Professional Documents
Culture Documents
αντωνιου ηλιανα
αντωνιου ηλιανα
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 29-09-2008
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ…………………………………………………………... σελ. 3
ΕΠΙΛΟΓΟΣ…………………………………………………………... σελ. 94
1. 1. Κριτικές προσεγγίσεις
Ο όρος «λαϊκισμός» είναι εξαιρετικά ασαφής και χρησιμοποιείται χωρίς να έχει
οροθετηθεί εννοιολογικά. Είναι ένα αμφιλεγόμενο θέμα. Χαρακτηρίζει ένα πλήθος
πολιτικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων, εντοπιζόμενος σε όλα τα σημεία του πολιτικού
φάσματος, από τη Δεξιά μέχρι την Αριστερά. Η πλούσια βιβλιογραφία για το λαϊκισμό
περιλαμβάνει πολλές προσεγγίσεις, καθεμιά από τις οποίες χρησιμοποιεί διαφορετικά
κριτήρια για τον ορισμό και την ανάλυση του. Ωστόσο, όποιες διαφωνίες και αν
παρουσιάζουν μεταξύ τους οι διάφοροι μελετητές του λαϊκισμού, δύο είναι τα κύρια σημεία
στα οποία συμφωνούν: α) στην ιδιαίτερη σημασία που έχει ο λαϊκισμός για τη μελέτη των
σύγχρονων πολιτικών κομμάτων και κινημάτων, και β) στην ανεπάρκεια του θεωρητικού
πλαισίου για την κατανόηση του φαινομένου.1
Πράγματι, σχεδόν κάθε προσπάθεια ερμηνείας του λαϊκιστικού φαινομένου
«σκοντάφτει» σε ένα βασικό εμπόδιο: στην αδυναμία προσδιορισμού ενός γενικά αποδεκτού
ορισμού του λαϊκισμού. Αυτή η αδυναμία οδήγησε τους πρώιμους μελετητές του
φαινομένου, Ionescu και Gellner, να υιοθετήσουν μία πεσιμιστική και άκρως αρνητική θέση
για το λαϊκισμό.2 Σύμφωνα με αυτήν την πρώτη προσέγγιση, ο λαϊκισμός αναφέρεται σε μία
τόσο ευρεία ποικιλία φαινομένων, ώστε είναι αδύνατον να καταφέρουμε να «απομονώσουμε»
κάποια κοινά χαρακτηριστικά που να μπορούν να θεωρηθούν λαϊκιστικά. Συνεπώς, ο όρος
«λαϊκισμός» δε μπορεί να έχει επιστημονική χρήση, ούτε καν να αποτελεί μέρος της
ορολογίας των κοινωνικών επιστημών.3
Η δεύτερη προσέγγιση που επιχειρήθηκε στο φαινόμενο του λαϊκισμού ήταν αυτή
της πολύ στενής εστίασης σε ένα από τα γενικά χαρακτηριστικά του φαινομένου. Έγινε,
δηλαδή, προσπάθεια να οριστεί ο λαϊκισμός με βάση ένα μόνο από τα γενικά του
χαρακτηριστικά. Έτσι, άλλοτε ταυτίστηκε με αγροτικά κινήματα και άλλοτε με αστικά
πολυταξικά κινήματα, όπως αυτά που εμφανίστηκαν στη Λατινική Αμερική.4
1 Βλ. Nikos Mouzelis, “On the concept of populism: Populist and clientelist modes of incorporation in
semiperipheral polities”, Politics & Society, 1985, Τόμος 14, No. 3, p. 329.
2 Βλ. Catherine Fieschi, “Introduction”, Journal of Political Ideologies, October 2004, Τεύχος 9(3), p. 235.
3 Βλ. Νίκος Μουζέλης, «Ο λαϊκισμός. Νέος τρόπος ένταξης των μαζών στις πολιτικές διαδικασίες;», στο
Λαϊκισμός και Πολιτική, Αθήνα, Γνώση, 1989, σελ. 21-22.
4 Βλ. Νίκος Μουζέλης, ό. π., σελ. 22.
5 Βλ. Nikos Mouzelis, “On the concept of populism: Populist and clientelist modes of incorporation in
semiperipheral polities”, ό. π., pp. 329-330.
6 Βλ. Yannis Stavrakakis, “Antinomies of formalism: Laclau’s theory of populism and the lessons from
religious populism in Greece”, Journal of Political Ideologies, October 2004, Τεύχος 9(3), p.p. 254–257 & p.p.
262–264.
7 Βλ. Ernesto Laclau, «Τέσσερις απαντήσεις για τον λαϊκισμό. Μία συνέντευξη», Επιστήμη και Κοινωνία, Τεύχος
12, Άνοιξη 2004, σελ. 213-218.
8 Βλ. Yannis Stavrakakis, “Antinomies of formalism…, ό.π., 254–257.
9 Βλ. Χρήστος Λυριντζής, «Λαϊκισμός: Η έννοια και οι πρακτικές» στο Χρήστος Λυριντζής-Ηλίας
Νικολακόπουλος (επιμέλεια), Εκλογές και κόμματα στη δεκαετία του ’80, εξελίξεις και προοπτικές του πολιτικού
συστήματος, Αθήνα, Θεμέλιο, 1990, σελ. 46.
10 Βλ. Margaret Canovan, “Trust the People! Populism and the two faces of democracy”, Political Studies,
1999, XLVII, pp. 2.
11 Βλ. Margaret Canovan, “Populism for political theorists?”, Journal of Political Ideologies, October 2004,
p.241-252. Ο Χρήστος Λυριντζής υποστηρίζει ότι το φαινόμενο του λαϊκισμού δεν χαρακτηρίζεται από
συγκεκριμένες ιδέες ή συγκεκριμένο σύνολο πολιτικών αλλά προσδιορίζεται από την εσωτερική του λογική,
από τον τρόπο που παρουσιάζει και οργανώνει τον κοινωνικό και πολιτικό χώρο. Ωστόσο, ασκεί κριτική στην
Canovan, λέγοντας ότι οι παρατηρήσεις της είναι μεν σωστές αλλά δεν επαρκούν για να οριστεί και να
αναλυθεί ο λαϊκισμός, δεδομένου ότι τα παραπάνω στοιχεία μπορεί να εμφανίζονται και σε κόμματα ή
κινήματα τα οποία έχουν σαφή ιδεολογική ταυτότητα και ούτε αυτοπροσδιορίζονται ούτε χαρακτηρίζονται
από τρίτους ως λαϊκιστικά. Τέτοιες προσεγγίσεις, συνεχίζει ο Λυριντζής, παραμένουν εξαιρετικά περιγραφικές
και δεν εξηγούν ούτε τη φύση και την ιδιοτυπία του λαϊκισμού ούτε το ρόλο του σε συγκεκριμένες πολιτικές
κινητοποιήσεις. Το πρόβλημα είναι ότι δεν αποσαφηνίζουν την έννοια του λαϊκισμού με τρόπο που να
καθίσταται αναλυτικά χρήσιμη και διακριτή από άλλες έννοιες και ταυτόχρονα ικανή να συμβάλλει στην
ανάλυση του πολιτικού φαινομένου. Βλ. Christos Lyrintzis, “The power of populism: the Greek case”,
European Journal of Political Research, Vol. 15, 1987, p.667-686. & Βλ. Χρήστος Λυριντζής, «Λαϊκισμός: Η
έννοια και οι πρακτικές», ό. π., σελ. 45.
12 Από τη λυτρωτική όψη προκύπτουν οι λεγόμενες «πολιτικές πίστης», ενώ από τη πραγματιστική όψη
προκύπτουν οι «πολιτικές ορθολογισμού». Ο λαϊκισμός ανήκει στις πρώτες. Βλ. Koen Abts - Stefan
Rummens, “Populism versus Democracy’, Political Studies, Vol. 55, 2007, pp. 405-424.
13 Βλ. Margaret Canovan, “Trust the People! Populism and the two faces of democracy”, ό. π., p. 2-12.
14 Βλ. Margaret Canovan, “Trust the People! Populism and the two faces of democracy”, ό. π., p.p. 11-14.
15 Βλ. Catherine Fieschi, Fascism, populism and the French Fifth Republic, in the shadow of democracy, Manchester
University Press, 2004, p. 111.
16 Βλ. Catherine Fieschi, “Introduction”, Journal of Political Ideologies, October 2004, Τεύχος 9(3), p.235-240.
17Βλ. Νίκος Μουζέλης, «Ο λαϊκισμός. Νέος τρόπος ένταξης των μαζών στις πολιτικές διαδικασίες;», ό. π., σελ.
41-42.
18 Ο Λυριντζής, διαφωνώντας με τον Μουζέλη, θεωρεί ότι οι οργανωτικές ιδιομορφίες μπορούν να αποτελούν
επιπτώσεις του λαϊκισμού, αλλά δεν είναι δυνατόν να θεωρηθούν συστατικά του στοιχεία, διότι αντίστοιχες
εμφανίζονται και σε φαινόμενα που με κανένα τρόπο δεν μπορούν να χαρακτηριστούν λαϊκιστικά. Βλ. Χρήστος
Λυριντζής, «Λαϊκισμός: Η έννοια και οι πρακτικές», ό. π., σελ. 46.
19 Βλ. Μιχάλης Σπουρδαλάκης, «Ο ελληνικός λαϊκισμός στις συνθήκες του αυταρχικού κρατισμού» στο
Λαϊκισμός και πολιτική, Αθήνα, Γνώση, 1989, σελ. 67.
20 Βλ. Άγγελος Ελεφάντης, Στον αστερισμό του λαϊκισμού, Αθήνα, Ο Πολίτης, 1991, σελ. 240.
21 Βλ. Άγγελος Ελεφάντης – Μάκης Καβουριάρης, «ΠΑΣΟΚ: Λαϊκισμός ή Σοσιαλισμός;», Ο Πολίτης,
Τεύχος 13, Οκτώβριος, 1977, σελ. 14-23.
22 Βλ. Κώστας Σημίτης, Ανάπτυξη και εκσυγχρονισμός της ελληνικής κοινωνίας, Αθήνα, Γνώση, 1989, σελ. 40.
23 Βλ. Βασίλης Καπετανγιάννης, «Λαϊκισμός, συνοπτικές σημειώσεις για μια κριτική επανεξέταση», Ο Πολίτης,
Τεύχος 71, τρίμηνη επιθεώρηση, Ιανουάριος-Μάρτιος 1986, σελ.14-18. Αντίθετα, σημειώνει ο
Καπετανγιάννης, τα παραδοσιακά κομμουνιστικά κόμματα όσο και αν επικαλούνται το «λαό», όσο και αν
στρέφονται εναντίον των ελίτ και του status quo, ιδεολογικά και πολιτικά τοποθετούν την εργατική τάξη σε
προνομιακή θέση σε σχέση με τις άλλες κοινωνικές τάξεις.
24 Βλ. Βασίλης Καπετανγιάννης, «Η πολιτική και θεωρητική σημασία της συζήτησης για το ΠΑΣΟΚ» στο
Πέτρος Παπασαραντόπουλος (επιμέλεια), ΠΑΣΟΚ και εξουσία, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1980, σελ. 301.
25 Βλ. Max Weber, Οικονομία και Κοινωνία, κοινωνιολογικές έννοιες, Αθήνα, Σαββάλας, 2005, σελ. 275.
26 Βλ. Ernesto Laclau, ό. π., p. 213.
27 Βλ. Hans-Georg Betz – Carol Johnson, “Against the current—stemming the tide: the nostalgic ideology
of the contemporary radical populist right”, Journal of Political Ideologies, October 2004, Τεύχος 9(3), p. 315.
32 Βλ. Ανδρέας Πανταζόπουλος, ό. π. σελ. 47. Η Γαλλική Επανάσταση αποτελεί ιδρυτικό γεγονός για την
ανάδυση του «λαού». Ο λαός, πέρα από το λαϊκισμό, δεν υπάρχει παρά μέσα από την αντιπροσώπευσή του. Η
άρνηση της αντιπροσώπευσης, η αναγωγή της σε «άμεση επικοινωνία» συνιστά μια επικίνδυνη άρνηση του
δημοκρατικού κοινωνικού συμβολαίου, της ίδιας της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας. Με την αντιπροσώπευση ο
λαός αποκτά πρόσωπο, γίνεται η «δρώσα δύναμη της κυριαρχίας». Αντίθετα, ο λαός του λαϊκισμού υπάρχει με
την άμεση δημοκρατία, κάθε αντιπροσώπευση μπορεί να θεωρηθεί μέχρι και προδοσία.
33 Βλ. Margaret Canovan, “Populism for political theorists?”, ό.π. pp. 241-252.
34 Βλ. Margaret Canovan, “Trust the People! Populism and the two faces of democracy”, ό. π., pp. 4-5.
35 http://www.cc.uoa.gr/ptde/journal/greek/Τεύχος_2/html/laikismos.htm
46 «Η άποψη ότι τίποτα δεν είναι αυτό που φαίνεται, πως πίσω από ότι συμβαίνει υπάρχει κάτι άλλο – και πίσω
από αυτό κρύβεται κάτι ακόμα πιο κρυφό (και ούτω καθ’ εξής, ad infinitum)»:
http://nikosdimou.blogspot.com/2006/04/blog-post_29.html
47 Βλ. Margaret Canovan, “Trust the People! Populism and the two faces of democracy”, ό. π., pp. 5-6.
48 Βλ. Νίκος Μουζέλης, «Ο λαϊκισμός νέος τρόπος ένταξης των μαζών στις πολιτικές διαδικασίες;», ό. π., σελ.
24-25. Οργανωτικές δομές υπάρχουν στα λαϊκιστικά κινήματα, όπως υπάρχουν χαρισματικές προσωπικότητες
στα μη λαϊκιστικά κόμματα. Η βασική διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι ο λαϊκιστής ηγέτης σε περίπτωση
σύγκρουσης με τα οργανωτικά στελέχη του μπορεί εύκολα να τα παραγκωνίσει, πράγμα που δεν μπορεί να
κάνει ο μη λαϊκιστής ηγέτης, χαρισματικός ή μη.
49 Βλ. Hans-Georg Betz – Carol Johnson, p. 316.
50 Βλ. Margaret Canovan, “Trust the People! Populism and the two faces of democracy”, p. 6.
51 «Το πολιτικό έχει να κάνει με τη διαμόρφωση ενός Εμείς εναντίον Αυτών (…) είναι συνυφασμένο με την
ύπαρξη εχθρότητας στις ανθρώπινες κοινωνίες». «Η δημιουργία μιας ταυτότητας συνεπάγεται τον καθορισμό
μιας διαφοράς, συχνά στη βάση διχοτομικών ιεραρχήσεων»: Chantal Mouffe, «Πάθη και πολιτική: Τα
διακυβεύματα της δημοκρατίας», Επιστήμη και Κοινωνία, Τεύχος 12, 2004, σελ. 43-44.
52 Βλ. Chantal Mouffe, ό. π., pp. 45-50.
53 Βλ. Catherine Fieschi – Paul Heywood, “Trust, cynicism and populist anti-politics”, Journal of Political
Ideologies, October 2004, Τεύχος 9(3), p. 291.
54 Βλ. Yannis Stavrakakis, pp. 264-265.
55 Βλ. Catherine Fieschi, “Introduction”, ό.π. pp. 235-240.
56 Μνησικακία: η έννοια εισήχθη από τη φιλοσοφία του Nietzsche το 1887. Δεν υπάρχει γενική συμφωνία ως
προς το περιεχόμενό της. Στη σύγχρονη σχετική βιβλιογραφία παρουσιάζονται δύο ειδών χρήσεις της
«μνησικακίας»: η «νιτσεϊκή» και η «μη νιτσεϊκή». Σύμφωνα με την πρώτη, η «μνησικακία» είναι ένα συναίσθημα
των αδυνάμων που grosso modo ακολουθούν τη λογική της «αλεπούς και των άγουρων σταφυλιών». Σύμφωνα
με τη δεύτερη, η «μνησικακία» σημαίνει τη συναισθηματική εναντιότητα σε άνισες και άδικες καταστάσεις. Η
ελληνική λέξη «μνησικακία» είναι απόδοση της γαλλικής λέξης ressentiment που προέρχεται από το λατινικό
resentire (αισθάνομαι). Είναι η βιωμένη αίσθηση αδικίας. Βλ. Νίκος Δεμερτζής - Θάνος Λίποβατς, Φθόνος και
μνησικακία, τα πάθη της ψυχής και η κλειστή κοινωνία, Αθήνα, Πόλις, 2006, σελ. 118.
57 Βλ. Νίκος Δεμερτζής - Θάνος Λίποβατς, ό. π., σελ. 194.
1. 3. Ιστορικά παραδείγματα
Ολοκληρώνοντας την καταγραφή των βασικών χαρακτηριστικών του λαϊκισμού,
στην ενότητα αυτή θα συνεχίσουμε με τη διερεύνηση ιστορικών περιπτώσεων που
εμφανίστηκαν κατά καιρούς και χαρακτηρίστηκαν ως λαϊκιστικές. Υπάρχει ένας μεγάλος
αριθμός, συχνά αντιφατικών, ιστορικών εμπειριών που έχουν χαρακτηριστεί ως λαϊκιστικές,
ανάμεσα στις οποίες καταχωρίζονται ως τέτοιες: οι Ναρόντνικοι στην προεπαναστατική
Ρωσία, οι Περονιστές στην Αργεντινή, οι Poujade στη Γαλλία, η Πράσινη Επανάσταση
στην Ανατολική Ευρώπη, το Sinn Fein της Ιρλανδίας, ο Gandhi στην Ινδία, ο «αραβικός
σοσιαλισμός» και τα Μπααθικά κόμματα, το κίνημα στον δυτικό Καναδά (prairies), η
περίπτωση του Μεξικού, ο κινέζικος κομμουνισμός (κυρίως την περίοδο του Μάο) και
ακόμη το ημέτερο ΠΑΣΟΚ.64 Ωστόσο, αρκετοί είναι εκείνοι που πιστεύουν ότι η ανάλυση
ιστορικών φαινομένων του παρελθόντος και ο χαρακτηρισμός τους ως λαϊκιστικών κάθε
άλλο παρά έχει βοηθήσει στο ξεπέρασμα αυτής της σύγχυσης.
Θα ξεκινήσουμε με μια τυπολογία από την Canovan, την οποία κρίναμε ότι αξίζει
να αναφέρουμε. Η Canovan, λοιπόν, διέκρινε εφτά τύπους λαϊκισμού. Αφού εξέτασε κάθε
τύπο ξεχωριστά, κατέληξε ότι όλοι, ανεξαιρέτως, εμφανίζουν δύο κοινά χαρακτηριστικά: την
έκκληση στο λαό και τον αντιελιτισμό, όπως προαναφέρθηκε. Η Canovan θεώρησε πολύ
σημαντικό να διαχωρίσει τον αγροτικό λαϊκισμό από τον τύπο λαϊκισμού που δεν είναι
απαραίτητα αγροτικός αλλά στην ουσία πολιτικός και βασίζεται στη σχέση μεταξύ του
«λαού» και των ελίτ. Δημιούργησε, έτσι, την ακόλουθη τυπολογία:65
Αγροτικοί Λαϊκισμοί
1. αγροτικός ριζοσπαστισμός (το αμερικανικό Κόμμα του Λαού)
2. τα κινήματα των χωρικών (Green Rising-Ανατολική Ευρώπη)
3. αγροτικός σοσιαλισμός των διανοουμένων (ναρόντνικοι)
Πολιτικοί Λαϊκισμοί
1. λαϊκιστική δικτατορία (Peron)
2. λαϊκιστική δημοκρατία (κάλεσμα για δημοψηφίσματα και «συμμετοχή»)
64 Βλ. Μιχάλης Σπουρδαλάκης, «Ο ελληνικός λαϊκισμός στις συνθήκες του αυταρχικού κρατισμού», ό. π., σελ.
66.
65 Βλ. Ernesto Laclau, On populist reason, London, Verso, 2007, p. 117.
68 Η έννοια του «λαού-έθνους», εκφραζόμενη από τη γερμανική λέξη «Volk», προσδιόρισε για τη χώρα έναν
τύπο λαϊκιστικής ανάπτυξης, πριν αυτός προαχθεί, μέσω της αναγωγής του στο μύθο της «φυλής». Στην
περίοδο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το φαινόμενο του λαϊκισμού στην Ομοσπονδιακή
Δημοκρατία της Γερμανίας και, μετά την επανένωση το 1989, σε ολόκληρη τη χώρα, πολώνεται στα δύο άκρα
του πολιτικού φάσματος.
69 http://en.wikipedia.org/wiki/Narodnichestvo
70http://www2.rizospastis.gr/story.do?id=4510222&publDate=20/4/2008. Ο Λένιν θεωρούσε πολύ
επιζήμια την τακτική της ατομικής τρομοκρατίας, που είχε διαποτίσει τη θεωρία των ναρόντνικων, για το
επαναστατικό κίνημα διότι υποκαθιστούσε την οργανωμένη πάλη των μαζών με την πάλη των μεμονωμένων
ηρώων.
71 Βλ. Franco Venturi, Roots of revolution, a history of the populist and socialist movements in nineteenth-century Russia,
The University of Chicago Press, 1983, p. 558.
72 http://www.dea.org.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=731&Itemid=46
73 Βλ. Ανδρέας Πανταζόπουλος, ό. π., σελ. 55.
74 Βλ. Peter Argersinger, The limits of agrarian radicalism: western populism and American politics, University Press
of Kansas, 1995.
75 http://en.wikipedia.org/wiki/Populism
76 http://en.wikipedia.org/wiki/Populist_Party_(United_States)
77 Βλ. Ανδρέας Πανταζόπουλος, ό. π., σελ. 56.
78 Βλ. Karl Trautman, The new populist reader, London, Praeger, 1997, p. 162.
79 Βλ. Σπύρος Σακελλαρόπουλος, Η Ελλάδα στη Μεταπολίτευση, πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις 1974-1988,
Αθήνα, Α.Α. Λιβάνη, 2001, σελ. 227.
80 http://en.wikipedia.org/wiki/Juan_Domingo_Per%C3%B3n
81 Βλ. Γιώργος Αναστασιάδης (επιμέλεια), Σύγχρονη Παγκόσμια Ιστορία, από τον 20ο αιώνα έως σήμερα, Τόμος 7,
Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2006, σελ. 43.
82 Βλ. Joel Horowitz, “Populism and its legacies in Argentina” in Michael Conniff (edited), Populism in Latin
America, The University of Alabama press, 1999, p. 35.
83 Βλ. Αυγουστίνος Ζενάκος, «Χουάν Περόν (1895–1974), ο συντηρητικός λαϊκιστής», Το Βήμα, Κυριακή 29
Φεβρουαρίου 2004.
84 Βλ. Michael Conniff, “Brazil’s populist republic and beyond” in Michael Conniff (edited), Populism in
Latin America, The University of Alabama press, 1999, pp. 49-50.
85 Βλ. Γιώργος Αναστασιάδης (επιμέλεια), Σύγχρονη Παγκόσμια Ιστορία, Τόμος 7, ό. π., σελ. 51.
86 Βλ. Γιώργος Αναστασιάδης (επιμέλεια), ό. π., σελ. 43.
89 http://en.wikipedia.org/wiki/Poujadism
90 http://www.media.uoa.gr/sas/issues/15_issue/gewrgiadou.html
91 Βλ. Νεμπόισα Πόποβ, Ο σερβικός λαϊκισμός, από περιθωριακό σε κυρίαρχο φαινόμενο, Αθήνα, Παρασκήνιο,
1994.
92 Βλ. Χρήστος Λυριντζής, «Λαϊκισμός: Η έννοια και οι πρακτικές», ό. π., σελ. 57.
93Βλ. Μιχάλης Σπουρδαλάκης, «Ο ελληνικός λαϊκισμός στις συνθήκες του αυταρχικού κρατισμού», ό. π., σελ.
65.
94 Βλ. Βασίλης Καπετανγιάννης, «Η πολιτική και θεωρητική σημασία της συζήτησης για το ΠΑΣΟΚ» στο
Πέτρος Παπασαραντόπουλος (επιμέλεια), ΠΑΣΟΚ και εξουσία, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1980, σελ. 300
98 http://www.pasok.gr/portal/gr/134/8867/1/7/1/showdoc.html
99 Βλ. Γιάννης Βούλγαρης, Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης 1974-1990, Αθήνα, Θεμέλιο, 2002, σελ. 71.
100 Στο κείμενο της Ιδρυτικής Διακήρυξης του ΠΑΣΟΚ μπορεί κανείς να επισημάνει αρκετές διαφορές από
τα αντίστοιχα θεμελιακά κείμενα της κομμουνιστικής Αριστεράς. Πρώτον, η απουσία ή η άρνηση του ηγετικού
ρόλου της εργατικής τάξης. Δεύτερον, για τα κομμουνιστικά κόμματα ο Σοσιαλισμός ήταν αφετηρία μιας
περίπλοκης ανάλυσης ταξικού, θεσμικού, διεθνούς χαρακτήρα ενώ στο ΠΑΣΟΚ η σοσιαλιστική ταυτότητα
ήταν όρος καταληκτικός, που συσκοτίστηκε αργότερα από την κυβερνητική πρακτική και τη νομή της
εξουσίας. Τρίτον, στα κομμουνιστικά κείμενα υπάρχει πάντα μια ταξική-κοινωνική ανάλυση που αιτιολογεί,
ιεραρχεί και συνδέει τους στόχους. Αντίθετα, στα ιδρυτικά κείμενα του ΠΑΣΟΚ, οι σχετικές αναφορές ήταν
υποτυπώδεις ή ανύπαρκτες. Τέλος, στα κομμουνιστικά κείμενα η ανάλυση των αντιθέσεων σε εθνικό επίπεδο
αποτελεί μέρος μιας ανάλογης ανάλυσης των διεθνών αντιθέσεων και συμμαχιών. Το χαρακτηριστικό αυτό
απουσίαζε από το γενέθλιο κείμενο του ΠΑΣΟΚ.
101 Βλ. Richard Clogg, Συνοπτική Ιστορία της Ελλάδας 1770-2000, Αθήνα, Κάτοπτρο, 2003, σελ. 199.
102 Βλ. Κατερίνα Βαρελά, Ανδρέας Παπανδρέου (Σειρά «Ηγέτες»), Αθήνα, Σαββάλας, 2004, σελ. 82. Παρόμοιες
περιπτώσεις που δείχνουν την εξοικείωση του ηγέτη στο προσωπικό επίπεδο με την καθημερινή χρήση του
μικρού του ονόματος είναι: οι περιπτώσεις των Getulio (Vargas), Juscelino (Kubitschek) και Janio (Quadros)
στη Βραζιλία και των Juan και Evita (Peron) στην Αργεντινή. Ο παραλληλισμός με τον Ανδρέα
(Παπανδρέου) στην περίπτωση αυτή είναι εμφανής.
103 Βλ. Δημήτρης Χαραλάμπης, Πελατειακές σχέσεις και λαϊκισμός, η εξωθεσμική συναίνεση στο ελληνικό πολιτικό
σύστημα, Αθήνα, Εξάντας, 1989, σελ.
104 Βλ. Άγγελος Ελεφάντης-Μάκης Καβουριάρης, «ΠΑΣΟΚ: Λαϊκισμός ή Σοσιαλισμός;», ό. π., σελ. 14-23.
105 Βλ. Άγγελος Ελεφάντης, Στον αστερισμό του λαϊκισμού, ό. π., σελ. 107.
106Βλ. Ανδρέας Ανδριανόπουλος, «Η πολιτική φυσιογνωμία του ΠΑΣΟΚ» στο Πέτρος Παπασαραντόπουλος
(επιμέλεια), ΠΑΣΟΚ και εξουσία, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1980, σελ. 489.
107 Βλ. Άγγελος Ελεφάντης, ό. π., σελ. 109.
108 Βλ. Ηλίας Κατσούλης, «Ο ρόλος και η σημασία της χαρισματικής ηγεσίας στην ελληνική μεταβατική
κοινωνία», στο Πέτρος Παπασαραντόπουλος (επιμέλεια), ΠΑΣΟΚ και εξουσία, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής,
1980, σελ. 448.
109 Βλ. Άγγελος Ελεφάντης, ό. π., σελ. 114.
110Βλ. Νίκος Μουζέλης, «Σκέψεις πάνω στη θεαματική πολιτική άνοδο του ΠΑΣΟΚ» στο Πέτρος
Παπασαραντόπουλος (επιμέλεια), ΠΑΣΟΚ και εξουσία, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1980, σελ. 284.
111 Βλ. Άγγελος Ελεφάντης – Μάκης Καβουριάρης, «ΠΑΣΟΚ: Λαϊκισμός ή Σοσιαλισμός;», ό. π., σελ. 14-23.
112 Βλ. Βασίλης Καπετανγιάννης, «Λαϊκισμός, συνοπτικές σημειώσεις για μια κριτική επανεξέταση», ό. π., σελ.
14-18.
113 Βλ. Ανδρέας Πανταζόπουλος, ό. π. σελ. 155.
114 Βλ. Γ. Παπαδημητρίου – Μ. Σπουρδαλάκης., Τα καταστατικά των πολιτικών κομμάτων, 1η Έκδοση, Αθήνα –
Κομοτηνή, Σάκκουλας, 1994, σελ. 38-43. Ως προς την οργανωτική διάσταση του ΠΑΣΟΚ, αυτή, σύμφωνα με
το καταστατικό του κόμματος, διακρίνεται σε περιφερειακή και κεντρική. Η περιφερειακή οργάνωση
διακρίνεται σε αυτή των τοπικών οργανώσεων, των επαρχιακών συνελεύσεων, των νομαρχιακών συνελεύσεων,
των νομαρχιακών συμβουλίων και των περιφερειακών συμβουλίων. Η κεντρική οργάνωση του κόμματος
διαθέτει τα ακόλουθα όργανα: το συνέδριο, την κεντρική επιτροπή, το εκτελεστικό γραφείο και τον Πρόεδρο.
115Βλ. Ηλίας Κατσούλης, ό. π., σελ. 457.
116 Βλ. Άγγελος Ελεφάντης – Μάκης Καβουριάρης, «ΠΑΣΟΚ: Λαϊκισμός ή Σοσιαλισμός;», ό. π., σελ. 14-23.
117 Το σχήμα «προνομιούχοι – μη προνομιούχοι» του Παπανδρέου έγινε αντικείμενο κριτικής από ορισμένους
αναλυτές, οι οποίοι υποστήριξαν ότι επρόκειτο για μια πολύ γενική διχοτομική διάκριση, ένα απλουστευτικό
σχήμα χωρίς ιδεολογικό στίγμα.
Με αφορμή τη διεθνή έκθεση έργων τέχνης και αρχαίων μνημείων που διεξαγόταν
στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1979, ζητήθηκαν και από την Ελλάδα, και συγκεκριμένα από
την Κρήτη, κάποια κομμάτια που θα χρησιμοποιούνταν εκεί ως εκθέματα με στόχο την
προβολή του ελληνικού πολιτισμού. Η κυβέρνηση Καραμανλή συμφώνησε στο να
παραχωρήσει κάποιες αρχαιότητες από το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου για τις
ανάγκες της έκθεσης. Για το λόγο αυτό, τέσσερις ειδικοί συσκευαστές έφτασαν από την
Αθήνα στο Ηράκλειο Κρήτης με σκοπό να ετοιμάσουν τα κομμάτια που προορίζονταν για
το εξωτερικό. Η συσκευασία πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα των εκθεμάτων αρχαϊκής
εποχής. Τα αρχαία, εντελώς συσκευασμένα και έτοιμα, θα αναχωρούσαν με στρατιωτικό
αεροπλάνο απευθείας για το Παρίσι ή τη Νέα Υόρκη.123
Η είδηση ότι η εξαγωγή των αρχαιοτήτων βρισκόταν στην τελική της φάση
κυκλοφόρησε γρήγορα και προκάλεσε έντονη συγκίνηση στους κατοίκους της πόλης του
Ηρακλείου. Εκατοντάδες άτομα, με πρωτοπόρους τους φοιτητές και τους μαθητές,
περικύκλωσαν το Μουσείο, αποφασισμένοι να μην επιτρέψουν αυτή την «ανόσια πράξη»,
όπως τη χαρακτήριζαν. Οργανώθηκε, μάλιστα, από τους τοπικούς φορείς μια μεγάλη
συγκέντρωση διαμαρτυρίας μπροστά στο Μουσείο και στη Νομαρχία Ηρακλείου, όπου ο
εκπρόσωπος της Συντονιστικής Επιτροπής Αγώνα κατά της εξαγωγής των Αρχαιοτήτων, ο
Δήμαρχος Ηρακλείου Μ. Καρέλλης, επέδωσε κείμενο διαμαρτυρίας στον Νομάρχη.124
Το γεγονός, ωστόσο, που προκάλεσε την αγανάκτηση και την οργή των κατοίκων
ήταν ένα ατύχημα κατά τη διάρκεια της συσκευασίας. Μινωικό αγγείο μεγάλης αξίας, από τα
λεγόμενα «καμαραϊκά», έσπασε ενώ συσκευαζόταν από τους ειδικούς του Υπουργείου
Πολιτισμού στο Αρχαιολογικό Μουσείο, προκειμένου να σταλεί στο εξωτερικό. Ομάδες
περιφρούρησης κύκλωσαν το Μουσείο για να μη φυγαδευτούν οι θησαυροί του, ενώ ο
Δήμαρχος Μ. Καρέλλης κατέθεσε μήνυση κατά παντός υπευθύνου, ζητώντας να σταματήσει
κάθε κίνηση για τα αρχαία. Το γεγονός ήρθε να επιβεβαιώσει τους φόβους για τους
κινδύνους καταστροφής που απειλούν τα αρχαία που προορίζονται για το εξωτερικό. Με
συνθήματα όπως: «όχι στον εκπατρισμό», «κάτω τα χέρια από τα αρχαία», «τα αρχαία
ανήκουν στην Ελλάδα», «να καταργηθεί ο νόμος για τα αρχαία», κ.α. εκφραζόταν η πίστη
123 Βλ. «Δεν θα φύγουν τα αρχαία;», Τα ΝΕΑ, Σάββατο 24 Φεβρουαρίου 1979, σελ. 7.
124 Βλ. «Μια δύσκολη μάχη που την κέρδισε ο λαός», Ριζοσπάστης, Σάββατο 3 Μαρτίου 1979, σελ. 4.
125 Βλ. «Μινωικό αγγείο μεγάλης αξίας έσπασε κατά τη συσκευασία», Τα ΝΕΑ, Δευτέρα 26 Φεβρουαρίου
1979, σελ. 1, 2.
126 Βλ. Νίκος Κακαουνάκης, «Μόνο με τα τανκς θα πάρουν τα αρχαία!», Τα ΝΕΑ, Τετάρτη 28 Φεβρουαρίου
1979, σελ. 5.
127 Βλ. «Ξεσηκωμός στο Ηράκλειο, ΜΑΤ σπεύδουν με αεροπλάνα», Ελευθεροτυπία, Τετάρτη 28 Φεβρουαρίου
1979, σελ. 1, 5.
128 Βλ. «Πολιτικές διαστάσεις παίρνει η εξέγερση του λαού του Ηρακλείου», Τα ΝΕΑ, Τρίτη 27 Φεβρουαρίου
1979, σελ. 1, 3, 18.
129 Βλ. «Πολιτικές διαστάσεις παίρνει η εξέγερση του λαού του Ηρακλείου», Τα ΝΕΑ, Τρίτη 27 Φεβρουαρίου
1979, σελ. 1, 3, 18.
130 Βλ. «Πολιτικές διαστάσεις παίρνει η εξέγερση του λαού του Ηρακλείου», Τα ΝΕΑ, Τρίτη 27 Φεβρουαρίου
1979, σελ. 1, 3, 18.
131 Βλ. «Πολιτικές διαστάσεις παίρνει η εξέγερση του λαού του Ηρακλείου», Τα ΝΕΑ, Τρίτη 27 Φεβρουαρίου
1979, σελ. 1, 3, 18.
132 Βλ. Νίκος Κακαουνάκης-Νίκος Βιδάκης, «Ηράκλειο: ηφαίστειο έτοιμο να εκραγεί», Τα ΝΕΑ, Πέμπτη 1
Μαρτίου 1979, σελ. 1, 3, 14.
133 Βλ. Νίκος Κακαουνάκης-Νίκος Βιδάκης, «Ηράκλειο: ηφαίστειο έτοιμο να εκραγεί», Τα ΝΕΑ, Πέμπτη 1
Μαρτίου 1979, σελ. 1, 3, 14.
134 Βλ. «Ηφαίστειο το Ηράκλειο», Ελευθεροτυπία, Πέμπτη 1 Μαρτίου 1979, σελ. 1, 3, 10, 13.
135 Βλ. «Πανηγυρίζει το Ηράκλειο», Τα ΝΕΑ, Παρασκευή 2 Μαρτίου 1979, σελ. 1, 14.
136 Βλ. «Πανηγυρίζει το Ηράκλειο», Τα ΝΕΑ, Παρασκευή 2 Μαρτίου 1979, σελ. 1, 14.
137 Βλ. ‘Όλα όσα πρέπει να ξέρετε για τις βάσεις: η συμφωνία του 1953, του 1983, του 1990, 13 άλλα έγγραφα και ένα
μικρό χρονικό, Αθήνα, Το Ποντίκι, 1990, σελ. 9.
138 Βλ. Κώστας Μαρδάς, Η Ελλάδα στα δίχτυα των βάσεων, από το δόγμα Τρούμαν στον Ανδρέα Παπανδρέου,
Αθήνα, Καστανιώτης, 1989, σελ. 300.
139 Βλ. Αντώνης Μπρεδήμας, Η σύναψη των διεθνών συμφωνιών από τη σκοπιά του διεθνούς και συνταγματικού
δικαίου, η περίπτωση των συμφωνιών Ελλάδας-ΗΠΑ για τις βάσεις (1953/1983/1990), Αθήνα-Κομοτηνή,
Σάκκουλας, 1996, σελ. 15.
140 Βλ. Κ. Αγγελόπουλος, «Δυναμικοί χειρισμοί στα εθνικά θέματα», Ελευθεροτυπία, Πέμπτη 14 Οκτωβρίου
1982, σελ. 7.
141 Βλ. Κώστας Μαρδάς, Η Ελλάδα στα δίχτυα των βάσεων…, ό. π., σελ. 296.
142 Βλ. Στρατής Ζαχαριάδης, «Ανδρέας: οι βάσεις υπάρχουν εξαιτίας της τουρκικής απειλής», Ελευθεροτυπία,
Πέμπτη 14 Οκτωβρίου 1982, σελ. 16.
143 Βλ. «Ανδρέας: θα φύγουν οι βάσεις αν δεν συμφωνήσουμε σε 9 μήνες», Ελευθεροτυπία, Δευτέρα 18
Οκτωβρίου 1982, σελ. 16.
144 Βλ. Πότης Παρασκευόπουλος, Ανδρέας Παπανδρέου, η πολιτική πορεία του 1960-1995, Αθήνα, Σύγχρονη
Ελληνική Ιστορία, 1995, σελ. 150.
145 Βλ. Συνέντευξη Ανδρέα Παπανδρέου: «Μόνο ως ίσοι θα συζητήσουμε με τις ΗΠΑ», Ελευθεροτυπία, Τρίτη
19 Οκτωβρίου 1982, σελ. 1, 14.
146 Βλ. «Ο Ανδρέας στις ΗΠΑ αρχές ΄83», Ελευθεροτυπία, Τετάρτη 20 Οκτωβρίου 1982, σελ. 1, 7, 13.
147 Βλ. «Αρχίζουν αύριο οι συνομιλίες για τις βάσεις», Ελευθεροτυπία, Τρίτη 26 Οκτωβρίου 1982, σελ. 1.
148 Βλ. «Επείγονται οι ΗΠΑ να μάθουν το τίμημα για την παραμονή των βάσεων», Ελευθεροτυπία, Τετάρτη 27
Οκτωβρίου 1982, σελ. 16.
149 Βλ. «5 όροι αλλιώς φεύγουν οι βάσεις», Ελευθεροτυπία, Παρασκευή 29 Οκτωβρίου 1982, σελ. 1, 13
150 Βλ. Γιάννης Βαληνάκης, Εισαγωγή στην ελληνική εξωτερική πολιτική, 1949-1988, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής,
2003, σελ. 299.
151 Βλ. «Βάσεις: άρχισε η πρώτη φάση του διαλόγου», Ελευθεροτυπία, Τρίτη 2 Νοεμβρίου 1982, σελ. 1, 14.
152 Βλ. «Συνέντευξη Ανδρέα Παπανδρέου κατά τη διάρκεια επίσημης επίσκεψής του στη Ρουμανία»,
Ελευθεροτυπία, Παρασκευή 5 Νοεμβρίου 1982, σελ. 1, 9.
153 Βλ. «Ολοκληρώθηκε ο πρώτος κύκλος των συνομιλιών για τις βάσεις των ΗΠΑ», Ελευθεροτυπία, Τετάρτη
17 Νοεμβρίου 1982, σελ. 15.
154 Βλ. «Αμερικανός αρχιλοχίας εφορμά κατά απεργών στη βάση Ελληνικού», Ελευθεροτυπία, Πέμπτη 25
Νοεμβρίου 1982, σελ. 1, 8.
155 Βλ. «Ανυποχώρητη η κυβέρνηση στις αξιώσεις των ΗΠΑ», Ελευθεροτυπία, Σάββατο 8 Ιανουαρίου 1983,
σελ. 1.
156 Βλ. «Κυβέρνηση: Περιορισμοί στη δραστηριότητα των βάσεων», Ελευθεροτυπία, Τρίτη 11 Ιανουαρίου 1983,
σελ. 1, 14.
157 Βλ.«Μας εκβιάζουν οι ΗΠΑ από την ΕΡΤ», Ελευθεροτυπία, Τετάρτη 19 Ιανουαρίου 1983, σελ. 1, 15.
162 Βλ. Γιάννης Βαληνάκης, Εξωτερική πολιτική και εθνική άμυνα 1974-1987, Η Ελλάδα στο σύστημα Ανατολής-
Δύσης, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1987, σελ. 298.
163 Βλ. «Φοβερή πρόκληση του Ρήγκαν», Ελευθεροτυπία, Παρασκευή 4 Φεβρουαρίου 1983, σελ. 1, 13.
164 Βλ. ‘Όλα όσα πρέπει να ξέρετε για τις βάσεις…, ό. π., σελ. 73-74.
165 Βλ. «Προειδοποίηση Ανδρέα στον Ρήγκαν», Ελευθεροτυπία, Σάββατο 5 Φεβρουαρίου 1983, σελ. 1.
166 Βλ. «Συλλαλητήρια σε όλη τη χώρα για τις βάσεις», Ελευθεροτυπία, Δευτέρα 7 Φεβρουαρίου 1983, σελ. 1,
15.
167 Βλ. «Βάσεις: Τελική απάντηση για τα ανταλλάγματα φέρνει ο Μπαρτόλομιου», Ελευθεροτυπία, Πέμπτη 10
Φεβρουαρίου 1983, σελ. 1, 14. Ο Αμερικανός Υπουργός Εξωτερικών George Schultz και ο Υπουργός
Εθνικής Άμυνας Caspar Weinberger δήλωναν ότι η αύξηση της βοήθειας προς την Ελλάδα εξηρτάτο από την
επίτευξη συμφωνίας για τις βάσεις, ενώ ταυτόχρονα πίεζαν τα αμερικανικά νομοθετικά σώματα για την αύξηση
της στρατιωτικής βοήθειας προς την Τουρκία, προσθέτοντας ότι οι Τούρκοι εξασφάλιζαν τη νότια πτέρυγα του
ΝΑΤΟ.
168 Βλ. «Συλλαλητήρια στην Αθήνα και άλλες 3 μεγάλες πόλεις για τις βάσεις», Ελευθεροτυπία, Τετάρτη 9
Φεβρουαρίου 1983, σελ. 1.
169 Βλ. «Έξω οι βάσεις», Ελευθεροτυπία, Παρασκευή 4 Μαρτίου 1983, σελ. 9.
170 Βλ. «Φωνή λαού», Ελευθεροτυπία, Παρασκευή 4 Μαρτίου 1983, σελ. 1, 15.
171 Βλ. Βλ. «Έξω οι βάσεις», Ελευθεροτυπία, Παρασκευή 4 Μαρτίου 1983, σελ. 9.
172 Βλ. «Βάσεις: έσπασαν οι συνομιλίες», Ελευθεροτυπία, Σάββατο 12 Μαρτίου 1983, σελ. 1, 15.
173 Βλ. «3 όροι στις ΗΠΑ», Ελευθεροτυπία, Δευτέρα 14 Μαρτίου 1983, σελ. 1, 15.
174Βλ. «Βάσεις: Σημαντική ανακοίνωση ίσως μέσα στην εβδομάδα», Ελευθεροτυπία, Τρίτη 22 Μαρτίου 1983,
σελ. 16.
175 Βλ. «Τελεσίγραφο στον Ρήγκαν», Ελευθεροτυπία, Τρίτη 26 Απριλίου 1983, σελ. 1, 15.
176 Βλ. «Το μήνυμα για τις βάσεις», Ελευθεροτυπία, Τρίτη 26 Απριλίου 1983, σελ. 8.
177 Βλ. «Και ο λαός είπε όχι στις βάσεις», Ελευθεροτυπία, Τρίτη 26 Απριλίου 1983, σελ. 8.
178 Βλ. «Όλοι στο Σύνταγμα, η Αθήνα στο πόδι για τις βάσεις», Ελευθεροτυπία, Πέμπτη 28 Απριλίου 1983, σελ.
1, 8.
179 Βλ. «Ομοψυχία στη βάση», Ελευθεροτυπία, Τετάρτη 27 Απριλίου 1983, σελ. 7.
180 Βλ. «Πρόκληση ΗΠΑ στο Αιγαίο», Ελευθεροτυπία, Παρασκευή 27 Μαΐου 1983, σελ. 1, 15.
181 Βλ. Συνέντευξη Ανδρέα: «Εξαντλήθηκε η υπομονή μας», Ελευθεροτυπία, Δευτέρα 20 Ιουνίου 1983, σελ. 1,
15.
182 Βλ. «Ικανοποίηση των ΗΠΑ», Ελευθεροτυπία, Σάββατο 16 Ιουλίου 1983, σελ. 1.
183 Βλ. «Τα 7 καίρια σημεία της συμφωνίας», Ελευθεροτυπία, Σάββατο 16 Ιουλίου 1983, σελ. 1, 14.
184 Βλ. «Ελληνικός ο έλεγχος στις δραστηριότητες των βάσεων», Ελευθεροτυπία, Σάββατο 16 Ιουλίου 1983,
σελ. 3.
185 Βλ. ‘Όλα όσα πρέπει να ξέρετε για τις βάσεις…, ό. π., σελ. 64-66. Από τις διαπραγματεύσεις εξαιρέθηκαν οι
καθαρώς νατοϊκές εγκαταστάσεις: Πεδίο Βολής Χανίων, Πεδίο Βολής Τυμπακίου, Σταθμός Δικτύου
Αεράμυνας, Κομβικοί Σταθμοί Επικοινωνιών Συμμαχικής Διοίκησης Ευρώπης, ανεφοδιαστικές εγκαταστάσεις
Κάβου Σίδερου και Δράπανου Κρήτης. Βλ. Κώστας Μαρδάς, Η Ελλάδα στα δίχτυα των βάσεων…, ό. π., σελ.
333.
186 Βλ. Γιάννης Γκίνης, «Ειρηνικό «όχι» στις βάσεις», Ελευθεροτυπία, Τετάρτη 27 Ιουλίου 1983, σελ. 10.
195 Βλ. Δημήτρης Κατσούδας, «Ψήφος και ιδεολογία» στο Χρήστος Λυριντζής – Ηλίας Νικολακόπουλος
(επιμέλεια), Εκλογές και κόμματα στη δεκαετία του ’80, εξελίξεις και προοπτικές του πολιτικού συστήματος, Αθήνα,
Θεμέλιο, 1990, σελ. 241.
196 Βλ. Κυριάκος Μητσοτάκης, ό. π., σελ. 159.
197 Ένας εντυπωσιακός ελιγμός για το ΠΑΣΟΚ για να ξεφύγει από το θέμα των βάσεων ήταν το εξής γεγονός:
Αρνήθηκε ως προεδρεύων της ΕΟΚ να εκδοθεί ανακοίνωση καταδίκης της Σοβιετικής Ένωσης για την
κατάρριψη, την 1η Σεπτεμβρίου 1983, του νοτιοκορεατικού αεροσκάφους τύπου Jumbo, με 269 επιβάτες, της
γραμμής Νέας Υόρκης-Σεούλ. Οι ΗΠΑ και οι εταίροι της ΕΟΚ εξοργίστηκαν. Στις 8 Σεπτεμβρίου 1983 η
κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ έθετε επισήμως την υπογραφή της στη συμφωνία με τις ΗΠΑ για τις βάσεις στην
Ελλάδα. Ο θόρυβος για την αντισυμμαχική στάση του στο θέμα του Jumbo κάλυψε την τελική υπογραφή για
την παραμονή των αμερικανικών βάσεων. Στην προσπάθειά του να εμφανίζεται συνεπής με τις ιδρυτικές
διακηρύξεις του ΠΑΣΟΚ, στους οπαδούς του στο εσωτερικό της χώρας, έκανε κινήσεις που έπλητταν την
αξιοπιστία του στους Ευρωπαίους εταίρους και συμμάχους. Με την επίδειξη πυγμής προς τα έξω ενίσχυε το
αρχηγικό του κύρος στο κόμμα του και στην κυβέρνησή του. Βλ. Πότης Παρασκευόπουλος, ό. π., σελ. 164.
198 Βλ. Κώστας Μαρδάς, Η Ελλάδα στα δίχτυα των βάσεων…, ό. π., σελ. 301.
199 Βλ. Κώστας Μαρδάς, Η Ελλάδα στα δίχτυα των βάσεων…, ό. π., σελ. 325.
200 Βλ. Γιάννης Βαληνάκης, Εξωτερική πολιτική και εθνική άμυνα 1974-1987, Η Ελλάδα στο σύστημα Ανατολής-
Δύσης, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1987, σελ. 402.
201 Βλ. Κυριάκος Μητσοτάκης, ό. π., σελ. 188.
Α. Βιβλιογραφία
Ελληνική
1. Αναστασιάδης Γιώργος (επιμέλεια), Σύγχρονη Παγκόσμια Ιστορία, από τον 20ο αιώνα
έως σήμερα, Τόμος 7, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2006.
2. Ανδριανόπουλος Ανδρέας, «Η πολιτική φυσιογνωμία του ΠΑΣΟΚ» στο Πέτρος
Παπασαραντόπουλος (επιμέλεια), ΠΑΣΟΚ και εξουσία, Θεσσαλονίκη,
Παρατηρητής, 1980.
3. Βαληνάκης Γιάννης, Εξωτερική πολιτική και εθνική άμυνα 1974-1987, Η Ελλάδα στο
σύστημα Ανατολής-Δύσης, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1987.
4. Βαληνάκης Γιάννης, Εισαγωγή στην ελληνική εξωτερική πολιτική, 1949-1988,
Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2003.
5. Βαρελά Κατερίνα, Ανδρέας Παπανδρέου (Σειρά «Ηγέτες»), Αθήνα, Σαββάλας, 2004.
6. Βούλγαρης Γιάννης, Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης 1974-1990, Αθήνα, Θεμέλιο,
2002.
7. Clogg Richard, Συνοπτική Ιστορία της Ελλάδας 1770–2000, Αθήνα, Κάτοπτρο, 2003.
8. Δεμερτζής Νίκος-Λίποβατς Θάνος, Φθόνος και μνησικακία, τα πάθη της ψυχής και η
κλειστή κοινωνία, Αθήνα, Πόλις, 2006.
9. Δεμερτζής Νίκος, «Η ελληνική πολιτική κουλτούρα στη δεκαετία του ‘80» στο
Χρήστος Λυριντζής-Ηλίας Νικολακόπουλος (επιμέλεια), Εκλογές και κόμματα στη
δεκαετία του ’80, εξελίξεις και προοπτικές του πολιτικού συστήματος, Αθήνα, Θεμέλιο,
1990.
10. Ελεφάντης Άγγελος, Στον αστερισμό του λαϊκισμού, Αθήνα, Ο Πολίτης, 1991.
11. Καπετανγιάννης Βασίλης, «Η πολιτική και θεωρητική σημασία της συζήτησης για το
ΠΑΣΟΚ» στο Πέτρος Παπασαραντόπουλος (επιμέλεια), ΠΑΣΟΚ και εξουσία,
Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1980.
12. Κατσούδας Δημήτρης, «Ψήφος και ιδεολογία» στο Χρήστος Λυριντζής – Ηλίας
Νικολακόπουλος (επιμέλεια), Εκλογές και κόμματα στη δεκαετία του ’80, εξελίξεις και
προοπτικές του πολιτικού συστήματος, Αθήνα, Θεμέλιο, 1990.
13. Κατσούλης Ηλίας, «Ο ρόλος και η σημασία της χαρισματικής ηγεσίας στην
ελληνική μεταβατική κοινωνία» στο Πέτρος Παπασαραντόπουλος (επιμέλεια),
ΠΑΣΟΚ και εξουσία, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1980.
Ξενόγλωσση
1. Argersinger Peter, The limits of agrarian radicalism: western populism and American
politics, University Press of Kansas, 1995.
2. Conniff Michael, “Brazil’s populist republic and beyond” in Michael Conniff
(edited), Populism in Latin America, The University of Alabama press, 1999.
3. Fieschi Catherine, Fascism, populism and the French Fifth Republic, in the shadow of
democracy, Manchester University Press, 2004.
4. Hayward Jack, Elitism, Populism and European politics, New York, Clarendon Press
Oxford, 1996.
5. Horowitz Joel, “Populism and its legacies in Argentina” in Michael Conniff
(edited), Populism in Latin America, The University of Alabama press, 1999.
6. Laclau Ernesto, On populist reason, London, Verso, 2007.
7. Trautman Karl, The new populist reader, London, Praeger, 1997.
8. Venturi Franco, Roots of revolution, a history of the populist and socialist movements in
nineteenth-century Russia, The University of Chicago Press, 1983.
Β. Αρθρογραφία
Ελληνική
1. Ελεφάντης Άγγελος – Καβουριάρης Μάκης, «ΠΑΣΟΚ: Λαϊκισμός ή
Σοσιαλισμός;», Ο Πολίτης, Τεύχος 13, Οκτώβριος 1977, σελ. 14-23.
2. Ζενάκος Αυγουστίνος, «Χουάν Περόν (1895–1974), ο συντηρητικός λαϊκιστής», Το
Βήμα, Κυριακή 29 Φεβρουαρίου 2004.
3. Καπετανγιάννης Βασίλης, «Λαϊκισμός, συνοπτικές σημειώσεις για μια κριτική
επανεξέταση», Ο Πολίτης, Τεύχος 71, τρίμηνη επιθεώρηση, Ιανουάριος-Μάρτιος
1986, σελ.14-18.
4. Laclau Ernesto, «Τέσσερις απαντήσεις για το λαϊκισμό. Μία συνέντευξη», Επιστήμη
και Κοινωνία, Τεύχος 12, Άνοιξη 2004, σελ. 213-218.
Ξενόγλωσση
1. Abts Koen - Rummens Stefan, “Populism versus Democracy’, Political Studies,
Vol. 55, 2007, pp. 405-424.
2. Betz Hans-Georg – Johnson Carol, “Against the current—stemming the tide: the
nostalgic ideology of the contemporary radical populist right”, Journal of Political
Ideologies, October 2004, Τεύχος 9(3), pp. 311–327.
3. Canovan Margaret, “Trust the people! Populism and the two faces of
democracy”, Political Studies, XLVII, 1999, pp. 2-16.
4. Canovan Margaret, “Populism for political theorists?”, Journal of Political Ideologies,
October 2004, Τεύχος 9(3), pp. 241-252.
5. Fieschi Catherine, “Introduction”, Journal of Political Ideologies, October 2004,
Τεύχος 9(3), pp. 235-240.
6. Fieschi Catherine – Heywood Paul, “Trust, cynicism and populist anti-politics”,
Journal of Political Ideologies, October 2004, Τεύχος 9(3), pp. 289–309.
7. Lyrintzis Christos, “The power of populism: the Greek case”, European Journal of
Political Research, Vol. 15, 1987, p.p. 667-686.
8. Mouzelis Nikos, “On the concept of populism: Populist and clientelist modes of
incorporation in semiperipheral polities”, Politics & Society, 1985, Τόμος 14, Νο. 3,
p. 329.
9. Stavrakakis Yannis, “Antinomies of formalism: Laclau’s theory of populism and
the lessons from religious populism in Greece”, Journal of Political Ideologies,
October 2004, 9(3), pp. 253-267.
10. Taggart Paul, “Populism and representative politics in contemporary Europe”,
Journal of Political Ideologies, October 2004, Τεύχος 9(3), pp. 269–288.