Professional Documents
Culture Documents
Bharatiya Vivaha Sansthecha Itihaas
Bharatiya Vivaha Sansthecha Itihaas
Bharatiya Vivaha Sansthecha Itihaas
मददतश धन : र हल पक श सवर #
मखप$ष : शकर दस ई
अर#सह यय : ववक स पक श ज धव
ओळख
पकरर पदहल 1
पकरर दसर 13
पकरर ततसर 22
पकरर च र 26
ओळख
(१) तमG ल दकव अतरत ल सवस सभ ग र# दणय च च ल पर तनक ल पसTन प णरन चय क ल पयVत
भ रत य त ह त . सधय चय आपलय न त पम र प हत , हH च ल आपर स न ततब ह व चमतक ररक व टत; परत
उतकतमषर जगत त सव#च वसतTन जगमतव असलय मळ, न त हH वसतदख ल उतकतमषर आह. सवयभT, सर र
दकव णसरर न हH. तय तय क ळH त त च ल न ततमतच समजल ज त व व टतय इतकच. त क ळ प लटल व
सम ज त अतर#ष#र न दकव ब ह पररन बदल झ ल महरज त जन व वदहव टतTन गलल दकव ज त असलल
च ल न ततब ह व चमतक ररक भ सTन ततच गरन गह# वसतTत ह त. गह# महरज सम ज ल अम नय एवढ च अर#
मळ त असत ह ववसरत क म नय. अशय गह# महरज सधय चय सम ज ल अम नय व ववलकर भ सर -य अश
सवस समप#र वयततररक इतर दकतयक च ल पर तन आय# सम ज त, प$थव चय प ठjवरHल इतर प च न व अव #च न
कमज सत र नटH सम ज तलय पम र पचतलत ह तय . पkकl क हHच तनदmश पढ करत .
(२) मह भ रत व हररवश त परम पज तपत बहदव प सTन झ ल अस वर#न आह. आददपव #चय ६६ वय
अधय य त बहदव प सTन वश वळ ददल आह. त अश :
बह
| | | | |
मरHतच दक X दक धम#
कशयप । X
X ५० कनय
दक भ त s सदद न र भव तत ।
दकम सवस यणननरऋतत तन# गच‡ त „ ॥
यर भ त लकय आह. भ त$ व भत$# ह द नहH शबद भ$ भरर , प लन करर य ध तTप सTन तनर लल असTन
द नहH शबद च अर# प लन करर र , रकर करर र , भरर करर र अस आह. पkकl भ त‰ ह रप भत‰# य रप हTन
जन ट आह. बदहर च महरज भतगन च पततभ व न भ ऊ समरर करHत, सबब भ व न भ त‰ ह न व अततप च न
आष#क ल पडलल आह. सवस‰ ह शबदहH ह च इततह स स गत . सव न „ सरतत अनगच‡तत इतत सवस . सवत:चय
कळ त ल भ व न ज अनसरत त सवसT. भ त‰श शरHरसबध ठव , व तय सबध मळ त सन र महरज ससरणकत
ह ई ह मTळ इततह स. त तपय#, स दर बदहरभ व च शरHरसबध अतयत प च न आष#क ल ह त अस, य भ रत य
ऐततह तसक ववध न ल ऋगवद त ल वचन च दज र तमळत . ह अततप च न आष# च ल सबध न यर एक इश रत
दऊन ठवर यक आह. सखख, स दर, चलत, चलत पतर , ह शबद व शरHरसबध इततह सक र ज वय स व ऋगवदक जm
मGकतm ऋष तय चय क ळच आहत, मTळ बहदव व दकपज पत य चय अततप च न क ळच न हHत. बह व दक
य चय क ल भ ऊ, बहHर, चलत , पतर सबध सम ज त उदवल नवहत व अर #त म हHत नवहत, फक स आणर
परष, द न सबध तवढ सम ज चय लक त आलल ह त. तर वप अस हH एक प च न क ल ह त कl जय क ल ह भद
तभननतलगदश#क शबद न दश#ववणय च कल$प आय Vन सचल नवहत . उद हरर र#, ऋवष: ह शबद मGदष•य
स परष न सTक चय मरळय वर ल वलल आढळत . ऋवष: ह रप वkयय कररदष न पणललग आह, पर "असय
सTकसय व ग ऋवष:” य व कय त ऋवष ह शबद स तलग व ग य शबद ल ज डलल आह. त तपय#, णसय च आणर
परष च दज # एक अततप च न र नटH क ल सम न म नणय च रHत पचतलत ह त , ह ह णसतलग व पणललग ऋवष:
रप वरन अनम नत यत. य अनम न श पसतत आपर स ववषश कत#वय न हH. सधय आपर एवढच श धणय च व
स ध र स गणय च यत करHत आह त कl प च न आय#क ल बहHरभ व च पततपत भ व न वयवह र च लत अस. ह
वयवह र प च न आय# ल क तलय पम रच ततसमक ल इतर प च न सम ज त असलल आढळत . प च स त हज र
वष VपTव{च प च न तमसर सम ज त बहHर भ वड चय लगन च च ल ज रHन पचतलत ह त व त णकलय पटचय
क लपयVत दटकल ह त ह इततह स त नमTद आह.
(३) हररवश चय दस-य अधय य त वर#न आह कl वतसष पज पत च मलग शतरप हH वय त आलय वर
आपल वपत ज वतसष तय चय श पमभ व न र दहल . तसच य च गर चय दह वय अधय य त अस ववध न कल आह
कl मनTन आपल मलग इल इजश शरHरसबध कल . तय चपम र इततह स चय सत ववस वय अधय य य अस
तलदहल आह कl जनहTच मलग ज ज नहव गग दहन आपल ब प जनहT य ल च आपल पतत कल ह त न
ह ऐतरय ब हरवचन त ह च अर# सपष स तगतल आह. वपत‰ददहत‰सबध च ह वkददक पर व झ ल . सम$ततगर तहH
ह च ल च महरज ब प च सवत:चय मल श सबध ह णय च ज पक आढळत त.. वतशषसदहत हH एक जन ट तल
सदहत महरज सम$ततगर समजत त. ह सदहतत क न न महरTन जय ल महरत त तय पGसबध न ख ल ल व कय
आल आहत :-
“क न न: पचम: । य वपत‰ग$ह
अससक$त क म दतप दयत
म त महसय पG भवत तय ह: ।
॥ अर पयद हरतत ॥
प तव मच तम वररसय प श त १-७-१७।१८
तय07र यम3 महण0ल3, द= 7 र0ग07ण0र तर न0हÏतच, उलट= तय0:न0 आपल= ह= कô तय पस:त पड= ल.
यम 7 यम3 य0:चय0 ह0 स:70द07रन उघड हÉत आह= कÙ, फ0र पÁर0तनक0ळÏ बहÏण-भ07:ड0:च0
सम0गम र0नटÏ आय¶ लÉक0:त पचतलत हÉत0, 7 ऋग7=दक0ळÏ तÉ गह¶ समजल0 ज0ऊ ल0गल0 हÉत0.
बहÏण-भ07:ड0:चय0 सम0गम0च= उतम उद0हरण मह0भ0रत0चय0 प0र: भ0ल0च हदल=ल= आढळत= . अहदत3 हÏ
हदß0च3 कनय0 7 त3च अहदत3 दß0च3 आई अस= व7ध0न दह0वय0 अषक0त3ल ७२ वय0 अधय0य0चय0
चzथय0 7ग0¶त क=ल=ल= आढळत=. सरतमसळ सम0गम0च= ह= न0म3 उद0हरण आह= . य इ: चक0र न सÉ असय
7=द, स म0तÁयþनz परर73त: । ह= व7ध0न पहहलय0 म:डळ0चय0 २२ वय0 अनÁ70क0चय0 १६४ चय0 सÀक0त3ल
३२ वय0 ऋच=त आल= आह= . ब0प0ल0 आपल0 मÁलग0 कÉणत0 त= म0हÏत न0हÏ, आईचय0 पÉटÏ तÉ उतपनन
झ0ल0 ए7ढ= म0त खर= , अस0 य0 ऋच=च0 गतभ¶त0<¶ आह= ह= हÏ सरतमसळ सम0गम0च=च उद0हरण आह= . “ य०
भ0त0 पततभÀत¶ 70 ज0रÉ भÀत70 व7पतयत=, पच0: यसत= सजघ0:सतत ततमतÉ न0शय0मतस ( १०-१६२-५)” य0
70कय0त गभ0¶र ³3श3 भ0ऊ, धन3 हक:70 ज0र य0पîकÙ कÉण3 सम0गम करÏल तय0च= पररपतय कर
महणÀन दहशत घ0तल=ल3 आह= . ह= हÏ सरतमसळ सम0गम0च=च उद0हरण आह= . ³3 गभ0¶र नसल3 तर
भ070न=, धनय0न= हक:70 ज0र0न= ततश3 सम0गम क=ल0 तरÏ च0ल=ल अस0 ध7न3 य0 दहशत3तÀन तनघतÉ.
अश3 आसणक हकत3 तरÏ 70कय= ऋग7=द0तÀन क0ढÀ न द0खव7त0 य=त3ल. सधय0 इतकÙच द= ऊन पकô त0च=
अनÁसरण करतÉ. त0तपय¶, मह0भ0रत 7 ऋग7=द0त सरतमसळ सम0गम0च= द0खल= आढळत0त 7 तय07रन
वबनधÉक अस= व7ध0न करत0 य=त= कÙ, अततप0च3न आय¶ सम0ज0त एक=क0ळÏ ³3पÁरर सम0गम अतय:त
अतनय:वतत अस=.
२. यÀ<07स< आय¶ सम0ज0त जÉ अतनय:वतत ³3-पÁरर सम0गम एक=क0ळÏ पचतलत अस= तय0च=
रप0:तर क0ल0:तर0न= कस= कस= हÉत ग=ल= ह= शÉधÀन क0ढणय0च0 प0:त य=<न À पÁढ= ल0गतÉ. ³3-पÁरर
सम0गम0ल0 तनय:तण वबलकÁल न0हÏ अश0 प0श7 सस<त3तÀन अततप0च3न आय¶ सम0ज0न= कÉणकÉणत3
तनय:तण= उफ¶ तनयमन= कसकश0 पर: पर= न= ज0नत: 70 अज0नत: तनम0¶ण क=ल3 य0 ब0ब3च0 शÉध क=7ळ
कलपन=न= करणय0च3 आ7शयकत0 नसÀन भ0रत 7 हरर7:श य0:त3ल स:भ7प7¶स< 7:शक<0:7रन बर0च
तनस तत=न= ल0व7त0 य=णय0च3 स0धन= आह= त. आहदप70¶चय0 ६४ वय0 अधय0य0त 7 हरर7:श0चय0 पहहलय0,
दसÁ -य0 7 ततस-य0 अधय0य0त द= 7, द0न7, ग:ध70¶पसरस, म0न7 7 यßर0ßस य0:चय0 उतपत3च3 ज3
म0हहत3 वय0स0:न3 पÁर0ण0तÀन पर: पर= न= ऐहकल=ल3 हदल3 आह= त3 प0हत0 अस= हदसÀन य=त= कÙ, प0च3न
इततह0सक0र वय0स य0:न0 प0च3न आय¶सम0जव7रयक ज= क0हÏ ज0न पÀ7प ¶ Áर0ण07रन झ0ल=ल= हÉत= त=
बर= च स:कÁतचत 7 मय0¶हदत हÉत=. प0च3न आय¶ सम0ज0त पज0पततस:स<0 तनम0¶ण झ0लय0प0सÀन म0हहत3
ह0 द: तक<0क0र उफ¶ इततह0सक0र द= तÉ. ततपÀ7 च3 म0हहत3 य0ल0 ज0नत: न0हÏ. य=<= पज0पततस:स<0
सम0जश0³0त कश0ल0 महणत0त त= स0:गण= जरर आह= . अतनय:वतत ³3-पÁरर सम0गमक0ल3 पज0,
र0जय, वपत0, पÁत, म0त0, भतगन3 इतय0दÏ न0त3 अससतत70त नवहत3. अमÁक अपतय अमÁक पÁरर0च= अस=
नककÙ महणणय0स सÉय नवहत3. फक अमÁक मÀल अमÁक ³3च= इतक=च महणत0 य=णय0च3 शकयत0
हÉत3. त3 हÏ शकयत0 तय0 क0ळÏ ततक0ल3न अतनय:वतत सम0ज0न= मय0¶हदत करन ठ= 7ल3 हÉत3. ज=7ढय0
महणÀन स³य0 एख0द0 जम070त हक:70 कळप0त हक:70 यÀ<0त असत, त=7ढय0 स7¶ स³य0 कळप0त
जनमल=लय0 स7¶ ब0लक0:चय0 म0त0 समजणय0च3 रढÏ अस=. क0तत¶क=य ह0 सह0 हक:70 स0त आय0:च0
मÁलग0 महणÀन 7सण¶ल=ल0 आह= 7 पतय=क आईन= तय0ल0 एक=क अ7य7 हदल0 अस= स0:तगतल= आह= .
(१) कô तयÁग3 ³3-पÁरर0:चय0 मन0त आल= महणज= सम0गम हÉत अस=. आई, ब0प, भ0ऊ, बहÏण ह0
भ=द नवहत0. हÏ यÀ<07स<0 हÉय. (२) त=त0यÁग0त ³3पÁरर0:न3 अनयÉनय सपश¶ क=ल0 महणज= सम0ज तय0
³3पÁरर0:न0 त=7ढय0पÁरत0 सम0गम करणय0स पर70नग3 द= ई. हÏ आ7डÏतन7डÏच3 हक:70 इष0-
तनष07रण07स<0 हÉय. (३) द0प0रयÁग3 मî<न Á -धम¶ सÁर झ0ल0. महणज= टÉळÏत जÉडपय0जÉडपय0:न3 ³3पÁरर
À
र0ह ल0गल=, पर: तÁ अद0प य0 जÉडपय0:न0 सस<र07स<0 प0प झ0ल=ल3 नवहत3. (४) आसण कतलयÁग0त
द: द07स<0 पररणत3स आल3, महणज= व770हस:स<0 महणÀन ज3स महणत0त त3 उदय0स आल3. इतकय0
प0च3न क0ल3 सम0जश0³3य पर: पर0 इतकÙ न0म3 स0:गण0रय0 भ3षम0व7रय3 सधय0 द= ख3ल परम आदर
उतपनन हÉतÉ !
(९) (१) भ3षम0:न3 7सण¶ल=ल3 कô तयÁग0त3ल स:कलप07स<0--महणज= 7=ळ=स 70ट= ल तय0 ³3पÁरर0:च0
70ट= ल तय0 ³3पÁरर0:श3 सम0गम हÉण= क —= 7ळ क0लपतनक अश3 भ3षम0:न3 आपलय0 डÉकय0तÀन
क0ढल=ल3 न0हÏ. अश3 स:कलप07स<0 अद0पहÏ 7नय मनÁषय0:त आढळत=. The indigenous Indians of
Ca;lifornia, who are among the lowest of human races, couple after the maaner of inferior
mammals, without the least formality, and according to the caprice of the moment. क3 तलफÉतन¶य0त3ल
मÀळ इ: हडयन, ज= स70¶त ख0लचय0 प0तळÏ7रÏल म0णस= आह= त, त= अततशय कतनष ससतन प0णय0पम0ण=
स:भÉग करत0त. ह0:न0 क0हÏहÏ सभयत0 नसत= आसण मन0ल0 य=ईल त=वह0 त= स:भÉग करत0त.
( Evolution of Marriage by Letourneau Page 43, 3rd edition ).
(२) त=त0यÁग0त अनयÉनयसपश¶ महणज= ह0त0न= हक:70 अ:गÁल3न= परसपरसपश¶ करन
स:भÉग=चछ0 दश¶व7णय0च3 च0ल टÉळÏत3ल सम0ज0स म0नय झ0ल3. ह0 हसत0हदक0:चय0 सपश¶न07रन
क0ल0:तर0न= भ0रत3य0:त ज3 व770हस:स<0 पररणत झ0ल3 त3त3ल व770ह0स प0सणप3डन हक:70 हसतगहण
ह= न07 पडल=ल= आह= . आशल0यन गôहसÀत0त3ल पहहलय0 अधय0य0चय0 स0तवय0 ख:ड0त व770हव7ध3च3
पहकय0 स0:तगतल3 आह= . त3त, (१) गôभण0तम त= सzभगत70य हसत: इतत अ:गÁषम=7 गôहण3य0द यहद
क0मयतत पÁम0:स ए7 म= पÁत0 ज0य=रसननतत, (२) अ:गÁल3र= 7 ³3क0म:, आसण (३) रÉम0नत= हसत: स0:गÁष
मÁभयक0म:, अस= त3न पक0र सपश0¶च= उफ¶ प0सणप3डन0च= हदल= आह= त. महणज= मÁलग= प0हहज= असलय0स
न7-य0न= न7रÏच0 अ:गठ0 धर070, मÁलग3 प0हहज= असलय0स फक अ:गÁळय0 धर0वय0, आसण दÉनहÏ प0हहज=
असत3ल तर क=स0पयÊतच0 ह0त अ:गठय0सह धर070. आशल0यन गôहसÀत0त3ल ह0 ततनहÏ तरह0
त=त0यÁग0त3ल सपश0¶7स<=त3ल आह= त. त=त0यÁग0त एक र0नटÏ टÉळÏ पÁररपध0न असÀन ततचय0त धरन
आसणल=लय0 ³3च0 अ:गठ0 पकडणय0च3 च0ल हÉत3. दस Á रÏ टÉळÏ ³3पध0न असÀन ततचय0त 7=ठवबग0र
करन न7रÏ तमळव7ण0र0 न7र0 न7रÏचय0 फक अ:गÁलय0 अलगत धरÏ, आसण ततसरÏ एक टÉळÏ
³3पÁरर0:च= सम0नत7 म0नण0रÏ हÉत3. त3त न7रÏच= मनगट न7र0 खÁश0ल धरÏ. ह= ततनहÏ सम0ज
असगन 7 यज
(१) भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 7 प0र: प0ररक तपश3ल स0:ग07य0च0 महटल0 महणज= असगन
ह0 पद0<0¶च0 <Éड0स0 स0म0सजक इततह0स स0:ग070 ल0गतÉ. अगन3ल0 स0ß ठ= 7Àन सधय0च= भ0रत7र य
तî7सण¶क हह: द À लÉक व770हस:प0दन करत0त. अगन3च3 स0ß नस=ल, तर तÉ व770ह धमय¶ समजल0 ज0त
न0हÏ. य=<= अस0 पश उदभ7तÉ कÙ, अगन3च0 7 व770ह0च0 स:ब:ध क0य ? व770ह0गन3, गôह0गन3,
आ7सथय0गन3, औप0सन0गन3 इतय0दÏ शबद0:त व770ह 7 अगन3, गôह 7 अगन3, उप0सन0 7 अगन3 ह0
द: द0च0 तनतय स:ब:ध स0:तगतल=ल0 आढळतÉ तÉ क0य महणÀन ? अगन3न= र0नटÏ आय0Êच= अस= कÉणत=
क0य¶ क=ल= हÉत= कÙ ज=<= त=<= तय0:न3 अगन3च= आ70हन कर07= ? इतय0दÏ पश0:न0 उतर द07य0च= महणज=
र0नटÏ आय0Êच3 पÁर0तन क0ळÏ स0म0सजक 7 भzम सस<त3 क0य हÉत3 त= प0ह07= ल0गत=.
(२) ऋर3:च= अततप0च3न पÀ7ज ¶ 70नरÏय प0श707स<=त असत0न0, 70नर0:पम0ण= तय0:न0हÏ झ0ड= ,
प7¶त0:च= कपर= , गÁह0 7गîर+ चय0 आशय0न= र0हÀन हह: ³ पशÀ:प0सÀन, 70दळ0:प0सÀन 7 <:डÏ70रय0प0सÀन आपल0
बच07 मÉठय0 स:कट0न= कर070 ल0ग=. अश0 दरÁ 7स<=त पशÀ:हÀन 7 पकय0:हÀनहÏ कषतर सस<त3 पशÁतÁलय
ऋवरपÀ7ज ¶ 0:च3 अस=. ज3 दरÁ 7स<0 ग0ई, बकर= हक:70 हरण= य0:च3 वय0घतस:ह0दÏ हह: ³ श0पद0:चय0 पÁढ= हÉत=,
तय0हÀनहÏ अधम अ7स<0 प0श707स<=त3ल मनÁषय0च3 अस=. हरण= 7गîर+ च0 बच070कररत0 तश:ग=, द0ढ0, ट0प0
7गîर= सहज श³= तरÏ असत0त, मनÁषय0:न0 त3हÏ न0हÏत. फक अकल=च= श³ त=7ढ= मनÁषय0ज7ळ ज0सत,
त=हÏ ब0ह स0धन0भ073 पस:ग3 अतय:त प:गÀ ठरत= . अश0 प:गÀ 7 दब Á ळय0 सस<त3त प0च3न ऋवरपÀ7ज ¶ 0:त
मôतयÁसख : य0 हकत3 भय:कर अस=ल ततच3 कलपन0च कर073. अरणय0त3ल 70नर0:च3 70ढ जय0 अलप
पम0ण07र हÉत असल=ल3 आपण प0हतÉ त=च हक:70 तय0हÀनहÏ अलपतर पम0ण प0श707स<0 म0णस0चय0
लÉकस:खय=चय0 70ढÏच= अस=. यÀ<0त3ल लÉकस:खय0 ज=मत=म आह= तततकÙ हटकल3 महणज= महदभ0गय.
मनÁषय0च3 अश3 हकरकÉळ स:खय07ôदÏच3 हकत3 हज0र 7र ग=ल3 असत3ल त= स0:ग7त न0हÏ. क0ल0:तर0न=
हज0रÉ टकक=टÉणप= ख0ऊन 7 ल0खÉ अ7लÉकन+ करन 7 करÉडÉ 7=ळ0 फस7Àन मनÁषय0चय0, महणज=
स7¶च मनÁषय0:चय0 नवह= तर 7îहदक ऋवर जय0:चय0प0सÀन जनमल= तय0 प0श7प0य ऋवरपÀ7ज ¶ 0:चय0,
उषणक0ल3 अरणय0त सहज प=टण0रय0 द070गन3न= दगध झ0ल=लय0 7नसपत3:चय0 तनख0रय0:च3 धग सहन
न हÉऊन कô तमकÙटक 7 गजवय0घ ज37 घ=ऊन पळत0त, हÏ ब0ब लß0त आल3 7 ततच0 अनÁभ7 घ=ऊन
प0हणय0च3 हकतय=क कलपक ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न0 सÁदî70न= बÁदÏ झ0ल3. र0न0त3ल जळकÙ कÉतलत= हत3, 70घ,
तस:ह, हरण= इतय0दÏ:चय0 अ:ग07र फ=हकल3 असत0, त3 श0पद= मनÁषय0चय0 70रय0ल0 उभ3 रह0त न0हÏत, ह0
अनÁभ7 ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न3 प<म तमळव7ल0. स7स:रßण0<¶ 7 शतÁतनद0¶लन0<¶ कÉतलत0:च0 उपयÉग करणय0च0
शÉध ल0गलय0 हद7स0प0सÀन, पशÁप0य ऋवरपÀ7ज ¶ 0:च3 उतरÉतर आसत= आसत= स:सकô त3त पगत3 हÉत ग=ल3.
द070गन3न= भडकण0रय0 र0न0:च= उलल=ख ऋग7=द0त आढळत0त. जळÀ न पÉळÀ न र0खर0:गÉळÏ करण0रय0 7
म0ग= स7¶ र0न क0ळ= कÁटट करन ट0कण0रय0 अगन3ल0 कô षण7म0¶ ह= उपपद ऋग7=द0त बहÁत स<ल3
हदल=ल= आह= . कÉतलत0:च0 उफ¶ कÁतलश0:च0 उफ¶ जळकय0 कÉळश0:च0 श0पद0:न0 भ=7डव7णय0चय0 क0म3
उपयÉग करणय0च3 कलôप3 यदवप 7नचर ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न0 ग07ल3 तत0वप तय0 कलôप3च0 उपयÉग
उनह0ळय0त र0न0:न0 7ण70 ल0ग=ल त=वह0च त=7ढ0 करत0 य=णय0जÉग0 अस=. आयत3 कÉतलत= तमळणय0च=
असल= सÁपस:ग फ0रच क7तचत û 7 फ0र झ0ल= तर दÉन अडÏच महहन= तमळणय0च0 स:भ7 असलय0मÁळ=
7र0¶चय0 ब0कÙचय0 दह0 महहनय0:त ऋवरपÀ7ज ¶ इतर पशÀ:इतक=च दब Á ळ= असत. ह0 दब Á ळ= पण0त श=कडÉ 7र
क0ढलय07र, 7णवय0न= प=टल=ल= ओड: क= डìगर0त3ल गÁह0:तÀन जळक= र0खÀन ठ= 7णय0च3 कलôप3 सÁचल3. ह0च
कलôप3ल0 अनÁलßÀन ऋग7=द0त गÁह0हहत:, गÁह0य0: तनहहत: हÏ व7श=रण= अगन3ल0 ल07ल=ल3 आह= त. गÁह0हहत
महणज= गÁह0:त र0खÀन ठ= 7ल=ल0 अगन3, डìगरकप0रÏत3ल गÁह=चय0 ब0ह= र मîद0न0त हक:70 नदÏत3रÏ हक:70
इतरत ह70 त=<= 70ट= ल त=वह0 70ट= ल तय0 ऋतÀत उपयÉग0स आणत0 य=त अस=. हÏहÏ अडचण अकल=चय0
जÉर07र र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न3 क0ल0:तर0न= क0ढÀ न ट0कल3. ऋवरपÀ7ज ¶ 0:च0 अतय:त पहहल0 पÀ7ज ¶ कÉण3
अ:तगरस य0 न070च0 पÁरर हÉऊन ग=ल0. तय0न= गÁह=त जतन करन ठ= 7ल=लय0 अगन3स गÁह=चय0 ब0ह= र
आणÀन लÉक0:त आणÀन सÉडल= महणÀन ऋग7=द0त अन=कद0 उलल=ख आल=ल= आह= त. त= ऋग7=द
70चण0रय0त इतक= पतसद आह= त कÙ, तय0:च= स:दभ¶ द= ऊन क0लहरण करÏत न0हÏ. ज=वह0 ऋवरपÀ7ज ¶
गÁह0:तÀन महणज= डìगर0त3ल भÁय0र0तÀन 7सत3 करन असत 7 ख0ल3 मîद0न0तÀन झÉपडय0 करन
र0हणय0च3 कल0 तय0:चय0त तनम0¶ण झ0ल3 नवहत3, त=वह0 सतत उपयÉग3 पड070 महणÀन त= अगन3च=
रßण सहजच गÁह0तÀन करÏत. पÁढ= झÉपडय0तÀन र0हणय0च3 कल0 म0हÏत झ0लय07र गÁह=त अगन3 न
ठ= व7त0, त= तÉ झÉपडय0तÀन ठ= 7À ल0गल=. हÏ झÉपडय0तÀन असगन ठ= 7णय0च3 कलôप3 सम0ज0त प<म
ह0 त3न ऋच0त3ल (१) उलक0, (२) अशमवज0: 7 (३) व7द: त जयÉतत: हÏ त3न शबदस<0न= पकô त0<0¶ल0
उपयÁक आह= त. पसण न070चय0 शतÀ:न3 अ:तगरस0चय0 अशमवज ग0ई चÉरन न=ऊन डìगर0चय0 गहर0त
दड7Àन ठ= व7लय0. तय0 ग0ईन0 अगन3चय0 जयÉत3चय0 उज=ड0न= अ:तगरस0:न3 शÉधÀन क0हढल=, अस0 दस Á -य0 7
ततस-य0 ऋच0त मजकÀर स0:तगतल0 आह= . असगन: अच¶यनत: जयÉतत: अव7दन û महणज= अगन3च3 तसदत0
करन अ:तगरस0:न3 जयÉत तय0र क=ल3, आसण अ:ध0र0त3ल ग0ई तय0 जयÉत3चय0 उज=ड0न= शÉधÀन
क0हढलय0. य=<= जयÉत महणज= चÀड, चÁड=च0 उज=ड अस0 अ<¶ घ=ण= यÁक हदसत=. पहहलय0 ऋच=त उलक0
महणज= चÀड, कÉल3त ह0 शबद तर स0ß0त û आल=ल0 आह= . त0तपय¶, चÀड प=ट7Àन उज=ड प0डणय0च3 कल0
ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न0 म0हÏत झ0ल=ल3 हÉत3. तस=च मÉठमÉठय0 दगड0:च3 आ70र= करन तय0:त ग0ई 7गîर=
म0लमत0 ठ= व7णय0च0हÏ पघ0त ऋवरपÀ7ज ¶ 0:त अस=. 7रÏल ऋच0:त अशमवज0: ह= उ³0:च= महणज= ग0ईच=
व7श=रण आह= . वज महणज= गÉठ0, अशमवज महणज= दगड0:च0 गÉठ0. मÉठमÉठ= हत3स0रख= दगड सभÉ70र
र0:ग=न= रचÀन ऋवरपÀ7ज¶ ग0ईन0 तन70रय0च3 ज0ग0 तय0र करÏत. तय0 ज0ग0:न0 उफ¶ गÉठय0:न0 त=
अशमवज महणत. असमवज0 महणज= इतर द= श0:त सटÉनह+ ज महणÀन जय0:न0 महणत0त त=. य=ण=पम0ण=
झÉपडय0, अशमवज, अगन3 7 ग0ई ह0 च0र 7सतÀ ततक0ल3न ऋवरपÀ7ज ¶ 0:चय0 स:सकô त3च3 मÁखय तचनह=
असत. अगन3 च0ह= ल तय0 7=ळ=स तमळ070 महणÀन कÁ:ड0तÀन सतत धÁमत ठ= व7ल=ल0 अस=. असगनकÁ:ड0चय0
भÉ7त0ल3ल ज0ग0 ग0ईचय0 श=ण0न= स0र7Àन 7सणय0उठणय0स सÉईसकर अश0 क=ल=लय0 असत. हद7स0
उपज3व7क=च3 क0म=ध0म= करन र0त3 ह0 असगनकÁ:ड0चय0 भÉ7त3 ऋवरपÀ7ज ¶ उब0रय0ल0 बसत आसण
तशळÉपय0चय0 करमणÁकÙ करत हक:70 मदम0स0:च3 तसदत0 करÏत. सÉम7लल3च3 द0र 7 ग0ईबîल0:च= हक:70
इतर श0पद0:च= म0:स य0 असगनकÁ:ड0चय0 स0सननधय0न= 7 स0ह0यय0न= तनषपनन करÏत. न:तर मदम0स0:7र
य<=चछ ह0त म0रन, तनरतनर0ळय0 छ: द0:तल3 ग0ण3 महणÀन त= एकम=क0:न0 ररझ73त हक:70 आपलय0 इष
द= 7त=च3 करण0 भ0कÙत. ह0 क0ल3 ऋवरपÀ7ज ¶ 0:च0 मÉठ0 आ7डत0 द= 7 महटल0 महणज= महदप Á यÉग3 जÉ
अगन3 तÉ अस=. अगन3चय0 स0ह0न= उघडय0 मîद0न0त झÉपडय0 करन सÁख0न= र0हत0 य=ऊ ल0गल=,
य0 सह0हÏ 70कय0:त अगन3न= उप0सक0:स पज0 द073, पÁत द07=, 73रस:तत3 द073 अश3 प0<¶न0 क=ल3 आह= .
प0चवय0 70कय0त तर आमच0 ह0 यज पज070न हÉ7É, अश3 उतक:ठ0 दश¶व7ल3 आह= . पज0 हक:70 पÁत दÉन
पक0रच= असत. (१) पÁ:सपÁत 7 (२) ³3पÁत. पÁत ह0 पÁसलल:ग3 शबद0न= मÁल3 7 मÁलग= ह0 दÉनहÏ:च0 बÉध
ऋवरपÀ7ज ¶ 0:चय0 भ0र=त हÉई. अगन3 पज0 कश3 द= ई, 7 यज पÁत70न û 7 पज070न û कस0 हÉई हÏ पôचछ0 तôप
वह07य0च3 महणज= ऋवरपÀ7ज ¶ 0:चय0 सम0ज0त पÁर0तनक0ल3 ज3 एक च0ल पचतलत अस= ततच= 7ण¶न
करण= जरर आह= . ऋर3पÀ7ज ¶ <:ड ह7=चय0 पद= श0त र0हत असत. हद7स0 शमस0हस 7 स70रÏ-तशक0र
क=लय07र उब0रय0कररत0 धगधग3त धÁम3चय0भÉ7त3 य=ऊन बसत आसण त=<= त= प0श707स< ³3पÁरर
ऋवरपÀ7ज ¶ यभनहकय0 करÏत. य0 व7ध0न0ल0 पÉरक अस= कô षणयजÁ7द0त3ल 7 शÁकलयजÁ7द0त3ल स0ß0त û
क0हÏ म:त द= तÉ 7 क0हÏ म:त0च= त0तपय¶ द= तÉ. यजÁ7द0त3लच म:त07तरण करणय0च= क0रण अस= कÙ ह0
7=द0च0 मÁखय व7रय तय0चय0 न070पम0ण= यÁजस û महणज= यज ह0 आह= . यजÁ7द0त अगन3 च=त7Àन यज
कस= कर07=, क0: कर07= 7 यज0च3 फलतनषपत3 क0य, ह0 त3न ब0ब3:च= खय0पन क=ल=ल= आह= , 7
प0ध0नय=करन अगन3च= सतÉम ग0तयल=ल= आह= .
(३) ऋर3:चय0 अ:तगरस न070चय0 प0च3न पÀ7ज ¶ 0न= गÁह=तÀन अगन3 मîद0न0त3ल झÉपडय0त आसणल0
इतय0दÏ 7ण¶न म0ग3ल कलम0त क=ल= आह= . झÉपडय0त अगन3 आलय0प0सÀन त= ज37नय0त=च3 स0धन=
7ôदÏ:गत हÉऊन सहजच पÀ7 सजतकÙ हÉण= मÁषकÙल हÉत=, त3हÀन ज0सत पज07ôदÏ हÉऊ ल0गल3, य0मÁळ=
अ:तगरस0ल0 पज0पतत ह= अतभध0न स0<¶ तमळ0ल=. असगनतसदÏच0 शÉध 7 पज0पततस:स<0 स<0पन हÏ
दÉनहÏ समक0ल3न झ0ल3. झÉपडय0:त अगन3 तसद करत0 य=ऊ ल0गलय0न:तर <Éडय0 अ7ध3न=
पज0पततस:स<0 स<0पन झ0ल3, अन=क स³य0 7 एक पज0पतत अस0 ततक0ल3न सम0ज अस= . स³य0:चय0
पÉटÏ झ0ल=लय0 स7¶ पज=च0 म0लक यÀ<0च0 7ôरभ महणज= र= त :तस:चन करण0र0 जÉ पज0प3 तÉ अस=.
अन=क पज0पत3 ऋवरपÀ7ज ¶ 0:चय0 सम0ज0त तनम0¶ण झ0ल=. पज0पत3 यÀ<0त3ल स³य0:श3 सम0गम
असगनकÁ:ड0चय0 सम3प करÏ. तय0 क0ल3 ग0द0तगद0¶ 7गîर= स:पनन स0धन= आ:<र0प0:घर07य0 नसत. र0नटÏ
आय¶पÀ7ज ¶ बहह¶ न070च= तôण असगनकÁ:ड0भÉ7त3 पसरन तय0चय07र शयन 7 अतभम=<न करÏत.
तîवतरÏयस:हहत=चय0 प<म क0:ड0चय0 स0तवय0 पप0ठक0चय0 चzथय0 अनÁ70द0त ख0ल3ल 70कय आल= आह=
: “बहह¶ र0 7î पज0पतत: पज0 असôजत ।" य0 70कय0च0 खर0 70चय0<¶ अस0 आह= कÙ, बहह¶ स न0मक ग7त
आ:<रन तय0ज7र पज0पत3न= पज0 उतपनन क=लय0. र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ बहह¶ च0 वबछ0न0 करÏत, सबब
प0च3न रढÏ महणÀन त3 पÀजय हÉऊन बसल3 7 ततच= 7ण¶न यजÁ7दक0ल3न यजकत ऋर3 पÀजयभ070न=
कर ल0गल=. बहह¶ चय0 द= 7यजय=न= पज0पत3 पज070न û झ0ल0, य0 व7ध0न0च0 अ<¶ यजÁ7दक0ल3न ऋर3:न0
समज=न0स0 झ0ल=ल0 हÉत0. क0हÏ अतकय¶ दî 73 ररत3न= बहह¶ घ=ऊन पज0पत3 पज0 उतप0दन करÏत, अस0
अ<¶ यजÁ7दक0ल3न ऋर3 समजत, पर: तÁ खर0 अ<¶ आमहÏ 7र जÉ स0:तगतल0 तÉ आह= . बहह¶ आ:<रन
र0नटÏ ऋर3पÀ7ज ¶ तय0:च0 वबछ0न07ज0 उपयÉग करÏत. उत0न0<¶ ह0च अ<¶ आह= . य0ल0 य0च अनÁ70क0त
एक पम0ण आह= . य0 अनÁ70क0त पÁढ= ख0ल3ल 70कय आल= आह= . सÉमसय0ह: द= 7यजयय0 सÁर=तÉ र= तÉ
तधर3य इतय0ह सÉमÉ 7î र= तÉध0: त=नî7 त=र आतमनधत= । सÉम0चय0 द= 7यजय=न= पभÀतर= तस û हÉऊन र= त
ध0रण करÏन अस= यजम0न महणतÉ, क0: कÙ सÉम र= त उतपनन करण0र0 आह= . तय0 सÉमरस0न=
यजम0न0चय0 ठ0य3 र= त स0ठत=. य=<= उत0न0<¶ अस0 आह= कÙ सÉमन0मक म0दक रस प0शन क=ल0
असत0 म0द य=ऊन रततहकय0 मनसÉक हÉत अस=. सबब प0च3न ऋवरपÀ7ज ¶ तÉ सÉमरस य<=चछ प3त 7
तय0चय0 अमल0त मनमÁर0द तनभ¶यपण= ³3सम0गम करÏत. सÉमरस0च0 ह0 जÉ म0द आणÀन य<=चछ
रततकम¶ स:प0दणय0स सम<¶ करणय0च0 गÁण सÉम य0 द= 7त=च0 आह= अस0 यजÁ7दक0ल3न ऋर3:च0 समज
हÉत0. अस0च समज बहह¶ स:ब:ध0न= तय0 ऋर3:च0 हÉत0. र0नटÏ ऋर3पÀ7ज ¶ आगटÏ 7 धÁम3 प=टव7त0न0
प=टव7लय07र क0टकय0, सतमध0, ड07लय0, ग7त, मद इतय0दÏ जय0 जय0 स0धन0:च0 उपयÉग करÏत, त3 त3
स7¶ स0धन= तय0 र0नटÏ ऋर3च= 7:शज ज= ऋकक0ल3न 7 यजÁक0ल3न ऋर3 तय0:न0 द= 7त0रप 70टत.
र0नटÏ स0धन0:चय0 स0ह0यय0न= र0नटÏ पÀ7ज ¶ 0:न3 घर= , द0र= , स:पत3, ग0ई, गÁर= 7 व7श=रत: पज0 स:प0दन
क=लय0. तय0 र0नटÏ स0धन0:च0 र0नटÏ पÀ7ज ¶ जÉ सहज उपयÉग करÏत तय0 उपयÉग0च3 नककल यज
करण0र= यजÁ:क0ल3न ऋर3 हÁब=हÀब उठ7Àन द= त, आसण त3 नककल वबनचÀक क=ल3 महणज= फलप0प3
हटकÀन हÉईल अश3 आश0 ब0ळग3त. र0नटÏ पÀ7ज ¶ ल0कड0:7र ल0कड= घ0सÀन अगन3 उतप0दन करÏत
महणÀन तय0 र0नटÏ पÀ70¶ज0:च= सÁध0रल=ल= 7:शजहÏ ल0कड07र ल0कड= घ0सÀन यज0<¶ अगन3 स:प0दन
करणय0च3 नककल उठ7Àन द= त. सÁध0रल=लय0 7=दरचन0क0ल3न ऋर3:न0 गÉ7रय0, चकमकÙ इतय0दÏ स0धन=
उपलबध असत, पर: तÁ तय0 नवय0 स0धन0:न3 अगन3 भरहदश3 न तनषप0हदत0, त= भÉळय0 शद= न= पÀ7ज ¶ 0:न3
जय0पम0ण= ल0कड= घ0सÀन अगन3 तसद क=ल0 तय0पम0ण= अगन3 तसद करÏत. ह= तÁ अस0 कÙ, पÀ70¶ज0:न0 ज3
फलप0प3 जय0 पहकय=न= झ0ल3 त3 फलप0प3 तय0 पहकय=70चÀन हÉण0र न0हÏ. य=<न À त=<नÀ स7¶
यजÁ:स:हहत0 र0नटÏ पÀ7ज¶ 0:चय0 कô त3च3 नककल कश3 कर073 य0 एक0 ब0ब3न= भरल3 आह= . अमÁक क0य¶
करत0न0 हक:70 अमÁक स0मग3 तमळव7त0न0 पÀ7ज ¶ 0:न3 ज0गत3 हक:70 शककरÏ छ: द महटल0, सबब त=
क0य¶ हक:70 त3 स0मग3 तमळव7णय0च3 क0मन0 असलय0स ज0गत3 हक:70 शकक7रÏ छ: दच महटल0
प0हहज=, न0हÏतर क0य¶ वबघड= ल. अस= इश0र= यजÁ:स:हहत=त ज0गज0ग3 हदल=ल= आह= त. त0तपय¶, र0नटÏ
पÀ7ज¶ 0:च3 नककल अणÁर=णÁच3हÏ चÀक न हÉत0 उठल3 तरच इषक0मन0 पररपÀण¶ हÉईल अश3 यजÁ :क0ल3न
य0जक0च3 समजÀत अस=. पसतÁत कलम0त3ल व77=चन र0नटÏ पÀ7ज ¶ 0:चय0 पजÉतप0दनस:ब:ध0च= आह= , कररत0
र0नटÏ पÀ70¶ज0:चय0 पजÉतप0दनहकय=च3 नककल यजÁ:क0ल3न ऋर3 कश3 हÁब=हÀब करÏत तय0च0 एक
म0सल0 द= तÉ. प<म0र: भ3 र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ बहÁत=क पशÀ:स0रख= उघड= न0गड= असत, पशÁपß3 जय0पम0ण=
रततकम¶ उघडय0त हक:70 झ0ड0झÁडप0:7र उरकत0त तय0पम0ण= ह= प0श707स< ऋवरपÀ7ज ¶ हÏ रततकम¶
उघडय0त हक:70 झ0ड0झÁडप0:7र उरकÙत. तल:ग0ल0 हक:70 यÉन3ल0 ह0त ल07ण=, अभद शबद उचच0रण=
इतय0दÏ अ70¶च3न दष3ल0 हदसण0र= गतलचछ पक0र ह0 पशÁतÁलय लÉक0:त असत. न:तर सÁध0रण0 हÉऊन
लÉक0:न0 अगन3 तय0र करत0 य=ऊ ल0गल0, त=वह0 अगन3भÉ7त3 ह= र0नटÏ लÉक रततकम¶ स:प0हदत. 70ट= ल
तय0 ³3ल0 70ट= ल तय0 पÁरर0न= रतय<¶ धरन नय07= ह0 तय0 क0ल3 धम¶ समजल0 ज0त अस=. जय0
³3ल0 कÉण3 धरन न न=ई त3 ³3 हहरमÁसल3 हÉई 7 रड= कÙ आपण0स कÉण3 धरन न=त न0हÏ हक:70
रततसÁख द= त न0हÏ. अश0 ³3स पश0दÏश3 अतभगमन करणय0च3 मÉकळÏक अस=. अश3 हÏ
³3पÁररसम0गम0च3 पदत3 र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:त अस=. ह0 पदत3च3 नककल र0नटÏ ऋर3:च= सÁध0रल=ल=
यजÁ:क0ल3न 7:शज य=ण=पम0ण= करÏत. अशम=ध न070च0 एक यज अस=. य0 यज0च3 पहकय0, फलशÁत3 7
द: तक<0 यजÁ:स:हहत=त हदलय0 आह= त, पîकÙ स0तवय0 क0:ड0चय0 चzथय0 पप0ठक0चय0 एकÉसणस0वय0
अनÁ70क0त र0जपतय0:च0 व7ल0प हदल0 आह= . शÁकलयजÁ:स:हहत=त ह0च व7ल0प त=व7स0वय0 अधय0य0य हदल0
आह= . ह0 अनÁ70क0ल0 भ0षयक0र व7ल0प महणतÉ, पर: तÁ य0ल0 व7ल0स ह= न07 उतम शÉभ=ल. ह0
व7ल0स0तमक पकरण0च= कô षण 7 शÁकल स:हहत0त हकतय=क प0ठ इतक= तभनन आह= त कÙ तय07रन एक
तनस त अनÁम0न करत0 य=त=, त= अस= :- दÉनहÏ स:हहत0 ज=वह0 रतचलय0 ग=लय0 त=वह0 खर= मÀळ प0ठ
कÉणत= त= स:हहत0क0र0:न0हÏ तन य0तमक म0हÏत नवहत=. उद0हरण0<¶, कô षणयजÁ:स:हहत0क0र गôह अस0
प0ठ द= तÉ 7 शÁकलयजÁ:स:हहत0क0र गÁद अस0 प0ठ द= तÉ. प0च3न र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:च0 खर0 मÀळ प0ठ
क0य हÉत0 तÉ दÉनहÏ स:हहत0क0र0:न0 म0हÏत नवहत0. तनजलगÁतलतत 7 तनगलगल3तत, पसÁल0तम 7
पततल0तम इतय0दÏ प0ठ0:तर0:न0हÏ ह0च नय0य ल0गÀ आह= . त0तपय¶; ह0 पकरण0त पÀ7प ¶ र: पर0गत ज3 70कय=
हदल3 आह= त त3 अगदÏ अपभष हÉऊन ग=ल=ल3 आह= त. य07रन अस= अनÁम0न ब0:धत0 य=त= कÙ,
यजÁ:स:हहत=च= कô षण 7 शÁकल अस= प0ठ ज=वह0 रतचल= ग=ल= त=वह0 हÏ पÀ7प ¶ र: पर0गत 70कय= इतकÙ जÁन0ट
7 भष हÉऊन ग=ल3 हÉत3 कÙ स:हहत0क0र0:न0 खर= प0ठ कÉणत= त= ठरव7त0 य=ईन0. सबब जस= लÉक0:चय0
एक0 ऋर3च= मत अस= हÉत= कÙ, पहहलय0:द0 असगनचयन क=ल= असत0, ³3सम0गम कर नय=,
क0रण अनÁपयÁक ³3चय0 ठ0य3 र= त स<0वपणय0त क0हÏ मतलब न0हÏ, दस Á रय0:द0 असगनचयन क=ल= असत0
Á रय0:चय0 ³3श3 गमन कर नय=, आसण ततसरय0:द0 असगनचयन क=ल= असत0 कÉणतय0च ³3श3 गमन
दस
कर नय=; तनर=ध0च= क0रण अस= आह= कÙ, असगनचयन करण= महणज= र= त स0ठव7ण= आह= , त=वह0
³3सम0गम क=ल0 असत0 र= त0च0 वय<¶ ßय हÉतÉ.
7रÏल तनर=ध0:त स7त:चय0 म0लकÙचय0 ³3श3 त3 अनÁपयÁक यÉन3 असत0 दस Á रय0:चय0
म0लकÙचय0 ³3श3 7 स7त:चय0 हक:70 दस Á रय0चय0 कÉण0चय0हÏ म0लकÙच3 न0हÏ अश0 कÉणतय0हÏ ³3श3
असगनचयन0न:तर सम0गम कर नय=, अस= स0:तगतल= आह= . महणज= ह0 तनर=ध पस<0वपत हÉणय0चय0 पÀ7
अगन3 तसद क=ल0 असत0हÏ स7³3श3 हक:70 दस Á रय0चय0 ³3श3 हक:70 कÉणतय0हÏ ³3श3 सम0गम क=ल0
असत0 च0ल=, अस0 गतभ¶त0<¶ तनघतÉ. ह0 तनर=ध पस<0वपत हÉणय0चय0 पÀ7 च0ल अश3 अस= कÙ,
असगनकÁ:ड0ज7ळ पज0पत3 स7स³य0:श3 सम0गम करत, हक:70 कÉण0चय0च म0लकÙचय0 म0हÏत अश0
द0ससस<त3त3ल द0स3श3 सम0गम करÏत. एक= क0ल3 अश3 सस<त3 हÉत3. पÁढ= न3ततमत0 70ढÀ न, स7परभ07
आत0 य07र अस= महणत0त कÙ, सम0गम क=ल0 न0हÏ तर पज0 खÁ:ट=ल, महणÀन र= त 70य0 ज0ऊ
द= ऊ नय= य0करÏत0 उपगमन कर07=.
य=ण=पम0ण= गमन पß0च= महणण= पडल= कÙ, असगनचयन क=लय07रहÏ स7³3श3, दस Á रय0च ³3श3
हक:70 70ट= ल ततश3 गमन करणय0स हरकत न0हÏ. य0 व7तधतनर=धरप म:त0च= प0कô त व7रय0ल0 उपयÉग3
अस= त0तपय¶ ए7ढ= च रय07य0च= आह= कÙ, र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ आगटÏचय0 उब0रय0त पजÉतप0दन करÏत
असत.
(८) अगन3 7 पजÉतप0दन य0:च0 तनतयस:ब:ध द0खव7ण0रÏ ह73 तततकÙ 70कय= ऋग7=द 7 यजÁ7द
य0:चय0तÀन क0ढÀ न द0खव7त0 य=त0त. पजनन: जयÉतत: ( तî. स:. क0:ड ७, पप0ठक १, अनÁ70क १ ) य0
70कय0त पÁररजनन+हदय0ल0 अगन3च3 जयÉत महटल= आह= . गभþ 70 एर यदख Á य: ( तî. स:. ५-६-१० ) य0
70कय0त अगन3ल0 गभ¶ महटल= आह= . गभ¶, यÉन3, र= त, मÁषक, अ:सज, पजनन, पज0पत3, म+द,À इ: हदय, 7ôर,
7ôरण, 7ôरभ, 73य¶ इतय0दÏ शबद जय0:च0 उचच0र करण= आपण0 स70Êन0च अश3ल 7 असभय 70टत=- त=
शबद: यजÁ:स:हहत=त अगन3चय0 स0तनधय0न= पदÉपदÏ आल=ल= आढळत0त. पजÉतप0दक इ: हदय= हÏ अगन3
आह= त, अश3 र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:च3 कलपन0 अस=. तश70य र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ यभनकम¶ उघडय0त
स70Êद=खत करÏत, तय0त क0हÏ लजज0सपदत0 तय0:न0 70टत नस=. अ<0¶त û यभनहकय=च= 70चक शबद 7
अ7य7 य0:च0 उचच0र करणय0त कÉणत0हÏ अश3लपण0 आह= , अस= तय0:न0 70टत नस=. न0क, डÉळ= हÏ
उघडÏ ठ= 7णय0स आपण0स जश3 ल0ज 70टत न0हÏ, तय0पम0ण=च जनन+हदय= उघडÏ ठ= 7ण= र0नटÏ
ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न0 लजज=च3 गÉष 70टत नस=. महणज= र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ एक=क0ल3 बर= च नगन असत 7
जनन+हदय=, र= त, गभ¶ इतय0दÏ70चक शबद तय0:चय0 बÉलणय0त हरघडÏ य=त. तîवतरÏय स:हहत=चय0 पहहलय0
क0:ड0चय0 प0चवय0 पप0ठक0चय0 न7वय0 अनÁ70क0:त अगन3, यÉन3 7 तल:ग य0जस:ब:ध0न= ऋवरकलपन0
अ<0¶त û ऋवरपÀ7ज ¶ कलपन0 क0य हÉतय0 त= स0:तगतल= आह= .
पररतशष
(१) अ:ब= अ:ब0लय:वबक= न म0 नयतत क न । ह= अ:ब=, ह= अ:ब0तल, ह= अ:वबक=, मल0 कÉण3हÏ न=त
न0हÏ.
टÏक0 :- य0 म:त0च= त3न प0ठभ=द आह= त. एक प0ठ कô षणयजÁ: स:हहत=त3ल, दस Á र0 प0ठ यजÁ:
स:हहत=त3ल 7 ततसर0
प0ठ प0ण3न3य अष0धय0त3ल.
य0त3ल कô षणप0ठ - अ:ब= अ:ब0लय:वबक=
शÁकलप0ठ - अ:ब= अ:वबक=ऽब0तलक=
प0सणतनप0ठ - अ:ब= अ:ब0ल= अ:वबक=
अ:ब= 7 अ:वबक= हÏ दÉन रप= ततनहÏ प0ठ0:त एकस0रख3 आह= त. अ:ब= ह= रप ततनहÏ प0ठ0:त प0हहल=
आह= . अ:वबक= ह= रप कô षणप0ठ0त 7 प0सणन3य प0ठ0त श=7टच= आह= 7 शÁकलप0ठ0:त दस Á र= आह= .
कô षणप0ठ0त अ:ब0तल अस= रप 7 प0सणतनप0ठ0त अ:ब0ल= अस= रप आह= . अ:ब0तल ह= अ:ब0ल3 शबद0च=
स:बÉधन आह= . अ:ब0ल= ह= अ:ब0ल0 हक:70 अ:ब0तल य0 शबद0च= स:बÉधन आह= 7 अ:ब0तलक= ह= अ:ब0तलक0
शबद0च= स:बÉधन आह= . शबदरप0त 7 प0ठकम0त ह= अस= त3न पक0र आह= त. य07रन स7चछच अनÁम0न
तनघत= कÙ, यजÁ:स:हहत0 शÁकल असÉ, कô षण असÉ, ततच= प0ठ तनयत न0हÏत. महणज= यजÁ:स:हहत0 शÁकल 7
कô षण अश3 ज3 सधय0 उपलबध आह= त3 मÀळ जश3 रचल3 ग=ल3 अस=ल तश3च3 तश3 आपलय0पयÊत
पÉहÉचल3 न0हÏ. ततचय0त3ल शबद0त 7 शबदकम0त रप0:तर= झ0ल=ल3 आह= त. तश70य, प0सणन3य सÀत07रन