+ treân töû soá laøm taêng giaù trò cuûa Kacid.
• Quaù trình khöû NO3– trong moâi tröôøng baz vöøa phaûi phaân ly H2O laø hôïp chaát beàn
laøm tieâu toán naêng löôïng laïi vöøa taïo ra taùc chaát OH- trong moâi tröôøng baz khieán
cho caân baèng chuyeån sang traùi neân phaûn öùng xaûy ra yeáu ñi. Noàng ñoä cao trong
moâi tröôøng baz cuûa OH– döôùi maãu soá laøm giaûm giaù trò cuûa Kbaz.
b. Theo caáu truùc: Döïa treân ñoä beàn lieân keát.
• Trong moâi tröôøng acid, NO3– toàn taïi döôùi daïng HNO3 vôùi 1 lieân keát ñôn HO–NO2
keùm beàn vaø 2 lieân keát HON"O coù ñoä boäi 1,5 beàn hôn neân khi tieán haønh phaûn
öùng oxi hoùa-khöû thì HNO3 deã daøng caét ñöùt lieân keát ñôn HO–NO2 khieán cho tính
oxi hoùa taêng leân vaø taïo thaønh saûn phaåm NO2.
• Trong moâi tröôøng baz, NO3– toàn taïi döôùi daïng NO3– vôùi 3 lieân keát O"NO2 coù ñoä
boäi 1,33 beàn hôn lieân keát ñôn neân khoù bò caét ñöùt ñeå tieán haønh phaûn öùng oxi hoùa-
khöû khieán cho tính oxi hoùa giaûm xuoáng.
4. Tính oxi hoùa maïnh hôn trong moâi tröôøng acid so vôùi moâi tröôøng baz cuûa caùc oxihydroxid
vaø daãn xuaát khaùc, ví duï nhö ClO–, ClO2–, ClO3– vaø ClO4–,… cuõng ñöôïc giaûi thích töông töï
nhö ñoái vôùi NO3–.
Hình 5.2 Coâng thöùc Lewis cuûa ClO–, ClO2–, ClO3– vaø ClO4– trong moâi tröôøng acid vaø baz
5.13.2 Bieán thieân cuûa tính oxi hoùa cuûa moät nguyeân toá theo soá oxi hoùa
1. Moät suy nghó ñôn giaûn maø sai laàm laø tính oxi hoùa cuûa moät nguyeân toá seõ caøng maïnh khi
soá oxi hoùa cuûa noù caøng cao.
2. Xem xeùt tính oxi hoùa cuûa caùc tieåu phaân ion ñôn giaûn hay tieåu phaân coäng hoùa trò coù caáu
truùc ñôn giaûn vôùi ñoä boäi lieân keát thaáp. Ví duï nhö caùc caëp Pb2+–Pb4+, Cr2+–Cr3+–CrO3,…
3. Theá E0 cuûa caùc tieåu phaân ClO–, ClO2–, ClO3– vaø ClO4– trong moâi tröôøng acid laãn trong
moâi tröôøng baz ñöôïc trình baøy trong Baûng 5.5 cho thaáy roõ raøng laø Cl trong ClO4– coù soá
oxi hoùa cao nhaát laø +7 nhöng laïi coù tính oxi hoùa thaáp nhaát trong caùc tieåu phaân ClOx–.
4. Caùch giaûi thích phuø hôïp nhaát laø ClO4– coù ñoä boäi cuûa lieân keát O"Cl cao (1,5–1,67) neân
tieåu phaân naøy beàn vöõng nhaát daãn ñeán tính oxi hoùa thaáp nhaát (xem Hình 5.2).
5. Töông töï, chuùng ta thaáy MnO42– coù tính oxi hoùa maïnh hôn MnO4–,…
6. Vì vaäy, chuùng ta phaûi xem xeùt tính oxi hoùa cuûa tieåu phaân coù moät caáu truùc xaùc ñònh theo:
• Caáu truùc ñieän töû beàn cuûa nguyeân toá tröôùc vaø sau phaûn öùng oxi hoùa.
• Caáu truùc Lewis beàn cuûa tieåu phaân tröôùc vaø sau phaûn öùng oxi hoùa.
7. Tieåu phaân seõ coù tính oxi hoùa caøng maïnh khi chuyeån:
• Töø daïng taùc chaát coù caáu truùc ñieän töû vaø caáu truùc Lewis keùm beàn.
• Veà daïng saûn phaåm coù caáu truùc ñieän töû vaø caáu truùc Lewis caøng beàn.
5.13.3 Khaû naêng dò phaân cuûa moät nguyeân toá

1. Caùc nguyeân toá khoâng kim loaïi vaø aù kim nhö Cl, Br, I, S, P, Si,… coù khaû naêng dò phaân ñeå
moät phaàn veà soá oxi hoùa thaáp hôn vaø moät phaàn veà soá oxi hoùa cao hôn.
T thöôøng
Cl2 X2 + H2O ←⎯ ⎯ ⎯⎯→ HX + HXO
T cao
Cl2, Br2, I2 3X2 + 3H2O ←⎯ ⎯⎯→ 5HX + HXO3
Kieàm chaûy
S 3S + 6NaOH ⎯⎯ ⎯⎯⎯→ 2Na2S + Na2SO3 + 3H2O
Dd kieàm noùng
P 4P + 3NaOH + 3H2O ⎯⎯ ⎯ ⎯⎯⎯→ PH3 + 3NaH2PO2
Oxid kieàm noùng
Si 5Si + 6MnO ⎯⎯ ⎯⎯⎯⎯ ⎯→ 2Mn3Si + 3SiO2
2. Caùc nguyeân toá naøy ñeàu coù ñoä aâm ñieän cao muoán nhaän ñieän töø neân coù xu höôùng dò phaân,
nhaát laø trong moâi tröôøng baz, ñeå veà caùc soá oxi hoùa beàn hôn soá oxi hoùa 0.
3. Saûn phaåm dò phaân laø caùc oxihydroxid vaø hydraxid.

4. Söï hình thaønh, phaân ly vaø solvat caùc saûn phaåm oxihydroxid vaø hydraxid naøy toûa naêng
löôïng neân phaûn öùng coù theå xaûy ra theo chieàu dò phaân.
Chöông 6 Caùc traïng thaùi taäp hôïp vaø tính chaát ñaëc tröng cuûa chuùng 73
Chöông 6
Caùc traïng thaùi taäp hôïp vaø
tính chaát ñaëc tröng cuûa chuùng
6.1 Traïng thaùi cuûa vaät chaát

1. Moãi tieåu phaân nhö phaân töû, ion, nguyeân töû,… luoân luoân coù moät ñoäng naêng laøm cho caùc
tieåu phaân naøy chuyeån ñoäng nhieät hoãn loaïn vaø coù xu höôùng taùch xa nhau ra.
2. Ñoàng thôøi, giöõa caùc tieåu phaân luoân luoân coù moät theá naêng laø löïc huùt laøm cho caùc tieåu
phaân naøy coù xu höôùng tuï hôïp laïi vôùi nhau.
3. Tuøy thuoäc vaøo moái töông quan giöõa ñoäng naêng vaø theá naêng maø moät taäp hôïp haït coù theå ôû
moät trong ba traïng thaùi raén, loûng hay khí.
Baûng 6.1 Töông quan giöõa ñoäng naêng vaø theá naêng cuûa caùc traïng thaùi
Moái töông quan giöõa

Traïng thaùi Tính chaát ñaëc tröng cuûa traïng thaùi
ñoäng naêng vaø theá naêng
Coù hình daïng vaø theå tích

Khí Ñoäng naêng » Theá naêng
bieán ñoåi theo bình chöùa
Coù hình daïng bieán ñoåi theo bình chöùa vaø
Loûng Ñoäng naêng < Theá naêng
theå tích raát ít bieán ñoåi
Raén Ñoäng naêng « Theá naêng Coù hình daïng vaø theå tích xaùc ñònh
Raén Loûng Khí
Hình 6.1 Ba traïng thaùi ngöng tuï cuûa vaät chaát
6.2 Traïng thaùi raén

1. Ñoái vôùi traïng thaùi raén, caùc tieåu phaân coù ñoäng naêng nhoû hôn haún theá naêng neân coù theå
xem nhö caùc tieåu phaân chæ dao ñoäng chung quanh vò trí caân baèng cuûa chuùng.
74 Chöông 6 Caùc traïng thaùi taäp hôïp vaø tính chaát ñaëc tröng cuûa chuùng
2. Vì vaäy, chaát raén coù theå tích vaø hình daïng xaùc ñònh.
3. Khoaûng caùch giöõa caùc tieåu phaân töông ñöông vôùi kích thöôùc cuûa tieåu phaân neân chaát raén
bò neùn moät caùch voâ cuøng khoù khaên.
6.2.1 Traïng thaùi tinh theå

1. Tinh theå laø chaát raén coù caùc ñaëc tröng sau:
a. Caùc tieåu phaân ñöôïc saép xeáp theo moät traät töï xaùc ñònh ñoái vôùi moãi chaát tinh theå.
b. Traät töï naøy ñöôïc laëp ñi laëp laïi theo 3 phöông trong khoâng gian cuûa toaøn boä tinh theå
neân ñöôïc goïi laø traät töï xa.
c. Traät töï naøy quyeát ñònh caáu truùc beân trong cuûa tinh theå.
d. Heä quaû laø tinh theå coù tính baát ñaúng höôùng do söï saép xeáp caùc tieåu phaân theo caùc
phöông khaùc nhau laø khaùc nhau.
e. Traät töï naøy coøn khieán cho moãi loaïi tinh theå coù moät hình daïng quen beân ngoaøi xaùc
ñònh. Ví duï nhö tinh theå NaCl coù daïng laäp phöông, boät ngoït coù daïng hình kim,…
f. Tinh theå coù nhieät ñoä noùng chaûy xaùc ñònh do löïc lieân keát cuûa moät tieåu phaân vôùi caùc
tieåu phaân phoái trí chung quanh laø gioáng nhau neân caùc lieân keát naøy seõ bò caét ñöùt taïi
cuøng moät nhieät ñoä khi noùng chaûy.
Hình 6.2 Caáu truùc tinh theå cuûa NaCl vaø CsCl
2. Tuøy thuoäc vaøo baûn chaát cuûa lieân keát giöõa caùc tieåu phaân trong tinh theå, ngöôøi ta phaân
chia tinh theå thaønh caùc loaïi sau:
Baûng 6.2 Phaân loaïi tinh theå theo baûn chaát lieân keát giöõa caùc tieåu phaân trong tinh theå
Loaïi tinh theå Baûn chaát cuûa lieân keát Ví duï
Tinh theå ion Ion NaCl, CsCl,…

Tinh theå coäng hoùa trò Coäng hoùa trò Ckim cöông, SiC,…
Tinh theå kim loaïi Kim loaïi Fe, Cu,…
Tinh theå van der Waals van der Waals He, I2, ñöôøng aên,…
Tinh theå hoãn taïp Chöùa nhieàu loaïi lieân keát Cgraphit, CdI2,…
6.2.2 Traïng thaùi voâ ñònh hình

1. Chaát raén voâ ñònh hình laø chaát raén coù caùc ñaëc tröng sau:
a. Caùc tieåu phaân trong chaát voâ ñònh hình ñöôïc saép xeáp moät caùch hoãn ñoän khoâng theo
moät traät töï xaùc ñònh naøo caû.
Ví duï: Thuûy tinh, nhöïa PVC,…
b. Heä quaû laø chaát raén voâ ñònh hình coù tính ñaúng höôùng do söï saép xeáp theo caùc phöông
khaùc nhau laø hoãn ñoän nhö nhau.
c. Chaát raén voâ ñònh hình khoâng coù hình daïng beân ngoaøi xaùc ñònh khi hoùa raén.
d. Chaát voâ ñònh hình khoâng coù nhieät ñoä noùng chaûy xaùc ñònh maø coù moät khoaûng hoùa
meàm roài môùi hoùa loûng do löïc lieân keát cuûa moät tieåu phaân vôùi caùc tieåu phaân phoái trí
chung quanh laø khaùc nhau neân caùc lieân keát naøy seõ bò caét ñöùt taïi caùc nhieät ñoä khaùc
nhau khieán cho chaát voâ ñònh hình hoùa meàm tröôùc khi noùng chaûy.
e. Thöïc teá thì vaãn coù moät traät töï naøo ñoù trong chaát voâ ñònh hình nhöng chæ naèm trong
moät khoâng gian raát nhoû neân ñöôïc goïi laø traät töï gaàn.
6.3 Traïng thaùi loûng

1. Khi cung caáp naêng löôïng cho chaát raén thì caùc tieåu phaân seõ coù naêng löôïng cao hôn neân
khoâng chæ dao ñoäng chung quanh vò trí caân baèng maø coøn quay, tònh tieán vaø tröôït leân
nhau nhöng chöa ñuû naêng löôïng ñeå chuyeån ñoäng hoãn loaïn nhö ôû traïng thaùi khí.
2. Traïng thaùi nhö vaäy ñöôïc goïi laø traïng thaùi loûng.
3. Thöïc teá thì vaãn coù moät traät töï naøo ñoù trong chaát loûng nhöng traät töï naøy chæ naèm trong
moät khoâng gian raát nhoû neân ñöôïc goïi laø traät töï gaàn.
4. Heä quaû laø chaát loûng coù caùc ñaëc tröng sau:
a. Chaát loûng coù theå tích xaùc ñònh nhö chaát raén.
b. Chaát loûng khoâng coù hình daïng xaùc ñònh maø noù seõ laáy hình daïng cuûa bình chöùa.
c. Chaát loûng coù tính ñaúng höôùng do söï saép xeáp theo caùc phöông khaùc nhau laø hoãn ñoän
nhö nhau.
d. Khoaûng caùch giöõa caùc tieåu phaân raát gaàn vôùi kích thöôùc cuûa tieåu phaân neân chaát loûng
bò neùn moät caùch raát khoù khaên.
e. Caùc tieåu phaân naèm treân beà maët cuûa chaát loûng bò caùc tieåu phaân beân trong huùt vaøo
beân trong taïo thaønh söùc caêng beà maët neân beà maët chaát loûng coù xu höôùng co laïi ñeå coù
dieän tích nhoû nhaát.
6.4 Traïng thaùi khí

1. ÔÛ traïng thaùi khí, caùc tieåu phaân coù ñoäng naêng lôùn hôn haún theá naêng neân coù theå xem nhö
caùc tieåu phaân chuyeån ñoäng hoãn loaïn vaø chieám toaøn boä theå tích cuûa heä.
2. Caáu truùc cuûa chaát khí laø hoaøn toaøn voâ traät töï.
3. Vì vaäy, chaát khí khoâng coù theå tích vaø hình daïng xaùc ñònh.
4. Caùc tieåu phaân va chaïm vaøo thaønh bình taïo neân aùp suaát cuûa chaát khí. Caùc ñôn vò ño aùp
suaát thoâng thöôøng laø atm, N/m2, mH2O,… 1atm = 1,013×105 N/m2 = 9,81 mH2O.
5. Khoaûng caùch giöõa caùc tieåu phaân lôùn hôn haøng chuïc laàn so vôùi kích thöôùc cuûa tieåu phaân
neân coù theå neùn chaát khí moät caùch deã daøng.
76 Chöông 6 Caùc traïng thaùi taäp hôïp vaø tính chaát ñaëc tröng cuûa chuùng
6.4.1 Phöông trình traïng thaùi khí lyù töôûng

1. Khí lyù töôûng laø khí chöùa caùc tieåu phaân coù 2 ñaëc tröng sau:
• Caùc tieåu phaân khoâng coù theå tích
• Caùc tieåu phaân khoâng töông taùc vôùi nhau
2. Traïng thaùi cuûa khí ñöôïc ñaëc tröng baèng moät boä caùc thoâng soá traïng thaùi nhö sau:
• Nhieät ñoä T • AÙp suaát P
• Theå tích V • Soá mol n
3. Phöông trình khí lyù töôûng bieåu dieãn moái lieân heä giöõa caùc thoâng soá traïng thaùi:
PV = nRT
trong ñoù: n soá mol cuûa chaát khí
R heä soá tæ leä vaø ñöôïc goïi laø haèng soá khí lyù töôûng,
R = 8,31 J/mol.ñoä = 2,0 cal/mol.ñoä = 0,082 A.atm/mol.ñoä
4. Ñieàu kieän tieâu chuaån quy öôùc laø T = 250C vaø P = 1 atm.
6.4.2 Hoãn hôïp khí lyù töôûng

6.2.2.1 AÙp suaát rieâng phaàn
1. Xeùt hoãn hôïp khí lyù töôûng goàm caùc khí A, B, C,… Moãi loaïi khí va ñaäp leân thaønh bình taïo ra
moät aùp suaát ñoäc laäp vôùi caùc khí khaùc.
2. AÙp suaát rieâng cuûa moãi khí naøy ñöôïc goïi laø aùp suaát rieâng phaàn Pi cuûa khí ñoù.
3. AÙp suaát rieâng phaàn Pi cuûa moät chaát khí trong hoãn hôïp khí laø aùp suaát coù ñöôïc khi moät
mình löôïng khí ñoù chieám toaøn boä theå tích cuûa hoãn hôïp ôû nhieät ñoä ñaõ cho.
4. AÙp suaát chung cuûa hoãn hôïp khí baèng toång cuûa caùc aùp suaát rieâng phaàn cuûa taát caû caùc khí
coù trong hoãn hôïp. Ta coù:
P = P A + P B + P C + ...
Toång quaùt: P= ∑ Pi
i
trong ñoù: Pi aùp suaát rieâng phaàn cuûa khí i
6.2.2.2 Noàng ñoä mol rieâng phaàn

1. Xeùt hoãn hôïp khí lyù töôûng goàm nA mol khí A, nB mol khí B vaø nC mol khí C. Noàng ñoä mol
rieâng phaàn xA cuûa khí A ñöôïc tính baèng coâng thöùc:
nA
xA =
nA + nB + nC
Toång quaùt, noàng ñoä mol rieâng phaàn xj cuûa khí J ñöôïc tính baèng coâng thöùc:
nj
xj =
∑ ni
i
2. Heä quaû laø:

a. Toång caùc noàng ñoä mol rieâng phaàn cuûa taát caû caùc chaát khí trong hoãn hôïp seõ baèng 1.
∑ xi = 1
i
b. AÙp suaát rieâng phaàn Pi cuûa khí i ñöôïc tính baèng coâng thöùc:
Pi = xi .P
6.4.3 Khí thaät

1. Khí thaät khaùc khí lyù töôûng laø:
• Caùc tieåu phaân coù theå tích
• Caùc tieåu phaân coù töông taùc vôùi nhau
2. Trong kyõ thuaät, coù theå bieåu dieãn moät söï khaùc bieät naøy caùch ñôn giaûn baèng caùch theâm heä
soá neùn Z vaøo phöông trình khí lyù töôûng.
PV = nRTZ
3. Trong khoa hoïc, moät caùch chính xaùc hôn, ta coù:
⎛ a ⎞
Ñoái vôùi moät mol khí thaät: ⎜ P + 2 ⎟(V − b) = RT
⎝ V ⎠
⎛ 2 ⎞
Ñoái vôùi n mol khí thaät: ⎜ P + n a ⎟(V − nb) = nRT
⎜ V2 ⎟⎠
⎝
trong ñoù: a heä soá bieåu thò taùc ñoäng cuûa töông taùc cuûa caùc tieåu phaân
b heä soá bieåu thò taùc ñoäng cuûa theå tích cuûa tieåu phaân
6.5 Traïng thaùi taäp hôïp vaø phaûn öùng hoùa hoïc
1. Caùc tieåu phaân cuûa chaát hoùa hoïc phaûn öùng vôùi nhau khi ñang toàn taïi ôû moät traïng thaùi taäp
hôïp xaùc ñònh naøo ñoù.
2. Caùc tieåu phaân chaát khí chuyeån ñoäng hoaøn toaøn töï do neân coù khaû naêng phaûn öùng cao
hôn caùc tieåu phaân ôû traïng thaùi taäp hôïp khaùc.
3. Caùc tieåu phaân chaát raén lieân keát chaët cheõ vôùi nhau neân coù khaû naêng phaûn öùng thaáp.
4. Vì vaäy, ngöôøi ta thöôøng chuyeån caùc chaát raén thaønh dung dòch hay pha loûng ñeå taêng vaän
toác phaûn öùng ngay khi coù theå thöïc hieän ñöôïc.
78 Chöông 7 Caáu truùc cuûa caùc tieåu phaân coäng hoùa trò
Chöông 7
Caáu truùc cuûa caùc
tieåu phaân coäng hoùa trò
7.1 Ñònh nghóa tieåu phaân coäng hoùa trò

1. Tieåu phaân coäng hoùa trò bao goàm caùc phaân töû hay ion (cation vaø anion) maø caùc lieân keát ôû
beân trong tieåu phaân ñoù coù baûn chaát coäng hoùa trò.
Ví duï: Phaân töû BH3, SiH4, TiCl4, SO2, SF6,…
Ion NH4+, NO3–, CO32–, SO42–,…
2. Caáu truùc cuûa tieåu phaân coäng hoùa trò bao goàm (1) Caùch saép xeáp cuûa caùc nguyeân töû trong
tieåu phaân vaø (2) Lieân keát giöõa caùc nguyeân töû naøy.
3. Moät vaán ñeà quan troïng laø döï ñoaùn caáu truùc cuûa tieåu phaân vaø töø ñoù suy ñoaùn caùc tính
chaát cuûa tieåu phaân.
Ví duï: Xeùt H3PO3 H
Döï ñoaùn coâng thöùc caáu truùc: HO – P – OH HO – P – OH
HO O
Tính acid: Coù 3 chöùc acid: SAI Coù 2 chöùc acid: ÑUÙNG
7.2 Caùch vieát coâng thöùc caáu truùc theo Lewis

1. Nguyeân töû trung taâm cuûa tieåu phaân laø nguyeân töû coù ñoä aâm ñieän thaáp.
2. Nguyeân töû hydro khoâng bao giôø laø nguyeân töû trung taâm.
Ví duï: HCN coù nguyeân töû trung taâm laø C
3. Ñieän tích hình thöùc treân moãi nguyeân töû ñöôïc tính baèng coâng thöùc:
Ñieän tích hình thöùc = Soá ñieän töû hoùa trò ôû taàng ngoaøi cuøng
– Soá ñieän töû töï do – Soá lieân keát
Ví duï: C trong HCN coù ñieän tích hình thöùc laø 4–0–4=0
N trong NH4+ coù ñieän tích hình thöùc laø 5–0–4=1
4. Phaân töû trung hoøa coù toång soá ñieän tích hình thöùc treân caùc nguyeân töû baèng 0.
5. Caùc ion coù toång ñieän tích hình thöùc treân caùc nguyeân töû baèng ñieän tích cuûa ion ñoù.
Chöông 7 Caáu truùc cuûa caùc tieåu phaân coäng hoùa trò 79
7.2.1 Caùch vieát thöù nhaát

1. Goïi:
V Soá ñoâi ñieän töû hoùa trò
= 1/2 [Toång soá ñieän töû hoùa trò cuûa tieåu phaân]
= 1/2 [Toång soá ñieän töû hoùa trò cuûa caùc nguyeân töû
– Ñieän tích cuûa tieåu phaân]
h Soá nguyeân töû hydro coù trong tieåu phaân
q Soá nguyeân töû khaùc hydro coù trong tieåu phaân
2. Chaáp nhaän quy taéc baùt boä, soá lieân keát σ vaø π trong tieåu phaân ñöôïc tính theo Baûng 7.1.
Baûng 7.1 Caùc coâng thöùc tính soá lieân keát σ vaø π trong tieåu phaân
Soá lieân keát Maïch hôû Maïch voøng
nσ = h+q–1 h+q
nπ = 3q – V + 1 3q – V
Ví duï 1:
HCN maïch hôû V = (1 + 4 + 5) / 2 = 10 / 2 =5
h =1
q =2
nσ =h+q–1 =1+2–1 =2
nπ = 3q – V + 1 =6–5+1 =2
→ H−C≡N
Ví duï 2:
NO3− maïch hôû V = (5 + 18 + 1) / 2 = 24 / 2 = 12
h =0
q =4
nσ =h+q–1 =0+4–1 =3
nπ = 3q – V + 1 = 12 – 12 + 1 = 1
Ví duï 3:
C6H6 maïch voøng V = (24 + 6 ) / 2 = 30 / 2 = 15
h =6
q =6
nσ =h+q =6+6 = 12
nπ = 3q − V = 18 – 15 = 3
3. Caùch vieát coâng thöùc naøy phuø hôïp ñoái vôùi caùc nguyeân toá tuaân theo quy taéc baùt boä neân
chuû yeáu chæ ñöôïc söû duïng cho caùc nguyeân toá thuoäc chu kyø 2 trong Hoùa Höõu cô.
7.2.2 Caùch vieát thöù hai

1. Moãi nguyeân töû lieân keát (ligand) ñoùng goùp 1 ñieän töû vaøo nguyeân töû trung taâm.
2. Rieâng ligand oxygen vaø löu huyønh khoâng ñoùng goùp ñieän töû.
3. Soá ñoâi ñieän töû töï do vaø lieân keát σ chung quanh nguyeân töû trung taâm ñöôïc xaùc ñònh theo
coâng thöùc:
Soá ñoâi ñieän töû töï do vaø lieân keát σ = 1/2 Soá ñieän töû hoùa trò cuûa nguyeân töû trung taâm
+ Soá ñieän töû ñoùng goùp – Ñieän tích cuûa ion
Ví duï: POCl3 coù soá ñoâi ñieän töû chung quanh NTTT P laø 4.
4. Veõ coâng thöùc caáu truùc chæ coù caùc lieân keát σ roài theâm caùc ñoâi ñieän töû töï do cuûa taát caû caùc
nguyeân töû.
5. Neáu caùc nguyeân töû chöa ñaït baùt boä thì chuyeån caùc ñoâi ñieän töû töï do thaønh caùc lieân keát
phoái trí duøng chung. Höôùng öu theá laø (1) chuyeån ñoâi ñieän töû cuûa nguyeân töû coù ñoä aâm
ñieän thaáp hôn veà nguyeân töû coù ñoä aâm ñieän cao hôn sao cho (2) cheânh leäch ñieän tích
hình thöùc treân caùc nguyeân töû laø thaáp nhaát.
Ví duï 1:
6. Neáu tieåu phaân coù ñieän töû ñoäc thaân thì ñieän töû naøy chieám rieâng 1 vaân ñaïo hoùa trò neân tieåu
phaân keùm beàn vaø deã taïo theâm lieân keát môùi.
Ví duï 2: N trong NO2 coù e– ñoäc thaân neân dimer hoùa: 2•NO2 → O2N–NO2
C trong C6H6 coù e– ñoäc thaân neân taïo theâm lieân keát π,…
7.3 Caáu truùc cuûa tieåu phaân theo moâ hình VSEPR (Valence Shell Electron
Pair Repulsion Theory – Lyù thuyeát ñaåy ñoâi ñieän töû)
1. Nguyeân taéc cô baûn cuûa moâ hình VSEPR laø:
Caùc ñoâi ñieän töû lieân keát σ vaø ñoâi ñieän töû töï do cuûa nguyeân töû trung taâm seõ ñònh höôùng trong
khoâng gian sao cho löïc ñaåy giöõa chuùng laø nhoû nhaát.
Baûng 7.2 Moái lieân heä giöõa toång soá ñoâi ñieän töû vaø caùch saép xeáp
Toång soá 2e– Caùch saép xeáp Toång soá 2e– Caùch saép xeáp
2 Thaúng haøng 5 Löôõng thaùp tam giaùc ñeàu

3 Tam giaùc ñeàu 6 Baùt dieän ñeàu
4 Töù dieän ñeàu 7 Löôõng thaùp nguõ giaùc ñeàu
2. Moái lieân heä giöõa toång soá ñoâi ñieän töû naøy vaø caùch saép xeáp cuûa chuùng chung quanh
nguyeân töû trung taâm ñöôïc trình baøy trong Baûng 7.2.
3. Khi taát caû caùc ñoâi ñieän töû naøy ñeàu laø ñoâi ñieän töû lieân keát thì hình daïng cuûa phaân töû tuaân
theo caùch saép xeáp ñoái xöùng cuûa caùc ñoâi ñieän töû naøy.
4. Khi trong caùc ñoâi ñieän töû naøy coù moät soá ñoâi ñieän töû töï do thì hình daïng cuûa phaân töû bò
bieán daïng moät phaàn so vôùi caùch saép xeáp ñoái xöùng cuûa caùc ñoâi ñieän töû naøy.
Ví duï 1: CH4 vaø NH3 ñeàu coù 4 ñoâi ñieän töû chung quanh NTTT.
CH4 coù 4 ñoâi ñieän töû lieân keát neân coù caáu truùc töù dieän ñeàu.
NH3 coù 3 ñoâi ñieän töû lieân keát vaø 1 ñoâi ñieän töû töï do neân coù caáu truùc töù dieän
ñeàu bieán daïng thaønh hình thaùp tam giaùc.
CH4 NH3
5. Caên cöù vaøo caùc döõ lieäu töø caùc nghieân cöùu caáu truùc cuûa caùc tieåu phaân, moâ hình VSEPR
thöøa nhaän caùc quy taéc sau:
a. Ñaùm maây cuûa ñoâi ñieän töû töï do chieám khoaûng khoâng gian lôùn nhaát.
b. Ñaùm maây cuûa ñoâi ñieän töû coù lieân keát ñoâi chieám khoaûng khoâng gian lôùn hôn tröôøng
hôïp chæ coù lieân keát ñôn.
c. Nguyeân töû lieân keát vôùi nguyeân töû trung taâm coù ñoä aâm ñieän caøng cao thì ñaùm maây
ñieän töû cuûa ñoâi ñieän töû lieân keát caøng bò leäch veà phía ligand vaø caøng bò thu heïp laïi.
d. Löïc ñaåy giöõa caùc ñoâi ñieän töû caøng lôùn khi goùc lieân keát caøng nhoû hôn 900.
e. Heä quaû laø caùc goùc lieân keát seõ bò bieán ñoåi phuï thuoäc vaøo möùc ñoä khaùc bieät veà khaû
naêng chieám giöõ khoâng gian cuûa caùc ñoâi ñieän töû chung quanh nguyeân töû trung taâm.
Ví duï 2: PCl5 vaø ClF3 ñeàu coù 5 ñoâi ñieän töû xung quanh NTTT nhöng laïi coù caáu truùc
khaùc nhau.
PCl5 ClF3
a. PCl5 coù 5 ñoâi ñieän töû lieân keát gioáng nhau neân coù caáu truùc löôõng thaùp tam giaùc ñeàu
vôùi goùc lieân keát ∠Cl–P–Cl laàn löôït laø:
• 1200 vôùi 2 Cl naèm treân ñaùy thaùp
• 900 vôùi 1 Cl naèm treân ñaùy thaùp vaø 1 Cl naèm treân ñænh thaùp
b. ClF3 coù 3 ñoâi ñieän töû lieân keát vaø 2 ñoâi ñieän töû töï do.
• Ñeå coù löïc ñaåy giöõa caùc ñoâi ñieän töû laø thaáp nhaát, 2 ñoâi ñieän töû töï do phaûi naèm treân
ñaùy thaùp.
• Löïc ñaåy maïnh cuûa 2 ñoâi ñieän töû töï do khieán cho goùc lieân keát ∠F–Cl–F vôùi 1 F
naèm treân ñaùy vaø 1 F naèm treân ñænh giaûm töø 900 xuoáng chæ coøn 84,30.
Ví duï 3: CH4, NH4+, NH3, vaø PH3 ñeàu coù 4 ñoâi ñieän töû chung quanh NTTT.
CH4 NH4+ NH3 PH3
Chaát CH4 NH4+ NH3 PH3

0
Goùc lieân keát 109,5 109,5 107 93,5
a. CH4 vaø NH4+ coù 4 ñoâi ñieän töû lieân keát gioáng nhau neân 4 goùc lieân keát ∠H–C–H baèng
nhau vaø baèng 109,50 nhö trong töù dieän ñeàu.
b. NH3 vaø PH3 coù 3 ñoâi ñieän töû lieân keát vaø 1 ñoâi ñieän töû töï do.
• N coù ñoä aâm ñieän lôùn hôn H neân ñoâi ñieän töû lieân keát bò leäch veà phía N vaø chieám
giöõ khoaûng khoâng gian lôùn hôn. Caùc ñoâi ñieän töû lieân keát naøy choáng laïi löïc ñaåy
lôùn cuûa ñoâi ñieän töû töï do neân goùc lieân keát ∠H–N–H chæ giaûm xuoáng coøn 1070.
• P coù ñoä aâm ñieän töông ñöông H neân ñoâi ñieän töû lieân keát khoâng bò leäch veà phía P
vaø chieám giöõ khoaûng khoâng gian nhoû hôn. Caùc ñoâi ñieän töû lieân keát naøy choáng laïi
löïc ñaåy cuûa ñoâi ñieän töû töï do yeáu hôn so vôùi cuûa NH3 neân goùc lieân keát ∠H–P–H
giaûm xuoáng coøn 93,50 gaàn baèng vôùi goùc vuoâng.
Nhaän xeùt
1. Caùch vieát coâng thöùc thöù nhaát söû duïng phuø hôïp cho caùc phaân töû höõu cô.
2. Caùch vieát coâng thöùc thöù hai söû duïng phuø hôïp cho caùc tieåu phaân voâ cô.
3. Moâ hình VSEPR khoâng xem xeùt ñeán caùc lieân keát trong tieåu phaân.
4. Moâ hình VSEPR cho pheùp xaùc ñònh caáu truùc cuûa caùc tieåu phaân coäng hoùa trò ña ñieän töû
moät caùch deã daøng vaø nhanh choùng.
5. Moâ hình VSEPR cuõng giaûi thích vaø döï ñoaùn ñöôïc söï bieán daïng caáu truùc cuûa caùc tieåu
phaân moät caùch ñôn giaûn vaø khaù chính xaùc.
7.4 Caáu truùc cuûa tieåu phaân theo söï lai hoùa
7.4.1 Thuyeát lai hoùa vaø caáu truùc cuûa tieåu phaân
1. Theo Pauling–Slater, caùc nguyeân töû seõ toå hôïp tuyeán tính caùc vaân ñaïo hoùa trò khi lieân keát
ñeå gia taêng möùc ñoä xen phuû hieäu quaû.
2. Söï toå hôïp naøy ñöôïc goïi laø söï lai hoùa.
3. Caùc vaân ñaïo ñöôïc hình thaønh do söï toå hôïp tuyeán tính naøy ñöôïc goïi laø vaân ñaïo lai hoùa.
4. Caùc vaân ñaïo lai hoùa seõ coù hình daïng vaø ñònh höôùng trong khoâng gian khaùc vôùi caùc vaân
ñaïo thuaàn tuùy.
5. Tieåu phaân ñöôïc hình thaønh do söï lieân keát giöõa nguyeân töû trung taâm vôùi caùc nguyeân töû
khaùc baèng caùc vaân ñaïo lai hoùa seõ coù caáu truùc phuï thuoäc vaøo söï ñònh höôùng trong khoâng
gian cuûa caùc vaân ñaïo lai hoùa naøy.
6. Moái töông quan giöõa söï lai hoùa vôùi moâ hình VSEPR ñöôïc trình baøy trong Baûng 7.3.
Baûng 7.3 Moái töông quan giöõa söï lai hoùa vôùi moâ hình VSEPR
Toång soá Moâ hình VSEPR Thuyeát lai hoùa

ñoâi ñieän töû Caùch saép xeáp Vaân ñaïo lai hoùa töông öùng
2 Thaúng haøng sp
3 Tam giaùc sp2
4 Töù dieän sp3
4 Vuoâng phaúng dsp2
5 Löôõng thaùp tam giaùc dsp3, sp3d
6 Baùt dieän d2sp3, sp3d2
7 Löôõng thaùp nguõ giaùc fd2sp3
7. Söï bieán ñoåi goùc lieân keát luùc naøy ñöôïc giaûi thích laø do söï ñònh höôùng cuûa caùc vaân ñaïo lai
hoùa phuï thuoäc vaøo phaàn ñoùng goùp khaùc nhau cuûa caùc vaân ñaïo nguyeân thuûy.
Baûng 7.4 Goùc lieân keát cuûa caùc hôïp chaát cuûa hydro vôùi caùc nguyeân toá phaân nhoùm 5A vaø 6A
Chaát Goùc lieân keát Chaát Goùc lieân keát
NH3 106047’ H2O 104027’

PH3 93030’ H2S 92016’
AsH3 92000’ H2Se 91000’
SbH3 91030’ H2Te 90030’
8. Söï giaûm goùc lieân keát trong hai daõy caùc hôïp chaát treân ñöôïc giaûi thích laø do phaàn ñoùng
goùp cuûa vaân ñaïo s ngaøy caøng giaûm neân vaân ñaïo lai hoùa ngaøy caøng coù tính p cao hôn.
9. Ñeå giaûi thích theâm caáu truùc cuûa caùc tieåu phaân maø nguyeân töû trung taâm lieân keát vôùi caùc
nguyeân töû cuûa caùc nguyeân toá khaùc nhau, nhö vôùi CH2F2, coù theå söû duïng quy taéc Bent:
a. Caùc nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän nhoû öu tieân lieân keát baèng caùc vaân ñaïo lai hoùa coù söï
ñoùng goùp cuûa vaân ñaïo s lôùn neân heä quaû laø goùc lieân keát lôùn.
Nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän nhoû → Goùc lieân keát lôùn
b. Caùc nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän lôùn öu tieân lieân keát baèng caùc vaân ñaïo lai hoùa coù söï
ñoùng goùp cuûa vaân ñaïo s nhoû neân heä quaû laø goùc lieân keát nhoû.
Nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän lôùn → Goùc lieân keát nhoû
Ví duï: Xeùt phaân töû CH2F2:

• H coù ñoä aâm ñieän nhoû neân ∠H–C–H > goùc töù dieän 109,50
• F coù ñoä aâm ñieän nhoû neân ∠F–C–F < goùc töù dieän 109,50
10. Quy taéc Bent ñöôïc söû duïng töông töï nhö quy taéc ñaåy cuûa caùc ñoâi ñieän töû nhöng ôû moät
phaïm vi haïn heïp hôn.
7.4.2 Caùch vieát coâng thöùc caáu truùc theo thuyeát lai hoùa
1. Xaùc ñònh soá oxi hoùa cuûa nguyeân töû trung taâm.
2. Xaùc ñònh soá ñieän töû hoùa trò coøn laïi treân nguyeân töû trung taâm.
Soá ñieän töû coøn laïi = Soá ñieän töû hoùa trò – ⎢Soá oxi hoùa cuûa NTTT⎢
3. Xaùc ñònh soá ñoâi ñieän töû treân nguyeân töû trung taâm:
Soá e - coøn laïi treân NTTT ⎛ Soá phoái töû trong ⎞

n= + ⎜⎜ ⎟
⎟
2 ⎝ coâng thöùc hôïp chaát ⎠
Baûng 7.5 Moái lieân heä giöõa n vaø traïng thaùi lai hoùa
n Traïng thaùi lai hoùa n Traïng thaùi lai hoùa
2 sp 5 dsp3 , sp3d
3 sp2 6 d2sp3 , sp3d2
4 sp3 7 fd2sp3
4. Veõ coâng thöùc caáu truùc chæ coù caùc lieân keát σ roài theâm caùc ñoâi ñieän töû töï do cuûa nguyeân töû
trung taâm.
5. Khi soá oxi hoùa cuûa nguyeân töû trung taâm > soá lieân keát σ thì tieåu phaân seõ coù soá lieân keát π
ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
Soá lieân keát π = Soá oxi hoùa cuûa NTTT – Soá lieân keát σ
6. Neáu caùc nguyeân töû chöa ñaït baùt boä thì chuyeån caùc ñoâi ñieän töû töï do thaønh caùc lieân keát
phoái trí duøng chung.
6. Höôùng öu theá laø chuyeån ñoâi ñieän töû cuûa nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän thaáp hôn veà nguyeân toá
coù ñoä aâm ñieän cao hôn.
7. Caùch vieát naøy:
a. Khoâng ñöôïc söû duïng khi coù lieân keát π cho ngöôïc töø ligand vaøo nguyeân töû trung taâm.
b. Khoâng ñöôïc söû duïng ñoái vôùi caùc phöùc chaát coù lieân keát phoái trí vôùi ñieän töû ñöôïc cho töø
ligand vaøo nguyeân töû trung taâm.
Ví duï: Vieát coâng thöùc caáu truùc theo thuyeát lai hoùa cuûa caùc phaân töû sau:
PCl3, PCl5, POCl3 vaø SO2Cl2
Chaát: PCl3 PCl5 POCl3 SO2Cl2

1. Soá ñieän töû hoùa trò 5 5 5 6
2. Soá oxi hoùa cuûa NTTTT 3 5 5 6
3. Soá ñieän töû coøn laïi (1 – 2) 2 0 0 0
4. Soá ñoâi ñieän töû n treân NTTT (3/2 + L) 4 5 4 4

5. Traïng thaùi lai hoùa sp3 sp3d sp3 sp3
6. Soá lieân keát σ 4 5 4 4
7. Soá lieân keát π 0 0 1 2
PCl3 PCl5 POCl3 SO2Cl2
7.5 Lieân keát σ vaø π trong tieåu phaân

1. Lieân keát giöõa nguyeân töû trung taâm vôùi caùc ligand tröôùc heát phaûi laø lieân keát σ.
2. Lieân keát π keùm beàn neân chæ coù theå laø lieân keát boå sung theâm vaøo lieân keát σ ñeå hình thaønh
lieân keát boäi.
3. Ngöôøi ta coøn phaân loaïi lieân keát π theo tính ñònh xöù:
a. Lieân keát π ñònh xöù hay lieân keát π thoâng thöôøng
Ví duï: Lieân keát P = O trong POCl3
b. Lieân keát π coäng höôûng
Ví duï: Lieân keát N = O trong NO3–
O\ O\ O O \
O = N⊕ O\– N⊕ O\– N⊕ O–N

O\ O O\ O
c. Lieân keát π tieáp caùch
Ví duï: Lieân keát C = C trong C6H6
4. Lieân keát π coäng höôûng vaø lieân keát π tieáp caùch ñöôïc thöøa nhaän laø caùc lieân keát baát ñònh xöù
ña taâm ña ñieän töû.
Ví duï: Lieân keát π trong NO3– laø lieân keát 4 taâm 2 ñieän töû
Lieân keát π trong C6H6 laø lieân keát 6 taâm 6 ñieän töû
O\
O – N⊕
O\
5. Lieân keát π baát ñònh xöù nhö treân khieán cho tieåu phaân coäng hoùa trò ñaït ñöôïc (1) Ñoái xöùng
cao hôn vaø (2) Cheânh leäch ñieän tích hình thöùc thaáp hôn khieán cho tieåu phaân beàn hôn.
6. Ngöôøi ta cuõng phaân loaïi lieân keát π caên cöù vaøo nguyeân töû cung caáp ñieän töû cho lieân keát:
a. Lieân keát π thoâng thöôøng ñöôïc hình thaønh khi moãi nguyeân töû tham gia lieân keát cung
caáp 1 ñieän töû.
Ví duï: Lieân keát π trong POCl3
b. Lieân keát π cho khi nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän cao cung caáp ñoâi ñieän töû lieân keát.
Ví duï: Lieân keát π trong NO3–
c. Lieân keát π cho ngöôïc khi nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän thaáp cung caáp ñoâi ñieän töû lieân keát.
Ví duï: Lieân keát π trong Zn=CN cuûa phöùc chaát [Zn(CN)6]4–
7. Heä quaû ñöông nhieân laø lieân keát π laøm:
• Taêng ñoä beàn cuûa tieåu phaân
• Giaûm soá phoái trí cuûa nguyeân töû trung taâm
8. Caàn löu yù laø lieân keát π cho ngöôïc coù ñoä boäi lieân keát thaáp nhöng cuõng ñuû laøm cho tieåu
phaân beàn.
Chöông 8 Tinh theå hoïc ñaïi cöông 87
Chöông 8
Tinh theå hoïc ñaïi cöông
8.1 Caùc traïng thaùi cô baûn cuûa vaät chaát

1. Ba traïng thaùi ngöng tuï cô baûn cuûa vaät chaát laø caùc traïng thaùi raén, loûng vaø khí.
2. Coù 2 xu höôùng cô baûn saép xeáp cuûa tieåu phaân trong töï nhieân:
a. Xu höôùng thöù nhaát ñi veà phía saép xeáp traät töï nhaát taïo thaønh tinh theå lyù töôûng.
b. Xu höôùng thöù hai ñi veà phía saép xeáp hoãn ñoän nhaát taïo thaønh chaát khí lyù töôûng.
Raén Loûng Khí
Hình 8.1 Ba traïng thaùi ngöng tuï cuûa vaät chaát
3. Caùc traïng thaùi ngöng tuï ñöôïc xeáp theo ñoä traät töï nhö trong Hình 8.2.
Hình 8.2 Caùc traïng thaùi ngöng tuï saép xeáp theo ñoä traät töï
88 Chöông 8 Tinh theå hoïc ñaïi cöông
4. Hai traïng thaùi lyù töôûng khoâng toàn taïi trong thöïc teá:
a. Khí lyù töôûng: Caùc haït khoâng coù theå tích vaø khoâng töông taùc vôùi nhau
b. Tinh theå lyù töôûng: Caùc haït saép xeáp traät töï tuyeät ñoái khoâng coù khuyeát taät
5. Möùc ñoä traät töï cuûa 3 loaïi traïng thaùi raén cô baûn ñöôïc trình baøy trong Hình 8.3.
(a) (b) (c) (d)
Traät töï: Theo 3 chieàu Theo 2 chieàu Theo 1 chieàu Hoãn ñoän
Loaïi: Tinh theå Tinh theå loûng Voâ ñònh hình
Hình 8.3 Caáu truùc 3 loaïi traïng thaùi raén cô baûn
8.2 Caùc yeáu toá ñoái xöùng

1. Caùc ñoäng vaät vaø caùc vaät theå di chuyeån ñöôïc thöôøng coù moät maët phaúng ñoái xöùng töø tröôùc
ra sau caét ñoâi vaät thaønh 2 phaàn ñoái xöùng beân vôùi nhau.
Ví duï: Con ngöôøi
Con ngöïa chaïy treân ñöôøng Con caù bôi döôùi nöôùc Con chim bay treân trôøi
Xe hôi chaïy treân ñöôøng Taøu thuûy bôi döôùi nöôùc Maùy bay bay treân trôøi
2. Caùc thöïc vaät khoâng di chuyeån ñöôïc laïi thöôøng coù moät truïc ñoái xöùng töø treân xuoáng döôùi
maø veà xaùc suaát thì thöïc vaät laëp laïi chính noù khi quay quanh truïc naøy moät goùc baát kyø.
Ví duï: Caây thoâng
3. Coù 4 yeáu toá ñoái xöùng:
• Taâm ñoái xöùng C
• Maët phaúng ñoái xöùng P
• Truïc ñoái xöùng Ln
• Truïc ñoái xöùng nghòch ñaûo Lin
4. Taâm ñoái xöùng C laø moät ñieåm naèm beân trong hình maø baát kyø moät ñöôøng thaúng naøo ñi qua
ñieåm taâm naøy cuõng ñeàu caét hình ôû 2 ñieåm caùch ñeàu 2 beân cuûa taâm ñoái xöùng.
Hình coù taâm ñoái xöùng Hình khoâng coù taâm ñoái xöùng
Hình 8.4 Moâ taû taâm ñoái xöùng C

5. Maët ñoái xöùng göông P laø moät maët phaúng chia hình ra laøm 2 phaàn baèng nhau sao cho
phaàn naøy laø aûnh cuûa phaàn kia qua moät maët göông ñöôïc ñaët thay maët phaúng P.
Maët ñoái xöùng P Khoâng phaûi maët ñoái xöùng
Hình 8.5 Moâ taû maët ñoái xöùng P
6. Maët ñoái xöùng göông P coøn ñöôïc goïi taét laø maët ñoái xöùng hay maët göông.
7. Truïc ñoái xöùng xoay Ln laø moät ñöôøng thaúng maø khi hình xoay quanh truïc moät goùc 3600/n
thì hình laëp laïi vò trí nhö ban ñaàu.
Truïc L2 L3 L4 L6 L∞
Ñoái xöùng Baäc 2 Baäc 3 Baäc 4 Baäc 6 Baäc ∞
Hình 8.6 Moâ taû truïc ñoái xöùng Ln
8. Ngöôøi ta chöùng minh ñöôïc raèng trong tinh theå chæ coù caùc truïc ñoái xöùng baäc 2, 3, 4 vaø 6.
9. Luoân luoân toàn taïi truïc baäc 1 trong moät hình baát kyø.
10. Khoâng toàn taïi truïc baäc 5 vaø truïc coù baäc > 6 trong tinh theå.
11. Truïc ñoái xöùng nghòch ñaûo Lin laø moät ñöôøng thaúng maø khi xoay hình quanh truïc moät goùc
3600/n, roài ñoái xöùng qua ñieåm chính giöõa cuûa hình thì hình laëp laïi vò trí nhö ban ñaàu.
Hình 8.7 Moâ taû truïc ñoái xöùng nghòch ñaûo Ló

12. Nhö vaäy, caùc ña dieän tinh theå coù theå coù 7 yeáu toá ñoái xöùng:
C , P , L2 , L3 , L4 , L6 , LI4
13. Ñeå moâ taû tính ñoái xöùng cuûa moät ña dieän tinh theå, ta phaûi lieät keâ taát caû caùc yeáu toá ñoái
xöùng maø tinh theå coù.
14. Ví duï: Khoái laäp phöông coù caùc yeáu toá ñoái xöùng ñöôïc trình baøy trong Hình 8.8.
Ñoái xöùng C 4P + 5P = 9P
Ñoái xöùng 3L4 4L3 6L2
Lôùp ñoái xöùng 3L4 4L3 6L2 9PC
Hình 8.8 Caùc yeáu toá ñoái xöùng cuûa khoái laäp phöông
Lôùp ñoái xöùng 3L4 4L3 6L2 9PC 3L2 3PC
Lôùp ñoái xöùng L∞ ∞P ∞L∞ ∞PC L1
Hình 8.9 Caùc yeáu toá ñoái xöùng moät soá hình khoái
8.3 Suy ñoaùn 32 lôùp ñoái xöùng

1. Taäp hôïp ñaày ñuû caùc yeáu toá ñoái xöùng cuøng coù maët trong moät ña dieän ñöôïc goïi laø lôùp ñoái
xöùng cuûa ña dieän.
2. Vì trong caùc ña dieän luoân luoân coù ít nhaát 1 ñieåm baát bieán döôùi taùc duïng cuûa moïi yeáu toá
ñoái xöùng maø ña dieän ñoù coù neân moät lôùp ñoái xöùng coøn ñöôïc goïi laø moät nhoùm ñieåm hay
nhoùm ñieåm khoâng gian.
3. Caùc ña dieän hình hoïc coù soá lôùp ñoái xöùng laø voâ haïn.
4. Ngöôøi ta chöùng minh ñöôïc raèng caùc tinh theå goàm nhieàu ña dieän chæ coù 32 lôùp ñoái xöùng.
5. Theo quan ñieåm hình hoïc, 32 lôùp ñoái xöùng ñöôïc xeáp vaøo 5 daïng ñoái xöùng laø:
a. Nguyeân thuûy c. Maët e. Maët truïc
b. Taâm d. Truïc
6. Keát quaû xeáp daïng ñoái xöùng cuûa 32 lôùp ñoái xöùng ñöôïc trình baøy trong Baûng 8.1.
Baûng 8.1 Baûng xeáp loaïi 32 lôùp ñoái xöùng theo quan ñieåm hình hoïc
Stt Daïng Lôùp ñoái xöùng Soá löôïng
1 Nguyeân thuûy L1 , L3 , L4 , L6 , LI4 , LI6 vaø 3L24L3 7

2 Taâm C , L3C , L4PC , L6PC vaø 3L24L33PC 5
3 Maët P , L22P , L33P , L44P , L66P , Li42L22P , Li63L23P 8
vaø 3L24L36P
4 Truïc L2 , 3L2 , L33L2 , L44L2 , L66L2 , 3L44L36L2 vaø 7
3L44L36L29PC
5 Maët truïc L2PC , 3L23PC , L33L23PC , L44L25PC vaø 5
L66L27PC
Baûng 8.2 Baûng xeáp loaïi 32 lôùp ñoái xöùng theo quan ñieåm tinh theå
Haïng ñoái xöùng Heä tinh theå Ñaëc tính cuûa lôùp ñoái xöùng Slg
Cao Laäp phöông a=b=c α = β = γ = 900 5

4L33L2 , 4L33L23PC , 4L33L26P , 3L44L33L2
vaø 3L44L36L29PC
Trung Luïc phöông a=b≠c α = β = 900 ; γ = 1200 7
L6 , L6PC , L66P , L66L2 , L66L26PC , Li6 vaø
Li63L23P
Töù phöông a=b≠c α = β = γ = 900 7
L4 , L4PC , L44P , L44L2 , L44L24PC , Li4 vaø
Li42L22P
Tam phöông a=b=c α = β = γ ≠ 900 5
L3 , L3C , L33P , L33L2 vaø L33L23PC
Thaáp Tröïc thoi a≠b≠c α = β = γ = 900 3
L22P , 3L2 vaø 3L23PC
Ñôn taø a≠b≠c α = γ = 900 ; β ≠ 900 3
P , L2 vaø L2PC
Tam taø a≠b≠c α≠β≠γ 2
L1 vaø C
7. Trong thöïc teá, chuùng ta thöôøng xeáp haïng caùc tinh theå theo quan ñieåm tinh theå hoïc.
8. Veà maët tinh theå, 32 lôùp ñoái xöùng ñöôïc xeáp vaøo 7 heä tinh theå laø laäp phöông, luïc phöông,
töù phöông, tam phöông, tröïc thoi, tam taø vaø ñôn taø.
9. Baûy heä tinh theå naøy laïi ñöôïc xeáp vaøo 3 haïng ñoái xöùng cao, trung vaø thaáp nhö ñöôïc trình
baøy trong Baûng 8.2.
10. Caùc heä tinh theå ñöôïc ñaëc tröng baèng caùc thoâng soá:
• Caïnh a, b vaø c
• Goùc α, β vaø γ
• Caùc yeáu toá ñoái xöùng trong tinh theå
cuûa oâ maïng cô sôû cuûa tinh theå.
8.4 Kyù hieäu cuûa lôùp ñoái xöùng

8.4.1 Kyù hieäu quoác teá (kyù hieäu Herman–Maughin)
1. Ngöôøi ta thöôøng goïi teân caùc lôùp ñoái xöùng khoâng phaûi baèng coâng thöùc ñoái xöùng ñaày ñuû
cuûa noù maø baèng kyù hieäu quoác teá do Herman vaø Maughin ñeà xuaát.
2. Hai quy öôùc trong kyù hieäu quoác teá laø:
a. Chæ caàn vieát caùc yeáu toá ñoái xöùng caàn thieát maø töø ñoù coù theå suy ñoaùn toaøn boä caùc yeáu
toá ñoái xöùng coøn laïi cuûa tinh theå nhôø caùc ñònh luaät veà tính ñoái xöùng.
b. Kyù hieäu quoác teá cuûa caùc yeáu toá ñoái xöùng ñöôïc trình baøy thoáng nhaát trong Baûng 8.3.
3. Nhö vaäy, kyù hieäu quoác teá laø caùch vieát ngaén goïn maø vaãn theå hieän ñöôïc ñaày ñuû tính ñoái
xöùng cuûa tinh theå.
4. Kyù hieäu quoác teá cuûa 32 lôùp ñoái xöùng ñöôïc trình baøy trong Baûng 8.4.
Baûng 8.3 Kyù hieäu quoác teá cuûa caùc yeáu toá ñoái xöùng
Stt Yeáu toá ñoái xöùng Kyù hieäu quoác teá
1 Ln, Ví duï: L1, L2, L3,… n, Ví duï: 1, 2, 3,…

2 Lin, Ví duï: Li1 = C, Li3 = L3C, Li4, Li6,… n , Ví duï: 1, 3 , 4 , 6 ,…
3 P m
4 Ln vaø P vuoâng goùc n/m
5 Ln vaø P chöùa Ln nm
6 Ln vaø P vuoâng goùc vôùi P chöùa Ln n/mm
7 Ln vaø L2 vuoâng goùc n2
8 Ln vaø P vuoâng goùc coäng vôùi L2 naèm trong P n/m2
8.4.2 Kyù hieäu Schoenflies

1. Kyù hieäu do Schoenflies ñeà xuaát cuõng thöôøng ñöôïc söû duïng, nhaát laø trong hoùa löôïng töû
vaø quang phoå hoïc.
Caùc quy öôùc trong kyù hieäu Schoenflies

1. Caùc lôùp ñoái xöùng chæ coù 1 truïc ñoái xöùng ñöôïc kyù hieäu laø Cn. Ví duï: L1, L2, L3,… ñöôïc kyù
hieäu laø C1, C2, C3,…
2. Khi coù theâm 1 maët ñoái xöùng vuoâng goùc vôùi truïc ñoái xöùng naøy (n/m) thì theâm chöõ h beân
caïnh chæ soá baäc cuûa truïc. Ví duï: C2h, C3h, C4h, C6h,…
3. Khi coù theâm 1 maët ñoái xöùng chöùa truïc ñoái xöùng naøy (nm) thì theâm chöõ v beân caïnh chæ soá
baäc cuûa truïc. Ví duï: C2v, C3v, C4v, C6v,…
4. Caùc lôùp ñoái xöùng chæ coù moät maët ñoái xöùng (m) ñöôïc kyù hieäu laø Cs.
5. Caùc lôùp ñoái xöùng coù moät truïc ñoái xöùng Ln vaø truïc ñoái xöùng baäc 2 vuoâng goùc vôùi truïc Ln
ñöôïc kyù hieäu laø Dn.
6. Khi caùc lôùp trong muïc 5. ôû treân coù theâm 1 maët ñoái xöùng vuoâng goùc vôùi truïc ñoái xöùng Ln
(n/m2) thì theâm chöõ h beân caïnh chæ soá baäc cuûa truïc. Ví duï: D2h, D3h, D4h, D6h,…
7. Kyù hieäu D2 vaø D2h ñoâi khi ñöôïc thay baèng V vaø Vh.
8. Lôùp Li42L22P vaø L33L23PC kyù hieäu laø D2d (hay Vd) vaø D3d. Chöõ d chæ maët ñoái xöùng chöùa
truïc Li4 hay L3 theo höôùng cheùo.
9. Caùc lôùp ñoái xöùng chæ chöùa 1 truïc ñoái xöùng baäc 4 hay baäc 6 ñöôïc kyù hieäu laø S4 hay S6.
Lôùp S6 coøn ñöôïc vieát laø C3i.
10. Lôùp ñoái xöùng chæ coù taâm ñoái xöùng ñöôïc kyù hieäu laø Ci.
11. Caùc lôùp ñoái xöùng thuoäc heä laäp phöông ñöôïc kyù hieäu laø T (töù dieän) hay O (baùt dieän) coù
hay khoâng keøm theo chæ soá h vaø d. Ví duï: 3Li44L36P ≡ Td ; 3L44L36L29PC ≡ Oh.
Baûng 8.4 Kyù hieäu quoác teá cuûa 32 lôùp ñoái xöùng
Heä tinh theå Kyù hieäu Ñaëc tính cuûa lôùp ñoái xöùng
Laäp phöông Ñoái xöùng 4L33L2 4L33L23PC 4L33L26P 3L44L33L2 3L44L36L29PC

Quoác teá 23 m3 4 3m 432 m3m
Luïc phöông Ñoái xöùng L6 L6PC L66P L66L2 L66L26PC Li6 Li63L23P
Quoác teá 6 6/m 6m 62 6/mm 6 6 2m
Töù phöông Ñoái xöùng L4 L4PC L44P L44L2 L44L24PC Li4 Li42L22P
Quoác teá 4 4/m 4m 42 4/mm 4 4 2m
Tam phöông Ñoái xöùng L3 L3C L33P L33L2 L33L23PC
Quoác teá 3 3 3m 32 3m
Tröïc thoi Ñoái xöùng L22P 3L2 3L23PC

Quoác teá 2m 222 2/mm
Ñôn taø Ñoái xöùng P L2 L2PC
Quoác teá m 2 2/m
Tam taø Ñoái xöùng L1 C
Quoác teá 1 1
8.5 Maïng löôùi tinh theå

1. Tinh theå bao goàm caùc tieåu phaân ñöôïc saép xeáp moät caùch traät töï theo caû 3 phöông trong
khoâng gian.
2. Neáu xem caùc tieåu phaân taïo thaønh tinh theå laø caùc ñieåm vaät lyù thì ñieåm ñaët cuûa caùc tieåu
phaân naøy taïo thaønh maïng löôùi khoâng gian cuûa tinh theå vaø ñöôïc goïi laø maïng tinh theå.
3. Caùc ñieåm ñaët ñöôïc goïi laø nuùt maïng.
4. Caùc nuùt naèm treân cuøng moät ñöôøng thaúng taïo thaønh haøng.
Hình 8.10 Maïng löôùi tinh theå
5. Maët phaúng do 3 nuùt maïng khoâng thaúng haøng taïo thaønh ñöôïc goïi laø maët maïng.
6. Hình bình haønh coù caïnh laø caùc haøng song song keà nhau ñöôïc goïi laø maét maïng.
7. Hình hoäp coù ñænh laø caùc nuùt maïng ñöôïc goïi laø oâ maïng.
8. OÂ maïng chæ coù caùc nuùt maïng ôû ñænh ñöôïc goïi laø oâ maïng ñôn giaûn.
9. OÂ maïng coøn coù caùc nuùt maïng ôû caïnh, ôû maët hay ôû beân trong oâ maïng ñöôïc goïi laø oâ maïng
phöùc taïp.
Hình 8.11 OÂ maïng tinh theå
8.6 OÂ maïng cô sôû – 14 maïng Bravais

8.6.1 OÂ maïng cô sôû
1. OÂ maïng cô sôû laø oâ maïng coù caùc tính chaát:
• Coù theå tích cöïc tieåu
• Maø vaãn giöõ ñaày ñuû caùc yeáu toá ñoái xöùng cuûa tinh theå
• Coù soá caïnh vaø goùc baèng nhau laø cöïc ñaïi
• Coù soá goùc vuoâng laø cöïc ñaïi
2. Vì vaäy, caùc oâ maïng cô sôû ñaëc tröng cho tinh theå baèng caùc thoâng soá maïng:
• Caïnh cuûa oâ maïng a, b vaø c
• Goùc cuûa oâ maïng α, β vaø γ
• Vò trí cuûa caùc nuùt maïng
3. Töông öùng vôùi 7 heä tinh theå coù 7 oâ maïng cô sôû.
Baûng 8.5 7 oâ maïng cô sôû
Heä tinh theå Ñaëc tính Heä tinh theå Ñaëc tính
Laäp phöông
a=b=c
α = β = γ = 900
Luïc phöông Tröïc thoi

a=b≠c a≠b≠c
α = β = 900 ; γ = 1200 α = β = γ = 900
Töù phöông Ñôn taø

a=b≠c a≠b≠c
α = β = γ = 900 α = γ = 900 ; β ≠ 900
Tam phöông Tam taø

a=b=c a≠b≠c
α = β = γ ≠ 900 α≠β≠γ
8.6.2 14 maïng Bravais

1. Trong 7 oâ maïng cô sôû neâu treân, caùc nuùt maïng chæ naèm ôû ñænh cuûa oâ maïng.
2. Ngoaøi vò trí ñænh, caùc nuùt maïng coøn coù theå ñöôïc phaân boá ôû caùc vò trí khaùc taïo thaønh caùc
oâ maïng cô sôû bieán theå.
Stt Vò trí cuûa nuùt maïng Loaïi oâ maïng cô sôû
1 Chæ naèm ôû ñænh cuûa oâ maïng OÂ maïng cô sôû Nguyeân thuûy

2 ÔÛ caû taâm cuûa oâ maïng OÂ maïng cô sôû Theå taâm
3 ÔÛ caû taâm cuûa caùc maët cuûa oâ maïng OÂ maïng cô sôû Dieän taâm
4 ÔÛ caû taâm cuûa 2 ñaùy cuûa oâ maïng OÂ maïng cô sôû Ñaùy taâm
3. Coù 7 heä tinh theå vôùi 4 loaïi oâ maïng cô sôû khaùc nhau neân khi tính toaùn ñôn giaûn thì ta coù 7
× 4 = 28 maïng cô sôû.
4. Bravais ñaõ chöùng minh ñöôïc raèng chæ coù 14 maïng cô sôû do moät soá heä phaûi thieáu moät soá
loaïi oâ maïng do khoâng thoûa maõn caùc yeáu toá ñoái xöùng.
5. Vì vaäy, 14 maïng naøy ñöôïc goïi laø 14 maïng Bravais.
Hình 8.12 Caùc loaïi oâ maïng cô sôû baäc thaáp
Hình 8.13 Caùc loaïi oâ maïng cô sôû baäc cao

6. Neáu tinh theå chæ chöùa moät loaïi tieåu phaân naèm ôû caùc nuùt maïng thì moãi tieåu phaân naøy laø
moät nuùt maïng cuûa maïng Bravais. Ví duï:
• OÂ maïng cô sôû cuûa Na thuoäc loaïi laäp phöông theå taâm.
• OÂ maïng cô sôû cuûa Cu thuoäc loaïi laäp phöông dieän taâm.
Laäp phöông theå taâm Laäp phöông dieän taâm
Na kim loaïi Cu kim loaïi
Hình 8.14 Caùc loaïi oâ maïng cô sôû cuûa tinh theå chæ coù 1 maïng Bravais
7. Neáu tinh theå chæ chöùa moät loaïi tieåu phaân nhöng coù nhöõng tieåu phaân khoâng naèm ôû caùc
nuùt maïng thì tinh theå goàm vaøi maïng Bravais vaø caùc maïng naøy loàng vaøo nhau taïo thaønh
maïng tinh theå chung cuûa chaát.
Ví duï: Maïng tinh theå kim cöông ñöôïc hình thaønh bôûi 2 maïng laäp phöông dieän taâm cuûa
caùc nguyeân töû carbon loàng vaøo nhau.
Hình 8.15 OÂ maïng cô sôû cuûa tinh theå kim cöông goàm
2 maïng Bravais laäp phöông dieän taâm cuûa C loàng vaøo nhau
OÂ maïng cô sôû cuûa CsClSöï loàng gheùp 2 maïng con cuûa Cs vaø cuûa Cl
Hình 8.16 OÂ maïng cô sôû cuûa CsCl goàm 2 maïng Bravais

laäp phöông nguyeân thuûy cuûa Cs vaø cuûa Cl loàng vaøo nhau
8. Neáu tinh theå chöùa nhieàu loaïi tieåu phaân thì moãi loaïi tieåu phaân coù moät loaïi maïng Bravais
rieâng vaø caùc maïng naøy loàng vaøo nhau taïo thaønh maïng tinh theå chung cuûa chaát.
Ví duï: Maïng tinh theå CsCl ñöôïc hình thaønh bôûi 1 maïng laäp phöông nguyeân thuûy cuûa Cs+
vaø 1 maïng laäp phöông nguyeân thuûy cuûa Cl– loàng vaøo nhau.
9. Phuï thuoäc vaøo vò trí cuûa tieåu phaân trong oâ maïng cô sôû maø tieåu phaân ñoù seõ tham gia vaøo
moät soá löôïng oâ maïng khaùc nhau.
10. Vì vaäy, phaàn ñoùng goùp cuûa tieåu phaân vaøo oâ maïng cô sôû seõ khaùc nhau:
• Tieåu phaân naèm beân trong cuûa oâ maïng cô sôû chæ tham
gia vaøo oâ maïng cô sôû ñoù neân coù phaàn ñoùng goùp laø 1.
• Tieåu phaân naèm treân maët cuûa oâ maïng cô sôû tham gia
vaøo 2 oâ maïng cô sôû neân coù phaàn ñoùng goùp laø 1/2.
• Tieåu phaân naèm treân caïnh cuûa oâ maïng cô sôû tham gia
• Tieåu phaân naèm treân ñænh cuûa oâ maïng cô sôû tham gia
Hình 8.17 Phaàn ñoùng goùp cuûa tieåu phaân vaøo oâ maïng cô sôû
Baûng 8.6 AÛnh höôûng cuûa vò trí ñeán phaàn ñoùng goùp cuûa tieåu phaân
vaøo oâ maïng cô sôû
Vò trí cuûa tieåu phaân Soá oâ maïng Phaàn ñoùng goùp cuûa tieåu phaân
Stt
trong oâ maïng cô sôû tieåu phaân tham gia vaøo oâ maïng cô sôû
1 Beân trong 1 1
2 Treân maët 2 1/2
3 Treân caïnh 4 1/4
4 Treân ñænh 8 1/8
Chöông 9 Hoùa hoïc tinh theå 99
Chöông 9
Hoùa hoïc tinh theå
9.1 Ñaïi cöông

1. Hình hoïc tinh theå xem xeùt tinh theå nhö moät maïng khoâng gian coù caùc yeáu toá ñoái xöùng ñaëc
tröng vôùi caùc nuùt maïng laø caùc ñieåm hình hoïc.
2. Hoùa hoïc tinh theå seõ xem xeùt tinh theå nhö moät maïng khoâng gian maø ngoaøi caùc yeáu toá ñoái
xöùng ñaëc tröng thì caùc nuùt maïng coøn laø (1) caùc tieåu phaân (nguyeân töû, phaân töû, ion,…) coù
(2) baùn kính, (3) ñieän tích vaø (4) caùc lieân keát hoùa hoïc xaùc ñònh.
Hình 9.1 OÂ maïng cô sôû cuûa NaCl theo quan ñieåm hình hoïc vaø hoùa hoïc
→ Höôùng tònh tieán cuûa oâ maïng cô sôû
Hình 9.2 Söï hình thaønh tinh theå baèng caùch tònh tieán oâ maïng cô sôû
3. OÂ maïng cô sôû cuûa moãi chaát coù caùc thoâng soá maïng laø caùc caïnh a, b, c – caùc goùc α, β, γ
vaø caùch saép xeáp xaùc ñònh cuûa caùc tieåu phaân.
4. Tinh theå cuûa moãi chaát ñöôïc xaây döïng baèng caùch tònh tieán oâ maïng cô sôû cuûa chaát vôùi caùc
böôùc tònh tieán a, b vaø c theo 3 phöông x, y vaø z trong khoâng gian.
100 Chöông 9 Hoùa hoïc tinh theå
5. Khi chæ xem xeùt ñeán caùch saép xeáp cuûa caùc tieåu phaân trong tinh theå thì coù nghóa laø ñang
xem xeùt caáu truùc cuûa tinh theå.
6. Caáu truùc cuûa tinh theå phuï thuoäc vaøo:
a. Thaønh phaàn vaø tæ leä cuûa caùc tieåu phaân
b. Baûn chaát cuûa lieân keát trong tinh theå
c. Tính baõo hoøa vaø tính ñònh höôùng cuûa lieân keát
d. Baùn kính vaø tæ leä baùn kính cuûa caùc tieåu phaân
e. Soá phoái trí cuûa caùc tieåu phaân (do aûnh höôûng cuûa tính baõo hoøa vaø ñònh höôùng cuûa
lieân keát, baùn kính vaø tæ leä baùn kính giöõa caùc tieåu phaân,…)
f. Ñieàu kieän keát tinh nhö noàng ñoä, nhieät ñoä, aùp suaát, moâi tröôøng, taïp chaát,…
9.2 Caáu truùc cuûa moät soá tinh theå ñôn kim loaïi
1. Thaønh phaàn vaø tæ leä cuûa caùc tieåu phaân:
Ñôn kim loaïi ñöôïc hình thaønh chæ töø moät loaïi nguyeân töû cuûa kim loaïi ñoù.
2. Baûn chaát cuûa lieân keát trong tinh theå:
Lieân keát trong tinh theå laø lieân keát kim loaïi.
3. Tính baõo hoøa vaø tính ñònh höôùng cuûa lieân keát:
Lieân keát kim loaïi coù tính baát baõo hoøa vaø baát ñònh höôùng.
4. Baùn kính vaø tæ leä baùn kính cuûa caùc tieåu phaân:
Caùc nguyeân töû cuøng loaïi coù baùn kính baèng nhau.
5. Soá phoái trí cuûa caùc tieåu phaân:
Soá phoái trí trong tinh theå kim loaïi coù theå ñaït ñöôïc giaù trò cao nhaát, laø 12.
6. Do caùc yeáu toá vöøa neâu treân, caùc tinh theå kim loaïi thöôøng coù caáu truùc xeáp chaët.
9.2.1 Caáu truùc xeáp chaët

1. Trong caáu truùc xeáp chaët, caùc tieåu phaân ñöôïc saép xeáp sao cho khoâng gian troáng hay ñoä
roãng cuûa tinh theå laø nhoû nhaát.
2. Khi ñoù, soá phoái trí cuûa caùc tieåu phaân phaûi laø lôùn nhaát.
3. Ñieàu kieän ñeå hình thaønh caáu truùc xeáp chaët laø lieân keát trong tinh theå phaûi coù tính baát baõo
hoøa vaø baát ñònh höôùng.
4. Vì vaäy, caáu truùc xeáp chaët chæ coù theå xuaát
hieän khi lieân keát giöõa caùc tieåu phaân trong
tinh theå thuoäc caùc loaïi sau:
• Lieân keát ion
• Lieân keát kim loaïi
• Lieân keát van der Waals
9.2.2 Caáu truùc cuûa caùc quaû caàu xeáp chaët

1. Xeùt tröôøng hôïp tieåu phaân taïo thaønh tinh theå laø caùc quaû caàu nhö trong tinh theå kim loaïi.
2. Treân moät lôùp caùc quaû caàu, cöù 6 quaû caàu A1–6 seõ bao khít chung quanh moät quaû caàu A*
naèm ôû giöõa.
3. Giöõa 7 quaû caàu naøy coù 6 vò trí loõm ôû treân vaø 6 vò trí loõm ôû döôùi lôùp quaû caàu ñang xeùt.
4. Tinh theå seõ xeáp chaët nhaát khi caùc quaû caàu
cuûa lôùp keá caän ñöôïc saép xeáp taïi caùc vò trí
loõm naøy.
5. Do yeáu toá kích thöôùc neân caùc quaû caàu
trong lôùp phía treân hay lôùp phía döôùi chæ
coù theå chieám 3 trong soá 6 vò trí loõm naøy.
6. Vaäy, coù 2 loaïi vò trí loõm ñöôïc kyù hieäu laø B
(loõm maøu traéng) vaø C (loõm maøu ñen).
Hình 9.3 Caùch saép xeáp xeáp chaët (ñaëc khít)
7. Caùch saép xeáp ñaëc khít nhö vaäy ñaït ñöôïc ñoä roãng cöïc tieåu laø 25,95%.
8. Soá phoái trí trong caáu truùc xeáp chaët ñaït ñeán 12.
9. Tuøy thuoäc vaøo caùch saép xeáp caùc quaû caàu vaøo caùc vò trí A, B vaø C maø seõ coù caùc caáu truùc
xeáp chaët khaùc nhau.
a. Caáu truùc laäp phöông xeáp chaët

1. Khi caùc lôùp quaû caàu ñöôïc saép xeáp laàn löôït vaøo caùc vò trí ABCABC… thì ta coù caáu truùc laäp
phöông xeáp chaët.
Hình 9.4 Caùch saép xeáp laäp phöông xeáp chaët

b. Caáu truùc luïc phöông xeáp chaët

1. Khi caùc lôùp quaû caàu ñöôïc saép xeáp laàn löôït vaøo caùc vò trí ABABAB… thì ta coù caáu truùc luïc
phöông xeáp chaët.
Hình 9.5 Caùch saép xeáp luïc phöông xeáp chaët
Baûng 9.1 Caáu truùc cuûa caùc nguyeân toá kim loaïi
A1 Laäp phöông xeáp chaët A2 Laäp phöông theå taâm
A3 Luïc phöông xeáp chaët X Caáu truùc khaùc
Ck 1A 2A 3B 4B 5B 6B 7B 8B 1B 2B 3A 4A 5A 6A
Li Be
A2 A2
2
A1 A3
A3 X
Na Mg Al
3 A2 A3 A1
A3
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se
A2 A1 A1 A3 A2 A2 X A2 A3 A1 A1 X X X X X
4
A3 A3 A2 A3 A1 A1 A1 A3
X X A2
Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te
A2 A1 A2 A3 A2 A2 A3 A3 A1 A1 A1 X X X X X
5
A3 A2 A3
A2
Cs Ba La Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po
6 A2 A2 A1 A3 A2 A2 A3 A3 A1 A1 A1 X A3 A1 X X
A3 A2 A2
Fr Ra Ac
7
– – A1
Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
La A1 A1 X – X A2 A3 A3 A3 A3 A3 A3 A1 A3
A3 X
Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf E Fm Mv No
A1 X X X X – – – – – – – – –
Ac
A2 A2 A1
A2
c. Caáu truùc laäp phöông theå taâm

1. Moät caáu truùc thöôøng gaëp khaùc cuûa caùc nguyeân toá kim loaïi laø caáu truùc laäp phöông theå
taâm vôùi ñoä roãng cao hôn.
2. Heä quaû laø tæ troïng cuûa caùc kim loaïi coù kieåu caáu truùc naøy thaáp.
3. Soá phoái trí trong caáu truùc laäp phöông theå taâm laø 8.
Hình 9.6 Caùch saép xeáp laäp phöông theå taâm
9.2.3 AÛnh höôûng cuûa caáu truùc ñeán baùn kính nguyeân töû
1. Khi xaùc ñònh baùn kính nguyeân töû cuûa cuøng moät kim loaïi ôû caùc soá phoái trí khaùc nhau trong
caùc caáu truùc tinh theå khaùc nhau, ngöôøi ta nhaän thaáy xu höôùng chung nhö sau:
Baùn kính giaûm khi soá phoái trí giaûm
2. Khi choïn baùn kính trong caáu truùc xeáp chaët coù soá phoái trí 12 laøm chuaån, tæ soá baùn kính taïi
caùc soá phoái trí khaùc nhö sau:
Soá phoái trí 12 8 6 4
Tæ soá baùn kính 1,00 0,97 0,96 0,88
3. Coù theå ñieàu naøy laø moät trong caùc yeáu toá khieán cho kim loaïi coøn coù caùc caùch saép xeáp
khoâng ñaëc khít maø heä quaû laø:
a. Baùn kính giaûm khieán cho maät ñoä ñieän töû trong vuøng xen phuû taêng leân khieán cho lieân
keát vaø tinh theå beàn vöõng hôn.
b. Tinh theå coù ñoä roãng cao hôn neân tæ troïng thaáp hôn.
9.2.4 Loã troáng trong tinh theå xeáp chaët

1. Caùch saép xeáp ñaëc khít cuûa caùc quaû caàu daãn ñeán söï hình thaønh 2 loaïi loã troáng töù dieän vaø
baùt dieän trong tinh theå.
a. Loã troáng töù dieän

1. Loã troáng töù dieän naèm giöõa 4 quaû caàu keá caän nhau: 3 quaû caàu trong cuøng moät lôùp vaø quaû
caàu coøn laïi ôû lôùp keá tieáp.
2. Soá löôïng cuûa loã troáng töù dieän gaáp 2 laàn soá löôïng caùc quaû caàu.
Quaû caàu ôû lôùp treân Quaû caàu ôû lôùp treân

↓ ↓
3 quaû caàu ôû lôùp döôùi → Loã troáng töù dieän ← 3 quaû caàu ôû lôùp döôùi
Hình 9.7 Loã troáng töù dieän vôùi rt = 0,225R

3. Pheùp tính hình hoïc khoâng gian ñôn giaûn cho thaáy moät quaû caàu nhoû seõ naèm loït vöøa khít
vaøo loã troáng töù dieän taïo bôûi 4 quaû caàu coù baùn kính R khi coù baùn kính rt = 0,225R.
4. Quaû caàu nhoû naèm trong loã troáng töù dieän seõ coù soá phoái trí 4.
b. Loã troáng baùt dieän

1. Loã troáng baùt dieän naèm giöõa 6 quaû caàu keá caän nhau: 3 quaû caàu trong cuøng moät lôùp vaø 3
quaû caàu coøn laïi ôû lôùp keá tieáp.
2. Soá löôïng cuûa loã troáng baùt dieän baèng soá löôïng caùc quaû caàu.
3 quaû caàu ôû lôùp treân 3 quaû caàu ôû lôùp treân

↓ ↓
3 quaû caàu ôû lôùp döôùi → ← 3 quaû caàu ôû lôùp döôùi
Loã troáng baùt dieän
Hình 9.8 Loã troáng baùt dieän vôùi ro = 0,414R
3. Pheùp tính hình hoïc khoâng gian ñôn giaûn cho thaáy moät quaû caàu nhoû seõ naèm loït vöøa khít
vaøo loã troáng baùt dieän taïo bôûi 6 quaû caàu coù baùn kính R khi coù baùn kính ro = 0,414R.
4. Quaû caàu nhoû naèm trong loã troáng baùt dieän seõ coù soá phoái trí 6.
c. Heä quaû
1. Caùc tieåu phaân coù kích thöôùc raát nhoû nhö hydro, nitrogen,… coù theå xaâm nhaäp vaøo caùc loã
troáng cuûa tinh theå kim loaïi taïo thaønh dung dòch raén xaâm nhaäp.
2. Caùc hôïp chaát ion vôùi anion coù baùn kính lôùn ñöôïc saép xeáp ñaëc khít vaø caùc cation coù baùn
kính nhoû neân naèm loït vaøo trong caùc loã troáng cuõng taïo thaønh caáu truùc xeáp chaët.
9.3 Caáu truùc cuûa moät soá tinh theå ion

1. Söï khaùc bieät giöõa tinh theå ion vôùi tinh theå kim loaïi laø:
Tinh theå ion hình thaønh töø 2 loaïi tieåu phaân laø cation vaø anion.
Lieân keát trong tinh theå laø lieân keát ion.
Lieân keát ion coù tính baát baõo hoøa vaø baát ñònh höôùng.
4. Baùn kính vaø tæ leä baùn kính cuûa caùc tieåu phaân:
Caùc anion thöôøng coù baùn kính lôùn hôn caùc cation nhieàu.
5. Soá phoái trí cuûa caùc tieåu phaân:
Soá phoái trí trong tinh theå ion cao hôn tinh theå coäng hoùa trò nhöng vaãn thaáp hôn so vôùi
tinh theå kim loaïi.
6. Soá phoái trí cuûa caùc tieåu phaân trong tinh theå ion thöôøng phuï thuoäc vaøo tæ soá baùn kính cuûa
cation vaø anion r+ / r–.
9.3.1 Caùc caáu truùc tinh theå ion ñôn giaûn ñieån hình
a. Caáu truùc NaCl
1. Trong tinh theå NaCl:
• Caùc anion Cl– coù baùn kính lôùn seõ saép xeáp theo maïng laäp phöông xeáp chaët.
• Caùc cation Na+ coù baùn kính nhoû seõ chieám toaøn boä soá loã troáng baùt dieän trong tinh theå.
2. Maïng khoâng gian cuûa NaCl ñöôïc hình thaønh do hai maïng con laäp phöông xeáp chaët cuûa
hai ion Cl– vaø Na+ loàng vaøo nhau.
3. Soá phoái trí cuûa caùc ion Cl– vaø Na+ ñeàu baèng 6.
4. Do tæ soá baùn kính r+/r– = 0,95/1,81 = 0,525 > 0,414 cuûa loã troáng baùt dieän neân tinh theå
NaCl bò tröông nôû vaø khoâng ñaëc khít neân NaCl coù tæ troïng thaáp.
OÂ maïng cô sôû cuûa NaCl Söï loàng gheùp 2 maïng con cuûa Na vaø cuûa Cl
Hình 9.9 OÂ maïng cô sôû cuûa NaCl
OÂ maïng cô sôû cuûa CsCl Söï loàng gheùp 2 maïng con cuûa Cs vaø cuûa Cl
Hình 9.10 OÂ maïng cô sôû cuûa CsCl
b. Caáu truùc CsCl

1. Do tæ soá baùn kính r+/r– = 1,69/1,81 = 0,934 » 0,414 neân tinh theå CsCl khoâng theå saép xeáp
theo caáu truùc xeáp chaët.
2. Maïng tinh theå cuûa CsCl ñöôïc hình thaønh do hai maïng con laäp phöông nguyeân thuûy cuûa
hai ion Cl– vaø Cs+ loàng vaøo nhau.
3. Soá phoái trí cuûa caùc ion Cl– vaø Cs+ ñeàu baèng 8.
c. Caáu truùc ZnS (sphalerit)

1. Trong tinh theå ZnS:
• Caùc anion S2– coù baùn kính lôùn seõ saép xeáp theo maïng laäp phöông xeáp chaët.
• Caùc cation Zn2+ coù baùn kính nhoû seõ chieám 1/2 soá loã troáng töù dieän trong tinh theå.
2. Maïng khoâng gian cuûa ZnS ñöôïc hình thaønh
töø hai maïng con laø 2 maïng laäp phöông xeáp
chaët cuûa caùc ion S2– vaø Zn2+.
3. Soá phoái trí cuûa caû hai ion S2– vaø Zn2+ ñeàu
baèng 4.
4. Maëc duø tæ soá baùn kính r+/r– = 0,74/1,84 =
0,402 > 0,225 cuûa loã troáng töù dieän nhöng
Zn2+ vaãn naèm ôû loã troáng töù dieän khieán cho
tinh theå ZnS bò tröông nôû vaø khoâng ñaëc khít.
9.3.2 AÛnh höôûng cuûa tæ soá baùn kính r+ / r– ñeán soá phoái trí
1. Caâu hoûi ñöôïc ñaët ra laø taïi sao caùc hôïp chaát ion CsCl, NaCl vaø ZnS coù cuøng coâng thöùc
chung AX laïi coù caáu truùc khaùc nhau?
2. Nguyeân taéc saép xeáp cuûa tinh theå ion laø phaûi laøm sao cho naêng löôïng cuûa tinh theå laø cöïc
tieåu, nghóa laø:
• Soá ion traùi daáu coù theå tieáp xuùc ñöôïc vôùi nhau lôùn nhaát ñeå löïc huùt laø lôùn nhaát.
• Soá ion cuøng daáu phaûi khoâng tieáp xuùc vôùi nhau ñeå löïc ñaåy laø nhoû nhaát.
3. Moãi cation vaø anion coù moät baùn kính xaùc ñònh neân chæ coù theå cho pheùp toái ña moät soá ion
ngöôïc daáu bao quanh noù sao cho caùc ion ngöôïc daáu naøy khoâng tieáp xuùc vôùi nhau.
4. Ñieàu naøy coù nghóa laø tæ soá baùn kính r+/r– quyeát ñònh caáu truùc cuûa tinh theå ion.
(a) (b) (c)

OÂ maïng cô sôû Saép xeáp treân maët cheùo Saép xeáp tôùi haïn
cuûa CsCl cuûa tinh theå CsCl treân maët cheùo
Hình 9.11 Saép xeáp tôùi haïn cuûa tinh theå kieåu CsCl
5. Ví duï: Ñoái vôùi tinh theå kieåu CsCl, xeùt maët phaúng cheùo cuûa oâ maïng cô sôû laø maët phaúng
coù caùc ion ngöôïc daáu tieáp xuùc vôùi nhau gaàn nhaát.
6. Giôùi haïn ñeå caùc anion khoâng tieáp xuùc vôùi nhau laø:
a > 2r–
7. Ta laïi coù:
b2 = a2 + a2 = 2a2 b = a√2
2 2 2 2
c = a + b = 3a c = a√3
+ –
maø c = 2(r + r ) = a√3
keát hôïp vôùi a > 2r–
2(r+ + r–) > 2r–√3 r+ + r– > r–√3
r+ / r– > √3 – 1
r+ / r– > 0,732
8. Tính toaùn töông töï ñoái vôùi caùc caáu truùc khaùc, ta coù caáu truùc cuûa caùc tinh theå ion töông
öùng vôùi tæ soá baùn kính r+/r– tôùi haïn cuûa caùc hôïp chaát ion coù coâng thöùc AX nhö trong Baûng
9.2.
Baûng 9.2 Caáu truùc cuûa tinh theå ion töông öùng vôùi tæ soá baùn kính r+/r– tôùi haïn cuûa caùc hôïp
chaát ion coù coâng thöùc AX
Kieåu caáu truùc CsCl NaCl ZnS
Tæ soá giôùi haïn r+/r– > 0,732 0,732 > r+/r– > 0,414 0,414 > r+/r– > 0,225
9. Baèng caùch thöùc töông töï, chuùng ta coù theå tính ñöôïc caùc tæ soá baùn kính r+/r– tôùi haïn cuûa
caùc hôïp chaát ion coù coâng thöùc khaùc nhö AX2, A2X, A2X3,…
10. Thöïc teá, ngoaïi tröø tröôøng hôïp cation coù baùn kính quaù lôùn, ña soá caùc tinh theå coù caáu truùc
xeáp chaët cuûa caùc anion vaø caùc cation seõ naèm trong caùc loã troáng töù dieän hay baùt dieän.
9.4 Caáu truùc cuûa tinh theå coäng hoùa trò

1. Söï khaùc bieät giöõa tinh theå coäng hoùa trò vôùi tinh theå ion laø:
Tinh theå coäng hoùa trò hình thaønh töø caùc nguyeân töû lieân keát vôùi nhau.
Lieân keát trong tinh theå laø lieân keát coäng hoùa trò.
Lieân keát coäng hoùa trò coù tính baõo hoøa vaø ñònh höôùng.
4. Caùch saép xeáp cuûa caùc tieåu phaân (nguyeân töû) trong tinh theå phuï thuoäc vaøo soá löôïng lieân
keát vaø ñònh höôùng cuûa lieân keát ñoù maø khoâng coøn phuï thuoäc vaøo baùn kính cuûa caùc tieåu
phaân.
5. Vì vaäy, soá phoái trí cuûa caùc tieåu phaân trong tinh theå coäng hoùa trò thöôøng laø thaáp nhaát vaø
chính laø soá lieân keát σ maø moãi nguyeân töû hình thaønh ñöôïc.
6. Soá löôïng caùc chaát raén coù caáu truùc tinh theå coäng hoùa trò khoâng nhieàu. Chuùng thöôøng laø:
• Caùc ñôn chaát hay hôïp chaát cuûa caùc nguyeân toá nhoùm 4A nhö C, Si, Ge, Sn, SiC,…
• Caùc hôïp chaát A(III)B(V) cuûa caùc nguyeân toá nhoùm 3A vaø 5A nhö AlN, GaP, GaAs,…
7. Caùc chaát naøy thöôøng coù caáu truùc kim cöông hoaëc caùc bieán theå cuûa caáu truùc kim cöông.
Caáu truùc laäp phöông dieän taâm Caáu truùc kim cöông Caáu truùc ZnS (sphalerit)
Hình 9.12 So saùnh caáu truùc cuûa laäp phöông dieän taâm, kim cöông vaø sphalerit
9.5 Caáu truùc cuûa tinh theå van der Waals

1. Tinh theå van der Waals hình thaønh töø caùc tieåu phaân laø caùc nguyeân töû hay phaân töû baõo
hoøa hoùa trò.
2. Lieân keát giöõa caùc tieåu phaân trong tinh theå laø lieân keát van der Waals coù ñoä beàn yeáu.
3. Lieân keát naøy coù tính baát baõo hoøa vaø baát ñònh höôùng.
4. Vì vaäy, tieåu phaân trong tinh theå van der Waals coù soá phoái trí cao nhö trong tinh theå ion.
5. Tinh theå van der Waals cuûa caùc tieåu phaân coù daïng caàu nhö caùc khí hieám thöôøng coù caáu
truùc xeáp chaët.
6. Khi caùc tieåu phaân coù hình daïng phöùc taïp thì thöôøng ñöôïc xem nhö coù caáu truùc xeáp chaët
bieán daïng.
7. Neáu trong tinh theå van der Waals coù maët lieân keát hydro nhö trong nöôùc ñaù thì tinh theå seõ
beàn vöõng hôn raát nhieàu.
9.6 Caáu truùc cuûa tinh theå coù lieân keát hoãn taïp
1. Trong tinh theå coù theå hieän dieän cuøng luùc nhieàu loaïi lieân keát giöõa caùc tieåu phaân.
2. Caùc loaïi lieân keát naøy thöôøng coù ñoä beàn lieân keát khaùc nhau daãn ñeán ñoä beàn lieân keát theo
caùc phöông trong khoâng gian laø khaùc nhau. Ñieàu naøy daãn ñeán vieäc taïo thaønh caùc caáu
truùc môùi coù söï khaùc bieät roõ reät khi xem xeùt theo phöông.
Baûng 9.3 Caáu truùc töông öùng vôùi soá phöông lieân keát
Stt Soá phöông lieân keát maïnh Soá phöông lieân keát yeáu Caáu truùc
1 3 0 Khung
2 2 1 Lôùp
3 1 2 Maïch
4 0 3 Ñaûo
9.6.1 Caáu truùc lôùp-maïch vôùi lieân keát coäng hoùa trò-van der Waals
1. Xeùt tieåu phaân coù coâng thöùc AXn trong ñoù nguyeân töû trung taâm A coù soá phoái trí laø S.
2. Phuï thuoäc vaøo soá phoái trí S vaø soá ligand n trong coâng thöùc maø coù theå xaûy ra söï taïo caàu
noái ñeå taêng soá phoái trí cuûa nguyeân töû trung taâm.
9.6.1.1 Nguyeân taéc cuûa quaù trình taïo caàu noái

1. Vieäc söû duïng khaùi nieäm taïo caàu noái cho pheùp döï ñoaùn caáu truùc lôùp vaø maïch moät caùch
deã daøng hôn so vôùi vieäc xem xeùt hình hoïc tinh theå.
2. Caàu noái bao goàm 2 lieân keát giöõa 1 ligand vôùi 2 nguyeân töû trung taâm keá caän:
NTTT – L – NTTT
3. Ñoái vôùi 2 nguyeân töû trung taâm ñang xeùt, ta coù:

• Caàu ñôn khi chæ coù 1 caàu noái giöõa 2 nguyeân töû trung taâm
• Caàu ñoâi khi coù 2 caàu noái giöõa 2 nguyeân töû trung taâm
• Caàu ba khi coù 3 caàu noái giöõa 2 nguyeân töû trung taâm
4. F coù baùn kính nhoû neân chæ taïo ñöôïc caàu ñôn.
5. Nguyeân taéc cuûa quaù trình taïo caàu noái ñöôïc trình baøy trong phaàn tieáp theo.
a. Ñieàu kieän taïo caàu noái

1. Khi: Soá phoái trí = Soá löôïng Ligand trong coâng thöùc
thì chaát ñaõ baõo hoøa soá phoái trí neân khoâng taïo caàu noái.
Tinh theå cuûa chaát coù caáu truùc ñaûo vôùi caùc tieåu phaân ñoäc laäp naèm ôû nuùt maïng vaø ñöôïc
goïi laø tinh theå van der Waals vì lieân keát giöõa caùc tieåu phaân laø lieân keát van der Waals.
Ví duï 1: Xeùt SF6 vôùi S coù soá phoái trí 6.
2. Khi: Soá phoái trí > Soá löôïng Ligand trong coâng thöùc
thì chaát chöa baõo hoøa soá phoái trí neân phaûi coù ligand taïo caàu noái ñeå taêng soá phoái trí.
b. Tröôøng hôïp taïo caàu noái vôùi Ligand coù soá phoái trí 2
1. Khi: Soá phoái trí cuûa ligand taïo caàu = 2
thì 1 ligand taïo caàu taêng theâm ñöôïc 1 soá phoái trí so vôùi coâng thöùc do vieäc söû duïng chung
ligand cuûa 2 nguyeân töû trung taâm khieán cho giaù trò cuûa ligand chæ coøn laø 1/2.
Moät ligand coù soá phoái trí 2 taïo caàu daãn ñeán söï hình thaønh 2 caàu noái ñoái vôùi NTTT.
2. Ví duï 2: Xeùt SbF5:
3. Ví duï 3: Xeùt SbF5 vôùi Sb coù soá phoái trí 6.

Soá phoái trí 6 = Soá löôïng F trong coâng thöùc 5 + 1 (1L taïo caàu)
• Moãi SbF5 phaûi coù 1 F taïo caàu neân seõ hình thaønh 2 caàu cho moãi Sb.
• Ñeå coù soá phoái trí 6, Sb naèm trong loã troáng baùt dieän cuûa 6 F.
• Ñeå töông öùng vôùi soá löôïng F trong coâng thöùc laø 5, moãi baùt dieän SbF6 naøy taïo 2 caàu
ñôn baèng caùch duøng chung 2 ñænh vôùi 2 baùt dieän beân caïnh trong cuøng ñöôøng thaúng.
• Caùc baùt dieän SbF6 taïo 2 caàu ñôn hình thaønh maïch baõo hoøa hoùa trò.
• Vì vaäy, tinh theå SbF5 coù caáu truùc maïch lieân keát qua 2 ñænh cuûa moãi baùt dieän SbF6.
4. Ví duï 4: BeCl2 vôùi Be coù soá phoái trí 4.

Soá phoái trí 4 = Soá löôïng Cl trong coâng thöùc 2 + 2 (2L taïo caàu)
• Moãi BeCl2 phaûi coù caû 2 Cl taïo caàu neân seõ hình thaønh 4 caàu cho moãi Be.
• Ñeå coù soá phoái trí 4, Be naèm trong loã troáng töù dieän cuûa 4 Cl.
• Ñeå töông öùng vôùi soá löôïng Cl trong coâng thöùc laø 2, moãi töù dieän BeCl4 naøy taïo 2 caàu
ñoâi baèng caùch duøng chung 2 caïnh vôùi 2 töù dieän beân caïnh trong cuøng maët phaúng.
• Caùc töù dieän BeCl4 taïo 2 caàu ñoâi hình thaønh maïch baõo hoøa hoùa trò.
• Vì vaäy, tinh theå BeCl2 coù caáu truùc maïch lieân keát qua 2 caïnh cuûa moãi töù dieän BeCl4.
5. Ví duï 5: SnF4 vôùi Sn coù soá phoái trí 6.

Soá phoái trí 6 = Soá löôïng F trong coâng thöùc 4 + 2 (2L taïo caàu)
• Moãi SnF4 phaûi coù 2 F taïo caàu neân seõ hình thaønh 4 caàu cho moãi Sn.
• Ñeå coù soá phoái trí 6, Sn naèm trong loã troáng baùt dieän cuûa 6 F.
• Ñeå töông öùng vôùi soá löôïng F trong coâng thöùc laø 4, moãi baùt dieän SbF6 naøy taïo 4 caàu
ñôn baèng caùch duøng chung 4 ñænh vôùi 4 baùt dieän beân caïnh trong cuøng maët phaúng.
• Caùc baùt dieän SnF6 taïo 4 caàu ñôn hình thaønh lôùp baõo hoøa hoùa trò.
• Vì vaäy, tinh theå SnF4 coù caáu truùc lôùp lieân keát qua 4 ñænh cuûa moãi baùt dieän SnF6.
6. Ví duï 6: FeCl3 vôùi Fe coù soá phoái trí 6.

Soá phoái trí 6 = Soá löôïng Cl trong coâng thöùc 3 + 3 (3L taïo caàu)
• Moãi FeCl3 phaûi coù caû 3 Cl taïo caàu neân seõ hình thaønh 6 caàu cho moãi Fe.
• Ñeå coù soá phoái trí 6, Fe naèm trong loã troáng baùt dieän cuûa 6 Cl.
• Ñeå töông öùng vôùi soá löôïng Cl trong coâng thöùc laø 3, moãi baùt dieän FeCl6 naøy taïo 3 caàu
ñoâi baèng caùch duøng chung 3 caïnh vôùi 3 baùt dieän beân caïnh trong cuøng moät maët
phaúng.
• Caùc baùt dieän FeCl6 taïo 3 caàu ñoâi hình thaønh lôùp baõo hoøa hoùa trò.
• Vì vaäy, tinh theå FeCl3 coù caáu truùc lôùp lieân keát qua 3 caïnh cuûa moãi baùt dieän FeCl6.
c. Tröôøng hôïp taïo caàu noái vôùi Ligand coù soá phoái trí 3
1. Khi: Soá phoái trí cuûa ligand taïo caàu = 3
thì moät ligand taïo caàu taêng theâm ñöôïc 2 soá phoái trí so vôùi coâng thöùc do vieäc söû duïng
chung ligand cuûa 3 nguyeân töû trung taâm khieán cho giaù trò cuûa ligand chæ coøn laø 1/3.
Moät ligand coù soá phoái trí 3 taïo caàu daãn ñeán söï hình thaønh 3 caàu noái ñoái vôùi NTTT.
2. Ví duï 7: Xeùt TiO2 vôùi Ti coù soá phoái trí 6.

Soá phoái trí 6 = Soá löôïng O trong coâng thöùc 2 + 4
• Do soá phoái trí 6 quaù lôùn so vôùi soá löôïng ligand trong coâng thöùc 2 neân ñeå thoûa maõn
soá phoái trí, TiO2 phaûi coù caû 2 O taïo caàu coù soá phoái trí = 3 (O coù giaù trò 1/3) neân seõ hình
thaønh 6 caàu cho moãi Ti.
• Ñeå coù soá phoái trí 6, Ti naèm trong loã troáng baùt dieän cuûa 6 O.
• Ñeå töông öùng vôùi soá löôïng O trong coâng thöùc laø 4, moãi baùt dieän TiO6 naøy taïo caàu
baèng caùch:
– Duøng chung 2 caïnh cuûa moãi baùt dieän ñeå taïo thaønh maïch.
– Duøng chung 2 ñænh coøn laïi cuûa moãi baùt dieän ñeå taïo lieân keát yeáu hôn giöõa caùc
maïch ñònh höôùng song song.
• Vì vaäy, theo moät quan ñieåm uyeån chuyeån hôn, coù theå xem nhö tinh theå TiO2 coù caáu
truùc maïch lieân keát qua 2 caïnh khi boû qua lieân keát ôû 2 ñænh cuûa moãi baùt dieän TiO6.
9.6.1.2 Löu yù veà baûn chaát lieân keát trong quaù trình taïo caàu noái
1. Trong caùc ví duï neâu treân, lieân keát giöõa caùc tieåu phaân naèm treân nuùt maïng cuûa tinh theå laø
lieân keát ion hoaëc lieân keát ion–coäng hoùa trò.
2. Vieäc söû duïng khaùi nieäm taïo caàu chæ laø moät bieän phaùp tröïc quan giuùp ta coù theå hình dung
ñöôïc caáu truùc lôùp–maïch moät caùch deã daøng.
3. Vì vaäy, caùc ñöôøng noái giöõa caùc caáu töû treân nuùt maïng hoaøn toaøn khoâng ñöôïc hieåu laø caùc
lieân keát coäng hoùa trò nhö thoâng thöôøng maø chæ bieåu dieãn roõ khoái phoái trí chung quanh
nguyeân töû trung taâm.
4. Tuøy thuoäc vaøo vieäc caùc khoái töù dieän hay baùt dieän cuûa tieåu phaân lieân keát vôùi nhau qua:
• Caùc ñænh hay caàu ñôn
• Caùc caïnh hay caàu ñoâi
• Caùc maët hay caàu ba, ít gaëp
maø tinh theå coù lieân keát hoãn taïp seõ coù caáu truùc lôùp hay maïch (maïch thaúng hay maïch
voøng) vôùi coâng thöùc xaùc ñònh.
5. Hai tröôøng hôïp giôùi haïn laø:
• Khi tieåu phaân khoâng taïo caàu thì ta coù caáu truùc ñaûo vôùi lieân keát giöõa caùc tieåu phaân laø
lieân keát van der Waals.
• Khi tieåu phaân söû duïng taát caû caùc ñænh cuûa mình ñeå taïo caàu vôùi maïng khoâng gian ba
chieàu thì ta coù caáu truùc khung.
6. F coù baùn kính nhoû neân chæ taïo ñöôïc caàu ñôn.
7. Caùc nguyeân töû hay nhoùm nguyeân töû coù kích thöôùc lôùn nhö Cl, I, OH, NH2,… thöôøng taïo
caàu ñoâi.
8. Chính vì lyù do naøy maø caùc hôïp chaát cuûa cuøng moät nguyeân toá vôùi caùc ligand khaùc nhau
coù theå coù coâng thöùc gioáng nhau nhöng laïi coù:
• Caáu truùc hoaøn toaøn khaùc nhau
• Tính chaát cuõng hoaøn toaøn khaùc nhau
Ví duï:
Hôïp chaát Soá phoái trí Loaïi caàu Caáu truùc Tnc, 0C Ts, 0C
BeF2 4 4 caàu ñôn Khung Tth > 800

BeCl2 4 2 caàu ñoâi Maïch 415 550
9.6.2 Caáu truùc lôùp-maïch vôùi lieân keát coäng hoùa trò hay ion vaø van der Waals
1. Moät ñieån hình cuûa caáu truùc lôùp vôùi lieân keát coäng hoùa trò–van der Waals laø graphit.
2. Caùc nguyeân töû C coù traïng thaùi lai hoùa sp2 vôùi 3 lieân keát σ vaø 1 lieân keát π taïo thaønh caùc
lôùp goàm caùc voøng 6 C noái tieáp nhau baèng lieân keát coäng hoùa trò.
3. Caùc lôùp lieân keát vôùi nhau baèng lieân keát van der Waals coù cöôøng ñoä yeáu.
4. Vì vaäy, coù söï khaùc bieät lôùn veà chieàu daøi lieân keát:
• Khoaûng caùch giöõa caùc lôùp keá caän laø 3,40Å
• Khoaûng caùch giöõa caùc nguyeân töû keá caän trong cuøng moät lôùp laø 1,42Å.
Caáu truùc cuûa kim cöông Caáu truùc cuûa graphit
Hình 9.13 So saùnh caáu truùc cuûa graphit vaø kim cöông
5. Moät ñieån hình cuûa caáu truùc lôùp vôùi lieân keát ion–van der Waals laø CdI2.
6. Trong luùc NaCl coù caáu truùc khung thì CdI2 coù caáu truùc lôùp sandwich ñöôïc hình thaønh töø
3 taám: 1 taám Cd2+ naèm giöõa 2 taám I–.
7. Coù theå xem nhö caáu truùc cuûa CdI2 laø bieán theå cuûa caáu truùc cuûa NaCl khi cöù caùch 1 taám
cation laïi ñeå troáng moät taám cation ñeå baõo hoøa ñieän tích do cation coù ñieän tích 2+ lôùn gaáp
ñoâi anion coù ñieän tích 1–.
Caáu truùc cuûa NaCl Caáu truùc cuûa CdI2
Hình 9.14 So saùnh caáu truùc khung cuûa NaCl vaø caáu truùc lôùp cuûa CdI2
9.6.3 Caáu truùc lôùp–maïch vôùi lieân keát hydro vaø van der Waals
1. Caùc phaân töû coäng hoùa trò coù khaû naêng taïo lieân keát hydro theo 1 hoaëc 2 phöông trong
khoâng gian seõ coù theå coù caáu truùc lôùp hoaëc maïch vôùi lieân keát hydro-van der Waals.
2. Ví duï: HF taïo lieân keát hydro theo 1 phöông neân tinh theå HF coù caáu truùc maïch.
3. Ví duï: H3BO3 vôùi phaân töû phaúng taïo ñöôïc lieân keát hydro theo 2 phöông taïo thaønh lôùp vaø
giöõa caùc lôùp laø lieân keát van der Waals.
Chöông 10 Hoùa hoïc chaát raén 115
Chöông 10
Hoùa hoïc chaát raén
10.1 Söï phaân boá caùc chaát keát tinh theo heä tinh theå
1. Khi phaân loaïi thoáng keâ caùc khoaùng vaät theo heä tinh theå, ngöôøi ta thu ñöôïc keát quaû sau:
Baûng 10.1 Phaân boá caùc khoaùng vaät theo heä tinh theå
Stt Haïng ñoái xöùng Heä tinh theå Soá löôïng khoaùng vaät
1 Cao Laäp phöông 153

2 Luïc phöông vaø Tam phöông 180
Trung
3 Töù phöông 80
4 Tröïc thoi 256
5 Thaáp Ñôn taø 303
6 Tam taø 54
Coäng 1026
2. Töø keát quaû thoáng keâ neâu treân, ngöôøi ta coù caùc nhaän xeùt sau:
a. Caùc ñôn chaát coù thaønh phaàn ñôn giaûn, nhaát laø caùc kim loaïi, thöôøng coù caáu truùc thuoäc
heä tinh theå ñoái xöùng baäc cao:
• Heä laäp phöông nhö Cu, Ag, Au, Pt,…
• Heä luïc phöông nhö Mg, Zn, Cd,…
b. Caùc chaát coù thaønh phaàn phöùc taïp thöôøng coù caáu truùc thuoäc heä tinh theå ñoái xöùng baäc
thaáp. Ví duï nhö fenspat, mica,…
c. Coù 60% khoaùng vaät thuoäc haïng ñoái xöùng baäc thaáp. Chæ coù 15% khoaùng vaät thuoäc
haïng ñoái xöùng baäc cao.
d. Caùc chaát höõu cô haàu nhö khoâng coù tinh theå laäp phöông.
3. Moái töông quan phoå bieán giöõa thaønh phaàn hoùa hoïc vaø tính ñoái xöùng cuûa tinh theå laø:
a. Thaønh phaàn hoùa hoïc ñôn giaûn Tính ñoái xöùng cao
b. Thaønh phaàn hoùa hoïc phöùc taïp Tính ñoái xöùng thaáp
116 Chöông 10 Hoùa hoïc chaát raén
10.2 Hieän töôïng ña hình

1. Hieän töôïng ña hình xaûy ra khi moät chaát coù theå keát tinh döôùi nhieàu caáu truùc khaùc nhau.
2. Moãi caáu truùc cuûa chaát nhö vaäy ñöôïc goïi laø moät bieán theå ña hình cuûa chaát.
3. Trong tröôøng hôïp rieâng ñoái vôùi ñôn chaát thì moãi caáu truùc ña hình nhö vaäy thöôøng goïi laø
moät daïng thuø hình cuûa ñôn chaát.
4. Tính chaát cuûa caùc bieán theå ña hình cuûa caùc hôïp chaát (hay daïng thuø hình cuûa caùc ñôn
chaát) coù theå raát khaùc nhau hoaëc gaàn gioáng nhau phuï thuoäc vaøo:
a. Baûn chaát cuûa lieân keát trong bieán theå ña hình
b. Caáu truùc cuûa chaát trong bieán theå ña hình, nhö laø moät heä quaû ñöông nhieân
5. Thoâng thöôøng, moãi daïng ña hình toàn taïi ôû traïng thaùi beàn trong moät khoaûng nhieät ñoä vaø
aùp suaát xaùc ñònh.
6. Nhieät ñoä maø taïi ñoù xaûy ra söï bieán ñoåi ña hình ñöôïc goïi laø nhieät ñoä bieán ñoåi ña hình hay
nhieät ñoä chuyeån pha.
7. Khi moät chaát ôû daïng ña hình khoâng beàn trong ñieàu kieän ñang xeùt thì ta noùi chaát ôû traïng
thaùi giaû beàn.
8. Ví duï 1: Fe coù 4 daïng thuø hình vôùi caùc ñaëc tröng sau:
Tchuyeån pha, 0C 770 910 1390
Daïng thuø hình Feα Feβ Feγ Feδ
Caáu truùc Theå taâm Theå taâm Dieän taâm Theå taâm
a, Å 2,86 2,90 3,56 2,93
Töø tính Saét töø Thuaän töø Thuaän töø
9. Ví duï 2: CaCO3 coù 2 daïng ña hình vôùi caùc ñaëc tröng sau:
Daïng ña hình Calcit Aragonit
Caáu truùc Tam phöông Tröïc thoi
ΔH0298, kJ/mol 1207 1207
S0298, J/mol 92 88
ΔG0298, kJ/mol 1128 1127
10. Ví duï 3: Carbon coù 2 daïng thuø hình thoâng thöôøng vôùi caùc ñaëc tröng sau:
Daïng thuø hình Kim cöông Graphit

Caáu truùc Laäp phöông Luïc phöông
ΔG0298, kJ/mol 3 0
Ñoä cöùng Mohr 10 1
Tæ troïng d 3,51 2,22
Tính chaát Trong suoát, khoâng daãn ñieän Ñen, daãn ñieän toát
11. Quaù trình bieán ñoåi ña hình coù theå xaûy ra chæ theo 1 chieàu hoaëc theo caû 2 chieàu.
12. Hieän töôïng bieán ñoåi ña hình chöa ñöôïc nghieân cöùu ñaày ñuû veà maët lyù thuyeát.
13. Xu höôùng chung laø caùc daïng ña hình coù soá phoái trí lôùn thöôøng beàn ôû nhieät ñoä thaáp vaø aùp
suaát cao, vaø ngöôïc laïi.
10.3 Hieän töôïng ñoàng hình

1. Hieän töôïng ñoàng hình xaûy ra khi nhieàu chaát coù theå keát tinh trong cuøng moät daïng caáu
truùc.
Hieän töôïng Soá chaát Caáu truùc
Ña hình Moät chaát Nhieàu caáu truùc

Ñoàng hình Nhieàu chaát Moät caáu truùc
2. Ví duï: Muoái carbonat cuûa nhieàu kim loaïi hoùa trò 2 laø caùc chaát ñoàng hình do chuùng coù
cuøng lôùp ñoái xöùng vaø caáu truùc tam phöông, thoâng soá maïng xaáp xæ baèng nhau vaø goùc α
raát gaàn nhau.
Chaát MgCO3 CaCO3 MnCO3 FeCO3 ZnCO3
α 103021’ 101055’ 102050’ 103004’ 103028’
3. Ñieàu kieän ñeå xaûy ra hieän töôïng ñoàng hình cuûa 2 chaát laø:
a. Coù söï töông töï veà caáu truùc tinh theå
b. Moät soá tieåu phaân cuûa chaát naøy coù theå thay theá baèng moät soá tieåu phaân cuûa chaát kia
trong tinh theå do chuùng coù baùn kính töông töï
4. Khi coù söï thay theá cuûa tieåu phaân naøy baèng tieåu phaân kia cuûa 2 chaát ñoàng hình thì ta thu
ñöôïc moät tinh theå ñöôïc goïi laø dung dòch raén thay theá.
A
B
• X
Chaát A Dung dòch raén thay theá AB Chaát B
5. Khi coù söï thay theá tieåu phaân A baèng tieåu phaân B töø 0 → 100% thì ta coù dung dòch raén
thay theá hoaøn toaøn (hay lieân tuïc).
Ví duï: Magnesit MgCO3 vaø siderit FeCO3 vôùi rMg2+ = 0,78Å vaø rFe2+ = 0,83Å taïo dung dòch
raén lieân tuïc (Mg, Fe)[CO3].
6. Khi coù söï thay theá tieåu phaân A baèng tieåu phaân B chæ trong moät khoaûng % naøo ñoù thì ta
coù dung dòch raén thay theá haïn cheá.
Ví duï: Ñoàng coù rCu = 1,28Å taïo dung dòch raén thay theá haïn cheá vôùi thieác coù rSn = 1,58Å
baèng caùch hoøa tan Sn töø 0 → 45% khoái löôïng.
7. Tröôøng hôïp giôùi haïn, 2 chaát ñoàng hình chæ taïo ra caùc hôïp chaát coù thaønh phaàn xaùc ñònh.
Ví duï: Magnesit MgCO3 vaø calcit CaCO3 vôùi rMg2+ = 0,78Å vaø rCa2+ = 1,06Å chæ taïo ñöôïc
dung dòch laø hôïp chaát trung gian dolomit coù coâng thöùc CaMg[CO3]2 hay CaCO3.MgCO3.
9. Hieän töôïng ñoàng hình coøn xuaát hieän ñoái vôùi caû caùc chaát coù ñieän tích hoaøn toaøn khaùc
nhau. Ví duï nhö CaTiO3 vaø KMgF3; BaSO4 vaø KBF4,… taïo ñöôïc tinh theå ñoàng hình.
10.4 Tinh theå thaät

10.4.1 Hình thaùi tinh theå
1. Hình thaùi tinh theå hay hình daïng beân ngoaøi cuûa moät tinh theå thaät bao giôø cuõng phaûn aùnh
tính ñoái xöùng beân trong, nghóa laø caáu truùc vi moâ cuûa tinh theå.
2. Ñieàu naøy ñöôïc theå hieän roõ raøng qua vieäc goùc giöõa caùc beà maët xaùc ñònh cuûa tinh theå laø
xaùc ñònh cho duø tinh theå ñoù coù caùc hình daïng khaùc nhau do keát tinh ôû caùc ñieàu kieän khaùc
nhau.
Hình 10.1 Goùc caùc maët ngoaøi cuûa tinh theå baûo toaøn do caáu truùc beân trong xaùc ñònh
3. Caàn chuù yù laø hình daùng beân ngoaøi cuûa tinh theå
khoâng gaén lieàn vôùi hình ñaëc tröng cuûa heä tinh theå.
Ví duï nhö tinh theå thuoäc heä laäp phöông dieän taâm
laïi thöôøng coù daïng vó moâ laø caùc haït hình kim hay
laêng truï do tinh theå phaùt trieån maïnh theo höôùng
ñöôøng cheùo maët vì höôùng naøy coù maät ñoä cao nhaát
neân soá löôïng lieân keát ñöôïc hình thaønh nhieàu nhaát.
10.4.2 Khuyeát taät trong tinh theå

1. Caùc tinh theå thöïc luoân luoân coù khuyeát taät do:
a. Sai leäch veà traät töï saép xeáp cuûa caùc tieåu phaân
b. Sai leäch do thaønh phaàn cuûa caùc tieåu phaân khoâng hôïp thöùc
c. Sai leäch do söï coù maët cuûa taïp chaát
2. Moät soá khuyeát taät coù theå thaáy baèng maét thöôøng nhö:
• Beà maët tinh theå goà gheà, caïnh tinh theå bò cong,…
• Xuaát hieän maøu nhö ngoïc coù maøu xanh hay ñoû do söï nhieãm taïp Cr, Ti trong Al2O3,…
3. Moät soá khuyeát taät chæ coù theå nhaän bieát baèng caùc thieát bò ñaëc bieät nhö:
• Söï thay theá Si baèng P hay B trong chaát baùn daãn
• Haøm löôïng nguyeân toá ñaát hieám trong kim cöông nhaân taïo
a. Khuyeát taät veà traät töï saép xeáp cuûa caùc tieåu phaân
1. Khuyeát taät veà traät töï saép xeáp bao goàm caùc khuyeát taät ñieåm, ñöôøng, maët vaø khoái.
2. Khuyeát taät ñieåm coù kích thöôùc côû nguyeân töû do:
a. Caùc tieåu phaân coù kích thöôùc nhoû coù theå bò böùt ra khoûi vò trí caân baèng cuûa noù ñeå dôøi
ñeán moät vò trí môùi ôû giöõa nhöõng nguyeân töû khaùc taïo thaønh khuyeát taät Frenkel
b. Caùc tieåu phaân coù kích thöôùc lôùn dôøi khoûi vò trí caân baèng ñi leân beà maët tinh theå vaø ñeå
laïi caùc loã troáng taïo thaønh khuyeát taät Shotky
c. Söï coù maët cuûa nguyeân töû taïp chaát trong maïng tinh theå
(a) Khuyeát taät Frenkel (b) Khuyeát taät Shotky (c) Maïng lyù töôûng
Hình 10.2 Caùc loaïi khuyeát taät ñieåm
3. Khi nhieät ñoä taêng thì khuyeát taät ñieåm seõ taêng leân ñaùng keå. Ví duï nhö ôû nhieät ñoä thöôøng,
noàng ñoä loã troáng trong vaøng chæ laø 10–15 thì ôû gaàn nhieät ñoä noùng chaûy taêng leân ñeán 10–4.
4. Khuyeát taät ñöôøng coù kích thöôùc vó moâ theo 1 chieàu vaø côû nguyeân töû theo 2 chieàu coøn laïi
neân taïo thaønh leäch maïng.
Hình 10.3 Moâ hình khuyeát taät ñöôøng (a), (b) leäch maïng bieân vaø (c) maïng lyù töôûng
Hình 10.4 Moâ hình khuyeát taät ñöôøng (a) leäch maïng xoaén vaø (b) maïng lyù töôûng
5. Khuyeát taät maët coù kích thöôùc vó moâ theo 2 chieàu vaø côû nguyeân töû theo 1 chieàu coøn laïi
xuaát hieän taïi bieân giôùi haït, taïi bieân giôùi giöõa caùc khoái men raïn,…
Hình 10.5 Moâ hình caáu truùc bieân giôùi haït (a) goùc lôùn vaø (b) goùc nhoû
6. Khuyeát taät khoái coù kích thöôùc vó moâ theo caû 3 chieàu bao goàm caùc khe nöùt, caùc bao theå,
caùc dò vaät,… trong tinh theå.
7. Khuyeát taät cuûa tinh theå ñoùng vai troø quan troïng trong phaûn öùng pha raén. Chuùng tham gia
vaøo caùc hieän töôïng khueách taùn, bieán daïng,… ñöa ñeán nhöõng hieäu öùng coù lôïi cho vaän toác
cuûa phaûn öùng.
b. Khuyeát taät do thaønh phaàn khoâng hôïp thöùc

1. Caùc hôïp chaát baõo hoøa hoùa trò taïo thaønh tinh theå van der Waals thöôøng coù thaønh phaàn
hôïp thöùc.
2. Caùc chaát taïo thaønh tinh theå ion hay coäng hoùa trò thöôøng coù thaønh phaàn thay ñoåi do söï
thieáu hay thöøa cuûa moät soá tieåu phaân taïi caùc nuùt maïng laøm sai leäch coâng thöùc hôïp thöùc
cuûa chaát.
Ví duï:
Chaát Chì (II) sulfur Titan (IV) oxid Titan (II) oxid
Coâng thöùc PbS TiO2 TiO

Thaønh phaàn PbS0,9995 ñeán PbS1,0005 TiO1,9 ñeán TiO2 Ti0,9O ñeán Ti1,3O
10.5 Phaûn öùng pha raén

10.5.1 Nhieät ñoäng löïc hoïc cuûa phaûn öùng pha raén
1. Phaûn öùng coù khaû naêng xaûy ra khi ΔG < 0.
ΔG0T = ΔH0T − TΔS0T
2. Song duø coù ΔG < 0 thì caùc phaûn öùng pha raén thöôøng chæ xaûy ra ôû nhieät ñoä cao do yeáu toá
caûn trôû veà maët ñoäng hoïc trong quaù trình khueách taùn.
3. Trong caùc phaûn öùng chæ coù söï tham gia cuûa caùc chaát raén, söï bieán ñoåi cuûa entropi laø raát
nhoû vaø thöôøng ñöôïc boû qua.
4. Vì vaäy, entalpi seõ cho bieát chieàu cuûa phaûn öùng trong pha raén.
5. Caùc phaûn öùng pha raén thöôøng toûa nhieät vôùi ΔH < 0.
6. Veà lyù thuyeát, phaûn öùng pha raén xaûy ra hoaøn toaøn vaø heä chæ ñaït ñeán traïng thaùi caân baèng
khi heát taùc chaát.
7. Trong thöïc teá, hieám khi phaûn öùng xaûy ra hoaøn toaøn do khoâng theå troän ñeàu tuyeät ñoái caùc
taùc chaát neân moät phaàn caùc tieåu phaân taùc chaát khoâng theå tieáp xuùc ñöôïc vôùi nhau.
8. Xeùt phaûn öùng taïo ferit ôû 2980K:
NiO + Fe2O3 → NiFe2O4
vôùi caùc giaù trò nhieät ñoäng ñöôïc trình baøy trong baûng sau:
Chaát ΔH0298 (kJ/mol) S0298 (J/mol.ñoä) ΔG0298 (kJ/mol)
NiO −239,7 37,99 −211,6

Fe2O3 −822,2 87,4 −740,3
NiFe2O4 −1077 +132 −996
Phaûn öùng −15,1 6,61 −17,1
9. Vaäy phaûn öùng treân xaûy ra theo chieàu thuaän vaø toûa nhieät ôû 2980K. Nhieät phaûn öùng raát
nhoû, chæ khoaûng côõ lieân keát hydro.
10.5.2 Ñoäng hoïc cuûa phaûn öùng pha raén

1. Toác ñoä khueách taùn quyeát ñònh vaän toác phaûn öùng pha raén.
2. Quaù trình khueách taùn giöõa caùc haït seõ daãn ñeán söï taïo thaønh lôùp saûn phaåm (Y) treân beà
maët ngaên caùch giöõa caùc haït.
A(r) + B(r) = AB(r)
Hình 10.3 Quaù trình khueách taùn qua lôùp saûn phaåm phaûn öùng
3. Taùc chaát seõ khueách taùn qua lôùp saûn phaåm naøy ñeå phaûn öùng tieáp tuïc xaûy ra.
4. Lôùp saûn phaåm daøy leân trong quaù trình phaûn öùng vaø taùc chaát daàn daàn ñöôïc tieâu thuï heát.
5. Tuøy thuoäc söï xuaát hieän cuûa caùc khuyeát taät maø caùc tieåu phaân seõ khueách taùn theo caùc
phöông khaùc nhau.
6. Tieåu phaân coù baùn kính nhoû öu tieân khueách taùn vaøo tieåu phaân coù baùn kính lôùn hôn.
Kim loaïi Baùn kính nguyeân töû, Å Heä Höôùng öu tieân khueách taùn
Cu 1,28 – –
Ag 1,44 Cu–Ag Cu khueách taùn vaøo Ag
Au 1,44 Cu–Au Cu khueách taùn vaøo Au
Fe 1,26 Cu–Fe Fe khueách taùn vaøo Cu
C 0,77 Fe–C C khueách taùn vaøo Fe
Kim loaïi Nhieät ñoä noùng chaûy, 0C Höôùng khueách taùn
Au 1063
Au ñi vaøo Ag
Ag 961
7. Caùc tieåu phaân coù cuøng baùn kính thì chaát coù Tnc cao khueách taùn vaøo chaát coù Tnc thaáp.
8. Taùc chaát ban ñaàu coù caáu truùc caøng chaët cheõ thì quaù trình khueách taùn seõ caøng khoù.
9. Toác ñoä phaûn öùng giöõa caùc pha raén ñöôïc quyeát ñònh bôûi:
• Caùc khuyeát taät trong maïng tinh theå vaø
• Quaù trình khueách taùn taùc chaát qua lôùp saûn phaåm
• Thaønh phaàn hoãn hôïp, kích thöôùc haït
• Phöông phaùp chuaån bò hoãn hôïp
• Caáu truùc taùc chaát vaø caáu truùc cuûa saûn phaåm,…
Chöông 11 Moái lieân heä giöõa caáu truùc vaø tính chaát cuûa caùc chaát 123
Chöông 11
Moái lieân heä giöõa caáu truùc
vaø tính chaát cuûa caùc chaát
11.1 Moái lieân heä giöõa caáu truùc vaø tính chaát vaät lyù cuûa chaát
1. Caùc tính chaát vaät lyù vaø hoùa hoïc cuûa caùc chaát khoâng nhöõng phuï thuoäc vaøo baûn chaát cuûa
caùc nguyeân toá hôïp thaønh maø coøn phuï thuoäc raát nhieàu vaøo baûn chaát vaø naêng löôïng cuûa
lieân keát toàn taïi:
• Giöõa caùc tieåu phaân, vaø
• Trong caùc tieåu phaân
11.1.1 Nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi

1. Khi taêng nhieät ñoä thì caùc tieåu phaân trong pha raén dao ñoäng ngaøy caøng maïnh.
2. Ñeán moät nhieät ñoä naøo ñoù thì caùc tieåu phaân naøy coù theå di chuyeån ra khoûi vò trí nuùt maïng
vaø ñeå laïi moät loã troáng.
3. Soá loã troáng vaø tieåu phaân naèm leäch vò trí taêng khi nhieät ñoä taêng. Ví duï nhö vaøng coù noàng
ñoä loã troáng ôû nhieät ñoä thöôøng laø 10–15, ôû gaàn nhieät ñoä noùng chaûy laø 10–4 nguyeân töû.
4. Tieáp tuïc taêng nhieät ñoä thì söï dao ñoäng cuûa caùc tieåu phaân ngaøy caøng lôùn cho ñeán luùc caùc
tieåu phaân naøy di chuyeån töï do ñoái vôùi nhau.
5. Luùc naøy, chaát chuyeån töø pha raén sang pha loûng.
6. Ñeå di chuyeån ñöôïc, caùc tieåu phaân phaûi coù ñuû ñoäng naêng ñeå thaéng ñöôïc löïc lieân keát giöõa
caùc tieåu phaân.
7. Vì vaäy, nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi phuï thuoäc vaøo naêng löôïng lieân keát giöõa caùc
tieåu phaân trong pha raén.
8. Heä quaû laø moät chaát coù naêng löôïng maïng tinh theå caøng cao thì coù nhieät ñoä noùng chaûy Tnc
vaø nhieät ñoä soâi Ts caøng cao.
a. Ñoái vôùi tinh theå ion

1. Caùc tinh theå naøy coù lieân keát giöõa caùc tieåu phaân laø lieân keát ion vôùi löïc lieân keát maïnh.
2. Do ñoù caùc tinh theå ion thöôøng coù nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi cao.
124 Chöông 11 Moái lieân heä giöõa caáu truùc vaø tính chaát cuûa caùc chaát
3. Caàn löu yù laø lieân keát giöõa caùc nguyeân töû beân trong caùc ion phöùc taïp nhö NH4+, SO42–,…
laïi thöôøng laø lieân keát coäng hoùa trò hay ion-coäng hoùa trò.
4. Ví duï: Lieân keát giöõa caùc nguyeân töû S vaø O beân trong anion SO42− laø lieân keát coäng hoùa trò
phaân cöïc.
5. Neáu caùc lieân keát giöõa caùc nguyeân töû naøy khoâng beàn thì chuùng coù theå bò caét ñöùt laøm cho
chaát bò phaân huûy thaäm chí tröôùc khi chaát noùng chaûy hay bay hôi.
b. Ñoái vôùi tinh theå kim loaïi

1. Caùc tinh theå naøy coù lieân keát giöõa caùc tieåu phaân laø lieân keát kim loaïi vôùi löïc lieân keát maïnh.
2. Do ñoù, caùc tinh theå kim loaïi thöôøng coù nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi cao.
3. Löïc lieân keát giöõa caùc tieåu phaân trong caùc tinh theå kim loaïi caøng lôùn khi:
a. Soá ñieän töû hoùa trò caøng lôùn
b. Baùn kính nguyeân töû kim loaïi caøng nhoû
c. Kim loaïi coù caáu truùc caøng ñaëc khít
4. Löu yù laø nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi cuûa kim loaïi bieán thieân trong moät khoaûng raát
roäng töø aâm vaøi chuïc ñeán treân 30000C.
c. Ñoái vôùi tinh theå coäng hoùa trò

1. Caùc tinh theå naøy coù lieân keát giöõa caùc tieåu phaân laø lieân keát coäng hoùa trò vôùi löïc lieân keát
maïnh theo caû ba phöông taïo thaønh maïng khung.
2. Do ñoù caùc tinh theå coäng hoùa trò thöôøng coù nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi cao.
d. Ñoái vôùi tinh theå van der Waals

1. Caùc tinh theå naøy coù lieân keát giöõa caùc tieåu phaân laø lieân keát van der Waals vôùi löïc lieân keát
yeáu.
2. Do ñoù, caùc tinh theå van der Waals thöôøng coù nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi thaáp.
3. ÔÛ ñieàu kieän thöôøng chuùng toàn taïi chuû yeáu ôû traïng thaùi khí hay loûng, chæ coù moät soá ôû traïng
thaùi raén.
4. Khi noùng chaûy, lieân keát giöõa caùc tieåu phaân coù theå bò caét ñöùt hoaøn toaøn hay moät phaàn lôùn
ñeå taïo thaønh caùc tieåu phaân hay taäp hôïp caùc tieåu phaân rieâng leû.
5. Caàn löu yù laø caùc tinh theå van der Waals coù lieân keát hydro nhö nöôùc seõ coù nhieät ñoä noùng
chaûy vaø bay hôi cao hôn raát nhieàu.
e. Ñoái vôùi tinh theå coù lieân keát hoãn taïp

1. Caùc tinh theå coù lieân keát hoãn taïp taïo thaønh lôùp-maïch coù caáu truùc trung gian giöõa maïng
van der Waals vaø maïng coäng hoùa trò hay ion.
2. Do caùc lôùp-maïch coù kích thöôùc voâ cuøng lôùn neân khoâng theå di chuyeån töï do khieán cho
nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi khoâng phuï thuoäc vaøo lieân keát giöõa caùc lôùp-maïch maø
laïi phuï thuoäc vaøo löïc lieân keát beân trong caùc lôùp-maïch.
3. Tinh theå loaïi naøy seõ noùng chaûy khi caùc lôùp-maïch bò caét ñöùt taïo thaønh caùc taäp hôïp nhoû
hôn coù khaû naêng di chuyeån töï do.
4. Khi lieân keát beân trong caùc lôùp-maïch coù tính coäng hoùa trò vôùi naêng löôïng lôùn thì maïng gaàn
gioáng vôùi maïng coäng hoùa trò neân tinh theå coù nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi töông
ñoái cao.
5. Khi lieân keát beân trong caùc lôùp-maïch coù tính coäng hoùa trò phaân cöïc vôùi naêng löôïng nhoû thì
maïng gaàn gioáng vôùi maïng van der Waals neân tinh theå coù nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä
soâi khoâng cao, ví duï nhö FeCl3, SO3, P2O5,…
Lieân keát giöõa caùc tieåu phaân

O 2–
Tnc, Ts
Lieân keát trong tieåu phaân
Ca2+ S
O Tph
O
O
Hình 11.1 Caùc lieân keát giöõa vaø trong caùc tieåu phaân
11.1.2 Nhieät ñoä phaân huûy

1. Nhieät ñoä phaân huûy Tph phuï thuoäc vaøo naêng löôïng lieân keát giöõa caùc nguyeân töû beân trong
caùc tieåu phaân.
2. Khi lieân keát naøy caøng yeáu thì lieân keát caøng deã bò caét ñöùt, chaát seõ deã bò phaân huûy.
3. Caùc lieân keát beân trong caùc tieåu phaân thöôøng laø caùc lieân keát coäng hoùa trò hay lieân keát
coäng hoùa trò phaân cöïc.
4. Ñoä maïnh cuûa caùc löïc naøy thöôøng ñöôïc xem xeùt thoâng qua möùc ñoä xen phuû hieäu quaû cuûa
caùc vaân ñaïo lieân keát.
5. Möùc ñoä xen phuû hieäu quaû bao goàm hai yeáu toá laø theå tích xen phuû vaø maät ñoä ñieän töû.
6. Trong ñoù, khi taêng baùn kính thì maät ñoä ñieän töû giaûm maïnh hôn so vôùi söï taêng theå tích
xen phuû neân lieân keát seõ keùm beàn hôn.
11.1.3 Tính chaát cô hoïc

1. Tính chaát cô hoïc cuûa caùc tinh theå chuû yeáu phuï thuoäc vaøo loaïi lieân keát cuõng nhö naêng
löôïng lieân keát giöõa caùc tieåu phaân.
2. Lieân keát coäng hoùa trò coù tính chaát ñònh xöù vaø löïc lieân keát maïnh neân caùc tinh theå coäng hoùa
trò coù ñoä cöùng lôùn nhöng thöôøng laïi doøn.
3. Lieân keát kim loaïi veà baûn chaát coù theå xem laø lieân keát coäng hoùa trò nhöng coù tính baát ñònh
xöù neân caùc tinh theå kim loaïi deûo vaø dai, deã keùo vaø daùt moûng.
4. Moät yeáu toá quan troïng khaùc ñoái vôùi caùc vaät lieäu ña tinh theå (vaät lieäu ñöôïc hình thaønh töø
nhieàu tinh theå nhoû) laø lieân keát giöõa caùc tinh theå taïi bieân tinh theå yeáu hôn lieân keát beân
trong tinh theå neân chính lieân keát taïi bieân tinh theå laïi quyeát ñònh tính chaát cô hoïc cuûa caùc
vaät lieäu ña tinh theå.
5. Heä quaû laø vaät lieäu ña tinh theå coù ñoä beàn keùm hôn vaät lieäu ñôn tinh theå.
11.1.4 Tính daãn ñieän

a. Thuyeát vuøng naêng löôïng
1. Khi söû duïng thuyeát MO cho tinh theå, coù theå hình dung moät tinh theå laø moät phaân töû khoång
loà coù n nguyeân töû.
2. Söï toå hôïp n vaân ñaïo hoùa trò cuûa nguyeân töû seõ taïo thaønh n/2 vaân ñaïo lieân keát vaø n/2 vaân
ñaïo phaûn lieân keát cuûa tinh theå.
3. Do xaùc suaát phaân boá naêng löôïng, caùc vaân ñaïo naøy khoâng ñoàng naêng maø taïo thaønh moät
vuøng chöùa caùc möùc naêng löôïng gaàn nhö lieân tuïc.
4. Khoaûng caùch giöõa caùc möùc naêng löôïng keá tieáp nhau chæ vaøo khoaûng 10−22eV.
5. Caùc vaân ñaïo nguyeân töû s, p, d vaø f seõ taïo thaønh caùc vuøng naêng löôïng s, p, d vaø f.
6. Caùc vuøng naêng löôïng naøy coù theå chöùa ñieän töû ñöôïc goïi laø vuøng ñöôïc pheùp.
7. Giöõa caùc vuøng ñöôïc pheùp coù theå coù nhöõng daûi naêng löôïng khoâng theå chöùa ñieän töû ñöôïc
goïi laø vuøng khoâng ñöôïc pheùp.
8. Caùc vuøng ñöôïc pheùp coù theå taùch rôøi nhau hay chaäp leân nhau tuøy theo ñoä roäng cuûa vuøng
vaø khoaûng caùch giöõa caùc vuøng.
9. Vuøng ñöôïc pheùp coù naêng löôïng cao nhaát coù chöùa ñieän töû goïi laø vuøng hoùa trò (HOMO).
10. Vuøng ñöôïc pheùp coù naêng löôïng thaáp nhaát khoâng chöùa ñieän töû goïi laø vuøng daãn (LUMO).
11. Vuøng hoùa trò vaø vuøng daãn coù theå chaäp leân nhau hoaëc caùch nhau moät khoaûng ΔE naøo ñoù.
12. Khi moät ñieän töû ñöôïc dòch chuyeån töø vuøng hoùa trò leân vuøng daãn thì noù môùi coù theå chuyeån
ñoäng töï do trong toaøn boä tinh theå vaø luùc ñoù tinh theå môùi daãn ñieän.
13. Khaû naêng dòch chuyeån cuûa ñieän töû leân vuøng daãn phuï thuoäc vaøo giaù trò cuûa ΔE:
a. Khi ΔE < 0,1eV: caùc ñieän töû coù theå dòch
Vuøng daãn (ñöôïc pheùp) LUMO
chuyeån deã daøng, tinh theå daãn ñieän.
b. Khi ΔE > 3eV: caùc ñieän töû khoâng theå dòch
chuyeån, tinh theå caùch ñieän. Vuøng caám
c. Khi 0,1 < ΔE < 0,1eV: caùc ñieän töû coù theå (khoâng ñöôïc pheùp) ΔE
dòch chuyeån khi bò kích thích töø beân ngoaøi
nhö ñun noùng,… tinh theå coù tính baùn daãn. Vuøng hoùa trò (ñöôïc pheùp) LUMO
↑ ↑ ↑ ↑ ↑ ↑ ↑
b. Tính daãn ñieän cuûa tinh theå ion Hình 11.2 Caùc vuøng
1. Caùc tinh theå ion khoâng daãn ñieän vì caùc ñieän töû naêng löôïng trong tinh theå
thuoäc veà caùc ion rieâng leû vaø giöõa caùc ion
khoâng coù söï trao ñoåi ñieän töû vôùi nhau.
2. Khi ôû traïng thaùi noùng chaûy thì caùc hôïp chaát ion laïi daãn ñieän do chuyeån ñoäng cuûa caùc ion
döôùi taùc duïng cuûa ñieän tröôøng.
c. Tính daãn ñieän cuûa tinh theå kim loaïi

1. Caùc tinh theå kim loaïi ñöôïc hình thaønh töø caùc nguyeân toá kim loaïi coù tính chaát gaàn gioáng
nhau.
2. Naêng löôïng cuûa caùc vaân ñaïo töông ñoái gaàn nhau neân vuøng hoùa trò vaø vuøng daãn thöôøng
choàng leân nhau.
3. Vì vaäy, kim loaïi daãn ñieän toát.
d. Tính daãn ñieän cuûa tinh theå coäng hoùa trò

1. Trong caùc tinh theå coäng hoùa trò, lieân keát ít phaân cöïc, vaân ñaïo phaân töû cuûa tinh theå ñöôïc
toå hôïp töø caùc vaân ñaïo taïp chuûng sp3 cuûa caùc nguyeân töû.
2. Töông taùc giöõa caùc nguyeân töû ñöùng gaàn nhau maïnh hôn töông taùc giöõa caùc nguyeân töû
ñöùng xa nhau neân caùc ñieän töû hoùa trò coù tính ñònh xöù lôùn.
3. Caùc vuøng hoùa trò vaø vuøng daãn khoâng bò giaõn ra ñeå chaäp leân nhau neân coù moät vuøng caám
naèm giöõa hai vuøng naøy.
4. Do ñoù, caùc tinh theå nguyeân töû laø caùc chaát caùch ñieän hay baùn daãn. Ví duï:
a. Tinh theå kim cöông coù ΔE = 5,7eV laø chaát caùch ñieän
b. Tinh theå silic coù ΔE = 1,1eV laø chaát baùn daãn
c. Tinh theå germani coù ΔE = 0,76eV laø chaát baùn daãn
5. Caùc tinh theå nguyeân töû coù lieân keát coäng hoùa trò phaân cöïc vôùi maïng khung thöôøng laø
nhöõng chaát baùn daãn. Ví duï nhö ZnS, PbS,…
e. Tính daãn ñieän cuûa tinh theå van der Waals

1. Trong caùc tinh theå van der Waals, caùc ñieän töû ñöôïc ñònh xöù trong phaïm vi töøng phaân töû
khieán cho ΔE lôùn neân caùc tinh theå naøy laø nhöõng chaát caùch ñieän.
f. Tính daãn ñieän cuûa tinh theå coù lieân keát hoãn taïp
1. Caùc tinh theå coù caáu truùc lôùp-maïch vôùi lieân keát hoãn taïp ít phaân cöïc laø nhöõng chaát caùch
ñieän.
2. Caùc tinh theå coù caáu truùc lôùp-maïch vôùi lieân keát hoãn taïp phaân cöïc maïnh nhö FeCl3, FeCl2,
SnCl2 thöôøng laø nhöõng chaát caùch ñieän vaø chæ daãn ñieän ôû traïng thaùi noùng chaûy.
11.1.5 Tính tan

1. Quaù trình hoøa tan phuï thuoäc vaøo baûn chaát cuûa chaát tan vaø dung moâi cuõng nhö töông taùc
giöõa hai chaát naøy vôùi nhau neân seõ xaûy ra raát ña daïng vaø khoù coù theå döï ñoaùn ñöôïc chính
xaùc ñoä tan cuûa moät chaát trong moät dung moâi naøo ñoù.
2. Quaù trình hoøa tan bao goàm hai quaù trình chính nhö sau:
3. Quaù trình vaät lyù: Caét ñöùt caùc lieân keát giöõa caùc tieåu phaân trong pha raén cuõng nhö lieân keát
giöõa caùc tieåu phaân trong pha loûng vaø khuyeách taùn caùc tieåu phaân cuûa pha raén vaøo pha
loûng.
• Ñaây laø moät quaù trình thu nhieät, ΔHvl > 0, naêng löôïng caàn cung caáp seõ caøng lôùn khi
lieân keát giöõa caùc tieåu phaân cuûa chaát tan cuõng nhö lieân keát giöõa caùc tieåu phaân cuûa
dung moâi caøng maïnh.
• Quaù trình khuyeách taùn coù ΔHkt nhoû neân coù theå boû qua.
Hình 11.3 Moâ hình quaù trình hoøa tan NaCl
4. Quaù trình hoùa hoïc: Hình thaønh caùc lieân keát môùi giöõa tieåu phaân cuûa chaát tan vôùi caùc tieåu
phaân cuûa dung moâi.
• Quaù trình naøy ñöôïc goïi laø quaù trình solvat hoùa.
• Ñaây laø moät quaù trình toûa nhieät, ΔHhh < 0, naêng löôïng toûa ra caøng lôùn khi lieân keát giöõa
caùc tieåu phaân cuûa chaát tan vaø dung moâi caøng maïnh.
5. ΔS cuûa quaù trình hoøa tan lôùn hôn 0 vì quaù trình hoøa tan laøm taêng ñoä töï do cuûa heä.
6. Nhöng ΔS khoâng lôùn laém neân quaù trình hoøa tan phuï thuoäc tröôùc heát vaøo töông quan giöõa
ΔHvl vaø ΔHhh:
7. Bieåu thöùc (11.1) cho thaáy söï khoù khaên khi döï ñoaùùn ñoä tan vì khi ñieän tích cuûa ion caøng
lôùn, baùn kính cuûa ion caøng nhoû thì naêng löôïng maïng tinh theå Uml caøng aâm vaø naêng löôïng
solvat hoùa ΔHsol cuõng caøng aâm.
ΔHht
+ −
MX (tt) + Sol Msol + Xsol
ΔHcation
sol ΔHanion
sol
Uml
M+(k) + X−(k)
ΔGht = ΔHht − TΔSht ≈ ΔHht
ΔHht = −Uml + ΔHcation

sol + ΔHanion
sol (11.1)
8. Trong bieåu thöùc (11.1) thì hai ñaïi löôïng naøy traùi daáu vôùi nhau.
9. Vì vaäy, giaù trò cuûa ΔHht phuï thuoäc vaøo söï thay ñoåi töông ñoái cuûa hai ñaïi löôïng Uml vaø
ΔHsol.
10. Ngöôøi ta ruùt ra moät quy taéc thöïc nghieäm laø:
Caùc chaát coù baûn chaát gioáng nhau deã tan vaøo nhau
11. Ñieàu ñoù coù nghóa laø:

• Chaát phaân cöïc coù lieân keát ion hay ion-coäng hoùa trò deã tan vaøo dung moâi phaân cöïc.
• Chaát khoâng phaân cöïc coù lieân keát coäng hoùa trò deã tan vaøo dung moâi khoâng phaân cöïc.
12. Ví duï:
• H2O vaø NaCl laø nhöõng chaát phaân cöïc seõ deã tan vaøo nhau.
• C6H6 vaø I2 laø nhöõng chaát khoâng phaân cöïc cuõng deã tan vaøo nhau.
• Coøn H2O vaø I2 hoaëc C6H6 vaø NaCl laø nhöõng chaát coù ñoä phaân cöïc hoaøn toaøn khaùc
nhau neân seõ raát ít tan vaøo nhau.
13. Rieâng caùc chaát coù naêng löôïng maïng tinh theå quaù lôùn seõ khoâng tan trong baát kyø dung
moâi naøo do naêng löôïng solvat hoùa khoâng buø noåi naêng löôïng maïng tinh theå.
14. Neáu giöõa chaát tan vaø dung moâi hình thaønh lieân keát hydro thì ñoä tan seõ taêng leân ñaùng keå.
11.2 Moái lieân heä giöõa caáu truùc vaø tính chaát hoùa hoïc cuûa caùc chaát
1. Tính chaát hoùa hoïc cuûa moät chaát tröôùc heát phuï thuoäc vaøo baûn chaát cuûa chaát ñoù.
2. Song nhö ta ñaõ thaáy trong phaàn treân, tröôùc khi muoán phaûn öùng thì phaûi coù quaù trình caét
ñöùt lieân keát cuõ giöõa chính caùc tieåu phaân ôû traïng thaùi raén hay traïng thaùi loûng maø chaát
ñang toàn taïi.
3. Do ñoù, traïng thaùi toàn taïi cuõng aûnh höôûng ñeán hoaït tính hoùa hoïc cuûa caùc chaát.
4. Khi traïng thaùi toàn taïi caøng keùm beàn thì hoaït tính hoùa hoïc cuûa chaát caøng cao. Ví duï:
• P ñen coù maïng tinh theå hoãn taïp chöùa maïch P∞ beàn neân coù hoaït tính hoùa hoïc thaáp
• P traéng coù maïng tinh theå van der Waals chöùa phaân töû P4 khoâng beàn neân coù hoaït tính
hoùa hoïc cao
Tröôøng hôïp ñaëc bieät: Anion laø caùc ñaïi phaân töû
1. Caùc chaát coù anion laø caùc ñaïi phaân töû taïo thaønh caùc maïch–lôùp–khung vôùi lieân keát beân
trong laø lieân keát coäng hoùa trò. Caùc cation naèm giöõa caùc maïch-lôùp-khung naøy ñeå trung
hoøa ñieän cho hôïp chaát.
2. Tuøy thuoäc vaøo ñieän tích vaø baùn kính cuûa cation maø lieân keát cuûa cation vôùi anion ñaïi phaân
töû laø lieân keát ion hay lieân keát ion-coäng hoùa trò.
3. Tröôøng hôïp 1: Cation coù ñieän tích lôùn, baùn kính nhoû:
• Lieân keát giöõa cation vôùi anion ñaïi phaân töû coù nhieàu tính coäng hoùa trò.
• Caùc chaát naøy coù nhieät ñoä noùng chaûy cao, ñoä cöùng lôùn, khoâng tan trong caùc dung moâi
vaø khoâng coù khaû naêng trao ñoåi ion nöõa.
4. Tröôøng hôïp 2: Cation coù ñieän tích nhoû, baùn kính lôùn:
• Lieân keát giöõa cation vôùi anion ñaïi phaân töû laø lieân keát ion.
• Caùc chaát naøy vöøa coù tính chaát cuûa hôïp chaát ion do lieân keát giöõa caùc cation vaø anion
ñaïi phaân töû taïo ra laïi vöøa coù tính chaát cuûa hôïp chaát coäng hoùa trò do lieân keát beân trong
caùc anion ñaïi phaân töû taïo neân.
• Caùc chaát naøy thöôøng coù nhieät ñoä noùng chaûy cao, khoâng tan trong nöôùc vaø coù khaû
naêng trao ñoåi cation.
• Ví duï: Khoaùng montmorillonit MIx[Si8–xAl4–xMgxO20(OH)4] ñöôïc hình thaønh töø caùc lôùp
anion ñaïi phaân töû. Caùc cation naèm giöõa caùc lôùp naøy coù khaû naêng trao ñoåi vôùi caùc
cation trong moâi tröôøng chung quanh.
11.3 Nhaän xeùt chung veà moái lieân heä giöõa caáu truùc vaø tính chaát cuûa chaát
1. Toùm laïi, caùc tính chaát hoùa hoïc vaø vaät lyù cuûa caùc chaát voâ cô phuï thuoäc raát nhieàu vaøo ñaëc
ñieåm lieân keát vaø caáu truùc cuûa traïng thaùi toàn taïi cuûa chaát.
2. Do ñoù, chuùng ta caàn phaûi hieåu roõ:
• Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán vieäc hình thaønh caùc loaïi lieân keát vaø ñoä beàn cuûa lieân keát
• Söï bieán thieân cuûa baûn chaát lieân keát khi thay ñoåi vò trí cuûa nguyeân toá trong baûng phaân
loaïi tuaàn hoaøn
• Caáu truùc vaø traïng thaùi toàn taïi cuûa chaát
ñeå coù theå döï ñoaùn ñöôïc caùc tính chaát acid-baz vaø oxi hoùa-khöû cuõng nhö caùc tính chaát
vaät lyù coù theå coù cuûa chaát trong quaù trình ñieàu cheá vaø söû duïng caùc hôïp chaát hoùa hoïc.
Chöông 12 Ñaïi cöông veà hoùa hoïc cuûa caùc nguyeân töû s vaø p 131
Chöông 12
Ñaïi cöông veà hoùa hoïc
cuûa caùc nguyeân toá s vaø p
12.1 Caáu truùc nguyeân töû vaø ñaëc ñieåm lieân keát
1. Caùc nguyeân toá khoâng chuyeån tieáp coù caùc vaân ñaïo hoùa trò ns vaø np ôû lôùp voû ngoaøi cuøng.
2. Soá ñieän töû hoùa trò cuûa caùc nguyeân toá naèm trong cuøng moät phaân nhoùm baèng soá thöù töï cuûa
phaân nhoùm.
Phaân nhoùm 1A 2A 3A 4A
ns1 np0 ns2 np0 ns2 np1 ns2 np2

Caáu truùc ñieän töû
↑ ↓↑ ↓↑ ↑ ↓↑ ↑ ↑
Xu höôùng baèng: ñieän töû ñoäc thaân vaø

ñieän töû ñoäc thaân
taïo lieân keát: vaân ñaïo troáng (nhaän)
Nguyeân toá Sôùm Ñaëc bieät
Phaân nhoùm 5A 6A 7A 8A
ns2 np3 ns2 np4 ns2 np5 ns2 np6

Caáu truùc ñieän töû
↓↑ ↑ ↑ ↑ ↓↑ ↓↑ ↑ ↑ ↓↑ ↓↑ ↓↑ ↑ ↓↑ ↓↑ ↓↑ ↓↑
Xu höôùng baèng: ñieän töû ñoäc thaân vaø
ñoâi ñieän töû töï do
taïo lieân keát: ñoâi ñieän töû töï do (cho)
Nguyeân toá Muoän Khí hieám
3. Caùc nguyeân toá sôùm laø caùc nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän thaáp vôùi löôïng ñieän töû hoùa trò chöa
ñaït hay vöøa ñaït ñeán traïng thaùi baùn baõo hoøa.
4. Vì vaäy, caùc nguyeân toá sôùm coù xu höôùng:
• Cho caùc ñieän töû hoùa trò ñeå coù soá oxi hoùa döông
• Nhaän caùc ñoâi ñieän töû vaøo caùc vaân ñaïo coøn troáng
5. Caùc nguyeân toá muoän laø caùc nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän cao vôùi löôïng ñieän töû hoùa trò ñaït
quaù traïng thaùi baùn baõo hoøa.
132 Chöông 12 Ñaïi cöông veà hoùa hoïc cuûa caùc nguyeân töû s vaø p
6. Vì vaäy, caùc nguyeân toá muoän coù xu höôùng:

• Nhaän caùc ñieän töû hoùa trò ñeå coù soá oxi hoùa aâm
• Cho caùc ñoâi ñieän töû töï do
7. Caùc nguyeân toá ôû chu kyø 2 chæ coù 4 vaân ñaïo hoùa trò neân theå hieän tính sôùm vaø muoän raát roõ
raøng.
8. Caùc nguyeân toá töø chu kyø 3 trôû ñi coù theå söû duïng vaân ñaïo nd laøm vaân ñaïo hoùa trò. Vì vaäy,
caùc nguyeân toá muoän ôû chu kyø ≥ 3 coù nhieàu hôn 4 ñieän töû maø vaãn coù theå mang ñaëc tính
lieân keát cuûa caùc nguyeân toá sôùm laø nhaän ñoâi ñieän töû töï do vaøo vaân ñaïo d.
9. Caùc nguyeân toá thuoäc chu kyø 2 coù baùn kính nhoû neân caùc vaân ñaïo p cuûa nguyeân töû trung
taâm vaø ligand xen phuû ñöôïc vôùi nhau vaø taïo thaønh lieân keát πp–p beàn.
10. Caùc nguyeân toá thuoäc chu kyø 3 trôû leân coù baùn kính lôùn neân xen phuû beàn toàn taïi:
• Giöõa caùc vaân ñaïo d cuûa NTTT vaø vaân ñaïo p cuûa ligand vaø taïo thaønh lieân keát πd–p.
• Giöõa caùc vaân ñaïo d cuûa NTTT vaø vaân ñaïo d cuûa ligand vaø taïo thaønh lieân keát πd–d.
11. Caùc nguyeân toá khoâng chuyeån tieáp coù soá oxi hoùa beàn tuaân theo quy taéc Mendeleev. Caùc
soá oxi hoùa khaùc khoâng beàn.
Soá oxi hoùa = Soá nhoùm – 2n n=0→4
Hình 12.1 Moâ hình xen phuû cuûa caùc vaân ñaïo taïo lieân keát π
Hình 12.2 Phaân boá möùc naêng löôïng cuûa caùc vaân ñaïo theo nguyeân töû soá Z
Chöông 12 Ñaïi cöông veà hoùa hoïc cuûa caùc nguyeân töû s vaø p 133
12.2 Quy luaät bieán ñoåi tính chaát

12.2.1 Quy luaät bieán ñoåi tính chaát trong moät phaân nhoùm chính
1. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi trong moät phaân nhoùm chính:
• Baùn kính taêng
• Ñoä aâm ñieän giaûm
• Tính khöû taêng, tính oxi hoùa giaûm
• Tính kim loaïi taêng, tính khoâng kim loaïi giaûm
• Caùc oxihydroxid coù tính baz taêng, tính acid giaûm
• Soá oxi hoùa cao nhaát keùm beàn daàn ôû caùc phaân nhoùm ≥ 3 do hieäu öùng co d vaø co f
• Phöùc oxo (=O) keùm beàn daàn do lieân keát πp–p vaø πd–p keùm beàn daàn, phöùc hydroxo
(−OH) beàn daàn do lieân keát σd–p beàn daàn.
Ví duï: Phaân nhoùm Nguyeân toá chu kyø 3 Nguyeân toá chu kyø 5
Daïng toàn taïi: 5A H3PO4 [Sb(OH)6]−
6A H2SO4 [Te(OH)6]
7A HClO4 H5IO6
Hình 12.3 Bieán thieân baùn kính vaân ñaïo nguyeân töû rvñ theo ñieän tích haït nhaân Z
12.2.2 Quy luaät bieán ñoåi tính chaát trong moät chu kyø
1. Khi ñi töø traùi qua phaûi trong moät chu kyø:
• Baùn kính giaûm nhöng khoâng ñeàu
• Ñoä aâm ñieän taêng
134 Chöông 12 Ñaïi cöông veà hoùa hoïc cuûa caùc nguyeân töû s vaø p
• Tính oxi hoùa taêng, tính khöû giaûm

• Tính khoâng kim loaïi taêng, tính kim loaïi giaûm
• Caùc oxihydroxid coù tính acid taêng, tính baz giaûm
• Soá oxi hoùa cao nhaát keùm beàn daàn ôû caùc nguyeân toá muoän
12.2.3 Quy luaät bieán ñoåi tính chaát treân ñöôøng cheùo
1. Caùc nguyeân toá treân cuøng moät ñöôøng cheùo khoâng coù cuøng caáu truùc ñieän töû vaø caùc vaân
ñaïo hoùa trò cuõng khoâng gioáng nhau neân coù:
Hoùa trò, soá oxi hoùa, soá phoái trí, coâng thöùc hôïp chaát,… khaùc nhau
2. Song nguyeân toá naøy coù ñoä aâm ñieän gaàn gioáng nhau neân coù ñaëc ñieåm ñoä phaân cöïc cuûa
lieân keát trong caùc oxihydroxid cuøng loaïi laïi gaàn gioáng nhau neân:
Tính chaát acid-baz cuûa caùc oxihydroxid naøy gioáng nhau
Ví duï:
Hôïp chaát CO2 P2O5 SeO3 I2O7 BeO Al2O3 GeO2 Sb2O5
Tính chaát acid acid acid acid baz baz baz baz
Baûng 12.1 Thang ñoä aâm ñieän theo Pauling
H
2.20
Li Be B C N O F
0.98 1.57 2.04 2.55 3.04 3.44 3.98
Na Mg Al Si P S Cl
0.93 1.31 1.61 1.90 2.19 2.58 3.16
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br
0.82 1.00 1.36 1.54 1.63 1.66 1.55 1.83 1.88 1.91 2.00 1.65 1.81 2.01 2.18 2.55 2.96
Rb Sr Y Zr Nb Mo Te Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I
0.82 0.95 1.22 1.33 1.60 2.16 1.90 2.20 2.28 2.20 1.93 1.69 1.78 1.96 2.05 2.10 2.66
Cs Ba La Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At
0.79 0.89 1.10 1.30 1.50 2.36 1.90 2.20 2.20 2.28 2.54 2.00 2.04 2.33 2.02 2.00 2.20
Chöông 13 Hydrogen 135
Chöông 13
Hydrogen
13.1 Caáu truùc ñieän töû vaø ñaëc ñieåm lieân keát
1. Hydrogen coù caáu truùc ñieän töû ñôn giaûn nhaát laø 1s1 nhöng hoùa hoïc laïi raát phöùc taïp do khi
maát ñieän töû duy nhaát naøy thì nguyeân töû chæ coøn ñoäc nhaát moät proton coù ñieän tích döông
vôùi baùn kính chæ baèng khoaûng 10−5 baùn kính cuûa caùc ion khaùc.
2. Hydrogen coù theå:
• Maát ñi 1 ñieän töû ñeå coù soá oxi hoùa +1 gioáng caùc kim loaïi kieàm
• Nhaän theâm 1 ñieän töû ñeå coù soá oxi hoùa –1 gioáng caùc halogen
Tính chaát H F Cl Li Na
Baùn kính nguyeân töû Å 0,30 0,64 0,99 1,55 1,89

Baùn kính ion E− Å 1,36 1,33 1,81 – –
Baùn kính ion E+ Å 10–5 – – 0,68 0,98
I1 eV 13,6 17,42 12,97 5,39 5,14
A eV 0,75 3,5 3,6 – –
Ñoä aâm ñieän theo Pauling 2,1 3,98 3,16 0,98 0,93
3. H+ coù taùc duïng phaân cöïc voâ cuøng maïnh do r+ voâ cuøng nhoû.
4. Vì vaäy, trong caùc hôïp chaát maø hydrogen phaân cöïc döông thì lieân keát cuûa hydrogen ñeàu
mang baûn chaát coäng hoùa trò phaân cöïc chöù khoâng theå laø lieân keát ion.
5. Trong dung moâi thì H+ seõ bò solvat hoùa ñeå phaân taùn bôùt ñieän tích döông. Ví duï nhö trong
nöôùc thì H+ seõ taïo thaønh cation oxoni H3O+ thöôøng ñöôïc vieát taét laø H+.
6. Hydrogen trong caùc hôïp chaát vôùi F, O vaø N bò maát gaàn heát ñieän töû neân deã daøng hình
thaønh lieân keát hydro vôùi moâ hình nhö sau:
Aδ−←Hδ+"Bδ−
trong ñoù: A vaø B laø F, O hay N

7. Hydrogen coù kích thöôùc nhoû neân coù theå xaâm nhaäp vaøo caùc loã troáng trong maïng tinh theå
cuûa caùc kim loaïi taïo thaønh caùc hôïp chaát kieåu kim loaïi.
136 Chöông 13 Hydrogen
13.2 Traïng thaùi töï nhieân

1. Hydrogen laø moät trong caùc nguyeân toá phoå bieán nhaát.
2. Hydrogen chieám 17%NT (nguyeân töû) cuûa voû traùi ñaát, ½ khoái löôïng cuûa maët trôøi vaø caùc
ngoâi sao.
3. Hydrogen coù 3 ñoàng vò vôùi 2 ñoàng vò beàn laø protium 11H vaø deuterium 21H (hay D); ñoàng
vò phoùng xaï laø tritium 31H (hay T).
13.3 Ñôn chaát

13.3.1 Caáu truùc vaø lyù tính
1. Hydrogen chæ coù moät ñieän töû neân noù taïo thaønh caùc phaân töû nhò nguyeân töû H2 vôùi naêng
löôïng lieân keát lôùn:
2H → H2 ΔH0 = –431 kJ/mol
2. Hydrogen raén coù maïng tinh theå van der Waals vôùi caáu truùc luïc phöông.
3. Do phaân töû H2 khoâng phaân cöïc vaø theå tích phaân töû raát nhoû neân hydrogen coù nhieät ñoä
noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi raát thaáp: Tnc = −259,10C; Ts = −252,60C.
4. Hydrogen coù toác ñoä khuyeách taùn lôùn, ít tan trong nöôùc vaø caùc dung moâi.
5. ÔÛ ñieàu kieän thöôøng, hydrogen laø moät chaát khí khoâng maøu vaø khoâng muøi.
13.3.2 Hoùa tính

1. Do lieân keát H−H beàn vöõng neân hydrogen keùm hoaït ñoäng ôû nhieät ñoä thöôøng. Hoaït tính
taêng leân roõ reät ôû nhieät ñoä cao.
2. Hydrogen môùi ñieàu cheá ra ñöôïc goïi laø hydrogen môùi sinh coù theå ôû traïng thaùi nguyeân töû
H• hay ôû traïng thaùi kích thích H2* neân coù hoaït tính raát cao.
3. Hydrogen môùi sinh coù theå phaûn öùng vôùi caùc ñôn chaát nhö N2, S, P, As,… cuõng nhö khöû
nhieàu hôïp chaát ngay ôû nhieät ñoä thöôøng nhö MnO4– veà Mn2+, H2SO3 veà H2S, Cr2O72– veà
Cr3+, NO3− veà NH4+,…
a. Tính oxi hoùa

1. Tính oxi hoùa chæ theå hieän khi phaûn öùng vôùi caùc kim loaïi hoaït ñoäng ñeå veà soá oxi hoùa −1:
2Na + H2 → 2NaH
b. Tính khöû
1. Hydrogen theå hieän tính khöû khi phaûn öùng vôùi caùc khoâng kim loaïi vaø caùc chaát oxi hoùa.
2. ÔÛ nhieät ñoä thöôøng hydrogen chæ phaûn öùng ñöôïc vôùi fluor:
F2 + H2 → 2HF
3. Khi kích thích baèng böùc xaï hay ñun noùng coù xuùc taùc thì hydrogen phaûn öùng vôùi nhieàu
khoâng kim loaïi khaùc nhö Cl2, Br2, I2, O2, N2, S,…
hν , Δ
O2 + H2 ⎯⎯ ⎯→ H2O
4. ÔÛ nhieät ñoä cao, hydrogen phaûn öùng ñöôïc vôùi caùc oxid cuûa kim loaïi keùm hoaït ñoäng:
Δ
CuO + H2 ⎯⎯→ Cu + H2O
5. Trong dung dòch, tính khöû cuûa H2 raát yeáu:

2H+ + 2e− → H2 E0 = 0,000V
13.3.3 Ñieàu cheá

a. Trong coâng nghieäp
1. Nguyeân lieäu laø khí töï nhieân:
0
800 C
(a) CH4 + H2O ⎯⎯ ⎯⎯→ CO + 3H2 ΔH0 = 206kJ/mol
0
800 C
(b) CH4 + O2 ⎯⎯ ⎯⎯→ 2CO + 4H2 ΔH0 = –71kJ/mol
• Phaûn öùng (b) toûa nhieät buø cho (a) thu nhieät khi 2 phaûn öùng xaûy ra ñoàng thôøi.
• Hoãn hôïp CO + H2 goïi laø khí than öôùt ñöôïc chuyeån hoùa tieáp tuïc:
Δ, Fe2O 3
(c) CO + H2O ⎯⎯ ⎯⎯ ⎯→ CO2 + H2
• CO2 ñöôïc taùch ra khoûi saûn phaåm baèng caùch cho qua nöôùc ôû aùp suaát cao (khoaûng
20atm) roài qua huyeàn phuø Ca(OH)2 ñeå thu ñöôïc boät nheï CaCO3.
2. Nguyeân lieäu laø than:
Δ
(a) C + H2O ⎯⎯→ CO + H2 ΔH0 = 131kJ/mol
Δ
(b) 2C + O2 ⎯⎯→ 2CO ΔH0 = –221kJ/mol
• Quaù trình coøn laïi ñöôïc thöïc hieän gioáng nhö treân.
3. Ñieän phaân dung dòch H2SO4 10% hay NaOH 30% vôùi catod baèng saét vaø anod baèng
niken ñeå thu ñöôïc hydrogen tinh khieát.
b. Trong phoøng thí nghieäm

1. Söû duïng bình khí neùn hydrogen.
2. Phaûn öùng giöõa keõm vaø acid ñeå coù moät löôïng nhoû hydrogen:
Zn + H2SO4 → ZnSO4 + H2↑
3. Ñieän phaân dung dòch KOH 30% ñeå thu ñöôïc hydrogen tinh khieát.
13.3.4 ÖÙng duïng

1. Laøm nguyeân lieäu cho:
a. Coâng nghieäp hoùa hoïc Toång hôïp NH3, HCl, CH3OH,…
b. Coâng nghieäp thöïc phaåm Hydro hoùa daàu môõ, saûn xuaát margarin,…
c. Coâng nghieäp luyeän kim Khöû caùc quaëng, cheá taïo caùc vaät lieäu sieâu cöùng,…
2. Laøm nhieân lieäu cho teân löûa, ñeå haøn caùc vaät lieäu sieâu nhieät,…
3. Caùc ñoàng vò naëng ñöôïc duøng ñeå saûn xuaát nöôùc naëng ñieàu hoøa nhieät ñoä cho caùc phaûn
öùng haït nhaân.
13.4 Caùc hôïp chaát baäc hai cuûa hydrogen HnX

1. Tuøy thuoäc vaøo söï khaùc bieät veà ñoä aâm ñieän maø hydrogen seõ taïo ra caùc hôïp chaát coù soá oxi
hoùa khaùc nhau vôùi caùc nguyeân toá khaùc trong baûng tuaàn hoaøn.
Baûng 13.1 Phaân boá cuûa caùc hôïp chaát cuûa hydrogen trong Baûng tuaàn hoaøn
SOXH Loaïi hôïp chaát cuûa hydrogen Hôïp chaát vôùi
+1 Hôïp chaát hydrogen HnX Nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän χ lôùn hôn
Ví duï: HCl, H2O, H3N
–1 Hydrur coäng hoùa trò AHn: Nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän χ nhoû hôn
• Loaïi deã bay hôi vôùi A Ví duï: SiH4 , GeH4 , SnH4 ,
thuoäc nhoùm 4A vaø 5A AsH3 , PH3 , SbH3 ,…
• Loaïi khoù bay hôi vôùi A Ví duï: BeH2 , B2H6 , AlH3 ,
thuoäc nhoùm 2A vaø 3A InH3 ,…
Hydrur ion Kim loaïi s (kieàm vaø kieàm thoå)
Ví duï: NaH, CaH2,…
Hydrur kim loaïi Kim loaïi p, d vaø f
Ví duï: MH , MH2 , MH3
Baûng 13.2 Phaân boá cuûa caùc hôïp chaát cuûa hydrogen trong Baûng tuaàn hoaøn
1A 2A 3B 4B 5B 6B 7B 8B 1B 2B 3A 4A 5A 6A 7A 8A
He
Li Be B N O F Ne
Na Mg Al S Cl Ar
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Se Br Kr
Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Te I Xe
Cs Ba La Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Fr Ra Ac Rf Ha Sg Ns Hs Mt Uun Uuu Uub
Ce Pr Nb Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr
X Hôïp chaát hydrogen HnX

Hydrur coäng hoùa trò deã bay hôi AHn
X Hydrur coäng hoùa trò khoù bay hôi AHn
X Hydrur ion MHn
X Hydrur kim loaïi MH, MH2, MH2
X Hydrur khoâng beàn MHn
13.4.1 Caùc hôïp chaát hydracid HnX cuûa hydrogen (+1)

1. Caùc hôïp chaát hydracid HnX cuûa hydrogen (+1) laø caùc hôïp chaát hydracid cuûa hydrogen
vôùi caùc nguyeân toá p chuû yeáu thuoäc nhoùm 7A, 6A vaø moät phaàn cuûa 5A.
Ví duï: HF, HCl, HBr, HI, H2O, H2S, H2Se, H2Te, H3N,…
2. Do H+ coù baùn kính voâ cuøng nhoû neân coù taùc duïng phaân cöïc voâ cuøng lôùn khieán cho lieân keát
trong caùc hôïp chaát naøy ñeàu laø lieân keát coäng hoùa trò phaân cöïc.
3. Do ñoù, ñoä beàn cuûa lieân keát X−H seõ ñöôïc xem xeùt theo ñoä beàn cuûa lieân keát coäng hoùa trò
bao goàm 3 yeáu toá:
a. Yeáu toá ñoàng naêng cuûa caùc vaân ñaïo lieân keát
b. Yeáu toá xen phuû cuûa caùc vaân ñaïo lieân keát
c. Yeáu toá maät ñoä ñieän töû treân caùc vaân ñaïo lieân keát
4. Nhö ñaõ xeùt trong Muïc 4.4.1 veà cöôøng ñoä cuûa caùc hydracid, khi lieân keát coäng hoùa trò H–X
(1) ñoä beàn caøng thaáp vaø (2) ñoä phaân cöïc caøng cao thì khaû naêng caét ñöùt leäch theo kieåu
X←#H ñeå phoùng thích H+ caøng cao vaø heä quaû laø tính acid cuûa hydracid caøng maïnh.
5. Xeùt söï bieán ñoåi tính acid trong chu kyø vaø phaân nhoùm:
Baùn kính giaûm chaäm hôn Baùn kính taêng nhanh hôn
Ñoä beàn taêng chaäm hôn Ñoä beàn giaûm nhanh hôn
Ñoä aâm ñieän taêng nhanh hôn Ñoä aâm ñieän giaûm chaäm hôn
Ñoä phaân cöïc taêng nhanh hôn Ñoä phaân cöïc giaûm chaäm hôn
Khaû naêng phaân ly H+ taêng Khaû naêng phaân ly H+ taêng
⇒ Tính acid taêng ⇒ Tính acid taêng
6. Ví duï:
• Daõy hydracid H3P, H2S vaø HCl khi ñi töø traùi sang phaûi trong chu kyø coù tính acid taêng.
Ngtoá P %Δ S %Δ Cl
r, Å 1,10 6 1,04 5 0,99
χ 2,2 18 2,6 23 3,2
• Daõy hydracid HF, HCl, HBr vaø HI khi ñi töø treân xuoáng döôùi trong phaân nhoùm coù tính
acid taêng.
Ngtoá F %Δ Cl %Δ Br %Δ I
r, Å 0,64 55 0,99 17 1,14 17 1,33
χ 4,3 20 3,2 6 3,0 10 2,7
Baûng 13.2 pKa cuûa caùc hôïp chaát HnX phaân nhoùm 5A, 6A vaø 7A
Hôïp chaát pKa1 Hôïp chaát pKa1 Hôïp chaát pKa1
H3N – H2O 16 HF 3
H2S 7 HCl −7
H2Se 4 HBr −9
H2Te 3 HI −10
13.4.2 Caùc hôïp chaát hydrur coäng hoùa trò AHn

1. Laø caùc hôïp chaát cuûa hydrogen vôùi caùc nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän nhoû hôn hydrogen
khoâng nhieàu neân chöa coù khaû naêng hình thaønh lieân keát ion.
2. Lieân keát trong caùc hôïp chaát hydrur coäng hoùa trò AHn coù baûn chaát coäng hoùa trò phaân cöïc
neân hôïp chaát coù tính acid.
a. Caùc hôïp chaát hydrur coäng hoùa trò deã bay hôi
1. Ñöôïc hình thaønh vôùi caùc nguyeân toá muoän chuû yeáu thuoäc nhoùm 4A vaø 5A coù:
Soá ñieän töû hoùa trò ≥ Soá vaân ñaïo hoaù trò
Ví duï: SiH4, GeH4, SnH4, AsH3, PH3, SbH3,…

2. Caùc phaân töû naøy ñaõ baõo hoøa soá phoái trí neân toàn taïi ñoäc laäp.
3. Tinh theå cuûa chuùng coù caáu truùc ñaûo bao goàm caùc phaân töû baõo hoøa soá phoái trí lieân keát vôùi
nhau baèng lieân keát van der Waals neân coù nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi thaáp.
4. Caùc hydrur loaïi naøy coù:
a. Tính acid SiH4 + 4NaOH → Na4SiO4 + 4H2↑
b. Keùm beàn 2SbH3 → 2Sb + 3H2↑
c. Phaûn öùng maïnh vôùi nöôùc SiH4 + 4H2O → H4SiO4 + 4H2↑
d. Coù tính khöû maïnh 2PH3 + 4O2 → 2H3PO4
b. Caùc hôïp chaát hydrur coäng hoùa trò khoù bay hôi
1. Ñöôïc hình thaønh vôùi caùc nguyeân toá sôùm chuû yeáu thuoäc nhoùm < 4A coù:
Soá ñieän töû hoùa trò < Soá vaân ñaïo hoaù trò
Ví duï: BeH2, B2H6, AlH3, InH3,…

2. Caùc tieåu phaân naøy coù soá phoái trí > hoùa trò neân phaûi polimer hoùa qua caàu hydro.
3. Tinh theå cuûa chuùng bao goàm caùc phaân töû taïo caàu noái lieân keát vôùi nhau taïo thaønh caáu
truùc lôùp hay maïch. Lieân keát giöõa caùc lôùp–maïch laø lieân keát van der Waals. Vì coù caáu truùc
lôùp–maïch neân chuùng coù nhieät ñoä noùng chaûy vaø soâi cao hôn caùc hydrur deã bay hôi.
a. Tính löôõng tính AlH3 + KH → K[AlH4]
b. Keùm beàn 2AlH3 → 2Al + 3H2
c. Phaûn öùng maïnh vôùi nöôùc BeH2 + 2H2O → Be(OH)2 + 2H2↑
d. Coù tính khöû maïnh 2AlH3 + 6O2 → Al2O3 + 3H2O
13.4.3 Caùc hôïp chaát hydrur ion XHn

1. Ñöôïc hình thaønh vôùi caùc nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän nhoû hôn hydrogen nhieàu neân lieân keát
coù baûn chaát ion.
Caùc nguyeân toá kim loaïi kieàm vaø kieàm thoå
Ví duï: LiH, NaH, KH, RbH, CsH, CaH2, SrH2, BaH2,…

2. Caùc hôïp chaát hydrur ion XHn coù anion H– neân coù tính baz.
3. Caùc hôïp chaát naøy coù maïng tinh theå ion neân coù nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi cao.
a. Tính baz NaH + AlH3 → Na[AlH4]
b. Keùm beàn NaH → Na + ½H2↑
c. Phaûn öùng maïnh vôùi nöôùc NaH + H2O → NaOH + H2↑
d. Coù tính khöû raát maïnh 2NaH + O2 → 2NaOH
13.4.4 Caùc hôïp chaát hydrur kim loaïi

1. Ñöôïc hình thaønh vôùi caùc nguyeân toá kim loaïi chuyeån tieáp.
2. Lieân keát coù baûn chaát kim loaïi vôùi thaønh phaàn khoâng hôïp thöùc ñaït gaàn tôùi coâng thöùc lyù
töôûng:
MH , MH2 , MH3
3. Tæ leä hôïp thöùc naøy laøm chuùng ta lieân töôûng ñeán vieäc hydrogen seõ xaâm nhaäp vaøo:
a. Taát caû caùc loã troáng baùt dieän öùng vôùi coâng thöùc MH
b. Taát caû caùc loã troáng töù dieän öùng vôùi coâng thöùc MH2
c. Taát caû loã troáng baùt dieän vaø töù dieän öùng vôùi coâng thöùc MH3
4. Caùc hôïp chaát naøy thöôøng laø chaát raén maøu xaùm coù ñoä daãn ñieän vaø daãn nhieät toát.
5. Trong hôïp chaát naøy, hydrogen coù theå naèm döôùi daïng hydrogen nguyeân töû hay anion H−.
13.4.5 Caùc hôïp chaát hydrur khoâng beàn

1. Ñöôïc hình thaønh vôùi caùc nguyeân toá kim loaïi p thuoäc chu kyø 6.
2. Caùc hydrur naøy khoâng beàn, phaân huûy ngay khi vöøa ñöôïc ñieàu cheá ra neân ít ñöôïc nghieân
cöùu.
142 Chöông 14 Oxygen
Chöông 14
Oxygen
1. Oxygen thuoäc:
• Phaân nhoùm 6A
• Chu kyø 2
• Caáu truùc ñieän töû 2s2 2p4
2. Caùc thoâng soá vaät lyù quan troïng cuûa oxygen nhö sau:
Tính chaát rcht, Å r2−, Å I1, eV I2, eV A1, eV A2, eV χ
Giaù trò 0,66 1,36 13,62 35,12 −1.44 8,3 3,5
3. Do coù ñoä aâm ñieän raát lôùn (chæ thua F) neân ñeå ñaït ñöôïc caáu truùc ñieän töû baõo hoøa beàn:
• Oxygen deã daøng nhaän 2 ñieän töû
• Soá oxi hoùa ñaëc tröng –2
4. Tuy q2– lôùn nhöng r2– = 1,36Å nhoû neân anion O2– coù taùc duïng bò phaân cöïc khoâng maïnh.
Do ñoù:
a. Vôùi caùc cation kim loaïi kieàm vaø kieàm thoå:
• Coù theå toàn taïi anion O2− trong maïng tinh theå ion.
• Ñieän tích hieäu duïng cuûa anion O2− luùc naøy nhoû hôn −2, nghóa laø lieân keát ion coù
phaàn coäng hoùa trò.
b. Vôùi caùc nguyeân töû khaùc, xu höôùng chuû yeáu laø:
• Taïo hai lieân keát coäng hoùa trò vôùi caùc nguyeân töû khaùc nhö H2O, SiO2, SO3,…
• Nhaän moät ñieän töû taïo thaønh anion 1– vaø lieân keát coäng hoùa trò vôùi moät nguyeân töû
khaùc nhö OH−, NO3−, SO42−,…
5. Oxygen chæ coù theå maát 2 ñieän töû ñeå coù soá oxi hoùa +2 khi taïo lieân keát coäng hoùa trò vôùi fluor
trong OF2.
6. Chæ trong caùc hôïp chaát coù maïch O−O thì caùc nguyeân töû oxygen môùi coù soá oxi hoùa –1.
Chöông 14 Oxygen 143
7. Caùc maïch O−O chæ chöùa toái ña 4 nguyeân töû trong maïch vaø khoâng beàn neân caùc hôïp chaát
peroxid naøy coù tính oxy-khöû maïnh.
Soá oxi hoùa +4 +1 0 −1 +2
Ví duï O3 O2F2 O2 H2O2 OF2
8. Soá oxi hoùa +6 khoâng theå ñaït ñöôïc.

9. Oxygen thuoäc chu kyø 2 neân hoaù trò vaø soá phoái trí cöïc ñaïi laø 4. Soá phoái trí thoâng thöôøng
chæ laø 2.
10. Gioáng nhö caùc nguyeân toá muoän khaùc, oxygen chæ coù soá phoái trí 4 khi taïo lieân keát cho
nhaän baèng caùc ñoâi ñieän töû töï do vôùi caùc nguyeân toá coù vaân ñaïo troáng vaø baùn kính nhoû.

1. Oxygen coù 3 ñoàng vò beàn vaø 2 ñoàng vò phoùng xaï.
14 15 16 17 18
8O 8O 8O 8O 8O
Ñoàng vò phoùng xaï, Ñoàng vò phoùng xaï, Ñoàng vò beàn Ñoàng vò beàn Ñoàng vò beàn
phaân huûy nhanh phaân huûy nhanh (99,759%) (0,037%) (0,204%)
2. Oxygen laø nguyeân toá phoå bieán nhaát trong lôùp voû traùi ñaát, chieám 47% khoái löôïng vaø 55 %
nguyeân töû.
3. Trong töï nhieân, oxygen toàn taïi ôû daïng ñôn chaát, oxihydroxid hoaëc oxid.
4. Do coù hoaït tính hoùa hoïc cao vaø haøm löôïng raát lôùn neân oxygen quyeát ñònh daïng toàn taïi
cuûa haàu heát caùc nguyeân toá trong töï nhieân.
14.3 Ñôn chaát

1. Oxygen coù 2 daïng thuø hình laø oxygen O2 beàn vaø ozon O3 khoâng beàn.
14.3.1 Oxygen
14.3.1.1 Caáu truùc vaø lyù tính
1. Theo VB, phaân töû oxygen coù lieân keát ñoâi O=O:
dO=O = 1,21 < dO–O = 1,48, Å
neân oxygen raát beàn vöõng, chæ phaân ly thaønh nguyeân töû khi nhieät ñoä > 20000C hay khi
chieáu böùc xaï töû ngoaïi.
0
> 2000 C ; hνUV 0
O2 ⎯⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯→ 2O ΔHpl = −118Kcal / mol
2. Thöïc nghieäm cho bieát phaân töû oxygen thuaän töø, nghóa laø phaân töû oxygen phaûi coù ñieän töû
ñoäc thaân.
3. Caáu truùc ñieän töû cuûa phaân töû oxygen theo MO laø:
[σs]2 [σs*]2 [σz]2 [πxy]4 [πx*]1 [πy*]1
vôùi ñoä boäi lieân keát laø 2 vaø coù hai ñieän töû ñoäc thaân neân thoûa maõn tính chaát thuaän töø cuûa
phaân töû oxygen.
4. Oxygen raén coù maïng tinh theå van der Waals do caùc phaân töû O2 baõo hoøa hoùa trò naèm ôû
nuùt maïng lieân keát vôùi nhau baèng lieân keát van der Waals.
5. Tinh theå van der Waals cuûa oxygen coù nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi raát thaáp:
Tnc = −218,90C; Ts = −1830C
do phaân töû khoâng phaân cöïc vaø theå tích phaân töû O2 nhoû.
6. ÔÛ ñieàu kieän thöôøng, oxygen laø moät chaát khí khoâng maøu, khoâng muøi vaø ít tan trong nöôùc
laø dung moâi phaân cöïc.
14.3.1.2 Hoùa tính

1. Oxygen laø moät trong caùc khoâng kim loaïi hoaït ñoäng nhaát coù tính oxi hoùa raát cao.
2. Hoaït tính taêng theo nhieät ñoä vaø khi coù maët chaát xuùc taùc.
3. ÔÛ nhieät ñoä thöôøng, oxygen ñaõ oxi hoùa chaäm nhieàu ñôn chaát vaø hôïp chaát, ñöôïc goïi laø söï
oxi hoùa hay söï ræ seùt.
4. ÔÛ nhieät ñoä cao, oxygen phaûn öùng vôùi haàu heát caùc ñôn chaát (ngoaïi tröø caùc halogen, khí
hieám vaø kim loaïi quí nhö Au, Pt,…).
5. Phaûn öùng oxi hoùa nhanh seõ toûa nhieät lôùn vaø phaùt saùng, ñöôïc goïi laø söï chaùy.
14.3.1.3 Ñieàu cheá

1. Oxygen kyõ thuaät ñöôïc ñieàu cheá chuû yeáu baèng phöông phaùp hoùa loûng khoâng khí. Sau ñoù
chöng caát phaân ñoaïn khoâng khí loûng ñeå laáy oxygen, nitrogen vaø caùc khí hieám.
2. Oxygen coøn laø saûn phaåm phuï cuûa quaù trình ñieän phaân nöôùc ñeå laáy hydrogen tinh khieát.

1. Thöôøng söû duïng oxygen loûng chöùa trong caùc bình theùp.
2. Coù theå phaân huûy nhieät caùc hôïp chaát giaøu oxygen nhö KMnO4, KClO3, HgO,… khi chæ caàn
moät löôïng nhoû oxygen.
Δ, MnO 2
2KClO3 ⎯⎯ ⎯⎯ ⎯→ 2KCl + 3O2
Δ
KMnO4 ⎯⎯→ K2MnO4 + MnO2 + O2
14.3.1.4 ÖÙng duïng

1. Oxygen chuû yeáu ñöôïc söû duïng laøm chaát oxi hoùa cho quaù trình chaùy.
2. Oxygen cuõng ñöôïc duøng trong hoâ haáp cho beänh nhaân vaø thôï laën.
14.3.2 Ozon
1. Phaân töû ozon phaân cöïc coù daïng goùc vôùi 2 lieân keát coù ñoä boäi laø 1,5 neân phaân töû ozon deã
bò phaân huûy, khoâng beàn vöõng nhö oxygen.
116,50
1,28Å μ = 0,52D
2O3 → 3O2 ΔH0 = –68,2 kcal/mol

2. Theo VB, caáu truùc phaân töû ozon laø coäng höôûng cuûa 4 daïng:
O=O→O O→O=O O+−O−O− O−−O−O+
3. Theo MO, caáu truùc ñieän töû cuûa phaân töû ozon laø:
[σ]4 [π]2 [σklk]2
coù 6 ñieän töû lieân keát vôùi ñoä boäi cuûa moãi lieân keát laø 1,5.
4. Oxygen raén maøu tím saãm coù maïng tinh theå van der Waals.
5. Tinh theå cuûa ozon coù nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi raát thaáp do phaân töû ít phaân cöïc
(μ = 0,53D) vaø theå tích phaân töû O3 tuy nhoû nhöng vaãn coøn cao hôn oxygen.
Ozon O3 Tnc = −192,70C Ts = −111,90C
Oxygen O2 Tnc = −218,90C Ts = −183,00C
6. ÔÛ ñieàu kieän thöôøng, ozon laø moät chaát khí maøu lam nhaït coù muøi xoác, phaù huûy ñöôøng hoâ
haáp, tan trong nöôùc nhieàu hôn oxygen.
7. ÔÛ noàng ñoä raát thaáp thì ozon laïi coù taùc duïng kích thích toát cho cô theå.

1. Ozon coù tính oxi hoùa maïnh hôn oxygen raát nhieàu:
O3(k) + H2O(l) + 2e– → O2(k) + 2OH–(dd) E0 = 1,241V
O2(k) + 2H2O(l) + 4e– → 4OH–(dd) E0 = 0,401V
O3(k) + 2H+(dd) + 2e– → O2(k) + H2O(l) E0 = 2,07V
O2(k) + 4H+(dd) + 4e– → 2H2O(l) E0 = 1,229V
2. ÔÛ nhieät ñoä thöôøng, ozon ñaõ oxi hoùa nhieàu ñôn chaát vaø hôïp chaát coù hoaït tính thaáp.
3. Nhieàu chaát höõu cô phaûn öùng maõnh lieät khi tieáp xuùc vôùi ozon.
4. Ozon phaûn öùng vôùi caùc kim loaïi kieàm taïo thaønh ozonur MO3.
14.3.2.3 Ñieàu cheá

1. Ozon ñöôïc ñieàu cheá baèng caùch phoùng ñieän eâm qua khí quyeån oxygen ôû aùp suaát thaáp.

1. Ozon ñöôïc ñieàu cheá baèng caùch phoùng ñieän eâm qua khoâng khí ôû aùp suaát thöôøng.
2. Ozon ñöôïc ñieàu cheá löôïng nhoû baèng phaûn öùng giöõa (NH4)2S2O8 vôùi H2SO4 hay HNO3,…
ñaäm ñaëc.
14.3.2.4 ÖÙng duïng

1. Ozon chuû yeáu ñöôïc duøng ñeå khöû truøng cho nöôùc uoáng vaø khoâng khí.
2. Ozon cuõng ñöôïc söû duïng trong toång hôïp hoùa hoïc vaø xöû lyù moâi tröôøng.
14.4 Caùc hôïp chaát cuûa oxygen (−2)

14.4.1 Caùc oxihydroxid
1. Coù theå xem caùc oxihydroxid coù coâng thöùc chung MOa(OH)b laø caùc oxid MOc ngaäm nöôùc
vôùi moâ hình:
O*⇐M←O←H
2. Do caùc taùc duïng:

• Keùo ñieän töû cuûa O*
• Taùc duïng phaân cöïc cuûa nguyeân töû trung taâm Mn+
3. Ñoä phaân cöïc cuûa lieân keát O–H: taêng
3. Tính ion cuûa lieân keát M–OH: giaûm
4. Tính chaát cuûa chaát chuyeån töø: baz → löôõng tính → acid
5. Ví duï: NaOH, Mg(OH)2 Al(OH)3 H4SiO4, H3PO4, H2SO4, HClO4
14.4.1.1 Caùc oxid baz

1. Cation kim loaïi kieàm, kieàm thoå vaø chuyeån tieáp ôû soá oxi hoùa thaáp
2. Tính ion cuûa lieân keát M–OH cao
3. Maïng tinh theå ion
4. Tnc, Ts cao
5. Khi tan trong nöôùc cho moâi tröôøng baz.
Na2O + H2O → 2Na+ + 2OH–
6. Moät soá oxid baz ít tan trong nöôùc nhö MgO seõ tan trong acid loaõng.
Chaát ΔG0298, kJ/mol Tnc, 0C Ts, 0C Ñoä tan, g/1000g

Na2O –379 1132 – 1190NaOH
K2O –322 350 → K2O2 – 1260KOH
MgO –569 2825 3600 T = 10–10,74
CaO –604 2614 2850 1,53Ca(OH)2
FeO –245 1368 – T = 10–15,10
14.4.1.2 Caùc oxid löôõng tính

1. Cation caùc kim loaïi keùm hoaït ñoäng, kim loaïi hoaït ñoäng ôû soá oxi
hoùa khoâng cao: Al2O3, Cr2O3, ZnO, CdO,…
2. Tính ion cuûa lieân keát M–OH trung bình
3. Maïng tinh theå ion coù phaàn coäng hoùa trò
4. Ít tan trong nöôùc nhöng coù theå tan trong acid hay baz.
Al2O3 + 6HCl → 2AlCl3 + 3H2O
Al2O3 + 2NaOH + 3H2O → 2Na[Al(OH)4]
Chaát ΔG0298, kJ/mol Tnc, 0C Ts, 0C T

–17,15
ZnO –321 1975p Phaân huûy 10
CdO –228 Tthhoa = 900 Phaân huûy 10–14,23
Al2O3 –1582 2053 > 3000 10–32,00
Cr2O3 –1059 2340 3000 10–30,20
14.4.1.3 Caùc oxid acid

1. Cation hay NTTT caùc khoâng kim loaïi hay kim loaïi ôû soá oxi hoùa cao
2. Tính ion cuûa lieân keát M–OH thaáp
3. Maïng tinh theå van der Waals hay coù caáu truùc lôùp-maïch
4. Tnc, Ts khoâng cao
5. Khi tan trong nöôùc cho moâi tröôøng acid.
SO3 + H2O → 2H+ + SO42–
6. Moät soá oxid acid khoâng tan trong nöôùc nhö SiO2 seõ tan trong dung dòch baz hay baz
noùng chaûy.
Chaát ΔG0298, kJ/mol Tnc, 0C Ts, 0C Ñoä tan, g/1000g

SiO2 –857 1728 2950 Khoâng tan
P2O5 –2698 422p 591p Voâ haïn
SO3 –369 16,8 44,7 Voâ haïn
Cl2O7 399 –90 83 Voâ haïn
14.4.1.4 Caùc kieåu oxid khaùc

1. Ngoaøi 3 kieåu oxid treân, coøn coù moät soá oxid dò thöôøng coù tính chaát ñaëc bieät.
2. Caùc oxid dò thöôøng khaù trô hoùa hoïc, khoâng tan trong nöôùc, acid laãn baz.
3. Ví duï: N2O, CO, MnO2, Zn2O,…
4. MnO2 khoâng tan trong H2SO4, HNO3; phaûn öùng oxi hoùa-khöû vôùi HCl:
MnO2 + 4HCl → MnCl2 + Cl2 + 2H2O
14.4.1.5 Hôïp chaát kieåu kim loaïi

1. Moät soá kim loaïi chuyeån tieáp taïo ñöôïc caùc hôïp chaát kieåu kim loaïi nhö Cr3O, Ti6O, Ti3O,…
2. Lieân keát trong caùc hôïp chaát naøy coù baûn chaát kim loaïi vaø coù moät phaàn tính coäng hoùa trò.
3. Khi tæ soá cuûa oxygen trong hôïp chaát caøng cao thì tính coäng hoùa trò cuûa lieân keát caøng cao
vaø hôïp chaát caøng gaàn vôùi caùc hôïp chaát coäng hoùa trò hôn.
14.4.2 Nöôùc
1. Nöôùc laø hôïp chaát quan troïng nhaát trong caùc oxid vì laø dung moâi cuûa söï soáng vaø cuûa
nhieàu phaûn öùng hoùa hoïc khaùc nhau.
2. Phaân töû nöôùc coù caáu truùc daïng goùc vôùi lieân keát O−H beàn vöõng:
104,50
0,96Å μ = 1,84D
2H2O → 2H2 + O2 ΔH0 = 135 kcal/mol
3. Theo VB, nguyeân töû oxygen cuûa nöôùc coù taïp chuûng sp3.
4. Theo MO, caáu truùc ñieän töû cuûa phaân töû nöôùc laø:
[σs]2 [σz]2 [σxklk]2 [πyklk]2
coù 4 ñieän töû lieân keát vôùi ñoä boäi cuûa moãi lieân keát laø 1.
5. Trong nöôùc ñaù, beân caïnh lieân keát van der Waals giöõa caùc phaân töû nöôùc naèm treân nuùt
maïng coøn coù lieân keát hydro (H2O"HOH) maïnh hôn nhieàu.
6. Lieân keát van der Waals naøy toàn taïi trong nöôùc ôû traïng thaùi raén vaø ngay caû ôû traïng thaùi
loûng.
7. Do lieân keát hydro, neân nöôùc coù caùc tính chaát khaùc thöôøng:
a. Tnc vaø Ts cao baát thöôøng.
b. Moãi phaân töû nöôùc trong nöôùc ñaù taïo 4 lieân keát hydro vôùi 4 phaân töû nöôùc phoái trí töù
dieän chung quanh khieán cho nöôùc ñaù raát roãng vaø nheï hôn nöôùc loûng.
c. Ñoä phaân cöïc lôùn, ñoä ñieän ly lôùn khieán nöôùc laø moät dung moâi ion hoùa raát toát, hoøa tan
ñöôïc nhieàu chaát.
Chaát H2O H2S H2Se HF

0
Tnc C 0 –85,54 –65,72 –83,36
0
Ts C 100 –60,35 –41,5 19,52

a. Tính acid-baz
1. Nöôùc laø moät chaát löôõng tính theo quan ñieåm Bronsted:
H2O H+ + OH–
2. Tính löôõng tính naøy ñaõ khieán cho caùc chaát hoøa tan trong nöôùc seõ phaân ly taïo ra moâi
tröôøng acid hay baz.
P2O5 + 3H2O → 2H+ + 2H2PO4–
CaO + H2O → Ca2+ + 2OH–
3. Ñoä phaân cöïc lôùn cuûa nöôùc cuõng khieán cho nöôùc thuûy phaân caùc muoái cuõng nhö caùc hôïp
chaát coäng hoùa trò phaân cöïc.
NH4Cl + H2O NH4OH + HCl
TiCl4 + H2O Ti(OH)4 + 4HCl
b. Tính oxi hoùa-khöû

1. Töø giaù trò theá oxi hoùa-khöû cuûa hydrogen vaø oxygen:
2H+ + 2e– → H2↑ E0 = ±0,000V
O2↑ + 4H+ + 4e– → 2H2O E0 = +1,229V
2. Ta thaáy chæ coù caùc chaát coù theá oxi hoùa E0 naèm trong khoaûng ±0,000 → +1,229V môùi toàn
taïi beàn vöõng trong dung dòch nöôùc ôû pH = 0.
3. Caùc chaát coù E0 lôùn hôn +1,229V hay nhoû hôn ±0,000 seõ oxi hoùa-khöû nöôùc.
4. Löu yù laø hai giaù trò treân seõ thay ñoåi khi pH cuûa nöôùc thay ñoåi.
pH 0 7 14
E0H+/H2 ±0,000 −0,414 −0,828
E0O2/H2O +1,229 +0,815 +0,401
c. Tính taïo phöùc

1. Nöôùc coù ñoâi ñieän töû töï do treân oxygen coù khaû naêng cho neân laø ligand taïo phöùc aquo vaø
ñöôïc goïi laø söï hydrat hoùa.
2. Ñoä beàn cuûa phöùc aquo seõ phuï thuoäc vaøo khaû naêng nhaän ñoâi ñieän töû cuûa cation.
3. Noùi chung, cation coù taùc duïng phaân cöïc caøng maïnh thì phöùc caøng beàn.
4. Neáu phöùc aquo beàn thì khi keát tinh phöùc aquo naøy seõ ñi vaøo maïng tinh theå taïo thaønh tinh
theå hydrat.
Ví duï: FeCl3.6H2O, MgCl2.6H2O,…
5. Trong tinh theå cuõng coù theå coù nöôùc ñoùng vai troø caàu noái chöù khoâng ñôn thuaàn chæ laø
nöôùc hydrat.
Ví duï: FeSO4.7H2O, CuSO4.5H2O,…
Trong moãi muoái treân, coù moät phaân töû nöôùc ñoùng vai troø caàu noái thay vì chæ laø phoái töû cuûa
ion Fe2+ hay Cu2+.
14.4.3 Caùc hôïp chaát peroxyd

14.4.3.1 Ñaïi cöông veà caùc hôïp chaát peroxyd
1. Khi hai oxygen taïo maïch O−O thì ta coù hôïp chaát peroxyd.
2. Tuøy theo ñieän tích cuûa maïch maø ta coù:
Tieåu phaân O2 O22− O2− O3−
Teân goïi Oxygen Peroxyd Superoxyd Ozonur

Ñoä boäi lieân keát 2 1,5 1 1,5
Chieàu daøi lieân keát Å 1,21 1,32 1,49 1,28
Ñoä beàn lieân keát kJ/mol −494 −394 −210 −285
3. Khi taïo maïch thì ñoä boäi lieân keát giaûm ñi so vôùi O2 neân caùc hôïp chaát naøy keùm beàn.
4. Khi hôïp phaàn döông ñieän (hay cation) cuûa caùc peroxid coù taùc duïng phaân cöïc caøng maïnh
thì caùc peroxid caøng keùm beàn, ví duï nhö MgO2 seõ raát keùm beàn so vôùi Na2O2.
5. Do coù soá oxi hoùa trung gian neân caùc peroxid vöøa coù tính oxi hoùa vöøa coù tính khöû.
6. Trong ñoù, tính oxi hoùa maïnh hôn tính khöû.
7. Ngöôøi ta chæ môùi ñieàu cheá ñöôïc caùc superoxid vaø ozonur cuûa caùc kim loaïi kieàm.
14.4.3.2 Hydroperoxid H2O2

1. Hydroperoxid H2O2 coù caáu truùc nhö sau:
μ = 2,1D
2. Theo VB, nguyeân töû oxygen trong H2O2 coù taïp chuûng sp2.
3. Trong tinh theå hydroperoxyd, beân caïnh lieân keát van der Waals giöõa caùc phaân töû H2O2
naèm treân nuùt maïng coøn coù lieân keát hydro (H2O2"HO2H) maïnh hôn nhieàu.
4. Lieân keát van der Waals khieán cho H2O2 coù:

a. Tnc vaø Ts cao baát thöôøng, Tnc = −0,410C vaø Ts = 150,20C.
b. Ñoä phaân cöïc lôùn vaø ñoä ñieän ly lôùn neân H2O2 laø moät dung moâi ion hoùa raát toát, hoøa tan
voâ haïn trong nöôùc.
5. Do taùc duïng phaân cöïc maïnh cuûa hydro trong H←O−OH neân H2O2 keùm beàn, phaân huûy
chaäm ôû nhieät ñoä thöôøng.
H2O2 → H2O + ½O2 ΔH0 = –23,6 kcal/mol
6. Tính acid-baz: H2O2 laø moät acid raát yeáu, pKa = 11,70.
H2O2 H+ + HO2–
neân noù phaûn öùng vôùi moät soá hydroxid kieàm vaø kieàm thoå ñeå taïo thaønh peroxyd:
H2O2 + 2NaOH → Na2O2 + 2H2O
7. Tính oxi hoùa-khöû: Giaù trò theá oxi hoùa-khöû cuûa H2O2:
2H2O2 + 2H+ + 2e– → 2H2O E0 = +1,77V
O2↑ + 2H+ + 2e– → H2O2 E0 = +0,68V
8. Vì vaäy, cuõng nhö caùc peroxid khaùc, H2O2 vöøa coù tính oxi hoùa vöøa coù tính khöû.
a. Tính oxi hoùa trong moâi tröôøng acid maïnh hôn trong kieàm.
b. Toác ñoä oxi hoùa trong moâi tröôøng kieàm nhanh hôn trong acid.
c. H2O2 chæ theå hieän tính khöû vôùi chaát oxi hoùa maïnh nhö KMnO4, Cl2,…
9. Tính taïo phöùc: Cuõng nhö nöôùc, H2O2 coù khaû naêng laøm phoái töû taïo phöùc hydroperoxo vaø
taïo caùc peroxohydrat keát tinh.
10. ÖÙng duïng: Do coù tính oxi hoùa, H2O2 ñöôïc söû duïng:
• Laøm chaát taåy traéng trong vaûi, sôïi,…
• Laøm chaát saùt truøng
• Laøm chaát oxi hoùa trong caùc phaûn öùng toång hôïp hoùa hoïc
14.4.3.3 Caùc daãn xuaát cuûa hydroperoxyd

1. Caùc daãn xuaát cuûa H2O2 coù theå ôû:
• Daïng ñôn giaûn nhö Na2O2, BaO2,…
• Daïng phöùc taïp nhö HSO3−O2−H, HSO3−O2−SO3H,…
a. Caùc daãn xuaát ñôn giaûn

1. Do caùc cation khaùc coù taùc duïng phaân cöïc yeáu hôn hydro neân caùc muoái ñôn giaûn cuûa
H2O2 nhö Na2O2, BaO2,… beàn hôn H2O2.
2. Tính acid-baz: Do H2O2 laø moät acid raát yeáu neân caùc muoái naøy seõ coù tính baz, khi thuûy
phaân cho moâi tröôøng kieàm vaø H2O2.
Na2O2 + 2H2O → H2O2 + 2NaOH
BaO2 + 2H2SO4 → H2O2 + BaSO4
3. Tính oxi hoùa-khöû: Cuõng nhö H2O2, caùc muoái naøy vöøa coù tính oxi hoùa vöøa coù tính khöû.
4. Chuùng thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå oxi hoùa ôû traïng thaùi noùng chaûy.
Na2O2 + Cr2O3 → 2Na2CrO4 + Na2O
b. Caùc daãn xuaát phöùc taïp

1. Caùc daãn xuaát phöùc taïp coù maïch −O−O− coù theå noái vôùi caùc nhoùm gioáng nhau hay khaùc
nhau.
2 nhoùm gioáng nhau 2 nhoùm khaùc nhau
HSO3−O−O−SO3H HSO3−O−O−H
2. Caùc daãn xuaát loaïi naøy thöôøng ñöôïc hình thaønh khi cho H2O2 phaûn öùng vôùi caùc chaát
töông öùng chöùa oxygen.
H–O−O–H + HNO3 → H−O−O−NO2 + H2O
3. Caùc daãn xuaát loaïi naøy thöôøng keùm beàn vaø bò thuûy phaân cho H2O2.
HSO3−O−O−H + H2O → H2SO4 + H–O−O–H
Chöông 15 Phaân nhoùm 7A: Halogen 153
Chöông 15
Phaân nhoùm 7A: Halogen
1. Caùc döõ lieäu quan troïng cuûa caùc nguyeân toá halogen:
Tính chaát F Cl Br I At
Teân goïi Fluor Clor Brom Iod Astatin

rcht Å 64 99 114 133 –
r– Å 1,33 1,81 1,96 2,20 2,30
I1 eV 17,43 13,01 11,84 10,45 –
A1 eV 3,5 3,6 3,5 3,3 –
χ 4 3 2,8 2,2 –
2. Caùc nguyeân toá muoän halogen thuoäc phaân nhoùm 7A, coù caáu truùc ñieän töû ns2 np5.
3. Ñaëc bieät laø fluor laø nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän lôùn nhaát neân chæ coù soá oxi hoùa –1.
4. Theo quy taéc Mendeleev, caùc soá oxi hoùa thoâng thöôøng cuûa nhoùm halogen laø:
SOXH = Soá nhoùm −2n = +7, +5, +3, +1, 0 vaø −1
5. Caùc soá oxi hoùa dò thöôøng nhö +4 (ClO2), +6 (ClO3) khoâng beàn.
6. Phaân nhoùm halogen laø phaân nhoùm khoâng kim loaïi ñieån hình.
7. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi trong phaân nhoùm:
a. Baùn kính taêng, r ↑
b. Ñoä aâm ñieän giaûm, χ ↓
c. Tính oxi hoùa giaûm – tính khöû taêng
d. Tính khoâng kim loaïi giaûm – tính kim loaïi taêng
e. Hôïp chaát oxihydroxid coù tính acid giaûm – tính baz taêng
f. Soá oxi hoùa döông cao nhaát keùm beàn do hieäu öùng co d vaø co f
g. Soá phoái trí beàn taêng töø 4 leân 6
154 Chöông 15 Phaân nhoùm 7A: Halogen
h. Phöùc oxo (=O) keùm beàn daàn do lieân keát πp–p vaø πd–p keùm beàn khi baùn kính taêng, neân
phöùc hydroxo (–OH) vôùi lieân keát σ beàn daàn ôû iod.
Ví duï: Nguyeân toá chu kyø 3 Nguyeân toá chu kyø 5
NTTT: Cl I
Daïng toàn taïi: HClO4 H5IO6
Hình 15.1 Moâ hình phaân töû HClO4 vaø H5IO6
12. Soá phoái trí taêng khi ñi töø treân xuoáng döôùi do:
a. Baùn kính taêng
b. Caùc vaân ñaïo ns, np vaø nd coù möùc naêng löôïng gaàn nhau neân deã daøng lai hoùa vôùi
nhau taïo thaønh caùc caùc vaân ñaïo sp3d2, sp3d,…
13. Clor ôû chu kyø 3 vôùi vaân ñaïo d ngoaøi coù möùc naêng löôïng cao neân thöôøng coù lai hoùa sp3
vôùi caùc soá phoái trí 4, 3 vaø 2. Ví duï nhö ClO4–, ClO3–, ClO2–,…
14. Brom vaø iod ôû chu kyø 4 vaø 5 coù lai hoùa vôùi söï tham gia cuûa vaân ñaïo d neân soá phoái trí cao
hôn (7, 6, 5, 4, 3). Ví duï nhö IF7, H5IO6, BrF5,[BrF4]–,…
15. Soá phoái trí beàn cuûa brom laø 4 vaø cuûa iod laø 6.

1. Caùc döõ lieäu quan troïng veà traïng thaùi töï nhieân cuûa caùc nguyeân toá halogen:
Nguyeân toá Fluor Clor Brom Iod
Haøm löôïng, %NT voû traùi ñaát 8.10−2 4,5.10−2 3.10−5 1.10−4
Nguoàn nguyeân lieäu chính Fluorit CaF2 Nöôùc bieån vaø muoái moû
Fluoroapatit 3Ca3(PO4)2.CaF2
Cryolit Na3[AlF6]
15.3 Ñôn chaát

1. Caùc halogen toàn taïi ôû daïng phaân töû X2: X−X.
2. Trong caùc phaân töû X2:
a. Ngoaøi lieân keát σ coøn coù phaàn lieân keát πd–p giöõa vaân ñaïo d troáng vaø ñoâi ñieän töû töï do
cuûa vaân ñaïo p cuûa 2 nguyeân töû lieân keát.
b. Ñoä beàn cuûa lieân keát πd–p giaûm maïnh khi baùn kính nguyeân töû taêng.
c. Fluor keùm beàn hôn clor vì khoâng coù vaân ñaïo d neân khoâng taïo ñöôïc lieân keát πd–p.
F2 Cl2 Br2
EX–X 151 239 199 kJ/mol
3. Caùc döõ lieäu quan troïng veà caùc ñôn chaát cuûa halogen:
Tính chaát Fluor Clor Brom Iod
dX−X Å 1,42 2,00 2,29 2,67

EX−X kJ/mol 159 243 192 151
0
Tnc C −219,6 −102,4 −7,2 113,6
0
Ts C −187,9 −34,0 58,2 184,2
E0 V 2,85 1,36 1,07 0,54
Maøu saéc Vaøng nhaït Vaøng luïa Ñoû saãm Tím ñen
4. Caùc halogen raén coù maïng tinh theå phaân töû, ñoä phaân cöïc cuûa phaân töû nhoû.
5. Vì vaäy, caùc halogen coù nhieät ñoä noùng chaûy vaø soâi thaáp.
6. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi, theå tích phaân töû taêng neân Tnc vaø Ts taêng theo.
7. Caùc halogen ít tan trong nöôùc, deã tan trong caùc dung moâi höõu cô.
Tính chaát Fluor Clor Brom Iod

0
Tnc C −219,6 −102,4 −7,2 113,6
0
Ts C −187,9 −34,0 58,2 184,2
Maøu saéc Vaøng nhaït Vaøng luïa Ñoû saãm Tím ñen
15.3.2 Hoùa tính

a. Tính oxi hoùa
1. Caùc halogen laø caùc khoâng kim loaïi hoaït ñoäng nhaát neân coù tính oxi hoùa maïnh.
a. Ñoä aâm ñieän giaûm
b. Tính oxi hoùa giaûm
c. Tính khoâng kim loaïi giaûm
d. Do ñoù, soá oxi hoùa cuûa caùc nguyeân töû bò halogen oxi hoùa cuõng giaûm. Ví duï:
2Fe + 3Cl2 → 2FeIIICl3 (a)
II III
3Fe + 4I2 → Fe I2.2Fe I3 (≡ Fe3I8 ≅ Fe3O4) (b)
b. Tính khöû
1. Caùc halogen coù tính khöû yeáu. Tính khöû taêng khi ñi töø treân xuoáng döôùi trong phaân nhoùm.
2. Fluor laø nguyeân toá coù ñoä aâm ñieän lôùn nhaát neân khoâng coù tính khöû.
3. Saûn phaåm cuûa quaù trình khöû thöôøng laø caùc:
Anion phöùc oxo Halogen halogenur
ClO4−, ClO3−, ClO2−, ClO− IF3, IF5, IF7, ICl, ICl3, ICl5
5. Söï toàn taïi cation I+, I3+ trong moâi tröôøng khoâng nöôùc chöùng toû iod ñaõ coù tính kim loaïi.
c. Phaûn öùng dò phaân

1. F2 chæ oxi hoùa nuôùc giaûi phoùng O2: F2 + H2O → 2HF + O2
2. Cl2, Br2, vaø I2 dò phaân vôùi nöôùc tuyø thuoäc nhieät ñoä theo moät trong hai phöông trình sau:
X2 + H2O HX + HXO 3X2 + 3H2O 5HX + HXO3
• Clor ôû nhieät ñoä thöôøng • Clor ôû nhieät ñoä cao

• Brom vaø iod ôû moïi nhieät ñoä

1. Caùc halogen thöôøng ñöôïc ñieàu cheá baèng caùch khöû caùc halogenur vôùi:
ñieän phaân trong KF noùng chaûy
a. Doøng ñieän: 2HF ⎯⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯→ H2 + F2
ñieän phaân
2NaCl + H2O ⎯⎯ ⎯ ⎯⎯→ 2NaOH + H2 + Cl2
b. Chaát oxi hoùa maïnh hôn: 2KMnO 4 + 16HCl → 5Cl2 + 2MnCl2 + 8H2O

1. Fluor Söû duïng ñeå toång hôïp polymer, thuûy tinh, laøm chaát oxi hoùa,…
2. Clor Söû duïng ñeå ñieàu cheá caùc daãn xuaát clor, chaát taåy traéng, chaát khöû truøng,…
3. Brom vaø iod Söû duïng trong coâng nghieäp döôïc, thuoác nhuoäm, ñieän aûnh, phaân tích,…
15.4 Caùc hôïp chaát cuûa caùc halogen

15.4.1 Caùc hydracid HX vaø caùc daãn xuaát cuûa chuùng
1. Caùc hydracid cuûa caùc halogen laø HF, HCl, HBr vaø HI.
a. Tính oxi hoùa-khöû

1. Trong caùc hôïp chaát hydracid vaø daãn xuaát cuûa chuùng, X coù soá oxi hoùa −1 nhoû nhaát neân
chæ coù tính khöû.
2. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi, tính khöû taêng daàn.
b. Tính taïo phöùc

1. Do lieân keát trong phöùc chaát laø lieân keát coäng hoùa trò–cho nhaän neân ñoä beàn cuûa lieân keát
phuï thuoäc vaøo caùc yeáu toá:
a. Möùc ñoä ñoàng naêng cuûa caùc vaân ñaïo lieân keát
b. Theå tích xen phuû cuûa caùc vaân ñaïo lieân keát
c. Maät ñoä cuûa ñieän töû tham gia lieân keát
2. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi, caùc halogenur coù:
a. Baùn kính taêng daàn r ↑
a. Theå tích xen phuû taêng Xen phuû ↑
c. Maät ñoä ñieän töû giaûm maïnh Maät ñoä ↓
d. Khaû naêng taïo phöùc keùm beàn daàn.
• Do ñoù, fluorur vaø clorur thöôøng laø ligand taïo phöùc beàn, coøn bromur vaø iodur
thöôøng taïo phöùc keùm beàn.
• Fluorur coù baùn kính nhoû neân deã taïo hôïp chaát vôùi soá phoái trí lôùn.
15.4.1.1 Caùc hydracid HX

1. Caùc döõ lieäu quan troïng veà caùc hydracid:
Tính chaát HF HCl HBr HI
pKa 3,17 −3 −7 −10

r
−
Å 1,33 1,81 1,96 2,20
dX−X Å 0,92 1,28 1,41 1,60
EH−X kJ/mol 565 431 364 297
0
Tnc C −83 −114,2 −88 −50,8
0
Ts C 19,5 −84,9 −66,7 −35,3
2. Do ion hydro coù taùc duïng phaân cöïc voâ cuøng lôùn neân lieân keát X−H coù baûn chaát coäng hoùa
trò phaân cöïc taïo ñieàu kieän phoùng thích H+. Vì vaäy, caùc hydracid coù tính acid.
• Ñoä aâm ñieän giaûm chaäm hôn so vôùi baùn kính taêng nhanh hôn.
• Vì vaäy, lieân keát X–H coù ñoä phaân cöïc giaûm chaäm hôn so vôùi ñoä beàn giaûm nhanh hôn.
• Heä quaû laø khaû naêng phaân ly H+ taêng.
4. Lieân keát keùm beàn daàn khieán cho khaû naêng phoùng thích H+ taêng neân tính acid taêng.
5. Chæ coù HF laø acid yeáu vaø coù lieân keát hydrogen. Caùc acid coøn laïi laø acid maïnh.
6. Caùc hydracid coù lieân keát X−H beàn neân coù ñoä beàn nhieät cao.
7. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi, lieân keát keùm beàn daàn khieán cho ñoä beàn nhieät giaûm daàn. Khí HI
coù ñoä phaân ly α = 0,19 ôû 3000C.
15.4.1.2 Caùc daãn xuaát AnX cuûa caùc hydracid HX

1. Tính chaát acid-baz cuûa caùc daãn xuaát phuï thuoäc vaøo ñoä beàn vaø ñoä phaân cöïc cuûa lieân keát
X–A.
2. Khi lieân keát A–X caøng keùm beàn vaø ñoä phaân cöïc cuûa lieân keát X–A caøng lôùn thì caùc daãn
xuaát caøng coù tính acid.
3. Ví duï: Xeùt daõy hôïp chaát theá baèng halogen cuûa HF laàn löôït laø ClF, BrF vaø IF. Khi ñi töø
treân xuoáng döôùi trong phaân nhoùm 7A, caùc hôïp chaát AF naøy coù:
a. Baùn kính A (Cl, Br vaø I) taêng
b. Ñoä beàn cuûa lieân keát F–A giaûm
c. Tính acid cuûa AF taêng
4. Caùc daãn xuaát vaø muoái seõ thuûy phaân cuõng nhö tieán haønh caùc phaûn öùng phuï thuoäc vaøo
tính acid-baz cuûa noù.
(a) SiF4 + 4H2O → H4SiO4 + 4HF
Daãn xuaát acid
(b) SnF4 + ZnF2 → Zn[SnF6]
Daãn xuaát acid Muoái baz
(c) ZnCl2 + 2KCl → K2[ZnCl4]
Muoái acid Muoái baz
5. Moät soá daãn xuaát coäng hoùa trò cuûa caùc halogenur nhö CF4, CCl4, SF6,… trô veà maët hoùa
hoïc do lieân keát coäng hoùa trò trong caùc tieåu phaân naøy coù ñoä beàn cao ñaëc bieät ñaëc tröng
cho caùc nguyeân toá thuoäc chu kyø 2 nhö C, F,…
6. Chuùng khoâng thuûy phaân ôû nhieät ñoä thöôøng nhöng seõ thuûy phaân ôû nhieät ñoä cao.
Δ
CCl4 + 3H2O ⎯⎯→ H2CO3 + 4HCl
7. Ñoä beàn nhieät cuûa caùc daãn xuaát cuûa hydracid phuï thuoäc vaøo ñoä beàn cuûa lieân keát A–X
mang baûn chaát coäng hoùa trò.
15.4.2 Caùc oxihydroxid HXOn vaø caùc daãn xuaát cuûa chuùng
1. Caùc oxihydroxid thoâng thöôøng cuûa caùc halogen laø:
Soá oxi hoùa +1 +3 +5 +7
Cl HClO HClO2 HClO3 HClO4
Br HBrO HBrO2 HBrO3 HBrO4

I HIO HIO2 HIO3 H5IO6

1. Trong caùc hôïp chaát oxihydroxid vaø daãn xuaát cuûa chuùng, Xδ+ coù soá oxi hoùa döông neân
chuû yeáu coù tính oxi hoùa.
2. Khi ôû soá oxi hoùa trung gian thì Xδ+ coøn coù tính khöû.
3. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi, ñoä aâm ñieän giaûm khieán cho tính oxi hoùa giaûm.
4. Ñoái vôùi caùc oxihydroxid cuûa cuøng moät nguyeân toá X coù soá oxi hoùa khaùc nhau, khi soá oxi
hoùa caøng cao thì tính oxi hoùa thay vì caøng taêng laïi coù xu höôùng giaûm.
Tieåu phaân ClO− ClO2− ClO3− ClO4−
E0ClOx–/Cl–, V Trong moâi tröôøng acid 1,50 1,56 1,45 1,38

Trong moâi tröôøng baz 0,88 0,77 0,63 0,56
5. Ñoù laø do söï hình thaønh caùc lieân keát dπ – pπ ngaøy caøng taêng, ñieän töû ñöôïc phaân boá coäng
höôûng treân nhieàu lieân keát khieán cho caùc lieân keát caøng trôû neân beàn vöõng.
6. Tuy nhieân, söï bieán ñoåi tính oxi hoùa-khöû cuûa caùc oxihydroxid HXOn naøy khoâng lôùn nhö ñaõ
ñöôïc trình baøy trong baûng treân.
7. Döõ lieäu naøy cho thaáy moái lieân heä giöõa soá oxi hoùa vaø tính oxi hoùa khoâng tuyeán tính.
8. HBrO4 coù tính oxi hoùa ñaëc bieät maïnh do hieäu öùng co d khieán cho 2 ñieän töû s coù khaû naêng
xaâm nhaäp vaøo gaàn haït nhaân neân raát khoù maát.
ClO− ClO2− ClO3− ClO4−

1. Caùc anion XOn− coù baùn kính lôùn, maät ñoä ñieän töû thaáp neân khoù cho ñoâi ñieän töû seõ gaàn nhö
khoâng taïo phöùc hoaëc taïo phöùc raát yeáu.
15.4.2.1 Caùc oxihydroxid HXOn

a. Tính acid-baz
1. Ñoái vôùi caùc oxihydroxid cuûa caùc nguyeân toá X coù cuøng soá oxi hoùa:
Ví duï: HClO, HBrO vaø HIO
HClO3, HBrO3 vaø HIO3
Xeùt moâ hình: Xδ+⇐ Oδ–← H
Khi ñi töø treân xuoáng döôùi trong phaân nhoùm:
a. Soá O* khoâng ñoåi ≡
b. Ñoä aâm ñieän cuûa X giaûm ↓

c. Baùn kính cuûa X taêng ↑
d. Taùc duïng phaân cöïc cuûa X giaûm ↓
e. Tính ion cuûa lieân keát X–OH taêng ↑
f. Tính acid cuûa oxihydroxid giaûm ↓

Ta coù: HClO > HBrO > HIO pKa: 7,55 < 8,69 < 10,64
HClO3 > HBrO3 > HIO3 pKa: (<0) < 0,70 < 0,77
2. Ñoái vôùi caùc oxihydroxid khaùc nhau cuûa cuøng moät nguyeân toá X:
Ví duï: HClO, HClO2, HClO3 vaø HClO4
HBrO, HBrO2, HBrO3 vaø HBrO4

Xeùt moâ hình: O*⇐1 Xδ+← Oδ–← H
Khi X coù soá oxi hoùa caøng lôùn:
a. Soá löôïng O* cuûa X taêng ↑
b. Soá oxi hoùa cuûa X taêng ↑

c. Baùn kính cuûa X giaûm ↓
d. Taùc duïng phaân cöïc cuûa X taêng ↑
e. Tính ion cuûa lieân keát X–OH giaûm ↓
f. Tính acid cuûa oxihydroxid taêng ↑

Ví duï: HClO < HClO2 < HClO3 < HClO4
HBrO < HBrO2 < HBrO3 < HBrO4

–O
[Cl–O]− [O–Cl–O]− [O–Cl–O]− [O=Cl=O]−

–O
–O
3. HXO khoâng coù O* laø acid raát yeáu trong luùc HXO4 coù 3O* laø acid raát maïnh.
4. Rieâng iod ôû chu kyø 5 coù baùn kính lôùn neân lieân keát σ beàn hôn lieân keát π seõ coù soá phoái trí 6
beàn, HIO4 toàn taïi ôû daïng H5IO6 chæ coù 1O* neân tính acid yeáu.
b. Ñoä beàn nhieät

1. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi, ñoä beàn nhieät giaûm do ñoä beàn cuûa lieân keát giaûm.
Tính chaát ClO− ClO2− ClO3− ClO4−
dO−X Å 1,70 1,64 1,57 1,45

EO−X kJ/mol 209 244,5 243,6 363,5
Ñoä boäi lieân keát 1 >1 >1 1,5
0
Goùc lieân keát – 111 106 109,28’
2. Ñoái vôùi caùc oxihydroxid HXOn cuûa cuøng moät nguyeân toá X, khi soá oxi hoùa caøng cao thì ñoä
beàn taêng do söï hình thaønh caùc lieân keát dπ – pπ ngaøy caøng nhieàu khieán cho lieân keát caøng
trôû neân beàn vöõng.
3. Caùc HXO chæ toàn taïi trong dung dòch loaõng, HXO4 toàn taïi ñöôïc ôû pha raén.
15.4.2.2 Caùc daãn xuaát XnBm cuûa caùc oxihydroxid HXOn

1. Tính chaát acid-baz cuûa caùc daãn xuaát phuï thuoäc vaøo taùc duïng phaân cöïc cuûa hôïp phaàn
phaân cöïc döông.
2. Khi taùc duïng phaân cöïc cuûa hôïp phaàn phaân cöïc döông caøng maïnh thì:
a. Lieân keát B−X cuûa caùc daãn xuaát caøng coù tính coäng hoùa trò
b. Caùc daãn xuaát caøng coù tính acid
3. Caùc daãn xuaát vaø muoái seõ tieán haønh caùc phaûn öùng cuõng nhö thuûy phaân phuï thuoäc vaøo
IF7 + 6H2O → H5IO6 + 7HF (a)
Daãn xuaát acid
SbF5 + BrF3 → [BrF2][SbF6] (b)
Daãn xuaát acid Daãn xuaát baz
BrF3 + KF → K[BrF4] (c)
Daãn xuaát acid Daãn xuaát baz
NaOCl + H2O → NaOH + HClO (d)
Muoái baz
162 Chöông 16 Phaân nhoùm 6A: Chalogen
Chöông 16
Phaân nhoùm 6A: Chalcogen
1. Caùc döõ lieäu quan troïng cuûa caùc chalcogen:
Tính chaát O S Se Te Po
Teân goïi Oxygen Löu huyønh Selen Tellur Poloni

rcht Å 0,66 1,04 1,14 1,32 –
rcht Å – – 1,60 1,70 1,70
r2– Å 1,36 1,82 1,93 2,11 –
I1 eV 13,62 10,36 9,75 9,01 8,4
A1 eV 1,47 2,08 2,02 – 1,35
χ 3,5 2,6 2,55 2,30 –
2. Caùc nguyeân toá muoän chalcogen thuoäc phaân nhoùm 6A, coù caáu truùc ñieän töû ns2 np4.
3. Theo quy taéc Mendeleev, caùc soá oxi hoùa thoâng thöôøng cuûa nhoùm chalcogen laø:
SOXH = Soá nhoùm − 2n = +6, +4, +2, 0, –2
4. Caùc soá oxi hoùa khaùc khoâng beàn.

5. Ñaëc bieät laø oxygen coù ñoä aâm ñieän lôùn thöù nhì neân raát khoù ñaït soá oxi hoùa cao.
6. Phaân nhoùm 6A laø phaân nhoùm khoâng kim loaïi keùm ñieån hình.
Chöông 16 Phaân nhoùm 6A: Chalogen 163
g. Soá phoái trí taêng töø 4 leân 6

phöùc hydroxo (−OH) vôùi lieân keát σ beàn daàn ôû Te.
NTTT: S Te
Daïng toàn taïi: H4SO4 H6TeO6
b. Caùc vaân ñaïo ns, np vaø nd coù möùc naêng löôïng gaàn nhau neân deã daøng lai hoùa vôùi
nhau taïo thaønh caùc caùc vaân ñaïo sp3d, sp3d2,…
9. S ôû chu kyø 3 vôùi vaân ñaïo d ngoaøi coù möùc naêng löôïng cao neân thöôøng coù lai hoùa sp3 vôùi
caùc soá phoái trí 4, 3 vaø 2. Ví duï nhö SO42–, SO32–, SO2,…
10. Se vaø Te ôû chu kyø 4 vaø 5 ñaõ coù lai hoùa vôùi söï tham gia cuûa vaân ñaïo d neân soá phoái trí cao
hôn (8, 6, 5, 4, 3). Ví duï nhö Cs2[TeF8], H6TeO6, HTeOF5, HSeO3Cl,…
11. Soá phoái trí beàn cuûa Se laø 4 vaø cuûa Te laø 6.

1. Caùc döõ lieäu quan troïng veà traïng thaùi töï nhieân cuûa caùc nguyeân toá chalcogen:
Nguyeân toá Oxygen Löu huyønh Selen Tellur
Haøm löôïng (trong voû traùi ñaát), %NT 58,0 0,03 10−5 10−7
Nguoàn nguyeân lieäu chính Khoâng khí Quaëng moû Ñi keøm vôùi löu huyønh
16.3 Ñôn chaát

1. Caùc döõ lieäu quan troïng veà caùc ñôn chaát cuûa chalcogen:
Tính chaát Oxygen Löu huyønh Selen Tellur
Daïng toàn taïi O2 S8 vaø S∞ Se8 vaø Se∞ Te∞

0
Tnc C −218,8 119,3 217 449,8
0
Ts C −183,0 444,6 685 990
E0 (baz) V 0,401 −0,48 −0,92 −1,14
Maøu saéc Khoâng maøu Vaøng Xaùm vaø ñoû Traéng baïc
S8 S∞
2. Trong phaân töû chalcogen:

a. Ngoaøi lieân keát σ coøn coù phaàn lieân keát πd–p giöõa vaân ñaïo d troáng vaø ñoâi ñieän töû töï do
cuûa vaân ñaïo p cuûa 2 nguyeân töû keá caän.
b. Ñoä beàn cuûa lieân keát πd–p giaûm maïnh khi baùn kính nguyeân töû taêng.
c. Oxygen khoâng coù vaân ñaïo d neân khoâng taïo ñöôïc lieân keát πd–p.
d. Khaùc vôùi fluor, oxygen khaù beàn do hình thaønh ñöôïc lieân keát ñoâi πp–p.
3. Caùc chalcogen coù ñoä phaân cöïc nhoû neân ít tan trong nöôùc, tan trong dung moâi höõu cô.
16.3.2 Hoùa tính

a. Tính oxi hoùa
1. Caùc chalcogen laø caùc khoâng kim loaïi neân coù tính oxi hoùa.
c. Tính khoâng kim loaïi giaûm, Te ñaõ theå hieän tính kim loaïi
b. Tính khöû
1. Caùc chalcogen coù tính khöû yeáu.
2. Tính khöû taêng khi ñi töø treân xuoáng döôùi trong phaân nhoùm.
3. Oxygen coù tính khöû raát yeáu do coù ñoä aâm ñieän raát lôùn.
Anion phöùc oxo Chalcogen halogenur
SO42−, SO32−, SeO42−, SeO32− SF6, SCl4, SOCl2, TeCl6, [TeCl6]2−

1. Löu huyønh dò phaân trong moâi tröôøng kieàm noùng chaûy:
3S + 6NaOH → 2Na2S + Na2SO3 + 3H2O

1. Löu huyønh ñöôïc ñieàu cheá baèng caùch naáu chaûy tröïc tieáp löu huyønh töï nhieân ôû trong loøng
ñaát roài bôm leân maët ñaát.
2. Se vaø Te ñöôïc thu hoài töø baõ thaûi cuûa nhaø maùy cheá taïo acid sulfuric.

1. Löu huyønh Saûn xuaát acid sulfuric, thuoác tröø saâu, löu hoùa cao su,…
2. Se vaø Te Saûn xuaát caùc chaát baùn daãn, teá baøo quang ñieän, chaát taêng tröôûng,…
16.4 Caùc hôïp chaát cuûa caùc chalcogen

16.4.1 Caùc hydracid H2E vaø caùc daãn xuaát cuûa chuùng
1. Caùc hydracid cuûa caùc chalcogen laø:
H2O, H2S, H2Se, H2Te

1. Trong caùc hôïp chaát hydracid vaø daãn xuaát cuûa chuùng, E coù soá oxi hoùa −2 nhoû nhaát neân
chæ coù tính khöû.

1. O2− vaø S2− coù baùn kính ñuû nhoû neân coù khaû naêng taïo phöùc.
2. Caùc chalcogenur khaùc khoâng coù khaû naêng taïo phöùc.
16.4.1.1 Caùc hydracid H2E

Tính chaát H2O H2S H2Se H2Te
pKa 14 6,99 vaø 12,89 3,89 vaø 11,0 2,64 vaø 11

r− Å 1,36 1,82 1,93 2,11
dX−E Å 0,96 1,33 1,47 1,69
EH−E kJ/mol 463 374 276 238
0
Tnc C 0 −85,60 −60,4 −51
0
Ts C 100 −60,75 −41,5 −18

• Ñoä aâm ñieän giaûm chaäm hôn so vôùi baùn kính taêng nhanh hôn.
• Vì vaäy, lieân keát X–H coù ñoä phaân cöïc giaûm chaäm hôn so vôùi ñoä beàn giaûm nhanh hôn.
• Heä quaû laø khaû naêng phaân ly H+ taêng.
3. Lieân keát keùm beàn daàn khieán cho khaû naêng phoùng thích H+ taêng neân tính acid taêng.
4. Chæ coù H2O laø löôõng tính (trung tính) vaø coù lieân keát hydrogen.
5. Caùc acid coøn laïi laø acid yeáu coù chöùc thöù hai raát yeáu so vôùi chöùc thöù nhaát (Ka2 raát nhoû).
6. Caùc hydracid coù lieân keát E−H khoâng beàn baèng lieân keát X−H neân ñoä beàn nhieät khoâng cao.
7. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi, lieân keát keùm beàn daàn khieán cho ñoä beàn nhieät giaûm daàn neân
nhieät ñoä phaân huûy giaûm daàn.
16.4.1.2 Caùc daãn xuaát AnE cuûa caùc hydracid H2E

E–A.
2. Khi lieân keát E–A caøng keùm beàn vaø ñoä phaân cöïc cuûa lieân keát E–A caøng lôùn thì caùc daãn
SiS2 + 4H2O → H4SiO4 + 2H2S (a)
Daãn xuaát acid
Na2S + 4H2O → 2NaOH + H2S (b)
Muoái baz
4. Caùc sulfur thöôøng ít tan ngoaïi tröø sulfur cuûa kim loaïi kieàm vaø kieàm thoå.
5. Caùc sulfur coäng hoùa trò khoâng tan hoaëc khi tan seõ thuûy phaân cho moâi tröôøng acid.
6. Moät soá daãn xuaát kim loaïi cuûa caùc chalcogenur vôùi kim loaïi chuyeån tieáp nhö Co9S8,
Cr7S8,… coù lieân keát kim loaïi vôùi haøm löôïng kim loaïi cao hôn coâng thöùc thoâng thöôøng.
16.4.2 Caùc oxihydroxid H2EOn vaø caùc daãn xuaát cuûa chuùng
1. Caùc oxihydroxid thoâng thöôøng cuûa caùc chalcogen laø:
+4 +6
Soá oxi hoùa
OxId Oxihydroxid OxId Oxihydroxid
S SO2 H2SO3 SO3 H2SO4
Se SeO2 H2SeO3 SeO3 H2SeO4
Te TeO2 H2TeO3 TeO3 H6TeO6

1. Trong caùc hôïp chaát oxihydroxid vaø daãn xuaát cuûa chuùng, ngoaïi tröø ñoái vôùi oxygen, E coù
soá oxi hoùa döông vôùi ñoä aâm ñieän khoâng cao neân chuùng coù tính oxi hoùa yeáu.
SO42– + 4H+ + 2e– → H2SO3 + H2O E0 = +0,17V (a)
SO42– + 8H+ + 6e– → S + 4H2O E0 = +0,36V (b)
SO42– + 10H+ + 8e– → H2S + 4H2O E0 = +0,34V (c)
2. Khi ôû soá oxi hoùa trung gian thì chuùng coù tính khöû khaù maïnh.
3. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi trong phaân nhoùm, do ñoä aâm ñieän giaûm neân tính oxi hoùa giaûm.
Nguyeân toá S Se
E0EO4/EO3, V Trong moâi tröôøng acid +0,17 +1,15

Trong moâi tröôøng baz –0,93 –0,05

1. Caùc anion EO42−, EO32− taïo phöùc raát yeáu do caùc anion naøy khoù cho ñoâi ñieän töû töï do vì:
a. Baùn kính quaù lôùn b. Maät ñoä ñieän tích nhoû
16.4.2.1 Caùc oxihydroxid H2EOn

1. Ñoái vôùi caùc oxihydroxid cuûa caùc nguyeân toá E coù cuøng soá oxi hoùa:
Ví duï: H2SO3, H2SeO3 vaø H2TeO3
H2SO4, H2SeO4 vaø H6TeO6
Xeùt moâ hình: Xδ+⇐ Oδ–← H
Khi ñi töø treân xuoáng döôùi trong phaân nhoùm:
a. Soá O* khoâng ñoåi ≡
b. Ñoä aâm ñieän giaûm ↓

c. Baùn kính taêng ↑
d. Taùc duïng phaân cöïc giaûm ↓
e. Tính ion cuûa lieân keát E–OH taêng ↑
f. Tính acid cuûa oxihydroxid giaûm ↓

Ta coù: H2SO3 > H2SeO3 > H2TeO3 pKa1: 7,20 < 8,32 < 10,70
H2SO4 ~ H2SeO4 » H6TeO6 pKa2: 1,95 < 1,66 < 10,96
H2SeO4 coù tính acid töông ñöông H2SO4 laø do hieäu öùng co d neân khoù maát 2 ñieän töû s.
2. Ñoái vôùi caùc oxihydroxid khaùc nhau cuûa cuøng moät nguyeân toá X:
Ví duï: H2SO3 vaø H2SO4
Xeùt moâ hình: O*⇐ Xδ+← Oδ–← H
a. Soá löôïng O* cuûa X taêng ↑
b. Ñieän tích cuûa X taêng ↑

c. Baùn kính giaûm ↓
d. Taùc duïng phaân cöïc taêng ↑
e. Tính ion cuûa lieân keát E–OH giaûm ↓
f. Tính acid cuûa oxihydroxid taêng ↑

Ta coù: H2SO3 < H2SO4
3. Rieâng Te ôû chu kyø 5 coù baùn kính lôùn neân lieân keát σ beàn hôn lieân keát π seõ coù soá phoái trí 6
beàn. H2TeO4 toàn taïi ôû daïng H6TeO6 khoâng coù O* neân tính acid raát yeáu.
16.4.2.2 Caùc daãn xuaát EnBm cuûa caùc oxihydroxid H2XOn

a. Lieân keát A−E cuûa caùc daãn xuaát caøng coù tính coäng hoùa trò
b. Hôïp chaát caøng coù tính acid
SO2Cl2 + 2H2O → H2SO4 + 2HCl (a)
Daãn xuaát acid
Na2SO3 + 2H2O → 2NaOH + 2H2SO3 (b)
Muoái baz
16.4.3 Söï taïo maïch E−E

1. Ñoái vôùi oxygen vaø löu huyønh, coù theå thay theá caùc nguyeân töû E trong caùc hôïp chaát baèng
maïch E–E.
−2 −1 −1
Ví duï: H − O − H → H − O− O− H (a)
+6 +6 −2 +4 0
H2 S O 4 → H2 S − S O 3 ≡ H2 S − S O 3 (b)
2. Caùc maïch naøy khoâng beàn vaø deã bò phaân huûy neân khoâng daøi: < 4 ñoái vôùi oxygen, < 26 ñoái
vôùi löu huyønh.
3. Ñi töø treân xuoáng maïch E−E caøng keùm beàn.
4. Do coù soá oxi hoùa trung gian neân caùc hôïp chaát naøy ñeàu coù caû tính oxi hoùa laãn khöû cuõng
nhö töï oxi hoùa-khöû.
a. Maïch cuûa oxygen coù tính oxi hoùa > tính khöû
b. Maïch cuûa löu huyønh coù tính khöû > tính oxi hoùa
Ví duï: H2S2O3 → H2SO3 + S
Chöông 17 Phaân nhoùm 5A 169
Chöông 17
Phaân nhoùm 5A
1. Caùc döõ lieäu quan troïng cuûa caùc nguyeân toá phaân nhoùm 5A:
Nguyeân toá N P As Sb Bi
Teân goïi Nitrogen Phospho Arsen Antimon Bismut

rcht Å 0,70 1,10 1,18 1,36 1,46
rkl Å 0,71 1,30 1,48 1,61 1,82
r3– Å 1,48 1,86 1,91 2,08 2,13
r5+ Å 0,15 0,35 0,47 0,62 0,74
I1 eV 14,45 10,49 9,82 8,64 7,29
χ 3,0 2,1 2,0 1,9 1,9
2. Caùc nguyeân toá muoän thuoäc phaân nhoùm 5A coù caáu truùc ñieän töû ns2 np3.
3. Theo quy taéc Mendeleev, caùc soá oxi hoùa thoâng thöôøng cuûa nguyeân toá phaân nhoùm 5A laø:
SOXH = Soá nhoùm – 2n = +5, +3, (+1), 0, (–1), –3
4. Caùc soá oxi hoùa dò thöôøng nhö +2 (NO), +4 (NO2) khoâng ñaëc tröng.
2NO2 → N2O4
2NO2 + H2O → HNO3 + HNO2
5. NO coù ñoä boäi lieân keát laø 2,5 neân coù hoaït tính hoùa hoïc raát thaáp.
Caáu truùc ñieän töû NO: (σslk)2 (σsplk)2 (πplk)4 (σplk)2 (πpplk)1
Chaát O2 NO N2
Ñoä boäi 2 2,5 3
Hoaït tính hoùa hoïc Khaù trô Trô Raát trô
6. Phaân nhoùm 5A laø phaân nhoùm khoâng kim loaïi khoâng ñieån hình.
170 Chöông 17 Phaân nhoùm 5A

phöùc hydroxo (–OH) vôùi lieân keát σ beàn daàn töø As.
NTTT: P As
Daïng toàn taïi: H3PO4 H3[As(OH)6]
b. Caùc vaân ñaïo ns, np vaø nd coù möùc naêng löôïng caøng gaàn nhau neân chuùng deã daøng lai
hoùa vôùi nhau taïo thaønh caùc caùc vaân ñaïo lai hoùa sp3d, sp3d2,…
11. N ôû chu kyø 2 vaø P ôû chu kyø 3 vôùi vaân ñaïo d ngoaøi coù möùc naêng löôïng cao neân thöôøng coù
soá phoái trí 4, 3 vaø 2. Ví duï nhö NH4+ (sp3), NO3– (sp2), NO2– (sp),…
12. Sb vaø Bi ôû chu kyø 4 vaø 5 ñaõ coù lai hoùa vôùi vaân ñaïo d ngoaøi coù möùc naêng löôïng thaáp neân
coù soá phoái trí cao hôn: 6, 5, 4, 3. Ví duï nhö [SbF6]–, BiF5,…
13. Soá phoái trí beàn cuûa Sb ñaõ laø 4 vaø 6.

1. Caùc döõ lieäu quan troïng veà traïng thaùi töï nhieân cuûa caùc nguyeân toá phaân nhoùm 5A:
Nguyeân toá Nitrogen Phospho Arsen Antimon Bismut
Haøm löôïng, %NT

0,03 0,04 1.10–4 5.10–6 2.10–6
cuûa voû traùi ñaát
Nguoàn nguyeân lieäu Quaëng
Khoâng khí Quaëng sulfur
chính phosphat
17.3 Ñôn chaát

1. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi trong phaân nhoùm, söï khaùc bieät tính chaát cuûa caùc nguyeân toá
phaân nhoùm 5A raát roõ raøng.
2. Nitrogen vaø phospho laø caùc khoâng kim loaïi, arsen theå hieän tính aù kim coøn antimon vaø
bismut laø caùc kim loaïi.
3. Caùc döõ lieäu quan troïng veà caùc ñôn chaát cuûa caùc nguyeân toá phaân nhoùm 5A:
Tính chaát Nitrogen Phospho Arsen Antimon Bismut
P4 traéng,
Daïng toàn taïi N2 Vaøng, xaùm Kim loaïi Kim loaïi
ñoû, ñen
0
Tnc C –209,86 429th, 1000 818 630,5 271,3
0
Ts C –195,8 280 616 1440 1627
17.3.2 Hoùa tính

a. Tính oxi hoùa
1. Caùc nguyeân toá phaân nhoùm 5A laø caùc khoâng kim loaïi keùm ñieån hình neân coù tính oxi hoùa
khoâng maïnh.
2. Chæ rieâng nitrogen thuoäc chu kyø 2 coù baùn kính nhoû neân môùi coù ñoä aâm ñieän cao hôn haün
caùc nguyeân toá coøn laïi.
Baûng 17.1 Söï gia taêng tính kim loaïi theo chu kyø cuûa caùc nguyeân toá phaân nhoùm A
Phaân nhoùm 3A 4A 5A 6A 7A
Chu kyø 2 B C N O F
3 Al Si P S Cl
4 Ga Ge As Se Br
5 In Sn Sb Te I
6 Tl Pb Bi Po At
X Khoâng kim loaïi X AÙ kim X Kim loaïi

d. Ñeán As thuoäc chu kyø 4 ñaõ theå hieän tính kim loaïi
b. Tính khöû
1. Caùc nguyeân toá phaân nhoùm 5A coù tính khöû taêng khi ñi töø treân xuoáng döôùi.
2. Nitrogen coù tính khöû yeáu do coù ñoä aâm ñieän lôùn.
Anion phöùc oxo Halogenur
NO3–, NO2–, PO43–, HPO32– NCl3, PF5, POCl3


1. Phospho dò phaân trong dung dòch kieàm noùng:
4P + 3NaOH + 3H2O → PH3 + 3NaH2PO2

1. Nitrogen ñöôïc ñieàu cheá baèng caùch:
a. Trong kyõ thuaät Chöng caát khoâng khí loûng
b. Trong phoøng thí nghieäm Phaân huûy NH4NO2
Δ
NH4NO2 ⎯⎯→ N2 + 2H2O
2. Phospho ñöôïc ñieàu cheá baèng phaûn öùng khöû apatit baèng carbon khi nung trong loø ñieän ôû
15000C vôùi söï coù maët cuûa oxid silic:
0
1500 C
2Ca3(PO4)2 + 6SiO2 + 10C ⎯⎯ ⎯ ⎯→ 6CaSiO3 + 10CO + P4
3. Arsen, antimon vaø bismut (E) ñöôïc ñieàu cheá baèng caùch ñoát chaùy caùc quaëng sulfur cuûa
chuùng taïo thaønh oxid:
2E2S3 + 9O2 → 6SO2 + 2E2O3
Sau ñoù khöû oxid naøy baèng C ñeå thu saûn phaåm E:
E2O3 + 3C → 2E + 3CO

1. Nitrogen Söû duïng ñeå saûn xuaát amoniac, phaân ñaïm, moâi tröôøng trô,…
2. Phospho Söû duïng ñeå ñieàu cheá phaân laân, thuoác tröø saâu, dieâm queït,…
3. As, Sb vaø Bi Söû duïng ñeå saûn xuaát caùc hôïp kim, thuoác dieät moái,…
17.4 Caùc hôïp chaát cuûa caùc nguyeân toá phaân nhoùm 5A
17.4.1 Caùc hydracid H3E vaø caùc daãn xuaát cuûa chuùng
1. Caùc hydracid cuûa caùc nguyeân toá phaân nhoùm 5A laø:
NH3, PH3, AsH3, SbH3, BiH3.

1. Trong caùc hôïp chaát hydracid vaø daãn xuaát cuûa chuùng,
E coù soá oxi hoùa −3 nhoû nhaát neân chæ coù tính khöû.

1. Caùc phaân töû H3E taïo phöùc baèng caùch cho ñoâi ñieän töû töï do.
2. Khaû naêng cho giaûm daàn töø treân xuoáng döôùi trong phaân nhoùm do maät ñoä ñieän töû giaûm.
17.4.1.1 Caùc hydracid H3E

Tính chaát NH3 PH3 AsH3 SbH3
r3– Å 1,48 1,86 1,91 2,08

dH−E Å 1,01 1,42 1,52 1,70
0
∠H–E–H 107 93,5 92 91
EH−E kJ/mol 380 323 281 256
0
Tnc C –78 –133 –116 –88
0
Ts C –33 –88 –62 –18
pKb 4,75 – – –
2. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi, lieân keát keùm beàn daàn, caùc hydracid deã bò phaân huûy.
3. BiH3 bò phaân huûy ngay khi ñöôïc taïo thaønh.
4. Goùc lieân keát cho thaáy söï lai hoùa sp3 giaûm daàn khi ñi töø treân xuoáng döôùi töông töï nhö ñoái
vôùi caùc hydracid cuûa phaân nhoùm 6A.
5. Ñaëc bieät, tính baz cuûa caùc hôïp chaát naøy laø do khaû naêng cho ñoâi ñieän töû töï do cuûa
nguyeân töû trung taâm chuû yeáu chæ xaûy ra ôû NH3.
6. Caùc chaát coøn laïi coù tính baz raát thaáp, chæ theå hieän khi phaûn öùng vôùi caùc acid maïnh nhaát.
Tính chaát NH3 PH3 AsH3 SbH3

0
∠H–E–H 107 93,5 92 91
17.4.1.2 Caùc daãn xuaát AnE cuûa caùc hydracid H3E

A–E.
2. Khi lieân keát A–E caøng keùm beàn vaø ñoä phaân cöïc cuûa lieân keát A–E caøng lôùn thì caùc daãn
Cl3N + 3H2O → 3HClO + NH3 (a)
Daãn xuaát acid
Na3N + 3H2O → 3NaOH + NH3 (b)
Muoái baz
4. Caùc hôïp chaát coù caáu truùc polimer nhö laø BN, Sn3N4 laø nhöõng chaát raén beàn nhieät coù nhieät
ñoä noùng chaûy raát cao vaø chæ phaân huûy khi naáu chaûy vôùi kieàm.
Si3N4 + 12NaOH → 3Na4SiO4 + 4NH3
5. Caùc daãn xuaát kim loaïi cuûa caùc nguyeân toá phaân nhoùm 5A vôùi kim loaïi chuyeån tieáp nhö:
W2N3, FeN, CrN,…
coù lieân keát kim loaïi vôùi haøm löôïng kim loaïi cao hôn coâng thöùc thoâng thöôøng.
17.4.2 Caùc oxihydroxid HxEOn vaø caùc daãn xuaát cuûa chuùng
1. Caùc oxihydroxid thoâng thöôøng cuûa caùc nguyeân toá phaân nhoùm 5A laø:
Soá oxi hoùa N P As Sb Bi
+1 N2O H3PO2
+3 HNO2 H3PO3 HAsO2 Sb(OH)3 Bi(OH)3
+5 HNO3 H3PO4 H3AsO4 Sb(OH)5 BiF5
2. Ñoái vôùi Bi(V), ngöôøi ta chæ môùi ñieàu cheá ñöôïc BiF5.

1. Trong caùc hôïp chaát oxihydroxid vaø daãn xuaát cuûa chuùng, ngoaïi tröø ñoái vôùi nitrogen, E coù
soá oxi hoùa döông vôùi ñoä aâm ñieän thaáp neân chuùng thöôøng coù tính oxi hoùa yeáu.
H3PO4 + 2H+ + 2e– → H3PO3 + H2O E0 = –0,276V
2. Vôùi soá oxi hoùa +5, H3AsO4 vaø nhaát laø Bi(OH)5, neáu coù, seõ coù tính oxi hoùa ñaëc bieät maïnh
do hieäu öùng co d vaø co f.
3. Khi ôû soá oxi hoùa trung gian thì chuùng coøn coù tính khöû khaù maïnh.
4. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi, do ñoä aâm ñieän giaûm, tính oxi hoùa giaûm, tính khöû taêng.

1. Caùc anion EO43–, EO32– taïo phöùc yeáu do baùn kính quaù lôùn khieán cho maät ñoä ñieän tích
nhoû neân khoù cho ñieän töû.
17.4.2.1 Caùc oxihydroxid HxEOn

1. Chæ coù HNO3 laø acid maïnh, coøn laïi laø caùc acid yeáu–löôõng tính.
2. Ñoái vôùi caùc oxihydroxid cuûa caùc nguyeân toá E coù cuøng soá oxi hoùa, khi ñi töø treân xuoáng
döôùi trong phaân nhoùm:
a. Ñoä aâm ñieän giaûm ↓
b. Baùn kính taêng ↑
c. Taùc duïng phaân cöïc giaûm ↓
d. Tính ion cuûa lieân keát E–OH taêng ↑
e. Tính acid cuûa oxihydroxid giaûm ↓

Ví duï: HNO3 > H3PO4 > H3AsO4
HNO2 ~ H3PO3 > HAsO2
Xeùt moâ hình Xδ+⇐ Oδ–← H

Khi ñò töø treân xuoáng döôùi trong phaân nhoùm:
• Ñoä aâm ñieän giaûm, baùn kính taêng
• Taùc duïng phaân cöïc cuûa X giaûm
• Tính acid giaûm
3. Ñoái vôùi caùc oxihydroxid khaùc nhau cuûa cuøng moät nguyeân toá E, khi soá oxi hoùa caøng cao:
a. Taùc duïng phaân cöïc cuûa NTTT taêng ↑
b. Tính ion cuûa lieân keát E–OH giaûm ↓
c. Tính acid cuûa oxihydroxid taêng ↑

Ví duï: H3PO3 < H3PO4
Xeùt moâ hình O*⇐ Xδ+← Oδ–← H
• Ñieän tích cuûa X taêng, baùn kính giaûm
• Taùc duïng phaân cöïc cuûa X taêng
• Soá löôïng O* keùo ñieän töû cuûa X caøng lôùn → Tính acid taêng
4. As, Sb vaø Bi coù soá phoái trí 6 beàn neân ta coù caùc phöùc chaát:
[E(OH)6]3–, [EX6]3–, [E(OH)6]–, [EX6]–
17.4.2.2 Caùc daãn xuaát EnBm cuûa caùc oxihydroxid HxXOn

a. Lieân keát A−X cuûa caùc daãn xuaát caøng coù tính coäng hoùa trò
PCl5 + 4H2O → H3PO4 + 5HCl (a)
Daãn xuaát acid
AsCl3 + 3H2O → As(OH)3 + 3HCl (b)
Daãn xuaát löôõng tính
Na3[Sb(OH)6] + 3HCl → 3NaCl + Sb(OH)3 + 3H2O (c)
Muoái baz
Chöông 18
Phaân nhoùm 4A
1. Caùc döõ lieäu quan troïng cuûa caùc nguyeân toá phaân nhoùm 4A:
Nguyeân toá C Si Ge Sn Pb
Teân goïi Carbon Silic Germani Thieác Chì

rcht Å 0,77 1,17 1,22 1,40 –
rkl Å – 1,34 1,39 1,58 1,75
r2+ Å – – 0,65 1,02 1,26
r4+ Å 0,20 0,39 0,44 0,67 0,76
I1 eV 11,26 8,15 7,90 7,34 7,42
χ 2,5 1,8 2,0 1,8 1,6
2. Caùc nguyeân toá muoän thuoäc phaân nhoùm 4A coù caáu truùc ñieän töû ns2 np2.
3. Theo quy taéc Mendeleev, caùc soá oxi hoùa thoâng thöôøng cuûa nguyeân toá phaân nhoùm 4A laø:
SOXH = Soá nhoùm − 2n = +4, (+2), 0, (−2), −4
4. Caùc soá oxi hoùa khaùc khoâng ñaëc tröng.

5. Phaân nhoùm 4A laø phaân nhoùm chuyeån tieáp giöõa khoâng kim loaïi vaø kim loaïi.
c. Tính oxi hoùa giaûm, tính khöû taêng
d. Tính khoâng kim loaïi giaûm, tính kim loaïi taêng
e. Hôïp chaát oxihydroxid coù tính acid giaûm, tính baz taêng
phöùc hydroxo (–OH) vôùi lieân keát σ beàn daàn töø Sn.
NTTT: Si Sn
Daïng toàn taïi: H4SiO4 H2[Sn(OH)6]
Baûng 18.1 Söï gia taêng soá phoái trí theo chu kyø cuûa caùc hôïp chaát oxihydroxid thuoäc caùc
phaân nhoùm A
Phaân nhoùm 3A 4A 5A 6A 7A
Chu kyø 2 H3BO3 H2CO3 HNO3 H2O

3 H3[Al(OH)6] H4SiO4 H3PO4 H2SO4 HClO4
4 H2[Sn(OH)6] H3[As(OH)6] H2SeO4 HBrO4
5 H6TeO6 H5IO6
7. Soá phoái trí taêng khi ñi töø treân xuoáng döôùi do baùn kính taêng vaø naêng löôïng cuûa caùc vaân
ñaïo ns, np vaø nd caøng gaàn nhau neân deã daøng lai hoùa vôùi nhau.
8. Carbon khoâng coù vaân ñaïo d thöôøng coù lai hoùa sp3 , sp2 , sp vôùi caùc soá phoái trí 4, 3 vaø 2:
Soá phoái trí 4 3 2
Ví duï CH4 CO 32 − CO 2
Caáu truùc H O 2–
H–C–H O–C O=C=O

H O
9. ÔÛ thieác vaø chì ñaõ coù lai hoùa vôùi söï tham gia cuûa vaân ñaïo d neân soá phoái trí cao hôn (6, 5,
4, 3). Soá phoái trí beàn cuûa thieác ñaõ laø 4 (SnCl4) vaø 6 (K2[SnCl6]).

1. Caùc döõ lieäu quan troïng veà traïng thaùi töï nhieân cuûa caùc nguyeân toá phaân nhoùm 4A:
Nguyeân toá Carbon Silic Germani Thieác Chì
Haøm löôïng, %NT

0,14 20,0 2.10−4 4.10−3 1,6.10−4
(trong voû traùi ñaát)
Than ñaù,
Nguoàn nguyeân Quaëng Quaëng
carbonat, Silicat Quaëng oxid
lieäu chính sulfur sulfur
daàu khí,…
18.3 Ñôn chaát

1. Caùc döõ lieäu quan troïng veà caùc ñôn chaát cuûa nguyeân toá phaân nhoùm 4A:
Chaát Cβ Cα C∞? C60–70–80
Daïng toàn taïi Kim cöông Graphit Carbin? Fulleren

dC–C Å 1,545 1,415 1,284 1,355–1,467
dlôùp-maïch Å – 3,35 2,95
0
Tnc C 3900 3800
0
Ts C 5000 4000
d g/cm3 3,51 2,27
Nguyeân toá Silic Germani Thieác Chì
α–Xaùm (kc),
Daïng toàn taïi Xaùm (kc) Traéng (kc) Xaùm (kl)
β–Traéng (kl)
0
Tnc C 1415 937 232 327,5
Ts 0
C 3250 2850 2620 1745
Tchph 0
C 13,2
d g/cm3 2,33 5,350 5,75α – 7,31β 11,337

2. Caùc nguyeân toá phaân nhoùm 4A toàn taïi ôû nhieàu daïng thuø hình khaùc nhau nhö ñöôïc trình
baøy trong hai baûng treân.
3. Ñaëc bieät laø carbon khoâng nhöõng coù daïng caáu truùc caàu trong fulleren maø coøn coù caáu truùc
oáng nano.
18.3.2 Hoùa tính

a. Tính oxi hoùa
1. Caùc nguyeân toá phaân nhoùm 4A laø caùc nguyeân toá trung gian ñieån hình neân coù tính oxi hoùa
yeáu.
2. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi:
d. Ñeán Si thuoäc chu kyø 3 ñaõ theå hieän tính kim loaïi
Hình 18.1 Caùc daïng thuø hình cuûa carbon
b. Tính khöû
1. Caùc nguyeân toá phaân nhoùm 4A coù tính khöû taêng khi ñi töø treân xuoáng döôùi.
Anion phöùc oxo, chalcogeno Halogenur
CO32−, SiO32−, CO, CS2 CCl4, COCl2, CHCl3

1. Silic chæ dò phaân vôùi oxid kieàm noùng:
5Si + 6MnO → 2Mn3Si + 3SiO2

1. Carbon ñöôïc ñieàu cheá phuï thuoäc vaøo traïng thaùi thuø hình.
a. Kim cöông (sp3)
• Nung graphit ôû nhieät ñoä vaø aùp suaát raát cao ~ 109–10 atm vaø 20000C
• Keát tinh treân maàm tinh theå kim cöông trong hôi hydrocarbon ôû khoaûng 10000C
b. Graphit (sp2)
• Nung than ñaù voâ ñònh hình (antraxit) ôû 2500 − 30000C khi khoâng coù khoâng khí
c. Than coác
• Nung than ñaù voâ ñònh hình (antraxit) ôû 1000–12000C khi khoâng coù khoâng khí
d. Than hoaït tính
• Nung caùc hôïp chaát höõu cô thieáu hay khoâng coù khoâng khí
2. Silic ñöôïc ñieàu cheá baèng phaûn öùng khöû SiO2 hay SiX4 ôû nhieät ñoä cao:
SiO2 + 2C → Si + 2CO
SiCl4 + 2Zn → Si + 2ZnCl2
3. Germani, thieác vaø chì ñöôïc ñieàu cheá baèng caùch khöû quaëng oxid (hay sulfur) cuûa chuùng
baèng C ôû nhieät ñoä cao.
ES2 + 2O2 → 2SO2 + EO2
EO2 + 2C → E + 2CO

1. Kim cöông Söû duïng ñeå saûn xuaát ñoà trang söùc, boät maøi, muõi khoan,…
2. Graphit Söû duïng laøm ñieän cöïc, vieát chì,…
3. Than hoaït tính Söû duïng laøm chaát khöû maøu-muøi, boät maøu, chaát ñoän,…
4. Silic Söû duïng ñeå ñieàu cheá phaân laân, thuoác tröø saâu, dieâm queït,…
5. Germani Söû duïng laøm chaát baùn daãn,…
6. Thieác Söû duïng laøm bao bì thöïc phaåm, trong kyõ thuaät ñieän,…
7. Chì Söû duïng laøm aéc qui, phoøng chì, chaát caûn tia phoùng xaï,…
18.4 Caùc hôïp chaát cuûa caùc nguyeân toá phaân nhoùm 4A
18.4.1 Caùc hôïp chaát H4E vaø caùc daãn xuaát cuûa chuùng
1. Caùc hôïp chaát H4E cuûa caùc nguyeân toá phaân nhoùm 4A laø:
CH4, SiH4, GeH4, SnH4, PbH4
vôùi naêng löôïng lieân keát giaûm töø C ñeán Pb.
Lieân keát C–H C–O Si – H Si – O
E kJ/mol 414 359 319 445

2. Ge, Sn vaø Pb do ñoä aâm ñieän cuûa E khoâng cao neân chæ taïo caùc hôïp chaát coù soá oxi hoùa −4
vôùi caùc kim loaïi hoaït ñoäng hôn vôùi lieân keát coù tính kim loaïi.
3. Tính oxi hoùa-khöû: Trong caùc hôïp chaát H4E vaø daãn xuaát cuûa carbon vaø silic, E coù soá oxi
hoùa −4 neân chæ coù tính khöû. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi, tính khöû taêng daàn.
18.4.1.1 Caùc hôïp chaát H4E

1. CH4 (H4C) laø moät nhieân lieäu khí quan troïng töø khí thieân nhieân.
2. Khi ñi töø treân xuoáng döôùi, lieân keát keùm beàn daàn:
a. SiH4 (silan) deã bò phaân huûy.
b. PbH4 keùm beàn ñeán möùc chæ chöùng minh ñöôïc söï toàn taïi cuûa noù moät caùch giaùn tieáp.
18.4.1.2 Caùc daãn xuaát AnE cuûa caùc hôïp chaát HnE
a. Carbur kieåu muoái
1. Caùc daãn xuaát carbur kieåu muoái laø caùc cabur kim loaïi vôùi lieân keát ion–coäng hoùa trò.
2. Chuùng coù tinh theå kieåu muoái vaø thuûy phaân taïo thaønh caùc hydrocarbon töông öùng.
Daãn xuaát Metan CH4 Etan C2H6 Etylen C2H4 Acetylen C2H2
Ví duï Li4C, Be2C, Li6Si2 UC2 CaC2, Ag2C2

Al4C3, Mg2Si
3. Phaûn öùng phaân huûy cuûa caùc daãn xuaát:

Metan Al4C3 + 12H2O → 3CH4↑ + 4Al(OH)3
Mg2Si + 4HCl → SiH4↑ + 2Mg(OH)2
Etan Li6Si2 + 6HCl → Si2H6↑ + 6LiCl
Acetylen 2UC2 + 8H2O → 2CH4↑ + C2H4↑ + 2UO2(OH)2
CaC2 + 2H2O → C2H2↑ + Ca(OH)2
Mg2C3 + 4H2O → C3H8↑ + 2Mg(OH)2
b. Carbur kim loaïi

1. Caùc daãn xuaát carbur kieåu kim loaïi thöôøng laø caùc cabur cuûa caùc kim loaïi thuoäc phaân
nhoùm 4B, 5B, 6B, 7B vaø 8B.
2. Trong carbur kim loaïi, carbon xaâm nhaäp vaøo caùc loã troáng baùt dieän cuûa tinh theå kim loaïi.
3. Caùc carbur kim loaïi thöôøng coù thaønh phaàn MC, M2C vaø M3C.
Thaønh phaàn MC M2C M3C
TiC, ZrC, HgC, VC,

Ví duï Mo2C, W2C,… Mn3C, Fe3C, Co3C,…
NbC, TaC,…
4. Carbur kim loaïi thöôøng:

a. Coù tinh theå aùnh kim, daãn ñieän.
b. Taïo vôùi caùc kim loaïi khaùc dung dòch raén coù ñoä cöùng raát lôùn vaø nhieät ñoä noùng chaûy
raát cao.
5. Caùc carbur coù coâng thöùc MC vaø M2C thöôøng coù nhieät ñoä noùng chaûy raát cao vaø choáng aên
moøn.
Kim loaïi Ti Zr Hg V Nb Ta Mo W Mn Fe
Tnc, 0C 1668 1852 2200 1919 2460 3000 2620 3380 1244 1539
Carbur TiC ZrC HgC VC NbC TaC Mo2C W2C Mn3C Fe3C
Tnc, 0C 3150 3580 3670 2800 3500 3880 2690 2800 1520 1650
6. Caùc carbur M3C thöôøng coù nhieät ñoä noùng chaûy thaáp hôn vaø bò acid phaù huûy.
Mn3C + 6HCl → 3MnCl2 + CH4 + H2
7. Khi ñi töø MC → M3C thì haøm löôïng kim loaïi trong carbur taêng neân lieân keát coù tính kim
loaïi taêng vaø tính coäng hoùa trò giaûm khieán cho ñoä cöùng vaø Tnc giaûm.
8. Caùc carbur kim loaïi ñöôïc söû duïng trong ngaønh cô khí ñeå saûn xuaát caùc hôïp kim sieâu
cöùng vaø khoù noùng chaûy.
9. Caùc carbur kim loaïi thöôøng ñöôïc saûn xuaát baèng caùch nung chaûy boät kim loaïi hay oxid
kim loaïi vôùi carbon ôû nhieät ñoä cao.
V2O5 + 7C → 2VC + 5CO
10. Carbur thu ñöôïc seõ ñöôïc taïo hình vôùi chaát keát dính thöôøng laø cobalt hay nikel.
c. Carbur coäng hoùa trò

1. Chæ coù B vaø Si taïo ñöôïc carbur coäng hoùa trò SiC vaø B4C do coù baùn kính, ñoä aâm ñieän
töông ñöông vaø cuøng soá phoái trí 4.
2. Trong ñoù, α–SiC coù caáu truùc kim cöông vôùi ñoä cöùng raát cao, nhieät ñoä noùng chaûy cao, ñoä
daãn ñieän raát thaáp vaø beàn hoùa hoïc neân ñöôïc söû duïng laøm boät maøi, ñaù maøi, thanh ñieän trôû
cuûa loø nung,…
d. Caùc daãn xuaát khaùc

A–X.
2. Khi lieân keát A–X caøng keùm beàn vaø ñoä phaân cöïc cuûa lieân keát A–X caøng lôùn thì caùc daãn
3. Caùc daãn xuaát vaø muoái thuûy phaân trong nöôùc taïo moâi tröôøng acid hay baz tuøy theo baûn
chaát cuûa lieân keát trong hôïp chaát.
Li6Si2 + 6HCl → Si2H6↑ + 6LiCl
Muoái baz
4. Caùc silicur coù haøm löôïng silic cao nhö MoSi, MoSi2,…
a. Theå hieän tính acid khi:
• Khoâng phaûn öùng vôùi acid
• Phaân huûy trong kieàm
b. Raát beàn ñöôïc quaù trình oxi hoùa khi ñun noùng
18.4.2 Caùc oxihydroxid HxEOn vaø caùc daãn xuaát cuûa chuùng
1. Caùc oxihydroxid thoâng thöôøng cuûa caùc nguyeân toá phaân nhoùm 4A laø:
Soá oxi hoùa C Si Ge Sn Pb
+2 CO – Ge(OH)2 Sn(OH)2 Pb(OH)2

+4 H2CO3 H2SiO3 H2GeO3 Sn(OH)4 Pb(OH)4

1. Trong caùc hôïp chaát oxihydroxid vaø daãn xuaát cuûa chuùng, E coù soá oxi hoùa döông vôùi ñoä
aâm ñieän thaáp neân chuùng thöôøng coù tính oxi hoùa yeáu.
H2SiO3 + 4H+ + 4e– → Si↓ + 3H2O E0 = –0,79V (a)
2. H2GeO3 do hieäu öùng co d vaø nhaát laø PbO2 do caû hieäu öùng co d laãn co f khieán cho 2 ñieän
töû s khoù maát neân coù tính oxi hoùa.
H2GeO3 + 4H+ + 4e– → Si↓ + 3H2O E0 = –0,13V (b)
Sn4+ + 4e– → Sn↓ E0 = +0,01V (c)
PbO2 + 4H+ + 2e– → Pb2+ + 2H2O E0 = +1,455V (d)

1. Caùc anion EO43–, EO32– taïo phöùc yeáu do baùn kính quaù lôùn neân khoù cho ñieän töû.
18.4.2.1 Caùc oxihydroxid HxEOn

1. Chæ coù HxEOn laø caùc acid yeáu–löôõng tính.
2. Ñoái vôùi caùc oxihydroxid cuûa caùc nguyeân toá E coù cuøng soá oxi hoùa, khi ñi töø treân xuoáng
döôùi trong phaân nhoùm:
a. Ñoä aâm ñieän giaûm ↓
b. Baùn kính taêng ↑
c. Taùc duïng phaân cöïc giaûm ↓
d. Tính ion cuûa lieân keát E–OH taêng ↑
e. Tính acid cuûa oxihydroxid giaûm ↓

Ví duï: H2CO3 H2SiO3 H2GeO3 H4SnO4
pKa1 6,37 9,80 8,73 9,24
Xeùt moâ hình Xδ+⇐ Oδ–← H

Khi ñò töø treân xuoáng döôùi trong phaân nhoùm:
• Ñoä aâm ñieän giaûm, baùn kính taêng
• Taùc duïng phaân cöïc cuûa X giaûm
• Tính acid giaûm
• Tuy nhieân, H2GeO3 vaø H4SnO4 coù tính acid lôùn hôn H2SiO3 laø do hieäu öùng co d
vaø co f khieán cho ñieän tích haït nhaân taêng maïnh neân keùo ñieän töû maïnh.
3. Ñoái vôùi caùc oxihydroxid khaùc nhau cuûa cuøng moät nguyeân toá E, khi soá oxi hoùa caøng cao:
a. Taùc duïng phaân cöïc cuûa NTTT taêng ↑
b. Tính ion cuûa lieân keát E–OH giaûm ↓
c. Tính acid cuûa oxihydroxid taêng ↑

Ví duï: Ge(OH)2 < H2GeO3
Xeùt moâ hình O*⇐ Xδ+← Oδ–← H
• Ñieän tích cuûa X taêng, baùn kính giaûm
• Taùc duïng phaân cöïc cuûa X taêng
• Soá löôïng O* keùo ñieän töû cuûa X caøng lôùn → Tính acid taêng
4. Ge, Sn vaø Pb coù soá phoái trí 6 beàn neân ta coù caùc phöùc chaát:
[E(OH)6]4–, [EX6]4–, [E(OH)6]2–, [EX6]2–
18.4.2.2 Caùc daãn xuaát EnBm cuûa caùc oxihydroxid HxXOn

1. Tính chaát acid-baz cuûa caùc daãn xuaát phuï thuoäc vaøo taùc duïng phaân cöïc cuûa cation–hôïp
phaàn phaân cöïc döông.
2. Khi taùc duïng phaân cöïc cuûa cation–hôïp phaàn phaân cöïc döông caøng maïnh thì:
a. Lieân keát A−X cuûa caùc daãn xuaát caøng coù tính coäng hoùa trò
SnCl4 + 6H2O → H2[Sn(OH)6] + 4HCl (a)
Daãn xuaát acid
PbF2 + 2KF → K2[PbF4] (b)
PbF2 + SiF4 → Pb[SiF6] (c)
Daãn xuaát löôõng tính
Na2SiO3 + 2H2O → H2SiO3 + 2NaOH (d)
Muoái baz
Chöông 19 Danh phaùp caùc hôïp chaát voâ cô 185
Chöông 19
Danh phaùp caùc chaát voâ cô
19.1 Ñaïi cöông

19.1.1 Môû ñaàu
1. Danh phaùp khoa hoïc laø moät heä thoáng caùch goïi teân caùc hôïp chaát ñeå coù theå phaân bieät
ñöôïc caùc chaát vaø xaùc ñònh coâng thöùc cuûa hôïp chaát töø teân goïi moät caùch ñôn giaûn.
2. Ngoaøi ra coøn coù danh phaùp thoâng duïng goïi teân theo thoùi quen vaø caùc teân goïi kyõ thuaät
hoaëc thöông maïi mang tính ñaëc thuø cuûa ngaønh ngheà, ñòa phöông hay coù tính lòch söû.
Thí duï:
Chaát KMnO4 (NH4)2Cr2O7
Teân heä thoáng Kali tetraoxomanganat(VII) Amonium heptaoxodicromat(VI)

Teân thoâng duïng Kali permanganat Amonium bicromat
Teân thöông maïi Thuoác tím Bi chaùy
3. Hieän nay ngöôøi ta thöôøng söû duïng quy öôùc ñaõ ñöôïc thoáng nhaát cuûa Lieân ñoaøn Quoác teá
Hoùa hoïc lyù thuyeát vaø Thöïc haønh (danh phaùp IUPAC: International Union of Pure and
Applied Chemistry).
4. Theo danh phaùp heä thoáng (quy öôùc cuûa IUPAC), coù theå söû duïng song song hai caùch goïi
teân:
a. Theo heä thoáng (danh phaùp IUPAC): Teân cuûa hôïp chaát voâ cô ñöôïc goïi theo:
• Teân cuûa ion ñôn giaûn taïo thaønh hôïp chaát
• Teân cuûa phöùc chaát ñoái vôùi ion phöùc taïp
b. Theo danh phaùp thoâng duïng: Nhieàu hôïp chaát voâ cô ñöôïc goïi döôùi caùc teân goïi thoâng
duïng ñaõ trôû neân quaù quen thuoäc, thí duï nhö acid sulfuric, acid clohydric,…
Danh phaùp thoâng duïng ôû ñaây khoâng keå ñeán caùc teân goïi kyõ thuaät, thöông maïi.
7. Vieäc söû duïng song song hai caùch goïi teân naøy cho pheùp ñôn giaûn hoùa teân goïi nhieàu hôïp
chaát nhö trong thí duï treân (NH4)2Cr2O7 vaø KMnO4 goïi teân theo danh phaùp thoâng duïng seõ
ngaén goïn hôn.
186 Chöông 19 Danh phaùp caùc hôïp chaát voâ cô
19.1.2 Nguyeân taéc cô baûn

1. Taát caû caùc hôïp chaát ñeàu coù theå phaân thaønh 2 hôïp phaàn laø:
a. Hôïp phaàn phaân cöïc döông b. Hôïp phaàn phaân cöïc aâm
Ví duï: Naδ+Clδ–, NH4δ+NO3δ–, (NH4)δ+2SO4δ–, Cδ+O2δ–, Hδ+2Oδ–, Hδ+3Nδ–, Sδ+F6δ–,…
2. Coâng thöùc cuûa hôïp chaát ñöôïc vieát vôùi hôïp phaàn phaân cöïc döông tröôùc vaø hôïp phaàn
phaân cöïc aâm sau.
Ví duï: NaCl, CaSO4, NH4NO3, (NH4)2SO4,…
CO2, H2O, H3N, PF5, SF6,…
Löu yù laø do thoùi quen, ngöôøi ta thöôøng vieát laø NH3 thay vì H3N.
3. Danh phaùp (teân goïi) cuûa hôïp chaát ñöôïc ñoïc cuõng vôùi hôïp phaàn phaân cöïc döông tröôùc vaø
hôïp phaàn phaân cöïc aâm sau.
Ví duï: Natri clorur (NaCl), calci sulfat (CaSO4),…
Carbon dioxid (CO2), hydro oxid (H2O),…
19.2 Danh phaùp cuûa caùc nguyeân toá

1. Caùc nguyeân toá ñöôïc ñoïc teân theo tieáng La tinh cuûa nguyeân toá nhöng coù boû bôùt tieáp vó
ngöõ (ñuoâi) um.
Ví duï: Teân La tinh Danh phaùp Vieät nam
Natrium Natri
Calcium Calci
2. Moät soá teân nguyeân toá ñaõ ñöôïc Vieät hoùa thì ñoïc teân theo tieáng Vieät.
Ví duï: Teân La tinh Danh phaùp Vieät nam
Copper Ñoàng
Argentum Baïc
Sulfur Löu huyønh
3. Caùc teân nguyeân toá Vieät hoùa naøy ñöôïc tieáp tuïc söû duïng trong caùc hôïp phaàn phaân cöïc
döông nhöng baét buoäc phaûi söû duïng teân La tinh trong caùc hôïp phaàn phaân cöïc aâm.
Ví duï: Coâng thöùc Danh phaùp Vieät nam
Cu(NO3)2 Ñoàng nitrat
Na[CuI2] Natri diiodocuprat
19.3 Danh phaùp cuûa caùc cation

19.3.1 Cation ñôn giaûn (moät nguyeân töû)
1. Goïi theo teân cuûa nguyeân toá töông öùng coù ghi theâm soá oxi hoùa cuûa noù baèng soá la maõ
trong ngoaëc ñôn ngay keá tieáp khoâng caùch khoaûng. Ñoái vôùi caùc nguyeân toá chæ coù moät soá
oxi hoùa nhö hydro, kim loaïi kieàm, kim loaïi kieàm thoå thì khoâng caàn ghi soá oxi hoùa.
Thí duï: Cu2+ (ion) ñoàng(II) Na+ (ion) natri
19.3.2 Cation phöùc taïp (nhieàu nguyeân töû)

1. Cation do söï keát hôïp cuûa caùc phaân töû hay ion coù tính baz vôùi proton seõ ñöôïc goïi teân
theo phaàn goác cuûa teân nguyeân toá taïo neân phaân töû hay ion ban ñaàu coù theâm tieáp vó ngöõ –
onium.
Thí duï: NH4+ ammonium H3O+ oxonium
PH4+ phosphonium AsH4+ arsonium
Caùc daãn xuaát theá töø caùc ion naøy cuõng ñöôïc goïi teân töông töï.
Thí duï: (CH3)4Sb+ tetrametylstibonium
PCl4+ tetraclorophosphonium
2. Cation phöùc taïp coù nguyeân töû trung taâm laø cation kim loaïi vaø caùc ligand (phoái töû) laø caùc
anion, nguyeân töû hay phaân töû trung hoøa seõ goïi teân theo phöùc chaát.
Thí duï: [Cu(NH3)4]2+ (ion) tetraammincuprum(II)
[Al(H2O)6]3+ (ion) hexaaquoaluminium(III)
[CoCl(NH3)5]2+ (ion) cloropentaammincobalt(II)
3. Cation laø nhoùm chöùc (goác) seõ goïi teân theo nhoùm chöùc (goác) töông öùng (teân moät soá
nhoùm chöùc (goác) ñöôïc trình baøy trong Muïc 1.4).
Thí duï: NO+ (ion) nitrosyl NO2+ (ion) nitryl
SO2+ (ion) thionyl SO22+ (ion) sulfuryl
PO3+ (ion) phosphoryl CO2+ (ion) carbonyl
19.4 Danh phaùp cuûa caùc anion

19.4.1 Anion ñôn giaûn (moät nguyeân töû)
1. Giöõ nguyeân phaàn teân goác cuûa nguyeân toá vaø theâm tieáp vó ngöõ –ur (teân Quoác teá laø −ide
chuyeån sang caùch goïi teân Vieät Nam laø −ur).
Thí duï: H− (ion) hydrur F− (ion) fluorur
S2− (ion) sulfur Cl− (ion) clorur
Si4− (ion) silisur Br− (ion) bromur
2−
Ngoaïi leä: O (ion) oxid
19.4.2 Anion phöùc taïp (nhieàu nguyeân töû)

1. Moät soá anion nhieàu nguyeân töû ñôn giaûn coù tieáp vó ngöõ –id (tröø moät soá ngoaïi leä coù tieáp vó
ngöõ −ur).
Thí duï: O22− (ion) peroxyd NH2− (ion) amid
O2− (ion) superoxyd NH2− (ion) imid
OH −
(ion) hydroxid NH2OH −
(ion) hydroxylamid
Ngoaïi leä: O3− (ion) ozonur CN −
(ion) cyanur
2. Anion phöùc taïp seõ goïi teân theo phöùc chaát.
Thí duï: [Zn(OH)4]2− (ion) tetrahydroxozincat(II)

[Fe(CN)6]3− (ion) hexacyanoferrat(III)
SO32− (ion) trioxosulfat(IV)
SO42− (ion) tetraoxosulfat(VI)
[SO3S]2− (ion) trioxothiosulfat(VI) (thöôøng vieát S2O32−)
3. Ñoái vôùi caùc anion cuûa caùc oxihydroxid cuõng nhö caùc daãn xuaát cuûa chuùng, ngöôøi ta
thöôøng söû duïng danh phaùp thoâng duïng:
a. Neáu acid coù tieáp vó ngöõ laø –ic thì anion seõ ñoåi thaønh tieáp vó ngöõ –at.
b. Neáu acid coù tieáp vó ngöõ laø –ô thì anion seõ ñoåi thaønh tieáp vó ngöõ –it.
Thí duï: NO2− (ion) nitrit SO32− (ion) sulfit
NO3− (ion) nitrat SO42− (ion) sulfat
4. Anion nhieàu nguyeân töû coù chöùa nguyeân töû hydrogen thì theâm töø hydro phía tröôùc teân cuûa
anion töông öùng.
Thí duï: HS− (ion) hydrosulfur HSO3− (ion) hydrosulfit
HO2− (ion) hydroperoxyd H2PO4− (ion) dihydrophosphat
19.5 Danh phaùp cuûa caùc nhoùm chöùc (goác)

1. Caùc nhoùm chöùc (goác) thöôøng gaëp trong nhieàu hôïp chaát ñöôïc hình thaønh töø caùc nguyeân
toá khoâng kim loaïi hoaëc töø nguyeân toá kim loaïi vôùi oxygen.
2. Teân cuûa chuùng thöôøng coù tieáp vó ngöõ –yl.
Thí duï: OH hydroxyl CO carbonyl
NO nitrosyl NO2 nitryl
SO thionyl (sulfinyl) SO2 sulfuryl (sulfonyl)
ClO clorosyl ClO2 cloryl
ClO3 percloryl PO phosphoryl
UO2 uranyl CrO2 cromyl
19.6 Danh phaùp cuûa caùc hôïp chaát

19.6.1 Quy taéc goïi teân
1. Moät hôïp chaát baát kyø ñeàu coù theå xem nhö ñöôïc hình thaønh töø caùc hôïp phaàn phaân cöïc
döông (cation) vaø caùc hôïp phaàn phaân cöïc aâm (anion).
2. Teân cuûa hôïp chaát ñöôïc goïi theo thöù töï: teân cuûa cation tröôùc, teân cuûa anion sau.
Thí duï: Na2SO4 natri sulfat, natri tetraoxosulfat(VI)
FeCl3 saét(III) clorur
P2O5 phosphor(V) oxid
CO carbon(II) oxid
3. Neáu hôïp chaát coù nhieàu hôïp phaàn phaân cöïc döông (cation) hay nhieàu hôïp phaàn phaân cöïc
aâm (anion) thì vaãn goïi teân theo quy taéc treân vôùi teân goïi cuûa caùc cation (hay cuûa caùc
anion) ñöôïc xeáp theo thöù töï abc.
Thí duï: COCl2 carbon clorur oxid (carbonyl clorur)
MgCl(OH) magne clorur hydroxyd
KMgF3 kali magne fluorur
MgNH4PO4.6H2O ammonium magne phosphat hexahydrat
4. Ghi chuù: Nhieàu taøi lieäu thöôøng goïi teân khaùc ñi moät chuùt so vôùi caùch trình baøy treân ôû choã
khoâng ghi soá oxi hoùa cuûa caùc nguyeân toá, thay vaøo ñoù:
a. Soá löôïng cuûa caùc hôïp phaàn döông hoaëc aâm ñôn giaûn ñöôïc bieåu dieãn baèng caùc tieáp
ñaàu ngöõ mono, di, tri, tetra,…. Tieáp ñaàu ngöõ mono coù theå khoâng caàn ghi.
b. Neáu caùc hôïp phaàn ñoù laø ion phöùc taïp thì caùc tieáp ñaàu ngöõ seõ laø bis, tris, tetrakis,…
Thí duï: P2O5 diphospho pentaoxyd
NO2 nitrogen dioxyd
S2Cl2 disulfur diclorur
19.6.2 Teân cuûa caùc oxihydroxid

1. Danh phaùp thoâng duïng:
a. Ñoái vôùi caùc oxihydroxid, ngöôøi ta laáy teân phaàn goác cuûa nguyeân toá taïo acid coù theâm
tieáp vó ngöõ −ô hoaëc −ic ñeå phaân bieät soá oxi hoùa cuûa nguyeân toá ñoù.
b. Caùch goïi teân trong caùc tröôøng hôïp nguyeân toá taïo acid vôùi nhieàu soá oxi hoùa khaùc
nhau nhö sau:
Soá oxi hoùa cuûa

Teân goïi Thí duï
nguyeân toá taïo acid
Thaáp nhaát acid hypo–teân nguyeân toá–ô HClO acid hypoclorô

Thaáp acid teân nguyeân toá–ô HClO2 acid clorô
Cao acid teân nguyeân toá–ic HClO3 acid cloric
Cao nhaát acid per–teân nguyeân toá–ic HClO4 acid percloric
c. Ghi chuù: Tröôøng hôïp nguyeân toá chæ taïo ñöôïc moät oxihydroxid thì duøng tieáp vó ngöõ −ic
ñeå goïi teân. Thí duï: H2SiO3 – acid silicic.
d. Ngöôøi ta phaân bieät moät nguyeân toá ôû cuøng soá oxi hoùa taïo thaønh nhieàu oxihydroxid coù
haøm löôïng nöôùc khaùc nhau baèng caùch theâm tieáp ñaàu ngöõ nhö sau:
Haøm löôïng nöôùc

Teân goïi Thí duï
trong oxihydrocid
Ít nhaát acid meta– teân oxoacid (HPO3)n acid metaphosphoric

Nhieàu nhaát acid orto– teân oxoacid H3PO4 acid ortophosphoric
Hai oxihydroxid maát 1 H2O acid pyro–teân oxoacid H4P2O7 acid pyrophosphoric
2. Danh phaùp heä thoáng: Caùc oxihydroxid coù theå goïi teân theo danh phaùp phöùc chaát.
Thí duï:
H2SO4 hydro tetraoxosulfat(VI) hay acid tetraoxosulfuric(VI)
H2SO3 hydro trioxosulfat(IV) hay acid trioxosulfuric(IV)
HMnO4 hydro tetraoxomanganat(VII) hay acid tetraoxomanganic(VII)
H2MnO4 hydro tetraoxomanganat(VI) hay acid tetraoxomanganic(VI)
19.6.3 Teân cuûa caùc acid daãn xuaát töø oxihydroxid

1. Caùc acid daãn xuaát töø oxihydroxid laø caùc oxihydroxid coù moät soá oxygen trong phaân töû
oxihydroxid ñöôïc thay theá baèng caùc nguyeân töû hay caùc nhoùm nguyeân töû khaùc.
2. Teân goïi cuûa caùc acid daãn xuaát ñoù laø teân cuûa oxihydroxid nhöng coù theâm tieáp ñaàu ngöõ ñeå
chæ söï thay theá ñaõ ñöôïc thöïc hieän.
a. Peroxoacid: Neáu oxi –O ñöôïc thay baèng nhoùm peroxid –O–O−.
Thí duï: HNO4 acid peroxonitric
H3PO5 acid peroxomononitric
H2SO5 acid peroxomonosulfuric
H2S2O8 acid peroxodisulfuric
b. Thioacid: Neáu oxi –O ñöôïc thay baèng löu huyønh –S.
Thí duï: H2S2O2 acid thiosulfurô daãn xuaát töø H2SO3 acid sulfurô
H2S2O3 acid thiosulfuric daãn xuaát töø H2SO4 acid sulfuric
HSCN acid thiocyanic daãn xuaát töø HOCN acid cyanic
19.6.4 Teân cuûa caùc acid polimer

1. Nhieàu oxihydroxid bò dimer, trimer, … polymer hoùa taïo thaønh caùc acid coù caáu truùc phöùc
taïp ñöôïc goïi laø caùc acid polymer hoùa.
2. Teân goïi cuûa caùc acid naøy cuõng laø teân cuûa oxihydroxid nhöng theâm tieáp ñaàu ngöõ di, tri,…
poly ñeå chæ möùc ñoä polimer hoùa.
Thí duï: H2S2O7 acid disulfuric
H4P2O7 acid diphosphoric H5P3O10 acid triphosphoric
H2Cr2O7 acid dicromic H2Cr4O13 acid tetracromic
19.6.5 Tieáp ñaàu ngöõ chæ soá löôïng

1. Tieáp ñaàu ngöõ chæ soá löôïng cuûa moãi hôïp phaàn ñöôïc vieát lieàn ngay tröôùc teân cuûa hôïp phaàn
ñoù.
2. Caùc tieáp ñaàu ngöõ thoâng thöôøng ñöôïc ñi keøm vôùi caùc hôïp phaàn coù teân ñôn giaûn.
3. Caùc tieáp ñaàu ngöõ phöùc taïp ñöôïc ñi keøm vôùi caùc hôïp phaàn coù teân phöùc taïp hôn.
4. Caùc tieáp ñaàu ngöõ ñöôïc trình baøy trong Baûng 19.1 vaø 19.2.
Baûng 19.1 Caùc tieáp ñaàu ngöõ thoâng thöôøng vaø phöùc taïp
Tieáp ñaàu ngöõ Tieáp ñaàu ngöõ Tieáp ñaàu ngöõ Tieáp ñaàu ngöõ
Soá löôïng Soá löôïng
thoâng thöôøng phöùc taïp thoâng thöôøng phöùc taïp
1 mono 6 hexa hexakis
2 di bis 7 hepta heptakis
3 tri tris 8 octa octakis
4 tetra tetrakis 9 nona nonakis
5 penta pentakis 10 deca decakis,…
Baûng 19.2 Caùc tieáp ñaàu ngöõ thoâng thöôøng
Tieáp ñaàu ngöõ Tieáp ñaàu ngöõ Tieáp ñaàu ngöõ

Soá löôïng Soá löôïng Soá löôïng
thoâng thöôøng thoâng thöôøng thoâng thöôøng
11 undeca 20 icosa 50 pentaconta
12 dodeca 21 henicosa 52 dopentaconta
13 trideca 22 docosa 60 hexaconta
14 tetradeca 23 tricosa 70 heptaconta
15 pentadeca 30 triaconta 80 octaconta
16 hexadeca 31 hentriaconta 90 nonaconta
17 heptadeca 35 pentatriaconta 100 hectaconta
18 octadeca 40 tetraconta
19 nonadeca 48 octatetraconta
19.7 Danh phaùp baèng tieáng Anh

19.7.1 Danh phaùp cuûa caùc nguyeân toá hoùa hoïc baèng tieáng Anh
Baûng 19.3 Teân goïi, kyù hieäu vaø soá thöù töï Z cuûa caùc nguyeân toá hoùa hoïc
Teân Kyù hieäu Z Teân Kyù hieäu Z

Actinium Ac 89 Calcium Ca 20
Aluminium Al 13 Californium Cf 98
Americium Am 95 Carbon C 6
Antimony (Stibium) Sb 51 Cerium Ce 58
Argon Ar 18 Chlorine Cl 17
Arsenic As 33 Chromium Cr 24
Astatine At 85 Cobalt Co 27
Barium Ba 56 Copper (Cuprum) Cu 29
Berkelium Bk 97 Curium Cm 96
Beryllium Be 4 Dysprosium Dy 66
Bismuth Bi 83 Einsteinium Es 99
Boron B 5 Erbium Er 68
Bromine Br 35 Europium Eu 63
Cadmium Cd 48 Fermium Fm 100
Caesium Cs 55 Fluorine F 9
Teân Kyù hieäu Z Teân Kyù hieäu Z

Francium Fr 87 Promethium Pm 61
Gadolinium Gd 64 Protactinium Pa 91
Gallium Ga 31 Radium Ra 88
Germanium Ge 32 Radon Rn 86
Gold (Aurum) Au 79 Rhenium Re 75
Hafnium Hf 72 Rhodium Rh 45
Helium He 2 Rubidium Rb 37
Holmium Ho 67 Ruthenium Ru 44
a
Hydrogen H 1 Samarium Sm 62
Indium In 49 Scandium Sc 21
Iodine I 53 Selenium Se 34
Iridium Ir 77 Silicon Si 14
Iron (Ferrum) Fe 26 Silver (Argentum) Ag 47
Krypton Kr 36 Sodium (Natrium) Na 11
Lanthanum La 57 Strontium Sr 38
b
Lawrencium (Unniltrium) Lr 103 Sulfur (theion) S 16
Lead (Plumbum) Pb 82 Tantalum Ta 73
Lithium Li 3 Technetium Tc 43
Lutetium Lu 71 Tellurium Te 52
Magnesium Mg 12 Terbium Tb 65
Manganese Mn 25 Thallium Tl 81
Mendelevium (Unnilunium) Md 101 Thorium Th 90
Mercury (Hydrargyrum) Hg 80 Thulium Tm 69
Molybdenum Mo 42 Tin (Stannum) Sn 50
Neodymium Nd 60 Titanium Ti 22
Neon Ne 10 Tungsten (Wolfram) W 74
Neptunium Np 93 Unnilennium Une 109
Nickel Ni 28 Unnilhexium Unh 106
Niobium Nb 41 Unniloctium Uno 108
Nitrogen (Azote) N 7 Unnilpentium Unp 105
Nobelium (Unnilbium) No 102 Unnilquadium Unq 104
Osmium Os 76 Unnilseptium Uns 107
Oxygen O 8 Uranium U 92
Palladium Pb 46 Vanadium V 23
Phosphorus P 15 Xenon Xe 54
Platinum Pt 78 Ytterbium Yb 70
Plutonium Pu 94 Yttrium Y 39
Polonium Po 84 Zinc Zn 30
Potassium (Kalium) K 19 Zirconium Zr 40
Praseodymium Pr 59
a 2 3
Caùc ñoàng vò H vaø H cuûa hydrogen laàn löôït ñöôïc goïi laø deuterium vaø tritium öùng vôùi caùc kyù hieäu D
vaø T nhöng 2H vaø 3H ñöôïc söû duïng nhieàu hôn. b Teân Hy laïp naøy daãn ñeán töø goác “thi” cuûa löu huyønh.
19.7.2 Danh phaùp anion cuûa caùc oxihydroxid baèng tieáng Anh
Baûng 19.4 Teân nguyeân toá, töø goác vaø teân anion cuûa caùc oxihydroxid baèng tieáng Anh
Teân nguyeân toá Töø goác Teân anion Teân nguyeân toá Töø goác Teân anion
actinium actin– actinate niobium niob– niobate
aluminium alumin aluminate nitrogen nitr– nitrate
antimony antimon– antimonate, osmium osm– osmate
stibate
arsenic arsen– arsenate palladium pallad– palladate
beryllium beryll– beryllate phosphorus phosph– phosphate
bismuth bismuth– bismuthate platinum platin– platinate
boron bor– borate radium rad– radate
bromine brom– bromate rhenium rhen– rhenate
cadmium cadm– cadmate rhodium rhod– rhodate
carbon carbon– carbonate ruthenium ruthen– ruthenate
cerium cer– cerate scandium scand– scandate
chlorine chlor– chlorate selenium selen– selenate
chromium chrom– chromate silicon silic– silicate
cobalt cobalt– cobaltate silver argent– argentate
copper cupr– cuprate sulfur sulf– sulfate
gallium gall– gallate tantalum tantal– tantalate
germanium german– germanate technetium technet– technetate
gold aur– aurate tellurium tellur– tellurate
hafnium hafn– hafnate thallium thall– thallate
indium ind– indate tin stann– stannate
iodine iod– iodate thorium thor– thorate
iridium irid– iridate titanium titan– titanate
iron ferr– ferrate tungsten tungst– tungstate,
wolframate
lead plumb– plumbate uranium uran– uranate
manganese mangan– manganate vanadium vanad– vanadate
mercury mercur– mercurate xenon xenon– xenonate
molybdenum molybd– molybdate zinc zinc– zincate
nickel nickel– nickelate zirconium zircon– zirconate
194 Taøi lieäu tham khaûo
Taøi lieäu tham khaûo
1. Nguyeãn Thò Toá Nga, Hoùa Voâ cô, Taäp 1, 2 vaø 3, Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Quoác gia Thaønh
phoá Hoà Chí Minh, Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2002.
2. Hoaøng Nhaâm, Hoùa hoïc Voâ cô, Taäp 1, 2 vaø 3, Nhaø xuaát baûn Giaùo duïc, Haø Noäi, 2002.
3. Nguyeãn Ñình Chi, Hoùa hoïc Ñaïi cöông, Nhaø xuaát baûn Giaùo duïc, Haø Noäi, 2007.
4. Ñaøo Ñình Thöùc, Caáu taïo Nguyeân töû vaø Lieân keát Hoùa hoïc, Taäp 1, vaø 2, Nhaø xuaát baûn Giaùo
duïc, Haø Noäi, 2005.
5. N. X. Acmetop, Hoùa Voâ cô, Taäp 1, vaø 2, Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân
nghieäp, Haø Noäi, 1978.
6. J. E. Huheey, E. A. Keiter, R. L. Keiter, Inorganic Chemistry: Principles of Structure and

Reactivity, 4th edition, Prentice Hall; United States of America, 1997.
7. F. A. Cotton, G. Wilkinson, Advanced Inorganic Chemistry, 5th edition, John Wiley &
Sons Inc; United States of America, 1988.
8. R. A. Liñin, Tính chaát Lyù Hoùa hoïc caùc chaát Voâ cô, Mir Publishers, Moscow, 1975.
9. Ju. Lurie, Handbook of Analytical Chemistry, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø Kyõ thuaät, Haø
Noäi, 2001.
10. Р. А. Лидин, Справочник по неорганической химии, Москва Химия, Москва, 1987.

GT Voco1 2014

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

GT Voco1 2014

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NGUYEÃN HÖÕU KHAÙNH HÖNG

HUYØNH THÒ KIEÀU XUAÂN

HOÙA HOÏC VOÂ CÔ

Muïc luïc ....................................................................................................................................i

Chương 1 Giới thiệu................................................................................................................ 1

Chương 2 Liên kết trong hóa học............................................................................................. 7

Chương 3 Phản ứng hóa học................................................................................................. 31

Chương 4 Phản ứng acid-baz................................................................................................ 35

Chöông 5 Phaûn öùng oxi hoùa-khöû ......................................................................................... 53

Chöông 8 Tinh theå hoïc ñaïi cöông ........................................................................................ 87

Chöông 9 Hoùa hoïc tinh theå .................................................................................................. 99

9.1 Ñaïi cöông ............................................................................................................. 99

Chöông 10 Hoùa hoïc chaát raén ............................................................................................. 115

Chöông 13 Hydrogen ......................................................................................................... 135

Chöông 14 Oxygen ............................................................................................................ 142

Chöông 15 Phaân nhoùm 7A: Halogen ................................................................................. 153

Chöông 16 Phaân nhoùm 6A: Chalcogen.............................................................................. 162

16.2 Traïng thaùi töï nhieân ............................................................................................. 163

Chöông 17 Phaân nhoùm 5A ................................................................................................ 169

Chöông 18 Phaân nhoùm 4A ................................................................................................ 176

Chöông 19 Danh phaùp caùc chaát voâ cô............................................................................... 185

19.3.2 Cation phöùc taïp (nhieàu nguyeân töû) ................................................................. 187

Taøi lieäu tham khaûo .............................................................................................................. 194

4. Các chuyên ngành của Hóa học:

1.1.2 Hóa Vô cơ là gì?

1.1.3 Các giai đoạn phát triển của Hóa học

1.1.4 Xu hướng hiện đại

Giả thuyết Định luật

Dữ liệu thực nghiệm

1.2.2 Phương pháp học tập

1.2.3 Nội dung cơ bản của Hóa Vô cơ

(a) (b) (c)

Bảng 2.1 Quy ước của thuật ngữ tiểu phân

2.2 Liên kết hóa học

2.2.3 Các thông số đặc trưng cho liên kết

2.3 Liên kết ion

2.3.2 Điều kiện hình thành liên kết ion

0,2 1 1,2 30 2,2 70

SPT: (a) 12 (b) 8 (c) 6 (d) 4 (e) 3 (f) 2

b. Bán kính càng nhỏ nghĩa là khi r+ và r– ↓

Bảng 2.5 Giá trị r± của một số ion đơn giản

r± 0,95 1,33 0,99 1,35 1,81 2,22

2.4 Liên kết cộng hóa trị

2.4.5 Liên kết cộng hóa trị σ, π và δ

2.4.5.1 Liên kết σ

(a) H2 F2 Cl2 Br2 I2

(b) HF HCl HBr HI

2.4.5.2 Liên kết π

Hình 2.10 Mô hình phân tử HClO4 và H5IO6

9. Đối với liên kết π cho:

14. Hiện tượng này được giải thích như sau:

Bậc liên kết ↑ ⇒ Độ dài liên kết ↓ Độ bền liên kết ↑

15. Ví dụ 1: Đối với hệ phân tử–ion [O2]:

Giá trị H2 HF HCl HBr HI

2.4.5.3 Liên kết δ

2.5 Liên kết kim loại

2.5.3 Các tính chất của liên kết kim loại

2. Hệ quả là thông thường:

2.6 Liên kết van der Waals

Hình 2.18 Mô hình liên kết van der Waals

2.7 Liên kết hydro

trong đó: A các nguyên tố có độ âm điện lớn như F, O, N và Cl hay

2.7.2 Các tính chất và độ bền của liên kết hydro