Bharatiya Vivaha Sansthecha Itihaas

You might also like

Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 41

शय

टकन : स . शय दवद रतप रख

मददतश धन : र हल पक श सवर #

मखप$ष : शकर दस ई

ओळख़ : स . शय दवद रतप रख

अर#सह यय : ववक स पक श ज धव

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 2


अनकमणरक

ओळख

पकरर पदहल 1

पकरर दसर 13

पकरर ततसर 22

पकरर च र 26
ओळख

पसतक च ओळख श मत शय दवद रतप रख य न तलदहल आह. य पत त त त वGक क रर न स तमल


करत आल न हH. लवकरच त उपलबध करन ददल ज ईल.

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 4


पकरर १ ल

स परषसम गमसबधक दकतयक अततप च न आष# च ल

(१) तमG ल दकव अतरत ल सवस सभ ग र# दणय च च ल पर तनक ल पसTन प णरन चय क ल पयVत
भ रत य त ह त . सधय चय आपलय न त पम र प हत , हH च ल आपर स न ततब ह व चमतक ररक व टत; परत
उतकतमषर जगत त सव#च वसतTन जगमतव असलय मळ, न त हH वसतदख ल उतकतमषर आह. सवयभT, सर र
दकव णसरर न हH. तय तय क ळH त त च ल न ततमतच समजल ज त व व टतय इतकच. त क ळ प लटल व
सम ज त अतर#ष#र न दकव ब ह पररन बदल झ ल महरज त जन व वदहव टतTन गलल दकव ज त असलल
च ल न ततब ह व चमतक ररक भ सTन ततच गरन गह# वसतTत ह त. गह# महरज सम ज ल अम नय एवढ च अर#
मळ त असत ह ववसरत क म नय. अशय गह# महरज सधय चय सम ज ल अम नय व ववलकर भ सर -य अश
सवस समप#र वयततररक इतर दकतयक च ल पर तन आय# सम ज त, प$थव चय प ठjवरHल इतर प च न व अव #च न
कमज सत र नटH सम ज तलय पम र पचतलत ह तय . पkकl क हHच तनदmश पढ करत .
(२) मह भ रत व हररवश त परम पज तपत बहदव प सTन झ ल अस वर#न आह. आददपव #चय ६६ वय
अधय य त बहदव प सTन वश वळ ददल आह. त अश :

बह
| | | | |
मरHतच दक X दक धम#

। दक न सवभतगन दक इजश ववव ह कल

कशयप । X

X ५० कनय

दकय चय १३ कनय दक चय १० कनय

ह वश वळHत (१) पदहल लकय त रणय स रख ब ब महटल महरज दक व दक ह सखखय बहHरभ वड च


शरHरसबध हH ह य. बहदव चय उजवय अगठय प सTन दक झ ल व ड वय अगठय प सTन दक च भ य # झ ल .
दक चय ह भ यmच दकव बदहर च न व वय स न ददलल न हH. वय स च हH कद तचत नजरचTक असल दकव
तय चय पयVत हH पर तन कह र जवह प ह चल तवह तय स च न व ल ककरतTन नष झ लय मळ वय स न त
सहजच ददल नसल. क रर क रतहH अस , दक चय बदहर च न व वय स चय मह भ रत त नमTद न हH एवढ खर.
समजत चय सzकय #र# ह ब ईच न मकरर म दक महरTन कलल आह. वश वळHत ल (२) दसरH लकय ब ब अश कl
बहदव च न तT ज कशयप तय न आपलय १३ चलतबदहर श सम गम कल आणर (३) ततसरH लकय ब ब अश कl
बहदव च पG ज धम# तय न आपलय १० पतणय श सगनमत कल. त तपय#, सखख भ वड, चलतभ वड व चलत -
पतर य च शरHरसबध प च न आष#क ळH ह त असत अस इततह सक र ज महष{ वय स त तलहTन ठवत त. परपरन
सम ज त जय ल ककर च लत यत त तय च सवतGपर उललख जय इततह स पर र तTन यत त इततह स वर
तलदहलय पम र अततप च न आय# सम ज त पचतलत असललय च ल च तनदmश करत . भ रतहररवश दH इततह स तTन
उललणखललय ह च ल च तनदmश ऋगवद दH गर तTनहH आढळत .ऋगवद चय दह वय मडळ त ल दह व यमयम -
सव द तमक सव#पतसद सTक एततपकरर ववच र ह# आह. यम आणर यम अश द न स दर बदहणभ वड ऋगवद हTनहH
प च न क ळH आष#सम ज त ह ऊन गल . यम आणर यम हT वयवकन म यम ज व यमTब ई, यम ब ई य रप न
अद पहH आपलय महरज ऋष च वशज ज आपर तय चय सम ज त सर#ह पच र त आहत. यम आपलय स दर
भ व ल महरत कl तT म झय श पततभ व न व ग व आपलय ब प च न तT म झय ठ य उतपनन कर.

ओतचत „ सख य सखय वव$तय , वपत न#य त आदध त यम च ह महरर यम ल रचल न हH. तG वप यम


यम ल आगह न महरत कl,

ज यत पतय तनव ररररचय म ववतचद गइहव रथयव चक .

इतकच ब लTन यम गपप बसल न हH. त यम ल आर क अस महर ल कl, भ ऊ असत न बहHर


अन र र दहल व द:ख भ ग त पडल , त भ त कसल ?

दक भ त s सदद न र भव तत ।
दकम सवस यणननरऋतत तन# गच‡ त „ ॥

यर भ त लकय आह. भ त$ व भत$# ह द नहH शबद भ$ भरर , प लन करर य ध तTप सTन तनर लल असTन
द नहH शबद च अर# प लन करर र , रकर करर र , भरर करर र अस आह. पkकl भ त‰ ह रप भत‰# य रप हTन
जन ट आह. बदहर च महरज भतगन च पततभ व न भ ऊ समरर करHत, सबब भ व न भ त‰ ह न व अततप च न
आष#क ल पडलल आह. सवस‰ ह शबदहH ह च इततह स स गत . सव न „ सरतत अनगच‡तत इतत सवस . सवत:चय
कळ त ल भ व न ज अनसरत त सवसT. भ त‰श शरHरसबध ठव , व तय सबध मळ त सन र महरज ससरणकत
ह ई ह मTळ इततह स. त तपय#, स दर बदहरभ व च शरHरसबध अतयत प च न आष#क ल ह त अस, य भ रत य
ऐततह तसक ववध न ल ऋगवद त ल वचन च दज र तमळत . ह अततप च न आष# च ल सबध न यर एक इश रत
दऊन ठवर यक आह. सखख, स दर, चलत, चलत पतर , ह शबद व शरHरसबध इततह सक र ज वय स व ऋगवदक जm
मGकतm ऋष तय चय क ळच आहत, मTळ बहदव व दकपज पत य चय अततप च न क ळच न हHत. बह व दक
य चय क ल भ ऊ, बहHर, चलत , पतर सबध सम ज त उदवल नवहत व अर #त म हHत नवहत, फक स आणर
परष, द न सबध तवढ सम ज चय लक त आलल ह त. तर वप अस हH एक प च न क ल ह त कl जय क ल ह भद
तभननतलगदश#क शबद न दश#ववणय च कल$प आय Vन सचल नवहत . उद हरर र#, ऋवष: ह शबद मGदष•य
स परष न सTक चय मरळय वर ल वलल आढळत . ऋवष: ह रप वkयय कररदष न पणललग आह, पर "असय
सTकसय व ग ऋवष:” य व कय त ऋवष ह शबद स तलग व ग य शबद ल ज डलल आह. त तपय#, णसय च आणर
परष च दज # एक अततप च न र नटH क ल सम न म नणय च रHत पचतलत ह त , ह ह णसतलग व पणललग ऋवष:
रप वरन अनम नत यत. य अनम न श पसतत आपर स ववषश कत#वय न हH. सधय आपर एवढच श धणय च व
स ध र स गणय च यत करHत आह त कl प च न आय#क ल बहHरभ व च पततपत भ व न वयवह र च लत अस. ह
वयवह र प च न आय# ल क तलय पम रच ततसमक ल इतर प च न सम ज त असलल आढळत . प च स त हज र
वष VपTव{च प च न तमसर सम ज त बहHर भ वड चय लगन च च ल ज रHन पचतलत ह त व त णकलय पटचय
क लपयVत दटकल ह त ह इततह स त नमTद आह.
(३) हररवश चय दस-य अधय य त वर#न आह कl वतसष पज पत च मलग शतरप हH वय त आलय वर
आपल वपत ज वतसष तय चय श पमभ व न र दहल . तसच य च गर चय दह वय अधय य त अस ववध न कल आह
कl मनTन आपल मलग इल इजश शरHरसबध कल . तय चपम र इततह स चय सत ववस वय अधय य य अस
तलदहल आह कl जनहTच मलग ज ज नहव गग दहन आपल ब प जनहT य ल च आपल पतत कल ह त न

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 2


ऐततह तसक उद हरर च अर# अस कl ब प आणर तय चय प टच मलग य च शरHरसबध अततप च न आष# क ल
ह त अस व त ततक ल न सम जम नय असलय मळ तनद दकव गह# म नल ज त नस. हH ऐततह तसक ववध न
तनववळ भ कडकर आहत दकव व सतववक रडलल व$त आहत य ब ब च पडत ळ व प हणय च इतर स धन
उपलबध आहत. ऋगवkददक अश एक समजTत सव#म नय आह कl सTय #च ददहत ज उष उफ# सरण”T त च सTय #च
भ य # ह त . य सक$क$त तनरक चय प चवय अधय य चय सह वय खड त उष : सTय # व$ष कप य सरणयT: हH च र
उषसच न व ददलल आहत.

पज पतत वk सव ददहतर मधय यत । ( ऐ. ब . प. ३ अ. ३ खड ३३ )

ह ऐतरय ब हरवचन त ह च अर# सपष स तगतल आह. वपत‰ददहत‰सबध च ह वkददक पर व झ ल . सम$ततगर तहH
ह च ल च महरज ब प च सवत:चय मल श सबध ह णय च ज पक आढळत त.. वतशषसदहत हH एक जन ट तल
सदहत महरज सम$ततगर समजत त. ह सदहतत क न न महरTन जय ल महरत त तय पGसबध न ख ल ल व कय
आल आहत :-

“क न न: पचम: । य वपत‰ग$ह
अससक$त क म दतप दयत
म त महसय पG भवत तय ह: ।
॥ अर पयद हरतत ॥

अपत ददहत यसय पG ववदतत तलयत: ॥


पG म त महसतन दद णतपड हरदन ॥ १॥

वपतय चय रर त र हTन ववतधयक ववव ह न ह त कनयल तलय ज त चय परष कडन ज पG ह ईल त पG तय


कनयचय ब प च महरज म त मह च श स महरज रढH समजत. तय पG न वपड द व व धन च उपभ ग घय व .
यर सम जश सदष‰ •य अस पश उदवत कl तलय ज त चय परपरष कडT न लगन न झ ललय सवकनयचय ठय ज
पG उतप दन कल त पG तय कनयचय ब प च क य महरTन श स दकव रढH ठर व ? त क न न मलग जय
परपरष कडT न झ ल तय च व सतववक ठर व व आपलय आजय च महरज आईचय ब प च न तT ठर व . परत
क न न मलग परपरष च हH न ठरत दकव आजय च न तTहH न ठरत , आजय च धम™तप ददत पG ठर व तय
पG च पतयक आई तय च बहHर ठर. ह चमतक ररक च ल च अर# क य ? सम ज त हH समजTत व रढH व ह धम#
क य महरTन म नय झ ल ? सधय चय आपलय सम ज त अस पक र तनद समजल ज ईल. परत वतशषसदहत क ल
त अधमय# व तनद समजल ज त नस. ह च क रर क य ? ह च क रर एकच आह आणर त ह कl वतसषक ल न
सम ज अश एक पर तन सम ज च वशज ह त कl जय सम ज त वपत आपलय सवत:चय कनयचय ठ य सतत
उतपनन करH. सव#च सम ज त हH च ल तय पर तनक ल पचतलत असलय क रर न क र क र ल न व ठव त नसत.
महरज तय च ल ल अधमय# व तनद समजत नसत. वतसष तर मनव ददसदहत क र न व मनव ददसदहत क ल न
आय#सम ज न सवकनयचय ठ य परपरष कडT न झ ललय मल ल कनयचय ब प न आपल मलग महर व हH च ल
अपशसत व असव भ ववक व टT न तय क न न मल च वपत‰तव उतप दक परपरष कड दकव कनयचय भ व पत कड
यर पशसत व टलल उतरक ल न सम$ततगर तTन नमTद कलल आह. तय नमTदHच पपच पसतत पकरर च ववषय
नसलय मळ , ततसबध न ज सत तलदहणय च यर पय जन न हH. यरपम र अततप च न आय#सम ज त
वपत‰ददहत‰शरHरसबध एक क ल पचतलत ह त ह ववध न सम$ततगर त ल वचन न हH तसद ह त आह. एकTर
इततह स, वद व सम‰तत . दकव इततह स, शत व सम$त य ततहHत ल वचन च आध र य च ल चय अणसततव च
तसदH करणय स उपलबध आहत. सबब, प च न आय#ल क त हH च ल पचतलत ह त य ववध न चय प षर र# ज सत
पर व ग ळ करणय च दकतचनम GहH आवशयकत र दहल न हH.
(४) वर ज हH भ रत य, हररवश य, वkददक व सम त# शरHरसबधक उद हरर नमTद कल त सव# एक स श
एक च ब प च दकव भ व च शरHरसबध द खवणय परत झ ल . अनक सवपड परष च एक च सवपड स श सबध
द खववर रH व कयहH इततह स तTन स प डत त. हररवश चय दस-य अधय य त अस तलदहल आह कl, दह पचतय न व
तय च पG स म य न स म च मलग म ररष ततच ठ य आप पल तज र लTन दक पज पत तनम #र कल .
वपत$दददहत‰सबध च तर ह उद हरर आहच.. तशव य आज व न त य च सबध य उद हरर त द खववल आह, इतकच
नवह तर दह आज व एक ब प य च सबध ब प चय मल श झ लय च तलदहल आह. य च अधय य त पढ अस वर#न
आह कl स म च मलग दकव द दहG ज दकपज पत तय न आपलय सत व स मल आपल ब प दकव आज ज
स म तय स पज तप दन र# ददलय . यरहH आज च व न हHच शरHरसबध झ लय च द खल तमळत . हररवश चय
ततस-य अधय य त नमTद कल आह कl बहदव च पG दक य न आपल मलग बहदव ल ददल व ततजप सTन पतसद
न रद झ ल . ह हH सबध 7रचय च वग #तल आह. ह ववतचG सबध वणर#लल, आणर तहH इततह सक र वय स न व
वkशप यन न वणर#लल ऐकTन , सधय आपलय ल ज आशय# व टत तच आशय# जनमजय र ज ल प व हज र वष VपTव{
व टल आणर आपन ज पश कर त च जनमजय न वkशप यन न कल . जनमजय ववच रत कl, वkशप यन ह ! ह
असल अधमय# सबध झ लल आपर इततह स महरTन वणर#त य च अर# क य ? तवह जनमजय च वkशप यन न अस
सम ध न कल कl पTव#यग ह असल सबध ह र ह च धम# उफ# सम जरढH सव#म नय ह त . वत#म नक ल
सम जश सदष‰ •य आपर ज उतर दऊ तच उतर वkशप यन न ददल. वkशप यन ल , भ षम ल व वय स ल पTव#
इततह स महरTन य कर परपरन म हHत ह तय व पर तन इततह स महरTन तय न तय ज नत: नमTद करन ठवलय
आहत, अज न न क हHतरH भ ळस टपर कलल न हH. हय#श व यवन श अस द र भ ऊ ह त. व तय द न भ व न एक
बहHर ह त . हय#श च मलग ज य दववशसर पक यद ह न आपलय ब प चय बदहर चय प च मल श शरHरसबध
कल ( हररवश , अधय य २३७ ). य=र आतबदहर श सबध झ ल . वरHल सव# अवतरर च मतरत र# अस कl प च न
क ळH आय#सम ज त सखख बहHर, चलत बहHर, न त, सखख मलग व आतबहHर य चय श शरHरसबध आष# ल क
करHत असत. य त बरच न तग त ग ववल गल ह खर; परत ह हTन आशय#क रक च ल मह भ रत त वणर#लय आहत.
मह भ रत चय आददपव #चय ४५ व ४६ य अधय य त अज#न व ऊव#श य चय भटHच व$त त ददल आह. ऊव#श हH
प रववश च जनन आणर अज#न ह ततच वशज. अस असTन भटHचय वळH ऊव#श न अज#न जवळ भ गयय चन कल
त अज#न न फट ळल ; क रर अज#न च पTव#ज ज ऊव#श पत पररव तय चय क ळचय न त त व अज#न चय
क ळचय न त त बहत अतर पडT न पगत झ ल ह त . ऊव#श हH जन ट स पर रवपय असलय मळ त पर तन
न त ल अनसरर रH ह त . त अज#न ल महरत, “ मल तT अस फट ळT नक ,परचय वश त ल आमच ज पG व प G
यर इदल कl यत त त आमचय श रमत त आणर तय न क र द ष दत न हH, तवह तTहH म झय श रमल स तर
तल हH तय त क हH द ष न हH.” अश पर तन न तत यदवप ऊव#श न आपलय वशज ल स तगतल तG वप न ततसध रक
अज#न न त म नय कल न हH. तवह सतप ह ऊन ऊव#श न अज#न ल श प ददल कl, तT म झ आदर कल न हHस
सबब वष#भर षढ ह श ल. ह उद हरर म त$गमन च दकव म त महHगमन च दकव पम त महHगमन च, अस व टल
‰ न ऊव#श अज#न च म त
तय च समज व; क रर, अज#न ह इद च मलग व ऊव#श हH इद च भ गय अपसर , य दष
ठरत; आणर अज#न च पTव#ज ज पररव तय च स महरTन पम त महH ठरत. त तपय# म G गमन च च ल पर तन
भ रत य त ह त . तय क ल म त , वपत , भ ऊ, बहHर, न त, मलग , चलतबहHर, आतबहHर वगkर न त उतपनन
झ लल नवहत . य वरन अतयत पर तन भ रत य पTव#ज दकत र नटH णसरत त ह त तय च वत#म नक ल न दकतयक

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 4


र नटH सम ज श तलन कररत , अद ज करत यत .
The chippeways frequently cohabit with their mothers and oftener still with their sisters and
daughters. Kadiaks unite indiscriminately, brothers with sisters and parents with children. The caribs married
at the same time a mother and a daughter. The ancient Irish married, without distinction, their mothers and
sisters ( Letourneau, page 65-66).
[ तचपव क हH वळल आपलय आय चय बर बर व पषकळद आपलय भतगन व मल य च बर बर सभ ग
करHत. क ददक चय त अतनबVध सभ ग अस. भ ऊ-बदहर च व ब प लकlच . क रHब एक च वळH आई आणर मलग
य चश ववव ह करत त. आयलVडच जन रदहव स अतनबVधपर आपल आय व बदहर य चबर बर ववव ह करHत [ तलट
नयT#-प‰ ६५-६६].
तचपव, क रHब वगkर ल क र नटH महनTन पतसधद आहत. तय च दज #च मह भ रत त वणर#लल ह प च न आष#
ल क ह त, अस महर व ल गत. आई, मलग , बहHर य चय श वयव य करर र अस ल क कवळ प च न
आष#सम ज तच तवढ ह त अस समजT नय. खद क रवप डव चय क ल भ रतवष #त भ रत य महरTन गरल ज र र
क हH सम ज प च न आष#सम ज इतक दकव तय चय हTनहH ववतचG ह त. कर#पव #चय ४० प सTन ४६ पयVतचय
अधय य त कर# व शलय ह एकमक चय उख ळय प ख ळय क ढHत आहत. तय त शलय ल व कपह र करत न
शलय चय र जय त ल ज आहHक, आर•ट, प चनद व भद दश तर ल ल क चय तनद-महरज आय #वत #त ल ल क चय
‰ न तनद-च ल सबध न कर# महरत , “ शलय , तझय मद दश त वपत , पG, म त , स सT, स सर , म म , ज वई,
दष
मलग , भ ऊ, न तT व दसर ब धव, स बत , प हर व द सद स हH सव# सरतमसळ वयव य करत त. तय दश त ल णसय
क रतय हH परष श सवच‡न सम गम करत त, मग त परष तय चय ओळख च अस त नस त. णसय भलत सलत
ग र ग त त. मददश चय स णननधय न ग ध र दश त लहH च ल वबरडलय . मद दश त ल णसय द र वपत त व वस
ट कTन न गवय न चत त. णसय उट दकव ग ढव य चय पम र नkसतग#क उतसग# करत त. मद दश त ल णसय प श
क णर मद म तगतलय स तय कल ख जव त ख जव त मद दर र न हH, व टल तर पतत दकव पG दऊ महरTन
महरत त. व हHक दश त ज रज पजच पम र अततशय आह. शTद प सTन अनय णसय चय ठ य झ लल ब हर तर
आहत. आर•ट दश त, बदहर चय मल न व रस हकक प प ह त , प टचय प र न न हH. व दहक दश त महरज
सधय चय पज ब त मनषय परम ब हर बनत , मग कवGय ह त . नतर वkशय ह त ., मग शTद ह त , शवटH न वपत
ह त . पन: ब हर बनत व ब हर च शवटH गल म बनत . मद दश त ल कम ररक तनल#जज व अन च रH असत त.
प वन दश त ल ल क क$तयग त सद अधम #चरर करर र ठरत ल. य शवटलय व कय च अर# अस कl, क$तयग त
सबग लक र असलय मळ तय क ल सव#च अधम# ह त ; अश अधम{ यग तहH प चनद अधम{ ठरत ल. शवटH कर#
महरत कl, व हHकल क भTतल ल ल ‡न आहत ! मदल क गरपत गमन व भTरहतय करत त असहH कर# महरत .
मद व व हHक दश त हH तनद एक•य कर #नच कल आह अस समजT नय. श ततपव #चय ३२८ चय अधय य त न रद
वय स ल स गत त कl, प$थव वर व हHक ल क च व सतवय प$थव ल कम पर आरर र आह. मद व व हHक इतय दH
तनद दश चय पगत ल कर# पसरल, ग ध र, आर•ट, खस, वस तत तसधस ववर, क रसकर, मदहषक, क तलग, करल,
कक™टक, व रक य दश न हH बसववत .पkकl क रसकर, मदहषक, करल, कक™टक व व रक ह दणकरकडHल दश आहत.
व रक महरज बहश: करव रक अस व. य तनद दश च गरन यरच सपल न हH. तय त सर ष च हH कर# करत .
कर#मत सर ष त ल ल क सकरव‰वत आहत ( कर#-४५ ). दश च न वतनश सपववत न कर# मलच‡ सम ज न
ववसरल न हH. त महरत , मलच‡ म नवज त ल ल ‡न, औवषक मलच‡ न ल ‡न, षढ औष क न ल ‡न, आणर
र जपर दहत षढ न ल ‡न ( कर# -४५ ). मलच‡ महरज असपष भ ष ब लर र भ रतवष #त ल व भ रतब ह दश त ल
ल क. ह मलच‡सम ज कर#क ल णसपरषसबध त अतयत अन च रH ह त . प च हज र वष #पTव{च कर# तवढ
मलच‡ च तनद करत अस न हH, आधतनक पव शय न , पर रततह ससश धक न व प च न ग क व र मन
इततह सक र न ह ल क च अश च वर#न कलल आहत.
Yazidies, a sect od Arabs, unite in the darkness without heed as to adultery or incest ( Letourneau
44 ) Justin and Tertullian tell that the Parthians and Persians married their own mothers, In ancient Persia,
religion sanctified the union of a son with his mother.
[ वयतभच र दकव आपसबध य च ववच र न करत य झ दH, अरब त ल एक पर, अध र त सभ ग करत त (
तलट नयT#-४४ ). जसटHन आणर ट•य#तलयन अस स गत त कl, प तर#यन आणर पतश#यन आपलय सवत:चय आईश
ववव ह करHत. जनय पतश#य त मलग आणर आई य चय ववव ह ल धम #न म नयत ददल ह त .]
हH वर#नम ल आर क हव तततकl व ढववत यईल. “वयतभच ररय स मलय ळ दश" महरTन मकशर
आपलय भ रत त मलय ळ उफ# मलयदश च कतस करत . वत#म नक ळH मह र ष त क लह टH महरTन ल क आहत,
तय चय त ल णसय च व न त च पTर# फ रकत असलल आढळTन यत. यरपम र मलच‡ ल क चय तनत सबध न
सव#स म नय हदककत आह. पkकl कर #च कट क, गध र, मद य दश चय ब जTचय मलच‡ ल क वर मखयत: असलल
ददसत . सभ पव #त (अधय य ३१ ) मदहषमत नगरHत णसय सवच‡द व गत त महरTन वर#न आह. उतरकरत, महरज
जरTन क रवप डव मTळ आल तय दश त, णसय सवच‡द न व गत त आणर नरन रHमधय ततसबध न मतसरबदH व स
करHत न हH, अस अनश सन पव #चय १०२ वय अधय य त वर#न आह,
(५) मह भ रत त व हररवश त वश तपत सबधक ज पर तन इततह स-पर तन इततह स शबद म झ न हH.
वय स च आह - ददल आहत तय चय वरन भ रत य सम ज च पर तन न ततमत आपलय सधय चय न ततमतचय
‰ न क रतय दज #च ह त , ह आपर स ब-य च खल श न स गत आल. ह खल स ह पर तन इततह स चय
दष
आध र न आर कहH ववसत‰त करत यणय स रख आह. मनषय ह वश न प शव आह. व प रतमक वनय मनषय त
क हH क हH ब बत त पशTच आचरर दष स पडलय स नवल कर वय स नक . आददपव #चय ६३ वय अधय य त
पर शरऋष व सरसवत उफ# मतसयगध तनष दH य च सम गम च व$त नत ददल आह. तय त पर शर न सतयवत श
उरडय त सम गम कलय च तलदहल आह. आपल क$तय ददसT नय महरTन पर शर न भ वत ल य गम यन अध र
उतपनन कल महरTन कव न पर शर च प शव व$त झ कणय च पयत कल आह; परत र ड सTकम ल दहल असत
तय त ववशषस र म ददसत न हH; क रर अततप च न आय#ल क त ददवस ढवळय उरडय हवत स परष सम गम
ह णय त क हH न ततभग ह त अस व टत नसलय च पर व आह. उतथयपG दHर#तप न सव# ल क समक स सम गम
करणय स आरभ कल , अस वर#न आददपव #चय १०४ वय अधय य त आढळत. आददपव #चय ८३ वय अधय य त,
गरद रश रत ह र र आणर पशTस रख जय च आच रववच र आहत, अश मलच‡ ल क च गरवर#न कलल आढळत.
सव# ल क समक उरडय त स सम गम करणय च च ल दहदसर न त क ठ क ठ अवतशष असलल अव #च न पव श न
नमTद करन ठवल आह. ररणजततसग हत चय अब रHत सव Vसमक स सम गम करH महरTन जय कTम तलदहत .
पणय त ब ज र व ररन र ह च रटकचकl सव#पतसद आह. तनवडक स परष रगमह ल त जमTन णसय चय च ळय
एक र गरHत र ल त व जय परष ल जय ब ईच च ळH स पड ततश त सव Vदखत रमम र ह ई. य प शव खळ ल
रटकचकl महरत. हH रटकचकl कन #टक त प चपनन स वष VपTव{ पर त त ह त . रटकचकlत वडHल, ध कट दकव
न त ह भद प ळHत नसत हH ब ब लक त रणय स रख आह. अस . प च न आष# सम ज चय ज डHल प च न शक,
अव #च न ट हHदटयन व प च न त म ल ल क न बसववत यईल. दहर ड टस एणसकतरयन (Skythian) महरजच शक
ल क सबध न तलहHत कl, When one of them desires a woman, he suspends his quiver in front of his chariot
and tranquily unites with her. ( जवह तय पkकl क र ल स -सभ ग च इच‡ ह ई तवह त आपल भ त रर ल
लटक वTन श तपर सभ ग करHत ). ह च इततह सक र त म ल ल क सबध न नमTद करत कl, They coupled as
publicly as beasts. ( त जन वर चय इतकय च उरडपर सभ ग करHत). त तपय#, प च न शक दकव त म ल दकव
अव #च न ट हHदटयन ल क च ज वनय वसर ह त व आह त च तनक$ष दश प च न आय# ल क च असलल
मह भ रत वरन ददसत. हH र नटH च ल जसजश म डत गल तसतस तद£रद धम#हH तनम #र ह त गल . मkरन

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 6


एक नत त कर व, महरTन श ततपव #चय १९३ वय अधय य त व इतर सम$ततगर त मद म स तगतलल आह.
ल क नत त मkरन करणय च च ल कध तरH अणसततव त असलय वबगर, त एक नत त करणय च तनबVध र लणय च
आवशयकत भ सल नसत . आष# ल क त ल क नत त मkरन करणय च च ल असलय च सग व अय तनज य शबद त
स पडत . द पदH; स त वगkर अनक वयवकच उतपत अय तनज झ लय च वर#न आहत. अय तनज य शबद च अर#
क य ? अय तनज महरज स -य तनप सTन न झ लल अपतय अस उत न अर# करत त, परत अस अर# करर समजस
न हH. स य तनवयततररक पज ह र जय अर{ अशकय आह तय अर{ ह उत न र# खर अर# नवह, ह सपषच ह त.
अय तनज य शबद च खर अर# ख ल लपम र आह. य न य शबद च अर# ग$ह अस मळ त आह व वद त य अर #न
ह शबद य णजलल आढळत . आर हत जनय य तन अग ( तkवतरHय आरणयक पप ठक ६, अनव क १ ). णसय आध
रर त तशर त, अस अर# आह. य तनज महरज रर त जनमलल मTल व अय तनज महरज रर त न जनमलल महरज
रर ब हर जनमलल. रर ब हर जनमलल महरज क ठ जनमलल ? तर यजमडप त जनमलल. ऋष व मदवयवत करHत
आणर हH वत यजभTम वर करHत असत न क णय हH स न सभ गच‡ दश#ववल असत त तरलय तर पTर# करHत.
व मदवयवत च मG ‡ द गय पतनषद त ददल आहत. असलय य वत चय वळH ज मTल जनम स र तल गल तय
मल स अय तनज मTल महरज रर ब हर जनम स र तलल मTल महरत. यजभTम वर उरडय त सभ ग कलय च
उद हरर मह भ रत त आह. त तपय#, आष# ल क त उरडय त सम गम करणय च च ल एक क ळH ह त व ततच
अवशष महरTन यजभTम वर व मदवय दH वत करत न सम गम करणय च च ल तशललक र दहलल ददसत.
(६) सकlर# सम गम व उरडय त सम गम य द न र नटH च ल पम र प च न आष#ल क त ततसरH एक वनय
च ल आह. आपलय सम ज हTन कत$#तव न, स मथय #न व ऐशय #न ज सम ज अत च अत शष असल, तय सम ज त ल
परष श सवणसय च सम गम झ लय स भTषर म नर र क हH तनक$ष सम ज नकत परव परव पयVत ह त.
In Tasmania it was thought an honour for women to prostitute temselves to Europeans, who were
ennobled in the eyes of the natives by the prestige of their superiority ( Letourneau).
( ट सम तनय त यर वपयन परष बर बर सबध असर ह स च म ठपर म नल ज ई; क रर तदश य ल क चय दष न
तय चय उतमपर मळ तय न शषतव प पत झ लल ह त.) ट समतनयन ल क न ज यर वपयन ल क च दर र , आदर,
पम व ट तसल च दर र , आदर व पम आष# म नव न दव महरTन क र ल क ह त तय च व ट. दव न जर क र
म नव स चय ठ य गभ #ध न कल, तर आपल भ गय तशखर स प ह चल अस प च न आष Vन व ट. ह समजत च
पम रक अस द खल भ रत त व हररवश त इतक आहत कl तय च पररगरन करणय च अपक ववशषश आपलय
दश त क र ल व टर र न हH. इद प सTन, यमधम #प सTन, न सतय प सTन, अगन प सTन, व यTप सTन व इतर दव प सTन
आष# णसय न सतत झ लय चय कर ववपल आहत. दवसम ज सबध न आष# ल क न इतक क हH दर र व ट कl
आष# ल क त स अपतय जनमल कl तय वर दव च हकक त परम कबTल करHत. स -अपतय द न वष Vच ह ईपयVत
ततचय वर अमक दव च हकक, च र वष #च ह ईपयVत अमक दव च हकक आणर सह वष #च ह ईपयVत अमक दव च
हकक अस जनम प सTन आष# णसय वर दव च अग हकक असत.

स म: परम वववद गधव™ ववववद उतर: । ऋगवद


त$त य अणगनष पतत सतरHयसत मनषयज : ॥ १०।८५।४०

ह हकक कस उतपनन झ ल य च अद ज यत . दवसम ज व आष#सम ज ह द न पततवतशक सम ज असत. दवसम ज


बतलष पडलय मळ तय न आष# सम ज ल आपलय कह त आरल आणर आष Vचय सव# च जवसतवर व म लमतवर
त ब तमळवल . आष #च मखय म लमत महरज तय चय गल मवज णसय . तय चय वरहH दव च त ब बसल , आणर
त त ब इतक पखर बसल कl स जनमल कl ततचय वर क र तरH दव च सव तमतव च लT ह ई. दव चय य
अगहकक तTन मक वह यच महरज तय न आष# ल क नसत दहरव ध नय नवह तर उतम भ जललय ध नय चय ल ह
व स चलल तTप दत व आपलय मल दव चय त बय तTन स डवTन आर त. ह दव च अग पभ ग च हकक महरज
Medieval feudal यर प त ल Prelibation च हकक ह य. Prelibation महरज अग पभ ग च हकक. This right of
Prelibation has been in use in many fiefs and until a very recent epoch, certain lords of the Netherlands of
Prussia, and of Germany still claimed, in our own days. In a French Titledeed of 1507 we read that the Count
d'Eu has the right of Prelibitionin the said place when anyone marries. Even ecclesiastics claimed the rightin
their quality as feudal Lords ( Letourneau ).
( ह अग पभ ग च हकक अनक सरज म वतन त च लT ह त . अगदH आधतनक क ल पयVत आणर पतशय चय
नदलVडमध ल आणर जम#न त ल क हH ल§ड# आजहH ह आपल हकक असलय च स गत त. १५०७ स लचय
फ नसमध ल एक सनदत क उट ड’लयT य ल तय भ ग त ह र -य ववव ह त अग पभ ग च हकक असलय च उललख
आह. धम#गरसद सरज मद र य न तय न ह हकक असलय च द व करHत.
यर प तलय धम #च य #पम र आपलय इकड वललभ च य Vन ह अग पभ ग च हकक परव परव पयVत
गजर रत ल क दत असत आणर सधय हकक च बज वर यदवप अकरश: ह त नसल , तर वप वललभपर य च ह
हकक ल म नतसक अनमतत आह. यर प त अग पभ ग च हकक परव पयVत ह त ह प दहल महरज प च न
आष#सम ज त प चसह हज र वष Vपल कड त असलय स आशय# व टणय च क रर न हH. दवल क व दवसम ज नष
झ लय वर, णसय च अप#र करणय स मनषयदहध रH दव र दहल न हHत. परत य अवध त व रपTजच पगड आष Vवर
असTन इद दH दव न व व र न आष# ल क ईशर समजT ल गल व य ईशर न णसय परम अप#र कर ल गल. आष# ह
च ल च अवशष अद पहH आपर मह र ष य त व इतर भ रत य त ज त न पचतलत आह. ववव ह त ल ज ह म महरTन
एक ह म करHत असत त. य ह म च सव# पदकय वधTच दव चय हकक तTन मक करणय सबध च आह.. आशल यन
ग$हसTG तTन हH सव# पदकय कमव र यर दत व सम जश सदष‰ •य ततच अर# करन द खवत . आय#मन, वरर आणर
पTषन य त न दव च त ब उफ# प श वधTवर ह त . तय प श तTन ततल मक करणय च वर न सकलप कल . तवह
परम दव चय स क त कkच तTन वधTल क ढT न आरTनवर न ततल एक बळकट तशळसणननध आणरल आणर महटल कl
इम अशम न आर ह, अशमव तव णसरर भव, सहसव प$तन यत:, अतभततष प$तनयत: ॥ आशल यनग$हसTG, अ. १, खड
७, सTG ७. ह तशळवर चढ, तशळपम र णसरर ह आणर शGTन हतपभ कर व त©ड द. वर न आपलय त बय तTन क ढT न
वधT नलल प हTन दव क ध यम न झ ल व त वधTवर वर च लTन आल. तवह वधTच भ ऊ जवळ सह यय र# ह त . तय न
मधयसर करन ग ष ह र म रHपयVत यऊ ददल न हH. तय न रदबदल करन वर न पळववललय वधTचय म बदल
भ जललय ल ह दड महरTन दणय च कबTल कल व दव चय कच •य तTन बदहर च मकत कल . ह दड ल च अवद न
महरTन प ररभ वषक न व आह. हH तडज ड करणय ल वधTच भ ऊ ह त . महरTन पसग त ध वTन आल . जय वधTल
भ ऊ नसल ततच ह ल कतय नहH ख लल नसत ल. सबब अभ त$क मल च दकमत ववव हकम #त अतयत तनक$ष दकव
शTनय म नलल आह व तसल प दठब नसलल मलग वधT कर नय अस तनषध कल आह. तशळवर वधT र•ट उभ
र दहल . नतर दव न द वय च ध नय भ व न आणरल आणर त वधTचय ह त न दव स अप#र करववल. वधवजल
उपसत य# भ त भ त$सर न व द£ल #ज न आवपतत १-७-८. वधTचय ओजळHल तTप ल वTन ततचय भ व न दकव
भ व स रखय न तय अजल त द न वळ ल ह र तलय . ( पचपवरH असल तर त न वळ ल ह र ल वय १-७-९ ).
नतर ल ह चय अवद न वर तTप र तल १-७-१०/११. त अवद न अणगन£ र अय#मन, वरर व पTषन य दव चय पदर त
ट कल, आणर अवद न दत न दव न ख ल लपम र बज वल. अय#मर न दव कनय अणगन अयकत, स इम दव
अय#म प इत: मच त न अम$त: सव ह १-७-१३. अगन चय £ र कनय अय#मन दव ल ह अवद न दत आह, सबब
यरTन नव-य प सTन अय#मन दव न दहल स डवTन नऊ नय, तरTन आपलय त बय तTन स डT न द व , दहच बजवरTक
पTषन व वरर य दव च भ व न कल . भ ऊ स ध भ ळ नवहत , हडसTन खडसTन वयवह र करर र ह त . तय न
एकदम स -य ल ह दकव सव# अवद न ततनहH दव पढ एकदम ओतल न हH. पतयक दव ल एककट ब ल वTन जय च
अवद न तय चय पदर त अगन ल स क ठवTन र तल. ओपय ओपय ह एक ल ज न परररयतत तर उतम आहत न

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 8


सणननपतत:१-७-१५. एकदम स रH अवद न दणय त गडबड व ग©धळ ह त , क र च क नत अवद न त समजत न हH,
सबब पतयक अवद न नतर अगन ल पदणकर र लTन भ व न पतयक दव चय म र तय च तय च अवद न वबनचTक
म रल. भ व चय सह यय न 7धTच दव चय दणय तTन यदवप सटक झ ल , तर वप अद प वधTचय कस न वरर न
जखडT न ब धलल ल करHच द र उफ# प श वधTल प ड करHतच ह त . तय प श तTन गरHब वबच -य वधTच कश वर न
हलकहलक स डववल व ख ल ल धनय दग र क दढल.

प तव मच तम वररसय प श त १-७-१७।१८

वपय, तल वरर चय प श तTन क यमच मक कल आह. ह आश सम ददलय वर वर न म ठय त -य न व


ववजय न वधTल अपर णजत ददशन स त प वल च लववल. दव चय कच •य तTन वधT स डव त आपर म ठ जय
तमळवल ह ज हHर करणय चय हतTन वर न वधTल ईश नय ददशकड नल, क रर ईश नय ददश हH आष#ल क न जय
तमळ लय च ददश ह त व ऐतदर# तय न य ददशच न व अपर णजत अस ठववल ह त. णसय न अग पभ ग कररत
दव चय सव ध न करणय च हH पर तन आष# च ल अवशषरप न सधय आपर त पचतलत आह व त पत करप न
पचतलत आह. पर तन आष# ल क त हH च ल स क त पचतलत ह त . सबब शष न , समर Vन व आपलय हTन बतलष न
णसय अप#र करर -य र नटH ट समतनयन ल क चय पगत स पर तन आष# ल क न बसववणय स ह एक ततसर क रर
उपलबध झ ल.
(७) प शव अवसरतTन परररत ह त ह त मनषय जम व करन र हT ल गल . य यTर वसरत न न पक रच
सकlर# वयव य स परष त ह त. वडHल ध कटपर च न त अणसततव तच नसलय मळ, वय त आललय क रतय हH
स श परष सरतमसळ वयवह र करHत. तय चय हH पल कड ज ऊन, यTर वसर सम ज त वय त न आललय कनय श हH
वयवह र झ लय च उद हरर भ रत त व हररवश त आढळत त. आददपव #चय ११२ वय अधय य त कत च व पडT च
सभ षर ददल आह. तय त प च नक ल न महरज आपलय हTन फ र प च नक ल न स धम #च तनरपर करत न पड
महरत , अततप च न क ळH कनय क म र वसरप सTन पततमय #दच अततकम करईत व त अततकम अधम# समजल
ज त नस, महरज ततक ल न सम ज ल समत अस. कत ल क रतय हH पक रच शक र हT नय महरTन पड पढ अस
ठ सTन स गत कl, ह धम#ततव सन तन असTन णसय त सखपद असलय मळ उतर कर दश त ह वयवह र स पत च लT
आह. उतरकर हH प डव च मTळभTम असलय मळ ततचय वर तय च ववशष पम अस व त त ल आच र त तशष म न त
असत, ह यर लक त ब ळतगल प दहज. ह च प च न सन तन धम# ब लपर कत ल सTय#न र यर न स तगतल ह त .
वनपव #चय ३०७ वय अधय य त सTय# महरत , ह कत ! कनय शबद च उतपत कम ध तTप सTन झ लल असTन
तय च अर# हवय तय परष च इच‡ कर शकर रH अस आह. कनय सवतG आह, णसय व परष य चय मधय
क रतय हH पक रच आडपडद नसर हHच ल क च सव भ ववक णसरत असTन, ववव ह ददक ससक र सव# क$वGम
आहत, य सतव तT म झय श सम गम कर, सम गम कलय वरहH तT पनरवप कम रHच महरज अकतय न च र हश ल.
कत ल ह क ळपयVत रज दश#न झ ल नवहत, महरज त कवळ ब ल ह त . अरजसक स श सम गम कलय च द ष
भगव न सTय#न र यर ल ल गल य भ त न कव न महरज वय स न यर वर#न करणय त अश तशत फl कल आह
कl कत ल ह च वळH पदहल ववट सपर आल महरTन आग ऊच तय न मख म रन ठवल . कव च हH क रणरक बवद
एकlकड ठ= वTन प हत अस ददसत कl कत य वळH अकतय तन व अरजसक मलग ह त , कद तचत ततच उमदव र
ह णय च समय जवळ आलल अस व . कत चय पम रच पर शर ऋष न उपभ तगलल मतसगध कम रHच ह त व
उपभ ग नतर कम रHच र दहल महरTन कव स गत . गग न मक कम रHश शतन र ज न सम गम कलय च व$त
T र महरTन महरत त प च न आय#ल क त सन तन धम# महरTन ह त,
सव#पतसद आह. त तपय#, जय ल आपर कनय दष
व तय च पर त क रवप डव चय क ळHहH ह त . ह पर त प णरन चय क ळHहH तरळक ह त . कम र: शमर ददतभ:
२-१-७०, य सTG त कम रकलट , कम रगतभ#र व कम रबधकl ह त न सतपरष सम स प णरन दत . शमर ददगत त
कलट ह शबद ततसर आह. कम रकलट महरज कम रH च स कलट च. कम रH असTन ज कलट महरज त‡न ल
त कम रकलट . क©व रपर ज गभ #र र दहल त कम रगतभ#र व क©व रपर ज व डकl तनर ल त कम रबधकl .
य च अर# अस कl प णरन क ल कम रH वयतभच ररर व डकय व गभ #र असललय आढळत असत. क म र पTव#चन
४-२-१३ य सTG त क म र: पतत: व क म रH भ य # अस द न पय ग प णरन दत . पस सह यसय : असपय ग: स
कम रH ६-२-९५ अस कम रH शबद च स पद तयक अर# आह. णजल पTव{ परष म हHत न हH अश मल चय नव-य ल
प णरन क ल क म र: पतत: महरTन महरत व तय मल ल ववव ह नतर क म रH भ य # महरत. ह प सTन गतभ#त अर#
अस तनरत कl प णरन क ल जय पम र ववव ह पTव{ परष म हHत नसललय मल असत तय चपम र परष म हHत
असललय हH मल आढळत. न हHतर क म र: पतत: व क म रH भ य # य च ववशष क तक प णरन क ल झ ल नसत. ह
सव# वववचन च मततत र# अस कl, अततप च न आष# क ळ प सTन प णरन क ल पयVत अववव दहत मल श सम गम
करणय च रढH भ रत य सम ज त परम अतनद व धमय# महरTन व पढ पढ तनद महरTन पचतलत ह त . म ग च थय
कलम त स तगतलच आह कl अततप च न आष# क ळH मल वर सह वष VपयVत दव च हकक अस. नतर तय चय वर
मनषय च हकक उतपनन ह ई. य चकररत आठवय वष{ मल च ववव ह कर व अश रढH भ रत य सम ज त असलल
ददसत. आठ वष Vप सTन मल परष ल उपभ गय ह त अस स म णजक अतभप य ह त . च ववस वष Vचय मल न आठ
वष Vचय मल श ववव ह कर व , अश अर #चय सम$तत पतसद आहत. ववव हर G सम गम कर व अश हH सम$ततवचन
आहत. तवह , आठ वष Vचय मल सम गमय समजणय च रढH दश त ह त य त सशय न हH. परषसम गम आध
यदवप झ ल व तय सम गम प सTन अपतयहH यदवप झ ल, तG वप पढ धमय# ववव ह ह णय ल मल न क रत च
T र च च ल आष# सम ज त ह त . प$थव वरHल इतर तय च य गयतचय सम ज त हH
आडक ठj नस. अश हH कनय दष
च ल आढळTन यत. At Noukatriva, the young girls of the island are the wives of all those who can buy their
favors, When they are older, they form more lasting connections. In the same archipelago the French sailors
were frequently offered girls of eight years and they were not virgins ( Letourneau )
नक दटव त तर ल तरर मल ज क र तय न आकवष#त करन रऊ शकत तय सव Vचय पत असत. जवह
तय जर म ठय ह त तवह तय णसरर सबध पसर वपत करHत. द£पसमTह त पषकळद फच न ववक न आठ वषm
वय चय मल ददलय आणर तय कम रH नसत [ तलट नयT# ]
ह तलनवरन ददसल कl अततप च न आष#सम ज एक क ळH अतयत र नटH अश यTर वसरत ह त ,
T न चय सबध न यवन व यवत ह द न जन ट शबद लकय आहत. य महरज जडर आणर यवन महरज
कनय दष
जडर र , सम गम करर र . यवत महरज सम गम करर रH. सर त ल मलग व मल हH सम गम करणय स य गय
झ ल महरज आष#ल क तय न सभ ग कर दत. ऑसटतलय त हH च ल दष स पडत. हHच णसरत प च न आष#सम ज त
ह त . In Australia, the girls cohabit from the age of ten with young boys of fourteen or fifteen, without
rebuke from anyone ( Letourneau ) ऑसटतलय त दह वष Vचय मल च द आणर पधर वष #चय मल बर बर सभ ग
करHत आणर तय बदल तय न क र द ष दत नस. हHच णसरत प च न आष#सम ज त ह त .
(८) यTठ वसरत आष#सम ज असत न , स परषसम गम अतयत अतनयतमत अस, महनज न तग त क हHएक
बरत नसत; क रर न तग त उतपननच झ लल नवहत. कम रHश सम गम करHत, उरडय त पशTपम र सम गम
करHत इतय दH सवkरपर यदवप ह त . तG वप तश हH णसरत त णसय न परष आपल म लमत समजत हH ब ब
सदkव लक त ठववल प दहज. प णरन य सम ह र£द च ज उद हरन ददल आहत. तय त द रगवम ह एक उद हरर
ददलल सव#पतसद आह. द र : च ग व: च द रगवम. द र : महरज णसय . य च गरन ग ईचय बर बर कलल आह. हH
णसरत प णरन चय वळच . प च न आष Vचय क ळH तर हH णसरत ह हTन पखर ह त . सम$ततक र व सTGक र ज आठ
ववव ह स गत त, तय त आष#ववव ह च वर#न यत. य ववव ह त वर दकव वर च ब प वधTचय ब प ल ग तमरन महरज

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 10


एक ग य व एक बkल दऊन कनय रत महरज अर #त ववकत रत . ह ववव ह ल आष#ववव ह हH सज आह. ह वरन
उरड ह त कl, आष#ल क त मल च दकमत एक ग य व एक बkल समजत असत. अर #त तनतय चय ब लणय त
आपलय म लमतच वर#न कर वय च असलय स त द र गवम य स म तसक शबद न आष#ल क करHत. असर स क त
धन रऊन कनय ववकय करHत. आष#ल क ग तमरन रऊन कनय ववकय करHत, क रर इतर सवर #दद धन अतयत
प च न क ळH आष#ल क न मळH म हHतच नवहत. आष#ल क जस कनय ववकय करHत तस च त आपलय इतर
णसय च हH ववकय करHत. हररवश त ७९ वय अधय य त पणयक वत च कह र स तगतल आह. त त अस वर#न आह
कl, पणयकवत करर -य पततवत स न ब हर कडT न तय चय णसय ववकत घय वय व तय आच य #स उदकपTव#क
द न द वय . In Ploynesia, the husbands trafficked in their wives without scruple. [ प§लन तशय त नवर
सवणसय च ववकl करHत आणर तय च तय न क हH व टत नस ]. हHच च ल प च न आष#सम ज त ह त . जर सवणसय
व कनय ववकlत असत, तर तय भ डय नहH ददलय ज त असलय स तय त क हH नवल न हH. उद गपव #चय १०६ वय
अधय य प सTन १२३ वय अधय य पयVत म धव च आखय न वणर#ल आह. ग लव न व चय ऋष ल यय ततर ज न
आपल मलग म धव ग लव ल गरदणकर दत य व महरTन ददल . ऋष न ततल सवत:च मलग महरTन त न
र ज न एकक पG ह ईत पयVत कम कम न भ डय न ददल , आणर नतर त मलग ग लव न आपल गर ज ववश तमG
तय ल भ य # महरTन अप#र कल . ततचय प सTन ववश तमG ल एक पG झ लय वर, ग लव न ततल ततच ब प ज
यय तत तय चय सव ध न परत कल . ह करत त न आष# च ल च तनदmश झ ल आह. (१) ब प आपलय मल ल ववत
महरTन व टल तय स क हH क ल भ डय न दऊ शक. (२) शरHरसबध क हH वववणकत क ल करणय चय अटHवर मल
गह र ट कत यत असत. (३) आणर पGरप ज तशषय तय च मलग महरज आपल न त वपत$रप ज गर त क हH
क ल ब यक कर शक. आष#ल क मल दकव णसय ववकत दकव भ डय न दत असत ह पसततच मद आह आणर
ह पकरर इतर र नटH ल क पम रच पर तन आष#ल क च आच र अस ह स गणय कड कट क आह. ह च ल च
सम रक अस वत#म नक ल अवशष महटल महरज मर ठj भ डय ह शबद आह. भ डय य शबद च ससक$त रप
भ दटक: सवस ल भ डय न दऊन तय वर तनव #ह करर -य ल भ दटक महरTन पTव{ महरत असत व भ डय महरTन
सधय मह र ष त महरत त.
(९) प शवदशतTन यTर वसरत यत असत न प शव व$त च अवशष वनय सम ज त अनक दठक र आढळत त.
In the sandwich Islands adultery, incest and formication were common things. ( स¯डववच बट त वयतभच र,
जवळचय न तय त सबध आणर तनषद सभ ग य स म नय ग ष ह तय ). जय ल सध रलल सम ज आपलय
न तग त चय दष न Adultery incest व formication महरत तय च प च न आष# सम ज त ल उद हरर वर हव
तततकl ददल . आत तनर ळय च एक न ततभषतच उद हरर मह भ रत तTन दत . वनपव #चय ११० वय अधय य त
अस तलदहल आह कl ऋषयश$गवपत ज ववभ डक ऋवष तय ल म$ग प सTन ऋषयश$ग पG झ ल . यर म$ग य शबद च
एक अर# अन$वष मनषय च एक ज त अस ह ईल. सप#, न ग, गरड, व नर ह जश अन$वष मनषय चय ज त तश च
तय क ल म$ग हH एक ज त अस व . दसर म$ग शबद च अर# हरHरन मक पशT. पशTप सTन ऋषयश$ग स रख म नव
पज तनषपनन ह र अशकय असलय मळ ह दसर अर# पसतत उद हरर त स डT न दर बर. आददपव #चय
परम धय य त व ११८ वय अधय य त प डश पव$त ददल आह. तय त दम ऋवष म$ग श सग करHत असत प डर ज चय
ब र न ववद ह ऊन मरर प वलय च तलदहल आह. प डर ज म$गय कर वय स गल ह त व तर हरर म रHत ह त .
तय त दम ऋवष एक हरHर श रमम र ह णय त गतल ह त . त धय न त न यऊन प डT न ब र म ररल व त दम
ऋष ल ल गल तवह दम ऋष न प डT ल ह प पक$तय कलय बदल द ष दऊन मkरनकम #त तनमगन झ ललय आपर स
प र ततक जखम कलय बदलहH द ष ददल . पशTश मkरन करणय त क हH ववपरHतपर आह ह र ज चय दकव
ऋष चय मन तसद आल न हH. कव न महरज वय स न दम ऋष चय ह क$तय वर अस प ररर र तल आह कl
दम ऋष न हरHर श सग करणय चय वळH हरर च रप रतल ह त. व त हरर हH दम ऋष च ब यक ह त ; परत हH
मखल श क ढT न ट कल महरज खर पक र उरडकlस यत . आदद पव #चय ६६ वय अधय य त वर#न आह कl
अशरप ध रर करर रH तव ष हH सTय #च भ य # ह त . महरज र डHश परष कम# करHत असत अश कलपन तरH
तनद न वय सक ल सव#G व चलय ज र -य गर त तलदहलल खपत अस. ह हTन तन:सददगध अस पशसग च आष#
उद हरर महटल महरज अशमधयज त ल र डय श यजम न पत न तनजणय च. अशमध त ल ह पततकरप कम#
आष#ल क चय प शव व$त त ल एक च ल च अवशष आह ह ज रतय न स ग वय ल नक च. अततप च न
आष#ल क त णसय व परष पशTश सग करHत व ददवस ढवळय सव Vसमक करHत व तय त क हH ववपरHतपर तय न
भ सत नस. य ब ब चय तसदयर# ह हTन ज सत पर व नक . स पतक ल कतय श , ग ढव श , शळय श व ग ईश सग
कलयच व$त कर™पकर{ मह र ष त कध क ठ ऐकT यत. परत सम ज त व क यद त त अकमय अपर ध महरTन
गणरल ज त . प च न आष #क ल त अकमय अपर ध व गनह समजल ज त नस, एवढ च प च न व अव #च न
सम ज त भद.
(१०) असलय ह सरतमसळ वयव य करर -य अततप च न आष#सम ज त आपलय ह वत#म नक ल न
सम ज त ल आई, भ ऊ, चलत , म म , आतय इतय दH बहववध न त व भद असणय च सभवच न हH. तG वप बहववध
न त व भद यदवप नसल तरH क हH र ड भद व न त ह र नटH सम ज त उदभवलय तशव य र दहल न हHत.
जम व त ल दकव यTर त ल सव# ब य सव# मल चय आय पडलय क रर न, तय क ल स स म नय ल जतन हH सज
अस. जतन महरज जनम दर रH जन+„‌ इ. इ. महरज त व जन‌ „ महरज जनम दर, जतन महनज त जनम दत.
जम व त ल सव# णसय जश जतन य शबद न तनदmतशलय ज त तय चपम र ह जनम प सTन झ ललय सव# वयकlन
जन हH सज अस. जन य शबद त स -परष, लह नम ठ अस जम व त ल सव# म रTस स म नयत: यई व ववशषत:
जनय प सTनन झ लल पणललग पज यई. सव# परष सव# त°य श सरतमसळ वयव य करHत असलय मळ, सव# जन
सव# जनय च नवर व सव# जनय सव# जन चय नव-य असत. महनज स आणर परष अस द नच भद यTर वसरत ल
अततप च न आष#सम ज त असत. तय क ल स व परष ह शबदहH बहश: रडणय त आल नवहत. इतकच क य तर
ऋष ह शबदसद रडणय त आल नस व . अर #त तय अततप च न सरतमसळ वयव य करर -य यTर वसर सम ज ल
आष#सम ज महररहH ऐततह तसक महरज प व #पय# दष न अयक ह य. तर वप ऋष च त पTव#ज ह त एवढय चकररत
तय यTर ल आष# हH सज ल ववल आह. तय क ल फक जन व जतन, जनम ददलल व जनम दर -य ह शबद तनम #र
झ ल ह त. स , परष, बध, भतगन , वपत , पG, म त , ददहत , सवसT, य त$ इतय दH शबद, भद व न त कश व कवह
तनम #र झ ल व उदय स आल य ब धपद ववषय च ऊह प ह पढ य र पसग कर वय च आह.
***********

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 12


पकरर २ र

स³य0:च= 7:शप7त¶क 7 पज0पततस:स<0

१. अततप0च3न आर¶ सम0ज0त महणज= यÀ<07स< आर¶ सम0ज0त, महणज= प0श707स<=तÀन


नÁकतय0च ब0ह= र पडल=लय0 आर¶ सम0ज0त, ³3पÁररसम0गम अतय:त अतनयतमत अस=, अ<70 तय0ल0
कÉणत0च तनबÊध नस=; महणज= आई, ब0प, भ0ऊ, बहहण हÏ न0तय0:च3 न07= जय0:न0 क0ल0:तर0न= पÁढ= पडल3
तय0:चय0त सम0गम सररह0 हÉत अस= ह= मह0भ0रत0त3ल हकतय=क पÁर0ण इततह0सक<0:7रन आपण0:स
त0हडत0 आल=. य0 प0च3न इततह0सक<0:च0 मÀळ 7 एकच एक उगम 7=द आह= त अस= जरर महणत0 य=त
न0हÏ, तरÏ ए7ढ= पम0णबद व7ध0न वबनधÉक करत0 य=त= कÙ मह0भ0रत0त जय0 पÁर0णक<0 स0:तगतलय0
आह= त, तय0त3ल ब-य0च वयकÙ:च0 उलल=ख 7=द0तÀन आल=ल0 आढळतÉ. ह= इ: द0, तÀ अमकय0 अमकय0
प0च3न हक:70 नÁकतय0च हÉऊन ग=ल=लय0 ऋर3ल0 हक:70 र0ज0ल0 जस= अमÁक अमÁक त-ह= न= त0ररल=स 7
रसßल=स तस= मल0 हक:70 म0झय0 कÁळ0ल0 त0र, अश3 प0<¶न0 ज=<= ज=<= य=त= त=<= त=<= तय0 ऋर3ल0
हक:70 र0ज0ल0 कÉणतय0 स:कट0त इ: द0न= हक:70 अगन3न= हक:70 ऋ:भÀ:न3 त0ररल= तय0च0 ओझरत0, तÉटक
7 फ0रच झ0ल0 तर स:सßप उलल=ख क=ल=ल0 बहÁश: स0पडतÉ. ह= उलल=ख जय0 हकÙकत3स:ब:ध0न= क=ल=ल=
आह= त तय0 हकÙकत3 ऋच0 7 सÀक= जय0 ऋर3:न3 रतचल3 तय0:न0 तर स:पÀण¶ म0हÏत असत3ल य0त जस0
स:शय न0हÏ, तस0च तय0 ऋच0 7 सÀक= ऐकण0-य0 सम0ज0ल0हÏ तततकय0च स:पÀणत ¶ =न= अ7गत
असलय070चÀन क73च= 7 शÉतय0:च= एक07ध0न शकय न0हÏ. त0तपय¶, ऋच0 जय0 क0ल3 ऋर3:न3 रतचलय0
तय0 क0ल3 आर¶ सम0ज0त ह0 पÁर0तन क<0 प0य: तìडÏ द: तक<0 भ0रत0त तय0 तय0 स<ळÏ वय0स0:न3
भ3षम0हदक0:चय0 तìडÀ न पÁर0ण इततह0स महणÀन 7दव7लय0 आह= त. मÀळचय0 7îहदक द: तक<0 महणज= तìडÏ
हकÙकत3 वय0स0:न3 जश0 तय0 मÁळ0त घडलय0 तश0च बहÁत=क हदलय0 आह= त. तय0स तय0:न3 स7त:चय0
पदर0:च0 जÉड जÉ हदल=ल0 आह= तÉ ए7ढ0च कÙ स7त:चय0 क0लचय0 समजÁत3चय0 7 तनततमत=चय0
दषय0 तय0 व7गह¶ ण3य भ0सÀ नय=त महणÀन बहÁत=क पतय=क हकÙकत3ल0 दî 73 7 अदभÀत क0रण0:च3 पÁष3
हदल3 आह= . उद0हरण0<¶, दम ऋर3न= मôग3श3 स:ग क=ल0 हÏ मÀळच3 आर¶क0ल3न हकÙकत. हÏ क<0
स7क0ल3न सम0ज0ल0 तन:द, गह¶, ल0सजर70ण3 7 अधमय¶ 70ट= ल 7 प0च3न पÀ7ज ¶ 0:च3 तन:द0 क=लय0च=
प0तक म0थय07र पड= ल य0 भ3त3न= वय0स0:न3 ए7ढÏच मखल0श3 क=ल3 कÙ दम ऋर3ल0 7 तय0चय0
³3ल0 70ट= ल तय0 प0णय0च= रप ध0रण करणय0च= तपÉबल0न= स0मथय¶ असलय0मÁळ=, त3 दÉघ= मôग0च= रप
घ=ऊन कÙड0 करÏत हÉत3, सबब ह0 सम0गम न3त3ल0 7 धम0¶ल0 सÉडÀ न नवहत0. दस Á र= उद0हरण अतय:त
पतसद अस= कÁ:त3च= घ=ऊ. कÁ:त3न= त3न परपÁरर0:प0सÀन महणज= स7पत3वयततररक अनय पÁरर0:प0सÀन
स:तत3 करन घ=तल3 हÏ मÀळ हकÙकत. हÏ उघडÏन0गडÏ हकÙकत वय0सक0ल3न- महणज= शकपÀ7¶ च0र-
प0चश= 7र0Êपल3कड= झ0ल=लय0 मह0भ0रतक0ल3न-न3त3ल0 7 धम0¶ल0 हक:तचत û गzण 7 कम3पण0 आणण0रÏ
भ0सलय0मÁळ= वय0स0:न3 ए7ढÏच दî 73 7 अदभÁत मखल0श3 क=ल3 कÙ, कÁ:त3श3 जय0 परपÁरर0:न3 सम0गम
क=ल0 त= पÁरर तभक0र 7 प0प3 म0न7 नवह= त तर इ: द, यम , 7रण इतय0दÏ स0रख= मÉठ= मÉठ= द= 7 हÉत=.
हÏ मखल0श3 पहहलय0 प<म मह0भ0रतक0र वय0स0:न3च तनम0¶ण क=ल3 अस=ल अस=हÏ महण7त न0हÏ.
वपढय0न û वपढय0 हÏ द: तक<0 स0:गण0र0:न3 द= ख3ल उघडय0न0गडय0 अश3लत70:7र झ0कण घ0लणय0चय0
सदबÁदÏन= हÏ मखल0श3 क=ल3 असणय0च0 पÀण¶ स:भ7 आह= . क0रण, वपतर0:च3 7 तय0चबरÉबर आपल3हÏ
तन:द0 करणय0च3 ख:त मनÁषयम0त0चय0 पगततप7ण न3ततमत=ल0 70टल=ल3 स7¶त आढळÀ न य=त=. य0:च=
अतय:त ठळक अस= स=म=हटक उद0हरण महणज= सýसत3 धमþतप0दक सýसत0च=. ह0च3 आई ज3 म=रÏ
ततल0 स0ß0त हÉल3 घÉसटकर73 गभ¶द0न झ0ल=, अश3 द: तक<0 आह= . मतय¶ पÁरर0चय0 सम0गम0वयततररक
मतय¶ ³3ल0 पज0 हÉण= अस:भ0वय आह= य0 दष3न= प0हत0 कÁम0रÏ म=रÏ हहल0 कÉणय0तरÏ पÁरर0प0सÀन
सýसत झ0ल0 असल0 प0हहज=. पर: तÁ असल= वबगरलगन पजÉतप0दन तय0 क0ल3 यहÁदÏ लÉक0:त न3ततब0ह
हदसत असलय0मÁळ= दî 73 गभ0¶द0न0च3 मखल0श3 न73न तनम0¶ण करण= अ7शय झ0ल=ल= उघड उघड
हदसत आह= . पÁरर0तश70य गभ¶ध0रण=7र ( Immaculate conception ) हकत3तरÏ प0:हडतय सýसत3 प:हडत0:न3
क=ल=ल= ज= आढळत= तय0त3ल ब3ज इतक=च कÙ, स0धÁ7य¶ सýसत0च0 जनम अधमय¶ 7 न3ततब0ह न0हÏ ह=
कस=तरÏ शÉतय0:न0 पट7Àन द07=. यÁरÉवपयन पÁरर0:तश70य गभ¶ध0रण070लय0:च3 ज3 दद Á ¶ श0 त3च
मह0भ0रतक0र वय0स0:च3हÏ दद Á ¶ श0 आह= . त0तपय¶, मह0भ0रत0त3ल व7सतôत प0च3न इततह0सक<0:न0 7îहदक
तÉटक उलल=ख0:च0 आध0र आह= . असÉ, प0च3न आय¶ सम0ज0त सरतमसळ ³3-पÁररसम0गम एक0 क0ळÏ
पचतलत हÉत0, ऐततस:ब:ध0न= सधय0 आपण व77=चन करÏत आहÉत 7 त= व77=चन मÁखयत: ऋग7=द0त
सरतमसळ ³3-पÁररसम0गमस:ब0ध0न= बर= च उलल=ख स<ळÉस<ळÏ आढळत0त. तय0पîकÙ दÉन त3न
म0सलय0:कररत0 य=<= द= तÉ. यम आसण यम3 य0 बहÏण-भ07:ड0स:ब:ध0न= व7श=र उलल=ख कर07य0ल0 नकÉच,
क0रण हÏ 7îहदक क<0 बहÁत=क आब0ल7ôद0:चय0 क0न07रन ग=ल=ल3 आढळत=. ऋग7=द0चय0 दह0वय0
म:डल0त 7 अ<7¶7=द0चय0 अठर0वय0 क0:ड0त यम आसण यम3 य0:च0 स:70द हदल=ल0 आह= . यम3 आपल0
सÉदर भ0ऊ जÉ यम तय0प0श3 स:भÉग0च3 य0चन0 कर ल0गल3. त3 य0चन0 यम0न= फ=ट0ळल3. तÉ
महण0ल0, 7रण0च= दतÀ आपल= कô तय प0हत3ल 7 दÉर द= त3ल.

महसपÁत0सÉ असÁरसय 73र0 । हद7É धत0¶र उव7¶य0 परर खयन ॥

तय07र यम3 महण0ल3, द= 7 र0ग07ण0र तर न0हÏतच, उलट= तय0:न0 आपल= ह= कô तय पस:त पड= ल.

उश:तत द0 त= अमôत0स एतद ।

यम 7 यम3 य0:चय0 ह0 स:70द07रन उघड हÉत आह= कÙ, फ0र पÁर0तनक0ळÏ बहÏण-भ07:ड0:च0
सम0गम र0नटÏ आय¶ लÉक0:त पचतलत हÉत0, 7 ऋग7=दक0ळÏ तÉ गह¶ समजल0 ज0ऊ ल0गल0 हÉत0.
बहÏण-भ07:ड0:चय0 सम0गम0च= उतम उद0हरण मह0भ0रत0चय0 प0र: भ0ल0च हदल=ल= आढळत= . अहदत3 हÏ
हदß0च3 कनय0 7 त3च अहदत3 दß0च3 आई अस= व7ध0न दह0वय0 अषक0त3ल ७२ वय0 अधय0य0चय0
चzथय0 7ग0¶त क=ल=ल= आढळत=. सरतमसळ सम0गम0च= ह= न0म3 उद0हरण आह= . य इ: चक0र न सÉ असय
7=द, स म0तÁयþनz परर73त: । ह= व7ध0न पहहलय0 म:डळ0चय0 २२ वय0 अनÁ70क0चय0 १६४ चय0 सÀक0त3ल
३२ वय0 ऋच=त आल= आह= . ब0प0ल0 आपल0 मÁलग0 कÉणत0 त= म0हÏत न0हÏ, आईचय0 पÉटÏ तÉ उतपनन
झ0ल0 ए7ढ= म0त खर= , अस0 य0 ऋच=च0 गतभ¶त0<¶ आह= ह= हÏ सरतमसळ सम0गम0च=च उद0हरण आह= . “ य०
भ0त0 पततभÀत¶ 70 ज0रÉ भÀत70 व7पतयत=, पच0: यसत= सजघ0:सतत ततमतÉ न0शय0मतस ( १०-१६२-५)” य0
70कय0त गभ0¶र ³3श3 भ0ऊ, धन3 हक:70 ज0र य0पîकÙ कÉण3 सम0गम करÏल तय0च= पररपतय कर
महणÀन दहशत घ0तल=ल3 आह= . ह= हÏ सरतमसळ सम0गम0च=च उद0हरण आह= . ³3 गभ0¶र नसल3 तर
भ070न=, धनय0न= हक:70 ज0र0न= ततश3 सम0गम क=ल0 तरÏ च0ल=ल अस0 ध7न3 य0 दहशत3तÀन तनघतÉ.
अश3 आसणक हकत3 तरÏ 70कय= ऋग7=द0तÀन क0ढÀ न द0खव7त0 य=त3ल. सधय0 इतकÙच द= ऊन पकô त0च=
अनÁसरण करतÉ. त0तपय¶, मह0भ0रत 7 ऋग7=द0त सरतमसळ सम0गम0च= द0खल= आढळत0त 7 तय07रन
वबनधÉक अस= व7ध0न करत0 य=त= कÙ, अततप0च3न आय¶ सम0ज0त एक=क0ळÏ ³3पÁरर सम0गम अतय:त
अतनय:वतत अस=.
२. यÀ<07स< आय¶ सम0ज0त जÉ अतनय:वतत ³3-पÁरर सम0गम एक=क0ळÏ पचतलत अस= तय0च=
रप0:तर क0ल0:तर0न= कस= कस= हÉत ग=ल= ह= शÉधÀन क0ढणय0च0 प0:त य=<न À पÁढ= ल0गतÉ. ³3-पÁरर
सम0गम0ल0 तनय:तण वबलकÁल न0हÏ अश0 प0श7 सस<त3तÀन अततप0च3न आय¶ सम0ज0न= कÉणकÉणत3
तनय:तण= उफ¶ तनयमन= कसकश0 पर: पर= न= ज0नत: 70 अज0नत: तनम0¶ण क=ल3 य0 ब0ब3च0 शÉध क=7ळ
कलपन=न= करणय0च3 आ7शयकत0 नसÀन भ0रत 7 हरर7:श य0:त3ल स:भ7प7¶स< 7:शक<0:7रन बर0च
तनस तत=न= ल0व7त0 य=णय0च3 स0धन= आह= त. आहदप70¶चय0 ६४ वय0 अधय0य0त 7 हरर7:श0चय0 पहहलय0,
दसÁ -य0 7 ततस-य0 अधय0य0त द= 7, द0न7, ग:ध70¶पसरस, म0न7 7 यßर0ßस य0:चय0 उतपत3च3 ज3
म0हहत3 वय0स0:न3 पÁर0ण0तÀन पर: पर= न= ऐहकल=ल3 हदल3 आह= त3 प0हत0 अस= हदसÀन य=त= कÙ, प0च3न
इततह0सक0र वय0स य0:न0 प0च3न आय¶सम0जव7रयक ज= क0हÏ ज0न पÀ7प ¶ Áर0ण07रन झ0ल=ल= हÉत= त=
बर= च स:कÁतचत 7 मय0¶हदत हÉत=. प0च3न आय¶ सम0ज0त पज0पततस:स<0 तनम0¶ण झ0लय0प0सÀन म0हहत3
ह0 द: तक<0क0र उफ¶ इततह0सक0र द= तÉ. ततपÀ7 च3 म0हहत3 य0ल0 ज0नत: न0हÏ. य=<= पज0पततस:स<0
सम0जश0³0त कश0ल0 महणत0त त= स0:गण= जरर आह= . अतनय:वतत ³3-पÁरर सम0गमक0ल3 पज0,
र0जय, वपत0, पÁत, म0त0, भतगन3 इतय0दÏ न0त3 अससतत70त नवहत3. अमÁक अपतय अमÁक पÁरर0च= अस=
नककÙ महणणय0स सÉय नवहत3. फक अमÁक मÀल अमÁक ³3च= इतक=च महणत0 य=णय0च3 शकयत0
हÉत3. त3 हÏ शकयत0 तय0 क0ळÏ ततक0ल3न अतनय:वतत सम0ज0न= मय0¶हदत करन ठ= 7ल3 हÉत3. ज=7ढय0
महणÀन स³य0 एख0द0 जम070त हक:70 कळप0त हक:70 यÀ<0त असत, त=7ढय0 स7¶ स³य0 कळप0त
जनमल=लय0 स7¶ ब0लक0:चय0 म0त0 समजणय0च3 रढÏ अस=. क0तत¶क=य ह0 सह0 हक:70 स0त आय0:च0
मÁलग0 महणÀन 7सण¶ल=ल0 आह= 7 पतय=क आईन= तय0ल0 एक=क अ7य7 हदल0 अस= स0:तगतल= आह= .

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 14


महणज= जम070:त3ल एक व7व7सßत ³3चय0 पÉटÏ यदवप एक0द= मÀल जनमल=, तत0वप तय0 मÁल0च= एक=क
अ7य7 जम070:त3ल स7¶ स³य0:चय0प0सÀन हÉऊन त= मÀल सब:द झ0ल= , अश3 समजÀत यÀ<07स<
आर¶सम0ज0त हÉत3. दî म0तÁर, र0णम0तÁर, स0पम0तÁर 7गîर= शबद 7 अ<¶ ह0 प0च3न समजÁत3च= दश¶क
आह= त. य0 यÀ<07स<क0ल3 कळप0त3ल स³य0:न0 जतन महणज= पÉर= व7ण0-य0 महणत, पÁरर0:न0 जन
महणज= पÉर= उतप0दण0र= महणत 7 मÁल0:न0 ज0त महणज= स³य0 7 पÁरर य0:जप0सÀन झ0ल=ल= महणत. ह=
ततनहÏ शबद य0च अ<0¶न= ऋग7=द0:त 70र: 70र आल=ल= आह= त. अ70¶च3न स:सकô त0त मÀळ य0 अ< ज0त
शबद यÉसजल=ल0 स70Êचय0 पररचय0च0 आह= च. य0 यÀ<07स<=क0ल3 मÁल0:च3 न07= तय0 तय0 कळप0चय0
न0707रन पडत. कळप07रन पडल=लय0 य0 न070:न0 यÀ<न0म= अश3 स:ज0 आह= . यÀ<न0म0:न0च पÁढ= हक:तचत û
फरक0न= गÉतन0म= हÏ स:ज0 तमळ0ल3. मÀल कÉठल= अस= व7च0रलय0स त= अमÁक अमÁक यÀ<0तल= उफ¶
कळप0तल= अस= स0:गणय0च0 रर70ज अस=. समज0 कÙ, एख0द0 यÀ<0च= न07 कद: ब असल= तर तय0त3ल
स7¶ मÁल0:न0 क0द: ब ह= यÀ<न0म तमळ= . क0द: ब महणज= कद: ब0च0. मर0ठ त च0 पतयय शबद0चय0 श=7टÏ
ल07Àन आपण वय7ह0र करतÉ. प0च3न क0ळÏ मÀळ शबद0चय0 आद स7र0च3 7ôदÏ करन महणज=
आदस7र0पÀ7 आ ह0 आगम करन तÉच अ<¶ पदतश¶त करÏत. कळप0:त3ल स7¶ मÁल0:न0 यÀ<न0म एकच
अस=. तय07रन मÀल अमÁक कळप0तल= ए7ढ0च बÉध हÉई. एक मÀल दस Á -य0: मÁल0प0सÀन तन7डÀ न
क0ढणय0ल0 ह= यÀ<न0म उपयÉग3 पडत नस=. सबब दस Á र= एक न07 मÁल0च= अनयवयवकवय07त¶क ठ= 73त. त=
न07 ब0प0चय0 महणज= पÁरर0चय0 न0707रन ठ= 73त नसत; क0रण कÙ, अमÁक मÁल0च0 अमÁकच ब0प अस0
तन य सरतमसळ वय70य0मÁळ= करत0 य=त नस=, पर: तÁ अमÁक मÀल अमÁक ³3चय0 पÉटÏ जनमल= ह=
तनस त असलय0मÁळ= आई7रन मÁल0ल0 अनय वय07त¶क न07 तमळ= . जस= ममत0 य0 ³3चय0 मÁल0ल0
म0मत=य, व7नत0 य0 ³3चय0 मÁल0ल0 7îनत=य इतय0दÏ. स:भ7प70¶त 7 हरर7:श0चय0 पहहलय0 त3न
अधय0य0त पज0पत3चय0 स:तत3च= 7ण¶न वय0स करÏत आह= त खर= , पर: तÁ पज0पत3चय0 स:तत3च3 न07= ज3
वय0स0:न3 पर: पर0गत पÁर0ण07रन हदल3 आह= त, त3 स7¶ आय0:चय0 न0707रन पडल=ल3 न07= आह= त.
आय0:चय0 महणज= पज0पत3:चय0 स³य0:चय0 न0707रन पडल=लय0 ह0 न070:च3 एक य0दÏच द= तÉ.
म0तôन0म अपतयन0म
अहदतत आहदतय=य0: आहदतय:
हदतत दî तय0: दî त=य0:
कô वतक0 क0तत¶क=य:
दनÁ द0न7:
कद À क0द7=य0:
व7नत0 7îनत=य:
क0ल0 क0ल=य0:
तनरऋतत नîऋतय=य0:
तस:हहक0 सîहहक=य0:
पÁलÉमन û पzलÉम0:
क0लक0 क0लक=य0:
7सÁ 70स7: 7स7:
स0धय0 स0धय
व7श0 व7श
मरतमत3 मरतम:त:
भ0नÁ: भ0न7:
मÁहÀत0¶ मÁहÀत0¶:
य0पîकÙ एकहÏ अपतयन0म पज0पत3:चय0 न070:प0सÀन झ0ल=ल= न0हÏ. एकÉनएक न07= आय0:चय0
न0707रन पडल=ल3 आह= त. य0च0 अ<¶ अस0 कÙ, आय¶सम0ज0त पज0पततस:स<0 स<0पन हÉणय0पÀ7
अपतय= स³य0:चय0 न070न= ओळसखल3 ज0त, महणज= पज0पत3 तनम0¶ण हÉणय0चय0 पÀ7 7:श07तरण
स³य0:चय0 अध3न अस=, पÁरर0:चय0 नस= महणज= स³य0 7:शप7त¶क असत, पÁरर नसत ह= 7:शप7त¶कत7
स³य0:न0 कस= तमळत ग=ल= त= प0हण= मÉठ= मनÉर: जक आह= .
आय0:7रन मÁल0:न0 वय07त¶क न07 ठ= 7णय0च3 आ7शयकत0 जय0 क0ल3 भ0सÀ ल0गल3 तय0 क0ल3
मÀळचय0 सरतमसळ सम0ज0त एक क0:त3 घडÀ न आल3. स7¶ मÁल= यÀ<0त3ल स7¶ स³य0छन3 स0म0तयक
समजणय0च3 च0ल म0ग= पडÀ न अमÁक मÀल अमÁक ³3च= अस= 7îतशषय3करण सÁर झ0ल=, स0म0तयक
म0तôत7 ज0ऊन 7îयवकक म0तôत7 उदय0स आल=. म0तयक यÀ<0त उफ¶ कळप0त अपतय0:चय0 म0त0 जय0
स³य0 तय0:चय0 कर73 प<म असपष व7भ0जन पचतलत झ0ल=. आई 7 ततच3 अपतय= ह= असपष कÁटÁ : ब
झ0ल=. यÀट<0त3ल पजननßम अश0 स7¶ स³य0:च3 अश3 असपष कÁटÁ : ब= झ0ल3. अद0प हÏ स7¶ कÁटÁ : ब= पô<कû
पô<कû व7भक हÉऊन एक0प0सÀन दरÀ र0हÀ: ल0गल3 नवहत3. स7¶ कÁटÁ : ब= यÀ<0तच असत. स³य0:श3 सम0गम
यÀ<0त3ल 70ट= ल तÉ पÁरर करÏतच अस=. पÁढ= स³य0-स³य0:त आप0पलय0 अपतय0:चय0 जÉप0सन=स:ब:ध0न= 7
इतर अश0 म0य=चय0 क0रण0:न3 ब=बन07 70ढÀ न स³य0 आप0पलय0 मÁल0:ब0ळ0:सह स7त:त झÉपडÏ करन
स7त:त स:स0र <0टÀ ल0गलय0. त<0वप यÀ<0त3ल 70ट= ल तय0 पÁरर0:श3 स7त:त कÁटÁ : ब0त3ल स³य0:च0 स:ब:ध
च0लÀच अस=. पÁरर0:न3 मôगय0 कर073. र0न07न0तÀन श0पद= म0रन आण073 7 त3 कÁटÁ : बस<0पक स³य0:चय0
ह70ल3 करन स³य0 तय0र करत3ल त= अनन ख0ऊन खÁश0ल अस07= अस0 मनÀ सÁर झ0ल0. ह0 स7त:त
कÁटÁ : ब= स<0पन करण0-य0 स³य0 प<म प<म एक0च आईचय0 पÉटÏ जनमल=लय0 सÉदर बहहण3 बहहण3
असत. स0म0तयक यÀ<स:स<0 फÉडÀ न व7भक कÁटÁ : बस:स<0 ज3 प<म उदय0स आल3 त3 यÀ<0त3ल सÉदर
बहहण3:चय0 हसत= उदय0स आल3 य0 व7ध0न0ल0 पÉरक अस= पम0ण भ0रत 7 हरर7:श य0त3ल
स:भ7प70¶त ठळक अस= स0पडत=. दß0ल0 जय0 स0ठ कनय0 झ0लय0 ( हरर7:श अधय0य ३ ) तय0पîसख दह0
कनय0 तय0न= धम¶ ऋर3ल0 हदलय0, त=र0 कशयप0ल0 हदलय0, सत073स सÉम0ल0 हदलय0, च0र अररषन=म3ल0
हदलय0, आसण दÉन दÉन भôग,Á अ:तगरस आसण कô श0श य0:न0 पतय=कÙ हदलय0. य=<= अस0 पश उदभ7तÉ
कÙ, दß0न= जय0 पÁरर0:न0 आपलय0 कनय0 हदलय0, त= पÁरर एक:दर स0त हÉत=, तर तय0 स0त0:न0 कनय0:च0
स0रख0 व7भ0ग करन क0: हदल0 न0हÏ ? कÉण0ल0 दÉन दÉन, कÉण0ल0 च0र, कÉण0ल0 त=र0, कÉण0ल0
सत073स अस0 व7रम व7भ0ग क0: क=ल0 ? ह0 पश0ल0 समप¶क 7 सम0ध0नक0रक अस= स70¶त उतम
उतर एकच स:भ7त=, त= ह= कÙ यÀ<0:त3ल सÉदर बहहण3 बहहण3 जय0 मÁल3 हÉतय0 तय0 सÉदरत70सत7
बद म0य=न= झ0ल=लय0 असलय0मÁळ= तय0:च0 स:स0र एक0च कÁटÁ : ब0त झ0ल0 असत0 स70¶चय0 मन0जÉगत0
हÉईल अस0 कय0स करन दß0न= हÏ व7रम 70टण3 क=ल3. त0तपय¶, स0:ग07य0च0 मÁद0 ए7ढ0च कÙ,
यÀ<0तÀन व7भक हÉऊन स7त:त कÁटÁ : बस<0पन0 ज3 प<म झ0ल3 त3 सÉदर बहहण3:चय0 हसत= झ0ल3.
यÀ<0त3ल स7¶ अपतय= यÀ<0त3ल स7¶ स³य0:च3 समजणय0च0 जÉ पÀ7 च0 पघ0त हÉत0, तÉच पघ0त सÉदर
बहहण3:चय0 कÁट: ब0त क0हÏ क0ळ च0लÀ हÉत0. य0ल0 पÉरक पम0ण कô वतक0:च= क0तत¶क=य जÉ रड0नन तÉ
ह0 स0त कô वतक0 बहहण3:च0 स0म0तयक मÁलग0 महणÀन 7ण¶न क=ल=ल= आह= . ह= स0म0तयकत7 पÁढ=
क0ल0:तर0न= नष हÉऊन अपतय0:च3 म0लकÙ तय0 बहहण3:च3 7îयवकक झ0ल3. यÀ<7स< सम0ज असत0न0
तय0 सम0ज0त बहÁपततत7 7 बहÁपत3त7 अस= दÉनहÏ पक0र ³3-पÁररस:ब:ध0च= असत. यÀ<0तÀन सÉदर
बहहण3 व7भक झ0लय07र तय0:न3 ज= कÁटÁ : ब स<0वपल= तय0:त सÉदर भतगनय0तमक बहÁपत3त7 हÉत= ह=
स0:ग07य0ल0 नकÉच. ह= भतगनय0तमक बहÁपत3क कÁटÁ : ब म0त0तमक बहÁपततकहÏ हÉत=; क0रण यÀ<0त
एक0च समय3 बहÁपत3त7 7 बहÁपततत7 जस= व7दम0न अस=, तस=च यÀ<0तÀन व7भक हÉण0-य0 सÉदर
बहहण3:चय0 स7त:त कÁटÁ : ब0तहÏ बहÁपत3कत7 7 बहÁपततकत7 अस=. यÀ<0त जय0 च0ल3 हÉतय0 तय0च च0ल3
सÉदर बहहण3:चय0 स7त:त कÁटÁ : ब0त दष3स पडलय0स न7ल न0हÏ. पÁर0तन च0ल3 एकदम न0हÏश0 हÉत
न0हÏत, आसत= आसत= न0हÏश0 हÉत0त, 7 बहÁतक0लपयÊत 7 कध3कध3 तर 7त¶म0नक0ळपयÊत आपल=
अ7श=र अश0:श0न= म0ग= ठ= 7त0त. इतक=च कÙ, ह0 अश0:श0न= म0ग= र0हहल=लय0 च0ल3 इतर च0ल3:चय0
दडपण0ख0ल3 गÁदमरन ग=ल=लय0 असत0त.
३. सÉदर भतगन3न3 सÉदर भ0तय0:चय0 सम0गम0न= स7त:त कÁटÁ : बस:स<0 स<वपलय07र तय0हÏ
स:स<=त पÁढ= फ=रफर झ0ल=. स0-य0च बहहण3:न0 स0र= च भ0ऊ हक:70 स0रय0च भ070:न0 स0रय0च बहहण3
स0रखय0च आ7डत असत3ल अस= न0हÏ. आ7डतन7ड रप0मÁळ=, स7भ070मÁळ= 7 क0मसÀपण0मÁळ= वह07य0ल0
ल0गÀन, इतर भ070:हÀन स7¶तÉपक0र= श=ष अश0 एख0द0 भ0707र ब-य0च बहहण3:च= मन बसÀन, तय0:न3 तय0
एक0चय0च सम0गम0त कÁटÁ : बस:स<0 च0लव7णय0च0 स:क=त क=ल0. अश0 सस<त3त स7³3य बहÁपत3क 7

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 16


एकपततक कÁटÁ : बस:स<0 तनम0¶ण झ0ल3. य0च3 ठळक उद0हरण= महटल3 महणज= दß0चय0 स0ठ कनय0:च3.
ह0 स0ठ0:पîकÙ क0हÏ:न3 धम0¶श3, क0हÏ:न3 सÉम0श3, क0हÏ:न3 कशयप0श3 पत3भ070न= र0हणय0च= पतकररल=.
अश0 तरह= न= बहÁपत3क 7 एकपततक कÁटÁ : ब अससतत70त आल=. पß3 इतर बहहण3हÀन गÁण0:न3
स7¶तÉपक0र= श=ष अश0 एख0द0 बहहण37र बरय0च भ070:च= मन ज0ऊन, तय0 भ070न3 तय0 एक0च
अपततम बहहण3चय0 सम0गम0त र0हÀन कÁटÁ : ब च0लव7णय0च0 इर0द0 क=ल0. अश0 सस<त3त एकपत3क 7
बहÁपततक कÁटÁ : ब जय0ल0 महणत0त त= तनम0¶ण झ0ल=. य0च= ठळक उद0हरण महटल= महणज= हरर7:श0चय0
दसÁ -य0 अधय0य0त 7सण¶ल=ल= पच=तस ब:धच À: =. ह0 दह0 पच=तस भ0तय0:न3 म0ररर0 न0मक 7ôß-कनय=श3
सम0गम क=ल0 7 तय0 सम0गम0प0सÀन दßपज0पतत जनम0स आल0. ह0 दÉन पक0रचय0 कÁटÁ : ब स:स<0
तनम0¶ण वह07य0ल0 इतरहÏ क0रण= झ0ल=ल3 असत3ल. इतर जम070:श3 लढ0ई करत0न0 यÀ<0त3ल बर= च
पÁरर मरन ग=लय0स, र0हहल=लय0 एख0द0श3च पत3भ070न= र0हणय0च0 पस:ग य=ऊन एकपततक 7
बहÁपत3क कÁटÁ : ब बनणय0च0 स:भ7 आह= . तस=च लढ0य0:त स³य0 इतर यÀ<0:न3 प0ड07 क=ल0 ग=लय0स
र0हहल=लय0 एख0दÏश3च स:स0र करणय0च= कप0ळÏ य=ऊन बहÁपततक 7 एकपत3क कÁटÁ : ब घडल= ज0णय0च0
स:भ7 आह= . असÉ. अश0 तरह= न= प0च3न आर¶ लÉक0:त दÉ पक0रच3 कÁटÁ : ब= जनम0स आल3. एक0त अन=क
बहहण3 एक0 भ070ल0 पत3 महणÀन र0हÀ ल0गलय0 7 दस Á रय0त अन=क भ0ऊ एक0 बहहण3ल0 पत3 महणÀन
À Á
र0ह ल0गल=. पहहलय0ल0 बहपत3क अश3 स:ज0 सÉईख0तर द= ऊ 7 दस Á रय0ल0 बहÁपततक अश3 स:ज0 द= ऊ .
पîकÙ दसÁ -य0 कÁटÁ : ब0त मÁल0च0 ब0प अमÁकच अश3 तनस त3 नसलय0मÁळ= मÁल0ल0 न07 आई7रन तमळ= ,
आसण पहहलय0 पक0रचय0 कÁटÁ : ब0त पत3 एकच असलय0मÁळ=, मÁल0चय0 ब0प0च0 तन य यदवप स:शतयत
नस=, तत0वप जÁन3 च0ल महणÀन बर0च क0लपयÊत आय0:चय0 न0707रन मÁल0:च= न0मकरण हÉई. ह0 दस Á -
य0 पक0र0त म0ग= हदल=ल3 आहदत=य, 7îनत=य, दî त=य इतय0दÏ न07= पडत0त. अहदतत, हदतत, कद À इतय0दÏ
यदवप कशयप पज0पततचय0 स³य0 हÉतय0, 7 मÁल0:चय0 ब0प0स:ब:ध0न= यदवप कÉणतय0हÏ पक0रच3
अतनस तत0 नवहत3. तत0वप पÁर0तन रढÏल0 अनÁसरन कशयपब3ज0न= अहदत3चय0 पÉटÏ झ0ल=लय0 पज=ल0
आहदत=य हक:70 आहदतय अस= न07 आईचय0 न0707रन पडल=, महणज= 7:श म0त0 ज3 अहदतत ततचय0
न070न= पखय0त झ0ल0, ब0प जÉ कशयप तय0चय0 न070न= झ0ल0 न0हÏ. ह0च0 अ<¶ अस0 कÙ, म0त0 ज3
अहद तत कÁटÁ : ब0त पध0न गणल3 ग=ल3, वपत0 जÉ कशयप तय0ल0 पÀण¶ गzणत7 हदल= ग=ल=. वपतय0ल0
गzणत7 क0: तमळ0ल= तय0ल0 सबळ क0रण आह= . पज0पततस:स<0 महणज= एकपततत70च3 स:स<0 आय¶
लÉक0:त ज3 सÁर झ0ल3 त3 य=<न À त=<नÀ स0रय0 आय¶ लÉक0:त एकदम सÁर झ0ल3 न0हÏ. आय¶ लÉक0:त3ल
क0हÏ <Éडय0 टÉळय0:मधय= सÁर झ0ल3. ब0कÙचय0 बरय0च टÉळय0:त बहÁपततत70च3 च0ल जययत पचतलत
हÉत3, 7 जÁन3 महणÀन पÁर0णवपय आय0Êन3 त3 बहÁतक0लपयÊत सÉडल3 न0हÏ. आय¶ लÉक0:त बहÁजनस:मत
अश3 ज3 हÏ बहÁपततकत70च3 च0ल ततचय0 अमल0त अपतयन0म= म0तôन0म07रन ठ= 7णय0ख=रÏज गतय:तर
नवहत=. तय0मÁळ= बहÁजनसम0ज0त म0तôन0मÉतपनन अपतयन0म0:च3 स:खय0 इतकÙ ब=सÁम0र अतधकतर हÉत3
कÙ, तय0:चय0 बहÁस:खयपÁढ= वपतôन0मÉतपनन अपतयन0म0:च3 ड0ळ तशज70यल0 बहÁत पय0स पडल=
अस07=त.पय0स हकत3 पडल= असत3ल तय0च0 अ:द0ज कर07य0स क0हÏ पम0ण द= तÉ. अततप0च3न
आय¶क0ळ 7 कzर7-प0:ड70:च0 क0ळ य0मधय= क0ळ0च= बर= च अ:तर आह= . त<0वप आय¶ लÉक0:त3ल हकतय=क
सम0ज0त म0तôन0मÉतपनन अपतयन0म0:च3 र= लच=ल असल=ल3 भ0रत=ततह0स07रन दष3स य=त=. क त=य, प0<¶,
र0ध=य, ग0:ग=य, सzभद, म0द= य, दzपद= य इतय0दÏ प0:ड7 कÁळ0त3ल वयकÙ:च3 न07= म0तôन0मÉतपनन आह= त.
कô षण0ल0 द= 7कÙन:दन ह= न07 70सÁद=7 य0 न070च0 अपरपय0¶य महणÀन हदल=ल= 70र: 70र आढळत=.
पज0पततस:स<0 तनम0¶ण हÉऊन हज0रÉ 7र लÉटलय07र झ0ल=लय0 प0:ड70:चय0 क0ळच3 हÏ क<0; मग खÁद
पज0पततस:स<0 महणज= एकपततत70च3 स:स<0 जय0 पÁर0तन क0ळÏ तनम0¶ण झ0ल3 तय0 क0ल3
म0तôन0मजनम अपतयन0म= स7¶त पचतलत असलय0स 7 तय0:चय0 पÁढ= वपतôन0मजनय अपतयन0म0च0
हटक07 न ल0गलय0स न7ल कसल= ? प0:ड7क0ल0न:तर उपतनरद0दÏ ग:<0त, गÁरप:रपर= च= ब0हण0च= 7:श
हदल=ल= आह= त. तय0त म0तôन0मजनय अन=क न0म= नमÀद करन ठ= व7ल3 आह= त. त3 स70Êचय0 पररचय0च3
असलय0मÁळ=, तय0:न3 य=<= ज0ग0 अड73त न0हÏ. तय07रन ए7ढ= म0त सपष हÉत=, कÙ प0:ड70:चय0 पÁढÏल
क0ळ0त स³य0 गÉप7त¶क उफ¶ अपतयन0मप7त¶क असत 7 तय0 ब0हण0त असत. उपतनरतक0ल0न:तर
प0सणन3च0 क0ल आल0, अपतय0<¶क पतययम3म0:स0 करत0न0 प3ल0य0 70 ( ४-१-११८ ) य0 सÀत0न= प3ल0य0
अपतय: पîल:, पîल=य: य0 म0तôन0मजनय अपतयन0म0:च0 व7तशष सÀत द= ऊन प0सणन3 उलल=ख करतÉ. वयच:
( ४-१-१२१ ) य0 सÀत0न= दत0य0 अपतय: द0त=य: अस= अपतयन0म तसद हÉत=. य0 द0त=य न0मक लzहकक
गÉतन0म07रन महणज= अपतयन0म07रन कÉकणस<0त3ल द0त= ह= आडन07 तनघ0ल=ल= आह= . पîल, पîल=य,
द0त=य ह0 अपतयन0म07रन सपष हÉत= कÙ, प0सणन3क0ल3 म0तôन0म07रन अपतयन0म= <ÉडÏ बहÁत
पचतलत हÉत असत. प0सणन3य अपतय0तधक0र0त बहÁत=क लzहकक गÉतप7त¶क0:च3 न07= पÁरर0:च3 आह= त;
पर: तÁ तय0त प3ल0, दत0 7गîर= ³3न0म= अप70द0द0खल तरÏ स0पडत0त. महणज= प0ण3न3क0ल3 क0हÏ कÁटÁ : ब=
बहÁपततक अस073 7 तय0त अ<0¶तच म0तôन0म07रन अपतयन0म बनव7णय0च3 च0ल अतगतकत70सत7
पचतलत अस073. प0सणन3न:तर श0त70हन0:च0 क0ल य=तÉ. 70तसष3पÁत, गzतम3पÁत इतय0दÏ म0तôन0मजनय
अपतयन0म= श0त70हन र0जकÁल0त पचतलत असल=ल3 स70Êचय0 ओळख3च3 आह= त. हह म0तôन0मजनय
अपतयन0म= गमत3ख0तर ठ= व7ल3 असत3ल ह= स:भ7त न0हÏ. श0त70हनकÁल आ:धज0त3य 7 आ:ध-भôतय
हÉत= आसण आ:ध लÉक0त बहÁपततकत70च3 च0ल एक0 क0ळÏ हÉत3 य0व7रय3 70द न0हÏ. श0त70हन0:चय0
न:तर म0तôन0म07रन अपतयन0म पडलय0च0 ठळक अस0 उलल=ख महटल0 महणज= भ7भÀत3न= क=ल=ल0
ज0तÁकण पÁत0च0. ज0तÁकण पÁत महणज= ज0तÁकण ³3च0 पÁत. ज0तÁकण चय0 न7-य0चय0 न0707रन
ज0तÁकण चय0 पÉटÏ झ0ल=लय0 पÁत0च= न07 पडल=ल= नसÀन स7त: खÁद ज0तÁकण चय0 न0707रन पडल=ल=
आह= , हÏ ब0ब लकय आह= . असÉ. भ7भÀत3पयÊत स³य0 क7तचत û अपतयन0मप7त¶क असत, ए7ढ= य07रन
तनस त आह= . त0तपय¶, अततप0च3न आय¶क0ल3न म0तôन0मÉतपनन अपतयन0म= ठ= 7णय0च3 च0ल हज0रÉ 7र
य0 द= श0त पचतलत हÉत3, 7 त3 तनख0लस तनमÀत¶ लत वह07य0स आपल0 ह0 सधय0च0 क0ल ल0गल0.
ह07रन प0च3न क0ल3 म0तôप0ध0नय ज0ऊन कÁटÁ : ब0त वपतôप0ध0नय य07य0स हकत3 पय0स पडल= असत3ल
7 पज0पततस:स<0 महनज= एकपततत70च3 स:स<0 पचतलत वह07य0स हकत3 अडचण3 आलय0 असत3ल
तय0च0 अ:द0ज हÉणय0स0रख0 आह= .
४. कÁटÁ : ब0त म0तôप0ध0नय ज0ऊन वपतôप0ध0नय य07य0ल0 यदवप पर0क0ष=च= पय0स पडल=, तत0वप
आय¶ लÉक0:त पज0पततक0ल3 वपतôप0ध0नय0च3 ज3 एकद0 स<0पन0 क0हÏ टÉळय0त झ0ल3 ततच3 उपयÁकत0
सम0ज0चय0 धय0न0त उतरÉतर ज0सत ज0सत य=ऊन त3 स:स<0 क0ल0:तर0न= आय¶ लÉक0:त प<म
तशषम0नय, न:तर बहÁजनम0नय आसण श=7टÏ धम¶म0नय हÉऊन बसल3. अश0 क0ळÏ-महणज= वपतôप0ध0नय
बहÁत=क पÀणप ¶ ण= स<0वपत झ0लय0चय0 क0ळÏ-मह0भ0रतन0मक इततह0स0च0 कत0¶ जÉ वय0स न0मक कÉण3
पÁरर जÉ शकपÀ7¶ चzथय0 प0चवय0 शतक0चय0 सÁम0र0स हÉऊन ग=ल0 अस070, तय0ल0 भ0रत3य इततह0स
रचणय0च3 आ7शयकत0 ज=वह0 भ0सल3 त=वह0 तय0चय0पÁढ= अस0 पश पहहलय0 प<म य=ऊन उभ0 र0हहल0
कÙ, भ0रत3य इततह0स0च0 प0र: भ कÉठÀ न कर070 ? अततप0च3न सरतमसळ सम0गम0चय0 क0ळ0प0सÀन
कर070 कÙ म0तôपध0न कÁटÁ : बस:स<=चय0 क0ळ0प0सÀन कर070, कÙ वपतôपध0न ज3 पज0पततस:स<0 ततचय0
क0ळ0प0सÀन कर070 ? प<मपß3 महणज= सरतमसळ सम0गम0चय0 क0ळ0प0सÀन इततह0स0च0 प0र: भ कर070
महटल= तर कÉण कÉण0च0 कÉण ह= च ओळखणय0च3 ततक0ल3न सम0जस:ब:ध0न= अडचण पडÀ ल0गल3.
सबब त=<न À इततह0स0च0 प0र: भ करण= अवय7ह0य¶ हदसल=. हदत3यपß3 महणज= म0तôपध0न कÁटÁ : बस:स<=चय0
क0ळ0प0सÀन इततह0सक<न0स प0र: भ करत0 आल0 नसत0 अस= न0हÏ; पर: तÁ म0तôपध0न कÁटÁ : ब0त यदवप
भ0ऊ, बहÏण, आई 7 म0म0 हÏ च0र न0त3 सपष हदसत हÉत3 तत0वप ब0प0च0 पत0 अद0प ल0गल0
नवहत0, तय0मÁळ= एक0पÁढ= एक 7:श स0:गणय0च3 प:च0ईत पडÀ ल0गल3. त=वह0, दस Á र0हÏ पß ह0
इततह0सक0र0न= सÉडÀ न हदल0. तशललक र0हहल0 ततसर0 पß वपतôपध0न कÁ:टÁ : बस:स<=च0. ह0 स:स<=चय0
क0ळ0प0सÀन 7:शपर: पर0 सजल0 महणत0त त3 सम0ज0त ठळकपण= उमटल=ल3 हदसत हÉत3. पणज0, आज0,
ब0प, मÁलग0, न0तÀ, पणतÀ अश3 एक0ल0 एक ल0गÀन 7:शपर: पर0 सपष ओळखत0 य=त असलय0मÁळ=
इततह0सरचन=च= क0य¶ सÁरळÏत भ0सल= आसण महणÀनच वय0स0:न3 पज0पततस:स<=प0सÀन भ0रत=ततह0स0च0
आहद क=ल0 आह= . मरÏतच, अ:तगरस, अवत, पÁलसय पÁलह, ऋतÁ, 7तशष ह= सह0 हक:70 स0त पज0पतत,
वय0स0:चय0 इततह0सदष3न= स7¶ सôष3च= उतप0दक हÉत. य0:चय0प0सÀनद= 7, द0न7, र0ßस, हकननर, यß, ग:ध7¶,
अपसर0, म0न7, पशÀ, पß3, 7ôß, नद0 7 प7¶त उतपनन आल= अस= वय0स0:च= मत हÉत=. य0चय0पÀ7 क0य
हÉत= त= वय0स0:न0 म0हÏत न0हÏ. फक य0चय0 पÀ7 बहद= 7 हÉत0 7 तय0न= मरÏचय0दÏ सह0 हक:70 स0त
पज0पत3 क=7ळ मन:स:कलप0न= उतपनन क=ल=. ह0 मरÏचय0दÏ:न0 वय0स बहद= 70च= म0नसपÁत महणÀन
महणतÉ. आधÁतनक दष3न= बÉल07य0च= महणज= जय0:च3 उतपत3 कÉण0प0सÀन महणज= कÉणतय0 व77सßत
³3-पÁरर0:प0सÀन झ0ल=ल3 स0:गत0 य=णय0च= स0धन न0हÏ, तय0:न0 म0नसपÁत महणÀन वय0स महणतÉ
इतक=च. त0तपय¶, पज0पत3चय0 पÀ7 च3 म0हहत3 वय0स0ल0 फ0रश3 नवहत3 7 त3 असणय0च0 स:भ7हÏ
नवहत0. पÀ7¶ पÁर0ण0:तÀन, 7=द0:तÀन 7 द: तक<0:7रन वय0स0:न0 ज3 स7¶ म0हहत3 तमळ0ल3 ततचय07रन तय0:न3
अस0 कय0स ब0:धल0 कÙ पज0पत3 ह= मनÁषयसôष3च= आहद हÉत. पज0पत3प0सÀन कzर7प0:ड70:चय0
क0ळ0पयÊतच3 7:शपर: पर0 बहÁत=क वबनतÀट अश3 पÁर0ण0:7रन, 7=द0:7रन 7 द: तक<07रन ज3 तय0:न0

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 18


उपलबध झ0ल3 त3 तय0:न3 प0म0सणकपण0न= जश3चय0 तश3, व7श=र फ=रफ0र न करत0 हदल=ल3 आह= , अश3
स7¶ भ0रत ग:< प0हÀन म0झ3 ख0त3 झ0ल=ल3 आह= . वय0स0:चय0 प0म0सणकपण0बदल एकच एक मÉठय0:तल=
मÉठ= पम0ण महणज=, स7क0ल3न न3ततदषय0 गहय¶ 70टण0रय0 अश0 न0 प0च3न च0ल3, कÉण0च3हÏ 7
कश0च3हÏ प70¶ भ3डमÁ7त ¶ न धररत0, तय0:न3 पÁर0तन इततह0स महणÀन, प0ज:लपण= तलहÀन ठ= 7णय0स
म0घ0र घ=तल3 न0हÏ, ह= हÉय. सरतमसळ सम0गम, अतत<3ल0 स7³3समप¶ण, पशÀसम0गम, गÁरपत3गमन,
बहÁपततत7, अलपक0ल3न व770ह, अटÏ:च= व770ह इतय0दÏ न3ततब0ह च0ल3:च0 तनदशच नवह= तर
तपश3ल70र 7ôत0:त स<लÉस<ल3 जÉ तय0:न3 हदल0 आह= तय07रन प0म0सणक इततह0सक0र0च= अ7घड
क0म तय0:न3 हकत3 उतकô षपण= प0र प0हडल= आह= , त= व7शद हÉत=. गह¶ 7 तन:द महणÀन 7रÏल च0ल3:च3
हकÙकत जर वय0स0:न3 द0बÀन ट0कल3 असत3, तर जग0चय0 इततह0स0च3 क=7ढÏ भय:कर ह0न3 झ0ल3
असत3 ततच0 अ:द0ज सम0जश0³0च= पररश3लन करण0-य0 व7द0न0स य<0यÉगय करत0 य=तÉ. प0ज0पतत
स:स<0 तनम0¶ण झ0लय07र तय0 स:स<=चय0 पÀ7 जय0 व7तचत च0ल3 सम0ज0त रढ हÉऊन बसलय0 हÉतय0
तय0 सम0ज0तÀन एक0एकÙ न0हÏश0 झ0लय0 न0हÏत. तय0पîकÙ बहÁत=क स7¶ च0ल3 न0न0 द= श, न0न0
पÉटसम0ज य0त पज0पतत स:स<0 तनम0¶ण झ0लय0न:तरहÏ पच0र0त हÉतय0 7 पÁर0तनधम¶ महणÀन
लÉकम0नय हÉतय0. तय0:च0 तपश3ल न द= णय0च= जरÏ वय0स0:न3 मन0त आणल= असत=, तत0वप तय0:न3
वपढय0नÁवपढय0:च3 पर: पर0गत मनÉरचन0 तय0:चय0 आड तन:स:शय आल3 असत3. ज3 भ0र0, जय0 स:स<0,
ज3 पररसस<त3 मनÁषय0चय0 मन0च3 रचन0 करत= तय0 भ0र=ल0, स:स<0:न0 7 पररसस<त3ल0 सÉडÀ न मनÁषय
एक 70कयहÏ इततह0स महणÀन उचच0र शकत न0हÏ, अश3 सस<त3 मनÁषयम0त0चय0 मनÉरचन=च3
असलय0क0रण0न= गह¶ महणÀन अन=क प0च3न च0ल3:च0 7ôत0:त वय0स0:न3 द0बÀन ट0कणय0च0 पयत क=ल0
असत0 तर एकच तनषपत3 फळ0स आल3 असत3. त3 हÏ कÙ, मह0भ0रत महणÀन जÉ उतकô ष इततह0स
आज आपण0स प0ह07य0स तमळतÉ तÉ मÁदल0तच तलहहल0 ज0ण= अशकय झ0ल= असत=.
५. (१) प0श707स<=त 70नर0:त3ल एकपततक स7¶ भ0य0¶क सम0ज, (२) म0न707स<=त3ल बहÁपततक
बहÁभ0य0¶क सरतमसळ करण0र0 सम0ज, (३) न:तर बहÁस7सôभ0य0¶क बहÁभ0तôपततक सम0ज, (४) न:तर
बहÁस7सôभ0य0¶क एकभ0तôपततक सम0ज आसण एकभ0य0¶क बहÁभ0तôपततक सम0ज, (५) आसण श=7टÏ
बहÁभ0य0¶क एकपततक सम0ज उफ¶ पज0पततस:स<0. अश0 पर: पर= न= प0च3न आय¶सम0ज जय0 क0ळÏ
पररणत झ0ल0 तय0 क0ळ0प0सÀन वय0स0:न3 आपलय0 भ0रत=ततह0स0च0 प0र: भ क=ल0 आह= . मरÏतच, पज0पतत,
अवतपज0पतत, अ:तगरस पज0पतत, पÁलसतय पज0पतत, ऋतÁपज0पतत, 7तसषपज0पतत, कद¶ मपज0पतत,
धम¶पज0पतत, 73र पज0पतत, अरणयपज0पतत, प0च3न बहहपज0पतत, दßपज0पतत, अ:गपज0पतत,
कतचपज0पतत, सÀयप ¶ ज0पतत, मनÁपज0पतत इतय0दÏ अन=क पज0पत3:च3 न07= भ0रत0त 7 हरर7:श0त हदल=ल3
आह= त. अय¶ लÉक0:त वपतôपध0न कÁटÁ : बस:स<0 महणज= वपतय0चय0 न0707रन पÁत0च= न07 जय0 कÁटÁ : बस:स<=त
पडत= त3 स:स<0 प<म ज=वह0 सÁर झ0ल3 त=वह0चय0 पतसद कÁटÁ : बस:स<0पक उफ¶ कÁलस:स<0पक
कÁलपत3:च3 उफ¶ पज0पत3:च3 हÏ न07= आह= त. य0 पज0पततक कÁटÁ : बस:स<=त स7¶ स³य0 एक0 पज0पत3चय0
भ0य0¶ असलय0मÁळ=, सम0ज0त इतर नर ज= 7य0त य=त तय0:न0 त3न म0ग¶ खÁल= असत. एक म0ग¶ महटल0
महणज= मÀळ कÁटÁ : ब0तÀन क0हÏ वपय स³य0 क0ढÀ न न=ऊन तनर0ळ= स7त:त कÁटÁ : ब स<0पÀन स7त: पज0पत3
Á र0 म0ग¶ महटल0 महणज= आजनम अव770हहत र0ह07य0च= , 7 पज0पत3चय0 कÁटÁ : ब0त भ0रभÀत
वह07य0च=. दस
ररक0मट= कड= न र0हत0 अरणय70स पतकर07य0च0. ततसर0 म0ग¶ महटल0 महणज= पज0पत3 कÁटÁ : ब0ल0
सÉडÀ न द= ऊन दरÀ द= श3 ततप0:त3य सरतमसळ सम0गम करण0-य0 म0गसल=लय0 र0नटÏ सम0ज0त3ल
स³य0:श3 पज0पत3 न0तय0न= र0हÀन पôथ737र 7स0हत3 कर07य0चय0. ह0 ततनहÏ म0ग0Êच3 7ण¶न=
भ0रत=ततह0स0त आल3 आह= त. मÀळ पज0पततक कÁटÁ : ब0चय0 श=ज0रÏ स7द= श0तलय0 स7द= श0त तनर0ळÏ व7भक
पज0पततक कÁटÁ : ब= स<0वपल3 ज0ऊन आय¶सम0ज बहÁस:खय हÉऊन आय¶पज07ôदÏ कश3 झ0ल3 य0च0
तपश3ल पसतÁत स<ळÏ द= णय0च= क0रण न0हÏ. अस0 पक0र झ0ल0 नसत0 तर ऋर3:न3 कÁटÁ : ब= 7 पÁढ= पज0
ज3 इतकÙ बहÁस:खय झ0ल3, त3 झ0ल=ल3 न हदसत3. पज0पततस:स<0 बहÁस:खय झ0लय0च= एकच श0सबदक
पम0ण य=<= द= तÉ. कÁटÁ : ब0चय0 मÁखय धनय0ल0 पज0पत3 ह= जस= न0म0तभध0न तमळ0ल=, तस=च
पज0पत3प0सÀन झ0ल=लय0 पज=ल0 पज0 7 पज ह= न07 तमळ0ल=. ह0 पज 7 पज0 शबद इतक0 पतसद आह=
कÙ, दÉनच0रश= 7र0Êपल3कडÏल जÁनय0 मर0ठ क0गदपत0:त श=तकरÏ य0 अ<0¶न= पज शबद 70परल=ल0
आधÁतनक इततह0सस:शÉधक0:चय0 च0:गलय0 पररचय0च0 आह= . ऋग7=द0त ज 7 पज ह= शबद य=त0त. ह= हÏ
स0:ग07य0ल0 नकÉच. द= श0तलय0 द= श0त र0हÀन पज0पततक कÁटÁ : बस<0पक0:च0 ज0 पहहल0 म0ग¶ झ0ल0. ततसर0
म0ग¶ स7द= शतय0ग करन दरÀ द= श3 7स0हत करण0रय0:च0. ह0 दरÀ द= श3 7स0हत करण0रय0:च0 उलल=ख
हरर7:श0चय0 ततस-य0 अधय0य0त आल=ल0 आह= . दßपज0पत3ल0 7रÏणपज0पत3च3 मÁलग3 अतस7कÙ इचय0
पÉटÏ प0च हज0र पÁत झ0ल=. तय0:न0 ब=सÁम0र पज07ôदÏ करणय0चय0 नîसतग¶क छ: द0त तनमगन हÉणय0चय0
ब=त0त असल=ल= प0हÀन, न0रद0न= अ<¶श0³3य उपद= श करन दरÀ द= श3 घ0ल7Àन हदल=. न0रद महण0ल0, तÁमहÏ
पज07ôदÏ कर इसचछत0 खर= , पर: तÁ 7ध¶म0न पज=ल0 अनन पÁरव7णय0च= पôथ73ल0 स0मथय¶ हकतपत आह= त=
प<म पह0 आसण मग पज07ôदÏचय0 उदÉग0ल0 ल0ग0. न0रद0च0 ह0 उपद= श तय0 प0च हज0र पÁ ûत0:न0
पटल0 7 त= दरÀ द= श3 ज= अननशÉध0<¶ ग=ल= त= पÁनह0 परत आल= न0हÏत; बहÁद0 सजकड= ग=ल= ततकड= च
7सत3 करन क0यमच= र0हÏल=. अश0 यÁकÙन= प0च हज0र पÁत0:च3 70सल0त ल0गलय07र दß0न=
अतस7कÙचय0 ठ0य3 पÁन: एक हज0र पÁत उतपनन क=ल=, तय0:च3हÏ 70ट पÀ7 चय0चपम0ण= न0रद0:न3 ल0व7ल3.
मÀळ आय¶ लÉक0:च3 फ0ट0फÀट हÉऊन पÀ7कड= , पस म=कड= , दसßण=कड= 7 उतर= कड रतशय0, जम¶न3, इटल3,
ग3स, हह: दस Á <0न, ततब=ट इतय0दÏ पôथ73भ0ग0त आय¶ लÉक अततप0च3न क0ळÏ ज= पसरल= तय0 पस0र0च0 ह0
इततह0स आह= . व7द= शगमन0चय0 ततस-य0 म0ग0¶च0 ह0 अस0 पzर0सणक तपश3ल आह= . पहहलय0 7 ततस-य0
म0ग0¶च0 खÁल0स0 झ0लय07र, दस Á र0 म0ग¶ अव770हहत र0हÀन अरणय070स पतकरण0रय0:च0. तय0च0 आत0
पर0मश¶ घ=ऊ. यÁकÙन= पज0पत3चय0 कÁटÁ : ब0त3ल च0र स³य0:न0 भÁल7Àन स7द= श0तलय0 स7द= श0त स7त:त 7
व7भक तनर0ळÏ कÁटÁ : ब= स<0पणय0च= कzशलय 7 कर0मत जय0:चय0 अ:ग3 हÉत3 त= स7द= श0तच र0हहल=
आसण जय0:चय0 अ:ग0त व7श=र ध0डस 7 स0हस हÉत= तय0:न3 परद= श पतकरल0; पर: तÁ तभडसत 7 प0पतभर
स³य0:श3 व7श=र लगट करणय0च0 जय0:न0 सzजनय0मÁळ= क:ट0ळ0, पज0पत3श3 भ0:डण त:ट0 करणय0च0
जय0:च0 मÀळ स7भ07 नवह= , अस= ज= <Éड= सत7श3ल पÁरर हÉत= तय0:न3 पज0पत3:चय0 कÁटÁ : ब0तÀन
कÉण0ल0हÏ न दख Á 0व7त0, द= श0त3ल तनज¶न अरणय= 7 तगररक:दर= 7 नदÏतट0क= य0त कÁटय0 7 आशम
करन र0हणय0च0 वबनबÉभ0ट म0ग¶ स73क0रल0. हरर7:श0चय0 पहहलय0 अधय0य0त बहद= 70च=
सनकसन:दन0हद ज= स0त पÁत स0:तगतल= आह= त त= य0 सत7श3ल 7ग0¶पîकÙ अतय:त पÁर0तन 7 इततह0स0त
द0खल झ0ल=ल= प0हहल= हÉत=. ह0 सत7श3ल0:चय0 तनरपद73 म0ग0¶ल0 बहचय0¶च0 म0ग¶( अस= जगव7खय0त
7 स7¶शत Á न07 पÁढ= क0ल0:तर0न= तमळ0ल=ल= आह= . एकपततक, बहÁभ0य0¶क पज0पततक सम0ज0त प:गÀ,
दबÁ ळय0 7 सत7श3ल अश0 इसम0:7र 7 तरण लÉक0:7र अपत3क र0हणय0च0 बतलष पज0पत3:चय0
अमल0त जबरदसत3न= पस:ग अस0च स7¶त ओढ7त असल=ल0 पôथ737रÏल अन=क र0नटÏ सम0ज0त दष3स
पडतÉ. The Plurality of wives becomes the previlege of small number of the strongest and the most
feared, the Chiefs, the Sorcerers, or the priests, where there are any. In Australia, for example, the
adult men take possession of the woman of all ages, and in consequence, the greater number of
young men cannot become proprietors of a woman before the age of about thirty years. Among the
Ancas or Arancanos of South America the poor of the people are frequently reduced to remain
celibate, ( Latourneau, P. 130 ). Polygamy is the luxury of the rich or chiefs ( P. 133). बहÁपत3त7 ह0
मÀठभर स0मथय¶70न, जय0:च3 दहशत असत= अस= सरद0र, म0:वतक, आसण ज=<= असत3ल त=<= धम¶गÁर
य0:च0 ख0स अतधक0र बनतÉ. उद0हरण0<¶ ऑस*= तलय0त तरण पÁरर स7¶ 7य0चय0 स³य0:7र म0लकÙ
पस<0वपत करत0त. पररण0म3 यÁ7क0:न0 त= ज7ळ ज7ळ त3स 7र0Êच= हÉईतÉ ³3 तमळत न0हÏ. दसßण
अम=ररक=त3ल अनक0स हक:70 अरनक0नÉस य0:चय0त3ल गररब0:न0 बहच0रÏच र0ह07= ल0गत=. ( तलटÉनयÀ¶ पô.
१३०). बहÁपत3त7 हÏ श3म:त0:च3 आसण र0ज=रज70डय0:च3 चîनब0ज3 असत=. ( पô. १३३)
बतलष पज0पत3:चय0 अर= र073 7 आपलपÉटय0 जÁलम0न= अपत3क रह0णय0च0 दध Á र¶ पस:ग
जय0चय07र ओढ7तÉ अश0 लÉक0त धटटय0कटटय0 पर: तÁ वबन7जन तरण0ख=रÏज प:गÀ 7 दब Á ळय0
लÉक0:च0 सम07=श हÉतÉ. पîकÙ प:गÀ ब दब Á ळ= दî 7गत3न= अननयगततक असलय0मÁळ= तय0:चय0 ह0तÀन
र0न07न0त 7 तगररगवहर0त ज0ऊन र0हणय0च0 खडतर म0ग¶ अ7ल:वबल0 ज0ण= स:भ0वय सÁद0 न0हÏ. सबब,
उतस0हÏ पर: तÁ सत7श3ल 7 पर0कम3 पर: तÁ इ: हदयतनगहÏ अस= ज= <Éड= तरण लÉक ऋवरलÉक0:चय0
प0ज0पततक सम0ज0त असत तय0:न3 ह0 बहचय0¶च0 म0ग¶ स73क0रल=ल0 आह= . भ0रत=ततह0सक0र ज= वय0स
तय0:न3 सनकनन:दन0दÏ स0त0:च0च जरÏ ग:<0र: भ3 प0मÁखय0न= उलल=ख क=ल0 आह= 7 तÉहÏ
पज0पततस:स<=चय0 अनÁर:ग0न= क=ल0 आह= , तत0वप ह0 सनकसननदन0चय0हÏ फ0र पÀ7 चय0 प0च3न
क0ळ0प0सÀन अपत3क अश0 बहच0रय0:च3 पर: पर0 च0लत आल=ल3 आह= . इतक=च कÙ, जÁलम3 पज0पत3चय0
क0ळÏ हÏ स:स<0 व7श=र उठ070न= लÉक0:चय0 नजर= त भर ल0गल3. तश70य सनकसन:दन0दÏ यÉगस:पनन
पÁरर पज0पततक0ल3 उतपनन ज= झ0ल= त= एक0एकÙ आक0श0तÀन ज0न घ=ऊन पôथ737र उतरल= अश3हÏ
व7परÏत समजÀत करन घ=णय0त सम:जसपन0 न0हÏ. ज0न0च3 7 यÉग0च3 हकतय=क वपढय0:च3 क0हÏतरÏ
पÀ7प¶ र: पर0 असलय0वबगर, सनकसन:दन0स0रख= यÉग3 7 ज0न3 तनपजत नसत0त. त0तपय¶, बहचय¶स:स<0

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 20


पज0पततस:स<=चय0 समक0ल3नच नवह= तर त3हÀन बरÏच जÁन3 आह= . बहच0रÏ य0 शबद0च0 मÀल0<¶ बह0त
च0लण0र0 अस0 आह= . बह0त च0लण0र0 महणज= घरद0र सÉडÀ न मÉठय0 7 व7सत3ण¶ जग0त एक0कÙ
भमण करण0र0. बहन महणज= मÉठ= , बहन महणज= सम0ज0चय0 र0हणय0चय0 स<0ल0हÀन मÉठ= अस= ज=
अफ0ट पôथ73फलक त= बहन. महणज= व7सत3ण¶ 7 अमय0¶द जग, तय0त स:च0र करण0र0 तÉ बहच0रÏ.
जबरदसत पज0पत3चय0 जÁलम0न= 7îत0गÀन ज0ऊन अफ0ट जग0च0 जय0न= रसत0 सÁध0रल0 तÉ बह0च0रÏ,
घर सÉडÀ न अतनक=तन जÉ बनल0 महणज= प0ज0पततक कÁटÁ : ब0ब0ह= र जÉ पडल0 तÉ बहच0रÏ. बहच0रÏ
अरणय0त 7 तगररगवहर0त एक0नत0त र0हÀ ल0गलय0क0रण0न=, इतर जम070:श3 म0र0म0रय0, घरघÁत3
त:ट=बख=ड=, ³3स:ब:धक म0तसय0¶दÏ दÉर, अनन0<¶ 7नय 7 ग0मय पश0दÏ:च3 हह: स0, पÉर0ब0ळ0:चय0
पÉट0प0णय0च3 तरतÀद करणय0च3 जब0बद0रÏ इतय0दÏ क0ळजय0:तÀन मÁक हÉऊन, तय0:न0 सम0ज0च=, लÉक0:च=
7 जगत0च= तच:तन करणय0ल0 मनमÁर0द अ7ध3 7 स70सथय तमळ0ल=, आसण ह0 स70सथय0च0
आतम0न:द0<¶ 7 लÉकÉपक0र0<¶ तय0:न3 तय0 तय0 क0ल0ल0 7 पररसस<त3ल0 अनÁरप अस0 च0:गल0
उपयÉग क=ल0. ऋवरसम0ज0त जय0 जय0 महणÀन सÁध0रण0, ज3 ज3 महणÀन श0³= 7 ज= ज= महणÀन धम¶
उदय0स आल=, तय0:च= तय0:च= आदप7त¶क ह= बहच0रÏ तपस73 लÉक हÉत=. तय0 प0च3न क0ळÏ
बहचय0¶ख=रÏज इतर कÉणतय0हÏ आशम0न= इतक= पररपÀण¶ स70सथय तमळणय0स0रख= नवहत=. त= स70सथय
पज0पत3:चय0 जÁलम0न= आय¶ सम0ज0त3ल क0हÏ सत7श3ल पÁरर0:स तमळÀ न बहचय¶स:स<0 उदय0स आल3.
असल3 हÏ <Éर स:स<0 ततक0ल3न हक:70 अ70¶च3न इतर र0नटÏ सम0ज0त कÉठ= हÏ तनघ0लय0च= इतर
कÉणतय0हÏ इततह0स0त नमÀद न0हÏ. र0नटÏ आय¶ लÉक0:त जÉ मÉठ0 भ=द प<मदश¶न3 अ7लÉकन0त य=तÉ
तÉ ह0च हÉय. इतर र0नटÏ लÉक0:त जÁलम3 पज0पत3चय0 जबरदसत3ल0 क:ट0ळÀ न घर0ब0ह= र 7 पज0पत3
कÁटÁ : ब0ब0ह= र ज= तरण लÉक पडत0त त= फ0र तर श=ज0रÏ हक:70 दरÀ द= श3 स7त:त 7 व7भक पज0पततस:स<0
स<0पत0त; पर: तÁ आजनम अपत3क 7 बहच0रÏ र0हÀन आतम0न:द0त हक:70 लÉकÉपक0र0त आयÁषय खच¶
करÏत असल=ल= आढळत न0हÏत, तनद0न प70श0:न3 7 तनररßक0:न3 तस0 द0खल0 कÉठ= हटपÀन ठ= 7ल=ल0
आढळत न0हÏ. आय¶ लÉक0:त3ल ह0 बहच0रय0:ज7ळ आय¶ लÉकच क=7ळ नवह= त, तर द= 7 महणÀन ज= श=ष
लÉक हÉत= त=हÏ भ3त अश3 श=कडÉ 7ण¶न= भ0रत0त आह= त. बहच0रय0ज7ळ अश3 कÉणत3 ज0द À हÉत3 कÙ,
सजचय0मÁळ= म0न7च नवह= त तर द= 7सÁद0 तय0:न0 7चकत ? हÏ ज0द À दस Á रÏ ततसरÏ कÉणत3हÏ नसÀन
स70¶भÀत3 समदष3 हÏ हÉय. समदष3त70मÁळ=, बहच0-य0:न0 स7¶ लÉक र0न0त3ल अन0य¶, 7 मल+छ लÉक
द= ख3ल, 7श असत, 7 तय0:च3 आज0 तशरस0म0नय करÏत. अस= ह= हतय0र ज7ळ असलय0क0रण0न=,
पज0पतत, अतधर0ज= 7 इ: द0दÏ द= 7द= 7=शरहÏ बहच0रय0:न0 7चकÀन असत आसण 7चक0स0रख3 7जनद0रÏ
पôथ737र दस Á रÏ कÉणत3च न0हÏ. बहच0रय0:चय0 7चक0च0 आदर पज0पततक0ल0न:तर इतक0 70ढल0 कÙ,
स:पÀण¶ आय¶ सम0ज0च= अधय0पकत7 बहच0रय0कड= आल=, 7 बहच0रय0च= अनÁकरण आय¶लÉक0:त3ल तरण
³3पÁरर0:न3 तनयम0न= क=ल=च प0हहज=, अस0 द: डक तनम0¶ण झ0ल0. पतय=क आय¶ प<म बहचय0¶शम0तÀन
त07Àन सÁल0खÀन पÁन: जनम घ=ई 7 हदज य0 सनम0नय पद73स आपण0स प0त करन घ=ई.
७. य=ण=पम0ण= पज0पततस:स<=प0सÀन प0च3न आय¶ सम0ज0त त3न मÉठ= मÉठ= पररण0म झ0ल=.
प0ज0पततक कÁल= व7भकपण= स<वपणय0च0 कम सÁर झ0ल0, ह0 पहहल0 पररण0म. दरÀ द= श3 7स0हत
करणय0च0 पघ0त पडल0 ह0 दस Á र0 पररण0म. बहÁभ0य0¶क 7 एकपततक पज0पततस:स<=त पÁढ= कÉणकÉणत=
फ=रफ0र कसकस= हÉत ग=ल=, ह0 तपश3ल भ0रत=ततह0स07रन महवर¶ 7 बहच0रÏ ज= वय0स तय0:चय0
अनÁस:ध0न0पÁढÏल हकतय=क हटपण0:तÀन य<0स<ल नमÀद हÉईल.
**********
पकरण ३ र=

आततथय0च3 एक आर¶ च0ल

३. आततथय0च3 एक आर¶ च0ल


(१) अ<=नस शहर0त3ल तत7ज स0क=हटस ( सÁकतÁस ) य0न= आपल3 ³3 झ0:हटप हहल0 आपल0
सन=हÏ असलक वबय0हडस य0ल0 स:भÉग0<¶ हदल3, तस=च रÉम शहर0त3ल पतसद मÁतसदÏ क=टÉ य0न= आपल3
³3 मतश¶य0 हहल0 आपल0 सन=हÏ हÉटसनशयस य0ल0 तय0च क0य0¶कररत0 हदल3, अस= पलÀट0क¶ तलहहतÉ (
पलÀट0क¶कô त क=टÉ ). तमत0ल0 स7³3 उपभÉग0<¶ द= णय0त कÉणतय0हÏ न3ततच0 भ:ग झ0ल0 अस= ततक0ल3न
ग3क 7 रÉमन सम0ज0ल0 70टत नवहत= , ह0 ह0 उद0हरण0च0 अ<¶. आपलय0 इकड= भ0रत7र0¶त प0च3न
क0ळÏ य0 मÁदय0स:ब:ध0न= क0य सस<त3 हÉत3 त3 भ0रत0दÏ ग:<07रन तनस त कर. उदÉगप70¶चय0 ४५
वय0 अधय0य0त खर= तमतत7 कश0ल0 महणत0त त= सनतसÁज0त स0:गत0त, आसण ख-य0 तमतत70च= ज=
सह0 गÁण तय0:पîकÙ ख0ल3ल गÁण0:च0 तनदश करत0त-
“स:कटसमय3 तमत0ल0 आपल3 ³3द= ख3ल तनम¶ळ अ:त:करण0न= अप¶ण कर073.” ( इष0न û पÁत0न
व7भ70न û स70ञश द0र0न û )
सनतसÁज0त महणज= कÉण3 अलबतय= गलबतय= 70च0ट म0णÀस नवहत=. मह0न û तपस73 7 तत77=त=
महणÀन त= भ0रत0त पतसद हÉत=. त= हÏ तमतन3त3 स0:गत आह= त. त=वह0 एक=क0ळÏ भ0रत3य0:त तमत0ल0
स7³3स:भÉग0<¶ द= णय0त न3ततभ:ग हÉतÉ अस= म0न3त नवहत=, अस= व7ध0न सपम0ण करत0 य=त=. य0
व7ध0न0च= पÉरण प0सणन3चय0 एक0 सÀत0चय0 आध0र0न= करत0 य=त=. हदगÉलÁग ¶ नपतय= ( ४-१-८८ ) य0
सÀत0चय0 अनÁर:ग0न= दî तमवत: ह0 तहदत प0सणतन स0:गतÉ. दयÉतम¶तयÉर: पतय: दî तमवत । दÉन तमत0:चय0
अपतय0ल0 दî तमवत महणत0त. एक0 तमत0न= आपल3 ब0यकÉ क0हÏ क0ल ग0मयधम0¶<¶ आपलय0 तमत0ल0
हदल3 आसण तमत0प0श3 र0हÀन तय0 ब0यकÉल0 अपतय झ0ल=, तर ब0यकÉ श0³त: एक0च3 7 मÀल झ0ल=
दसÁ -य0 तमत0चय0 सम0गम0प0सÀन, अश0 सस<त3त वपतôत7 स0म0नय जनप70द0न= दÉघ0हÏ तमत0:कड= य=ई .
श0³त: न7-य0कड= , सम0गमत: दस Á -य0 तमत0:कड= सबब मÁल0ल0 दî तमवत महणत0त. प0सणन3क0ल3 तमत0ल0
ग0मयधम0¶<¶ स7³3 द= णय0च3 च0ल हÉत3, ह= तसद. ग3स 7 रÉम य0 द= श0:त ज3 च0ल हÉत3 त3च च0ल
प0सणतनक0ल3 भ0रत7र0¶त हÉत3.
(२) दÉघ0 ज37 क:ठ तमत0:मधय= ³3व7तनमय हÉण= जस= न3ततब0ह समजत नसत तस=च
अनÉळख3 अतत<3ल0 स7³3 हक:70 स7द0स3 द= णय0त एक=क0ळÏ धम¶ समजत असत.
श0:ततप70¶चय0 १६८ चय0 अधय0य0त गzतम न070चय0 ब0हण0ल0 अततत<सतक0र महणÀन इतर
7सतÀ:बरÉबर कÉणय0 शबर0न= एक गतभतôक ¶ 0 द0स3 हदलय0च0 7ôत0:त आह= . कÉण3 सनम0नय अततत< आल0
असत0, तय0ल0 द0स3 द= णय0च3 च0ल भ0रत7र0¶त पÁर0तन क0ळÏ स7¶म0नय हÉत3, 7 अल3कड= प=श70ईतहÏ
हÏ च0ल पचतलत हÉत3. प=श70ईत3ल हकतय=क सर: ज0मद0र0:त अततत<सतक0र0च3 अतश च0ल हÉत3 महणÀन
स0:गत0त कÙ अतत<3च3 च:च3 त0:बÁल0दÏ दवय0:न3 तनतय भरन ठ= 707य0च3 7 स=70 करणय0कररत0 र0तz
एख0दÏ ठ+ गण3 ठÁ सकÙ द0स3 अतत<3कड= प0ठ70यच3. कô षण, अजÁन ¶ इतय0दÏ अतत<3:न0 द0स3 हदलय0च=
उलल=ख अन=क आह= त. आत0 क=7ळ द0स3 अतत<3कड= प0ठव7णय0त व7श=र म0तबबरÏ हदसत न0हÏ; क0रण
द0स3 महणज= बÉलÀन च0लÀन गÁल0म. पर: तÁ घरधनय0न= हक:70 गôहस<0न= आपलय0 यजपत3ल0 अतत<3च3
ग0मयधम0¶न= स=70 करणय0:स स0:तगतलय0च0हÏ द0खल0 भ0रत7र0¶त प0ह07य0स तमळतÉ. अनÁश0सन
प70¶चय0 दस Á -य0 अधय0य0त सÁदश¶न0च3 क<0 आह= . सÁदश¶न आपल3 भ0य0¶ ओघ7त3 हहल0 स0:गतÉ कÙ, “
गôहस<0शमधम0¶न= म0झ3 70ग07य0च3 पततज0 आह= , सबब अतत<3ल0 पततकÀल अस= कÉणत=हÏ 7त¶न तÀ
कर नय=स; इतक=च नवह= तर पस:ग3 स7त:च= शरÏरहÏ अतत<3ल0 द= णय0स म0ग=पÁढ= प0हÀ नकÉस.” न7-
य0च3 हÏ आज0 ब0यकÉन= तशरस07:दन क=ल3. पÁढ= ल7करच परÏß=च3 7=ळ आल3. सÁदश¶न0चय0 गîरहज=रÏत
एक ब0हण अतत<3 आशम0त आल0. अरय¶प0द0हदपÀज0 य<0व7ध3 घ=तलय07र अतत<3न= सÁदश¶न³3स
स:भÉग=चछ0 असलय0च= दश¶व7ल=, त=वह0 अतत<3च0 अ7म0न कर07यच0 न0हÏ य0 धम0¶न= ओघ7त3न=
ब0हण0च3 इचछ0 पÀण¶ क=ल3. इतकय0त सÁदश¶नऋवर घरÏ परत आल= 7 तय0:न0 ह0 आततथयपक0र
कळल0. त=वह0 आपण आज धनय झ0लÉ अस= तय0:न3 उदग0र क0हढल= 7 आपलय0 ब0यकÉच3
प0ततवतयधम0¶बदल प0ठ <Éपटल3. वपत0मह भ3षम धम¶र0ज0ल0 स0:गत0त कÙ ह0 सतकô तय0मÁळ=
सÁदश¶न0च3 कÙत भÁ7नतय0:त अßयय पसरल3. 7 तय0ल0 इ: दलÉक प0प झ0ल0. एक= क0ल3 स7³3हÏ
अतत<3ल0 अप¶ण करणय0च3 च0ल भ0रत3य आय0¶त हÉत3, य0ल0 य0 क<=तÀन दस Á र0 आध0र धÁड
: 0ळणय0च3
जरर न0हÏ. ऑस*= तलय0, आह/क0, प0तलन=तशय0, मìगÉतलय0 आसण इतर बहÁत=क स7¶ द= श0:त3ल प0च3न 7
अ70¶च3न र0नटÏ 7 सÁध0रल=लय0 सम0ज0त3ल अततत<पÀजन0च3 हÏ च0ल प0च3न भ0रत3य आय0¶त 7

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 22


अन0य0¶तहÏ आढळ073 ह= क0हÏ एक0 स:सकô त3त3ल मनÁषयस7भ070स अनÁरपच आह= .
(३) सÁदश¶नक0ल3न अतत<3ल0 स7³3समप¶ण करणय0चय0 ह0 च0ल3ल0 पÁढ= आसत= आसत= आळ0
पडलय0च0हÏ द0खल0 भ0रत0त नमÀद आह= . श0:ततप70¶चय0 २६६ वय0 अधय0य0त तचरक0रÏच3 क<0
भ3षम0:न3 यÁतधष3र0ल0 स0:तगतल=ल3 प0ह073. तचरक0रÏच0 वपत0 गzतम अनयत गÁ:तल0 असत0 इ: द
गzतम0शम0त अतत<3 महणÀन आल0 आसण तचरक0रÏचय0 म0त=श3 स:भÉग करन च0लत0 झ0ल0. ह= 7ôत
गzत0म0स कळलय07र गzतम0न= तचरक0रÏस आपलय0 म0त=च0 7ध करणय0स पहहलय0 झटकय0सरश3
स0:तगतल= 7 आपण र0ग= र0ग= अरणय0च0 रसत0 धररल0. इकड= म0त=च0 7ध न कररत0, तचरक0रÏ तस0च
र0हहल0. अरणय0:त र0ग श0:त झ0लय07र गzतम0ल0 स7³3च0 पÁत0न= 7ध क=ल0 अस=ल य0 तनस त3न= फ0र
70ईट 70टल=. तÉ महण0ल0, अततत<सम0गम0:चय0 असलय0 असपष अपर0ध0कररत0 ³3च0 7ध करण=
अधमय¶ हÉय. न:तर प 0त0प हÉऊन घरÏ आलय0न:तर, पÁत0न= ³3स ठ0र म0ररल= न0हÏ अस= प0हÀन, तय0
ऋर3न= तचरक0रÏच3 पश:स0 क=ल3. ह0 गzतम0चय0 क<=त 7 म0ग3ल सÁदश¶न0चय0 क<=त अत:र आह= .
सÁदश¶न 7 गzतम दÉघ=हÏ अतत<3ल0 स7³3समप¶ण करण= ह0 धम¶ समजत0त; पर: तÁ ह0 धम0¶न=
सÁदश¶न0ल0 कô तकô तयत0 70टत=, तर गzतम0ल0 पहहलय0 झटकय0त कÉध य=तÉ. व7च0र0:त3 स7³3न=
अततत<धम¶ प0ळणय0त ज= क=ल= त= धमय¶च क=ल= अस= गzतम0ल0 70टल=. य0च0 अ<¶ इतक0च कÙ हÏ
अतत<3पÀजन0च3 च0ल सम0ज0:त हक:तचत û गह¶ समजल3 ज0ऊ ल0गल3 हÉत3, पर: तÁ ह0 च0ल3च0 पगड0
अद0प वह070 तततक0 तशत<ल झ0ल0 नवहत0.
(४) य0पÁढÏल प0यरÏ महणज= अतत<3ल0 ³3तन7=दन न करणय0च3. ह0 प0यरÏच= उतकô ष उद0हरण
महटल= महणज= स7¶पतसद जमदगन3च=. जमदगन3च3 ब0यकÉ र= णÁक0 हहन= तचतर< ग:ध70¶कड= नÁसत=
सक0मदष3न= प0हहल=, त=ण=करन कÉपव7ष हÉऊन जमदगन3न= आपल0 मÁलग0 परशÁर0म य0जकडÀ न ततल0
ठ0र क=ल=. म0नतसकहÏ वयतभच0र जय0ल0 खपल0 न0हÏ, तय0 जमदगन3न= अतत<3ल0 स7³3समप¶ण
हकतपत सहन क=ल= असत= त= स0:ग07य0ल0 नकÉच. सÁदश¶न0चय0 क<=त अतत<3ल0 स:भÉग द= ण= ह= दÉघ0
न7र0ब0यकìन0 स:मत हÉत=. गzतम0चय0 क<=त स7³3द0न न7रय0ल0 पस:त नवहत=, पर: तÁ ब0यकÉल0 7
मÁल0ल0 पस:त हÉत=. परशÁर0म0चय0 क<=त ब0प0ल0 7 मÁल0ल0 दÉघ0:न0हÏ स7³3समप¶ण न0पस:त हÉत= ,
स7त: ³3ल0 पस:त हÉत= हक:70 न0हÏ त= स0:ग7त न0हÏ.
(५) य0 पÁढÏल प0यरÏ र0म 7 स3त0 य0:च3. र07ण अतत<3च 7=श घ=ऊन स3त=पÁढ= आल0 7 ततल0
ततचय0 इचछ= व7रद बळजबरÏन= घ=ऊन पळ0ल0. अतत<3ल0 स7शरÏर समप¶ण करणय0च3 च0ल जर स3त=ल0
म0नय असत3, तर र0म0यण0च0 पÁढÏल क<0भ0ग झ0ल0च नसत0. र0म0ल0 7 लकमण0ल0 7 ततक0ल3न
तम0म भ0रत3य सम0ज0ल0 हÏ ³3समप¶ण0च3 च0ल बरÏच गह¶ 70टÀ ल0गत च0लल3 हÉत3. त<0वप
प0सणतनक0ल3 ह0 च0ल3च हक:तचत û अ7श=र तÁरळक तÁरळक र0हहल=ल0 हÉत0 ह= दî तमवत य0 तवदत07रन
त0डत0 य=त=.
(६) तमत0ल0 अगर अतत<3ल0 उफ¶ प0हÁणय0ल0 द0स3 हक:70 स7³3 आदर0न= समप¶ण करणय0च3
च0ल सÁदश¶न0चय0 क0ल0प0सÀन तÉ प0सणन3चय0 क0ल0पयÊत एक0 प0च3नतम च0ल3च0 अ7श=र महणÀन
र0हहल=ल3 आह= . प0च3नतम र0नटÏ टÉळय0:त ³3 ह0 अ<¶ इतर ग0ई, बîल, घर इतय0दÏ सजनग3पम0ण=
म0लक0चय0 महणज= पÁरर0चय0 म0लकÙच0 समजत असत. ³3 ह0 7सतÀच0 सजनग3त सम07=श हÉत अस=.
अगदÏ अल3कडÏल जÉ क0तलद0स तÉ "कनय0 हह अ<þ परकÙय ए7" अस= महणत0न0 स³य0:न0 पय0¶य0न=
अ<0¶त महणज= सजनग3त गÉ7तÉ. सजनग3च0 महणज= म0लकÙचय0 7सतÀच0 म0लक 70ट= ल तÉ व7तनयÉग
कर शकतÉ. महणज= व7कण=, म0रण=, ठ0र म0रण=, द0न द= ण=, घ0ल7Àन द= ण=, इतय0दÏ च0ह= ल तÉ व7तनयÉग
³3 य0 अ<0¶च0 र0नटÏ म0णÀस कर शक=. ³3 ह0 सजननस म0लकÙच0 समजल0 ग=लय07र ततल0 तमत0स
हक:70 आदरण3य प0हÁणय0:स स:भÉग0<¶ द= ऊन ट0कणय0च0 अतधक0र सहजच उतपनन हÉतÉ.
(७) त1य0:7र पÁरर0:च3 म0लकÙ क=वह0 उतपनन झ0ल3 ? मनÁषय ह0 पशÁकÉटÏत3ल प0ण3 आह= 7
तय0च= अगदÏ ज7ळच= सग=सÉयर= पशÀ महटल= महणज= 70नर हÉत. 70नर0:त3ल हÁपय0 इतर लह0नमÉठय0
70नर0:न0 म0रन हक:70 ह0कलÀन कळप0त3ल स7¶ म0द0:7र पज0पततत70च0 हकक बज07तÉ. महणज= हÁपय0
बहÁपत3क असतÉ. प0श7दश=त म0णÀसहÏ बहÁपत3क अस070 अस= उपम0नपम0ण0न= महण07= ल0गत= . पÁढ=
क0ल0:तर0न= लढ0य0, म0र0म0रय0, तमतत7 इतय0दÏ क0रण0:न3 प0श7 दश=त3ल बहÁपत3क म0णस0:चय0
स7स:रßण0<¶ जÀट, जम07 हक:70 टÉळय0 झ0लय0. य0 टÉळय0:त स7¶ नर स7¶ म0द0:च= महणज= स7¶ पÁरर
स7¶ स³य0:च= म0लक बनल=. टÉळÏत3ल स7¶ स³य0 स7¶ पÁरर0:न0 स0रखय0च उपभÉगय झ0लय0. समज0 कÙ
टÉळÏत3ल एख0द0 पÁरर हक:70 क0हÏ पÁरर कÉणतय0हÏ क0रण0न= दरÀ द= श0त पर0ग:द0 झ0ल=, आसण
क0ल0:तर0न= पÁन: स7त:चय0 टÉळÏच3 7 तय0:च3 ग0ठ पडल3, तर ह0 प0हÁणय0:न0 टÉळÏत3ल स³य0:श3
शरÏरवय7ह0र करणय0स कÉणत3च अडचण टÉळÏत3ल ³3पÁरर सम0ज0कडÀ न पडण0र न0हÏ; क0रण प0हÁण=
आपलय0च टÉळÏपîकÙ आह= त अश3 भ07न0 असत=. मÁळ0त प0श7 म0णÀस बहÁपत3क हÉत0. तÉ टÉळय0
करन र0हÀ ल0गलय07र बहÁपत3कत7 7 बहÁपततत7 टÉळय0:त उतपनन झ0ल=. अश0 सम0ज0त पÁढ=
आ7डतन7ड उतपनन हÉऊन तम<Áनधम0¶न= र0हणय0च3 च0ल आसत= आसत= म0ग= पडल3, पर: तÁ नîसतग¶क
पÁर0णवपयत=मÁळ= पÀ7 च3 बहÁपत3त7 हÏ च0ल एक0एकÙ मÉड7=न0. सबब, जÁन0 तमत हक:70 पर0ग:द0 झ0ल=ल0
दरÀ द= शस< प0हÁण0 आलय0स तय0ल0 स7त:च3 न73न तम<Áनधम¶सय ³3 जÁनय0 यÀ<धम0¶त3ल स0म0नय
पततत70चय0 च0ल3ल0 म0न द= ऊन आदर0न= समप¶ण करणय0त लÉक भÀरण 7 स:भ0व7तपण0 म0नÀ ल0गल=.
हÏ च0ल प0सणन3पयÊत 7 प=श70ईपयÊत <ÉडÏफ0र अ7तशष र0हहल3. सम0जश0³0:त3ल एक तनयमच आह=
कÙ, च0ल3 मरत0 मरत न0हÏत, मÉठय0 पर0क0ष=चय0 तच7ट असत0त.
(८) क=7ळ प0श70स<=त एक पÁरर 7 अन=क स³य0 अस0 सम0ज अस= . न:तर यÀ<07स<=त अन=क
पÁरर 7 अन=क स³य0 सरतमसळ र0हÀन सम0ज घटल0. पÁढ= आ7डतन7ड सÁर हÉऊन तम<Áन07स<0
हळÀ हळÀ अमल0त आल3 आसण श=7टÏ एक पÁरर आसण एक ³3 अश3 वय7स<0 बहÁत पय0स0न= पचतलत
झ0ल3. त3 अद0प भ0रत3य सम0ज0त पÀणप ¶ ण= अमल0त य07य0च3च आह= . ह0च अ<¶ श0:ततप70¶चय0 २०७
वय0 अधय0य0त पÁर0ण=ततह0सज ज= भ3षम तय0:न3 ख0ल3ल शÉक0:त 7सण¶ल0 आह= .

कô तयÁग= ............ ............ ............... ॥


न चîर0: मî<न Á É धमþ बभÀ7 भरतर¶भ ॥
स:कलप0द= 7îत=र0: अपतयमÁपपदत= ॥ ३७ ॥
तत³=त0यÁग= क0ल= स:सपश0¶जज0यत= पज0 ॥
न हभÀनमî<न Á É धम¶सत=र0मवप जन0तधप ॥ ३८ ॥
द0पर= मî<नÁ É धम¶: पज0न0मभ7ननôप ॥
त<0 कतलयÁग= र0जन û द: द म0प=हदर= जन0: ॥ ३९ ॥

(१) कô तयÁग3 ³3-पÁरर0:चय0 मन0त आल= महणज= सम0गम हÉत अस=. आई, ब0प, भ0ऊ, बहÏण ह0
भ=द नवहत0. हÏ यÀ<07स<0 हÉय. (२) त=त0यÁग0त ³3पÁरर0:न3 अनयÉनय सपश¶ क=ल0 महणज= सम0ज तय0
³3पÁरर0:न0 त=7ढय0पÁरत0 सम0गम करणय0स पर70नग3 द= ई. हÏ आ7डÏतन7डÏच3 हक:70 इष0-
तनष07रण07स<0 हÉय. (३) द0प0रयÁग3 मî<न Á -धम¶ सÁर झ0ल0. महणज= टÉळÏत जÉडपय0जÉडपय0:न3 ³3पÁरर
À
र0ह ल0गल=, पर: तÁ अद0प य0 जÉडपय0:न0 सस<र07स<0 प0प झ0ल=ल3 नवहत3. (४) आसण कतलयÁग0त
द: द07स<0 पररणत3स आल3, महणज= व770हस:स<0 महणÀन ज3स महणत0त त3 उदय0स आल3. इतकय0
प0च3न क0ल3 सम0जश0³3य पर: पर0 इतकÙ न0म3 स0:गण0रय0 भ3षम0व7रय3 सधय0 द= ख3ल परम आदर
उतपनन हÉतÉ !
(९) (१) भ3षम0:न3 7सण¶ल=ल3 कô तयÁग0त3ल स:कलप07स<0--महणज= 7=ळ=स 70ट= ल तय0 ³3पÁरर0:च0
70ट= ल तय0 ³3पÁरर0:श3 सम0गम हÉण= क —= 7ळ क0लपतनक अश3 भ3षम0:न3 आपलय0 डÉकय0तÀन
क0ढल=ल3 न0हÏ. अश3 स:कलप07स<0 अद0पहÏ 7नय मनÁषय0:त आढळत=. The indigenous Indians of
Ca;lifornia, who are among the lowest of human races, couple after the maaner of inferior
mammals, without the least formality, and according to the caprice of the moment. क3 तलफÉतन¶य0त3ल
मÀळ इ: हडयन, ज= स70¶त ख0लचय0 प0तळÏ7रÏल म0णस= आह= त, त= अततशय कतनष ससतन प0णय0पम0ण=
स:भÉग करत0त. ह0:न0 क0हÏहÏ सभयत0 नसत= आसण मन0ल0 य=ईल त=वह0 त= स:भÉग करत0त.
( Evolution of Marriage by Letourneau Page 43, 3rd edition ).
(२) त=त0यÁग0त अनयÉनयसपश¶ महणज= ह0त0न= हक:70 अ:गÁल3न= परसपरसपश¶ करन
स:भÉग=चछ0 दश¶व7णय0च3 च0ल टÉळÏत3ल सम0ज0स म0नय झ0ल3. ह0 हसत0हदक0:चय0 सपश¶न07रन
क0ल0:तर0न= भ0रत3य0:त ज3 व770हस:स<0 पररणत झ0ल3 त3त3ल व770ह0स प0सणप3डन हक:70 हसतगहण
ह= न07 पडल=ल= आह= . आशल0यन गôहसÀत0त3ल पहहलय0 अधय0य0चय0 स0तवय0 ख:ड0त व770हव7ध3च3
पहकय0 स0:तगतल3 आह= . त3त, (१) गôभण0तम त= सzभगत70य हसत: इतत अ:गÁषम=7 गôहण3य0द यहद
क0मयतत पÁम0:स ए7 म= पÁत0 ज0य=रसननतत, (२) अ:गÁल3र= 7 ³3क0म:, आसण (३) रÉम0नत= हसत: स0:गÁष
मÁभयक0म:, अस= त3न पक0र सपश0¶च= उफ¶ प0सणप3डन0च= हदल= आह= त. महणज= मÁलग= प0हहज= असलय0स
न7-य0न= न7रÏच0 अ:गठ0 धर070, मÁलग3 प0हहज= असलय0स फक अ:गÁळय0 धर0वय0, आसण दÉनहÏ प0हहज=
असत3ल तर क=स0पयÊतच0 ह0त अ:गठय0सह धर070. आशल0यन गôहसÀत0त3ल ह0 ततनहÏ तरह0
त=त0यÁग0त3ल सपश0¶7स<=त3ल आह= त. त=त0यÁग0त एक र0नटÏ टÉळÏ पÁररपध0न असÀन ततचय0त धरन
आसणल=लय0 ³3च0 अ:गठ0 पकडणय0च3 च0ल हÉत3. दस Á रÏ टÉळÏ ³3पध0न असÀन ततचय0त 7=ठवबग0र
करन न7रÏ तमळव7ण0र0 न7र0 न7रÏचय0 फक अ:गÁलय0 अलगत धरÏ, आसण ततसरÏ एक टÉळÏ
³3पÁरर0:च= सम0नत7 म0नण0रÏ हÉत3. त3त न7रÏच= मनगट न7र0 खÁश0ल धरÏ. ह= ततनहÏ सम0ज

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 24


एक7टÀ न 7îहदक सम0ज बनल0, आसण अ<0¶त û य0 ततनहÏ च0ल3 7îहदक सम0ज0त पचतलत असल=ल0
गôहसÀतक0र जÉ शzनक तय0न= नमÀद करन ठ= व7लय0. पÁररपध0न सम0ज अ:गÁष धरÏ, सबब अ:गÁष
धररल= असत0 मÁलग= हÉत0त अश3 भ07न0 झ0ल3. ³3पध0न टÉळÏ अ:गÁलय0 धरÏ, सबब अ:गÁलय0 धररलय0
असत0 मÁल3 हÉत0त अस0 समज फîल07ल0, आसण ततसरÏ टÉळÏ, अ:गÁष, अ:गÁल3 7 मनगट धरÏ, तय07रन
मनगट धररल= असत0 मÁल3 7 मÁलग= दÉनहÏ हÉत0त अश3 समजÀत रढ झ0ल3.
(३) द0प0रयÁग3 तम<Áन07स<0 सम0ज0ल0 आल3. क0हÏ क0ल सस<र र0हण0-य0 जÉडपय0:न3
पजÉतप0दन करणय0च3 पदत3 उदय0स आल3. त=त0यÁग0त स7¶ मÁल= स7¶ सम0ज0च3 उफ¶ सब:ध टÉळÏच3
समजत. स7¶ ब0पय= ज= स7¶ मÁल0:च= ब0प आसण स7¶ स³य0 स7¶ मÁल0:चय0 आय0 ए7ढ0च स:ब:ध
त=त0यÁग0त अससतत70त हÉत0. द0प0रयÁग0त तम<Áन07स<0 पचतलत झ0लय07र मÁल0च0 ब0प अमÁक 7 आई
अमÁक इतय0दÏ 7îतशष3करण आसत= आसत= उदभÀत झ0ल=. आसण--
(४) कतलयÁग0त द: द07स<0 महणज= व770हस:स<0 पचतलत झ0लय07र वपत0, पÁत, भ0त0, भतगन3,
चÁलत0, म0म0, आई, पणज3 इतय0दÏ 7त¶म0नक0ल3न न0त3 कम0कम0न= सम0ज0चय0 अनÁभ70स य=ऊ
ल0गल3. एक:दरÏत भ3षम0:न3 7सण¶ल=लय0 तनरतनर0ळय0 यÁग0:त3ल सस<त3 ऐततह0तसक आह= , 7 इतकय0
प0च3न क0ल3 त3 इतकय0 उतकô ष तरह= न= म0:डलय0बदल तय0 <Éर बÁवदम0न पÁरर0च= आपण ऋण3
आहÉत. द0प0रयÁग3 तम<Áनधम¶ पचतलत झ0ल0 महणÀन स0:तगतल=. ततस:ब:ध3 तपश3ल70र व77=चन पÁढÏल
तनब:ध0त कर.
**********
पकरण ४ <=

असगन 7 यज

(१) भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 7 प0र: प0ररक तपश3ल स0:ग07य0च0 महटल0 महणज= असगन
ह0 पद0<0¶च0 <Éड0स0 स0म0सजक इततह0स स0:ग070 ल0गतÉ. अगन3ल0 स0ß ठ= 7Àन सधय0च= भ0रत7र य
तî7सण¶क हह: द À लÉक व770हस:प0दन करत0त. अगन3च3 स0ß नस=ल, तर तÉ व770ह धमय¶ समजल0 ज0त
न0हÏ. य=<= अस0 पश उदभ7तÉ कÙ, अगन3च0 7 व770ह0च0 स:ब:ध क0य ? व770ह0गन3, गôह0गन3,
आ7सथय0गन3, औप0सन0गन3 इतय0दÏ शबद0:त व770ह 7 अगन3, गôह 7 अगन3, उप0सन0 7 अगन3 ह0
द: द0च0 तनतय स:ब:ध स0:तगतल=ल0 आढळतÉ तÉ क0य महणÀन ? अगन3न= र0नटÏ आय0Êच= अस= कÉणत=
क0य¶ क=ल= हÉत= कÙ ज=<= त=<= तय0:न3 अगन3च= आ70हन कर07= ? इतय0दÏ पश0:न0 उतर द07य0च= महणज=
र0नटÏ आय0Êच3 पÁर0तन क0ळÏ स0म0सजक 7 भzम सस<त3 क0य हÉत3 त= प0ह07= ल0गत=.
(२) ऋर3:च= अततप0च3न पÀ7ज ¶ 70नरÏय प0श707स<=त असत0न0, 70नर0:पम0ण= तय0:न0हÏ झ0ड= ,
प7¶त0:च= कपर= , गÁह0 7गîर+ चय0 आशय0न= र0हÀन हह: ³ पशÀ:प0सÀन, 70दळ0:प0सÀन 7 <:डÏ70रय0प0सÀन आपल0
बच07 मÉठय0 स:कट0न= कर070 ल0ग=. अश0 दरÁ 7स<=त पशÀ:हÀन 7 पकय0:हÀनहÏ कषतर सस<त3 पशÁतÁलय
ऋवरपÀ7ज ¶ 0:च3 अस=. ज3 दरÁ 7स<0 ग0ई, बकर= हक:70 हरण= य0:च3 वय0घतस:ह0दÏ हह: ³ श0पद0:चय0 पÁढ= हÉत=,
तय0हÀनहÏ अधम अ7स<0 प0श707स<=त3ल मनÁषय0च3 अस=. हरण= 7गîर+ च0 बच070कररत0 तश:ग=, द0ढ0, ट0प0
7गîर= सहज श³= तरÏ असत0त, मनÁषय0:न0 त3हÏ न0हÏत. फक अकल=च= श³ त=7ढ= मनÁषय0ज7ळ ज0सत,
त=हÏ ब0ह स0धन0भ073 पस:ग3 अतय:त प:गÀ ठरत= . अश0 प:गÀ 7 दब Á ळय0 सस<त3त प0च3न ऋवरपÀ7ज ¶ 0:त
मôतयÁसख : य0 हकत3 भय:कर अस=ल ततच3 कलपन0च कर073. अरणय0त3ल 70नर0:च3 70ढ जय0 अलप
पम0ण07र हÉत असल=ल3 आपण प0हतÉ त=च हक:70 तय0हÀनहÏ अलपतर पम0ण प0श707स<0 म0णस0चय0
लÉकस:खय=चय0 70ढÏच= अस=. यÀ<0त3ल लÉकस:खय0 ज=मत=म आह= तततकÙ हटकल3 महणज= महदभ0गय.
मनÁषय0च3 अश3 हकरकÉळ स:खय07ôदÏच3 हकत3 हज0र 7र ग=ल3 असत3ल त= स0:ग7त न0हÏ. क0ल0:तर0न=
हज0रÉ टकक=टÉणप= ख0ऊन 7 ल0खÉ अ7लÉकन+ करन 7 करÉडÉ 7=ळ0 फस7Àन मनÁषय0चय0, महणज=
स7¶च मनÁषय0:चय0 नवह= तर 7îहदक ऋवर जय0:चय0प0सÀन जनमल= तय0 प0श7प0य ऋवरपÀ7ज ¶ 0:चय0,
उषणक0ल3 अरणय0त सहज प=टण0रय0 द070गन3न= दगध झ0ल=लय0 7नसपत3:चय0 तनख0रय0:च3 धग सहन
न हÉऊन कô तमकÙटक 7 गजवय0घ ज37 घ=ऊन पळत0त, हÏ ब0ब लß0त आल3 7 ततच0 अनÁभ7 घ=ऊन
प0हणय0च3 हकतय=क कलपक ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न0 सÁदî70न= बÁदÏ झ0ल3. र0न0त3ल जळकÙ कÉतलत= हत3, 70घ,
तस:ह, हरण= इतय0दÏ:चय0 अ:ग07र फ=हकल3 असत0, त3 श0पद= मनÁषय0चय0 70रय0ल0 उभ3 रह0त न0हÏत, ह0
अनÁभ7 ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न3 प<म तमळव7ल0. स7स:रßण0<¶ 7 शतÁतनद0¶लन0<¶ कÉतलत0:च0 उपयÉग करणय0च0
शÉध ल0गलय0 हद7स0प0सÀन, पशÁप0य ऋवरपÀ7ज ¶ 0:च3 उतरÉतर आसत= आसत= स:सकô त3त पगत3 हÉत ग=ल3.
द070गन3न= भडकण0रय0 र0न0:च= उलल=ख ऋग7=द0त आढळत0त. जळÀ न पÉळÀ न र0खर0:गÉळÏ करण0रय0 7
म0ग= स7¶ र0न क0ळ= कÁटट करन ट0कण0रय0 अगन3ल0 कô षण7म0¶ ह= उपपद ऋग7=द0त बहÁत स<ल3
हदल=ल= आह= . कÉतलत0:च0 उफ¶ कÁतलश0:च0 उफ¶ जळकय0 कÉळश0:च0 श0पद0:न0 भ=7डव7णय0चय0 क0म3
उपयÉग करणय0च3 कलôप3 यदवप 7नचर ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न0 ग07ल3 तत0वप तय0 कलôप3च0 उपयÉग
उनह0ळय0त र0न0:न0 7ण70 ल0ग=ल त=वह0च त=7ढ0 करत0 य=णय0जÉग0 अस=. आयत3 कÉतलत= तमळणय0च=
असल= सÁपस:ग फ0रच क7तचत û 7 फ0र झ0ल= तर दÉन अडÏच महहन= तमळणय0च0 स:भ7 असलय0मÁळ=
7र0¶चय0 ब0कÙचय0 दह0 महहनय0:त ऋवरपÀ7ज ¶ इतर पशÀ:इतक=च दब Á ळ= असत. ह0 दब Á ळ= पण0त श=कडÉ 7र
क0ढलय07र, 7णवय0न= प=टल=ल= ओड: क= डìगर0त3ल गÁह0:तÀन जळक= र0खÀन ठ= 7णय0च3 कलôप3 सÁचल3. ह0च
कलôप3ल0 अनÁलßÀन ऋग7=द0त गÁह0हहत:, गÁह0य0: तनहहत: हÏ व7श=रण= अगन3ल0 ल07ल=ल3 आह= त. गÁह0हहत
महणज= गÁह0:त र0खÀन ठ= 7ल=ल0 अगन3, डìगरकप0रÏत3ल गÁह=चय0 ब0ह= र मîद0न0त हक:70 नदÏत3रÏ हक:70
इतरत ह70 त=<= 70ट= ल त=वह0 70ट= ल तय0 ऋतÀत उपयÉग0स आणत0 य=त अस=. हÏहÏ अडचण अकल=चय0
जÉर07र र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न3 क0ल0:तर0न= क0ढÀ न ट0कल3. ऋवरपÀ7ज ¶ 0:च0 अतय:त पहहल0 पÀ7ज ¶ कÉण3
अ:तगरस य0 न070च0 पÁरर हÉऊन ग=ल0. तय0न= गÁह=त जतन करन ठ= 7ल=लय0 अगन3स गÁह=चय0 ब0ह= र
आणÀन लÉक0:त आणÀन सÉडल= महणÀन ऋग7=द0त अन=कद0 उलल=ख आल=ल= आह= त. त= ऋग7=द
70चण0रय0त इतक= पतसद आह= त कÙ, तय0:च= स:दभ¶ द= ऊन क0लहरण करÏत न0हÏ. ज=वह0 ऋवरपÀ7ज ¶
गÁह0:तÀन महणज= डìगर0त3ल भÁय0र0तÀन 7सत3 करन असत 7 ख0ल3 मîद0न0तÀन झÉपडय0 करन
र0हणय0च3 कल0 तय0:चय0त तनम0¶ण झ0ल3 नवहत3, त=वह0 सतत उपयÉग3 पड070 महणÀन त= अगन3च=
रßण सहजच गÁह0तÀन करÏत. पÁढ= झÉपडय0तÀन र0हणय0च3 कल0 म0हÏत झ0लय07र गÁह=त अगन3 न
ठ= व7त0, त= तÉ झÉपडय0तÀन ठ= 7À ल0गल=. हÏ झÉपडय0तÀन असगन ठ= 7णय0च3 कलôप3 सम0ज0त प<म

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 26


अ:तगरस0न= क0हढल3. गÁह=त जÉपयÊत अगन3 ठ= व7ल0 ज0त अस=, तÉपयÊत शतÀ:7र फ=कणय0स0ठ कÉतलत=
आणणय0स 70र: 70र गÁह=कड= ज07= ल0ग= आसण पस:ग3 गÁह=त3ल अगन3 7=ळ=7र ह0त3 य=णय0पÀ7 हह: ³ पशÀ
7 तय0हÀन हह: ³ अस= ज= दसयÀ त= ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न0 इज0 करन तनघÀन ज0त. झÉपडय0तÀन अगन3
ठ= 7णय0च3 ज=वह0 कलôप3 तनघ0ल3, त=वह0 शतÀल0 70ट= ल त=वह0 तìड द= णय0च= स0मथय¶ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:त आल=.
ह0पÀ7 शतÀ:7र अगन3च0 उपयÉग इतर श=ष लÉक0:न3 क=ल=ल0 ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न3 प0हÏल=ल0 हÉत0. र0नटÏ
ऋर3:हÀन ज0सत सÁध0रल=ल= द= 7 महणÀन कÉण3 लÉक असत. य<0 7î मनÁषय0 ए7: द= 70 अग आसन û (
तî.स:.क0. ७ प. - ४ – अनÁ70क २ ). त= दसयÀ:च0 प0ड07 आग ट0कÀन करÏत. अय: असगन: पôतन0र0ट
सÁ73रÉ य=न द= 70सÉ असहनत दसयÀन û ( ऋग7=द सÀक २६३ न773 ऋच0 ). ह0 अगन3 दसयÀ:च3 सîनय= म0रन
क0हढतÉ, य0चय0 स0ह0यय0न= द= 70:न3 दसयÀ:च0 पÁर0तन क0ल3 प0ड07 क=ल0, अस= 7ण¶न 7îहदक ऋर3:न3
क=ल=ल= आह= . शतÀ:चय0 अ:ग07र द= 7 आग प0खडÏत तय0:न0 वपट0ळÀ न ल073त ह= र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ श=कडÉ
7र¶ प0हत हÉत=; पर: तÁ हÏ आग त= कश3 तनम0¶ण करÏत 7 कÉठÀ न आण3त त= ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न0 कळत नस= .
द= 70:न3हÏ र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न0 अगन3 उतपनन करणय0च= गÁह आपणहÉऊन परÉपक0रबÁदÏन= कधई
स0:तगतल= न0हÏ, स0:तगतल= असत= तर द= 70:च0 श=षपण0 र0हहल0 नसत0. कद0तचत û द= 70:न3 म0न70:न0 त= गÁह
स0:गणय0च0 पयत क=ल0 असत0, तरÏ त= र0नटÏ म0णस0:न0 कळल= असत= कÙ क0य य0च0 स:शय आह= .
उद0हरण0<¶. सधय0च0 गनक0टन रय0. सधय0च0 यÁरÉवपयन म0णÀस गनक0टन तनम0¶ण कर शकतÉ 7
तय0चय0 जÉर07र कम=तर सÁध0रल=लय0 लÉक0:च0 प0ड07 करतÉ. अरब, अफग0ण, हह: द,À तचन3 ह= लÉक
यÁरÉवपयन म0णस0च0 ह0 पभ07 प0हत0त, पर: तÁ गनक0टन तय0र कस0 कर070 ह= य0 लÉक0:न0 म0हÏत
नसत=. यदवप परÉपक0रबÁदÏन= यÁरÉवपयन म0णस0न= गनक0टन कस0 तय0र करत0त य0च3 म0हहत3 र0नटÏ
हह: द,À मÁसलम0न हक:70 तचन3 म0णस0ल0 हदल3, तत0वप हह: द À 7गîर= कमतर सÁध0रल=लय0 लÉक0:न0
गनक0टन तय0र करत0 य=ण= तनख0लस अशकय असत=; क0रण गनक0टन न070च0 असगन तनम0¶ण
करणय0ल0 ज= श0³3य ज0न 7 श0³3य अ7ज0र= 7 हतय0र= 7 औत= ल0गत0त तय0च= स7पनहÏ हह: द,À
अरब, अफग0ण 7गîर+ चय0 सधय0चय0 र0नटÏ हदप0द0:न0 नसत=. अ<0¶त û, गनक0टन करणय0च= गÁह यदवप
वय0खय0न0:न3, पÁसतक0:न3 हक:70 स0ß0त û क0रख0नय0तÀन पढ7Àन य0 लÉक0:न0 स0:तगतल= त<0वप तÉ
स7द= श0त स7त:तपण= तय0र करणय0च3 ऐपत य0 लÉक0:न0 नसत=. तÉच पक0र र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:च0 अस=.
द= 7 शतÀ7र आग प0खडÏत 7 तय0:च0 पर0भ7 करÏत ह= ऋवरपÀ7ज ¶ पह0त, पर: तÁ हÏ आग कश3 तय0र
कर073, अगन3 7=ळ पड= ल त=वह0 कस0 उतपनन कर070, कÉणत3 इ: धन= उपयÉग0त आण073 7गîर=
7नसपततज0न, पÁढÏल तज73ज अग0ऊ करन ठ= 7णय0च3 नzततक बÁदÏ ज70ल0ग0हÏ इ: धन0च0 स0ठ0
करणय0स ल0गण0रÏ तन70-य0च3 घर= , 7गîर= पÀ7त ¶ य0रÏ र0नटÏ ऋवरपÀ7ज
¶ 0:ज7ळ नसलय0मÁळ=, द= 70:चय0
कलôपय0 म0णस0:न0 प=लत0 य=णय0स0रखय0 नवहतय0. पÁढ= 7नय ऋवरपÀ7ज ¶ गÁह0 सÉडÀ न झÉपडय0 करन
ज=वह0 र0हणय0चय0 प0यरÏल0 आल=, जळ0ऊ इ: धन= कÉणत3 ह= अनÁभ7जनय श0³ज0न ज=वह0 तय0:न0
तय0:चय0 स7त:चय0 म=हनत3न= आल=, आसण पÁढÏल स:कट0:न0 तìड द= णय0कररत0 अग0ऊ जययत तय0रÏ
करन अस07= ल0गत=, ह= न3ततज0न ज=वह0 तय0:न3 स:प0दन क=ल=, त=वह0 अग3च= स70तमत7 ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न0
य=ऊन, तय0:च3 सÁध0रण=चय0 क0म0त उतरÉतर पगत3 हÉत ग=ल3. अगदÏ प<म ऋवरपÀ7ज ¶ अगन3 कस0
तय0र करÏत तय0च= हदगदश¶न ऋग7=द0त क=ल=ल= स0पडत=. अगन3 ह0 दह0 बहहण3:च0 पÁत हÉय, अश3
कवयÉकÙ आह= . दश स7स0रÉ अगÁ7 : सम3च3: पÁम0:स: ज0तमतभ स:रभ:त= ( ऋग7=दसÀक २६३ ऋच0 १३ ).
ह0त0चय0 अ:गÁळय0 ह0च कÉण3 जय0 दह0 बहहण3, तय0:न0 तय0:चय0 स7त:चय0 म=हनत3न= ज=वह0 पÁत झ0ल0
त=वह0 अतय0न:द झ0ल0. दÉन श3घ ज70ल0ग0हÏ ल0कड0चय0 क0टकय0 घ=ऊन 7 तय0 दÉनहÏ ह0त0:चय0
बÉट0:न3 ख0ल37र घ0सÀन ऋवरपÀ7ज ¶ इतर आधÁतनक र0नटÏ लÉक0:पम0ण= अगन3 उतपनन करÏत, य0
कलôप3च= 7ण¶ 7रÏल ऋच=त आल=ल= आह= . ह0 ज70ल0ग0हÏ ल0कड0चय0 क0टकय0:न0 र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶
सतमध û ओरध3 इतय0दÏ न07= द= त सतमध û महणज= च0:गल3 जळण0रÏ क0टकÙ 7 ओरध3 महणज= उषणत0
ध0रण करण0रÏ कû 0टकÙ. टणक ज70ल0ग0हÏ क0टकय0 एकम=क0:7र घ0सÀन यदवप 70ट= ल त=वह0 अगन3
तनम0¶ण करत0 य=त अस=, त<0वप अच0नक हह: ³ पशÀ:च0 हक:70 दसयÀ:च0 घ0ल0 आल0 असत0, तय0च0
उपयÉग वह07य0ल0 व7ल:ब ल0ग= 7 इज0 वह07य0च3 त3 हÉऊन ज0ई. हÏ अडचण ट0ळणय0कररत0 हकतय=क
ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न3 झÉपडय0:चय0 आत हक:70 ज7ळ लह0नमÉठय0 ख0च0 खणÀन तय0त ल0कड0च= ओ:डक= 7
झ0ड0:च3 सब:ध खÉड= सतत जळत ठ= 7णय0च3 यÁकÙ क0ढल3. य0 ख0च0:न0 त= कÁ:ड= महणत, कÁ:ड0त
धगधग3त तनख0र= स0हÏ ऋतÀ:त र0त:हद7स तय0र असत. तय0:चय0 स0ह0न= आय¶पÀ7ज ¶ य=ईल तय0 दसयÀच0
हक:70 पशÀ:च0 तन:प0त करÏत. य=ण=पम0ण= कÁ:ड0त3ल अगन3 ह= एक ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न0 ज7ळ अपततहत हतय0र
बनÀन ग=ल=. ह0 हतय0र0ल0 ऋवरपÀ7ज ¶ कध3हÏ 7 कÉठ= हÏ व7सरत नसत; क0रण ह0 हतय0र07र तय0:चय0
म0लमत=चय0 7 सज70चय0 सÁरसßतत=च3 स0रÏ मद0र अ7ल:बÀन अस=. भय:कर अश0 तनवबड मह0रणय0त
ज07य0च= असÉ हक:70 व7सत3ण¶ नद0-हÉडय0तÀन प0र वह07य0च= असÉ, ऋवरपÀ7ज ¶ बरÉबर अगन3
घ=तलय0तश70य झÉपडय0ब0ह= र एक प0ऊलहÏ ट0कÙत नसत. अरणय0त एकट= र0हणय0च0 पस:ग आलय0स,
बरÉबरचय0 अगन3न= एख0द= 70ळल=ल= खÉड, हक:70 बÁ:ध0 प=ट7Àन तय0चय0 श=ज0रÏ अशन, प0शन, शयन 7
आसन ऋवरपÀ7ज ¶ तनध0¶सतपण= करÏत आसण तस:ह, हत3, 70घ हक:70 ल0:डग0 हह: ³बÁदÏन= ज7ळ आलय0स
आग3त3ल कÉतलत= हक:70 जळजळÏत तनख0र= तय0:चय0 अ:ग07र ट0कÀन तय0:न0 पळ7Àन ल073त हक:70
ठ0रहÏ करÏत. अद0पहÏ ह0 पररप0ठ हह: दस Á <0न0त सज7:त दष3स पडतÉ. बîर0ग3 न070च= ज= न0न0 ज0त3य
Á <0न0त हठकहठक0ण3 अरणय0तÀन 7 ओस0ड पद= श0तÀन ह: ग0म3 7सत3 करन र0हत0त, त=
तपस73 हह: दस
उतरणय0च3 ज0ग0 पस:त क=लय0बरÉबर पहहल= क0म ज= करत0त त= अगनय070हन0च=. महणज= धÁन3 प=ट7Àन
त3त आपल= वतशÀळ उलट= करन ठ= 7त0त. आसण कÉणतय0हÏ 7 कसलय0हÏ श0पद0च3 सßत3 ब0ळग3त
न0हÏत; क0रण वतशÀळ0चय0 ल0ल इ: गळ0स0रखय0 टÉक0:न3 तधट0ईन= ज7ळ य=ण0रय0 वय0घ0दÏ:न0 भ0जÀन
क0ढणय0च= स0मथय¶ आपलय0ज7ळ जययत तय0र आह= अश3 तय0:न0 ख0त3 असत= . अ70¶च3न
बîर0गय0ज7ळ अस= लÉख:डÏ वतशÀळ असत0त तस= र0नटÏ आय¶ पÀ7ज ¶ 0:ज7ळ नसत, क0रण ख0ण3तÀन
लÉख:ड क0ढणय0च3 कल0 अद0प तय0 7नचर0:न0 अ7गत झ0ल3 नवहत3. लÉख:ड 7 पÉल0द म0हÏत
नसलय0मÁळ= चकमकÙच0 शÉधहÏ अतय:त प0<तमक आय¶पÀ7ज ¶ 0:न0 ल0गल0 नवहत0. आय0Êचय0 सब:ध
यजपहकय=त महणज= यजÁस:हहत=त चकमकÙप0सÀन अगन3 तसद करणय0च= अ70ßरहÏ न0हÏ. ल0कड0चय0
अरणय0च0, सतमध0:च0 7 श=णकÁट0च0 उलल=ख 70र: 70र क=ल=ल0 आढळतÉ, पर: तÁ लÉख:ड 7 ग0र य0:न3
बनल=ल3 ज3 चकमक ततन= अगन3 तसद करणय0च0 उपद= श कÉठ= हÏ क=ल=ल0 न0हÏ. य0च0 अ<¶ इतक0च कÙ
आय¶ 7नचर अद0प लÉहयÁग0त य=णय0स बर0च अ7क0श हÉत0, फक ज70ल0ग0हÏ ल0कड= घर¶ण0न= प=ट7Àन
अगन3 तसद करणय0च3 कल0 तय0:न0 नÁकत3 कÉठ= स0पडल3. य0 यÁग0ल0 द0रयÁग महतल= असत0 707ग=
हÉण0र न0हÏ. चÁड0 7 उलक0 प=ट7Àन र0त3 उज=ड करणय0च=हÏ ह0 क0ल3 तय0:न0 ज0न झ0ल= हÉत= . उलक0
उफ¶ चÁड0:चय0 उज=ड0न= शतÀ:न3 गÁह0:तÀन लप7Àन ठ= व7ल=लय0 ग0ई शÉधÀन क0हढलय0च= उलल=ख ऋग7=द0त
य=त0त.

(१) तपÀ:षयगन= जÁह0 पत:ग0नस:हदतÉ व7सôज व7ष7गÁलक0: ( ऋग7=द ३०० २– )


(२) असम0कमत वपतरÉ मनÁषय0 अतभ पस=दरÁ ऋतम0शÁर0ण0: ।
अशम7ज0: सÁदध Á 0 7व= अ:त रद1Á 0 आजननÁरसÉ हÁब0न0 : ॥ १३ ॥
(३) त= ममôज¶ त दद70:सÉ अहद: तद= र0मनय= अतमतÉ व77Éचन û ।
पशय:त0सÉ अतभ क0रमच¶न û व7द: त जयÉतत शकô प:त ध3तभ: ॥ १४ ॥ ( ऋग7=द सÀक
२९७ )

ह0 त3न ऋच0त3ल (१) उलक0, (२) अशमवज0: 7 (३) व7द: त जयÉतत: हÏ त3न शबदस<0न= पकô त0<0¶ल0
उपयÁक आह= त. पसण न070चय0 शतÀ:न3 अ:तगरस0चय0 अशमवज ग0ई चÉरन न=ऊन डìगर0चय0 गहर0त
दड7Àन ठ= व7लय0. तय0 ग0ईन0 अगन3चय0 जयÉत3चय0 उज=ड0न= अ:तगरस0:न3 शÉधÀन क0हढल=, अस0 दस Á -य0 7
ततस-य0 ऋच0त मजकÀर स0:तगतल0 आह= . असगन: अच¶यनत: जयÉतत: अव7दन û महणज= अगन3च3 तसदत0
करन अ:तगरस0:न3 जयÉत तय0र क=ल3, आसण अ:ध0र0त3ल ग0ई तय0 जयÉत3चय0 उज=ड0न= शÉधÀन
क0हढलय0. य=<= जयÉत महणज= चÀड, चÁड=च0 उज=ड अस0 अ<¶ घ=ण= यÁक हदसत=. पहहलय0 ऋच=त उलक0
महणज= चÀड, कÉल3त ह0 शबद तर स0ß0त û आल=ल0 आह= . त0तपय¶, चÀड प=ट7Àन उज=ड प0डणय0च3 कल0
ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न0 म0हÏत झ0ल=ल3 हÉत3. तस=च मÉठमÉठय0 दगड0:च3 आ70र= करन तय0:त ग0ई 7गîर=
म0लमत0 ठ= व7णय0च0हÏ पघ0त ऋवरपÀ7ज ¶ 0:त अस=. 7रÏल ऋच0:त अशमवज0: ह= उ³0:च= महणज= ग0ईच=
व7श=रण आह= . वज महणज= गÉठ0, अशमवज महणज= दगड0:च0 गÉठ0. मÉठमÉठ= हत3स0रख= दगड सभÉ70र
र0:ग=न= रचÀन ऋवरपÀ7ज¶ ग0ईन0 तन70रय0च3 ज0ग0 तय0र करÏत. तय0 ज0ग0:न0 उफ¶ गÉठय0:न0 त=
अशमवज महणत. असमवज0 महणज= इतर द= श0:त सटÉनह+ ज महणÀन जय0:न0 महणत0त त=. य=ण=पम0ण=
झÉपडय0, अशमवज, अगन3 7 ग0ई ह0 च0र 7सतÀ ततक0ल3न ऋवरपÀ7ज ¶ 0:चय0 स:सकô त3च3 मÁखय तचनह=
असत. अगन3 च0ह= ल तय0 7=ळ=स तमळ070 महणÀन कÁ:ड0तÀन सतत धÁमत ठ= व7ल=ल0 अस=. असगनकÁ:ड0चय0
भÉ7त0ल3ल ज0ग0 ग0ईचय0 श=ण0न= स0र7Àन 7सणय0उठणय0स सÉईसकर अश0 क=ल=लय0 असत. हद7स0
उपज3व7क=च3 क0म=ध0म= करन र0त3 ह0 असगनकÁ:ड0चय0 भÉ7त3 ऋवरपÀ7ज ¶ उब0रय0ल0 बसत आसण
तशळÉपय0चय0 करमणÁकÙ करत हक:70 मदम0स0:च3 तसदत0 करÏत. सÉम7लल3च3 द0र 7 ग0ईबîल0:च= हक:70
इतर श0पद0:च= म0:स य0 असगनकÁ:ड0चय0 स0सननधय0न= 7 स0ह0यय0न= तनषपनन करÏत. न:तर मदम0स0:7र
य<=चछ ह0त म0रन, तनरतनर0ळय0 छ: द0:तल3 ग0ण3 महणÀन त= एकम=क0:न0 ररझ73त हक:70 आपलय0 इष
द= 7त=च3 करण0 भ0कÙत. ह0 क0ल3 ऋवरपÀ7ज ¶ 0:च0 मÉठ0 आ7डत0 द= 7 महटल0 महणज= महदप Á यÉग3 जÉ
अगन3 तÉ अस=. अगन3चय0 स0ह0न= उघडय0 मîद0न0त झÉपडय0 करन सÁख0न= र0हत0 य=ऊ ल0गल=,

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 28


अगन3चय0 स0ह0न= सÁग0स प0कतनषपत3 कररत0 य=ऊ ल0गल3. अगन3चय0 स0ह0न= हह: ³ पशÀ 7 दष Á शतÀ
य0:च0 पततक0र करत0 य=ऊ ल0गल0, अगन3चय0 यÉग0न= द0ट ज:गल0च3 चरत3 कÁरण= करत0 आल3, सबब
अगन3 ह0 अजब 7 अतकय¶ 7सतÀ7र आय¶पÀ7ज ¶ 0:च= तनरततशय प=म उफ¶ भकÙ बसल3 आसण अगन3 ह0
सÁखकत0¶, द:Á खहत0¶ 7 व7रनतन70ररत0 अस0 भ0सÀ ल0गल0. अगन3 ह0 स7¶तÉपरÏ अतय:त उपयÁक 7सतÀ7र
आय¶पÀ7ज¶ 0:च3 इतकÙ भकÙ बसल3 कÙ ख0ण=, ख=ळण=, बसण=, उठण=, तनजण= 7 पजÉतप0दन करण= त= स7¶
अगन3चय0 स0ß3न= त= कर ल0गल=. ह= श=7टल= 7 अतय:त महत70च= ज= पजÉतप0दन0च= कम¶ त=
असगनकÁ:ड0भÉ7त0ल3 उब0रय0चय0 भÀम37र आय¶पÀ7ज ¶ उरकÙत, ह= व7ध0न अतय:त महत70च= आह= ; क0रण,
यज महणÀन ज3 स:स<0 आय¶पÀ7ज ¶ 0:त पÁढ= उदय0स आल3 ततच0 उगम अगन3कÁ:ड0भÉ7त3 पजÉतप0दन0च=
ज= क0य¶ च0ल= तय0चय0श3 स:बद आह= . अगन3प0श3 ऋवरपÀ7ज ¶ 70र: 70र आगह0न= क0य म0गत0त त=
ऋग7=द0चय0 प0चवय0 7 सह0वय0 म:डळ0त3ल च0ळत0 च0ळत0 सहज आढळण0रय0 क0हÏ 70कय0:च=
अ7तरण करन द0खव7तÉ.

(१) सय0नन: सÀ नÁ सतनयÉ व7ज070


(२) शसगध 70जसय सÁभग पज07त:
(३) अय: असगन: सÁ73य¶ सय=श=
(४) अगन= तÉक: तनय: 70सज नÉ द0:
(५) गÉ म0? अगन= ऽ व7म0? अश3 यजÉ
नô7तसख0 सदतमदपमôषय:
इळ070? इरÉ असÁर पज070न û ।
दÏघþ रतय: पô<ब Á न: सभ070न û ॥
Á र
(६) त7द= तत दवबण: 73रप=श0: ।

य0 सह0हÏ 70कय0:त अगन3न= उप0सक0:स पज0 द073, पÁत द07=, 73रस:तत3 द073 अश3 प0<¶न0 क=ल3 आह= .
प0चवय0 70कय0त तर आमच0 ह0 यज पज070न हÉ7É, अश3 उतक:ठ0 दश¶व7ल3 आह= . पज0 हक:70 पÁत दÉन
पक0रच= असत. (१) पÁ:सपÁत 7 (२) ³3पÁत. पÁत ह0 पÁसलल:ग3 शबद0न= मÁल3 7 मÁलग= ह0 दÉनहÏ:च0 बÉध
ऋवरपÀ7ज ¶ 0:चय0 भ0र=त हÉई. अगन3 पज0 कश3 द= ई, 7 यज पÁत70न û 7 पज070न û कस0 हÉई हÏ पôचछ0 तôप
वह07य0च3 महणज= ऋवरपÀ7ज ¶ 0:चय0 सम0ज0त पÁर0तनक0ल3 ज3 एक च0ल पचतलत अस= ततच= 7ण¶न
करण= जरर आह= . ऋर3पÀ7ज ¶ <:ड ह7=चय0 पद= श0त र0हत असत. हद7स0 शमस0हस 7 स70रÏ-तशक0र
क=लय07र उब0रय0कररत0 धगधग3त धÁम3चय0भÉ7त3 य=ऊन बसत आसण त=<= त= प0श707स< ³3पÁरर
ऋवरपÀ7ज ¶ यभनहकय0 करÏत. य0 व7ध0न0ल0 पÉरक अस= कô षणयजÁ7द0त3ल 7 शÁकलयजÁ7द0त3ल स0ß0त û
क0हÏ म:त द= तÉ 7 क0हÏ म:त0च= त0तपय¶ द= तÉ. यजÁ7द0त3लच म:त07तरण करणय0च= क0रण अस= कÙ ह0
7=द0च0 मÁखय व7रय तय0चय0 न070पम0ण= यÁजस û महणज= यज ह0 आह= . यजÁ7द0त अगन3 च=त7Àन यज
कस= कर07=, क0: कर07= 7 यज0च3 फलतनषपत3 क0य, ह0 त3न ब0ब3:च= खय0पन क=ल=ल= आह= , 7
प0ध0नय=करन अगन3च= सतÉम ग0तयल=ल= आह= .
(३) ऋर3:चय0 अ:तगरस न070चय0 प0च3न पÀ7ज ¶ 0न= गÁह=तÀन अगन3 मîद0न0त3ल झÉपडय0त आसणल0
इतय0दÏ 7ण¶न म0ग3ल कलम0त क=ल= आह= . झÉपडय0त अगन3 आलय0प0सÀन त= ज37नय0त=च3 स0धन=
7ôदÏ:गत हÉऊन सहजच पÀ7 सजतकÙ हÉण= मÁषकÙल हÉत=, त3हÀन ज0सत पज07ôदÏ हÉऊ ल0गल3, य0मÁळ=
अ:तगरस0ल0 पज0पतत ह= अतभध0न स0<¶ तमळ0ल=. असगनतसदÏच0 शÉध 7 पज0पततस:स<0 स<0पन हÏ
दÉनहÏ समक0ल3न झ0ल3. झÉपडय0:त अगन3 तसद करत0 य=ऊ ल0गलय0न:तर <Éडय0 अ7ध3न=
पज0पततस:स<0 स<0पन झ0ल3, अन=क स³य0 7 एक पज0पतत अस0 ततक0ल3न सम0ज अस= . स³य0:चय0
पÉटÏ झ0ल=लय0 स7¶ पज=च0 म0लक यÀ<0च0 7ôरभ महणज= र= त :तस:चन करण0र0 जÉ पज0प3 तÉ अस=.
अन=क पज0पत3 ऋवरपÀ7ज ¶ 0:चय0 सम0ज0त तनम0¶ण झ0ल=. पज0पत3 यÀ<0त3ल स³य0:श3 सम0गम
असगनकÁ:ड0चय0 सम3प करÏ. तय0 क0ल3 ग0द0तगद0¶ 7गîर= स:पनन स0धन= आ:<र0प0:घर07य0 नसत. र0नटÏ
आय¶पÀ7ज ¶ बहह¶ न070च= तôण असगनकÁ:ड0भÉ7त3 पसरन तय0चय07र शयन 7 अतभम=<न करÏत.
तîवतरÏयस:हहत=चय0 प<म क0:ड0चय0 स0तवय0 पप0ठक0चय0 चzथय0 अनÁ70द0त ख0ल3ल 70कय आल= आह=
: “बहह¶ र0 7î पज0पतत: पज0 असôजत ।" य0 70कय0च0 खर0 70चय0<¶ अस0 आह= कÙ, बहह¶ स न0मक ग7त
आ:<रन तय0ज7र पज0पत3न= पज0 उतपनन क=लय0. र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ बहह¶ च0 वबछ0न0 करÏत, सबब
प0च3न रढÏ महणÀन त3 पÀजय हÉऊन बसल3 7 ततच= 7ण¶न यजÁ7दक0ल3न यजकत ऋर3 पÀजयभ070न=
कर ल0गल=. बहह¶ चय0 द= 7यजय=न= पज0पत3 पज070न û झ0ल0, य0 व7ध0न0च0 अ<¶ यजÁ7दक0ल3न ऋर3:न0
समज=न0स0 झ0ल=ल0 हÉत0. क0हÏ अतकय¶ दî 73 ररत3न= बहह¶ घ=ऊन पज0पत3 पज0 उतप0दन करÏत, अस0
अ<¶ यजÁ7दक0ल3न ऋर3 समजत, पर: तÁ खर0 अ<¶ आमहÏ 7र जÉ स0:तगतल0 तÉ आह= . बहह¶ आ:<रन
र0नटÏ ऋर3पÀ7ज ¶ तय0:च0 वबछ0न07ज0 उपयÉग करÏत. उत0न0<¶ ह0च अ<¶ आह= . य0ल0 य0च अनÁ70क0त
एक पम0ण आह= . य0 अनÁ70क0त पÁढ= ख0ल3ल 70कय आल= आह= . सÉमसय0ह: द= 7यजयय0 सÁर=तÉ र= तÉ
तधर3य इतय0ह सÉमÉ 7î र= तÉध0: त=नî7 त=र आतमनधत= । सÉम0चय0 द= 7यजय=न= पभÀतर= तस û हÉऊन र= त
ध0रण करÏन अस= यजम0न महणतÉ, क0: कÙ सÉम र= त उतपनन करण0र0 आह= . तय0 सÉमरस0न=
यजम0न0चय0 ठ0य3 र= त स0ठत=. य=<= उत0न0<¶ अस0 आह= कÙ सÉमन0मक म0दक रस प0शन क=ल0
असत0 म0द य=ऊन रततहकय0 मनसÉक हÉत अस=. सबब प0च3न ऋवरपÀ7ज ¶ तÉ सÉमरस य<=चछ प3त 7
तय0चय0 अमल0त मनमÁर0द तनभ¶यपण= ³3सम0गम करÏत. सÉमरस0च0 ह0 जÉ म0द आणÀन य<=चछ
रततकम¶ स:प0दणय0स सम<¶ करणय0च0 गÁण सÉम य0 द= 7त=च0 आह= अस0 यजÁ7दक0ल3न ऋर3:च0 समज
हÉत0. अस0च समज बहह¶ स:ब:ध0न= तय0 ऋर3:च0 हÉत0. र0नटÏ ऋर3पÀ7ज ¶ आगटÏ 7 धÁम3 प=टव7त0न0
प=टव7लय07र क0टकय0, सतमध0, ड07लय0, ग7त, मद इतय0दÏ जय0 जय0 स0धन0:च0 उपयÉग करÏत, त3 त3
स7¶ स0धन= तय0 र0नटÏ ऋर3च= 7:शज ज= ऋकक0ल3न 7 यजÁक0ल3न ऋर3 तय0:न0 द= 7त0रप 70टत.
र0नटÏ स0धन0:चय0 स0ह0यय0न= र0नटÏ पÀ7ज ¶ 0:न3 घर= , द0र= , स:पत3, ग0ई, गÁर= 7 व7श=रत: पज0 स:प0दन
क=लय0. तय0 र0नटÏ स0धन0:च0 र0नटÏ पÀ7ज ¶ जÉ सहज उपयÉग करÏत तय0 उपयÉग0च3 नककल यज
करण0र= यजÁ:क0ल3न ऋर3 हÁब=हÀब उठ7Àन द= त, आसण त3 नककल वबनचÀक क=ल3 महणज= फलप0प3
हटकÀन हÉईल अश3 आश0 ब0ळग3त. र0नटÏ पÀ7ज ¶ ल0कड0:7र ल0कड= घ0सÀन अगन3 उतप0दन करÏत
महणÀन तय0 र0नटÏ पÀ70¶ज0:च= सÁध0रल=ल= 7:शजहÏ ल0कड07र ल0कड= घ0सÀन यज0<¶ अगन3 स:प0दन
करणय0च3 नककल उठ7Àन द= त. सÁध0रल=लय0 7=दरचन0क0ल3न ऋर3:न0 गÉ7रय0, चकमकÙ इतय0दÏ स0धन=
उपलबध असत, पर: तÁ तय0 नवय0 स0धन0:न3 अगन3 भरहदश3 न तनषप0हदत0, त= भÉळय0 शद= न= पÀ7ज ¶ 0:न3
जय0पम0ण= ल0कड= घ0सÀन अगन3 तसद क=ल0 तय0पम0ण= अगन3 तसद करÏत. ह= तÁ अस0 कÙ, पÀ70¶ज0:न0 ज3
फलप0प3 जय0 पहकय=न= झ0ल3 त3 फलप0प3 तय0 पहकय=70चÀन हÉण0र न0हÏ. य=<न À त=<नÀ स7¶
यजÁ:स:हहत0 र0नटÏ पÀ7ज¶ 0:चय0 कô त3च3 नककल कश3 कर073 य0 एक0 ब0ब3न= भरल3 आह= . अमÁक क0य¶
करत0न0 हक:70 अमÁक स0मग3 तमळव7त0न0 पÀ7ज ¶ 0:न3 ज0गत3 हक:70 शककरÏ छ: द महटल0, सबब त=
क0य¶ हक:70 त3 स0मग3 तमळव7णय0च3 क0मन0 असलय0स ज0गत3 हक:70 शकक7रÏ छ: दच महटल0
प0हहज=, न0हÏतर क0य¶ वबघड= ल. अस= इश0र= यजÁ:स:हहत=त ज0गज0ग3 हदल=ल= आह= त. त0तपय¶, र0नटÏ
पÀ7ज¶ 0:च3 नककल अणÁर=णÁच3हÏ चÀक न हÉत0 उठल3 तरच इषक0मन0 पररपÀण¶ हÉईल अश3 यजÁ :क0ल3न
य0जक0च3 समजÀत अस=. पसतÁत कलम0त3ल व77=चन र0नटÏ पÀ7ज ¶ 0:चय0 पजÉतप0दनस:ब:ध0च= आह= , कररत0
र0नटÏ पÀ70¶ज0:चय0 पजÉतप0दनहकय=च3 नककल यजÁ:क0ल3न ऋर3 कश3 हÁब=हÀब करÏत तय0च0 एक
म0सल0 द= तÉ. प<म0र: भ3 र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ बहÁत=क पशÀ:स0रख= उघड= न0गड= असत, पशÁपß3 जय0पम0ण=
रततकम¶ उघडय0त हक:70 झ0ड0झÁडप0:7र उरकत0त तय0पम0ण= ह= प0श707स< ऋवरपÀ7ज ¶ हÏ रततकम¶
उघडय0त हक:70 झ0ड0झÁडप0:7र उरकÙत. तल:ग0ल0 हक:70 यÉन3ल0 ह0त ल07ण=, अभद शबद उचच0रण=
इतय0दÏ अ70¶च3न दष3ल0 हदसण0र= गतलचछ पक0र ह0 पशÁतÁलय लÉक0:त असत. न:तर सÁध0रण0 हÉऊन
लÉक0:न0 अगन3 तय0र करत0 य=ऊ ल0गल0, त=वह0 अगन3भÉ7त3 ह= र0नटÏ लÉक रततकम¶ स:प0हदत. 70ट= ल
तय0 ³3ल0 70ट= ल तय0 पÁरर0न= रतय<¶ धरन नय07= ह0 तय0 क0ल3 धम¶ समजल0 ज0त अस=. जय0
³3ल0 कÉण3 धरन न न=ई त3 ³3 हहरमÁसल3 हÉई 7 रड= कÙ आपण0स कÉण3 धरन न=त न0हÏ हक:70
रततसÁख द= त न0हÏ. अश0 ³3स पश0दÏश3 अतभगमन करणय0च3 मÉकळÏक अस=. अश3 हÏ
³3पÁररसम0गम0च3 पदत3 र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:त अस=. ह0 पदत3च3 नककल र0नटÏ ऋर3:च= सÁध0रल=ल=
यजÁ:क0ल3न 7:शज य=ण=पम0ण= करÏत. अशम=ध न070च0 एक यज अस=. य0 यज0च3 पहकय0, फलशÁत3 7
द: तक<0 यजÁ:स:हहत=त हदलय0 आह= त, पîकÙ स0तवय0 क0:ड0चय0 चzथय0 पप0ठक0चय0 एकÉसणस0वय0
अनÁ70क0त र0जपतय0:च0 व7ल0प हदल0 आह= . शÁकलयजÁ:स:हहत=त ह0च व7ल0प त=व7स0वय0 अधय0य0य हदल0
आह= . ह0 अनÁ70क0ल0 भ0षयक0र व7ल0प महणतÉ, पर: तÁ य0ल0 व7ल0स ह= न07 उतम शÉभ=ल. ह0
व7ल0स0तमक पकरण0च= कô षण 7 शÁकल स:हहत0त हकतय=क प0ठ इतक= तभनन आह= त कÙ तय07रन एक
तनस त अनÁम0न करत0 य=त=, त= अस= :- दÉनहÏ स:हहत0 ज=वह0 रतचलय0 ग=लय0 त=वह0 खर= मÀळ प0ठ
कÉणत= त= स:हहत0क0र0:न0हÏ तन य0तमक म0हÏत नवहत=. उद0हरण0<¶, कô षणयजÁ:स:हहत0क0र गôह अस0
प0ठ द= तÉ 7 शÁकलयजÁ:स:हहत0क0र गÁद अस0 प0ठ द= तÉ. प0च3न र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:च0 खर0 मÀळ प0ठ
क0य हÉत0 तÉ दÉनहÏ स:हहत0क0र0:न0 म0हÏत नवहत0. तनजलगÁतलतत 7 तनगलगल3तत, पसÁल0तम 7
पततल0तम इतय0दÏ प0ठ0:तर0:न0हÏ ह0च नय0य ल0गÀ आह= . त0तपय¶; ह0 पकरण0त पÀ7प ¶ र: पर0गत ज3 70कय=
हदल3 आह= त त3 अगदÏ अपभष हÉऊन ग=ल=ल3 आह= त. य07रन अस= अनÁम0न ब0:धत0 य=त= कÙ,
यजÁ:स:हहत=च= कô षण 7 शÁकल अस= प0ठ ज=वह0 रतचल= ग=ल= त=वह0 हÏ पÀ7प ¶ र: पर0गत 70कय= इतकÙ जÁन0ट
7 भष हÉऊन ग=ल3 हÉत3 कÙ स:हहत0क0र0:न0 खर= प0ठ कÉणत= त= ठरव7त0 य=ईन0. सबब जस= लÉक0:चय0

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 30


तìडÀ न तय0:न3 प0ठ ऐहकल= तस=चय0 तस=च भष 7 अ<¶हÏन प0ठ द= ण= तय0:न0 भ0ग पडल=. उ7ट 7 स0यण
य0:न0 तर ह0 पकरण0त3ल बर= च शबद 7 70कय= कळल3 न0हÏत. इतक=च नवह= तर प0च3न सम0ज0चय0
च0ल3रÏत3:च= ज0न नसलय0मÁळ= 70कय0च= भलत=च अ<¶ तय0:न3 तलहÀन ठ= व7ल= आह= त. उद0हरण0<¶, म0त0 च
त= वपत0 च त= अग: 7ôßसय रÉहत: य0 70कय0त3ल 7ôß य0 शबद0च0 अ<¶ उ7ट म:चक अस0 करतÉ 7
स0यण तलप अस0 करतÉ. उ7टक0ळÏ 7 स0यणक0ळÏ ³3पÁररसम0गम म:चक07र हक:70 तलप07र हÉत
अस=, सबब 7ôß महणज= म:चक हक:70 तलप अस0 अ<¶ तय0:न3 क=ल0 त= र0सतच आह= . प0श707स<=त3ल
7नचर मनÁषय 70नर0दÏ इतर पशÁपकय0:पम0ण= पशसत 7ôß0:चय0 श0³07र सम0गम करÏत हÏ कलपन0
जर तय0:न0 अ7गत असत3, तर तय0:न3 7ôß य0 शबद0च0 70चय0<¶च घ=तल0 असत0, य0त स:शय न0हÏ.
असÉ. पकô त स<ल शबदव7रयक हक:70 70कयव7रयक व77=चन करणय0च= नवह= . शबद 70कयव7रयक ज3
<ÉडÏश3 टÏक0 य=<= क=ल3 त3 ए7ढय0च कररत0 कÙ, शÁकल 7 कô षण यजÁ:स:हहत0:चय0 य0 पकरण0:त3ल
च0ल3रÏत3 अतय:त प0च3नतम आह= त ह= उतकटत70न= भ0सम0न वह07=. य0 प0च3नतम च0ल3रÏत3:च3
नककल अशम=ध यज0त यजÁ:स:हहत0रचन0क0ल3न 7 तदत Á रक0ल3न य0जक 7 यजम0न स:भ0व7तपण=
करÏत असत. 7 तय0 अश3ल नकल=ल0 कÉण3 न07= ठ= 73त नसत. नककल जश3च3 तश3 7ठल3 प0हहज=
न0हÏ तर इषफलप0प3 चÁक=ल, अस0 स7¶ सम0ज0च0 समज अस=. आत0 नकल=च0 तपश3ल दÉनहÏ स:हहत0त
जस0 हदल0 आह= तस0च0 तस0च इ<= मर0ठ त पÀ70¶परस:ब:ध द0खव7ण0रÏ 70कय= घ0लÀन नमÀद करतÉ.
प<म कô षणयजÁ:स:हहत=त3ल प0ठ घ=तÉ.
(४) स0म0जय, र0ष, स:पत3 7 73य¶श0ल3 पज0 प0प वह073 एतद<¶ अशम=ध यज करणय0च0 पघ0त
अस=. यज0त ³3पÁरर अस0 स7¶ पक0रच0 सम0ज जम=. अध7यÁ,¶ उदग0तô, हÉत0 अस= ऋसत7ज पÁरर असत
7 महहर3, यजम0न-पत3 इतय0दÏ स³य0 असत. पîकÙ 73य¶श0ल3 पज0 उतपनन वह073 य0 क0मन=चय0
तसदय<¶ ख0ल3ल न0टक क=ल= ज0त अस=. अशम=ध0त3ल घÉड0 मôत हÉऊन पडलय07र त=<= र0जपतय0:न0
बÉल07Àन आण3त. र0जपतय0:पîकÙ मÁखय ज3 पटटर0ण3 त3 आपलय0 आईल0 हक:70 सपतय0:न0 उद= शÀन
महण= कÙ, ब0य0:नÉ, ह0 म=ल0 घÉड0च म0झय0श3 तनज=ल; क0रण, मल0 अतभगमन0<¶ दस Á र0 कÉण3च कÙ ग=
न=त न0हÏ. पटटर0ण3च3 हÏ तक0र ऎकÀन, घÉड0 खडखडÀ न ज0ग0 हÉतÉ 7 पटटर0ण3ल0 महणतÉ, य=, य=<= ह=
ßzम7³ महणज= सÉ7ळय0च= 7³ अ:ग07र घ=ऊन आपण तनजÀ. तय0ल0 रक0र द= ऊन पटटर0ण3 महणत=,
म3 तÁजप0श3 गभ¶ध0रण0<¶ आल=, तÀहÏ मजकड= गभ¶ प=रणय0स य=, आपण प0य पसरन तनजÀ. घÉड0 आसण
पटटर0ण3 हÏ एकम=क0:श=ज0रÏ पडलय07र पततपस<0त0 महणतÉ कÙ, ह0 घÉड0 र= त:तस:चन करÉ 7 तÁझ3
यÉन3 र= तÉध0रण करÉ. अस0 म:त महणÀन, ऋसत7ज घÉडय0च= तल:ग र0ण3चय0 यÉन3ज7ळ आण3, आसण
महण= कÙ, म0:डÏ7र म0:डÏ ठ= 7, आसण तल:ग यÉन3त घ0ल. स³य0:न0 तल:ग ज37 कÙ प0ण आह= . तल:ग
भÉक0ल0 झ7त=, त= स³य0:न0 वपय असत=; क0रण त= यÉन3 कÁटत=, आसण स³य0:चय0 क0ळय0 भÉक0त3ल
द0णय0ल0 ह0णत=. ह= न0टक झ0लय07र र0ण3 महणत=, ब0य0:नÉ, मल0 कÉण3च झ7त न0हÏ, सबब ह0 घÉड0
मजप0श3 तनजतÉ. तय07र इतर स³य0 महणत0त, र0न0त फ0टय0:च0 भ0र0 उचलत0न0 ढÁ : गण जस= पÁढ=
करत0त तश3 तÀ आपल3 यÉन3 पÁढ= उचल 7 ततच0 मधल0 भ0ग 70ढ7, ह= स7¶ पटटर0ण3न= क=ल=, त=वह0
घÉड0 तनजल0. मग, र0ण3 इतर ब0य0:न0 पÁन: महण0ल3, ब0य0:नÉ ! मल0 कÉण3च झ7त न0हÏ, सबब म3
घÉडय0ज7ळ तनजतय=. तय07र एक0 ब0ईन= ख0ल3ल टÏक0 क=ल3 : हरण3 रÉजच= र0न0तल= ग7त ट0कÀन
श=त0तल= चÉरन ज7 ख0त=, पर: तÁ तय0न= ततच= पÉट भरल=ल= ततल0 70टत न0हÏ. शÀद ³3 7îशय0श3 रमत=,
पर: तÁ तय0 रमणय0न= ततच= सम0ध0न हÉत न0हÏ. ह0 टÏक=ल0 र0ण3 उतर द= त= कÙ, घÉड0 म0झय0श3 स:ग
करतÉ, तय0च= क0रण ए7ढ= कÙ, दस Á र= कÉण3च मल0 झ7त न0हÏ. तय07र दस
Á रÏ एक 13 टÏक0 करत= कÙ
तÁझ3 हÏ यÉन3 एख0द0 प0खररण3स0रख3 हÁळहÁळÀन हलत= आह= , ततचय0त र= त पडल= आह= 7 त3 गÁलगÁल
70जत आह= , मग तक0रÏल0 ज0ग0 कÉठ= र0हहल3 ? ह0हÏ टÏक=ल0 र0ण3 उतर करत= कÙ, तक0र कर नकÉ
तर क0य कर ? मल0 कÉण3च पÁरर झ7त न0हÏ. सबब म3 घÉडय0प0श3 ज0तय=. य07र ततसरÏ एक
महणत=, तÁल0 घÉड0 स0पडल0 ह= नश3बच समज, तÁझय0 आईल0 तÉहÏ ल0भल0 न0हÏ. तÁझ3 आई 7 तÁझ0
ब0प झ0ड07र चढत आसण न:तर तÁझ0 ब0प, यÉन3 सÉलÀन क0हढतÉ महणÀन, तÁझय0 आईचय0 यÉन3त
आपलय0 ह0त0च3 मÀठच ठ0श3, तय0हÀन घÉड0 बर0 नवह= ? तîवतरÏय स:हहत=त3ल म:त0च0 तपश3ल ह0 अस0
आह= . स0यण0ल0 ह0 म:त0च0 अ<¶ 7 पÀ70¶प0रस:ब:ध 7 शबद वबलकÁल क0हÏच कळल= नवहत=.
(५) कô षणयजÁ7दस:हहत=त3ल न0टक0च0 तपश3ल ह0 अस0 आह= . आत0 शÁकलयजÁ:स:हहत=त3ल ह0च
न0टक0च0 तपश3ल द= तÉ. स:ज0वपत घÉडय0प0श3 स7¶ र0जपतय0 आलय0न:तर एकम=कÙ:न0 महणत0त कÙ,
ब0ई ग=, मल0 कÉण3च कÙ ग= धरन न=त न0हÏ. ह0 घÉड0 द= ख3ल म0झय0श3 न तनजत0 क0:प3ल नगर0त3ल
तय0 सÁभदÏटल3श3 रमम0ण झ0ल0 आह= . इतक= महणÀन स7¶ र0जपतय0 घÉडय0च= य=ण=पम0ण= आ70हन
करत0त : तÀ ³3गण0:च0 पत3 आह= स, तÀ वपयकर0:तल0 वपयकर आह= स, तÀ सÁखतनध3 आह= स, त=वह0 ह=
म0झय0 7सÉ, म3 तÁझय0प0श3 य=ऊन गभ¶ ध0रण करत=, तÀ मजप0श3 य=ऊन गभ¶ घ0ल. आपण दÉघ=जण
च0रÏ प0य पसरन 7 प0:घरण घ=ऊन, य0 स7ग0¶स0रखय0 सÁखकर स<ल3 तनजÀ. तÀ र= त:स:पनन आह= स, तÀ
म0झय0 ठ0य3 र= त घ0ल. र0जपतय0:न3 घÉडय0च3 हÏ अश3 प0<¶न0 क=लय07र पतय0:च0 पत3 जÉ र0ज0 तÉ
स7त: घÉडय0ल0 क0नगÉष स0:गतÉ कÙ, ह0 म0झय0 पटटर0ण3चय0 म0:डय0 7र उचलÀन तय0:चय07र तÀ
आपलय0 म0:डय0चय0 प0ठ म0ग3ल भ0ग ठ= 7 आसण हहचय0 यÉन3त आपल= तशश ढकल, क0रण तशश07र
स³य0:च0 स7¶ ज37 7 भÉग अ7ल:बÀन असतÉ. यजम0न जÉ र0ज0 तय0च= स7त:च= ह= भ0रण झ0लय07र
यज0च0 मÁखय ऋसत7ज जÉ अध7यÁ¶ तÉ र0जपतय0:पîकÙ कÁम0रÏ महणÀन ज3 पत3 ततचय0 यÉन3कड= बÉट
करन महणतÉ, च0:गल= आहळ, च0:गल= आहळ, महणÀन हÏ तÁझ3 यÉन3 7स7सत3 आह= . सबब तल:ग तÁझय0
भÉक0त ह0णतÉ महणज= तÁझ3 यÉन3 र= त0न= भरन ज0ऊन गलगल शबद करÏल. अध7यÁच ¶ य0 ह0
7कô त70ल0 उतर महणÀन कÁम0रÏ महणत=, आहळ, आहळ, महणÀन ह= तÁझ= तल:ग हलत= आह= , त= तÁझ=
ससचछद तल:ग तÁझय0 तìड0स0रख= हदसत आह= , सबब फ0र तìड कर नकÉस. अध7यÁ¶ 7 कÁम0रÏ य0:च= ह=
स:भ0रण झ0लय07र बह0 न0मक य0जक र0जमहहर3ल0 महणतÉ, तÁझ= आईब0प झ0ड07र चढत आसण
मग तÁझ0 ब0प तÁझय0 आईल0 महण= कÙ, तÁझ3 यÉन3 म0खÀन ट0कतÉ आसण न:तर ततचय0 यÉन3त आपल=
तल:ग ठ0श3. य07र महहर3 बह0ल0 महणत=, तÁझ3 आईब0प झ0ड07र चढÀ न हकड0 करÏत. त=वह0 फ0र तìड
70सÀ नकÉस, गपप बîस. बह0 7 महहर3 य0:चय0न:तर उद0त न0मक ऋसत7ज 7 7070त0 न0मक र0जपत3
य0:च3 सìग= यजभÀम37र य=त0त. यजभÀम37र एक ज70न हÉत0. तय0ल0 उद0त0 स0:गतÉ कÙ, ह0 7070त=ल0
दगड07र ट= कÀन जश3 मÉळÏ उचलत0त तश3 उचल महणज= हहच3 यÉन3 70रय0त ध0नय प0खडत0न0 अश3
सÁपल3 पÁढ= य=त=, तश3 पÁढ= य=ईल. य07र यजभÀम37र एक ³3 उभ3 हÉत3, ततल0 7070त0 महण0ल3, य0
उद0तय0ल0 दगड07र ट= कÀन जश3 मÉळÏ उचलत0त तस0 उचल महणज= य0च= तल:ग 70रय0त ध0नय
प0खडत0न0 सÀप जस= 7र उचलल= ज0त= तस= 7र उचल=ल. न:तर चz<0 जÉड0 हÉत0 न0मक ऋसत7ज 7
परर7ôक0 न0मक र0जपत3 य0:च0 र: गभÀम37र य=तÉ. हÉत0 महणतÉ, हहचय0 आखÀड यÉन3त ठÉल= तल:ग ज=वह0
ह0 मनÁषय ठ0सतÉ, त=वह0 ग0ईचय0 प07ल0:भर प0णय0त3ल जश3 म0शय0:च3 जÉडÏ न बÁडत0 ब0ह= र र0हत=
तश3 य0चय0 अ:ड0:च3 जÉडÏ हहचय0 यÉन3ब0ह= र लìबकळत रह0त=. य0ल0 उतर महणÀन परर7ôक0 महणत=,
अहÉ तÁमहÏ शह0ण= तल:गपÀजक हÉ ! तÁमहÏ ज=वह0 यÉन3त बÁळबÁळÏत तल:ग स0रत0, त=वह0 खर= च तÁमह0ल0
स0:गत= कÙ, तÁमचय0 म0:डय0ख0लÀन यÉन3 तलकतलकत=. प0च73 जÉडÏ ßत0 7 प0ल0गल3 य0:च3. ßत0
प0ल0गल3ल0 महणतÉ, हरÏण र0न0तल= ग7त ट0कÀन श=त0तल= ज7 ज=वह0 चÉरन ख0त= त=वह0 तय0ल0 पÉट
भरल=स= 70टत न0हÏ. शÀद पÁरर 7îशय ³3श3 ज=वह0 रमम0ण हÉतÉ त=वह0 तय0च3 तरÏ तôप3 कÉठ= हÉत= ?
(६) अस= ह= एक:दर न0टक 7 नककल आह= . हÏ नककल ßÁद 7 ब3भतस आह= ह= अशम=ध करण0र=
र0ज= 7 ऋसत7ज ज0ण3त. दतधक0वणÉ अक0रररम û य0 म:त0त आपण क=ल= त= न0टक ब3भतस हÉत= अस= त=
सपषच कबÀल करत0त. पर: तÁ ह0 ब3भतसपण0 पÀ7प ¶ र: पर= ल0 अनÁसरन करण= अ7शय असलय0मÁळ=
यजपÁरर आपल= बर= च करÏल, 70ईट करण0र न0हÏ, अश3 तय0:च3 ख0त3 हÉत3. ब3भतस भ0रण= क=लय0बदल
यज य0जक0च0 क0य फ0यद0 करÏत अस=ल त= असÉ, सम0जश0³ज0:च0 म0त य0 ब3भतस न0टक0प0सÀन=क
तनस त फ0यद0 हÉतÉ. तय0:न0 7îहदक ऋर3:चय0 र0नटÏ पÀ7ज ¶ 0:चय0 च0ल3रÏत3:च= ज0न हÉत= 7 हÏ ब3भतस
भ0रण= नमÀद करन ठ= 7लय0बदल स:हहत0क0र0च= त= ऋण3 बनत0त. यजभÀम37र मî<न Á व7रयक ब3भतस
न0टक पÀ7ज ¶ 0प0सÀन च0लत आल=ल3 पर: पर0 महणÀन 7îहदक ब0हण स:भ0व7त तशष असत 7 असभय
भ0र0 70परणय0ल0 भ3त असत, पर: तÁ यज पकरण0त ध0तम¶क पर: पर0 महणÀन ब3भतस शबद, ह07भ07 7
70गणÀक करण= तय0:न0 श=यसकर 7 इष 70टत अस=. पर: पर0 महणÀन सम0ज0त ह= असल= पक0र अ7तशष
र0हत0त 7 खपत0त. उद0हरण0<¶, व770हसमय3 न7रय0 मÁल0चय0 अ:ग07र प0यतण= फ=कणय0च3 हकतय=क
यÁरÉवपयन0:च3 च0ल, हक:70 हÉळÏत अ7कट व7चकट शबद उचच0रणय0च3 ब0हण0दÏ हह: द: त À 3ल च0ल, हक:70
लगतचय0 दÉन ग070त3ल मÁल3:न3 ग07तश7=7र ज0ऊन एकम=कÙच= ब0पज0द= 7 आय0 म0य0 उदरणय0च3
ग07:ढय0च3 च0ल. ह0 च0ल3 पर: पर0 महणÀन च0लत आल=लय0 आह= त 7 सम0ज0ल0 खपत0त इतक=च. य0
च0ल3 क0य द0खव7त0त ? पÁर0तन यÁरÉवपयन0:चय0 एक0 टÉळÏत3ल पÁरर दस Á रय0 टÉळÏत3ल ³3ल0
बळजबरÏन= पळ7Àन न=त असत0, हहच= भ0ऊब:द तय0 धर¶क पÁरर0ल0 बड73त, अस= अनÁम0न पहहलय0
च0ल37रन आपण क0हढतÉ. हÉल0क0 महणÀन एक स:स<0 र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:त अस=. तय0 स:स<=त त=
र0नटÏ पÁरर तल:ग 7 यÉन3 य0:न0 अनÁलßÀन टÉळÏत3ल स7¶ ³3पÁरर0:च3 वय:ग= उघड सपषपण= पÁक0रÏत
ह= अनÁम0न दस Á रय0 च0ल37रन तनघत=. कÁणब3 7गîर= ग07:ढय0:चय0 पÀ7ज ¶ 0त तरण कÁम0ररक0 एकम=कÙचय0
उख0ळय0प0ख0ळय0 क0ढÀ न अभद भ0रण करÏत, अस= अनÁम0न ततसरय0 च0ल3प0सÀन उदभ7त=. ह0च नय0य
तशष 7 स:भ0व7त अश0 7îहदक ब0हण-ßवतय0चय0 र0नटÏ पÀ7ज ¶ 0:न0 ल0707य0च0 आह= . र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶
यजभÀम37र महणज= असगनकÁ:ड0भÉ7त3 महणज= धगधग3त धÁम3चय0भÉ7त3 उब0रय0ल0 जमत, तल:ग 7
यÉन3 य0:च= 70चक शबद एकम=क0:न0 उद= शÀन हरहम=श बÉलत आसण न0क0डÉळय0:पम0ण=च ह= दÉनहÏ
अ7य7 तय0 र0नटÏ लÉक0त उघड= असलय0न= ततस:ब:ध0न= गÁह 7 गÁहÉतपनन लजज0 उतपनन झ0ल=लय0

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 32


नसलय0मÁळ= य0 अ7य70:च= 70चक शब उचच0रणय0त कÉणत0च व7परÏतपण0 न0हÏ अस= समजÀन आपण
सधय0च= लÉक जय0:न0 अश3ल महणतÉ त= शबद सहज0सहज3 उचच0रÏत. तल:ग 7 यÉन3 य0:च= 70चक अस=
ब3भतस शबद सधय0हÏ पôथ737रÏल हकत3तरÏ र0नटÏ लÉक0:चय0 तनतय0चय0 बÉलणय0त हरघडÏ य=त0त, ह=
सम0जश0³0चय0 अभय0सक0:न0 न73न स0:ग07य0स प0हहज= अस= न0हÏ. फ0र दरÀ ज07य0स नकÉ, सधय0
जय0 स<ल3 बसÀन म3 तलहÏत आह= , तय0 स<ल0श=ज0रन तभलल, 7ड0र, 7:ज0रÏ, कÁणब3 इतय0दÏ कतनष
दज0¶च= र0नट0ऊ लÉक ग0डय0 ह0कत0न0, ब0ज0र करत0न0, ल07णय0 महणत0न0 7 तशळÉपय0चय0 गपप0
गÉष3 करत0न0 म3 पह0त 7 ऐकत आह= . दर 70कय0स एकतरÏ अश3ल शबद तय0:चय0 बÉलणय0त आल0
न0हÏ, अस= फ0रस= घडत न0हÏ. ब0हण0दÏ उचच 7 सभय लÉक0:श3 बÉलत0न0 अश3ल भ0र0 तìड0तÀन
क0ढ07य0स त= हक:तचत û तभत0त, पर: तÁ आप0पस0त बÉलत0न0 तय0 बÉलणय0च0 त0ळत:त फ0रच <Éड0
असतÉ आसण ह0 अस0 पक0र हÉण= अगदÏ स70भ0व7क आह= . उपज3व7क=कररत0 क0ब0डकष करण= आसण
करमणÁकÙकरÏत0 जनन+हदय0:च3 आर0धन0 करण= , य0 दÉन व7रय0:इतक0 ततसर0 व7रय र0नटÏ
लÉक0:चय0 पररचय0च0 नसतÉ. ह0च पक0र र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:च0 अस=. ह0 र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:चय0
बÉलणय0:त जनन+हदय0:न0 अनÁलßÀन फ0र शबद सहज0सहज3 य=त. ह= र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ धÁम3भÉअ7त3
जमत, जनन+हदय0:स:ब:ध0न= जय0 अडचण3 य=त तय0चस:ब:ध0न= स:भ0रण करÏत, त=<=च गभ0¶ध0नहÏ उरकÙत
आसण य0 ततनहÏ हकय0:न0 तमळÀ न त= यज ह0 शबद ल073त. अगन3त ट0हकल=लय0 हव7द0¶र0 द= 70:च3
आर0धन0 करण= ह0 यज0च0 जÉ अ<¶ 7îहदक लÉक ल073त, तÉ अ<¶ र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न0 म0हÏत नवहत0.
यज महणज= आगटÏभÉ7त3 जमण=, क0टकय0 7 म0रल=लय0 जन07र0:च3 चरब3 ट0कÀन त3 आगटÏ च=त7ण=,
सÉम0च3 द0र वपण=, जनन+हदय0:स:ब:ध0न= बÉलण= करण= 7 मî<नÁ करण=, य0 हकय0स:तत3ल0 त= र0नटÏ लÉक
यज ह0 शबद ल073त. मÀळ यज ह शबद यज + न û अस0 हÉत0 यज û न û ह= 70कय हÉत=. न û हक:70 नत ह=
अन=क7चन3 प<मपÁरर70चक स7¶न0म र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:चय0 भ0र=त अस=, हकय0शबद0चय0 पÁढ= त=
स7¶न0म यÉज3त. यज û न û य0 तय0:चय0 70कय0च0 अ<¶ त= यजत0त, अस0 हÉत0. यज û ज0 हकय0शबद दÉन
हकय0पद0:च0 जÉड आह= . यज û, इज û य0 जÉडहकय0 शबद0:त इ हक:70 य य0 हकय0शबद0च0 अ<¶ गमन
करण=, ज0ण=, जमण= अस0 हÉत0 7 य0 हकय0शबद0च0 अ<¶ जनमव7ण=, यभनहकय0 करण= अस0 हÉत0. एक0
ठ क0ण3 जमÀन यभनहकय0 हक:70 जननहकय0 करण= य0 जÉडहकय=ल0 यज û हक:70 इज û ह0 जÉडहकय0
शबद तय0:चय0 भ0र=त हÉत0. त0तपय¶, यज महणज= त= जमत0त 7 यभनहकय0 करत0त अस0 यजन û û य0
70कय0च0 अ<¶ तय0 र0नटÏ लÉक0:त हÉत0. ह0 यज û न û 70कय0च0 उचच0र अस0 क0ल0:तर0न= झ0ल0 7
र0नटÏ लÉक0:च3 प0<तमक भ0र0 म=लय07र यज ह= 70कय न0म महणÀन पÁढÏल भ0र=त पचतलत झ0ल=.
क0ल0:तर0न= र0नटÏ ऋवरपÀ7ज¶ 0:च= 7:शज उतरÉतर सÁध0रत ग=ल=, घर= द0र= कर र0हÀ ल0गल= 7 मî<न Á हकय0
यजभÀम37र महणज= जम0त3चय0 उघडय0 ज0ग=7र लÉक0नत0:त न करत0 एक0नत0:त कर ल0गल=. तय0
सÁध0रल=लय0 7:शज0त इ: द, 7रण, सÀय¶ य0:च3 आर0धन0 अगन3त हव7 ट0कÀन करणय0च3 पदत3 तनम0¶ण
झ0ल3. अगन3 7 अगन3कÁ:ड ह= आय¶स:सकô त3च0 मÀळ उगम. सबब द= 70:च3 आर0धन0 हÏ अगन3चय0 7
अगन3कÁ:ड0चय0 स0सननधय0न= 7 द0र0 सहज हÉऊ ल0गल3 7 पÀजय ब0पज0द= ज3 ज3 क0य अगन3भÉ7त3
उरकÙत त3 त3 स7¶ क0य तश3च तश3च अगन3समß उरकणय0न= इषक0म तसदÏ ब0पज0द0:न0 जश3 पÀ7
तमळ0ल3 तश3 सधय0हÏ आपण0ल0 तमळ= ल अश3 भ07न0 सहजच च0लÀ र0हÏल3. ब0पज0द= आगटÏभÉ7त3
एकत जमत, अभद शबद उचच0रÏत 7 त=<=च यभनहकय0 उरकÙत, सबब तय0:च= सÁध0रल=ल= 7:शजहÏ
यजपहकय=त अगन3ज7ळ जमणय0च3, अभद शबद उच0रणय0च3 7 यभनहकय0 करणय0च3 नककल
अशम=धयज0त जश3चय0 तश3 उठ7Àन द= त. र0नटÏ ब0पज0द0:न0 आगटÏभÉ7त3 यभनहकय0 करन खरÏच
पÁतस:ततत तमळ= , तश3च पÁतस:ततत ब0पजद0:च3 यजभÀम37र नÁसत3 नककल क=लय0न= आपण0स तमळ= ल
अश3 भ07न0 7îहदक ब0हणßवतय0:च3 अस=. अशम=ध यज क=ल0 महणज= 73रपज0 हटकÀन तमळ= ल हक:70
प:चहव7रप=तचयन क=ल= महणज= हज0र पÁत तमळत3ल, अश3 शद0यÁक भ07न0 7îहदक ऋर3:च3 अस=.
पÀ7ज
¶ 0:न3 अगन3च3 अश3 अश3 उप0सन0 करन अश3 अश3 इषतसदÏ करन घ=तल3, सबब जय0ल0 जय0ल0
तश3 इषतसदÏ ह73 अस=ल तय0न= तय0न= तश3 आर0धन0 कर073 अस0 उपद= श यजÁ7द0त बहÁत=क पतय=क
इष3चय0 7 यज0चय0 म:त0त क=ल=ल0 आढळतÉ. एततस:ब:ध0न= तîवतरÏयस:हहत=चय0 प0चवय0 क0:ड0त3ल
सह0वय0 पप0ठक0चय0 प0चवय0 अनÁ70क0त3ल ख0ल3ल 70कय म0सलय0करत0 द= तÉ :-

ऐत: 7î पर आटण0र : कß370:


औतशजÉ 73ततहवय: श0यसससदसयÁ:
पzरकÁतसय: पज0क0म0 अतचन7त ततÉ
बî त= सह³? सह³: पÁत0नव7नद: त । इ.
अटण0र0च0 मÁलग0 पर, उतशज0च0 मÁलग0 कश370न û, शयस0च0 मÁलग0 73ततहवय 7 पÁरकÁतस0च0
मÁलग0 तसदसयÁ य0:न3 पÁतस:तत3चय0 इचछ= न= प:चहव7यÁक ¶ चयन क=ल=, तय0मÁळ= तय0 पतय=क0ल0 एक=क
हज0र पÁत तमळ0ल=, सबब प:चहव7यÁक ¶ चयन जÉ कÉण3 करÏल तय0ल0हÏ त3च प0प3 हÉईल.
यजभÀम37र प:चहव7यÁक ¶ चयन करन पर, कसß70न û, 73ततहवय, 7 तसदसयÁ य0 चzघ0:न0 हज0र
हज0र पÁत कस= तमळ0ल= ? प:चहव7 हदलय0बरÉबर आक0श0तÀन एकदम एक हज0र पÉर= पडल3 कÙ
भÀम3तÀन 7र आल3 ? खर0 पक0र अस0 अस=. शतÀश3 लढणय0ल0 7 स70रÏ तशक0रÏच3 क0म= करणय0ल0
पज0पत3 महणÀन ज= यÀ<पत3 असत तय0:न0 तरण ज70न0:च3 पर0क0ष=च3 जरर भ0स=. यज करन महणज=
श=ज0रचय0 ज70न0:च3 जम0त करन 7 तय0:च0 स7यÀ<0त3ल स³य0:श3 सम0गम करन द= ऊन, कर7=ल
तततकÙ ज0सत पज0 यÀ<0त3ल स³य0:चय0 ठ0य3 ह= पज0पत3 उतपनन करन घ=त , तय0 पज=च= स:गÉपन
करÏत 7 आपल= मनÁषयबळ 70ढ73त. शतÀ:न0 सज:कÀन 7 द0स करन म0य=च3 पज0 70ढ073 तततकÙ 70ढत
नस=. सबब यज महणज= जम0त करन पÉर= उतपनन करणय0च3 पज0पत3:च3 हÏ पदत अस=. पज0पततय¶ज:
असôजत, पज0पतत: पज0: असôजत इतय0दÏ ज3 70कय= तîवतरÏयस:हहत=त य=त0त तय0:च0 अ<¶ ए7ढ0च आह=
कÙ धÁम3भÉ7त3 जम0त जम7Àन पज0पत3 पज0 उतपनन करन आपल= मनÁषयबळ 70ढ73त. धÁम3भÉ7त3
पजÉतप0दन0हदहकय0<¶ एक= हठक0ण3 जमण= अस0 यज य0 शबद0च0 मÀळ अ<¶ र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:चय0
भ0र=त हÉत0. तÉच यज ह0 पÀ7प ¶ र: पर0गत 7हडल0सज¶त शबद र0नटÏ ऋवरपÀ7ज¶ 0:च= सÁध0रल=ल= 7=दक0ल3न
7:शज अगन3त ह73 द= ऊन इषक0मन0 तसदय<¶ द= 70:न0 आर0तधण= य0 अ<0¶न= यÉज3त. अगन3 7 यज य0
दÉन 7सतÀ:च0 अस0 ह0 इततह0स आह= . यज û न û त= जमÀन पजÉतप0दन करत0त, अस0 यज य0 शबद0च0
जस0 मÀळ0<¶ आह= , तस0च यजÁस û य0 शबद0च0हÏ आह= . यज û य0 जÉड ध0तÀपÁढ= उस û अ<70 उरû ह= स7¶न0म
आह= . न û ( अन û, नत ) ह= जस= प<म पÁरर0चय0 अन=क7चन0च= स7¶न0म आह= , तस=च त= च उरû हक:70 उस û
ह= हÏ प<म पÁरर0न=क7चन0<¶क स7¶न0म आह= . यजÁस û महणज= त= यजत0त. यज 7 यजÁस û हÏ 70कय=
मÁळ0तच अन=क7चन3 असलय0मÁळ= अन=क लÉक0:न3 जमÀन असगनद0र0 ईशरÉप0सन0 करण= अस0 तय0:च0
अ<¶ आह= . इवष ह0 शबद इज û ( यज û ) + तत अस0 मÁळ0त 70कय0तमक हÉत0. इज û + तत महणज= तÉ
अगन3ज7ळ ज0ऊन पजÉतप0दन करत, अस0 एक7चन0<¶क पयÉग मÁळ0त हÉत0. इज + तत य0
70कय0प0सÀन ज û च0 र û हÉऊन इवष ह0 7îहदक शबद जनम0स आल=ल0 आह= . त0तपय¶, यज यजÁर û, इवष य0
ततनहÏ शबद0:च0 मÀलस:बध आगटÏभÉ7त0ल3ल पजÉतप0दनकम0¶श3 हÉत0. सबब, व770ह0दÏ
पजÉतप0दनस:ब:धक व7ध0न0त अगन3च3 समßत0 7îहदक ऋर3:न0 पर: पर0गत महणज= पÀजय महणÀन
अतय07शयक 70ट= .
(७) असगनचयन 7 पजÉतप0दन य0:च= स0हचय¶ र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:त हकत3 पर0क0ष=च= तनकट हÉत=
त= तîवतरÏय स:हहत=त3ल एक उत0र0 द= ऊन आसणक सपष कररतÉ.

न0सगन: तचत70 र0म0: उप=य0द


अयÉनz र= तÉ ध0सय0म3त3,
न हदत3य: तचत70 अनयसय स³य:
उप=य0न û , न तôत3य: तचत70
क0:चन उप=य0द, र= तÉ 70 एतसनन
धत= यदसगन: तचनÁत=, यदप Á =य0द= तस0 वयôधय=त.
( तîवतरÏयस:हहत0, ५ क0:ड, ६ पप0ठक, ८ अनÁ70क )

एक0 ऋर3च= मत अस= हÉत= कÙ, पहहलय0:द0 असगनचयन क=ल= असत0, ³3सम0गम कर नय=,
क0रण अनÁपयÁक ³3चय0 ठ0य3 र= त स<0वपणय0त क0हÏ मतलब न0हÏ, दस Á रय0:द0 असगनचयन क=ल= असत0
Á रय0:चय0 ³3श3 गमन कर नय=, आसण ततसरय0:द0 असगनचयन क=ल= असत0 कÉणतय0च ³3श3 गमन
दस
कर नय=; तनर=ध0च= क0रण अस= आह= कÙ, असगनचयन करण= महणज= र= त स0ठव7ण= आह= , त=वह0
³3सम0गम क=ल0 असत0 र= त0च0 वय<¶ ßय हÉतÉ.
7रÏल तनर=ध0:त स7त:चय0 म0लकÙचय0 ³3श3 त3 अनÁपयÁक यÉन3 असत0 दस Á रय0:चय0
म0लकÙचय0 ³3श3 7 स7त:चय0 हक:70 दस Á रय0चय0 कÉण0चय0हÏ म0लकÙच3 न0हÏ अश0 कÉणतय0हÏ ³3श3
असगनचयन0न:तर सम0गम कर नय=, अस= स0:तगतल= आह= . महणज= ह0 तनर=ध पस<0वपत हÉणय0चय0 पÀ7
अगन3 तसद क=ल0 असत0हÏ स7³3श3 हक:70 दस Á रय0चय0 ³3श3 हक:70 कÉणतय0हÏ ³3श3 सम0गम क=ल0
असत0 च0ल=, अस0 गतभ¶त0<¶ तनघतÉ. ह0 तनर=ध पस<0वपत हÉणय0चय0 पÀ7 च0ल अश3 अस= कÙ,
असगनकÁ:ड0ज7ळ पज0पत3 स7स³य0:श3 सम0गम करत, हक:70 कÉण0चय0च म0लकÙचय0 म0हÏत अश0
द0ससस<त3त3ल द0स3श3 सम0गम करÏत. एक= क0ल3 अश3 सस<त3 हÉत3. पÁढ= न3ततमत0 70ढÀ न, स7परभ07

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 34


7ôवद: गत हÉऊन क0हÏ सजजन0:न0 अस= 70टÀ ल0गक= कÙ, पव7त महणÀन म0तनल=लय0 असगनकÁ:ड07र
स7³3श3 हक:70 दसÁ रय0चय0 ³3श3 सम0गम करण= न3ततमत=च= नवह= . त=वह0 क0हÏ लÉक0:न3 आपलय0
असगनचयनपहकय=त ³3सम0गम तनवरद म0नल0, पर: तÁ ह0 तनर=ध सम0ज0त3ल स7¶च वयकÙ:न0 पस:त
पडल0 अस= न0हÏ. क0हÏ लÉक0:च= अस= महणण= पडल= कÙ, असगनकÁ:ड07र उब0रय0चय0 ज0ग3 य=ऊन 7
स7³3सम0गम करन आपल3 पज07ôदÏ हÉतय= 7 मनÁषयबळ 70ढत=, त=वह0 असगनकÁ:ड07र ³3गमन करण=
आपलय0 सम0ज0चय0 मनÁषयबळ0ल0 उपक0रक आह= , सबब 7रÏल तनर=ध अनÁपक0रक अतए7 अम0नय
समज070. य=ण=पम0ण= सम0ज0त दÉन पß झ0ल=, (१) अगमनपß 7 (२) गमनपß. गमन-पß0च3
व7च0रसरन3 य=ण=पम0ण= हÉत3 :-

अ<É खलÁ आहÁ: अपजसय: तद


यननÉप=य0हदत3, तसम0दपÁ =य0द= तस:
असक:द0य ( ५ क0:ड, ६ पप0ठक, ८ अनÁ70क )

आत0 य07र अस= महणत0त कÙ, सम0गम क=ल0 न0हÏ तर पज0 खÁ:ट=ल, महणÀन र= त 70य0 ज0ऊ
द= ऊ नय= य0करÏत0 उपगमन कर07=.
य=ण=पम0ण= गमन पß0च= महणण= पडल= कÙ, असगनचयन क=लय07रहÏ स7³3श3, दस Á रय0च ³3श3
हक:70 70ट= ल ततश3 गमन करणय0स हरकत न0हÏ. य0 व7तधतनर=धरप म:त0च= प0कô त व7रय0ल0 उपयÉग3
अस= त0तपय¶ ए7ढ= च रय07य0च= आह= कÙ, र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ आगटÏचय0 उब0रय0त पजÉतप0दन करÏत
असत.
(८) अगन3 7 पजÉतप0दन य0:च0 तनतयस:ब:ध द0खव7ण0रÏ ह73 तततकÙ 70कय= ऋग7=द 7 यजÁ7द
य0:चय0तÀन क0ढÀ न द0खव7त0 य=त0त. पजनन: जयÉतत: ( तî. स:. क0:ड ७, पप0ठक १, अनÁ70क १ ) य0
70कय0त पÁररजनन+हदय0ल0 अगन3च3 जयÉत महटल= आह= . गभþ 70 एर यदख Á य: ( तî. स:. ५-६-१० ) य0
70कय0त अगन3ल0 गभ¶ महटल= आह= . गभ¶, यÉन3, र= त, मÁषक, अ:सज, पजनन, पज0पत3, म+द,À इ: हदय, 7ôर,
7ôरण, 7ôरभ, 73य¶ इतय0दÏ शबद जय0:च0 उचच0र करण= आपण0 स70Êन0च अश3ल 7 असभय 70टत=- त=
शबद: यजÁ:स:हहत=त अगन3चय0 स0तनधय0न= पदÉपदÏ आल=ल= आढळत0त. पजÉतप0दक इ: हदय= हÏ अगन3
आह= त, अश3 र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:च3 कलपन0 अस=. तश70य र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ यभनकम¶ उघडय0त
स70Êद=खत करÏत, तय0त क0हÏ लजज0सपदत0 तय0:न0 70टत नस=. अ<0¶त û यभनहकय=च= 70चक शबद 7
अ7य7 य0:च0 उचच0र करणय0त कÉणत0हÏ अश3लपण0 आह= , अस= तय0:न0 70टत नस=. न0क, डÉळ= हÏ
उघडÏ ठ= 7णय0स आपण0स जश3 ल0ज 70टत न0हÏ, तय0पम0ण=च जनन+हदय= उघडÏ ठ= 7ण= र0नटÏ
ऋवरपÀ7ज ¶ 0:न0 लजज=च3 गÉष 70टत नस=. महणज= र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ एक=क0ल3 बर= च नगन असत 7
जनन+हदय=, र= त, गभ¶ इतय0दÏ70चक शबद तय0:चय0 बÉलणय0त हरघडÏ य=त. तîवतरÏय स:हहत=चय0 पहहलय0
क0:ड0चय0 प0चवय0 पप0ठक0चय0 न7वय0 अनÁ70क0:त अगन3, यÉन3 7 तल:ग य0जस:ब:ध0न= ऋवरकलपन0
अ<0¶त û ऋवरपÀ7ज ¶ कलपन0 क0य हÉतय0 त= स0:तगतल= आह= .

असगनहÉत: जÁहÉतत, यद= 7 हक: च


यजम0नसय स7: तसयî7 तत û । र= त:
तस:चतत पजनन= पजनन: हह 70 असगन: ।
यतस0ह: जÁहÉतत र= त ए7 तसतस:चतत ।
पî7 प0तसतन=न जनयतत तत û ॥

य0 70कय0:च0 भ070<¶ अस0 : असगनहÉत3 यजम0न अगन3त दध À , दहÏ, तÀप


7गîर= पद0<¶ ट0कतÉ त= फÁकट ज0त न0हÏत. यÉन3:त ट0कल=ल= र= त जय0पम0ण= त=<= जम0 हÉत= तय0पम0ण=
अगन3त ट0कल=ल= पद0<¶ र= तÉरप हÉत0त, क0रण अगन3 महनज=च जनन+हदय. स0य:क0ळÏ ह7न करण=
महणज= र= ततस:चन करण= आह= , आसण प0त:क0ळÏ ह7न करण= महणज= स0य:तसक र= त0प0सÀन झ0ल=ल3
पज0 स:प0दण= आह= .
यजभÀम37र ऋवरपÀ7ज ¶ क0ल3 क0य पक0र च0ल= तÉ व7शद करण0र= आसणक एक 70कय तîवतरÏय
स:हहत=चय0 स0तवय0 क0:ड0चय0 प0चवय0 पप0ठक0चय0 दह0वय0 अनÁ70क0त3ल द= तÉ :

य:तत 70 एत= तम<Áन0द य=


स:7तसर: उपय:तत अ:त: 7=हद
तम<ÁमÉ स: भ7त: त=नî7 तम<Áन0नन य:तत ।
ह0 म:त0च0 भ070<¶ अस0 आह= कÙ, ज= यजम0न स:7तसर सत0च= अनÁष0न करत0त तय0:च3
मî<नÁ शकÙ म:द हÉत=, क0रण 7र¶भर त= बहचय0¶न= र0हत0त. कररत0 मî<न Á शकÙ पÁन: पज7तलत वह073
एतद<¶ ईशर0चय0 अघटÏत ल3ल=न= ब=दÏचय0 मधय= एक जÉडप= उतपनन हÉत=. त= जÉडप= कÉण0च= महण0ल
तर एक0 बहच0रय0च= 7 एक0 तछन0ल 70:डकÙच=. तय0 जÉडपय0च0 मî<न Á वय7ह0र प0हहल0 महणज= 7र¶भर
बहचय0¶न= र0हहल=लय0 यजम0न0च3 मî<न Á शकÙ पÁनह0 पÀ77¶ त û जÉर0न= पगट हÉत= . मî<न
Á य0 भ0770चक
न0म0च= क0य¶ तम<Áन ह0 शबद तîततरÏय स:हहत=त करतÉ.
यजम0न0न= 7र¶भर बहचय0¶न= र0ह07य0च= वत 7îहदकक0ळÏ तनघ0ल=. ततपÀ7 7=दÏ7र महणज=
आगटÏभÉ7त3 महणज= जम0त3:चय0 ज0ग3 स³य0:चय0 प0ठ ल0गण0र= पÁरर 7 पÁरर0:चय0 प0ठ ल0गण0रय0
स³य0 य<=चछ रमम0ण हÉत. जय0 म0लक0च3 आगटÏ अस=ल तय0चय0 स³य0 आल=लय0 प0हÁणय0श3
रमम0ण हÉत, 7 तÉपयÊत स7त: यजम0न अतत<3सतक0र0<¶ स7त: बहचय0¶न= र0हÏ. अतत<3ल0 स7³3
समप¶ण करणय0च3 ज3 च0ल 7îहदक ऋवरलÉक0:त पÁढ= च0लÀ हÉत3 ततच= दश¶क यजम0न0च+ ह= क0हÏ
क0लपयÊतच= बहचय¶ हÉय.
(९) र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ आगटÏचय0 भÉ7त3ल जम0त3चय0 ज0ग3 क=7ळ पजÉतप0दन कम¶ करनच
स7स< बसत नसत. त=<= त= म0दक सÉमरस प3त, ग0ण3 ग0त 7 न0चत ब0गडत. र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶ 0:चय0
ग0णय0प0सÀन पÁढ= वतषÁ भ,À अनÁषÁभÀ, ग0यत3 इतय0दÏ छ: द तनघ0ल= 7 स0मग0यन महणÀन जय0ल0 पÁढ= स:ज0
तमळ0ल3 त= ग0न उपनन झ0ल=. र0नटÏ न0चणय0प0सÀन पÁढ= नôतयकल0 उदभ7ल3, आसण र0नटÏ पÀ7ज ¶ 0:चय0
च0ल3रÏत3च3 ज3 नककल 7îहदक क0ल3 स0ß=प0न= हÉऊ ल0गल3 तय0 नकल=प0सÀन न0टक हक:70
न0टयकल0 महणÀन सजल0 पÁढ= पzढ न0म0तभध0न तमळ0ल= त= जनम0स आह= . अशम=ध यज0त3ल
घÉडय0पÁढÏल र0जस³य0:च0 व7ल0प अ<70 व7ल0स आसण तय0 व7ल0स0त3ल ³3पÁरर0:च3 स:भ0रण= , ह= एक
छÉट= स= ब3भतसरस0तमक न0टकच आह= . अशम=ध0च3 सम0प3 करत0न0 आरत3च3 ज=वह0 7=ळ य=त=, त=वह0
ऋसत7ज ऋच0 महणत0त, स³य0 ग0ण3 ग0त0त 7 द0स3 नôतय करत0त. डÉकय07र मद0चय0 घ0गरÏ घ=ऊन
प0य0न3 त0ल धरÏत धरÏत इद: मधÁ ( ह= मद ) ह= शबद ग0त ग0त आठ द0स3 यजभÀम37र य=त0त, त=वह0
यजम0न0ल0 आपण मÉठ= पÁणय7:त 7 भ0गयश0ल3 आहÉत अश3 कô तकô तयत0 70टल3 महणÀन तîवतरÏय
स:हहत=त तलहहल=ल= आढळत= ( क0:ड ७, प0प0ठक ५, अनÁ70दक ११. श=7ट ).
(१०) भ0रत3य आय0¶त व770ह अगन3चय0 स0मकय0न= क0: वह070 ल0गतÉ त= 7रÏल तपतशल07रन
सपष हÉत=. कÉणतय0हÏ सम0ज0त3ल व770ह0च= मÁखय पयÉजन ज= पजÉतप0दन त= र0नटÏ ऋवरपÀ7ज ¶
आगटÏभÉ7त3ल यजकÁ:ड07र महणज= जम0त3चय0 ज0ग3 करत. सबब तय0:च= 7:शज ज= 7îहदक 7
सद:क0ल3न भ0रत7र य आय¶ त=हÏ आपल= व770ह त0तसय कÀप: य0 नय0य0न= अगन3समß करत0त.

पररतशष

( कô षणयजÁ: स:हहत0, क0:ड ७, पप0ठक ४, अनÁ70क १९ )

(१) अ:ब= अ:ब0लय:वबक= न म0 नयतत क न । ह= अ:ब=, ह= अ:ब0तल, ह= अ:वबक=, मल0 कÉण3हÏ न=त
न0हÏ.
टÏक0 :- य0 म:त0च= त3न प0ठभ=द आह= त. एक प0ठ कô षणयजÁ: स:हहत=त3ल, दस Á र0 प0ठ यजÁ:
स:हहत=त3ल 7 ततसर0
प0ठ प0ण3न3य अष0धय0त3ल.
य0त3ल कô षणप0ठ - अ:ब= अ:ब0लय:वबक=
शÁकलप0ठ - अ:ब= अ:वबक=ऽब0तलक=
प0सणतनप0ठ - अ:ब= अ:ब0ल= अ:वबक=
अ:ब= 7 अ:वबक= हÏ दÉन रप= ततनहÏ प0ठ0:त एकस0रख3 आह= त. अ:ब= ह= रप ततनहÏ प0ठ0:त प0हहल=
आह= . अ:वबक= ह= रप कô षणप0ठ0त 7 प0सणन3य प0ठ0त श=7टच= आह= 7 शÁकलप0ठ0:त दस Á र= आह= .
कô षणप0ठ0त अ:ब0तल अस= रप 7 प0सणतनप0ठ0त अ:ब0ल= अस= रप आह= . अ:ब0तल ह= अ:ब0ल3 शबद0च=
स:बÉधन आह= . अ:ब0ल= ह= अ:ब0ल0 हक:70 अ:ब0तल य0 शबद0च= स:बÉधन आह= 7 अ:ब0तलक= ह= अ:ब0तलक0
शबद0च= स:बÉधन आह= . शबदरप0त 7 प0ठकम0त ह= अस= त3न पक0र आह= त. य07रन स7चछच अनÁम0न
तनघत= कÙ, यजÁ:स:हहत0 शÁकल असÉ, कô षण असÉ, ततच= प0ठ तनयत न0हÏत. महणज= यजÁ:स:हहत0 शÁकल 7
कô षण अश3 ज3 सधय0 उपलबध आह= त3 मÀळ जश3 रचल3 ग=ल3 अस=ल तश3च3 तश3 आपलय0पयÊत
पÉहÉचल3 न0हÏ. ततचय0त3ल शबद0त 7 शबदकम0त रप0:तर= झ0ल=ल3 आह= त. तश70य, प0सणन3य सÀत07रन

भ0रत3य व770हस:स<=च0 इततह0स 36


( ६-१-११८ ) अस=हÏ हदसत= कÙ, प0सणन3ल0 यजÁ:स:हहत=त स7रस:ध3चय0स:ब:ध3 ज= तनयम म0हÏत हÉत= त=
तनयम सधय0 उपलबध असल=लय0 कô षण यजÁ:स:हहत=त 7 शÁकल यजÁस:हहत=त यदवप प0तळल=ल= आह= त
त<0वप यÁकÙन= प0ळल= आह= त.
आपÉ जÁर0णÉ इतय0दÏ सÀत0त प0सणन3 स0:गतÉ कÙ, अ:ब=, अ:ब0ल=, अ:वबक= य0 त3न शबद0:त3ल आद
अक0र0पÀ7 एक0र आल0 असत0 पÀ7र ¶ प एक0द= श यजÁवर हÉत न0हÏ. पकô ततभ07च र0हतÉ, महणज= स:ध3
हÉत न0हÏ. य0 तनयम0पम0ण= प0सणन3ल0 स:मत असल=लय0 यजÁ:स:हहत=त अ:ब= अ:ब0ल= अ:वबक= अस0
स:तधरहहत प0ठ हÉत0. तÉ प0ठ सधय0चय0 कô षणयजÁ:स:हहत=त महणज= तîवतरÏय स:हहत=त अ:ब= अ:ब0लय:वबक=
अस0 हफर7Àन महणज= अ:ब0ल=चय0 ऐ7ज3 अ:ब0तल अस= स:बÉधक रप घ0लÀन , प0सणन3य उपद= श0च3
अ7ह= लन0 क=ल=ल3 सपष हदसत आह= . प0सणन3न= अ:ब=, अ:वबक= 7 अ:वबक= अश3 त3न रप= स0:तगतल3 आह= त,
तय0:च0 अ<¶ सधय0:चय0 तîवतरÏयस:हहत0क0र0:न3 अस0 क=ल0 कÙ अ:ब0ल= ह= रप अस=ल तरच पÁढÏल
अक0र0च0 पÀ7र ¶ प -एक0द= श हÉईल, अ:ब0तल अस= जय0 अ< आमच= रप आह= तय0अ< ह0 तनयम
आमह0ल0 य=<= ल0गÀच न0हÏ. प0सणन3य तनयम ट0ळणय0च3 हÏ अश3 चÉर70ट न73न
तîवतरÏयस:हहत0क0र0:न3 क0ढल3 खरÏ, पर: तÁ प0सणन3चय0 कच0टय0तÀन ह0 कचचय0 गÁर:चय0 च=लय0:न0
तनसटत0 आल= न0हÏ. अ:ब0तल अस= रप म0नÀन अ:ब0लय:वबक= अस0 स:ध3 तय0:न0 उजळ म0थय0न= करत0
आल0, पर: तÁ अ:ब= 7 अ:ब0तल य0 शबद0च0 पकô ततभ07 ठ= 7Àन महणज= स:ध3 न करन तय0:न3 आपल= हस=
करन घ=तल=.
***********

You might also like