Jakost

УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ“ - ШТИП
МАШИНСКИ ФАКУЛТЕТ
Симеон Симеонов
Сашко Милев
ЈАКОСТ НА МАТЕРИЈАЛИТЕ
ШТИП, март 2018 г.

Јакост на материјалите
1. ВОВЕДНИ СОГЛЕДУВАЊА
Кога конструкторот врши проектирање на различни конструкции, тој треба да определи

материјали и димензии (мерки) на секој елемент од конструкцијата.
Димензионирањето на елементите од конструкцијата треба да биде така изведено, тие
да се спротивстават на надворешните сили што дејствуваат на конструкцијата, при тоа
да нема деформации или кршење на конструкцијата, а да биде изведена со минимум
соодветен мтеријал.
Науката за јакост на материјалите го изучува однесувањето на цврстите тела под

дејство на надворешни сили, како да се избере материјал, облик и димензии на
елементите од конструкцијата. Изборот треба да обезбеди сигурност и економичност
на конструкцијата. Сигурноста на конструкцијата е прв и најважен параметер на кој
конструкторот треба да посвети внимание. Правилен избор на материјалот, правилно
димензионирање и правилен избор на обликот, обезбедува сигурност на
конструкцијата. Друг важен параметер што треба да го земе предвид е економичноста
на конструкцијата. Во колку конструкцијата го задоволува параметарот сигурност, но
економскиот параметер е несоодветен, тогаш конструкцијата е со висока цена и
пазарот не може да ја прифати. Причина за ова е предимензионирање на
конструкцијата, употреба на материјали со висока (а може да се користи и материјал
со пониска цена) цена и неправилен избор на обликот.
Основни претпоставки во јакоста, за теоретскиот модел на цврсто тело се земаат

следните претпоставки:
Непрекинатост и хомогеност на материјалот, се претпоставува дека цврстото тело

нема прекини - пукнатини во структурата и има исти механичко - физички својстава по
целиот волумен кои не зависат од неговата форма и димензии.
Изотропни се оние хомогени материјали чии механички својства се еднакви во сите

правци. Анизонтропни се оние хомогени материјали чии механички својства се
различни во одредени правци.
Идеална еластичност: се претпоставува дека телата се одликуват со идеална

еластичност до границата на еластичност (до определена граница на деформирање
на телата, остапувањето од идеалната еластичност, што се сретнува при
деформациите на реалните тела се незначителни).
Мали деформации: се претпоставува дека деформациите се мали во споредба со

телото (ова дозволува да се занемари промента на положбата на надворешните сили
во однос на телото - за поголем број случаи).
Принцип на суперпозиција: ако се земе претпоставката за мали деформации и

Хуковиот закон, може да се примени принципот на суперпозиција (Принцип на
независност на дејството на силите и нивното поединачно собирање).
5
Рамни пресеци: рамните пресеци на елементите кои што се нормални и рамни во

однос на оската на елементот до моментот на дејство на оптоварувањето, остануваат
непроменити и по дејтвото на товрот.
Надворешни сили се товарите со кои е оптоварена конструкцијата или нивните

елементи. Надворешните сили на кои се изложени елементите од конструкцијата се
делат на товари и реакции или сили на врските (реакциите се непознати и треба да се
одредат).
Надворешните сили можат да бидат:
 Концентрирани (дејствуваат на мал дел од површината - се зема да
дејствуваат во точка);
 Зафатински сили (дејствуваат по целиот обем на телото - силите од
гравитацијата, инерцијалните сили, магнетните сили);
 Површински распоредени сили (дејствуваат на одредена површина од
конструкцијата, силата на притисокот на гасовите врз челото на клипот кај
моторите со внатрешно согорување);
 Линиски распоредени сили (дејствуваат на површина чија ширина во однос на
должината е мала - силите распоредени по должината на греда, жица, стап, и
др.).
Надворешните сили прикажани шематски: концентрирани сили на конзола (конзолата

е заменета со нејзината оска со здебела линија, а силите се прикажани со вектор,
Слика 1.1а). Распоредот на товар по површината на носачот се претставува како
линиски распореден товар. Површинскиот товар е со интензитет на збивање [MPa,
N/mm2, kN/mm2; Pa =N/m2] се претставува со интензитет q специфичен товар со
димензија [N/mm, kN/mm, kN/m] (Сл. 1.1б).
Зафатинскиот товар има димензија [N/mm3, kN/mm3, kN/m3], ако носачот има ист
напречен пресек, тогаш се прикажува како рамномерно распореден товар q со мерна
единица [N/mm, kN/mm, kN/m].
2
p[N/mm ]
F
a
r b[mm]
F q=p.b[N/mm]
линиски носач
m=F.r
a) б)
Слика 1.1: Надворешни сили: концентриран товар-а, површински, линиски- б
6
Според карактерот на дејство на надворешните сили се разликуваат: статички -

мирен (сопствената тежина на конструкцијата се означува со I, Сл.1.2а) и динамички -
променлив товар. Динамичкиот товар може да биде еднонасочен (јажето кај дигалка -
силата се наголемува до одредена вредност, а со празнење на кошницата се
намалува до нула, се означува со II, Сл.1.2б) или двонасочен (вагонски осовини -
поради товарот долните влакна се оптоварени на затегање, а горните на збивање, се
означува со III, Сл. 1.2в) променлив.
tovar
tovar
F
tovar
F F
Fmax
+ α +
vreme
t t
vreme t
vreme
-
-F
а) б) в)
Слика 1.2: Надворешни сили: статички-а, едносмерни-б, наизменични-в
Внатрешни сили: се подразбира взаемното дејство помеѓу оделни елементи од

конструкцијата или помеѓу одделни делови од елементот, предезвикани од дејството
на надворешните сили. Внатрешните сили се јавуваат како рекација на надворешните
сили, со цел телото да ја задржи рамнотежната положба. Ако некое тело е во
рамнотежа при дејство на надворешни сили и се пресече на два дела, за да бидат
двата дела во рамнотежа, на левиот и на десниот дел од пресекот треба да
дејствуваат одредени внатрешни сили, кои се во рамнотежа со надворешните.
Напони: ако на телото дејствуват надвирешни сили, тогаш под нивно влијание ќе
настапи деформација на телото. Какви деформации ќе настапат зависи од видот на
товарот. Силите можат да бидат (од статика) аксијални, трансверзални и коси,
дејството на спрегот зависи од рамнината на неговото дејство, се разликуваат
следните напони (Надворешните сили дејствуваат на тело предизвикуваат
деформации - ова се вика напрегање. Материјалот на телото се спротивставува на
овие деформации со внатрешните молекуларни сили - ова се вика напон - големина
која го карактеризира интензитетот на внатрешните сили на некоја точка од пресекот.
Некои автори овие два поима ги изедначуваат и носат едно име):
Аксијални напони: ако надворешната сила го издолжува (затега) делот или скусува
(скратува), тогаш има напон на истегнување (затегање) или збивање (притисок) (Сл.
1.3 а, б, в).
Смолкнување: трансверзалните сили дејствуваат нормално на оската, но со спротивни
насоки и се стремаат да го поместат напречниот пресек, овие напони се напони на
смолкнување (Сл. 1.3г).
7
Свиткување: спрегот од сили кој дејствува во вертикална рамнина - минува низ оската
на носачот, тие се стремаат да ја свиткаат гредата - носачот (Сл. 1.4а).
F
F F
F F
F
а) б) в) г)
Слика.1.3: Напони: истегнување-а, б, збивање-в, смолнување-г
Усукување или торзија - увртување, спрег од сили дејствува во рамнина нормална на

оската на носачот - во напречниот пресек, тогаш тој го усукува носачот, овој напон се
вика напон на усукување (Сл. 1.4б).
Извивање: стапот е оптоварен со аксијална сила, пресекот на стапот е релативно мал

во однос на должината на стапот или силата не дејствува по оската на стапот, тогаш
настанува случај на извивање, стапот е изложен на напон на извивање (Сл. 1.4в).
F
F
F F
A B
A MT
B
F
F F
а) б) в)
Слика 1.4: Напони: свиткување-а, усукување-б, извивање-в
Во пракса најчесто има неколку вида на основни напони на одреден носач, тогаш се
вели дека има сложени напони. Напоните можат да се поделата на: Нормални напони
σ предизвикани од аксијалната сила, која дејствува нормално на напречниот пресек, и
танагенцијалните напони  предизвикани од тангенцијалната (трансверзалната) сила
која дејствува во рамнината на напречниот пресек, таа предизвикува тангенциијални
напони. Тоталниот (збирниот) напон преставуава геометриски збир од овие два
напона (Сл. 1.5):
FN F
σ [N / mm2 ] , τ  T [N / mm2 ] , p  σ 2  τ 2 [N / mm2 ] ………(1.1 )
A A
Тангенцијалниот напон се разложува на 2 меѓусебно нормални оски:
8
τ  τ  2  τ k 2 [N / mm2 ] …………………………..………….(1.1a)
n
s
Fi
dA
p
l k
Слика1.5: Збирен напон
Треба да се спомнат и заостанати напони во конструкцијата или во дел од

конструкцијата внесени со самиот материјал, во текот на изработка или настанале во
текот на експлотацијата.
Заостанатите напони настанати во материјалот се микро заостанати напони (s,III),

заостанатите напони при изработка и експлотација се макро заостанати напони (s,I
евентуално s,II).
Причини за појава на овие заостанати напони се:
Материјалот: неметални вклучоци, повеќе фазни споеви, точкасти неправилоности, и

др.
Изработка: обликување (топлински заостанати напони), обработка со деформација

(заостанати напони поради нехомогена деформација), раздвојување (заостанати
напони при брусење, глодање, стругање), спојување (заостанати напони при
заварување), создавање на превлаки, промена на својствата на матријалот (при
цементација, нитрирање, калење).
Експлотација: механички (делумни пластични деформации во близина на зарези,

неметални вклучоци,), топлотни (заостанати топлински напони при експлотација),
хемиски (дифузија на водородот при електрохемиска корозија)
Некои поими, кои се однесуваат на проектирањето, пресметување на конструкциите:
Јакост е способност на конструкцијата (елементи, подсклопови, склопови) да издржи

одредени оптоварувања, а при тоа да не дојде до оштетување на конструкцијата.
Крутост е способност на конструкцијата да се спротивстави на надворешните

оптоварувања, а деформациите да бидат во дозволените граници.
Стабилност е способноста на конструкцијата да го сочува својот првобитен

рамнотежен облик, под дејство на надворешните сили.
9
1. ГЕОМЕТРИСКИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА РАМНИТЕ ПРЕСЕЦИ (ПОВРШИНИ)
1.1 СТАТИЧКИ МОМЕНТ НА ПРЕСЕК (ПОВРШИНА)
Нека е дадена произволна рамна површина А и Декартов координатен систем (Сл.

2.1а). Ако површината се подели на мали делови dA и се помножи со растојанието до
одредена оска (x-оска, y-оска), земано по целиот пресек, таквата големина се вика
статички момент на пресекот:
Sx   y  dA Sy   x  dA [mm3], [m3]……………….(2.1.1)
A A
За пресеци составени од n-прости површини, изразот за статичкиот момент може да
се напише:
i n i n
Sx   y  dA   Sxi Sy   x  dA   S yi ………….(2.1.2)
A i 1 A i 1
x,y[mm,m] - растојание на елементарната површина dA до y-оската и x-оската;

dA[mm2,m2] - елементарна површина;
Sxi,Syi [mm3 ,m3] - статички момент на i- проста површина.
x y xC yC
y
b y1 x1
A dA
x xC
 C y1
A x1
y
y yC
o x a
o x
а) б)
Слика 2.1: Статички момент на пресек
Статичкиот момент за сложен пресек во однос на некоја оска е еднаков на сумата на

статичките моменти на одделните елементи на пресекот во однос на истата оска.
Статичките моменти пресметани за различни оски не може да се собираат. Тој може
да биде позитивен или негативен.
Статичкиот момент на еден ист пресек (површина) во однос на две паралелни оски
(Сл. 2.1б):
Sx   y  dA Sx1   y1  dA
A A
y1=y-a

S x 1  ( y  a)dA   y  dA  a  dA  S x  a  A ……………(2.1.3)
A A A
10
Да се определи положбата на оските каде статичкиот момент е еднаков на нула:
Sx1=Sx-yC·A=0
Sy1=Sy-xC·A=0
Со решавање на на равенките се добива:
xC=Sy/A yC=Sx/A…………………………………(2.1.4)
Пресечната точка C на оските x, y, за кои статичкиот момент е еднаков на нула се вика

центар на тежиштето на пресекот, а оските што минуваат низ него се викаат
централни оски.
Статички момент на сложена површина, која се состои од прости површини

(правоаголник, квадрат, круг, триаголник...), еднаков е на збирот на статичките
моменти на поедините прости површини во однос на истата оска (Сл. 2.2).
y Cn An
C
A1
A2
C1 Ci
C2 Ai
Yc
y1
x1
Xc
Слика 2.2: Статички момент на сложена површина
n
Sx   y  dA   y  dA   y  dA  ...   y  dA  y 1A 1  y 2 A 2  ..  y n A n   yi A i
A A1 A2 An 1
n
Sy   x  dA   x  dA   x  dA  ...   x  dA  x 1A 1  x 2 A 2  ..  x n A n   xi Ai
A A1 A2 An 1
A1, A2, Ai… An - Површина на поедините површини од сложената површина;

x1, x2, xi,…xn ; y1, y2, yi,…yn - координати на тежиштето на поедините површини до
кординатните оски x и y.
11
2.2 МОМЕНТ НА ИНЕРЦИЈА
Аксијален момент на инерција

Нека произволна елементарна површина dA од некој пресек А се помножи со
квадратот на нејзиното растојанието до оската и ги собереме сите производи од
целата површина (пресметано по целата површина на пресекот), тогаш добиваме
една големина која се вика аксијален момент на инерција на површината А до
соодветна оска (Сл. 2.3а):
y x
A dA

y
o x
Сика 2.3: Момент на инерцја
Ix  y  dA Iy  x  dA [mm4, m4]…………(2.2.1)
2 2
A A
Така дефинираниот момент на инерција, всушност означува геометриски момент на

инерција на површината А.
Поларен момент на инерција

Ако произволна елементарна површина dA од некој пресек A се помножи со квадратот
на нејзиното растојание од некоја точка (O-кординатен почеток) и ги собериме сите
производи од целата површина, тогаш се добива поларен момент на инерција на
површината А во однос на точката O.

Ip  ρ 2  dA [mm4]………………………………………(2.2.2)
A
Ако точката О е во координатниот почеток, растојанието ρ е еднакво на:
ρ2=x2+y2
 
Ip  ρ 2  dA  (x 2  y 2 )dA  x 
dA  y 2 dA
2
A A A A ……...(2.2.3)
Ip  I x  I y
Се добива:
12
Поларниот момент на инерција за некоја точката O е еднаков на збирот од аксијалниот

момент на инерција за оските x и y, кои се сечаат во точката O. Треба да се одбележи
дека аксијалниот и поларниот момрнт на инерција се позитивни.
Центрифугален момент на инерција

Ако произволна елементарна површина dA од некој пресек A се помножи со
координатите x и y и ги собереме сите производи од целата површина, тогаш се
добива центрифугален момент на инерција на површината А во однос на оските x и y
(Сл. 2.3).
I xy   x  y  dA [mm ]………………………………………..(2.2.4)
4
Овој момент може да биде позитивен или негативен.
Момент на отпорот
Под момент на отпорот се подразбира односот на момент на инерција за дадена оска
со растојанието до најоддалечената точка на пресекот:
Ix Iy Ip
Wx  , Wy  , Wp  [mm3,m3] ………(2.2.5)
y max x max R
Wx, Wy [mm3, m3] - аксијален момент на отпорот за оските x, y;

Wp [mm3, m3] - поларен момент на отпорот, се однесува само на кружен пресек;
R, ymax, xmax [mm, m] - најоддалечени точки на пресекот.
2.3 ШТАЈНЕРОВА ТЕОРЕМА
Помеѓу моментот на инерција на некоја површина А во однос на некоја оска x1 (е Ix1)

и моментот на инерција во однос на оската x која е паралелна со x1 (таа е тежишна
оска - минува низ тежиштето на пресекот) постои одредена зависнос која се изразува
со Штајнеровата теорема (Сл. 2.4):
Моментот на инерција на одреден пресек во однос на некоја произволна оска е

еднаков на моментот на инерција во однос на паралелна тежишна оска и производ
од површината и квадратот на растојанието меѓу двете оски.
Аксијален момент на инерција:
Ix 1   y1  
 dA  ( y  b) 2  dA  ( y 2  2yb  b 2 )dA
2
A A A
…….(2.3.1)
Ix 1    
y 2 dA  2b y  dA  b 2 dA  I x  b 2  A
A A A
13
x1 y
y1
x
a dA
C y x
A
b y1

o x1
Слика 2.4: Штајнерова теорема
Вториот интеграл е статички момент на пресекот А за тежишната оска и е еднаков на

нула. Аналогно и за y1 оската се добива:
I y 1  I y  a 2  A ……………………………………….……..(2.3.2)
Центрифугален момент на инерција:
I x1y1   x 1  y1  dA   (x  a)  (y  b)  dA
A A
……(2.3.3)
I x1y1     
x  y  dA  b x  dA  a y  dA ab dA  I xy  ab  A
A A A A
Поларен момент на инерција:
Ip 1  I x1  I y1  I x  I y  (a 2  b 2 )  A  Ip  Aρ 2 ……..……..(2.3.4)
Ip - поларен момент на инерција на пресекот А за координатниот почеток на оските x и

y (точката С), kaде е 2=а2+b2.
2.4 ГЛАВНИ ОСКИ И ГЛАВЕН МОМЕНТ НА ИНЕРЦИЈА
Момент на инерција за произволна оска

Даден е пресек со површина А и координатен систем Oxy. Површината A во однос на
оските има момент на инерзија Ix, Iy, Ixy. Ако координатните оски се завртат за одреден
агол φ околу координатниот почеток, се добива нов кординатен почеток Ox1y1 и во
однос на новите координатни оски се добиваат моменти на инерција Ix1, Iy1, Ix1y1.
Зависноста на моментот на инерција за новиот кординатен систем е (Сл. 2.5):
x 1  OA  AB ; OA  x  cos φ ; AB  CD  y  sinφ
x 1  x  cos φ  y  sinφ ……………………………..…….…….(2.4.1)
y1  PD  BD ; PD  y  cos φ ; BD  AC  x  sinφ
y1   x  sinφ  y  cos φ ……………………………….………(2.4.2)
14
y dA
y1
P 2
A j x h y
1 y
x1 1
y1 B C
A A
y
D
j C x jo x
O O
x
а) б)
Слика 2.5: Момент на инерција за произволна оска
Ix  y  dA Iy  x  dA I xy   x  y  dA
2 2
A A A
Ix 1   y1 
 dA  ( x sinφ  y cos φ) 2
2
A A
.…(2.4.3)

I x 1  sin2 φ x 2 dA  2 sinφ cos φ x  y  dA  cos 2 φ y 2 dA  
A A A
Iy   x1 
 dA  (x cos φ  y sinφ) 2 dA 
2
1
A A
…..….…….(2.4.4)

I y 1  cos 2 φ x 2 dA  sin2 φ y 2 dA  2 sinφ cos φ xy  dA  
A A A
I x1y1   x 1  y1  dA   (x cos φ  y sinφ)( x sinφ  y cos φ)  dA

A A
…….....…(2.4.5)

I x1y1  (cos φ  sin φ) xy  dA  sinφ cos φ  [ y 2 dA  x 2 dA]  
2 2
A A A
Со замена во горните изрази за:
2 sinφ  cos φ  sin2φ , cos2 φ  sin2 φ  cos 2φ

Се добива:
I x 1  I x  cos 2 φ  I y  sin2 φ  I xy  sin2φ
I y  I x  sin2 φ  I y  cos 2 φ  I xy  sin2φ …………….……….….(2.4.6)
1
1
I x1y1  I xy  cos 2φ  (I y  I x ) sin2φ
2
Ако се соберат првите две равенки се добива:
I x 1  I y  I x  I y ………………………………………..……….…..(2. 4.7)
1
15
При завртување на кординатните оски за одреден агол збирот на аксијалниот момент

на инерција за даден пресек не се променува.
Поларниот момент на инерција е:
Ip  I x 1  I y 1  I x (cos2 φ  sin2 φ)  I y (cos2 φ  sin2 φ)  I x  I y ….….(2.4.8)
Главни оски и главен момент на инерција

Се поставува прашање за која положба на x1, односно за кој агол φo моментот ќе има
екстремна вредност. За секоја определена вредност на аголот φ, едниот момент ја
достигнува својата максимална вредност, другиот својата минимална вредност (за
агол φo). Овие моменти се викаат главни аксијални моменти на инерција. Оските за
кои овие моменти ги добиваат своите екстремни вредности се викаат главни оски (Oψ,
Oη). Ако главните оски имаат координатен почеток во тежиштето на пресекот, тогаш
се викаат главни централни оски на инерција, (C1, C2), а моментот на инерција во
однос на нив главен централен момент на инерција (Сл. 2.5б). Ако се стави првиот
извод на Ix1 (2.4.6) по φ да е еднаков на нула:
dIx 1
0
d
 I x  2 sinφ cos φ  I y .2 sinφ cos φ  I xy  2 cos 2φ  0
 (I x  I y ) sin2φ  2  I xy  cos 2φ  2  I x1y1  0
sin2φ 2I xy 2I xy
tg2φ     tg2φ o
cos 2φ Ix  Iy Iy  Ix
Со примена на тригонометриските изрази:
1 tgφ
cos φ  ; sinφ 
1  tg2 φ 1  tg2 φ
tg 2j o 2  I xy
sin 2j  sin 2j o  
1  tg 2 2j o (I x  I y ) 2  4  I xy
2
………….…(2.4.9)
1 Ix  Iy
cos 2j  cos 2j o  
1  tg 2 2j o (I x  I y ) 2  4  I xy
2
Ако ги означиме главните оски со ψ, η, а главниот момент на инерција со Iψ и Iη

(изразите 2.4.9 се заменат во 2.4.6) при пресметан агол φо, се добиваат следните
изрази:
16
Ix  Iy Ix  Iy
Iψ   sos2φ o  I xy  sin2φ o
2 2
Ix  Iy Ix  Iy
Iη   cos 2φ o  I xy  sin2φ o ………………………..(2.4.10)
2 2
Ix  Iy
Iψ η  sin2φ o  I xy  cos 2φ o
2
Со замена на вредностите за cos2φo и sin2φo во равенките за Iψ и Iη се добива:
1 1
Iψ  (I x  I y )  (I x  I y ) 2  4  I xy 2
2 2
1 1
I η  (I x  I y )  (I x  I y ) 2  4  I xy 2 …………………..………(2.4.11)
2 2
Iψ η  0
Со овие изрази наполно се одредува вредноста за главниот момент на инерција со
помош на аксијалниот и центрифугалниот во однос на две избрани произволни оски.
Центрифугалниот момент на инерција е еднаков на нула, ако една оска за која се бара
момент е оска на симетрија. При определување на главниот момент на инерција се
гледа дали пресекот има оски на симетрија, кои минуваат низ тежиштето на пресекот.
Доколку има таква оска, таа е и една од главните оски на инерција (правоаголникот
има 2 тежишни оски на симетрија, кои се и главни оски, квадратот има 4-тежишни оски
на симетрија, кругот има безброј).
Некои автори главните оски ги означуваат со 1 и 2, а главните моментите на инерција

со I1 и I2.
Радиус на инерција и елипса на инерција

y y 
n
N(hy )
iy
C j h 
x
ih
Сл. 2.6: Елипса на инерција
Ако главните оски се земаат за координатни оски, тогаш моментите во однос на оските
кои заклопуваат агол со главните оски φ, а при тоа да се земе во обѕир, дека секоја
тежишна оска е оска на симетрија, исто така е и главна оска на инерција и за неа
17
центрифугалниот момент е еднаков на нула, тогаш изразите (2.4.3, 2.4.4,) можат да се

напишат:
I x 1  I y  cos 2 j  I h  sin2 j
…………………………….….(2.4.12)
I y 1  I y  sin2 j  I h  cos 2 j
Овие изрази преставуваат равенка на елипса (главните оски на инерција се ψ и η).
Елипса на инерција преставува графички приказ на промената на моментот на

инерција (Сл. 2.6), кој може да се прикаже и со радиус на инерција (ако равенката се
подели со А)
In  Iψ cos 2 φ I η sin2 φ / : A
in 2  i ψ cos 2 φ i η sin2 φ
In Ix Iy
in  ; ix  ; iy  ; [mm]………..…….(2.4.13)
A A A
in - радиус на инерција за оската n;

iψ , iη[mm] - радиус на инерција за оските ψ, η;
In [mm4] - аксијален момент на инерција за оската n;
Ix, Iy [mm4] - аксијален момент на инерција за координатните оски;
Iψ , Iη[mm4] - аксијален момент на инерција за ψ, η-оски;
А [mm2] - површина на пресекот.;
За главните оски:
Iψ Iη
iψ  iη  ……………………………….….(2.4.14)
A A
Елипсата на инерција може да се изрази преку радиусот на инерција, преку равенката:

ψ2 η2
  1 ………………………………………….(2.4.15)
i η2 iΨ 2
Графичко одредување на главните оски на инерција - Моров круг
Графички може да се одреди пложбата на главните оски и моментот на инерција на

следниот начин (Сл. 2.7):
Се нанесуват Ix, Iy, Ixy во одреден размер, се зема должина та Ix+Iy и од произволна
точка A на x-осаката (од кординатниот систем Oxy) со шестар се добива точката B на
y-оската. Од точката А се нанесува Ix=AM, тогаш BM=Iy. Од точката M се повлекува
нормала и се нанесува Ixy=MT на десно (во правец на x-оската) ако е позитивен Ixy или
налево ако е Ixy негативен. Од средината на должината AB се црта круг (r =(Ix+Iy)/2) кој
18
минува низ точките A, B, O. Се спојуваат точките C и T се добива права која го сече

кругот во точките A1 и B1. Оските OA1 (Oψ) и OB1 (Oη) се главни оски на инерција,
гланите моменти на инерција се A1T=Iψ и B1T=Iη. Аголот што го заклопува главната
оска Oψ со x-оската е φo.
Аголот φo е периферен агол на лакот AA1 од кругот на инерција, а соодветниот

централен агол во точката C е еднаков на 2φo.
y
y y
h
D” D’
B
h
Iy
jo Iy
y A x
Ih T jo E
B1
C
A1 O B E’ C jo
Ix y
M
jo Ix x
O A Ih
Iy D
Ix
Iy
а) б)
Слика 2.7: Моров круг
MT I xy 2I xy
tg 2j o    ………………….(2.4.16)
CM 1 Iy  Ix
(I x  I y )  I x
2
Некои автори заради поголема прегледност Моровиот круг го цртата како што е
прикажано на (Сл. 2.7б). Се нанесува во размер Ix, Iy, од точката Е се повлекува
нормала и се нанесува Ixy (надолу ако е негативен, нагоре ако е позитивен). Од
средината на отсечката EE’ (точката C) се црта круг со радиус r =CD. Правата ED се
продолжува до кругот (точка D’), се спојува со точка B, тоа е главната оска Оψ
нормална на неа во точката B се добива главната оска Oη.
2.5 МОМЕНТ ЗА НА ИНЕРЦИЈА ЗА НАЈПРОСТИ

ГЕОМЕТРИСКИ ФОРМИ
Правоаголник
Даден е правоаголник со страни b и h, моментот на инерција (сопствениот момент на
инерција) во однос на главните централни оски е (Сл. 2.8):
19
y1 y dA1
xC
dA
dy=dy1
x1 y
dx1 x
h y
1 C
yC
A x1
b
Слика 2.8: Момент на инерција на правоаголник
h
2 h/2
by3 bh3
Ix   y dA  y b  dy  
2 2
[mm4]………….(2.5.1)
3 12
A h
 h / 2
2
На ист начин се одредува и моментот на инерција за y-оската:
hb 3
Iy  [mm4]…………………………………………… (2.5.2)
12
Моментот на инерција за оската x1 е:
h h
by3 bh3
Ix 1   y 12   y 12  b  dy1 
3

3
A o o ………………….(2.5.3)
3
hb
I y1 
3
Центрифугален момент на инерција:
b h b h
x 2 y 2 b 2h2
I x1y1   x 1y1dA   x 1dx1  y1dy1  1 . 1
2 2

4
…………(2.5.4)
A o 0 0 0
Аксијалниот момент на отпорот
Ix bh2 Iy hb2
Wx   ; Wy   [mm3]…………….…..….(2.5.6)
h/2 6 b/2 6
Поларниот момент на инерција:
A 2
Ip  I x 1  I y 1  (h  b 2 ) [mm4]………….…………..…….…..…(2.5.7)
3
20
Квадрат:
За квадрат страната a=b=h:
Ix=Iy=a4/12 ; Ix1=Iy1=a4/3 ; Ixy=a4/4 ; Wx=Wy=a3/6 ………….(2.5.8)
Триаголник:
Триаголникот е со основа a и висина h:
Моментот на инерција за оската x1:
s/a=(h-y1)/h s=a(h-y1)/h = a-(y1/h)a =a(1-y1/h)
h h
y1 ay 3 a y 4 h ah 3
Ix 1     y12  s  dy1   y12 (a  a)  dy1  ( 1   1 ) 0 
2
y 1 dA …(2.5.9)
h 3 h 4 12
A 0 0
y1
xC y
dy1 s
h
x1 x
y1 C
yC
A x1
O a
Слик 2.9: Момент на инерција на триаголник
За оската x која минува низ тежиштето, со примена на Штајнеровата теорема (сл.2.9):

h
Ix 1  Ix  A  ( )2 
3
h ah 3 ah h 2 ah 3
I x  I x 1  A( ) 2    ……………..…..….(2.5.11)
3 12 2 9 36
ha 3 ha 3
Iy 
;I y 
1 12 36
Моментот на отпорот изнесува:
Ix ah 2 Iy ha 2
Wx   Wy   ………………..(2.5.12)
(2 / 3)h 24 (2 / 3)h 24
Центрифугалниот момент:
x 1  s / 2  (a / 2)(1  y1 / h)
21
y1
dA  a(1  )dy1
h
h
a2 y a 2h2
I x1y1   x 1y 1dA   x 1y 1  sdy1   2
(1  1 ) 2 y 1dy1 
h 24
A A 0 …..…(2.5.13)
2 2
h a a h
I xy  I x1y1  A  
3 3 72
Круг:
Поларниот момент на инерција (Сл. 2.10а):
dA  2  π  ρ  dρ
r r r
ρ4 πr 4 πd 4
 
Ip  ρ dA  ρ 2π ρdρ  2π ρ dρ  2π   
2 2 3
……(2.5.14)
4 2 32
A 0 0 0
Ip=Ix+Iy
1 πd 4
Ix  I y  Ip  …………………………………….….(2.5.15)
2 64
Аксијалниот момент на отпорот:

Ix Iy πd3
Wx  Wy    ……………………….…….(2.5.16)
d/2 d/2 32
Поларниот момент на отпорот:

πd3
Wp  Wx  Wy  ……………………………..………(2.5.17)
16
y y1 y y1 y
d
r xC x1
 dy1
x
x x
O C y1 r yC
r j x1
а) б) в)
Слика 2.10: Момент на инерција на: круг-а, полукруг-б, четврт круг-в
22
Полукруг:
Поларен момент на инерција, поларните и аксијалните моменти на инерција се
еднакви на една половина од поларниот моментот на инерција за цел круг (сл.2.10.б):
1 πd4 πd4
Ip    ……………………………………….……(2.5.18)
2 32 64
1 πd 4 πd 4
Ix     I x 1  I y 1 ……………………………..…(2.5.19)
2 64 128
Со примена на Штајнеровата теорема се одредува моментот на инерција Iy:
2
πr 4 πr 2  4r  πr 4  64 
Iy  Iy  A  x C 2
     1   0,111r 4 …(2.5.20)
1 8 2  3π  8  9π 
2
Четвртина круг:
Аксијалниот момент во однос на координатните оски меѓу кои се наоѓа четврт кругот е
еднаков на 1/4 од соодветниот момент на целиот круг (Сл. 2.10в):
1 πd 4 πd 4
Ip   
4 32 128
1 πd 4 πd 4
Ix 1  Iy    …………………………….…..…….(2.5.21)
1 4 64 256
2
4(d / 2) 2 πd 4 πd2  4(d / 2)  πd 4  64 
Ix  Ix 1  A  ( )      1   I y …….(2.5.22)
3π 256 16  3π  256  9π 2 
Центрифугалниот момент:
r r
x1 1 1 1
I x1y1   2
y 1dA 
2 
x 1y 1  dA 
2 
x 12 y 1dy1 
2 
(r 2  y 12 )  y 1  dy1
A A 0 0
…(2.5.23)
2 r r
r 1 r4 d4
I x1y1 
2  y 1dy1 
2 
y 13 dy1 
8

128
0 0
Кружен исечок
Поларен момент на инерција (кружниот исечок е дефиниран со радиусот r и аголот 
(Сл. 211):
23
dA1
dj
y
jj
/j x
/
dA
 r
d
Слика 2.11: Кружен исечок
dA=·ρ·dρ;
r  
r
α  r 4 αd 4
 
Ip  ρ dA  ρ  α  ρ  dρ  α ρ  dρ   
2 2 3
….…(2.5.24)
4 64
A 0 0
y = ρ·sinφ; x = ρ·cosφ; dA1 = ρ·dρ·dφ
α /2 r
Ix  y 
dA1  ρ sin φ  ρ  dρ  dφ   sin 
φ dφ  ρ 3  dρ
2 2 2 2
A A α / 2 0
….….(2.5.25)
α /2 4 r
φ sin2φ ρ r4  d4 
(  )   (α  sinα )  (α  sinα )
2 4 α / 2 4 8 128
0
αr 4 r 4 r4 
Iy  Ip  Ix   (α  sinα )  (α  sinα ) ……………......……(2.5.26)
4 8 8
Елипса:
Помеѓу ординатата на кругот и елипсата постои зависност - елипсата е проекција на
круг (Сл. 2.8б):
y:y1=b:a
Моментот на инерција на елементарните правоаголници на елипсата се однесуваат

како кубовите на полуоските на елипсата:
y3:y13=b3:a3
Со користење на равенката (2.5.15) може да се напише моментот на инерција за

елипса, врз база на равенките на круг за r = a
24
y1 b
a x
dx O
Слика 2.12: Момент на инерција на елипса
I x elip y3 b3 a 4 π b3 π  a  b3
  I x elip  I x krug   
I x krug y 13 a3 4 a3 4
π  b  a3
Iy  …….(2.5.27)
4
π  ab
Ip  I x  I y  ( a 2  b 2 )
4
Ix π  a  b2 Iy π  a2  b
Wx   ; Wy   ………………….(2.5.28)
b 4 a 4
Ixy=0, бидејќи оските се оски на симетрија.
Момент на инерција за сложени површини

Сопствениот моментот на инерција за симетрично сложена површина се одредува
како збир или разлика од сопствените моменти на инерција на одделни прости
површини.
При асиметрична сложена површина (пресек):

 Се одредува положбата на тежишните оски на сложената површина и
растојанието на оделните елементарни (прости) површини (од нивното
тежиште) до тежишните линии на сложената површина;
 Потоа се одредуваат сопствените моменти на инерција на простите површини;
 Моментот на инерција на сложениот пресек се одредува како збир или разлика
на сопствените моменти на инерција на простите површини, со додавање или
одземање на полжбените моменти на инерција на простите множители во
однос на тежишната оска на сложената површина;
 Одредување на аголот на главните цетрални оски на инерција;
 Одредување на главниот централен момент на инерција;
 Одредување на радиусот на инерција и да се нацрта елипсата на инерција.
25
Моментот на отпорот за сложени површини се одредува на следниот начин: се

определува моментот за дадената тежишна оска на сложениот пресек и тој се дели со
растојанието од тежишната оска до најоддалечената точка на сложениот пресек.
26
3. ЗАТЕГНУВАЊЕ (ИСТЕГНУВАЊЕ) И ЗБИВАЊЕ (ПРИТИСОК)
3.1 АКСИЈАЛНИ НАПОНИ
Наопни: нека се набљудува елементарен паралелопипед, кој е исечен од едно

оптоварено тело. Под дејството на надворешните сили се појавуваат внатрешни сили
во паралелопипедот. На страните на паралелопипедот дејствуваат напоните
( p 1 , p 2 , p 3 ), кои се разложуваат на три компоненти, една нормална и две
тенгенцијални (со два индекса од кои првиот го покажува правецот на нормалата на
површината, а вториот насоката на напонот). На Слика 3.1а се прикажани напоните по
три страни, со цел да се има поголема прегледност на напоните (на останатите три
страни дејствуваат напони со спротивни насоки). Од условите ΣFi=0, ΣMi=0 за сите три
оски, како првиот услов е очигледен, за вториот услов за x-оската (силите кои се
паралелни со оската или ја сечат оската тие не создаваат момент за дадената оска).
Следува:
ΣMix  0
………….(3.1.1)
( τ yz dxdz)dy  ( τ zy dxdy)dz  0  τ yz  τ zy
Може да се напише:
xy = yx yz= zy zx = xz
z n
s C sn
z p1
y ZY
X  YZ pn
x O
sX
 XZ XY sY p2 XY
dz YX
YX sY n
XZ y
sX YZ
dy  X B
ZY
s
A
x p3
а) б)
Сл. 3.1: Напони за елементарен паралелопипед за три страни-а, рамнотежата на
елементарен тетраедар-б
Рамнините во кои нема тангенцијални напони се викаат главни рамнини, а напоните

главни напони.
Во пракса се разликуваат три врсти на напонски состојби:
 Просторна (Сл. 3.2а) сите три главни напони се различни од нула;

 Рамнинска (Сл. 3.2б) еден од главните напони е еднаков на нула;
27
 Линиска (Сл. 3.2в) при која два од главните напони се еднакви на нула.
а) б) в)
Сика 3.2: Напонски состојби: просторна-а, рамнинска-б, линиска-в
Напоните во произволно пресечена рамнина, ако се познати компонентите на

напонската состојба (σx , σy , σz , x y , yz , zx ), може да се одреди нормалниот и
тангенцијалниот напон за произволно пресечена рамнина, чија нормала со оските
зафаќа агли α, β, γ. Се отсечува еден елементарен тетраедар, така што трите страни
да се паралелни со кординатните оски (Сл. 3.1б).
Изразите за нормалниот и тангенцијалниот напон за произволна пресечна рамнина

ABC:
OAB  dA cos γ; OAC  dA cos β; OBC  dA cos α
p n dA  p 1dA cos α  p 2 dA cos β  p 3 dA cos γ  0
p n  p 1 cos α  p 2 cos β  p 3 cos γ
Ова е Кошиева равенка (со која се одредува векторот на напонот на точка од даден
пресек) и ако ја помножиме со единичните вектори ( i, j,k ) се добива скаларен облик на
равенката (векторот на напонот се одредува со три скаларни вредности):
p nx  (p n , i)  σ x cos α  τ xy cos β  τ xz cos γ

p ny  (p n , j)  σ y cos β  τ yx cos α  τ yz cos γ ………………(3.1.2)
p nz  (p n , k )  σ z cos γ  τ zx cos α  τ zy cos β
pn  pn x 2  pny 2  pnz 2
p nx p ny p nz
cos α  ; cos β  ; cos γ  ………..………..(3.1.3)
pn pn pn
Нормалниот напон за рамнината ABC:
σ n  p nx cos α  p ny cos β  p nz cos γ

σ n  σ x cos 2 α  σ y cos 2 β  σ z cos 2 γ  2τ xy cos α cos β  2τ yz cos β cos γ  2τ zx cos γ cos α
pn2=σn2+n2 …………………………..………………..….…….(3.1.4)
28
Напонската состојба на некоја точка е определена со 9 скаларни големини. Ваква

големина е од повисок ред и се нарекува тензор, односно тензорски напони (постои
посебна гранка која ги изучува тензорите). Овде ќе се разгледат оние проблеми од
напонската состојба кои се однесуваат на свиткување, усукување, сложени напони,
теорија за јакост на материјалите (аксијални напони и напони во два правци).
Аксијална (надолжна) сила

При чисто истегнување или збивање на цврсто тело во неговиот напречен пресек се
јавуваат деформации предизвикани само од аксијални сили (останатите силови
фактори - напречни сили, момент на свиткување и торзија се еднакви на нула). На
стап (цврсто тело) дејствуваат две сили по должината на неговата оска, стапот е во
рамнотежа, тогаш и секој негов дел е во рамнотежа. Силите што предизвикуваат
издолжување на стапот се позитивни (Сл. 3.3а-I.), а силите што предизвикуваат
скусување на стапот се негативни (Сл. 3.3б-II.). Ако на стапот дејствуваат повеќе сили
по должината на негова оска, внатрешната аксијална сила за некој пресек n-n лево и
десно е еднаква (надолжните сили лево и десно од пресекот се во рамнотежа) (Сл.
3.3б) на (F1, F2, F3, F4 - надворешни сили, FN- внатрешна сила):
I F3 n F4
F F F1 F2
n
II F1 F2 F3 FN
F F
FN F4
а) б)
Слика 3.3: Наолжни сили-а, повеќе надолжни сили дејствуват на стапот-б
F=0
-F1+F2-F3+Fn=0  Fn=F1-F2+F3 ………………..…………….(3.1.5)
Под аксијална сила во напречниот пресек на стапот се подразбира рамнотежна

(еквивалентна) сила на внатрешните нормални сили што дејствуваат во даден пресек.
Аксијалната сила во произволен напречен пресек на стапот е еднаква на алгебарскиот

збир од проекциите на сите надворешни сили по неговата надолжна оска, кои
дејствуваат на едната страна од пресекот.
Напон во напречниот пресек

Ако стапот се подели на два дела со некој пресек кој е нормален на оската на стапот,
тогаш на левит дел дејствува сила F на лево, а на десниот дел дејствува сила F на
десно. Двата дела се во рамнотежа, тогаш мора во пресекот на стапот да дејствуваат
внатрешни сили, чија резултанта мора да е еднаква на силата F, со насока спротивна
од надворешната сила (за левиот дел кон десно, а за десниот дел кон лево).
29
F F h1 23
F F
h
F F h/4
h/2
F F
presek
s=F/A
1 2 3
а) б)
Слика 3.4 Внатрешни сили-а, распределба на напонот по должина на прсесекот-б
Внатрешната сила се поделува рамномерно на пресекот и е нормална на него (Сл.

3.4а). На мала површина dA од пресекот A дејствува сила dFN. Често се вели дека од
пресекот А една сила се пренесува од едниот дел на другиот дел од стапот. Силата
што се пренесува со единица површина од замислената површина (пресек) се вика
напон.
Големината на напонот е еднаква:
dFN
σ
dA
Елементарната нормална сила што дејствува на бесконечно мала површина е

еднаква:
dFN  σ  dA

FN  σ  dA
A
A[mm2] - површина на напречниот пресек на стапот.
Напонот може да се изрази со изразот:
FN
σ [N/mm2] ……………………………………..………(3.1.6)
A
Нормалниот напон е позитивен ако стапот се издолжува (напон на истегнување), а

негативен ако стапот се збива (напон на збивање-притисок). Напонот е векторска
големина, чиј правец и насока се совпаѓа со силата (таа е векторска големина), а
големината се пресметува по изразот (3.1.6).
Треба да се спомне дека при пресметка на напонот се користи хипотезата (на

Бернули) за рамни пресеци: рамните пресеци на цврсто тело нормално на неговата
оска пред деформацијата, остануваат рамни и нормални на оската и при
деформацијата на телото. Ова значи дека сите влакна од телото се издолжуваат
(скусуват) за иста вредност, а тоа значи дека нормалните напони се рамномерно
распоредени по напречниот пресек (σ=const).
30
Стварната распределба на напонот во напречнот пресек во близина на местото на

дејствување на надворешната сила зависи од нејзиниот начин на дејствување и може
да биде нерамномерен (Сл. 3.4б). Со помош на експерименти е докажано дека оваа
нерамномерност има локален карактер. На поголема оддалеченост од пресекот,
распределбата на напонот може да се смета за рамномерна.
Ако на стапот се направи пресек кој заклопува одреден агол со нормалата на оската
на стапот φ (Сл. 3.5), надворешната аксијална сила се разложува на две компоненти
FN - нормална и FT - тангенцијална:
A/
co
FN sj
js
j j F j
j sr A
A’ FT
Слика 3.5: Сили кои дејствуваат во кос пресек
FN=F·cosφ FT=Fsinφ A’=A/cosφ
Напонитите на косиот пресек се:
FN FN F cos φ F
σφ   cos φ  cos 2 φ
A' A A A
cos φ ………(3.1.7)
F
σ φ  σ i  cos 2  (1  cos 2φ)
A
FT F
τφ   sinφ  cos φ
A' A ………..……………(3.1.8)
1
τ φ  σ i  sinφ  cos φ  σ i  sin2φ
2
Главниот напон е:
F
σi  [ N/mm2] …………………………….………..……(3.1.9)
A
Тангенцијалниот напон има најголема вредност за φ=45:
σi
τ max   [ N/mm2] ……………..………….……..….….(3.1.10)
2
Нормалниот напон има најголема вредност при агол φ=0
σmax=σi ...........................................................................(3.1.11)
Резултантниот напон во косиот пресек е еднаков:
31
σ ir  σ 2
τ 2
[ N/mm2].………………………………..(3.1.12)
Резултантниот напон секогаш има правец по оската на стапот, независно од

вредноста на аголот на пресекот. При ваква состојба се има линеарна (аксијална)
состојба на напонот.
На Слика 3.6 е прикажана промената на напонот во зависност од аголот на косиот

пресек.
Ƭ x σx
y σφ
σx
/2
0,5σx
σx
/2
σx x σx 45
φ y x
-90 -45 45 90 Ƭmax =σ x/2
-0,5σ x
/2
Ƭφ
σx
σx
/2
Слика 3.6: Промена на напонот во зависност од аголот на косиот пресек
Ако прачка со правоаголен пресек има отвор и е оптоварена со сила, тогаш напонот
без отвор и со отвор е:
F F F F
σ  , σo   …………………(3.1.13)
A ah A o a  (h  d)
a[mm] - дебелина на прачката;

h[mm] - висина на прачката;
d[mm] - пречник на отворот.
Со експеримент е докажано дека напонот не е рамномерен низ пресекот каде има

отвор. Оваа нерамномерност се зема со факторт на концентрација на напонот К.
F
σ max  K ………………………………………………(3.1.14)
Ao
К - Факторо на концентрација на напонот (Сл. 3.7).
На Слика 3.7 е даден факторот на концентрација на напонот за отвор, а на Слика 3.8

за канал и заоблување.
32
σ σ
2,8 F
h
F
F d
h
2,6
K
2,4
σ
F
σ
h
2,2
2,0
0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7
Слика 3.7: Фактор на концентрација на напонот за отвор
2,8
r канал
2,6
F
h
канал
2,4
2,2
заоблување
2,0 F
K
h
1,8
1,6 заоблување
1,4
1,2
0,1 0,2 03 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0
r/h
Слика 3.8: Фактор на концентрација на напонот за канал и заоблување
33
3.2 ЗАВИСНОСТ ПОМЕЃУ НАПОНИТЕ И ДЕФОРМАЦИИТЕ

(ХУКОВ ЗАКОН)
Во сите реални тела, под дејството на напоните, настануваат деформации на телата

(промена на обликот). Овие промени се многу мали и ова дозволува телата да се
набљудуваат како идеално крути тела (не добиваат деформации), но такви тела во
природата не постојат, затоа, во одредени случаи, треба да се земаат во обѕир овие
деформации. Треба да се воспостави зависност помеѓу напоните и деформациите и
доколку таа зависност се изрази математички, тогаш се вели дека се има еден закон
на еластичност.
Се зема еден стап кој се затегнува со две аксијални сили со спротивни насоки. Стапот
во првобитна положба има должина ℓ и површина на напречниот пресек А. После
дејството на силите, стапот се издолжил на ℓ1, а ова издолжување е пропорционално
со силата (Сл. 3.9а). Оваа зависност помеѓу напонот и деформацијата прв ја открил Р.
Хук. Таа има линеарен облик и се вика Хуков закон. Одредување на зависноста
помеѓу напонот и деформацијата се врши на машина за кинење (испитен стол). Се
изработува епрувета (Сл. 3.9б.) со мерна должина ℓo, се става во испитен стол
(машина). Постепено се зголемува силата, а со тоа и деформацијата на епруветата.
За одредена сила F епруветата се издолжила на ℓ1.
F F

Ao
lo Ao
b
do
l1
lo
F F
l1
lo
а) б)
Слика 3.9: Издолжување - скратување на стапот-а, епрувета-б
Разликата помеѓу овие две должини претставува издолжување на стапот:
Δ   1   o = k·F [mm]………………………………….(3.2.1)
ℓo[mm] - мерна должина на епруветата;

ℓ1 [mm] - должина на оптоварена (истегната) епруветата;
k [-] - константа на пропорционалноста.

k  α ………………………………………………….…(3.2.2)
A
 - константа, зависи од материјалот.
Издолжувањето може да се напише:
34
F F  
Δ  α  ………………………………..………..(3.2.3)
A AE
1
α
E
E[N/mm2] - модул на еластичност.
Изразот (3.2.3) го претставува Хуковиот закон.
Релативното издолжување (дилатација) на епруветата (стапот) претставува однос

помеѓу издолжувањето и почетната должина на стапот:
Δ
ε ………………………………………………….……(3.2.4)
o
Хуковиот закон во друг облик, кој и најчесто се користи:
F
Δ A  E σ
ε    σ  ε  E …………………….……….(3.2.5)
  E
При затегнување на стапот (епруветата) тој се издолжува, а неговиот пресек се

намалува. Кога има збивање на стапот, пресекот се зголемува, а должината се
намалува, релативното скратување е со негативен знак (ℓ1=ℓ-ℓ).
Ако епруветата е со кружен пресек и има дијаметар do, по извршеното збивање на

испитна машина, нејзиниот дијаметар е d1. Добиената промена на дијаметарот
(пресекот) се вика напречна контракција (тој е помал од нула):
ΔA A 1  A o Δd d1  do
εq     ………………..……..(3.2.6)
Ao Ao do do
Односот помеѓу реалативното издолжување (εz) и напречната контракција (εq) е една

константа која зависи само од материјалот, таа е експериментално утврдена:
εz 1 σ
m ε q  μ  ε z  μ  ………………..……..(3.2.7)
 εq μ E
m[-] - Поасонова константа (m=34);

[-] - коефициент на напречната контракција (Поасонов коефициент) (=1/31/4); За
челик =0,25-0,30; алуминиум =0,32-0,36; сиво леано железо =0,23-0,27.
Од важноста на Хуковиот закон (линеарната зависност), решенијата на

покомплицираните случаи (напоните, дилатациите и издолжувањата) се решават со
суперпозиција (алгебарско собирање од попростите случаи):
35
F F1  F2 F1 F2
σ     σ1  σ 2
A A A A
σ σ  σ 2 σ1 σ 2
ε  1    ε1  ε2 ………(3.2.8)
E E E E
Δ  ε    (ε 1  ε 2 )    ε 1    ε 2    Δ 1  Δ 2
Дилатациите настануваат и како последица на температурни промени. Релативната

дилатација е:
ε t  α  Δt  α  (t 2  t 1 ) ……………………...……...…….(3.2.9)
α[1/C] - коефициент на линеарното ширење (за челик α =12,5·10-6[1/C]);

t2, t1 [C] - температура.
Издолжувањето на стапот е:
Δℓ = εt·ℓ =α·ℓ· Δt [mm]……………………………………(3.2.10)
Нормалниот напон е:
σ t  E  ε  E  α  Δt [ N/mm2]……………………..……..(3.2.11)
Зависноста помеѓу напонот и деформациите се одредува по експериментален пат. Се

изработуваат епрувети во одредена форма (Сл. 3.9б), на неа се одбележува ℓo и do,
тие се поставуваат на испитен стол. Должината на епруветата (за нормални) е ℓo=10d
(долги епрувета) и ℓo=5d (за куса епрувета).
Аксијалните сили со кои се истегнува епруветата се зголемуваат од нула до некоја

вредност при која доаѓа до кинење на епруветата. На испитниот стол постојат уреди,
кои во секој момент ја мерат силата и издолжувањето на епруветата. Со цел да можат
да се споредуваат резултатите од различни епрувети, место силата се воведува
нормалниот напон, а место издолжувањето се воведува релативното издолжување
(дилатација). Дијаграмот се црта автоматски и неговиот облик е прикажан на (Сл.
3.10а)
F Δ
σ , ε …………………………………….…..(3.2.12)
Ao o
Од точката O до P, напонот расте пропорционално со релативното издолжување.
σ
tgα   tgα  E ………………………………….……(3.2.13)
ε
Точката E е граница на еластичноста, бидејќи со престанокот на дејството на силата

деформациите исчезнуваат (од точката Р до точката Е дијаграмот има крива линија,
36
нема пропорционална деформација, но деформациите остануваат еластични, а

напонот е граница на еластичноста-sЕ).
Од точката E деформациите побрзо растат, точката T1 и T2 се горна и долна граница

на течење на материјалот (Деформациите не се елстични, по престанокот на
аксијалните сили деформациите остануваат. Со зголемување на оптоварувањето
материјалот на епруветата се деформира пластично, се развлекува дури и со
намалување на напонот до точка Т2 крај на развлекувањето. Со отстранување на
оптоварувањето епруветата ќе биде издолжена - настанале пластичи деформации).
Нaпонот во горната точка на течење се означува со R eH, а во долната точка ReL,
односно напонот во горната и долната точка се означува како напон на течење Re (sт).
Напон при кој има трајна деформација од 0,2 % се означува Rе,0,2).
s
s M
T1 S
E
T2 
P O
sp

O
а) б)
Слика 3.10: Дјаграм на напонот во зависност од релативното издолжување
Точката M има максимален нормален напон (по неа започнува разорнување на

материјалот) и се вика јакост на материјалот или гранична јакост на материјалот
(затегачка јакост - цврстина на материјалот RM (σM), деформациите растат со
зголемување на оптоварувањето. Од Т1 до М доаѓа до зајакнување на материјалот
поради промена во структурата на материјалот и заради пластичните деформации).
Точката S има напон при кој доаѓа до кинење на епруветата (од точката М настанува
концентрација на деформацијата и појава на врат и во точка S и при помал напон
отколку во точка М настанува кинење на материјалот, Rk).
Ако материјалот се испитува на збивање, епруветата е во форма на коцка или

цилиндер. При збивањето епруветата не се кине, туку настанува испакнување и
збивање на збиениот цилиндер, напоните се негативни. Дијаграмот за челик е
симетричен на дијаграмот на затегање (Сл. 3.10б).
37
3.3 РАМНИНСКА НАПОНСКА СОСТОЈБА
Се набљудува правоаголна плоча со некоја дебелина која е истегната (затегната) во

два правци со соодветни напони σx и σy. Рамнинска напонска состојба (напони во два
главни правци) има кај садовите под притисок, како што се котлите, резервоарите за
гас под притисок, и др.
На Слика 3.11а. е прикажана правоаголна плоча оптоварена по двете нормални оски.

Ако се исече една триаголна призма ABC од плочата и се означат нормалните и
тангенцијалните напони, се добиваат следните зависности:
y
sy
y
j sjdA N
B
sxdAcosj j
x j x
sx j
sx  xy  jdA
C A
 yx T
sy
sydAsinj
а) б)
Слика: 3.11 Рамнинска напонска состојба
dAy=dz·dy=dA·sinφ
dAx=dz·dx=dA·cosφ
dA - елементарна површина на страната AB од триаголната призмата (AB·dz=dA).
На страната AB дејствуват две сили, нормална σφ·dA и тангенцијалната φ·dA. На

страните AC и BC дејствува по една сила:
σy·dA·sinφ
σx·dA·cosφ
Проекциите на сите сили по оските N и T се (Сл. 3.11б):
σ φ dA  σ x  dA  cos φ  cos φ - τ xy dA cos φ sinφ  σ y  dA  sinφ  sinφ  τ yx dA sinφ cos φ  0

τ φ dA  σ x  dA  cos φ  sinφ  τ xy dA cos φ cos φ  σ y  dA  sinφ  cos φ  τ xy dA sinφ sinφ  0
Ако горните равенки се поделат со dA и со користење на тригонометриските функции:
cos 2φ  cos2 φ  sin2 φ , sin2φ  2 sinφ cos φ
38
1 1
cos 2 φ  (1  cos 2φ) , sin2 φ  (1  cos 2φ)
2 2
xy= yx
се добива:
σ φ  σ x cos 2 φ  σ y sin2 φ  2 τ xy cos φ sinφ  0 

σ φ  σ x cos 2 φ  σ y sin2 φ  τ xy sin2φ ………(3.3.1)
σx  σy σx  σy
σφ   cos 2φ  τ xy sin2φ
2 2
τ φ  (σ y  σ x ) cos φ sinφ  τ yx cos 2 φ  τ xy sin2 φ  0 

τ φ  (σ x  σ y ) sinφ cos φ  2 τ xy (cos2 φ  sin2 φ) ........(3.3.2)
σx  σy
τφ  sin2φ  τ xy cos 2φ
2
Со менување на вредноста на аголот φ на една површина се добива максимална

вредност на нормалниот напон, а површината нормална на неа ќе има минимална
вредност. Тоа се главни напони (σφ=σmax = σ1, σφ=σmin= σ2 ), а површините на кои
дејствуваат главните напони се викаат главни површини. Правците (φ=45) по кои
тангенцијалните напони имаат екстремни вредности се викаат најголеми
тангенцијални напони, односно најмали тангенцијални напони (φ=max=I, φ=min=II).
Напоните σφ и φ ќе имаат максимална вредност, ако и нивниот извод по аголо φ е

еднаков на нула, φо-рамнина на најголемите нормални напони, φ најголеми
тангенционални напони):
dσ φ
0
dφ
σx  σy 2 τ xy
 2 sin2φ  2 τ xy cos 2φ  0  tg2φ o  ...(3.33)
2 σx  σy
dτ φ 2 τ xy
 (σ x  σ y ) cos 2φ - τ xy 2 sin2φ  0  ctgφ τ  
dφ σx  σy
tg2φo  ctg2φ τ  1  φ τ  φo  45
Нормалата (n1) поминува низ 1 и 3 квадрант ако е xy>0, односно ако xy<0 нормалата
поминува низ 2 и 4 квадрант. Се одредуваат две нормални прави n1 и n2 кои се
нормални една со друга со наклон φ’ и φ’+90 во однос на x оската.
Максимален нормален напон се добива за оние површини за кои тангенциијалните

напони се еднакви на нула.
39
σy>σx, cos2φ=1  2φ= φ=0; φ=0 при sin2φ=0; σmax = σy …....(3.3.4)
cos2φ = -1  2φ=180о , φ=90о ; φ=0 при sin180о=0; σmin= σx …..(3.3.5)
Најголеми тангенцијални напони се добиваат ако аголот е 45:
sin2 φ =1  2 φ=90о , φ=45:
σx  σy
τ max  …………………………………………….….(3.3.6)
2
Во главната тенгенцијална рамнина дејствуваат и нормални напони:
σx  σy σ1  σ 2
τ nt  
2 2
Најголеми тангецијални напони на една плоча во два правци се добиваат по рамнина

која е под агол од 45 спрема главните нормални напони. Ако нормалните напони се
на збивање место на затегање, треба само во изразите за σφ и φ да се промени
знакот.
Ако од правоаголната плоча се отсече правоаголна призма (Сл. 3.12)
σα   cos 2α  τ xy sin2α
2 2
напоните се (+90=β): σ β   cos 2β  τ xy sin2β ….…(3.3.7)
2 2
σ β   cos 2α  τ xy sin2α
2 2
y
sy
s   s
x
sx  sx
s  s
 
sy
Слика 3.12: Рамнинска напонска состојба, отсечена правоаголна призма
40
σx  σy
τα  sin2α
2
σx  σy
τβ  sin2β ………………………….………….….(3.3.8)
2
σx  σy
τβ   sin2α
2
Од горните изрази се добива:
σ + σβ = σx + σy
 = - β ………………………………………..(3.3.9)
При две нормални рамнини, збирот на нормалните напони е константен и е еднаков на

збирот од главните напони σ1 + σ2 (σx + σy), додека тангенцијалните напони меѓусебно
се еднакви, но со спротивни знаци.
Главните нормални напони во равенката 3.31 треба да се стават место променливиот

агол φ да стои φо (Сл. 3.13):
σ 1,2   cos 2φ o _ τ xy sin2φ o
2 2
σ 1,2   ( ) 2  τ xy 2 ........(3.3.10)
2 2
σx  σy
c ( ) 2  τ xy 2
2
c
σx  σy
b cos 2α 
2c
τ xy
sin 2α 
2α c
a b  τ xy
σx  σy
a
2
Слика 3.13: Пресметка на напоните
Најголеми тангенцијални напони:
σx  σy
2
σx  σy σ1  σ 2
τ 1,2   ( ) 2  τ xy 2   ..................................(3.3.11)
2 2
41
σx  σy
2
Нормалниот напон во рамнината со максимален тангенцијален напон:
σx  σy σ1  σ 2
σn   ...........................................................(3.3.12)
2 2
Во пресек паралелен со оската x од напонот sx има дилатација, а од sy контракција.

Во пресек паралелен со y оската од напонот sy има дилатација, а од sx има
контракција, тогаш ралативните издолжувања се:
σ
εx' x
E
σy
ε x "  μ
E ………………..…….(3.3.13)
σx σy 1
ε x  ε x ' ε x "  μ  (σ x  μσ y )
E E E
1
ε y  (σ y  μσx )
E
Аналогно, и за просторна напонска состојба се добиваат релативните издолжувања:
1
εx  [σ x  μ (σ y  σ z )]
E
1
ε y  [σ y  μ (σ z  σ x )] ………………………….………..……(3.3.14)
E
1
ε z  [σ z  μ (σ x  σ y )]
E
3.4 НАПОНИ И ДЕФОРМАЦИИ ОД СОПСТВЕНА ТЕЖИНА
Се набљудува стап затегнат од сопствена тежина, со напречен пресек А и специфична

тежина γ (Сл. 3.14). Ако стапот се пресече со рамнина n-n, тогаш долниот дел се
заменува со внатрешна сила, која е еднаква на тежината на долнот дел:
FNZ=Gz= γ·A·z …………………………………….…………….(3.4.1)
Нормалниот напон е:
G zA γ
σz  z   γ  z  σ d ………………………..………(3.4.2)
A A
за z=0  σz=0
за z=ℓ  σz= σmax = γ · ℓ
42
A
sA =l
+
FNZ
n dz s(z)
n
l
z
GZ
Слика 3.14: Напони од сопствена тежина
Релативното издолжување и апсолутното се одредуваат на следниот начин:
σZ z  γ
εz  
E E ……………………………..….……(3.4.3)
γ
Δdz  ε z  dz  z  dz
E
Вкупното издолжување ќе се добие како збир од издолжувањата на оделните

бескрајно мали елементи:

γ γ  2
Δ   E
z  dz 
2E
0
γ 2 A G 
Δ   ………………………………………(3.4.4)
2E A 2  E  A
Ако столбот е збиен од сопствената тежина се добиваат наполно исти изрази како и
при истегнување (горните изрази се исти и за збивање, само наместо напон на
затегнување ќе има напон на збивање, а наместо апсолутно издолжување ќе има
апсолутно скратување).
Рамномерна јакост
Каков облик треба да има еден столб (стап) збиен од сопствената тежина и сила F, за
да има еднакви напони во секоја точка (Сл. 3.15).
Напонот во горниот крај е (напон на збивање):
F F
σc   σd  Ao  [mm2]…………………………..…..(3.4.5)
Ao σd
43
F
sc
z
l
dz
z
Слика 3.15: Рамномерна јакост
На некое растојание z од горниот крај има напречен пресек Az и тежина на горниот дел
Gz :
A z σ d  F  Gz
( A z  dA z )σ d  F  G z  dGZ
σ d  dA z  A z  γ  dz
dA z γ
 dz
Az σd
dA z γ
 Az
  σ d dz
γ
ln A z  zC
σd
γ γ γ
zC z z
σd σd σd
Az  e  e e
C
 Co  e
за z=0 Az=Ao  Co=Ao
γ
z
σd
A z  Aoe ……………………………………………..……..(3.4.6)
σd=σde - дозволен напон на истегнување;

σd=σdc - дозволен напон на збивање - притисок.
3.5 ЈАКОСНА ПРЕСМЕТКА ПРИ

ИСТЕГНУВАЊЕ И ЗБИВАЊЕ
При пресметка на јакост на елементите на конструкција може да се јават три вида

проблеми:
 Познати се товарите и напречниот пресек, треба да се провери дали напонот е
во дозволени граници (помал од дозволениот):
σ< σd
44
 Познат е товарот и материјалот од кој се изработува делот, треба да се одреди

пресекот (да се изврши димензионирање):
F
A
σd
 Познати се дозволениот напонот и пресекот, се бара дозволениот товар:
F<A σd
Дозволениот напон се одредува (за крти материјали - сив лив, еластични - челик):
RM R eH
σ doz  , σ doz  [N/mm2] …………… ….………..(3.4.7)
S S
RМ[N/mm2] - цврстина на материјалот;

ReH[N/mm2] - горна граница на течење на материјалот;
S- [-] - степен на сигурност (S>1.
Степенот на сигурност зависи од:

 Податоците за особините на материјалот (крт, пластичен):
o Стварниот материјал кој е користен е тестиран, мал степен на сигурност;
o Особините на материјалот (користени од табели) се на располагање,
степенот на сигурност е голем;
o Приближните особини на матријалот (користени од табели), се на
располагање, поголем степен на сигурност;
o Лоши особини на матријалот (користени табели) се на располагање,
степенот на сигурност е најголем;
 Услови на околината во која се користи производот:
o Идентични со условите на тестот, помал степен на сигурност;
o Во основа, околината е на собна температура, степенот на сигурност е
поголем;
o Средно тешки услови на околината, многу поголем степен на сигурност;
o Околината бара специфични услови, степенот на сигурност е најголем;
 Модели апроксимативно го преставуваат системот:
o Моделите точно го преставуваат системот;
o Моделите приближно го преставуваат системот;
o Моделите апроксимативно го преставуваат системот;
 Видот на оптоварувањето: мирно-статичко, едносмерно и наизменично
оптоварување (степенот на сигурност е помал за мирно оптоварување, поголем
за едносмерно, а најголем за наизменично).
Rm[ N/mm2] - гранична јакост на материјалот (цврстина при истегнување);

Re[ N/mm2] - граница на течење на материјалот.
45
3.6 КОНТАКТНИ НАПОНИ
При пренесување на силата од еден на друг елемент преку релативно мали површини,
нормалните напони што се јавуваат на местото на допирот се викаат контактни напони
(површински притисок). Примери за контактни напони има при допир на тркалата и
шините кај локомотивата, во топчестите лежишта и лежиштата со валчиња, помеѓу
забите на запчаникот, и др. (Сл. 3.16, Сл. 3.17).
skmax
R2
F
2b
2a
2b
Сл. 3.16: Контактни напони, тркала на локомотива и шина
Слика 3.17: Kонтактни напони, помеѓу запците од запчаник-а, лежишта-б
Допирот помеѓу тркалото и шините теоретски би било во точка (шината не е рамна).
Поради еластичните деформации на двата елемента допирот (според Белјаев) по

површина е елипса.
Равенката на елипсата на допирот:
Ax2+By2=C=constanta
A, B, се коефициенти (големини) кои зависат од радиусот на кривините на допирните

површини. При допир на две сверни површини (Сл. 3.18а.) или сверична површина и
рамнина (Сл. 3.18б.) допирот е по круг. Допирот на две цилиндрични површини (Сл.
3.18в) или цилиндрична површина и рамнина (Сл. 3.18г) е правоаголник (теоретски е
права линија).
46
Дијаграмот на напонот е елипсоид (Сл. 3.16):

3 F
σ max  [N/mm2]………………………………….(3.6.1)
2 ab π
a, b [mm] - полуоски на елипсата и зависат од односот A/B;

F[N] - сила на дејствување.
Слика 3.18: Контактни напони: две свери-а, свера и рамнина-б, два цилиндра со
паралелни оски-в, цилиндер и рамнина-г, два цилиндра со нормани оски-д
Максималниот напон може да се одреди и со изразот:
3
σ max  α  4  F  A 2  E 2 …………………………….……(3.6.2)
 - коефициент кој зависи од односот A/B;

E [N/mm2] - модул на еластичност.
Во Табела бр. 3.1 се дадени вредностите за .
Табела 3.1: Вредности за коефициентот 

A/B 1 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2
 0,388 0,400 0,420 0,440 0,468 0,490 0,536 0,600 0,716
A/B 0,15 0,10 0,05 0,02 0,01 0,007

 0,800 0,970 1,280 1,800 2.271 3,202
Во зоната на допирот, напонот не е еднаков по интензитет, точки со максимален напон

има на одредена длабочина од површината на допирот. Напонот на површината
изнесува:
 Во центарот на елипсата: σk=n1·σmax

 На крајот на поголемата полуоска: σk=n2·σmax
n1, n2 - коефициент, е дадено на дијаграм (Сл. 3.19)
47
0,5
n1
0,3 n2
n2 n1
0,1 A/B
0,1 0,5 1,0
Слика 3.19: Коефициенти n1, n2
Определување на големините A и B:
 Допир на две сверни површини (Сл. 3.17а, Сл. 3.18а):
R1  R 2
A  B ………………………………..….………(3.6.3)
2R 1R 2
 Допир помеѓу сверна и рамна површина (сл.3.18б):
1
AB ……………………………………….….…….(3.6.4)
2R
 Допир на топче со жлеб (R2>R3) (сл.3.17б):
1 1 1 1 1
A (  ) ; B  ……………….……..(3.6.5)
2 R1 R 2 R1 R 3
 Допир помеѓу валче (буренце) и кружен жлеб (3.17в):
1 1 1 1 1
A (  ) ; B  ……………..………(3.6.6)
2 R2 R4 R1 R 3
 Допир на две цилиндрични површини со оски нормални една на друга (Сл.

3.18д):
1 1
A B (R2>R1) ……………….………(3.6.7)
2R 2 2R 1
 Допир на две цилиндрични површини со оски паралелни една на друга (Сл.

3.18в):
1 1 1
B (  ) ………………………………..………….(3.6.8)
2 R1 R 2
Максималниот напон се определува според равенката:
48
F  E R1  R 2
σ max  0,418   [ N/mm2]……………….…(3.6.9)
 R 1R 2
Оваа равенка се применува и при контактот на запчаници.
При допир на цилиндрична површина со рамна површина (Сл. 3.18г) (А-

неопределен, B=(1/2)R):
FE
σ max  0,418 ………………….………….......……(3.6.10)
R
Допир на две цилиндрични површини, чии номинални пречници се исти, односно се

разликуваат за зјајот (зазор), пример, ракавец и лежиште:
FE
σ max  0,388 ………………………………………..(3.6.11)
R
Од изнесеното може да се види дека напонот при истегнување и збивање зависи од

силата, а не зависи од еластичноста на материјалот. Кај контактните напонот зависи
од силата и од еластичноста (модулт на еластицжчност Е). Дозволените контактни
напони можат да бидат поголеми од дозволените напони при истегнување и збивање
за 22,5 пати.
Во Табела 3.2 се дадени дозволените контактни напони за определени видови челици

(RМ - јакост при затегнување, Rе (σт) граница на пластичност - течење, σК -дозволени
контактни напони).
Табела 3.2: Контактни напни

Rе [N/mm2] RМ [N/mm2] σК [N/mm2]
300 480 1200
350 570 1400
380 630 1450
400 720 1550
49
4. СМОЛКНУВАЊЕ И ТОРЗИЈА
4.1 ЧИСТО СМОЛКНУВАЊЕ
Чисто смолкнување е таква напонска состојба, при која на страниците на елементот

дејствуваат само тангенцијални напони. Се посматра една плоча која е затегната во
правец на x-оската, а притисната во правец на y-оската, при што напоните σx и σy се
еднакви по апсолутна вредност (Сл. 4.1):
σ =│σx │=│σy │
y
sy
S

n n’
sx x
  
sx
a
m 
Слика 4.1: Чисто смолкнување
Најголеми тангенцијални напони има во пресеците кои се наклонети под агол од 45
кон оските x и y. Од плочата се сече елемент со такви пресеци. Се заменува дејството
на отсечените делови со сили, тогаш во пресеците ќе дејствуваат само тангенцијални
сили (Сл. 4.1). Нормалните напони во пресечените страни се рамни на нула, а
тангенцијалните напони се еднакви на:
s x  (s y ) ss
   s [ N/mm2]
2 2
Под дејство на тангенцијалните напони се менуват правите агли на квадарот и тој

поминува во ромб. Големината на линиското поместување Δs се вика апсолутно
поместување. Односот помеѓу апсолутното поместување и растојанието помеѓу
рамнините а се вика релативно смолкнување или агол на деформација и се означува
со γ. Површината на елементот на кој дејствуваат само тангенцијални напони се вика
површина на чисто смолкнување.
nn'
tg 
mn
За мали агли tgγ= γ.
Треба да се воспостави врска помеѓу релативното смолкнување γ и тангенцијалниот

напон .
50
Од поглавјето на аксијални напони:
σx σy
εx  μ
E E ………………………………………….…….(4.1.1)
σy σ
εy  μ x
E E
Во случај на чисто смолкнување има:
σ x  σ y  τ
τ ………………………………..….….(4.1.2)
ε x  ε y  ε  (1  μ )
E
Од Слика 4.2 се воспоставува зависноста помеѓу  и γ:
m’
m
- 
4 2
q q’ n’ n
p’
Слика 4.2: Зависност помеѓу  и γ
π γ On' On(1  ε ) 1  ε
tg(  )  
4 2 Om' Om(1  ε ) 1  ε
π γ γ
tg  tg 1
π γ 4 2 2
tg(  )  
4 2 π γ γ
1  tg  tg 1
4 2 2
γ
1
1 ε 2  γ  2ε ………………………………..…(4.1.3)

1 ε γ
1
2
Релативното смолкнување е двапати поголемо од релативното издолжување по x -
оската, односно двапати од релативното скратување по y-оската.
Со замена во изразот (4.1.2) за ε се добива:
51
2τ τ
γ (1  μ ) 
E G
………………………………………….(4.1.4)
E
G
2(1  μ )
Големината G се вика модул на лизгање, тој има вредност G=(0,375-0,400)E за μ=0,25-

0,33. Мерна единица за модулот на лизгање е [N/mm2].
Јакосна пресметка при смолкнување, димензионирањето се врши по изразот:
F F
τS   τ dS  A  [mm2]……………………………..(4.1.5)
A τ dS
F[N] - сила што дејствува во рамниот пресек;

A[mm2] - површина на пресекот;
τdS [N/mm2] - дозволен напон на смолкнување (dS =(0,750,80) σde);
σde [N/mm2] - дозволен напон на истегнување.
4.2 ТОРЗИЈА (УВРТУВАЊЕ - УСУКУВАЊЕ)
Усукување е таков вид на деформација што настанува кога на машински елемент (или
елемент од конструкција) дејствуваат само моменти кои лежат во рамнините нормални
на нивните оски, односно само моменти на усукување (торзија). Пример на усукување
има кај конзола (Сл. 4.3а) која е прицврстена за крут ѕид (пример: со завртки), а на
другиот крај дејствува спрег од сили, кој создава момент на усукување (MT=F·D). Овој
момент (активен) се стреми да ја заврти конзолата околу надолжната оската на
конзолата, а на ова завртување се спротиставува реактивен момент (силата на
завртките создава момент - реактивен), кој е ист со моментот MT но со спротивна
насока.
На усукување се изложени голем број машински делови (елементи): трансмисиони

вратила, вратила на запчести преносници, вратила на електромотори, односно сите
машински елементи кои пренесуваат силина (вртежен момент). Моментот на
усукување за произволен пресек е еднаков на збирот од моментите лево или десно од
пресекот (Сл. 4.3б):
MT = ΣMi [Nmm]………………………………………..(4.2.1)
52
Fa F M1 M2 M3 M4
n m
D
m
n
F M4
l M1 M3
Ma MT
M T=FD M2
а) б)
Слика 4.3: Момент на усукување
Помеѓу два концентрични моменти, моментот на усукување е константен (Сл. 4.3б) и

за пресек n-n моментот на торзија е:
MT1+MT2 = MTn-n
MT1+MT2 - MT3 = MTm-m
На еден стап со кружен пресек, на краевите дејствуваат моменти со иста големина, а

со спротивни насоки (Сл. 4.4). Од стапот се отсечува еден диференцијален елемент со
должина dz. Се замислува дека едниот крај (долниот) е прицврстен, горниот се
усукува - завртува за агол dθ (θ е агол на усукување) на напречните влакна на пресек,
односно за аголг γ на надолжните влакна (Сл. 4.4) се добива:
AA ' d
tg    
dz dz
Аголот γ е агол на смолкнување или лизгање, од тангенцијалните напони  за него

важи:
γ=/G
d
  G  G 1 ……………………………..….…………(4.2.2)
dz
Во оваа равенка непознато е dθ/dz и таа преставува усукување (увртување) по

единица должина на стапот (специфична аглова деформација) и се одбележува со θ1 =
dθ/dz.
За да биде напречниот пресек во рамнотежа, моментот на тангенцијалниот напон

треба да е еднаков на надворешниот момент на усукување Мт.
53
M T       dA
A
d
MT       G dA  G 1   2 dA
A
dz A
M T  G  1  I p
MT
MT
r s 
d  A’
A
B B’

dz
 
MT MT
Слика 4.4: Параметри при усукување
Тангенцијалниот напон е:
MT MT MT
  G 1  G   [ N/mm2]……………..……(4.2.3)
GI p Ip W

Најголема вредност тангенцијалниот напон има на периферијата на кругот (ρ =r, γ= γ1,
γ/ γ1 =ρ/r):
MT d 4 d 3
 max  [N/mm ] (за круг: I p 
2
,.......Wp  [mm3])…..(4.2.4)
Wp 32 16
Тангенцијалниот напон преставува однос помеѓу моментот на усукување и отпорниот

помент (Wp=Ip/r, Ip - поларен момент на инерција, r-радиус на пресекот - најодалечена
точка од оската на пресекот, каде има најголеми тангенцијални напони).
Тангенцијалните напони се пропорционални на растојанието од оската, дијаграмот е
права линија, како во напречниот така и во надожниот пресек. (Сл. 4.4). Производот
GIp се вика торзиона (усукувачка) крутост.
Вкупното усукување на стапот е (Сл. 4.5):
54
 T
 L
Слика 4.5: Вкупно ускување
M T
  1   
GI p
Ако телото на стапот е степенесто или моментот на усукување се менува скоковито по

должината на стапот, аголот помеѓу крајните пресеци се одредува по изразот:
1 M Ti   i
  i   [rad], во степени θ=(180/π)θ ….…(4.2.5)
G I pi
MTi,[Nmm], ℓi[mm], Ipi [mm4] момент, должина, поларен момет на инерција за

одредените i-елементи од стапот.
Максималниот тангенцијален напон треба да е помал од дозволениот тангенцијален

напон за одреден вид на материал од кој е изработен елементот.
max ≤ dT
Кај вратила, вретена и слично, со нерамномерен пресек (степенести вратила), при

одредување на напонот треба да се зема предвид и концентрацијата на напонот што
се јавува при промена на пресекот - пречникот
MT
τK  τ dT .....................................................................(4.2.6)
Wp
Wp[mm3] - поларен отпорен момент за помалиот пречник;

К - фактор на концентрацијата на напонот, се зема од дијаграм (Сл. 4.6):
dT[N/mm2] - дозволен напон при усукување.
Јакосна пресметка при усукување, димензионирањето на пресекот (при константен

пресек по должината на носачот) се врши преку одредување на поларниот отпорен
момент (за степенест пресек се користи изразот 4.2.6):
55
MT M
   dT  Wp  T [mm3]……………………………..(4.2.7)
Wp  dT
MT [Nmm] - момент на усукување;

τdT [N/mm2] - дозволен напон на усукување;
Wp [mm3] - поларен отпорен момент.
2,6
r
2,4
D
d
2,2
2,0
K
1,8
1,6
D/d
2,0
1,4 1,5
133
1,20
1,2
1,09
1,0
0,0 0,02 0,04 0,06 0,08 0,10 0,12
r/d
Слика 4.6: Коефициент на концентрација при торзија
56
5. СВИТКУВАЊЕ
5.1 ЧИСТО СВИТКУВАЊЕ
Во машинството и градежништвото се сретнуваат елементи на конструкциите кои се

изложени на свиткување. Свиткување настанува кога носачот е оптоварен со напречни
товари или спрег од сили. Се набљудува греда со правоаголен напречен пресек, по
напречниот пресек има само моменти (на двата краја од гредата дејствуваат два
моменти со иста големина, а спротивни насоки), нема трансверзални сили, тогаш има
чисто свиткување (Сл. 5.1а). Ако се набљудува гредата, таа се свиткува, така што
долните влакна од пресекот се издолжуваат (cd), а горните се скратуваат (ab). Ова
значи дека горните делови имаат напон на збивање, а долните напон на затегнување.
Помеѓу овие две зони се наоѓа слој, кој нема издолжување или скратување и се вика
нулти (неутрален) слој. Пресекот на овој слој со надолжна рамнина на носачот дава
неутрална или нулта оска (нормалните напони се еднакви на нула).
dj
a b
Rn
dz y
a b dj
c dz d
c d  dz
а) б)
Слика 5.1: Чисто свиткување
За пресметка се земаат двете претпоставки, кои со опити се потврдени. Првата е:

Бернулиевата хипотеза (првобитните рамни напречни пресеци остануваат такви и по
деформацијата) а втората е: Наверовата хипотеза (нормалните напони на еден
површински елемент од напречниот пресек се пропорционални од растојанието од
неутралната оска).
Се исекува мал дел од гредата со должина dz (Сл. 5.1б), се избира произволно влакно
на растојание y од неутралната оска. Промената на неговата должина е Δdz, а
релативното издолжување е:
Δdz
ε
dz
Δdz  (R n  y)dφ  R n d  y  dφ
ydφ y
ε 
R nd Rn
Со примена на Хуковиот закон се добива:
57
σ  ε E
σ y E …………………….(5.1.1)
ε Z   σZ  y  ky
E Rn Rn
Нормалниот напон е пропорционален со растојанието y, бидејќи коефициентот на

пропорционалноста k=E/Rn е константа. За y=0 напонот е еднаков на нула (за
неутралната оска), а максимален напон се добива за точките кои се најмногу
оддалечени од неутралната оска (Сл. 5.2а).
y smax y
x sz dA x + n -
ymax
y
y
z szdA
n
z
smax
а) б) в)
Слика 5.2: Напони при свиткување
За да се постави врска помеѓу напонот и надворешното оптоварување, се замислува

дека гредата е пресечена во пресек n-n и е отстранет десниот дел. На левиот дел
дејствува левиот спрег (момент), а десниот пресечен дел е заменет со (системот
мора да е во рамнотежа) спрег од внатешните сили со ист интензитет, но со
спротивна нсока.
На површинскиот елемент dA од напречниот пресек, а на растојание y од

неутралната оска дејствува сила dF=sz∙dA (Сл. 5.2б). Оваа сила создава момент
околу оската x и y. За да се оствари рамнотежа, внатрешните сили во правец на z
оската мора да се еднакви на нула, бидејќи нема надворешни аксијални сили.
Интегралот на dF по целата површина на напречниот пресек, треба да е еднаков на
нула:
 dF   kydA  k  ydA  0
A A A
 ydA  0
A
k0
Интегралот  ydA
A
претставува статички момент на површината на напречниот пресек
во однос на неутралната оска. Тој е еднаков на нула само за тежишната оска, тоа
значи дека тежишната оска и неутралната линија се поклопуваат (y·ΔA=Yc·A).
Сумата од моменти на силата dF во однос на неутралната оска (линија) е (Сл. 5.2в).:
58
dF  y  σ Z  dA  y  k  y 2 dA
k y 
dA  k y 2 dA  k  I x  M
2
A A
M
k
Ix
Тогаш за нормалниот напони од моментот на свиткување M во некоја точка на

M
растојание y од напречниот пресек со замена во равенката (5.1.1) се добива: σ Z  y .
Ix
Напонот зависи од y и е најголем за најодалечената точка од неутралната линија ymax.

Односот I x / y max  Wx го дава отпорниот момент, тогаш максималниот напон е:
M
σZ  [ N/mm2]……………………………………..….(5.1.2)
Wx
5.2 СВИТКУВАЊЕ ОД СИЛИ
Ако на носачот дејствуваат вертикални сили, покрај нападните моменти има и

трансверзални (напречни) сили, тогаш гредата е оптоварена на свиткување од сили.
Моментите од вертикалните сили предизвикуваат свиткување и нормални напони, а
трансверзалните сили предизвикуваат смолкнување и тангенцијални напони. Бидејќи
тангенцијалните напони се мали во однос на нормалните, можат да се занемарат,
посебно кај челичните конструкции, тогаш се зема само свиткувањето од нападниот
момент.
Со користење на изразот (5.1.2), каде наместо моментот од спрегот M се зема

моментот Mz кој се менува по должината на носачот и на некое растојание z добива
вредност Mmax:
MZ Mmax
σZ  σ max  ………………..…….(5.2.1)
WX WX
Тангенцијални напони при свиткување од сили. На растојание z од левото

лежиште се исекува едно елементарно парче од гредата со должина dz,
(тангенцијалните напони имаат тенденција да го искриват напречниот пресек, нивната
вредност е мала и нивното влијание на нормалните напони може да се занемари),
елементарното парче се дели на два дела.
59
y
by
FN +dFN dA
FN
s s+ds
y1
x
y

y
MZ MZ+dMZ 
FTy dz FTy
а) б)
Слика 5.3: Свиткување од трансверзални сили
При анализа на рамнотежната положба на еден од исечените делови (горниот, (Сл.

5.3.б)) се добива (моментот на свиткување и аксијалната сила на свиткување на
десниот пресек се поголеми од оној на левиот за dMZ, односно за dFN) (Сл. 5.3):
dMz
dσ Z  y
Ix
dMZ dMZ dMZ
dFN   dσ Z dA   IX
ydA 
IX  ydA  IX
SX
Ap Ap Ap
Sx[mm3] - статички момент на затемнета површина (Сл. 5.3б) ( S x   ydA );

Ap
Ap[mm ] - површина на отсечениот дел (затемнета површина).
2
Од рамнотежа на делот во надолжен правец (Сл. 5.3.а) се добива:
ΣFZ=0
FN  dFτ  (FN  dFN )  0
dFτ  dFN
dMZ
dFτ  SX
IX
Се претпоставува дека тангенцијалните напони се рамномерно распространети по

ширината на напречниот пресек, со ова се поедноставува проблемот, а резултатите се
доволно точни за практична употреба. Диференцијалот на тангенцијалната сила е:
dFτ  τ  dz  b y
by[mm] - ширина на попречниот пресек на одалеченост y од неутралната оска (Сл.

5.3.б).
Тангенцијалниот напон е:
dFτ dMZ dMZ S X F S

τ  SX   T X ………(5.2.2)
b y dz b y  dz  I X dz b yI X Ix b y
60
Тангенцијалниот момент во некоја точка од напречниот пресек на греда е

пропорционален на трансверзалната сила (FT=dMZ/dz) и на статичкиот момент.
Најолем тангенцијален напон има на местото каде трансверзалната сила е
максимална, а по висина на напречниот пресек за неутралната оска, бидејќи
статичкиот момент е најголем за неа. Равенката (5.2.2) е позната како равенка на
Журавски.
За правоаголен пресек со константна ширина тангенцијалниот напон е најголем за

неутралната оска:
1 bh 1 2 bh3
Sx  h  bh [mm3] ; IX  [mm4] ; A  bh [mm2]
4 2 8 12
FT max S x 3 FT max
τ max  ( ) max  [ N/mm2] …………..……(5.2.3)
IX by 2 A
За кружен пресек, постапката на изведување на формулата за напонот е иста како и за

правоаголник:
4 FT max
τ max  [N/mm2] ……………….…………...……(5.2.4)
3 A
Дијаграмите на тангенцијалните напони за правоаголен и кружен пресек се дадени на

Слика 5.4.
y=h/4
2j
y
r 

h
а) б)
Сл. 5.4: Тангенцијални напони: правоаголник-а, круг-б
5.3 ЈАКОСНА ПРЕСМЕТКА ПРИ СВИТКУВАЊЕ
Максималниот напон кој се јавува во носачот треба да е помал од дозволениот напон

за одреден материал:
M Mma x
σ max  max  σ df  WX  [mm3]……………….……(5.3.1)
WX σ df
61
σdf [N/mm2] - дозволен напон на свиткување;

Mmax[Nmm] - максимален момент на свиткување.
Со одредување на Wx можат да се одредат димензиите на напречниот пресек. Треба

да се спомне дека, ако материјалот е хомоген и жилав (има исти дозволени напони на
затегање и збивање - челикот, σde= σdc), се применуваат носачи со симетрична форма
(σdf =σd) (Сл. 5.5а). Носачи со несиметрична форма во однос на неутралната оска се
применуваат за нееднаква јакост на затегнување и збивање (леано железо, бетон,
дрво, σdc σde), напречниот пресек треба да се постави така што растојанието ymax’ од
неутралната оска до најистегнатото влакно да биде помало од најголемото растојание
ymax’’ до најзбиеното влакно (Сл. 5.5б):
y sc
ymax”
x
ymax’
+
se
а) б)
Слика 5.5: Носачи со: симетрична фома-а, носачи со несиметрична форма-б
Mmax Mmax
σ e max   σ de σ c max   σ dc …………...……( 5.3.2)
WX ' WX ' '
Wx’ Wx”[mm3] - отпорен момент на пресекот;
IX IX
WX '  , WX "  ………………………………..(5.3.3)
y max ' y max "
За кружен напречен пресек, неговиот пречник се одредува:
πd3 32 WX 32Mmax
WX  d3 3 ………………..…..( 5.3.4)
32 π π σd
За правоаголен пресек:
h/b=k
bh2 h  h2
WX    h  3 6  k  Wx …………………….…..(5.3.5 )
6 k6
62
Ако напречниот пресек на носачот не е константен (степенест пресек - вратило),

максималниот напон е.
Mf πd3
σ f , max  K , W
W 32
К - Коефициент на концентрацијата на напонот (Сл. 5.6)
0,05
ρ/t
6,0
1,0
t
0,07
D
d
5,5
r
5,0 0,1 r
D
4,5
d
0,15
4,0
0,2 r
D
d
3,5
K 0,3
3,0
r
0,5 t
2,5
D
d
1,0
2,0
2,0
1,5
1,0
0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0
d/D
Слика 5.6: Коефициент на концентрација на напонот
Анализа на економичноста на напречниот пресек
При димензионирање на носачот на свиткување, треба да се води сметка и за

економичноста на искористување на материјалот. Јакоста на носачот е
пропорционална на моментот на отпорот W, а тежината пропорционална на пресекот
A, степенот на искористување се одредува на следниот начин:
Отпорниот момент е:
IX 1 1 y max y
y max  y max  y max 
WX   y 2
dA  ( ) y dA  y max (
2 2
) 2 dA
y max y max
A A A
63
Бидејќи y/ymax<1, а со тоа и интегралот секогаш е помал од интегралот што се добива

ако y/ymax=1, се добива:
WX  A  y max  Wi
Wi [mm3] - идеален отпорен момент.
Отпорниот момент би имал најголема вредност само за еден таков идеален пресек, кај
кој сите точки се на еднакво растојание од неутралната оска (линија). Тоа се два
бескрајно тенки правоаголници на растојание ymax=1/2h. Тогаш идеалниот отпорен
момент би изнесувал:
1
Wi  hA [mm3]…………………………………..………..(5.3.6)
2
Таков напречен пресек не може да претставува конструктивна целина, затоа овие два
правоаголника се врзуваат со еден вертикален правоаголник и на тој начин се има
конструктивна целина.
Степен на искористување на пресекот е однос на реалниот и идеалниот отпорен

момент:
WX 2WX
η  …………………………………..……..…( 5.3.7)
Wi hA
Во Табела 5.1 се дадени степенот на искористување за пресеци кои најчесто се

користат.
Во пракса често се користат и профили со напречни пресеци кои се споени со

заварување или друг начин. Еден таков профил е е I-профилот, каде ако се занемарат
малите членови (t/h) се добива:
1 1
I x   h 2 (A p  A r )
2 6
1
Wx  h( A p  A r )
6
Ap, Ar - површини на појасите и реброто.
64
Табела 5.1: Степен на искористување на напречниот пресек

Степен на искористување на
Напречен пресек
напречниот пресек (η)
Круг
η=1/4………………….25%
Кружен прстен
η =1/2…………………50%
Правоаголник
η=1/3………………….33%
Квадратен прстен и сите

варијанти што можат да се
добијат на негова основа η =2/3……..…………67%
Напоните на овој профил се дадени на (Сл. 5.7), а во Табели - Прилог 3, се дадени

моментот на инерција и отпорниот момент за разни видови профили.
ребро појаси
s
h
t1
t
Слика 5.7: Напон кај I профил
5.4 НОСАЧИ СО РАМНОМЕРНА ЈАКОСТ ПРИ СВИТКУВАЊЕ

(Идеален пресек)
Како што беше кажано, при димензионирањето се зема константен напречен пресек и
максимален момент. Максималниот момент е само во една точка, во тој случај,
материјалот на носачот не е искористен - се троши повеќе материјал. Идеален облик
на напречниот пресек на носачот по целата негова должина може да се избере на
следниот начин.
За кружен напречен пресек:

Ако проста греда (Сл. 5.7а) е оптоварена со концентрирана сила F, реакциите,
максималниот момент и максималниот отпорен момент за опасниот пресек се еднакви
на:
65
1
FA  FB  F
2
1
Mmax  F
4
πd o 3
Wmax 
32
За некој пресек на растојание z од ослонецот, нападниот момент и отпорниот момент

се помали:
1 πd3
M F z W
2 32
Потребниот отпорен момент се пресметува од условот:
Mmax M M
σ max    const.  W  Wmax .…………..(5.4.1)
Wmax W Mmax
Со замена на вредностите на моментите и отпорните момент во равенката (5.4.1):

z z
d3  2 do 3  d  do  3 2 [mm]..........................................(5.4.2)
 
z, ℓ[mm] - должини (види Слика 5.8).
Последната равенка покажува дека напречниот пресек се менува по кубна парабола

(Сл. 5.8а).
z F z F z F
l l l
+ + +
do
ho
b
d
h
bo
а) б) в)
Слика 5.8: Идеален пресек: кружен пресек-а, правоаголен пресек со b=const.-б и
h=const.-в
За правоаголен пресек со константна ширина (Сл. 5.8б):
b oho 2 b oh2 M
Wmax  , W W Wmax
6 6 Mmax
66
z z
h2  2ho 2  h  ho 2 [mm]………………..…….(5.4.3)
 
За правоаголен пресек со константна висина (Сл. 5.88в):
z
b  bo 2 [mm]…………………………………...……(5.4.4)

Над лежиштата ширината е еднаква на нула, а во услови на голема сила ширината е

значително голема, вакви конструктивни форми не наоѓаат голема примена во пракса.
Во пракса се користи модифициран облик, пресекот се сече на константни ширини, а
потоа лентите се сложуваат една врз друга и се спојуваат. Овој начин наоѓа примена
во машинството (кај листести пружини, Сл. 5.9).
3' F F
b/2
2' f
b
1
2 2F
3 2l
1
3 2
Слика 5.9: Листеста пружина
Зајакнување на носач со ламели
Профилите кои се валани не се изработуваат со променлив напречен пресек, затоа во

пракса се користат плоснати ламели, така што може поблиску да се добие идеален
облик по целата должина на носчот, а со тоа и поголемо искоритување на
материјалот.
Димензионирањето на носачот се врши според некој момент М, а делот каде има

поголем момент се зајакнува со ламели. Ова зајакнување може да се прави со повеќе
степени - ламели, што повеќе ламели толку се приближува до идеалниот пресек
(Сл.5.10).
Моментот на инерција на ламелата која се поставува од двете страни во однос на

неутралната оска со ширина b и дебелина t е:
1 3 1 1 1 1
I X am  2[ bt  bt( h  t ) 2 ]  bt 3  bt(h  t ) 2
12 2 2 6 2
67
Ако се занемарат големините t2 и t3, тогаш моментот на инерција за неутралната оска

е:
1 1
I x am  bth2  A h2 ……………………………….……(5.4.5 )
2 2
Моментот на инерција и отпорниот момент на носачот со додавање на двете ламели

се наголемува:
IX  IX P  IX 
IX
 Wp  bth  Wp  WX  [mm ] ……..….(5.4.6 )
3
WX 
1
(h  t )
2
Aℓ [mm2] - површина на напречниот пресек на една ламела;

Wp- [mm3] - отпорен момент на пресекот без ламели;
WXℓ- [mm3] - отпорен момент на ламелите (земани се претпоставки дека се мали (1/2)h
и (1/2)t и се замнемарени при пресметката).
Најдобро должината на ламелата се одредува ако се нацрта идеалниот облик на

напречниот пресек за должината на носачот (Сл. 5.8а).
Напомена, при изборот на обликот на носачот со рамномерна јакост, не се земаа во

обѕир тангенцијалните напони. Во колку се земаат, тогаш би се добил друг облик.
Овие димензии ќе бидат определени така што тангенцијалните напони ќе бидат
помали од дозволените.
n-n m-m
t
z n F
m
h
n m
l
+ b
M b
Mmax
Слика 5.10: Зајакнување на носач со ламели
5.5 ГЛАВНИ НАПОНИ КАЈ СВИТКАНА ГРЕДА
Од изразите за нормалниот и тангенцијалниот напон, се утврди дека најголем напон

има во точките кои се најодалечени од неутралната оска, а најголем тангенцијален
напон има во неутралната оска при свиткување од сили. Понекогаш треба да се
провери и големината на напонот во кос пресек.
68
Нека се разгледа кос пресек на греда (Сл. 5.11), се исекува мала призма. Од условот
за рамнотежа се добива:
sn
z F j A
j
sAcosj
l
Acosj
n
Asin j
Слика 5.11: Сили при кос пресек
ΣFN  0
σ n dA  σdA cos φ  cos φ  τdA cos φ  sinφ  τdA sinφ  cos φ  0
ΣFT  0
τ n dA  σdA cos φ  sinφ  τdA cos φ  cos φ  τdA sinφ  sinφ  0
Со земање предвид:
sin2φ  2 sinφ cos φ

cos 2φ  cos 2 φ  sin2 φ
sin2 φ  cos2 φ  1
Горните изрази го добиват следниот облик:
σ σ
σ n  σ cos 2 φ  τ sin2φ   cos 2φ  τ sin2φ
2 2
…………(5.5.1)
1
τ n  σ sin2φ  τ cos 2φ
2
Нормалниот и тангенцијалниот напон се функција од аголот φ, тие ќе имаат екстремни

вредности, ако се одреди голот φ од условот:
dσ n
0
dφ
…………..(5.5.2)
2τ
 σ sin2φ  2 τ cos 2φ  0  tg2φ  tg2α  
σ
dτ n
0
dφ
………………(5.5.3)
σ
σ cos 2ε  2 τ sin2φ  0  tg2φ  tg2β 
2τ
69
Бидејќи tg(2+π)=tg2, тогаш равенката има решение за  и тоа: 1 и 2 =1+π/2, за

овие два агли нормалните напони се максимални, а тангенцијалните се еднакви на
нула. Тоа се главни напони, рамнините во кои се појавуваат се главни рамнини, а
правците главни правци (аглите  и  се агли при кои има екстремни вредности на
нормалниот и тангенционалниот напон).
Тангенцијалните напони имаат максимална вредност во рамнини кои зафаќаат агол со

главните рамнини од 45, а меѓу себе се нормални. Тоа се докажува со изразите:
tg2α  tg2β  1, па следува

2α  2β  π 2 , односно β  α  π 4
Со користење на изразите:
tg2α 1  2τ
sin2α 1   sin2α 2   sin2α 1
1  tg2 2α 1 σ 2  4τ 2
1 σ
cos 2α 1   cos 2α 2   cos 2α 1
1  tg2 2α 1 σ 2  4τ 2
Со замена во равенката (5.5.1) се добива:
σ σ σ σ 2  4τ 2 σ 1
σ1   cos 2α 1  τ sin2α 1     σ 2  4τ 2
2 2 2 2 σ  4τ
2 2 2 2
σ σ σ σ 2  4τ 2 σ 1
σ2   cos 2α 1  τ sin2α 1     σ 2  4τ 2
2 2 2 2 σ 2  4τ 2 2 2
σ 1 2
σ 1,2   σ  4  τ 2 [ N/mm2]………….…………..………..(5.5.2)
2 2
Постапката за одредување на тангенцијалните напони е идентична со постапката за

нормалните напони (аглите 1 и 2 се агли кои ги одредуваат рамнините каде
тангенцијалните напони имаат максимална/минимална вредност, рамнините се
нормали, а со главните правци зафаќаа агол 45о. Аглите 1 и 2 се агли кои ги
одредуваат правците на рамнините каде нормалните напони имаат максимална/
минимална вредност, правците се нормални):
tg2β 1 σ
sin2β 1     sin2β 2
1  tg2 2β 1 σ 2  4τ 2
1 2τ
cos 2β 1     cos 2β 2
1  tg2 2β 1 σ 2  4τ 2
1 2 σ  σ2
τ I,II   σ  4  τ2   1 [ N/mm2]……….……………..(5.5.3)
2 2
70
6. ЕЛАСТИЧНИ ДЕФОРМАЦИИ НА
ПРАВИ (ЛИНИСКИ) НОСАЧИ
Елементите оптоварени на свиткување, покрај нивната пресметка на

свиткување, треба да се пресметаат и на крутост, односно нивните деформации да
бидат во дозволени граници (однапред зададени). Има многу елементи на кои се
пресметува крутоста: вратила на редуктори и преносници, елементи на машини од
металопреработувачката и енергетската индустрија. Со познавање на крутоста и
деформаците се овозможува да се постават и дополнителни услови при решавањето
на статички неопределените носачи.
Носачот под дејството на надворешните сили и моменти се деформира,

недеформираната оска на носачот пред оптоварувањето е права линија, а после
оптоварувањето е крива, која се вика линија на свиткување или еластична линија.
(Сл. 6.1а.). Еластична линија е линија на геометриската оска на носачот изложена на
свиткување во границата на еластичните деформации.
Напречните пресеци се поместуваат, тие се мали во однос на димензиите на носачот

и се земаат дека се нормални на недеформираната оска. Линиските поместувања на
произволна точка на недеформираната оска до истата точка по деформирањето се
вика отклон, (f-најголемиот отклон). Аголот што го заклопува тангентата на кривата
(еластичната линија) во одредена точка и недеформираната оска на носачот се вика
наклон (φ).
z2  dj
jA z1 F
j z dj /2
A yz1 B
y
FA fZ1
a b FB dz/2
y l dz
а) б)
Слика 6.1: Еластична линија
Одредување на отклонот и наклонот се врши со аналитичка, графоаналитичка и

графичка метода.
6.1 МЕТОД НА НЕПОСРЕДНО ИНТЕГРИРАЊЕ
6.1.1 Диференцијална равенка на еластична линија
Проста греда е оптоварена со сили, кои предизвикуваат свиткување на гредата. Се

набљудува еден мал дел од гредата со должина dz кој е ограничен со две рамнини.
Според хипотезата на Бернули, пресеците остануваат рамни, тие по деформацијата
71
залкопуваат агол Δφ, а ρ e радиус на кривината на еластичната линија, моментот на

свиткување Mz (z-надолжна оска на гредата, Mf = Mz), Ix момент на инерција на
напречниот пресек (Сл. 6.1б).
dz  ρ  dφ
Δdz 2 dφ
  Δdz  dφ  y
y 2
Δdz y

dz ρ
Според Хуковиот закон:
Δdz σ M y M 1 M
ε  y  y  …………..….(6.1.1.1)
dz E EI ρ EI ρ E I x
За Mf=0 се добива ρ=  (права линија), за Mf=const. тогаш кривата е константна, а

еластичната линија е круг. Во општ случај Mf не е константен, а од математика е
познато дека радиусот на кривината на кривата може да се изрази:
1 y"
 , ……………………………………..(6.1.1.2)
ρ (1  y' ) 3 / 2
Каде се: y’=dy/dz, a y”=d2y/dz2 , y’=tgφ, φ-агол меѓу тангентата на еластичната линија
и хоризонталната оска (наклон), y” го одредува отклонот (y>0, тогаш y”<0 ).
Во пракса, дозволените отклони треба да бидат помали од 2‰ (два промила) од
должината на распонот на носачот, тоа значи мали вредности, нивните квадрати се
уште помали, земајќи го ова предвид се доаѓа до упростена диференцијална равенка
на еластичната линија:
1 M
 y"   fZ …………………………..………..(6.1.1.3)
ρ E  Ix
Кој знак треба да се избере од двата? Ова се одредува на следниот начин: од

претходната формула, ρ има ист знак како MfZ. Ако MfZ е позитивен тогаш и кривината
на гредата ќе биде конвексна надолу, а кога z расте, аголот φ (y’) се намалува, тогаш
y”<0 . Радиусот на кривината секогаш има обратен знак од y” и од двата знака важи
минус:
M
y"   fZ ……………………………………….…..(6.1.1.4)
E  Ix
Оваа равенка важи за координатен систем како што е даден на сликата (Сл. 6.1).
Координатниот систем може да се постави и на друг начин. Треба да се знае (ако
товарот дејствува надолу) дека наклонот е позитивен ако тангентата на еластичната
линија е наклонета во правец на (+ y -оската) за левиот дел на носачот, а е негативна
за десниот дел на носачот. Отклонот е позитивен ако (+y -оската) е надолу, а
негативен ако (+y) е нагоре.
72
Равенката на еластичната линија е: y=f(z).
6.1.2 Еластична линија на проста греда
Концентриранa силa
z2
jA z1 F
j z
A fz 1 B
FA fz
a b FB
y l
Слика 6.2: Еластична линија на греда со концентричен товар
На Слика 6.2 е дадена греда оптоварена со концентрирана сила F и распон ℓ.

Реакциите во лежиштата A и B и нападниот момент за произволно растојание z од
лежиште A се:
ΣM A  0 ΣMB  0
Fa Fb
FB    F  a  0  FB  FA    F  b  0  FA 
 
Fb
M fZ1  FA  z 1  z1

Fb
M fZ2  FA  z 2  F(z 2  a)  z 2  F(z 2  a)

При решавањето на диференцијалните равенки, треба да се земе предвид:
0  z1  a a  z2  
M fz M fz
y1 ' '   y2 ' '  
E  Ix E  Ix
Fb Fb
E  IX  y1"   z1 E  IX  y2 "   z 2  F(z 2  a)
 
F  b z1
2
F  b z2
2
(z  a) 2
E  IX  y1'    C1 E  IX  y2 '   F 2  C3
 2  2 2
F  b z1
3
F  b z2
3
(z  a) 3
E  IX  y1    C 1z  C 2 E  IX  y2   F 2  C3 z 2  C 4
 6  6 6
Инеграционите константи се одредуваат од условите во потпорите отклонот да е

еднаков на нула (y1 и y2 отклон лево и десно од силата која дејствува на простата
гредата):
z 1  0  y1  0
z 2    y2  0
73
z 1  z 2  a  y1  y 2 и y 1 '  y 2 '
Од последните два услови се одредува C1=C3 и C2=C4
А од првите два услови, се добива вредноста на интеграционите константи:
Fb 2
C1  C 3  (  b 2 ) , C 4  C 2  0
6
Отклонот и наклонот се:
2
1 F  b z1 Fb 2
y1 '  [  (  b 2 )]
E  IX  2 6
Fb
y1 '  [( 2  b 2)  3z 12 ]  φ 1
6    E  Ix
………..(6.1.2.1)
1 F  b z2
2
F(z 2  a) 2 F  b 2
y2 '  [   (  b 2 )]
E  IX  2 2 6
Fb 3
y2 '  [  z 2 2  ( 2  b 2 )  (z 2  a) 2  φ 2
6    E  Ix b
3
1 F  b z1 Fb 2
y1  [  (  b 2 )z 1
E  IX  6 6
Fb
y1  [( 2  b 2 )z 1  z 13 ]  f1
6    E  Ix
………..(6.1.2.1a)
1 F  b z2 F(z 2  a)
3
Fb 23
y2  [   (  b 2 ) z 2
E  IX  6 6 6
Fb 
y2  [  z 2 3  ( 2  b 2 ) z 2  ( z 2  a ) 3 ]
6    E  Ix b
Отклонот и наклонот во карактеристичните точки се (A: z1=0, B: z2=ℓ, 1:z1=a):
Fb Fab
φA  ( 2  b 2 )  (  b)
6    E  IX 6    E  IX
1 F  b   F  b3 F  b2 Fb
φB   [   ] [2 2  b 2  3b) …..( 6.1.2.2)
E  IX 3 6 2 6    E  Ix
Fb F  b2  a2
f z1  [  a 3  ( 2  b 2 )] 
6    E  IX 3    E  IX
Ова важи (за fz1), ако наклонот го менува знакот А-1, ако ова не е исполнето
максималниот угиб е меѓу 1-B. Од условот y1’=0 се одредува
74
F  b  2 3 b2
z max  1 3( 2  b 2 ) , а отклонот е fmax  (1  2 ) 3
27  E  I x 
Ако силата дејствува на половина од распонот ((z1=0, z2=ℓ, z=ℓ/2; a=b=ℓ/2):
F 2 F 2 F 3
φA  [rad]; φB   ; fmax  fz1  [mm]…...(6.1.2.2a)
16  E  I X 16  E  I X 48  E  I X
Континуран правоаголен товар

Проста греда оптоварена со константен рамномерен товар е даден на (Сл. 6.3)
z q
z
A B
FA FB
y l
Слика 6.3: Еластична линија на греда оптоварена со континуиран товар
Реакциите во лежиштата A и B и нападниот момент за произволно растојание z од

лежиште A се:
ΣM A  0 ΣMB  0
q  q
FB    q  ( / 2)  0  FB  FA    q  ( / 2)  0  FA 
2 2
q  z2 q   q  z2
Mfz  FA  z   z
2 2 2
Отклонот и наклонот се одредуваат со решавање на диференцијалната равенка за

еластична линија:
M fZ
y"    f (z)
E  Ix
q qz 2 q qz 2
E  I X  y"  ( z ) z
2 2 2 2
q z 2 qz 3
E  I X  y'     C1 ……………...............…(6.1.2.3)
2 2 6
q z 3 qz 4
E  IX  y     C1z  C 2
2 6 24
75
Интеграционите константи се одредуваат од условите:
yA=0 за z=0 ; yB=0 за z=ℓ
Овие вредности се внесуваат во равенките (6.1.2.3), за константите се добиваат

вредностите :
C2  0
q 3
C1 
24
Вредноста на отклонот и наклонот се:
1 q 2 q 3 q 3 q 3 z z
y'  [ z  z  ] [1  6( ) 2  4( ) 3 ]  φ
E  Ix 4 6 24 24  E  I X  
..…(6.1.2.4)
1 q 3 q 4 q 3 q 4 z z z
y [ z  z  z [( )  2( ) 3  ( ) 4 ]  f
E  I x 12 24 24 24  E  I X   
За карактеристичните точки на гредата, отклонот и наклонот се (за А: z=0, за B: z=ℓ,

на средината на распонот на гредата има максимален отклон z=ℓ/2 ):
q 3
yA '   φ A [rad]
24  E  I X
q 3
yB '    φ B [rad] ……………………………………….(6.1.2.5)
24  E  I X
5 q 4
y max  [m m]
384 E  I X
Оптоварена со континуиран триаголен товар
Постапката за одредување на отклонот и наклонот е иста како и за проста греда

оптоварена со континуиран правоагоелн товар (Сл. 6.4).
z qZ q q qZ z
z z
A A
B B
FA FA l FB
l FB
y y
Слика 6.4: Еластична линија на греда оптоварена со триаголен товар
q q q 2
FA  ; FB  ; M fz  ( z  z 3 )
6 3 6
76
q 3
E  I X  y"  M fz  (z   2 z)
6
1 q 2 q 4 1 q
y'  [ z  z  C1 ]  ( z 4  2 2 z 2 )  C 1
E  Ix 12 24  E  I x 24 
1 q 3 q 1 q
y [ z  z 5  C1z  C 2 ]  (3z 5  10 2 z 3 )  C1z  C 2
E  I x 36 120  E  Ix 360 
Константите C1 и C2 се одредуваат од условот:
за x=0  f=0 и x=ℓ  f=0
C2  0
7q 3
C1 
360
1 q 2 q 4 7 q 3 z z
y'  [ z  z  q ] 
3
[7  30( ) 2  15( ) 4 ]
E  Ix 12 24 360 360  E  I x  
…...(6.1.2.6)
1 q 3 q 5 7 q 4 z z z
y [ z  z  q 3 z ]  [7( )  10( ) 3  3( ) 5 ]
E  Ix 36 120 360 360  E  I x   
Од условот за y’=0 се одредува (z/ℓ)max=0,52 се одредува максималниот отклон:
7 q3 8 q 3
φA  [rad] ; φB   ;
360 E  I X 360 E  I X
q 4
fmax  0,00652 [mm]……………………………………(6.1.2.7)
E  IX
Оптоварена со момент
Реакциите и нападниот момент се (Сл. 6.5):
z
M z
A B
FA 0,577l=zmax FB
l
y
Слика 6.5: Еластична линија на греда оптоварена со момент
77
M
FA  FB 

z
M f z  FA z  M

Диференцијалната равенка на еластичната линија:
M fz M
E  I x  y' '    z
E  IX 
M z2
E  I X  y'    C1
 2
M z3
E  IX  y    C 1z  C 2
 6
z=0  y=0
z=ℓ  y=0
M
C1  , C2=0
6
Наклонот и oтклонот се:
1 M M M z
y'  [ z 2  ] [1  3( ) 2 ]
E  Ix 2 6 6  E  IX 
……........….(6.1.2.8)
1 M 3 M M 2 z z
y [ z  z]  [  ( )3 ]
E  I x 6 6 6  E  IX  
Наклонот и отклонот во карактеристичните точки се:
M
yA '   φA
6  E  IX fA  0
………………...…….(6.1.2.9)
M fB  0
yB '    φB
3  E  IX
Максималниот отклон се добива од условот y’=0:
 3
z max   0,557 
3
………………………………....…..(6.1.2.10)
3 M 2
y max  fmax 
27 E  I X
78
Да се разгледа проста греда оптоварена со една концентрирана сила (Сл. 6.6) и да се

одреди отклонот на некое растојани од потпората, што го предизвикува оваа сила. Тоа
се одредува со формулата на Методот на Hints:
Fb x 2
fx  (L  b 2  X 2 ) , кога x<a ..............................(6.1.2.11)
6  E  Ix
Кога x>a, тогаш се прави нова слика - огледало, при што се заменуваат буквите а и b
(Сл. 6.6).
F
A B A B
b a
a b
FA FB FA FB
L L
x x
x
x
Оргинал огледало
Слика 6.6: Метод на Hints
6.1.3 Еластична линија на конзола
Конзола оптоварена со концентриран товар (сила)

Конзола оптоварена со концентрирана сила е дадена на (Сл. 6.7). Реакциите и
нападните моменти се:
MA z
F
B z
A j
fB
FA
l
y
Слика 6.7: Еластична линија на конзола товарена со концентрична сила
FA=F , MA=-Fℓ , Mfz=-F(ℓ-z)
Диференцијалната равенка за еластичната линија е:
79
M fz
y"  
E  IX
E  I X  y"  M fx  F(  z)
Fz 2 F
E  I X  y'  F    z   (2z  z 2 )  C1
2 2
F z2 z3 F
E  IX  y  (2  )  (3z 2  z 3 )  C1z  C 2
2 2 3 6
z=0 , y’=0  C1=0 ; z=0, y=0  C2=0

2
F z z
E  I X  y'  [2( )  ( ) 2 ]
2  
………………………..…......…..(6.1.3.1)
F 3 z z
E  IX  y  [3( ) 2  ( ) 3 ]
6  
Отклонот и наклонот на слободниот крај се (z=ℓ);
F 2 F 3
φ max  φB  [rad] , fB  [mm]…..…......…(6.1.3.2)
2  E  IX 3  E  IX
Континуиран правоаголен товар

Реакциите и нападниот момент се еднакви на (Сл. 6.8):
MA z q
B z
A j
fB
FA
l
y
Слика 6.8: Еластична линија на конзола товарена со континуиран товар
q 2 q(  z) 2
FA  q ; MA   ; M fz  
2 2
Диференцијалната равенка е:
M fz
y"  
E  IX
q
E  I X  y"  (  z ) 2
2
q
E  I X  y'  (3 2 z  3z 2  z 3 )  C1
6
q
E  IX  y  (6 2 z 2  4z 3  z 4 )  C1z  C 2
24
80
z=0 , y’=0  C1=0 ; z=0 , y=0  C2=0
Со замена на вредностите на константите во горните равенки:
q 3 z z z
E  I X  y'  [3( )  3( ) 2  ( ) 3 ]
6   
……………..……….....….(6.1.3.3)
q 4 z 2 z 3 z 4
E  IX  y  [6( )  4( )  ( ) ]
24   
Отклонот и наклонот на слободниот крај од конзолата:
q 3 q 4
φB  [rad] ; fB  [mm]……..…........(6.1.3.4)
6  E  IX 8  E  IX
Континуиран триаголен товар

Реакциите и нападниот момент се еднакви на (Сл. 6.9):
MA z
qZ
q B z
j
fB
A
l
y
Слика 6.9: Еластична линија на конзола со триаголен товар
q : qx  (  z) : 
q q 2 q(  z) 2 q
FA  , MA  , MA d     (  z ) 2
2 6 6 6
Диференцијалната равенка е:
M fz
y"  
EI X
q 3
E  I X  y"  (   3  2 z  3 z 2  z 3 )
6
q
E  I X  y'  ( 4  3 z  6  2 z 2  4 z 3  z 4 )  C 1
24 
q
E  IX  y  (10 3 z 2  10 2 z 3  5z 4  z 5 )  C1z  C 2
120 
81
z=0 , y’=0  C1=0 ; z=0 , y=0  C2=0
q 3 z z z z
E  I X  y'  [(4  6( ) 2  4( ) 3  ( ) 4 ]
24    
q 4 z z z z
E  IX  y  [10( ) 2  10( ) 3  5( ) 4  ( ) 5
120    
Отклонот и наклонот на слободниот крај од конзолата:
q 3 q 4
φ [rad] ; f [mm]……….......…….(6.1.3.5)
24  E  I X 30  E  I X
Оптоварена со момент на крајот на конзолата

Постапката за одредување на отклонот и наклонот е иста како и во претходните
случаи. Овде ќе се даде изразот за отклонот и наклонот на крајот на конзолата (Сл.
6.10)
MA z
M
B z
A j
fB
FA
l
y
Слика 6.10: Еластична линија на конзола товарена со момент
M M 2
φ [rad] ; f [mm]……............…...(6.1.3.6)
E  IX 2  E  IX
Оптоварена со концентрирана сила во полето на конзолата

Моментот десно од дејството на силата е еднаков на нула, отклонот во некоја точка
десно од силата е (Сл.10а):
fc  fb  φb (z  a) ..............................................................(6.1.3.7)
fB
A B C z
a jB
fc
y l
Слка 10а Еластична лнија на конзола оптоварена со сила во полато на
конзолата
Ако напречниот пресек не е константен, отклонот и наклонот се одредуваат по

изразите (Сл. 6.11):
82
F
1 2 3 4
m
Ix1 Ix2
Z1
Z2
l
F F F
Z1 Zi -Zi-1
Mi l-Z m-1
fi-1
fm-1
M1 i
i-1 m-1 m
j 1 ji
f1 fji j m fj,m 
fm
fi
fF,Mi
fF,m
ji
Слика 6.11: Конзола оптоварена со сила во полето на конзолата со промрнлив

пресек
f1 [mm] - отклон во пресек 1;

fφ [mm] - наклон од наклонот во (i-1) пресек;
fF,m [mm] - отклон од силата и моментот во i пресек;
φ1 [rad-] - наклон во пресек 1;
fi [mm] - отклон во i пресек;
φi [rad] - наклон во i пресек;
fm [mm] - отклон на крајот од кракот;
Zi [mm] - растојание од почетокот на кракот до карактеристичниот пресек;
F [N] - сила која дејствува на кракот;
ℓ [mm] - должина на кракот;
E [N/mm2] - модул на еластичност на кракот:
FZ 13 MZ 2 FZ 13 F(  Z 1 )Z 12 FZ 12
f1   1 1    (3  Z 1 )
3E  I x1 2E  I x1 3E  I x1 2E  I x1 6  E  Ix 1
F(Z 2  Z 1 ) 3 F(  Z 2 )(Z 2  Z 1 ) 2

f2  f1    φ 1 (Z 2  Z 1 )
3E  I x 2 2E  x 2
................(6.1.3.8)
F(Z 2  Z 1 ) 2
f2  f1  (3  2Z 1  Z 2 )  φ 1 (Z 2  Z 1 )
6E  I x 2
F(Z i  Z i1 ) 2
fi  fi1  (3  2Z i1  Z i )  φi1 (Z i  Z i1 ) ; i=2, 3, 4…..,m-1;
6E  I xi
F(  Z m1 ) 3
fm  fm1   φ m 1 (  Z m1 )
3E  I xm
m - крајна точка каде дејствува силата.
Наклонот во поедините точки:
83
FZ 12 MZ FZ 1
φ1   1 1  (2  Z 1 )
2E  I x1 E  I x1 2E  I x1
F(Z 2  Z 1 ) 2 M2 (Z 2  Z 1 ) F(Z 2  Z 1 ) 2 F(  Z 2 )(Z 2  Z 1 )

φ 2  φ1    φ1  
2E  I x 2 E  I x2 2E  I x 2 E  I x2
F(Z 2  Z 1 )
φ 2  φ1  (2  Z 2  Z 1 )
2E  I x 2
F(Z i  Z i1 )
φi  φi1  (2  Z i  Z i1 ) , i=2,3,4…m-1; .................. (6.1.3.9)
2E  I xi
6.2 МЕТОД НА СУПЕРПОЗИЦИЈА
Носачот може да биде оптоварен со повеќе товари. Во таков случај, деформацииите

се одредуваат со Метод на суперпозиција (една од методите). Отклонот и наклонот во
кој било пресек на носачот е еднаков на алгебарскиот збир од наклонот и отклонот на
тангентата од пооделните елементарни оптоварувања:
y  y1  y 2  ..  yn
……………………………….…….....……(6.2.1)
y'  y1 ' y 2 '..  yn '
На Слика 6.12 е дадена греда оптоварена со рамномерен континуиран товар и

концентриран товар. Прикажаниот носач може да биде разложен на два носачи, така
што секој носач е оптоварен само со елементарен товар.
l/2 F
z c q
z
A B
FA
FB
l
y
Слика 6.12: Греда отоварена со концентрична сила и континуиран товар
Греда со рамномерен товар:
q 3 q 3 5q 4
φ A1  , φB1   , fC1 
24  E  I X 24  E  I X 384  E  I X
Греда оптоварена со коцентрирана сила:
84
F 2 F 2 F 3
φ A2  , φB2   , fC2 
16  E  I X 16  E  I X 48  E  I X
Со методот на суперпозиција, отклонот и наклонот во карактеристичните точки се:

q 3 F 2
φ A  φ A1  φ A 2  
24E  I X 16E  I X
q 3 F 2
φ B  φ B1  φ B2    ……………..…....……(6.2.2)
24E  I X 16E  I X
5 q 4 F 3
fc  fC1  fC2  
384 E  I X 48E  I X
6.3 ДЕФОРМАЦИИ НА ЛИНИСКИ НОСАЧ СО СКАЛЕСТ НАПРЕЧЕН ПРЕСЕК
Во претходните поглавја (6) се разгледуваа деформациите при константен напречен

пресек. Овде ќе се разгледаат деформациите при променлив напречен пресек. На
Слика 6.13 е дадена греда со концентрирана сила. Гредата има три напречни
пресеци:
z3
z2 F z4
d1
d2
z
d3
z1 b/2
FA a FB
b c
y
Слика 6.13: Линиски носач со скалест напречен пресек
d14 π d2 4 π d3 4 π
I1X  , I2 X  , I3 X 
64 64 64
Диференцијалните равенки се:
E  IX1y"  FA z1
E  IX 2 y"  FA z 2
b ………………....……..(6.3.1)
E  IX 3 y"  FA z 3  F[ z 3  (a  )]
2
E  IX 4 y"  FB z 4
Каде променливата z се наоѓа во следните граници:
85
за y1 …….. a>z1>0
за y2 …….. (a+b/2)>z2>0
за y3 …….. a+b>z3>0
за y4 …….. c>z4>0
По извршената интеграција се јавуаат 8 константи кои се одредуваат од условите:
z1=0 ….. y1=0

z4=0 ….. y4=0
z1=z2=a ….. y1= y2 ……… y1’=y2’
z2=z3=a+b/2 ….. y2= y3 ……… y2’=y3’
z3= a+b , z4=c ….. y3= y4 ……… y3’=y4’
Морова метода
Според оваа метода отклонот и наклонот се одредуваат по изразите:
Mφ FTφ d2 M fz dFT
y φ (   q ) …………………..(6.3.2)
E  Ix EI x dz 2 dz
M[Nm] - Фиктивен момент, нападниот момент во даден пресек на фиктивниот носач
(стварниот носач е оптоварен со момент на свиткување, овој момент се зема како
континуиран товар за фиктивниот носач).
FT[N] - Фиктивна трансверзална сила, од фиктивниот товар на носачот за даден

пресек.
На Слика 6.14 е дадена проста греда оптоварена со сила, која создава момент. Овој
момент се замислува дека ја оптоварува гредата со континуиран товар.
A B
1
l/2 l/2
- M
FAf FBf
F1f F1f
Слика 6.14: Морова метода
Реакциите во лежиштата и моментот на стварната проста греда е:
FA  FB  F / 2
 F
M1  FA  
2 4
86
Реакциите на носачот (греда) од замислениот континуиран товар (моментот на

свиткување) се:
M1   F 2 M φ1 F 3
F1φ   f1  
2 8 E  Ix 48E  I x
M   F 2 FTAφ FAφ F 2
FAφ  FBφ  1  φA    .............(6.3.3)
2 8 E  Ix E  I x 8E  I x
  F  3 FTBφ FBφ F 2
M1φ  FAφ   F1φ  φB    
2 3 48 E  Ix E  Ix 8E  I x
На Слика 6.15 е дадена конзола за скалест пресек (два пресека), отклонот и наклонот
се:
F 1   1 F F  2
f1  ( ) ( (  ) )
2 E  Ix 1 2 4 2 E  I x1 2E  I x1 2 3 2
F 1  3 1 F F  2  1 F  2 
f2  ( ) ( (  ) )(  )( )
2 E  Ix 1 2 4 2 E  I x1 2E  I x1 2 3 2 2 2 2E  I x 2 2 3 2
FTφ F 1  1 F F 
φ1    (  ) )
EI x 2 E  Ix 1 2 2 E  Ix1 2E  Ix1 2
1 F 
φ2  φ1 
2 2E  Ix 2 2
F
1
Ix1
Ix2 2
l/2
l/2
M=Fl M=Fl /2
Fl /2EIx1 Fl /2EIx2
Fl/EIx1
(2/3)(l /2)
3l /4
(2/3)(l /2)+l /2
Слика 6.15: Пример по методот на Мор
87
7. СТАТИЧКИ НЕОПРЕДЕЛЕНИ РАМНИНСКИ НОСАЧИ И РАМКИ
7.1 ЛИНИСКИ НОСАЧИ
Статички неопределени носачи се носачи кај кои од условите за рамнотежа во

статиката не можат да се определат сите реакции и реактивните моменти. Различни
конфигурации на статички неопределени носачи се прикажани на Слика 7.1.
F M
q
A q
B A C
B
F1 M
F2 q
A
B C A B C
Слика 7.1: Статички неопределени рамнински носачи
Степенот на статичката неопределеност се одредува:
m=n-s …………………………………………………...….(7.1.1)
n - непознати реакции;
s - број на непознати што се одредуваат со статичките услови (s=3).
При решавањето на статички неопределени носачи, прв чекор е одредување на

степенот на статичката неопределеност. Потоа сите прекубројни потпори да се
остранат (нивното влијание се заменува со непознати отпори на потпорите), фиктивно
сечење и додавање зглобови се формира основен статички систем (носач), кој е
статички определен. Од условот за деформација на носачите во сите прекубројни
потпори можат да се добијат нови равенки, кои заедно со статичките равенки даваат
алгебарски систем на равенки за определување на сите непознати отпори (реакции).
Кога се одредени сите реакции се определуваат и статичките големини. Нападниот
момент, трансверзалните сили и аксијалните сили се одредуваат на ист начин како и
за статички определените.
Статички неопределени носачи со еден распон
Греда вклештена на едниот крај, а на другиот е потпрена, товарена со рамномерен

товар q е прикажана на Слика 7.2. Прво се одредува степенот на неопределеност.
Бидејќи има само вертикални товари, во вклештувањето (потпора) А има две
непознати, а во ослонецот B (подвижно лежиште) една непозната, вкупно три
непознати. Статички равенки се две (нема хоризонтални сили):
m=n-s=3-2=1
88
а) г)
q
A B
l q
A B
l
б)
MA q
M
B -
A
l FB +
FA
в) +
q Ftr
MA
B -
A
FA l FB
Слика 7.2: Статички неопределен носач со еден распон
Наједноставни основни системи се прикажани на (Сл. 7.2б и Сл.7.2в). На Слика 7.2б е

прикажана конзола на која, покрај континуираниот товар, дејствува на крајот и
непозната сила FB. Во потпората (лежиште) B отклонот под дејство на континуираниот
товар и силата FB мора да е еднаков на нула, а ова е дополнителна равенка (услов).
ΣFy  0
5 fB=0
FAY  q  FB  q
8
ΣM A  0 fB  fB q  fB FB  0
q 2 q 2 q 4 F 3 3 …(7.1.2)
MA    FB     B  0  FB  q
2 8 8E  I X 3E  I X 8
Овде за отклонот на точката B од силата FB е земан со негативен знак, бидејќи таа

дејствува нагоре, а товарот q дејствува надолу.
Статички неопределениот носач прикажан на Слика 7.2.в може да се претстави како

греда оптоварена со континуиран товар q и момент MA (реактивен момент). Овде се
користи доплнителниот услов во точката A каде има вклештување, наклонот е еднаков
на нула.
MA  q 3 1
φ A  φ A MA  φ A q     0  M A  q 2 ……….......….(7.1.3
3E  I X 24E  I X 8
Дијаграмот на нападните моменти и трансверзалните сили е прикажан на Слика 7.2г.
89
Двострано вклештена греда со должина ℓ товарена со континуиран товар е прикажан

на (Сл.7.3а). Носачот е симетричен, така сите реакции и моменти лево и десно од
средината на носаот се еднакви. Степенот на неопределеност е:
m=n-s=4-2=2
Бидејќи носачот е симетричен, тогаш тој е еднаш статички неопределен. На (Сл. 7.3б)
е прикажан еден наједноставен основен систем од повеќето можни.
а) в)
q q
A A B
B
l l
б) _ M -
MA q MB +
A B
+ Ftr
-
l
FA FB
Слика 7.3: Статички неопределен носач со еден распон
FY  0 , M A  0 j0
q φ A  φ A MA  φ A MB  φ A q  0
FA  FB 
2
MA  MB  q 3
M A  MB  M    0 ……(7.1.4)
3E  I X 6E  I X 24E  I X
q 2
M A  MB   M q 3 q 2
12   0M
2E  I X 24E  I X 12
Дијаграмот на нападните моменти и трансверзалните сили е прикажан на Слика 7.3в.
Статички неопределени носачи со два распона
На Слика 7.4а е прикажан носач, тој има степен на неопределеност:
m=n-s=3-2=1
Новиот систем ќе биде греда со потпори во точките A и C, а потпората во B се

заменува со непозната сила FB. Реакцијата FB се одредува од условот дека отклонот
во потпората B е еднаков на нула (Сл. 7.4б).
90
fB  0
5q 4 FB  3 5 ……..……(7.1.5)
fB  fB q  fB FB    0  FB  q
384  E  I X 48  E  I X 8
ΣFy  0 3
FC q
16
FA  FB  FC  Q  0
3
ΣM A  0  FA  q
16
 
q   FB   FC    0    q 2
2 2 M A  FA q   
2 2 4 32
a) в)
q q
C A C
l/2 B
B l/2
l/2 l/2
l
l
M - -
б)
+ +
q
+ Ftr +
A C
- -
B
l/2 FB l/2
FA l FC
Слика 7.4: Статички неопределен носач со два распони
Носачот A-C се решава како проста греда товарена со континуиран товар и

концентрирана сила. Дијаграмот на наподните моменти и трансверзалните сили е
прикажан на Слика 7.4.в.
Статички неопределени носачи со однапред познати деформации

(еластично лежиште)
Ако има потпори кои се поместуваат во вертикален правец, се вели дека има случај на
еластично лежиште. Во техниката често е случај кога елементите се поставени на
подлоги за кои се познати деформациите (поместувањата). Поместување на
потпората е пропорционално на силата (реакцијата). Подлогата има своја еластичност
која е претставена преку крутоста:
F=f.c
f[mm] - отклон;
c[N/mm] - крутост;
F[N] - реакција на подлогата.
91
Новиот основен статички носач, место лежиште B се заменува со сила FB.

Големината на отклонот во точка B е еднаков на (Сл. 7.5):
FB
fB 
c
Непознатата реакција се одредува од условот:
5q 4 FB  3 F
fB  fB q  fB FB    B ………….……(7.1.6)
384  E  I X 48  E  I X c
q
A C
B

l/2 l/2
l
Слика 7.5: Статички неопределен носач со однапред позната деформација
Ако е позната деформацијата fB=δ, тогаш непознатата реакција FB се одредува од

изразот (7.1.6.), каде место fB се заменува со δ.
7.1.1 ТРОМОМЕНТНО ПРАВИЛО
Ова правило е едно од најкористените начини за решавање на статички неопределени

носачи со број на распони повеќе од два. Нека е даден носач со n распони и n+1
потпори - непознати реакции (на носачот дејствуваат само концентрирани вертикални
сили), степенот на статичката неопредленост е:
m=(n+1)-s=(n+1)-2=n-1
q
k
k-1 jk
l
jkd k+1
lk lk+1
M k-1 Mk
q M k+1
k k+1
k-1 lk lk+1
Слика 7.6: Тромоментно правило
92
Тромоментното правило се базира врз методата на разделување на носачот на

следниот начин (Сл. 7.6): Се замислува дека од носачот се исечени два соседни
распони со должини ℓk и ℓk+1 и потпори k-1, к, k+1, влијанието на континуираниот носач
лево и десно од овој дел се заменува со моменти Mk-1 , Mk+1. Во потпората k дејствува
момент Мк (во потпората k се замислува дека има зглоб). Носачот е континуиран, а со
тоа и еластичната линија е непрекината, тогаш важи:
φk   φk d …………………………………………….……(7.1.7)
φкℓ - е сума од сите наклони лево од носачот (збир од наклоните од моментите и

силите лево):
M  M 
φk   φk MK 1  φk MK  Σφk F  φk M  Σφk F  Σφk   k 1 k  k k
6E  I X 3E  I X
Аналогно и за десниот дел:
Mk  k  1 Mk 1 k 1
φk d  φk MK 1  φk MK  Σφk Fd  φ k Md  Σφk Fd  Σφk d  
3E  I X 6E  I X
Со замена во (7.1.7) се добива (jkℓ , jkd - наклон од сили и континуиран товар):
Mk 1 k  2Mk ( k   k 1 )  Mk 1 k 1  6  E  I X (Σφk d  Σφk  ) …….(7.1.8)
Ова е равенка за Тромоментно правило или Клапејронова равенка. Таа важи за насоки
на моментите прикажани на сликата. Во спротивен случај, кога сите моменти имаат
спротивна насока, се менуваат знаците на десната страна од равенката.
Mk 1 k  2Mk ( k   k1 )  Mk 1 k 1  6  E  I X ( Σφk d  Σφk  ) ….(7.1.8a)
Исклучок од ова правило се прави, ако првата или последната потпора се обични
потпори (лежиште). Во колку некоја од нив е вклештена, тогаш се применува
Тромоментното правило.
Со определување на непознатите моменти Mk-1, Mk, Mk+1, носачот се разложува на две

прости греди, ако за некој момент добиеме негативен знак тоа значи дека треба да се
промени насоката.
На Слика 7.7 е прикажан статички неопределен носач. Тој е 4 пати статички

неопределен. Се поставуваат 4 дополнителни равенки:
Потпора k=1
2M1 ( 1   2 )  M2  2  6E  I X (φ1  φ1d )
k2
M1 2  2M2 ( 2   3 )  M3  3  6E  I X (φ 2   φ 2 d )
93
k3
M2  3  2M3 ( 3   4 )  M4  4  6E  Ix (φ3   φ3 d )
k4
M3  4  M4  4  6  E  IX (φ 4 d )
F
F q
q
0 1 2 3 4
l1 l2 l3 l4
M
- - -
-
+ + +
+
Ftr
+
Слка 7.7: Статички четири пати неопределен носач
Каде наклоните за поедините точки се:

F 12
φ1  
q 2 3 16  E  IX
φ 1d 
24  E  I X  q 2 3
φ2 
7q 3 3 24  E  IX
φ2 d

360  E  I X 8q 3 3
φ3  
F 4 2 360  E  IX
φ3d 
16  E  I X F 4 2
φ4  
16  E  IX
Бидејќи има 4 равенки со 4 непознати, со нивно решавање се добиваат непознатите

моменти над потпорите. Потоа, секоја греда одвоено се посматра, се одредуваат
реакциие во потпорите и статичките големини.
94
7.2 СТАТИЧКИ НЕОПРЕДЕЛЕНИ РАМНИНСКИ РАМКОВНИ НОСАЧИ
Ако е даден статички неопределен рамковен носач, кој е составена од три стапа
меѓусебно споени и во потпорите се вклештени (Сл. 7.8а). Носачот е четирипати
статички неопределен, но бидејќи тој е симетричен, тој е двапати сататички
неопредлен. Носачот се претвора во основен статички систем (Сл. 7.8б).
B Ix1 C
M1 M1
l2
Ix2 Ix2
M2 M2
A D
l1
а) б)
Слика 7.8: Статички неопределена рамка
Како дополнителни усливи (освен статичките) за решавање на носачот се користат и

деформациите во точките A, B, C, D (Сл. 7.8а).
Во точките A и D има круто вклештување, наклоните за гредите AB и CD се еднакви на

нула:
φ A  φ M1  φ M2 M1 2 M2  2
  0
M1 2 6E  I X 2 3E  I X 2
φ M1  
6E  I X 2 M
M2   1
M  2
φ M2   2 2
3E  I X 2
Во точките C и D има круто вклештување помеѓу хоризонталниот стап (со IX1) и двата
вертикални стапа (со IX2). Аголот за кој ќе се заврти тангентата во точката B на
хоризонталниот стап е еднаков на аголот за кој ќе се заврти тангентата за
вертикалниот стапот AB. Истото важи и за точката C.
q 13
φ BC  φ BA φ 1q 
24E  I X1
φ CB  φ CD M1 1
φ 1M1  φ 1M2  φ 1M  
φ BC  φ 1q  φ 1M1  φ 1M1  φ1 2E  I X1
φ BA  φ 2 M1  φ 2 M2  φ2 q 13 M1 1
φ1  
24E  I X1 2E  I X1
M1 2 M2  2
φ2  
3E  I X2 6E  I X2
95
φ1  φ 2
q 13 M1 1 M1 2 M2  2
  
24E  I X1 2E  I X1 3E  I X 2 6E  I X 2
M1
M2  
2
q 12 1
M1 
12 J 
1  X1 2
2I X 2  1
q 12 1
M2  
24 I X1 2
1
2I X 2  1
Ако има слуај кога ℓ1 = ℓ2 и IX1=IX2 се добива:
I X1 2 I X 
 1
IX2  1 IX 
q 2 1 q 2
M1  
12 1 18
1
2
q 2
M2  
36
Бидејќи се определени моментите, секоја греда се решава со условите за рамнотежа

од статика (Сл. 79а).
Дијаграмот за нападните моменти е прикажан на Слика 7.9б.
M1 M1
B C
M1 _ _ M1
_ + _
M2 M1
A B u+
M1
M2
C D + M2 M2 +
a) б
Слика 7.9: Статички неопределена рамка
96
8. ИЗВИВАЊЕ
Димензионирање на елементите при аксијални напони се засновани на ставот дека

вистинскиот напон е помал од дозволениот. Но не секогаш ваквата пресметка е и
доволна, бидејќи во пракса има случаи кога доаѓа до лом (кршење) на елементот
(пример, стапот) или конструкцијата. Ова е проблем на стабилноста на конструкцијата
или елементот. При стабилна состојба на телото под дејство на надворешна сила тоа
ќе се помести за некоја вредност, по престанокот на силата, тоа се враќа во
првобитната положба.
Извивањето е вид напон кој настанува под дејство на аксијална сила на притисок, чија
големина го нарушува рамнотежниот облик на оптоварениот носач (Сл. 8.1).
Извивањето, како проблем на стабилноста ќе се објасни преку следниот пример: Стап
вклештен на едниот крај, а на другиот крај слободно дејствува сила F. Рамнотежната
состојба на стапот ќе се наруши со дополнителна напречна сила ΔF, која
предизвикува свиткување настапот. По престанокот на силата ΔF можат да настанат
три состојби со стапот:
 Да се врати во првобитната состојба;

 Да ја задржи оваа состојба;
 Да го продолжи процесот на свиткување сѐ до настанување на лом.
F
F
F
1 2
Слика 8.1: Извивње на стап
Кој од горните случаи ќе се појави зависи од големиата на силата F. Ако оваа сила е
помала од некоја гранична (критична) сила Fkr (F<Fkr) стапот е стабилен (праволиниски
- стабилен стап). Во колку оваа сила F е еднаква со гранична сила Fkr (F=Fkr), се
задржува новата состојба (искривен - стабилен стап). Во третиот случај кога силата F
е поголема од граничната сила Fkr (F>Fkr), стапот има нестабилна состојба (ако стапот
е крт тој ќе се скрши, ако е жилав ќе се свитка).
Граничната вредност на силата, во која праволиниската форма на рамнотежна

состојба од стабилна преоаѓа во нестабилна, се вика критична сила. Односот на
критичната сила и стварнат сила е коефициент на сигурноста на извивање или
коефициент на стабилноста:
97
Fkr
ν ………………………………………………….(8.1)
F
8.1 КРИТИЧНА СИЛА ПО МЕТОДАТА НА ОЈЛЕР
Први испитувања од оваа област има напревено Ојлер (Leonard Euler), при ова се
земани следните претпсоставки: оската на стапот е права, аксијалната сила е
центрична, материјалот хомоген и за него важи Хуковиот закон. Критичната сила
зависи од начинот на потпирање. Постојат четири типови на потпирање (Сл. 8.2):
1 2 3 4
Слика 8.2: Начин на потпирање на стапот
 Двата краја на стапот се зглобно врзани;

 Едниот крај е вклештен, а другиот слободен;
 Едниот крај е вклештен, а другиот зглобно врзан;
 Двата краја се вклештени.
Двострано зглобно врзан стап

Под дејство на сила F стапот е малку искривен, но се наоѓа во стабилна рамнотежа,
потпорите не можат да се поместуват нормално на оската, а можат аксијално - во
правец на оската (Сл. 8.3).
F
l
y
z
Слика 8.3: Еластична линија на стапот
Диференцијалната равенка за еластична линија е:
98
E  I X  y"  F  y
F
y"   y
E  IX
y"k 2 y  0
F
 k2
E  IX
Решението на оваа диференцијална равенка е:
y  C1 cos kz  C2 sinkz …………………….…………….(8.1.1)
Интеграционите константи се определуваат од условот:
z=0  y=0, тогаш C1=0

z=ℓ  y=0, тогаш C2.sinkℓ=0 или kℓ=0
Последниот израз е задоволен за kℓ=nπ (n=1, 2, 3..)
Критичната сила е:
n2  π 2  E  I X
Fkr  [N]……………………………….….…..….(8.1.2)
2
Најмала сила при која настанува извивање е при n=1 и кога има најмал момент на
инерција. Се воведува нова големина ℓr (редукција на должината или пресметковна
должина) ℓr =μℓ, μ-коефициент на редукција која зависи од начинот на потпирање на
стапот (Сл. 8.4), тогаш критичната сила го добива конечниот облик:
Fk Fk
Fk Fk
lr
l
lr
lr
lr
lr=l lr=2l lr=0,5l lr=0,7l

1 2 3 4
Слика 8.4: Редуцирана должина на стапот
99
π 2  E  Imin
Fkr  [N]………………………………… ……..(8.1.2a )
r2
E[N/mm2] - модул на еластичност;
Imin[mm4] - минимален аксијален момент на инерција за напречниот пресек;
ℓr[mm] - редуцирана должина на стапот.
Ова е Ојлерова равенка за критична сила.
Значењето на големината n (број на половични бранови на синусоидата низ

еластичната линија) е прикажано на Слика 8.5.
n=1 n=2 n=3 n=4
Слика 8.5: Број на половични бранови на синусоида
Еластичната линија на извиениот стап е:
nπ
y  C 2 sin z …………………………………….……….……( 8.1.3 )

Вредноста на критичниот напон е:
Fkr π 2  E  Imin π 2E Imin π 2E 2 i min 2 π2  E

σ kr     i min
2
 π E( ) 
A r2A r2 A r2 r λ r 2 ……(8.1.4)
Imin  A  imin 2
Imin [mm4] - минимален аксијален момент на инерција;

imin [mm] - радиус на инерција (израз 2.4.14):
r
λr  ………………………………………………….……….(8,15)
imin
λr - виткост на стапот.
Од изразот (8.1.4) се гледа дека напонот зависи само од виткоста на стапот, бидејќи
модулот на еластичност за даден материјал е константен.
100
Оваа зависност е прикажана на (Сл. 8.6, кривата C-D) и се нарекува Ојлерова

хипербола. Ојлеровата равенка важи само во полето на линеарната еластичност, каде
важи Хуковиот закон (σkr<σp,). Ако (σkr=σp,) се добива критичната вредност на
коефициентот на виткоста (σp-граница на пропорциналноста при притисок (на
границата на еластичноста) на материјалот.
E
λ kr  π ………….…….(8.1.6)
σP
За стапови со средна и мала виткост λ< λkr и skr>sp извивањето се врши во

пластичното подрачје.
Ako e λ< λkr, пластична деформација, настануваат пред да дојде до еластичнo

извивање на стапот. Ако виткоста на стапот е многу мала и стапот е краток (кус), до
извивање на стапот нема да дојде, туку доѓа до лом (кршење) на стапот поради
зголемување на силата која го притиска стапот, ако се помине неговата издржливост
(јакос на материјалот). Максималниот напон кој може да го издржи материјалот на
стапот, а да не дојде до негово кршење (граница на течење за жилави материјали е
ReH (σт), односно цврстината на материјалот за крти материјали RМ (σМ)), правата
линија АB претставува критичен напон за кратки стапови.
σkr
A B Tetmayeriv pravec
σm(ReH, Rm)
σp C
Eulerova hiperbola
пластицно подрачје D
еластично подрачје
λm λkr λ
b
a c
Сл. 8.6: Дијаграм на напонот и виткоста, ниска виткос-а, средна виткост-б, висока
виткос-в
За стапови со средна должина (λm <λ< λkr) до лом доаѓа поради пластично извивање
(линијата што ги спојува точките BC. Проблемот на пластичното извивање е
комплициран, но за практични примери може да се земе тоа да е права линија и таа
права линија се вика Тетмаерова линија). Кривата АBCD го дефинира критичниот
напон на извивање за целиот опсег на виткоста.
101
Равенката (8.14) важи за λ> λkr (λkr за неки материјали е: λkr=100 за челик, λkr=80 за
леано железо, λkr=60 за дуралуминиум).
Во пресметките на одредена конструкција не се дозволува силата да ја достигне

критичната вредност (израз 8.1):
Fkr
F
ν
………………………………………………............…..(8.1.6)
σ kr
σ dc 
ν
σdc[N/mm2] - дозволен напон на збивање (притисоk);

 - степен на игурност ( -310).
Димензионирањето на стапот се врши според критичната сила, а преку моментот на

инерција:
Fkr ν  F  r2 Imin ν  F  λr2
Imin  r2  , A  .……..(8.1.7)
Eπ 2 E  π2 imin 2 E  π2
Емпириски изрази
Ојлеровата равенка важи за еластичното подрачје на материјалот, кога се навлегува
во полето на пластичните деформации, виткоста на стапот е λ< λkr. Во овој случај,
експериментите покажуваат дека критичната сила има помала вредност од
Ојлеровата. Во вакви случаи се користат емпириски формули.
Слика 8.7: Дијаграм на критичната виткост за челик

со одредени карактеристики
За челик со модул на еластичноста E=2.10 5 [MPa], sp=200[MPa] sT=240[MPa]:

Дијаграмот skr- k е прикажен на Слика 8.7 (добиен со експримент).
102
Тетмаер-Јаисински
Емпириската равенка според Тетмаер е:

s kr  s R  (s R  s E ) ……………………………..….…(8.1.8)
 kr
σR(Re)[ N/mm2] - граница на развлекување (пластичност);

σE(RE)[ N/mm2] - граница на еластичноста на материјалот.
Равенката на Тетмаер ја упростил Јасински во следниот облик:
s kr  A  B   ……………………………….…………….….(8.1.9)
A, B - коефициенти кои зависат од материјалот;

λkr - критична вредност на коефициентот на виткост (8.15)
λR - виткоста на стапот кога критичниот напон ја достигнува границата на развлекување
(пластичност (ReH)).
Табeла 8.1: Вредности на коефицииентите А, В
Č.0345 Леано
Материјал Č.0545 Č.0560 Č.4130 Дуралуминиум Дрво
Č.0360 железо
А [N/mm2] 310 350 470 429 406 29 776

B [N/mm2] 1,14 1,15 2,3 1,52 2,83 0,2 12
λkr 105 90 80 53 70 80
λR 61 57 50 30 - -
За челик Тетмаеровата права важи за 60<λ<100 (Сл. 8.6, правата B-C), за помали
вредности (λ<60) за критичен напон се усвојува напонот на границата на
развлекување sт.
ω - постапка
При оваа постапка пресметката се врши како за аксијално оптоварен стап, со тоа што
товарот се зголемува со множење на коефициент ω. Односно напонот се намалува за
ω пати, во зависност од виткоста на стапот и материјалот. Изразот за коефициентот е:
За еластично-пластични материјали
s dc
  1 ………………………………………….………..(8.1.10)
s kr
Графичкиот приказ на ω е даден на дијаграм за одреден материјал (Сл. 8.8).
Димензионирањето се врши преку изразот за напречниот пресек:
103
F
A [mm2]……………………………………………..(8.1.11)
s dc
Вредностите за ω се дадени во Табела 8.2.
Табела 8.2: Вредности на коефициентот ω

 Č0370 Č0545 Дрво Леано железо
0 1,0 1,0 1,0 1,0
1 1,01 1,01 1,09 1,01
20 1,02 1,03 1,20 1,05
30 1,05 1,07 1,33 1,11
40 1,10 1,13 1,47 1,22
50 1,17 1,22 1,65 1,39
60 1,26 1,35 1,87 1,67
70 1,39 1,54 2,14 2,21
80 1,59 1,85 2,49 3,50
90 1,88 2,39 2,95 4,43
100 2,36 3,55 3,60 5,45
110 2,86 4,29 4,43 -
120 3,40 5,11 5,36 -
130 4,00 5,99 6,39 -
140 4,63 6,95 7,53 -
150 5,32 7,98 8,78- -
160 6,05 9,08 - -
170 6,83 10,25 - -
180 7,66 11,49 - -
190 8,53 12,80 - -
200 9,46 14,18 - -
Во Табела 8.3. се дадени критичниот напон и коефициентот нa виткоста
Табела 8.3: Критечен напон и коефициент на виткоста

Материјал skr[N/mm2] λкr λm
λm <λ< λкr 0 <λ< λm
Č 0370 σ kr  289  0,82λ 24 100 60

Č0545 σ kr  469  2,62λ 31,2 100 60
Леано
σ kr  761  11,8λ  0,052 λ2 76,1 80 0
железо
Дрво σ kr  40  2λ 4 60 0
На Слика 8.8 се прикажани дијаграмите за , , sR, sRd зa материјал Č0370
104
A Јасински-тетмаер
240 B C Ојлер
RE 2073
5,32
s k[N/mm 2]
sR
sR)d 3,5
140
D

1,7  1,33
60 100 140 
Слика 8.8: Дијаграм за материјал (Č0370)
Димензионирање на стаповите треба да исполнат два услови: од условот на

цврстината на материјалот и вториот условот за стабилност.
σkr
ReH (σT)
σP
σ kr
σd
σd
σ kr
σd
λ
λkr
Слика 8.9: Дијаграм на skr - и sd - за еластично-пластично подрачје
Дозволениот напон од условот на цврстината на материјалот е (Сл. 8.9):
σ kr
σd 
ν
Од условот на стабилност:
σ
σ d  kr
νi
 - степенот на сигурност кој зависи цврстина на материјалот;
i - дозволен степен на сигурност при извивање (Сл. 8.10).
Степенот на сигурност i е повисок од степенот на сигурност на цврстината  и во

еластичното подрачје останува константна.
Критичниот напон: skr= sM - за крти материјали, skr=ReH (sТ) - за еластично - пластични

материјали.
105
νi

νi=ν
νi> ν
λ
o λ kr
Слика 8.10: Дијаграм i -
Виткост на стапот може да се одреди и со користење на Ојлеровата формула во

пластичното подрачје со користење на тангентниот модул на еластичност Et место
еластичниот модул Е. Тој се одредува (Сл. 8.11) (<kr).
Et π 2E t π 2E t Imin
λπ , σ kr  , Fkr 
σ kr λ2 ii 2
dσ
Et   tgψ 1
dε
σ ψ1
C
σkr
Δσ
σp P
ψ
ɛ
ɛkr Δɛ
Слика 8.11: Дијаграм s-ε
Модулот на еластичност во некоја точка од Хуковиот s-ε дијаграм се изразува со

тангентен модул на еластичноста на материјалот.
Се претпоставува дека во околината на точката C тангентниот модул е константен

(линијата на оптоварување и растоварување се поклопуваат).
106
9. СЛОЖЕНИ НАПОНИ
9.1 ХИПОТЕЗИ НА ЈАКОСТА
Во зависност од големината на оптоварувањето, материјалот од кој е изработен

елементот, може да работи во еластична, пластична состојба или ако товарот доволно
се наголеми, можат да се формираат локални пукнатини и да настане лом (кршење)
на елементот. Механичката состојба на материјалот во една точка зависи од
оптоварувањето, температурата на работа, напонот во соседните точки,
деформациите во точката, и др.
При димензионирањето на елементот во јакост на материјалите се зема само

највлијателниот фактор (напонот и деформациите), а останатите се занемаруваат.
Затоа треба да се дефинира поимот граничен напон, тоа е напон при кој квалитативно
се менуват својствата на материјалот. Како проблем се поставува определување на
граничната напонска состојба.
При аксијално оптоварен елемент (кос пресек) се појавуват нормални и тангенцијални

напони. Причини за разорнување на материјалот можат да бидат овие напони. Кај
овој вид, напоните се одредуваат:
F Rm R
σ1   σd ; σd  , σ d  e …………………(9.1.1)
A ν ν
σd[N/mm2] - дозволен напон;

Rе (σТ)[ N/mm2] – граница на развлекување (гранична напонска состојба);
RM (σМ)[ N/mm2] - затегнувачка јакост (гранична напонска состојба);
 - степен на сигурност (υ >1, зависи од одговорноста на делот и точноста на

одредување на напонот).
Покрај аксијална (линиска) напонска состојба има рамнинска (двоосна) и просторна

(троосна) напонска состојба (Поглавје 3.1). Големината на граничните напони во
лабораториски услови не може да се одреди поради бесконечниот број на комбинации
на вредностите на главните напони. Затоа се воведени хипотези, врз база на нив е
возможно сложените напонски состојби да се заменат со еквивалентни линиски
состојби (еквивалентен напон σek, кој по дефиниција е нормален линиски напон и е
еднаков на сложениот напон).
Хипотези кои се користат во јакост на материјалите се:
 Хипотеза на најголеми нормални напони;

 Хипотеза на најголеми линиски дилатации;
 Хипотеза на најголеми тангенцијални напони;
 Хипотеза за специфична потенцијална енергија за промена на формата.
107
Хипотеза на најголеми нормални напони

Во услови кога трите главни напони се различни од нула, треба да се земе вредноста
на најголемиот напон, односно другите два главни напони не влијат на јакоста на
материјалот. Резултатите што ги дава оваа хипотеза не се сложуваат со
експерименталните и денес се користи ретко. Условот за јакост по оваа хипотеза е:
σi  σ d
σi - главен напон, i=1, 2, 3;

σd - дозволен напон на затегање или збивање.
Хипотеза на најголеми едноосни деформации

Според оваа хипотеза, опасна состојба на материјалот настанува кога едноосните
деформации ќе ја постигнат својата гранична вредност. Резултатите што ги дава оваа
хипотеза не доволно се поклопуваат со експерименталните вредности и за пластични
деформации и во услови на просторна напонска состојба. Опасната релативна
деформација не смее да биде поголема од дозволената:
σd
εmax≤εd εd  …………………..…….(9.1.2)
E
За просторна напонска состојба релативните дилатации се:
1
ε max  ε 1  [σ 1  μ (σ 2  σ 3 )]
E
................................(9.1.2a)
1
ε min  ε 3  [σ 3  μ (σ 1  σ 2 )]
E
Еквивалентните напони се:
σ ek  σ 1  μ (σ 2  σ 3 )  σ de
…………..……..……….(9.1.3)
σ ek  σ 3  μ (σ 1  σ 2 )  σ dc
μ - Поасонов број.
Хипотеза на најголеми тангенцијални напони

Оваа хипотеза се темели на претпоставката дека опасната состојба во материјалот
настанува тогаш кога тангенцијалните напони ќе ја достигнат граничната вредност.
Резултатите во доволна мерка се поклопуваат со експерименталните, особено за
пластични материјали, жилави материјали кога имаат иста јакост на истегнување и
збивање:
τ ma x  τ d ……………………………………………..(9.1.4)
108
Најголеми тангенцијални напони, при линиска напонска состојба се појавуваат кога

пресеците се под агол од 45 (Поглавје 3.3):
σ σd
τ max   ………………………………..……….(9.1.5)
2 2
Тангенцијалните напони при волуменска (троосна) напонска состојба:
σ1  σ 3
τ max  ………………………………………….(9.1.6)
2
Хипотезата за најголеми тангенцијални напони (во општ случај) е:
σ ek  σ 1  σ 3  σ 2  4 τ 2  σ d ……………………….(9.1.7)
Хипотеза за специфична потенцијална енергија

За едноосна напонска состојба специфичната деформациона работа е дадена со
изразот:
σ  ε σ2
As   ……………………………………..……(9.1.8)
2 2E
За двоосна напонска состојба (за  од изразот 3.2.8):
σ 1ε 1 σ 2 ε 2 1
As    (σ 12  σ 2 2  2μσ1σ 2 ) ……...(9.1.9)
2 2 2E
Големината на специфичната деформациона работа за двоосна напонска состојба

може да се подели на два дела: дел кој се троши за промена на волуменот и дел кој се
троши за промена на обликот. Кога μ=0,5 елементот не го менува волуменот, тогаш
специфичната деформациона работа се троши само за промена на обликот:
1
A so  (σ 12  σ 2 2  σ 1σ 2 )
2E
При едноосна напонска состојба, ако е s  s d , деформационата работа која се троши

на промена на обликот (едноосна напонска состојба) е:
σ d2
A so 
2E
За двоосна напонска состојба:
109
1 σ d2
(σ 1  σ 2  2μσ1σ 2 ) 
2 2
2E 2E
За двоосна напонска состојба еквивалентниот напон е:
σ ek  σ 12  σ 2 2  σ 1σ 2  σ d ……………………………(9.1.10)
За троосна напонска состојба, постапката е иста, а еквивалентниот напон е:
σ ek  σ 12  σ 2 2  σ 3 2  σ 1σ 2  σ 2 σ 3  σ 1σ 3  σ d …..(9.1.11)
Резултатите што се добиваат со оваа хипотеза доволно добро се поклопуваат со

експерименталните за пластични материјали.
Хипотезата за максимални тангенцијални напони и хипотезата за максимална

деформациона работа се основни хипотези. Првата е едноставна, а втората дава
односи кои лежат во основата за современата теорија на пластичност и е применета
во сите програмски пакети за дефинирање на напонската деформациона состојба.
9.2 КОСО СВИТКУВАЊЕ
Косо свиткување е такво свиткување при кое силовите рамнини не се поклопуваат со

една од главните рамнини на инерција, а товарите се нормални на оската на носачот.
Ако напречниот пресек на носачот е таков што секоја негова централна оска е и главна
оска на инерција (кружен пресек), тогаш, независно од положбата на силите, има
обично свиткување. Во зависност од дејството на силите се разликува рамнинско
(силите лежат во една рамнина) и просторно (силите лежат во повеќе рамнини)
свиткување.
На Слика 9.1а е дадена конзола со правоаголен напречен пресек, на растојание ℓ од

вклештувањето до дејствувањето на косата сила. Косото свиткување се набљудува
како резултат на две свиткувања во главните рамнини на инерција. Надворешните
сили и моменти се рзложуваат на нивните компоненти, за нив се цртат соодветни
дијаграми на моментите на свиткување и трансверзалните сили. Тангенцијалните
напони се занемаруваат, бидејќи се мали во однос на нормалните напони.
Fx  F sinα
Fy  F cos α
Максималниот напон на местото на вклештување е:
110
M x  Fy   F cos α
M y  Fx   F sinα
Вкупниот напон од двете свиткување ќе биде:
MX My F cos α F sinα
σ  σx  σy   y x y x ……..(9.2.1)
IX Iy IX Iy
Mx, My [Nmm] - момент на свиткување во набљудуваниот напречниот пресек за x,y

оските;
Ix, Iy [mm4] - главни моменти на инерција на пресекот;
x, y - координати на посматраната точка.
Знакот (+) е за истегнати влакна, а знакот (-) за збиени влакна:
a)
y б)
y y
B
C sy
l -
C + C B -
B -
x x
x
F
Fy sx
+
A +
D A D A
 D
Fx
в)
z z y
sc n
-
F
C B-

 x
+
n
D A
sA
Слика 9.1: Косо свиткување
Напоните за точките A, B, C, D се (Сл. 9.1б):
111
Mx My Mx My
σA  y max  x max σC   y max  x max
Ix Iy Ix Iy
……….(9.2.2)
M My M My
σB   x y max  x max σD  x y max  x max
IX Iy IX Iy
Каде се xmax=a/2 и ymax=b/2, најодалечени точки на пресекот од неутралната линија;
При носачи со постојан напречен пресек, најопасен пресек е оној кој има максимален
момент на свиткување, а најопасна точка е онаа која е најоддалечена од неутралната
оска.
Положбата на неутралната оска се одредува од условот напонот да е еднаков на нула

(9.2.1)
F cos α F sinα
σ y x0
IX Iy
……(9.2.3)
cos α sinα y sinα  I x IX
y x0    tgα  tgβ
IX Iy x cos α  I y Iy
Со аголот  е означен аголот на неутралната (нулта) линија со x-оската (Сл. 9.1в). Од

изразот за аголот  се гледа дека аголот што го заклопува нултата линија  не е
еднаков на аголот  (неутралната линија и силата F не се под прав агол). Ако Ix=Iy
тогаш неутралната линија ќе биде нормална на правата на силата F.
Деформациите кај косото свиткување се одредуваат со користење на принципот на

супер позиција (Поглавје 6.1, 6.2):
Fx   3 Fy   3
fx  ; fy  ; f  fx 2  fy 2 …………….….(9.2.4)
3  E  Iy 3  E  IX
Димензионирање на пресекот, за напречен пресек, кој има две оски на симетрија и

точки едновремено најоддалечени од двете главни оски (симетричен пресек: квадрат,
правоаголник, и др.) опасни точки се нивните надворешни темиња. Со користење на
изразот (9.2.1) напонот може да се напише:
Mx M y
σ 
Wx Wy
Јакосниот услов ќе биде исполнет ако напонот е помал од дозволениот напон:
Mx My
σ max    σ doz ……………………..………(9.2.5)
Wx Wy
Знакот за апсолутна вредност покажува дека се можни две неповолни варијанти,

односно двете вредности се позитивни или негативни. Димензионирањето се сведува
на одредување на отпорните моменти Wx и Wy, со задавање на нивниот однос и
112
користење на изразот (9.2.5). Ова се однесува ако материјалот е жилав (има исти
дозволени напони на истегнување и збивање).
Во колку материјалот има различна вредност на дозволените напони за истегнување и

збивање, се врши димензионирање преку двата напони (истегнување и збивање
σ e max  σ de ; σ c max  σ dc ) и се усвојува поголемата од двете димензии (при
несиметрични напречни пресеци).
9.3 СЛОЖЕНИ НАПОНИ ОД

ИСТЕГНУВАЊЕ (ЗБИВАЊЕ) И СВИВАЊЕ
Во многу случаи, машинските елементи и елементите на различни конструкции се

изложени на аксијални оптоварувања и оптоварувања од свиткувања. Во зависност од
дејството на аксијалната сила, се разликува: центрично и екцентрично дејство на
аксијалната сила.
Центрично дејство на аксијалната сила

На Слика 9.2 е дадена конзола на која дејствува аксијална (хоризонтална) сила F1 и
вертикална сила F2 која создава момент.
l F2
z
s1 s smax
x + +
F1 +
yo
h
- -
s smin
b
Слика 9.2: Сложени напони, центрично дејство на аксијалната сила
Силата F1 ја издолжува конзолата, и напоните во напречниот пресек се константни

(знакот минус е кога има збивање):
F1 F
σ1     1 ………………………………………….………(.3.1)
A bh
Силата F2 предизвикува момент на свиткување, кој предизвикува нормални напони на

истегнување и збивање (ако силата F2 е коса, тогаш има случај на косо
свиткувањевање (Сл. 9.3):
113
l y
F2
z A B
B
A x axo
x smax
F1
+
h n
byo
C
b C
D D n
-
smin
Сл. 9.3: Сложени напони, коса сила и аксијална сила
Mx Mx M y
σ2   ; ( σ2    )…………………..…(9.3.2)
Wx Wx Wy
Вкупниот напон е:
F Mx F Mx M y
σ  σ1  σ 2    ; ( σ  σ1  σ 2     ) ……(9.3.3)
A Wx A Wx Wy
Дијаграмот на напонот е прикажан на (Сл. 9.2), од него се гледа дека положбата на

неутралната оска е поместена за вредност yo.
F Mx
σ  σ1  σ 2    yo  0
A Ix
F  IX F
yo     ix 2 …………………….…….…….(9.3.4)
Mx A Mx
Ix
ix 2 
A
ix [mm] - главен радиус на инерција (Поглавје 2.4);
Ако има косо свиткување, максималниот напон е:
F Mx M y
σ max     σ d ……………………………………..(9.3.5)
A Wx Wy
Неутралната оска е:
F Mx My
σ  y x0
A Ix Iy
…………………………....…….(9.3.6)
x y
 1
axo b yo
114
F 2 F 2
a xo   iy b yo   ix
My Mx
axo, byo [mm] се соодветни отсечки што неутралната линија ги прави на координатните
оски (Сл. 9.3).
Екцентично дејствување на аксијланата сила

На Слика 9.4 е прикажано екцентричното дејство на силата. Силата се редуцира во
тежиштето на напречниот пресек, овој случај е идентичен со претходниот.
Mx=Fyo ; My=Fxo
F Mx M y F F  yo F  xo F y x
σ     y x   (1  o2 y  o2 x) ….(9.3.7)
A Wx Wy A IX Iy A ix iy
IX Iy
ix 2  iy2 
A A
Положбата на неутралната оска (линија):
F y x
σ (1  o2 y  o2 x)  0
A ix iy
iy2 ix 2
a xo   ; b yo   ………………………………(9.3.8)
xo yo
axo, byo се соодветни отсечки што неутралната линија ги прави на координатните оски.
(smin - најголем напон на притисок, smax - најголем напон на истегнување).
z y
n
yo
x
byo
xo
axo
n smin
s max
Слика 9.4: Екцентрично дејство на силата
Неутралната линија е права која не минува низ координатниот почеток и лежи на

спротивниот квадрант во однос на точката каде дејствува силата. Нејзината
115
положбата зависи од големината на моментот, а не зависи од големината на силата,

туку од положбата на силата.
Јадро на пресекот
Ако се набљудува правоаголен пресек, а екцентричната сила дејствува во точките 0,
1, 2, 3 , неутралната линија ќе се движи паралелно на самата себе, бидејќи силата
лежи на главната оска (Сл. 9.5). Ако силата дејствува во точка која не лежи на
главните оски на инерција на пресекот, таа се поместува по права што не минува низ
тежиштето на пресекот F-F. Во тој случај, неутралната линија се завртува околу некоја
точка K со кординати (Сл. 9.6а):
iy2 ix 2
a xo   ; b yo 
xo yo
Голем број од материјалите добро поднесуваат збивање, а слабо истегнување (бетон,
леано железо, камен), во таков случај, подобро е напречниот пресек да е изложен на
притисок (збивање). Неутралната линија не треба да го пресекува напречниот пресек,
односно да минува надвор од пресекот или само да го тангира.
y o 3
1 2
3
2
yo
1
o x
n3
b yo
n2
n1
Слика 9.5: Екцентрично дејство на силата која лежи на главната оска
Дел од површината на напречниот пресек, во која дејствува сила на збивање, ако во

напречниот пресек нема напон на затегање, се вика јадро на пресекот. Контурата на
јадрото претставува геометриско место на точки на дејствување на силата, при што
неутралната линија ја тангира контурата на напречниот пресек, но никаде не ја
пресекува.
Јадрото за правоаголен пресек е (Сл.9.6б):
116
F
y
y n2
n4
n1 n1
K3
yo
o x
xo x
n3 a xo
n2 K2 K4
F
byo
K1
n3 n3
n4 n2
а) б)
Слика 9.6: Екцентрично дејство на силата која не лежи на главната оска-а, јадро на
пресекот-б
I X h2 Iy b2
ix 2   iy2  
A 12 A 12
На неутралната линија n1-n1 која отсечува отсечки ax1=, by1=h/2 (за n2-n2, ax2=b/2
b2y=), соодветно на оските x и y одговара точка K1 (K2) од јадрото со координати (се
користи изрзот 9.3.8):
iy2 iy2 b
x1   0 x2   
a 1x a 2x 6
ix 2 h ix 2
y1    y2   0
b 1y 6 b2
За неутралните оски n3-n3, n4-n4 поради симетричноста одговараат точките

K3,[0,(1/6)h], K4 [(1/6)b,0 ].
Јадрото има форма во зависност од пресекот. На секоја страна од пресекот одговара

теме, односно на секое теме одговара страна. Ако нападната точка на силата е во
јадрото, неутралната оска е надвор од пресекот. Ако нападната точка дејствува на
контурата на јадтото, тогаш неутралната оска го допира пресекот. Ако нападната сила
дејствува надвор од јадрото, тогаш неутралната оска го сече пресекот.
За несиметрични пресеци треба да се одреди тежиштето, главните централни оски на

инерција, главните централни моменти на инерција, а потоа се одредува јадрото на
пресекот.
117
9.4 СЛОЖЕНИ НАПОНИ ОД СВИТКУВАЊЕ И УСУКУВАЊЕ
Во машинството, посебно кај вратилата, најчест случај на оптоварување е

оптоварувањето од свиткување и усукување (торзија). Во зависност од големината на
оптоварувањето, оптоварувањата од свиткување или усукување можат да се
занемарат. Свиткувањето е предизвикано од сопствена тежина на вратилото,
тежината на елементите за пренос на торзиони моменти (моменти на увртување) -
запчаници, каишници, спојки и друго, како и обемните сили на запчаници, силите на
затегнување на каишите (ремените), и др. Увртувањето е предизвикано од моментите
на торзија (увртување). Ако вратилото се пресметува само на торзија или свиткуање,
тогаш се зема поголем коефициент на сигурност со цел да се компензира грешката
што се прави при занемарување на едно од двете оптоварувања. Во многу случаи
оптоварувањата од свиткување и усукување мораат да се земат предвод и тогаш се
вели дека се работи за тешки трансмисиони вратила.
Кај вратило кое е изложено на свиткување и усукување се појавуваат два вида на

напони.
Нормални напони, поради дејството на моментот на свиткување:
Mx
σ max 
Wx
Кај вратилата често има случаи кога на нив дејствуваат сили во две меѓусебно
нормални рамнини или коси сили, нормалниот напон е како за косо свиткување:
Mx M y Mf
σ max    , Mf  Mx 2  M y 2
Wx Wy W
Тангенцијални напони поради моментот на торзија:
MT
τ max  ; Wp=2W
Wp
Димензионирањето се врши според хипотезите:
Најголеми нормални напони (5.5.2):
1
(σ  σ 2  4 τ 2 )  σ doz
2
Во горниот израз се заменува s и  и се добива:
118
1 Mf Mf 2 MT 2 M f  M f 2  MT 2 M
(  2
 4 2
)   ek  σ doz ……(9.4.1)
2 W W Wp 2W W
Овој израз важи за сите хипотези, Mek е еквивалентен момент чија вредност зависи од
Mf и MT:
1
MekI  (M f  M f 2  MT 2 )
2
MekII  0,35M f  0,65 M f 2  MT 2
………..………………(9.4.2)
MekIII  M f  MT
2 2
MekIV  M f 2  0,75MT 2
При димензионирање на деловите, која и да се земе хипотеза за еквивалентниот

напон, резултатите се разликуват максимално до 15 %. Лесни трансмисиони вратила
главно се оптоварени со усукувања, оските се изложени на свиткување (не
пренесуваат силина - торзиони моменти), тешките трансмисиони вратила се
оптоварени на свиткување и усукување. Дијаграмите на напоните се дадени на Слика
9.7.
z
F x
MT
F
y
’(MT) A ’(MT) ”(FTR )
FTR
MT
x
Mf Mf
FTR
B ’(MT)
MT ”(FTR)
”(FTR )
Слика 9.7: Сложен напон од свиткување и усукување
119
9.5 СЛОЖЕНИ НАПОНИ ОД УСУКУВАЊЕ И ЗБИВАЊЕ (ИСТЕГНУВАЊЕ)
Носачи оптоварени на аксијална сила и усукување има кај вратилата на вертикални

машини како што се водени турбини, пумпи, вратилата кај столбни дупчалки, и др.
Напоните кои се појавуваат се нормални од аксијалната сила (збивање, истегнување)
и тангенцијални напони од моментот на усукување.
F MT
σ , τ [ N/mm2]
A Wp
Димензионирањето се врши според еквивалентниот напон, односно според некоја
хипотеза за лом.
120
10.ТЕНКОЅИДНИ РЕЗЕРВОАРИ И
ДЕБЕЛОЅИДНИ ЦИЛИНДРИ
10.1 ТЕНКОЅИДНИ РЕЗЕРВОАРИ
Карактеристично за овие резервоари е релативно малата дебелина во однос на

габаритната конструкција (резервоарот). Друга важна карактеристика за повеќето
резервоари е нивната симетричност околу една оска, односно тие претставуваат
вртежни тела. Вакви примери има, кај резервоарите на пареа (Сл. 10.1а) течност или
гасови, каде резервоарите се изложени на внатрешен притисок од некој медиум (гас,
течност).
Се посматра еден мал исечен дел од резервоарот (Сл. 10.1б), претпоставката дека
моментите на свиткување се мали и можат да се занемарат се вика безмоментна
состојба. Ако, пак, се земат предвид моментите на свиткување, состојбата се вика
моментна состојба (Моментна теорија). Пресметката по Моментната теорија не е
предмет на изучување. Овде ќе се изучува безмоментната теорија, односно некои
попрости јакосни пресметки на тенкоѕидните резервоари (формата и ѕидовите на
резервоарот и товарот што дејствува на нив, се такви да може да се воспостави
рамнотежа помеѓу надворешните и внатрешните сили, без да се појави момент на
свиткување). Во пракса за тенкоѕидни се сметат оние резервоари за кои е исполнет
условот:
sm sm
sm
sm
dst
m dm/2

h
sm dt dm dm/2

st t
dsm p
st m
R 
а) б) в)
Слика 10.1: Тенкоѕидни резервоари
 1 1
 
R 10 20
R[mm] - радиус нарезервоарот;

[mm] - дебелина на резервоарот.
Се набљудува елементарен дел со два меридијални и два кружни пресеци од ѕидот на

резервоарот (Сл. 10.1б.). На елементот дејствуваат само нормалните напони
121
(напоните на смолкнување не дејствуваат поради симетричност) sm меридијален

напон и st кружен нормален напон. Сите мерки се земаат во однос на средната
површина на резервоарот.
По страните на елементот дејствуваат елементарни сили:
Fm= s m    ds t и Ft= s t    ds m
На внатрешната површина дејствува притисок p [MPa], кој предизвикува сила:
Fp= p  ds t  ds m
Овие сили се проектират на нормалата n-n:
d m d
2  s m    ds t  sin  2s t    ds m  sin t  p  ds m  ds t  0
2 2
Ако синусот го замениме со аголот поради неговата мала вредност (sinm/2=m/2),

потоа равенката се подели со   ds t  ds m (Сл.10.1в):
d m d t p
sm  s t 
ds m ds t 
Со земање предвид:
d t 1 d m 1
 
ds t t ds m m
Се добива равенката во следниот облик:
sm st p
  …………………………………….….………(10.1.1)
m t 
Ова е Лапласова равенка, овде има две непознати, другата равенка се одредува од
условот, сумата на проекциите на силите на оската на симетрија кои дејствуваат на
отсечениот дел. Површината на пресекот (прстенестата површина) поради релативно
малата дебелина е 2R. Порди симетрија на системот во однос на y- оската, напонот
sm по прстенестиот пресек е рамномерно распореден, сумата на проекциите по y -
оската е:
s m  2    R    cos   p    R 2  Q  0
pR Q …………..……(10.1.2)
sm  
2    cos  2    R    cos 
122
Q[N] - дел од тежината на резервоарот и течноста кои лежат под набљудуваниот

пресек;
p[MPa], - притисок на течноста (според Паскаловиот закон е еднаква во сите насоки

p=h ( - специфична тежина на течноста, ако има надпритисок pq, тогаш p=h+ pq , ако
има само гас се занемарува неговата тежина p= pq).
Со користење на равенката (10.1.1) и (10.1.2) може да се одреди притисокот во која

било точка.
Сверичен резервоар со притисок на гасот pq

Тежината на гасот и резервоарот се занемаруваат, поради симетрија на резервоарот
 t   m  R , напоните во елементарните пресеци се исти s t  s m  s , p= pq , Q=0,
тогаш равенката (10.1.2) го добива обликот:
s s pq pq  R
  s ………………………..………(10.1.3)
R R  2
R[mm] - радиус на резервоарот;

s[MPa] - напон во елементарните пресеци на резервоарот.
Цилиндричен котел под дејство на гас (пара)
sm 
pq
R1
st pq R
Слика 10.2: Цилиндричен резервоар
Меридијаните на цилиндричниот дел (Сл. 10.2) се изводници на цилиндричната

површина (прави линии m=, t=R, p= pq ). Нормалниот напон во кружните пресеци
на цилиндерот st, се одредува од изразот (10.1.1):
pq  R
st  [ N/mm2] …………………………….………..(10.1.4)

Напонот во меридијалната рамнина (Q=0):

pq  R
sm  [N/mm2] ………………..….….…..……..….(10.1.5)
2
Напоните кои го шират котелот се двапати поголеми од оние во надолжните пресеци.
123
Сферичен резервоар има само надолжен напон, така тоа може да поднесе двојно
повеќе од притисокот на цилиндричен резервоар. Сферичниот резервоар е замислен
дека е составен од две полусвери заварени заедно, варот ги спречува двете половини
од разделување.
Во мали притисни садови како што е хоризонтална цевка (отворена од двата краја),
може да се игнорира ефектот (Сл. 10.3) од гравитацијата. Притисокот од флуидот што
притиска на ѕидот од цевката е:
t
p
L
p
p
di
σt
Слка 10.3: Напони во цевка
Ff  p  A  p  di  L ......................................................(10.1.6)
Напонот што го има зидот на цевката е еднаков на силата поделена со површината од

надолжниот пресек:
Ff p  di  L p  di
σt    ........................................(10.1.7)
An 2L t 2 t
Ако цевката на крајот е затворена цврсто (капак), тогаш флуидот притиска на кружната
површина со сила Ffk. Напонот кoj го создава оваа сила на капакот се развива по
должината на цевката (за да се спротивстави на капакот) (Сл. 10.4).
σm
Слика 10.4: Напон по должината на затворена цевката
π  di 2
Ffk  p  A k  p  [N]
4
124
π  di 2
p
Ffk 4 p  di
σm    [N / mm2 ]
A fL π  di  t 4t
A fL  π  di  t[mm2 ]
АfL[mm2] - напречен пресек на цевката.
Обликот од капата нема влијание на надолжниот напон, бидејќи пресечната површина

на цевката е важна.
σm σm
p p
Меридијалниот (должинскиот) напон е двапати помал од тангентниот (цилиндричниот).

Ако притисокот во цевката ја премине цврстината на материјалот, тогаш цевката ќе се
распукне по нејзината должина (нормално на цилиндричниот правец)
σm
σt
p
p
σm
σm
Слка 10.6: Цилиндричен и кружен напон на цевка
10.2 ДЕБЕЛОЅИДНИ ЦИЛИНДРИ
Дебелоѕидни цилиндри има кога дебелината на ѕидот е поголема од 1/10 од средниот

пречник на цилиндерот. Тие се оптоварени со рамномерен внатрешен или
надворешен притисок и наоѓаат примена во многу машини и апарати во индустријата.
Се набљудува цилиндер оптоварен со надворешен (p2) и внатрешен притисок (p1) (Сл.

10.7.а). Се зема елементарен дел (Сл. 10.7б), на кој дејствуваат кружен нормален
напон st, радијален нормален напон sr, аксијален нормален напон sz . Напоните st, sr
се константни по должина на цилиндерот и зависат од r, sZ е константен по должина
на цилиндерот и не зависи од r.
Од условот сумата на сите сили да е еднаква на нула во правец на радијалната оска

(важи Хуковиот закон), напречните пресеци на цилиндерот остануваат рамни и по
деформацијата на цилиндерот εZ=0:
ΣFr  0 ( ΣFt  0 , ΣFZ  0 , (овие услови се очигледни)
125
σ r dφ
(σ r  dr)(r  dr)dφdz  σ r rdφdz  2σ t drdzsin 0
r 2
dφ dφ
Ако sin  , равенката се подели со dφ  dr  dz и се занемарат големините
2 2
σr
dr  0 , се добива
r
dσ r
σ r  σ t  r ……………………………………….……..(10.2.1)
dr
z z
dj sz
r
dr st
r2
r1 p2
sr
p1 dz dr+d

dj r
sr
st sr+ r dr
sz
а) б) в)
Слика 10.7: Напони кај дебелоѕидни цилиндри
Другата равенка потребна за одредување на непознатите st , sr се добива од анализа

на деформациите (Сл. 10.7в).
Релативните деформации во правец на тангентата, радијалниот правец и по оската z

се:
(dr  dρ)  dr dρ (r  ρ)dφ  rdφ ρ dω

εr   ; εt   ; εz  0
dr dr rdφ r dz
(dω=0 зголемување по z-оска)
Со користење на општиот Хуков закон:
1 dρ
εr  σ r  μ (σ t  σ Z ) 
E dr
1 ρ
ε t  σ t  μ (σ Z  σ r )  ……………….…………..…(10.2.2)
E r
1 dω
ε Z   σ z  μ (σ r  σ t ) 
E dz
126
Со средување на горните формули се добива:
σ r  σ t  2C …………………………………….………..……(10.2.3)
C - произволна константа;
Со собирање на равенката (10.2.1) и (10.2.3):
dσ r
2σ r  2C  r
dr
dr dσ r
2 
r C  σr
Со интегрирање се добива:
2 ln r   ln(C  σ r )  k
ln r 2 (C  σ r )  k
r 2 (C  σ r )  e k
B B
σr  C  2
; σt  C  ………………………...…(10.2.4)
r r2
Ако k се замени со B, а граничните услови се:
r =r1→ σ r  p1 ; r =r2→ σ r  p 2
r1, p1 се внатрешен радиус и внатрешен притисок, r2, p2 надворешен радиус и

надворешен притисок.
Тогаш констаните се:
p1r12  p 2r2 2 (r1  r2 )r12r2 2

C ; B ………………..……….…..(10.2.5)
r2 2  r12 r2 2  r12
Напоните се:
p 1r12  p 2r2 2 (p 1  p 2 ) r12r2 2

σr    2
r2 2  r12 r2 2  r12 r
…………………….…..(10.2.6)
p 1r12  p 2r2 2 (p 1  p 2 ) r12r2 2
σt   2  2
r2 2  r12 r2  r12 r
Од претпоставката за εz=0 (10.2.2), s r  s t  const , μ=const, sz е рамномерно

распореден по површината на напречниот пресек:
A  π(r2 2  r12 )
127
При затворен цилиндер, овој напон е предизвикан од силите на двете дна, аксијалната
сила изнесува:
Fa  πr12p1  πr2 2p 2
Напонот е:
p1r12  p 2r2 2
σZ  …………………………………..…….…..(10.2.7)
r2 2  r12
За случај на отворен цилиндер Fa=0 и sz =0.
Промената на внатрешниот и надворешниот пречник се функција од внатрешниот и

надворешниот пречник:
 1  (r1 )
 2  (r2 )
За затворен цилиндер:
r r12r2 2
ρ [(1  2μ )(p1r12  p 2r2 2 )  (1  μ )(p1  p 2 )
E(r2 2  r12 ) r2
r1
ρ1  [p1 (1  2μ )r12  (1  μ )r2 2  p 2 (2  μ )r2 2 ] ................. (10.2.8)
E(r2  r1 )
2 2
r2
ρ2  [p1 (2  μ )r12  p 2 (1  2  μ )r2 2  (1  μ )r12 ]
E(r2  r1 )
2 2
За отворен цилиндер:
r r12r2 2
ρ (1  μ )(p1r12  p 2r2 )  (1  μ )(p1  p 2 )
2
E(r2 2  r12 ) r2
r1
ρ1  [p1 (1  μ )r12  (1  μ )r2 2  p 2r2 2 ] ..........................(10.2.9)
E(r2 2
 r12 )
r2
ρ2  [p1r12  p 2 (1  μ )r2 2  (1  μ )r12 ]
E(r2 2
 r12 )
Дебелоѕиден цилиндер изложен само на внатрешен притисок
Во случај p2=0, равенките (10.2.6), (2.10.8), (10.2.9) го добиваат следниот облик:
p1r12 r2 2 p1r12 r2 2 p 1r12

σr  (1  ), σt  (1  ) , σz  ...........(10.2.10)
r2 2  r12 r2 r2 2  r12 r2 r2 2  r12
128
p1r1 r2  r12  p1
ρ1  (1  2μ )r12  (1  μ )r2 2
; ρ2  (2  μ )
E(r2 2  r12 ) E(r2 2  r12 )
Напоните имаат најголеми вредности на внатрешната страна на цилиндерот:
p1 (r2 2  r12 ) p1  r12

σ 1  (σ t )r r 1  ; σ 2  (σ z )r r 1  , σ 3  (σ r )r r1  p1 ..(10.2.11)
r2 2  r12 r2 2  r12
За надворешната површина:
(σ r )r r 2  0
2r12 ..................................................................... (10.2.12)
(σ t )r r 2  p 1  2σ z
r2 2
 r12
При пресметка на жилави материјали се користи 3 или 4 хипотеза:
2  r2 2
σ ek 3  σ 1  σ 3  p 1  σd
r2 2  r12
.....(10.2.13)
3  r2 2
σ ek 4  (σ 12  σ 2  σ 3  σ 1σ 3  σ 2 σ 3  σ 3 σ 1 )
2 2 1/ 2
 p1  σd
r2 2  r12
За отворен цилиндер:
sz=0 ; sr и st се одредуваат по изразите (10.2.6)
p1  r1
ρ1  [(1  μ )r12  (1  μ )r2 2 ]
E(r2  r12 )
2
................................................(10.2.14)
2p1r2 r12
ρ2 
E r2 2  r12
Главните напони се одредуваат по изразите (10.2.11)
По 4 хипотеза еквивалентниот напон (σ2= σz):
1
3r2 4  r14
σ ek 4  (σ 12  σ 3 2  σ 3 σ 1 )1/ 2  p1[ ] 2  σ d ..........................(10.2.15)
(r2 2  r12 ) 2
Дебелоѕиден цилиндер изложен само на надворешен притисок
За затворен цилиндер:
За овој случај p1=0 се користат изразите (10.2.6) и (10.2.7), а деформациите според

изразите (10.2.8) и (10.2.9)
129
Еквивалентните напони се:
2  p 2  r2 2 3  p 2r2 2
σ ek 3   σd , σ ek 4  ............................... (10.2.16)
r2 2  r12 r2 2  r12
Отворен циилиндер:
sz=0 , st=0 , sr=0 се определуваат по изразите (10.2.6) и (10.2.7), радијалните
поместувања се:
2p 2r2 2r1
ρ1  
E(r2 2  r12 )
p 2r2
ρ2   (1  μ )r12  (1  μ )r2 2 ..........................................(10.2.18)
E(r2 2  r12 )
Опасните точки се наоѓат на внатрешната површина како и кај затворен цилиндер

(s2=sz=0, s1, s3 се пресметуват како за затворен цилиндер). Еквивалентниот напон е:
2p 2r2 2
σ ek 4  σ 3 2  σ 3   σ ek 3 ........................................................ (10.2.19)
r2 2  r12
10.3 СОСТАВНИ - НАВЛЕЧЕНИ ЦИЛИНДРИ
Ако се врши набивањена еден цилиндер во друг, треба да се определи контактниот

притисок, кој дејствува на контактните површини, ако негативниот зјај (преклоп)
изнесува . Ако надворешниот цилиндер го загрееме така што неговиот внатрешен
пречник се прошири преку вредноста rc+/2, тогаш тој слободно може да се навлече
на внатрешниот. Кога ќе се олади надворешниот цилиндер, тогаш надворешниот
дијаметар на 1 (внатрешен) цилиндер ќе биде еднаков со внатрешниот пречник на
(надворешниот) цилиндер. Тогаш дијаметарот на цилиндерот 1 ќе се намали, а
дијаметарот на цилиндерот 2 ќе се наголеми, при ова треба да е задоволен условот
(Сл. 10.4):
2
1
/2
2r22
2r21
2r12
2r11
Слика 10.4: Составни цилиндри
130
Δ
ρ c2  ρ c1  ...........................................................................(10.3.1)
2
ρC1 - поместување на точките на надворешната цилиндрична површина на цилиндерот

1;
ρC2 - поместување на точките на внатрешната цилиндрична површина на цилиндерот
2.
Од равенката (10.2.18) се наоѓа радијалното поместување на внатрешниот цилиндер

(ρC1) ако се стави p2=pk, r2=rc, E=E1, =1 ако материјалите за двата цилиндри се
различни (обично се исти):
pk rC
ρ C1   (1  μ 1 )r12  (1  μ 1 )rC 2 ..................................(10.3.2)
E1 (rC 2
 r12 )
Радијалното поместување на надворешниот цилиндер на контактната површина (ρC2 )

од изразот (10.2.18), ако се стави:
p1=pk, r1=rc, E=E2, =2
pk rC
ρ2  (1  μ 2 )rC 2  (1  μ 2 )r2 2 .........................(10.3.3)
E 2 (r2 2  rC 2 )
Ако се замени k 1  r1 / rc ; k 2  rc / r2 во горните изрази се добива:
rc 1  k 12
ρ C1   (  μ 1 )pk
E1 1  k 12
......................................................(10.3.4)
r 1  k 22
ρ C2  c (  μ 2 )pk
E2 1  k 2 2
Со замена на изрзите (10.3.4) во изрзот (10.3.1) се добива:
rc 1  k 2 2 r c 1  k 12 Δ
(  μ )p
2 k  (  μ 1 )p k  
E2 1  k 2 2 E1 1  k 12 2
Δ ..............................(10.3.5)
pk 
C1 C 2
2rc (  )
E1 E 2
rc 2  r12 r2 2  rc 2
C1   μ1 C2   μ 2 ...................................(10.3.6)
rc 2  r12 r2 2  rc 2
Ако материјалот е ист и за двата цилиндри (E1=E2=E):
131
Δ E
pk  ...................................................................... ...(10.3.7)
2  rc  (C1  C2 )
Равенките (10.3.4) важат за случај кога напоните на контактните површини се во

граница на важност на Хуковиот закон.
132
11. ЈАКОСТ ПРИ ДИНАМИЧКО ДЕЈСТВО НА ТОВАРОТ
Во претходните поглавја се претпоставуваше статичко дејство на товарот (бавен

пораст на силата и со многу мали забрзувања, кои можат да се занемарат). Во пракса
се сретнуваат често динамички товари, кои релативно ја менуваат својата положба и
големина (движење на воз по мост). Динамичките товари предизвикуваат осцилациски
движења на конструкцијата, затоа треба при динамичките товари да се земат предвид
и инерцијалните сили.
Динамичкиот товар се зема преку динамички коефициент. Статичката сила се множи

со овој коефициент:
Fdin  k dinFst [N]…………………………………..…….……..(11.1.1)
Динамичкиот коефициен се одредува аналитички или експериментално, тој зависи од

материјалот, крутоста на конструкцијата, масата, динамичкиот товар, и др. Овде ќе се
разгледаат некои прости случаи, каде се користат помошни хипотези, за да се олесни
пресметката.
11.1 ДИНАМИЧКИ НАПОН ВО ЈАЖЕТО НА ДИГАЛКАТА
На Слика 11.1 е даден товар кој се подига преку макара (котур), со константно
забрзување.
FN
n n
q(N/m) a(m/s2 )
x
Fi
Сл. 11.1: Подигање на товар
Силата во јажето во пресек n-n се одредува од статичкиот услов за рамнотежа:
Fst  G  q  x [N]……………………………………………..(11.1.2)
133
G[N] - тежина на товарот;

q[N/m] - тежина на јажето по метар должина.
При движење на товарот се користи Даламберовиот принцип (системот се набљудува,

дека се наоѓа во рамнотежа, ако се земат предвид и инерцијалните сили).
Инерцијалната сила во пресекот n-n е (таа има спротивна насока од насоката на
забрзувањето):
G  q x
Fi  m  a  a ……………………………….…………(11.1.3)
g
g[m/s2] - земјино забрзување.
Динамичката сила е:
G  qx a
Fdin  Fst  Fi  (G  qx)  a  (G  qx)(1  )  Fst  k din
g g
Динамичкот коефициент е:
kdin=1+a/g ………………………………………………......…..(11.1.4)
Нормалниот динамички напон:
σ din  k din σ st  σ dozdin ……………………………..…….…..(11.1.5)
sdozdin[N/mm2] - дозволен динамички напон (тој е помал од статичкиот дозволен

напон);
sst[N/mm2] - статички напон.
11.2 НАПОНИ ПРИ ВРТЕЖНИ ДВИЖЕЊА
Тело се врти околу оска со аголна брзина , некоја произволна честичка (точка) се
двиижи по круг со радиус r. Забрзувањето на точката има две компоненти:
центрифугално-нормална (ac) насочено кон центарот на кружната линија и
тангенцијално насочено по тангентата на кружната линија (aT):
a c  rω 2
dω [m/s2] …………………………….….……(11.2.1)
aT  r  rω

dt
Инерцијалните сили се:

dG
dFic  dm  a c  r  ω2
g
[N]………..….…………..…….(11.2.2)
dG
dFiT  dm  a T  rω
g
134
r[m] - радиус;
g[m/s2] - земјино забрзување;
[1/s] - аголна брзина.
Се разгледуваат два случаи:
- Стап со константен пресек се врти во вертикална рамнина
Силата на гравитација е насочена кон земјата (за единица должина):
qg  γ  A    γ  A  1  γA  const [N/m]
A[m2] - површина на напречен пресек;
Инерцијалната сила е насочена по оската на стапот:
qg γ  A  ω2
qi  r  ω2  r [N/m]
g g

A
qdin=q g+q i FN
qdin (x)=qg+qi (x)
FN (x)
x
qg
qi (x)
r
+
l
l-x
dG
dr
G(x)
dFi
Fi (x)
B qdin(l)
Слика 11.2: Стап со констатен пресек се врти во вертикална рамнина
Стапот е најоптоварен во положба кога инерцијалните и тежинските сили дејствуваат

во иста насока, динамичкото оптоварување е:
γ  A  ω2
qdin  qg  gi  γA  r …………………………..……..(11.2.3)
g
Се набљудуваат силите за пресек n-n на растојание x од оската на вртење

(одредување на силата во пресекот n-n):
135
FN( x )  G ( x )  Fi( x )  0  FN( x )  G ( x )  Fi( x )

qi  qix
FN( x )  q g (  x )  qix (  x )  (  x )
2
2q g  qi  qix (q g  qi )  (q g  qix ) ……….(11.2.4)
FN( x )  (  x )  (  x )
2 2
q din( )  q din( x ) γAω 2 2
FN ( x )  (   x )  γA (   x )  (  x 2 )
2 2g
Динамичкиот напон е:
FN( x ) γ ω2 2
σ din   γ (  x )  (  x 2 ) …………………………..……(11.2.5)
A 2g
Најголем напон има за x=xA (точката А) и тој треба да е помал од дозволениот

динамички напон:
σ din max  σ dozdin
- Цилиндричен прстен сe врти околу оска нормална на вертикалната

рамнина
Прстенот се врти со константна аголна брзина, нормалното (центрифугалното)

забрзување е насочено кон центарот. На должина ds дејствува инерцијална сила (Сл.
11.3):
dFi
ds qi
R
ac
R

A A
sT sT
а) б)
Слика 11.3: Вртење на цилиндричен прстен во вертикална рамнина
γ  A1
dFi  m  ds  a c ; m 
g
136
mℓ[kg/m] - маса на единица должина;

[N/m3] - специфична тежина;
g[m/s2] - земјино забрзување;
A[m2] - напречен пресек на прстенот.
Инерцијалниот товар може да се претстави со континуиран распореден товар со

интензитет:
dFi γA γA
qin   m a c  ac  Rω 2
ds g g
Прстенот се сече со надолжна рамнина што минува низ центарот на кругот, на

површината на пресекот дејствуваат нормални напони st. Ако прстенот е со
релативно тенка дебелина, тогаш напонот по површината на пресекот е константен.
Од рамнотежната состојба по y-оската (2/g=1):
qinD γ  R 2  ω 2
qin  D  2  σ t  A  σ t    [N / mm2 ] ………………(11.2.6)
2A g
st [N/mm2] - нормален напон во неговите напречни пресеци;

D[m] - дијаметар на прстенот;
n[1/min] - број на вртежи на прстенот;
[N/m3] - специфична тежина на материјалот.
11.3 ЈАКОСНИ ПРЕСМЕТКИ ПРИ УДАРНИ ТОВАРИ
Под удар се подразбира дејство кое се јавува од запирање на подвижно тело со нагла
промена на брзината за кратко време. Под дејството на ударот има еластични и
пластични деформации или комбинација. При пресметките на ударот се одредуваат
поместувањата на телата по ударот и внатрешните сили на телата по ударот.
На Слика 11.4 е дадено тело кое удира на еластична подлога. Ударот помеѓу телата
ќе се смета за удар на апсолутно крта подлога. Ако товарор G се постави на товарот
Go без удар пружината се деформира за вредност fst (c[N/mm] - крутост на пружината),
a по ударот пружината се деформира fdin:
G Fdin
fst  ; fdin  [mm]
c c
Брзината на товарот што паѓа во моментот на удар има брзина:
V  2  g  h [m/s]
137
h[m] - висина од која паѓа товарот:
V
h
Go
fdin
V1
Fdin
Go
fdin fdin
а) б) в)
Слика 11.4: Удар на еластична подлога
По соединување на двете маси тие имаат брзина V1 и се движаат заедно и ја збиваат

пружината. Според Теоријата за непроменливост на количеството на движење (Сл.
11.4б):
G G  Go G
V( )V1  V1  V ……….…………..….(11.2.7)
g g G  Go
Во моментот на запирање на масите, силата на пружината ќе изнесува Fdin+Go.
Прирастот на кинетичката енергија е еднаков на работата на силите за изминатиот

пат:
E2-E1=W’ [Nm] …………………………………………...……(11.2.8)
E2[Nm] - кинетичка енергија кога пружината е максимално набиена (V=0, E2=0);

E1[Nm] - кинетичка енергија по ударот, по започнување на заедничкото движење на
двете маси со брзина V1;
W’ - работа на сите маси во движење по патот fdin.
G  Go 2 G2
E1  V1  v 2 ………………………..…(11.2.9)
2g 2g(G  Go )
W  (G  Go )fdin ………………………………….……..……(11.2.10)
138
Дијаграмот на промената на силата на пружината е прикажан на Слика 11.4в, работата

на овие сили (Go+Fdin земани со знак минус, дејствуваат спротивно од движењето на
товарот) е прикажан со затемнетата површина .
Fdin  c  fdin
Fdin  fdin c  fdin 2
W  (G  Go )fdin  (Go  fdin  )  Gf din 
2 2
Со замена во равенката (11.2.8) за W и E1 :
G2 c  fdin 2
v 2  G  fdin 
2g(G  G o ) 2
fst
fdin 2  2fst fdin  2h 0
Go
1
G
fst
fdin  fst  fst 2  2h  μ  fst …………………..….(11.2.11)
Go
1
G
2h 1
μ  1 1  …………………………………..…(11.2.12)
fst Go
1
G
Во последните 2 равенки h и fst се земаат во [mm] или [m], а тежините во [N] или
[kN].
Горните равенки се приближни, бидејќи се занемарени многу фактори (локалните

деформации на местото на ударот).
Ако Go=0, тогаш динамичкиот коефициентот μ е:
2h
μ  1 1 ………………………………………………..(11.2.13)
fst
При надолжни удари, кои предизвикуваат набивање (истегање) на стапот, големината

f се заменува со големината на стапот Δℓ (Сл. 11.5):
Δ din  μ  Δ st
Динамичката сила на набивање се одредува со динамичкиот коефициент:
Fdin  μ  G [N]……………………..………………….……. (11.2.14)

fdin  μ  fst [mm]………………………………………..……(11.2.15)
139
G
G
h
h
G
h
а) б) в)
Слика 11.5: Надолжен удар
Колку статичката деформација е поголема, толку е помал динамичкиот коефициент

(колку е крутоста на стапот поголема, поголема е и силата на ударот, и обратно). Ако
во продолжение на стапот се постави пружина, тогаш Δℓst се наголемува, а се
намалува динамичкиот коефициент (на машините се поставуваат еластични подлоги -
перниче).
При напречен удар се користи равенката (11.2.15), (11.2.14)
G G
h
Go
h
fst
fst
а) б)
Слика 11.6: Напречен удар
Равенките (11.2.11), (11 .2.13), важат кога на безтежински носач има прицврстено
товар со маса Go. Kога се зема предвид и тежината на носачот (не може да се
занемари), тежината на носачот ја означуваме со Go (се зема како концентрирана
маса на местото на ударот), тогаш редуцираната маса на местото на ударот се
означува со kGo, k - е коефициент на редукција k<1. Тогаш равенката (11.2.13) е:
2h 1
μ  1 1  ………………………….……..(11.1.16)
fst k  Go
1
G
За надолжен удар k=1/3, а за напречен удар k=17/35.
140
12. ПРИЛОГ
Прилог 1 (Задачи)
Задача 2.1:
Да се одреди моментот на инерција во однос на страните на правоаголникот и оските
кои минуваат низ тежиштето на пресекот (Сл. 12.1). Дадени податоци:
a=32mm, b=48mm, d=16mm, y2=36mm
y1 y
yc1
yc2
x2
xc2
xc1
b
x
y2
y1
x1
x1
Слика 12.1
Решение:
Се одредува тежиштето на дадениот пресек:
xc  0
A 1  a  b  32  48  1536[m m2 ],.....y 1  b / 2  24[m m],........x 1  a / 2  16[m m]
d 2 π 16 2 π
A2    201[m m2 ],....... y 2  36[m m],........ ......... x 2  a / 2  16[m m]
4 4
A y  A 2 y 2 1536  24  201  36
yc  1 1   22,2[m m]
A1  A 2 1536  201
Момент на инерција за оските x1 и y1 (Ix11 за правоаголникот, Ix22 за кругот, Ix1, Iy1 за

целиот пресек).
ab 3 32  48 3
Ix11    1180000 [m m4 ]
3 13
πd 4 π16 4
Ix12  Ixc 2  A 2 y 2 2   A 2 y22   201  36 2  273000[m m4 ]
64 64
ba3 48  32 3
I y11    524288[m m4 ]
3 3
141
πd4 π16 2
Iy12  Iyc 1  A 2 x 2 2   A2 x 22   201  16 2  51000[m m4 ]
64 64
Ix1  Ix11  Ix12  1180000  273000  907000 [m m4 ]
Iy1  Iy11  Iy12  524288  51000  473288 [m m4 ]
Момент на инерција за x, y оските - минуваат низ тежиштето (Ix1 за правоаголникот, Ix2

за кругот):
h ab 3 h
I x 1  I xc 1  A 1 (  y c ) 2   A1(  yc )2 
2 12 2
32  48 3
 1536 (24  22,2) 2  299888[m m4 ]
12
πd 4
I x 2  I xc 2  A 2 ( y 2  y c ) 2   A 2 (y 2  y c )2 
64
π16 2
 201(36  22,20) 2  41488[m m4 ]
64
ba3 48  32 3
Iy1  Iyc 1    131072 [m m4 ]
12 12
πd4 π16 4
I y 2  I y2c    3200[m m4 ]
64 64
Ix  Ix 1  Ix 2  299888  41488  258400 [m m4 ]
Iy  Iy1  Iy 2  131072  3200  127872 [m m4 ]
Задача 2.2:
Да се одредат главните централни оски на инерција, главните централни моменти на
инерција и радиусот на инерција за пресекот прикажан на сликата (Сл. 12.2). Дадени
податоци:
b1=40[mm], b2=80[mm], h1=200[mm], h2=20[mm], h=40[mm],
Решение:
Координатите на тежиштето на дадениот пресек во однос на кординатите x, y се:
A1=b1h1=40200=8000 [mm2], x1=0, y1=h1/2-h=100-40=60 [mm] ,

A2=b2h2=8020=1600 [mm ] ,
2
x2=b1/2+b2/2=40/2+80/2=60 [mm], y2=0
A=A1+A2=8000+1600=9600 [mm2]
142
y
h
yc
y y
xc
yc1
jo
h1
xc
yc
y1
ih x
h2
xc2
h
x2
b2
b1
Слика 12.2
A 1x 1  A 2 x 2 A 2 x 2 1600  60
xc     10[mm]
A A 9600
A y  A 2 y 2 A 1y 1 8000  60
yc  1 1    50[mm]
A A 9600
Моментот во однос на тежишните оски:
xc1=xc=-10 [mm] ; yc1=y1-yc=60-50=10[mm]

xc2=x2-xc=60-10=50 [mm] ; yc2=yc=-50[mm]
I xcyc  I xc 1yc 1  A 1x c1  y c1  I xc 2 yc 2  A 2 x c 2 y c2
I xcyc  O  8000 .(10)(10)  0  1600  50  (50)  2400000 [mm4 ]
Ixc1yc1=Ixc2yc2=0, центрифугалниот момент за тежишните оски е еднаков на нула.

b 1h13 b h 3
I xc  I xc 1  A 1x c12  I xc 2  A 2 x c2 2   A 1x c12  2 2  A 2 x c2 2
12 12
40  200 3 80  20 3
I xc   8000  10 2   1600  50 2  30520000 [m m4 ]
12 12
h1b 13 h2b 2 3
I yc  I yc 1  A 1y c12  I yc 2  A 2 y c2 2
  A 1y c 1 
2
 A 2 y c2 2
12 12
200  40 3 20  80 3
I yc   8000  10 2   1600  50 2  6720000 [m m4 ]
12 12
Се одредува аголот меѓу xc - оската и главната централна оска :
2I xcyc 2  (2400000 )
tg2φ o    0,2  2φo  11,4  φo  5,7 
I yc  I xc 6720000  30520000
Моментот на инерција за главните централн оски се:
143
I xc  I yc 1
I Ψ  Imax  (I xc  I yc ) 2  4I xcyc 2
2 2
30520000  6720000 1
IΨ   (30520000  6720000 ) 2  4  4800000 2  32320000 [mm4 ]
2 2
I xc  I yc 1
I η  Imin   (I xc  I yc ) 2  4I xcyc 2
2 2
30520000  6720000 1
Iη   (30520000  6720000 ) 2  4  4800000 2  5920000 [mm4 ]
2 2
Главните централни радиуси на инерција се:
IΨ 32320000
iΨ    58[m m]
A 9600
Iη 5920000
iη    24,8[m m]
A 9600
Задача 3.1:
Клипот на цилиндерот со дијаметар D=250[mm се наоѓа под притисок p=5[MPa]
(MPa=N/mm2), да се провери јакоста на челичниот клипник и да се одреди неговото
апсолутно издолжување, ако е дадено (Сл.12.3):
σd=125 N/mm2 , d=50 mm, ℓ=1000 mm , E=2,0105 N/mm2
p
d
F
D
Слика 12.3
Решение:
Работната површината на клипот изнесува:
D 2  d2 π
A1  π  (250 2  50 2 )  47100[mm2 ]
4 4
Аксијалната сила што дејствува на клипот изнесува:
F  p  A1  5  47100  235500[N]  235,5[KN ]
Површината на клипникот (клипњачата):
144
d2 π π  50 2
A2    1960[mm2 ]
4 4
Напонот во клипникот изнесува:
F 235500
σ   120[N / mm2 ]  σ d  125[N / mm2 ]
A2 1960
Апсолутното издолжување изнесува:
F 235500  1000

Δ    0,6[mm]
E  A2 2  10 5  1960
Задача 3.2:
Столб со променлив напречен пресек е оптоварен со аксијални сили F1=60KN и
F2=120kN. Површините на напречните пресеци се (Сл. 12.4): Дадени податоци:
A1=500mm2, A2=1200mm2, должина ℓ=2000mm, E=2105 N/mm2 .
Решение:
Реакцијата во точката C се одредува од условот за рамнотежа:
ΣFz  0
F1  F2  Fc  0  Fc  F1  F2  60  120  180[kN]
Напоните во карактеристичните пресеци изнесуваат:
F1 60000
σ 1 1    120[N / m m2 ]
A1 500
F1 60000
σ22    50[N / m m2 ]
A2 1200
Fc 180000
σ33    1500[N / m m2 ]
A2 1200
Издолжувања:
Дел BK, KD, DC:

F1   60000  2000
Δ BK    1,2[m m]
E  A1 2  10 5  500
F   / 2 60000  2000 / 2
Δ KD  1   0,25[m m]
E  A1 2  10 5  1200
Fc   / 2 18000  2000 / 2
Δ DC    0,75[m m]
E  A2 2  10 5  1200
Вкупното издолжување на носачот изнесува:
145
Δ  Δ BK  Δ KD  Δ DC  1,2  0,25  0,75  2,2[mm]

3 2
1 F1
F2
C D K z
B
1
3 2
l l l
sN/mm ]
2
150 50 120
1 2,2
0,75
l[mm]
Слика 12.4
Задача 3.3:
Да се изврши димензионирање на двата стапа, кои се оптоварени со сила F (Сл. 12.5),
да се одреди поместувањето на точката C. Дадени податоци:
F=20 kN , a=2m, =30 , E1=2105 N/mm2 , E2=1104 N/mm2 , σde=100 N/mm2 σdc=10
N/mm2.
Решение:
Од условот на рамнотежа се одредуваат силите во стаповите:
ΣFX  0
cos α
F2 cos α  F1 cos α  0  F2  F1  F1
cos α
ΣFY  0
F 20
F1 sinα  F2 sinα  F  0  F1  F2    20[kN]
2 sinα 2 sin30
Стапот 1 има сила на затегнување, стапот 2 има сила на збивање (притисок).

Димензионирањето на двата стапа се:
F1 20000
A1    200[m m2 ]
σ ed 100
F2 20000
A2    2000[m m2 ]
σ cd 10
Според Хуковиот закон, издолжувањата (скратувањата) на двата стапа се:
F1  a 20000  2000
Δ 1    1[m m]
E1  A 1 2  10 5  200
F a 20000  2000
Δ 2  2   2[m m]
E 2  A 2 1  10 4  2000
146
Стапот 1 има издолжување, стапот 2 има скратување, тогаш поместувањето на

точката C е дадено на слика (Сл. 12.5)
Δ 1  δ y sinα  δ x cos α
Δ 2  δ y sinα  δ x cos α 
Δ 2  Δ 1 21
δx    0,578[m m]
2 cos α 2 cos 30
Δ 1  Δ 2 1 2
δy    3[m m]
2 sinα 2 sin30
1 C
E F2  l1
C F1 l2
  

y
2
F 
F
D C’
 x
Слика 12.5
Задача 3.4:
Стап со должина ℓ е вклештен на двата краја A и B. Тој се состои од две еднакви
половини од кој едната е од челик (1), а другата од бакар (2). Да се одреди напонот во
двата дела, ако на средината дејствува сила F и стапот се загрее за температуре t
(Сл. 12.6). Дадени подтоци:
ℓ=2000mm , F=10kN , t=50C , E1=2105 N/mm2 , E2=1105 N/mm2 , 1=12,510-6,
2=16,510-6[1/C] , A=2000mm2;
A
FA
1
1
C
l
l/2
F F
2
B
FB
Слика 12.6
147
Решение:
Од условот на рамнотежа (системот е статички неопределен):
ΣFY  0
F  FA  FB  0  F  FA  FB
Издолжување на стапот од зголемената температуре заедно со издолжување на

горниот дел од силата F, треба да биде еднакво на скратување на стапот од силата
FB.
Δ 1t  Δ 2t  Δ 1F  Δ 1B  Δ 2B
F
Δ 1F 
 2E 1A
Δ 1t  Δt  α 1
2 FB  
Δ 1B 
 2E 1A
Δ 2t  Δt  α 2
2 FB  
Δ 2B 
2E 2 A
  F  F   FB  
Δt  α 1  Δt  α 2   B 
2 2 2E1A 2E1A 2E 2 A
Со решавање на равенката по FB се добива:
α2
Δt  α 1[1  ]  E1A
F α1
FB  
E1 E
1 1 1
E2 E2
16,5
50  12,5  10  6 [1  ]2  10 5  2000
120000 12,5
FB    150000 [N]
2  10 5 2  10 5
1 1
1  10 5 1  10 5
Двете реакции од силата F се насочени нагоре. Од температурата, реакцијата во A е

насочена надолу, а во B нагоре, поради ова за FB и двата дела од реакцијата се со ист
знак на збивање односно FB =-150000[N].
Реакцијата во А се добива од аналитичкиот услов за рамнотежа.
FA  F  FB  120000  150000  30000[N]
FA  30000
σ1    15[N / m m2 ]
A 2000
F  150000
σ2  B   75[N / m m2 ]
A 2000
148
Задача 3.5:
Многу крт калап составен од две половини меѓусебно врзани со 6 завртки. Во калапот
се набива призма од пластична маса. Коефициентот на Поасон =0,4 за пластична
маса, силата со која се набива пластичната маса F=100kN. Да се одреди пречникот на
завртките, ако дозволениот напон на истегање sde=75N/mm2, a=500mm , L=800mm
(Сл.12.7).
z
L y
F a
a
Слика 12.7
Решение:
При набивањето на пластичната маса, димензиите на напречниот пресек се стремат
да се наголемат, на ова се спротиставува калапот, односно завртките со кој е поврзан
калапот. Се претпоставува дека калапот и завртките не се деформираат, тогаш
линиските деформации во правец на оските x и y се еднакви на нула.
Напонот во правец на силата е:
F F 100000
σz    2   0,4[N / mm2 ]
A a 500 2
Поради симетрија на напречниот пресек се зема sx=sy.
1 σ  0,4
εy  [σ y  μ (σ z  σ x )  0  σ y  μ z  0,4  0,27[N / mm2 ]
E 1 μ 1  0,4
Силата што дејствува на завртките е:
FVZ  σ y  a  L  0,27  500  800  10,7  10 4 [N]
Силата која дејствува на една завртка е:
Fz  FZV / 6  17800[N]
Пресекот на завртката е:
A=Fz/sde=17800/75=238[mm2]
149
Задача 3.6:
Да се осреди релативното издолжување по правците X, Y, Z за челичен блок како што
е прикажано на сликата. Модулот на еластичнос Е=206000[N/mm2], Поасонов број
μ=0,25, Fx=3kN, Fy=5kN, Fz=2kN (Сл. 12.8)
Fy
Fx
4cm
Fz
2cm 2cm
Слика 12.8
Решение:
Одредување на нормалниот напон по X, Y, Z правците:
Fx 3000
σx    3,75[N / mm2 ]
A x 20  40
Fy 5000
σy    8,34[N / mm2 ]
Ay 20  30
Fz 2000
σz    1,67[N / mm2 ]
A z 40  30
Релативното издолжување:
1 1
εx  [μ  σ x  μ  σ y  μ  σ z ]  [0,25  3,75  0,25  8,34  0,25  (1,67)]  1,01  10 5
E 207000
1 1
ε y  [μ  σ y  μ  σ x  μ  σ z ]  [0,25  8,34  0,25  3,75  0,25  (1,67)]  3,77  10 5
E 207000
1 1
ε z  [μ  σ z  μ  σ x  μ  σ y ]  [0,25  (1,67)  0,25  3,75  0,25  8,34 ]  2.26  10 5
E 207000
Задача 3.7:
Правоаголна плоча со димензии 120x90[mm], оптоварена е во два правци. Дадени
податоци:
модул на еластичност E=210000[N/mm2];
Поасонов број μ=0,3;
нормалните напони σx=100[N/mm2], σy= -40[N/mm2].
150
Колкави се напоните во косaта рамнина кои се поклопуваат со дијагоналата, која со x

оската формира остар агол и за колку ќе се промени должината на дијагоналата (Сл.
12.9).
y
σy
d
σx σx
ɛd
α x
β
σy
n
Слика 12.9
Решение:
b 9
tgα    0,75  α  37 o
a 12
β  α  90  37  90  53 o
σx  σy σx  σy 100  40 100  40
σn   cos 2β   cos(2  53)  10,7[N / mm2 ]
2 2 2 2
σy  σx  40  100
τn  sin2β  sin(2  53)  67,3[N / mm2 ]
2 2
pn  σ n 2  τ n 2  10,7 2  67,3 2  68,1[N / mm2 ]
σx σy 100  40
ε xx  μ   0,3  56  10 5 [mm]
E E 210000 210000
σy σx  40 100
ε yy  μ   0,3  35  10 5 [mm]
E E 210000 210000
Се бара издолжување на дијагоналата, се бара деформација во насока на

дијагоналата α==37 (деформација во насока на нормалата на нормалната рамнина
нормална на дијагоналата)
ε d  ε xx cos2 β  ε yy sin2 β  56  10 5 cos2 37  35  10 5 sin2 37  23,04  10 5 [mm]
d  a 2  b 2  120 2  90 2  150[mm]
Δd  d  ε d  150  23,04  10 5  0,0346[mm]
151
Задача 3.8:
Плоча е изложена на напон на истегнување во двата правци и на тангенцијален напон
во страничните рамнини. Да се одредат напоните во пресекот чија нормала зазема со
x оската aгол од 30o, како и насоката и големината на нормалните напони (аголот што
го заклопуваат со нормалата). Дадени податоци (Сл. 12.10):
модул на еластичност E=210000[N/mm2];

Поасонов број μ=0,3
нормалните напони σx=8[N/mm2], σy= 4[N/mm2];
тангенцијален напон xy= -2[N/mm2];
агол φ=30о.
y σy
Ƭyx
Ƭxy
σx
σx
Ƭxy x
Ƭyx
σy
Слика 12.10
Решение:
y σy 2
t Ƭyx рамнина за Ƭmax
n y
n
Ƭxy 1
σx
30 σx
30 j1
Ƭxy x
j01
x
Ƭyx 1
σy t
а б
Слика 12.10 а, б
Напоните во пресечната рамнина се:
σ n  σ x cos 2 φ  σ y sin2φ  τ xy sin2φ 

8  cos 2 30  4 sin2 30  2  sin(2  30)  5,27[N / mm2 ]
σx  σy 84
τn  sin2φ  τ xy sin2φ  sin(2  30)  2 cos(2  30)  2,73[N / mm2 ]
2 2
152
pn  σ n 2  τ n 2  5,27 2  (2,73) 2  5,93[N / mm2 ]
Главнитe напони се:
σx  σy 1 84
σ 1,2   (σ x  σ y ) 2  4 τ xy 2   (8  4) 2  4  (2) 2  6  2,83
2 2 2
s1=8,83[N/mm2]
s2=3,17[N/mm2]
Аголот што го заклопуваат главните напони се:
2τ xy  2 4
tg2φ 01    1  2φ o1  45 o  φ o1  22,5 o
σx  σy 84
φ02=φ01+90=-22,5+90=67,5о
Контрола:
sx+sy=s1+s2=8+4=8,8+3,2=12
Максималниот тангенцијален напон, нормалниот напон и нивниот правец во

пресечната рамнина (тангентна).
σ 1  σ 2 8,8  3,2
τ max    2,8[N / mm2 ]
2 2
σ  σ 2 8,8  3,2
σ nt  1   6[N / mm2 ]
2 2
φ1=φ01+45=-22,5+45=22,5о
Задача 4.1:
Јазол од решеткаст носач прикажан на (Сл. 12.11) е изведен со три стапа преку
јазолен лим и двосечни заковки. Да се изврши димензионирање на закивките, ако
силите во стаповите се: FS1=100kN, FS2=100KN, FS3=140kN, дозволениот напон на
смолкнување ds=140N/mm2 , K=2 број на сечност на закивките.
Fs2 A-A
Fs3
A Fs2 /2
Fs2 /2
Fs2
Fs1
Слика 12.11
153
Решение:
За косите стапови бројот на заковки е N=4, а за хоризонталниот N1=5 површината на
напречниот пресек е:
FS1 100000
A1  A 2    89,28[mm2 ]
K  N  τ ds 2  4  140
Дијаметарот на заковката е:
4A1 4  89,28
d1    10,66[mm]
π π
За хоризонталниот стап:
FS3 100000
A3    100[mm2 ]
K  N1  τ ds 2  5  140
4A 3 4  100
d3    11,28[mm]
π π
Дијаметарот d3>d1, заради унифицираност на закивките се усвојува поголемата

закивка и се заокружува на d=12mm
Задача 4.2:
Колкава е најмалата дупка што може да се пробие во лимот со =10mm, ако е
граничниот напон на смолкнување M=350N/mm2, дозволениот напон на пробивање
sdc=700 N/mm2 (Сл. 12.12).
Решение:
За пробивање на лимот потребна е сила:
F1  A1τ M  π  d  δ  τ M
А1 - површина на смолкнување.
Силата што ја прима пробивачот:
πd2
F2  A 2 σ dc  σ dc
4
А2 - површина на челото на патрицата.
Со изедначување на овие сили F1=F2=F се одредува
дијаметарот на најмалиот отвор што се пробива:
πd2 4  δ  τ M 4  10  350
σ dc   π  d  δ  τ M  d    20[mm]
4 σ dc 700
F
d

Слика 12.12
154
Задача 4.3:
Да се одреди потребната должина на заварите на два челични лима. Дебелината на
лимот (Сл. 12.13) =10mm, силата F=230kN, дозволениот напон на смолкнување
ds=100N/mm2 (L - вкупна должина на заварот). G=80000N/mm2
Решение:
Должината на заварот се одредува од изразот:
L=2ℓ,
b=cos45=0,7
F F F
τs     τ ds 
A L  0,7  δ 2    0,7  δ
F 230000
   162,2[N / m m2 ]
2  0,7  δ  τ ds 2  0,7  10  100
b

l

F F
Слика 12.13
Задача 4.4:
Дискот на фрикциона сопирачка на која дејствуваат две фрикциони папучи со сила
F=280N, пречник D=300mm е цврсто врзан за вратило со пречник d=30mm. Да се
одредеи најголемиот напон на увртување (торзија) и аголот на увртување (Сл. 12.14),
ако коефициентот на триење меѓу папучите е μo=0,4, ℓ=400mm, G=80000 N/mm2.
M
F F
d
D
Слика 12.14
Решение:
Периферната сила и торзиониот момент на дискот изнесуваат:
155
FT  2  F  μ o  2  820  0,4  656[N]

D 0,3
M T  FT  656  98,4[Nm ]
2 2
Поларниот момент на инерција, отпорниот поларен момент, напонот и увртувањето на

вратилото се:
πd3 π30 3
Wp    5300[m m3 ]
16 16
πd4 π30 4
IP    796000 [m m4 ]
32 32
MT 98400
τ max    18,5[N / m m2 ]
Wp 5300
180 MT   180 98400  400
θ   0,36 
π G  IP π 80000  960000
Задача 4.5:
Вратило со полн кружен попречен пресек прикажано на Слика 12.15 е оптоварено со
моменти, да се изврши димензионирање на вратилото и да се одреди усукувањето.
M2=40kNm , M1=10kNm, G=80000N/mm2, ℓ=1,4m, dt=160N/mm2.
Решение:
M2
A B C
d
M1
2d
MA
l
2l
+ M2
MA MT2
MT1 _
M1
C
A

Слика 12.15
Моменти на торзија:
M A  M1  M2  40  10  30[kNm]
M TAB  M A  30[kNm]
M TBC  M1  10[kNm]
Димензионирање на напречните пресеци:
156
M TAB M TAB 16M TAB 16  30000000

τ AB    τ dt  d  3 3  49,24[m m]
WAB π(2d) 3 π 8 τ dt π  8  160
16
M TBC M TBC 16M TBC 3 16  10000000
τ BC    τ dt  d  3   68,28[m m]
WBC πd 3 π τdt π160
16
Од пресметаните две вредности се усвојува поголемата:
dAB=2d=2·68,28=136,58[mm , dBC=d=68,28[mm
M TAB M TAB
τ AB    60  τ dt
WAB π  d AB 3
16
M TBC M TBC
τ BC    160  τ dt
WBC π  dBC 3
16
Аголот на усукување:
θA  0
M TAB   AB 30000000  2  1400 180
θB  θ A  θ AB  0    0,0307[rad]   1,76 
G  IPAB π  136,56 4 π
80000 
32
M TBC   BC 10000000  1400
θ C  θB  θBC  0,0307  ( )  0,0307   0,051rad  2,94 
G  IPBC π  68,28 4
80000
32
Задача 4.6:
Вратило со променлив напречен пресек е круто вклештено на двата краја. Да се
одредат најголемите тангенцијални напони (Сл. 12.16). Дадени податоци:
M1=3220Nm, M2=1480Nm, d1=40mm, d2=60mm;
Решение:
Носачот е статички неопределен, затоа прво се одредуваат моментите MA, MB:
ΣM  0
M A  MB  M1  M2  0  M A  MB  M1  M2  3200  1480  1720[Nm ]
Од условот увртувањето во точката B да е еднакво на нула:
θB  θBM1  θBM2  θBMB  0

M12a
θBM1  
GIp1
157
M 2 5 a M 2 2a
θBM2  
GI p1 GI p2
MB 5a MB 3a
θBM  
GIp 1 GI p2
πd2 4 πd14
Ip1  Ip2 
32 32
M1 2a M2 5a M2 2a MB 5a MB 3a
     0
GI p1 GI p1 GI p2 GI p1 GI p2
 0,395M1  0,988M2  2M2  0,988MB  3MB  0  MB  640[Nm ]
MA=1720-MB=1720-(-640)=2360[Nm]
Торзионите моменти се:
M1T  MT  AC  M A  2360[Nm ]
M2T  MT CD  M A  M1  2360  3200  840[Nm ]  M3T  MT DE
M 4 T  MT EB  M A  M1  M2  2360  3200  1480  640[Nm ]
M1T M1T 2360000

τ1   3
  55,7[N / m m2 ]
W1p πd 2 π60 3
16 16
M M2T 840000
τ 2  2T  3
  19,8[N / m m2 ]
W1p πd 2 π60 3
16 16
M3 T M 840000
τ3   3T3   66,8[N / m m2 ]
W2p πd1 π 40 3
16 16
M 640000
τ 4  4T  3
 51[N / m m2 ]
W2p π 40
16
158
M2
d2
A C D E B
d1
M1
2a 3a 2a a
M2
d2
A C D E
d1
B
M1 MB
2a 3a 2a a
MT1
MT4
MA
M1
MB
MT2
MT3
M2
Слика 12.16
Задача 5.1:
Проста греда оптоварена со континуиран товар е изработена од челик со попречен
пресек во форма на Т буквата. Да се одредат максималните, нормалните и
тангенцијалните напони, ℓ=1m, q=4kN/m, a=20mm (Сл. 12.17).
Решение:
Одредување на реакциите во потпорите.
ΣM A  0
q  7,5   2 4  7,5  12
FB 4  q3  2,5  0  FB    7,5[kN]
4 41
ΣMB  0
q  4,5 2 4  4,5  12
FA 4  q3  1,5  0  FA    4,5[kN]
4 41
q
y
5a
a
FA
2,4a
3l
1,9a
FB
l x
T
FTR
6a
+
4,6a
-
M
a
+
а) б)
Слика 12.17
159
Одредување на нападниот момент на свиткување и трансверзалната сила.
FTR  A1  FA  4,5[KN ]
FA 4,5
FTR 1B  FA  qx  0  x    1,125[m]
q 4
FTR B  FB  7,5{KN ]
MA  0
M1  FA    4,5  1  4,5[KNm ]
MB  0
x 1,125 2
M x  FA (  x )  qx  4,5(1  1,125 )  4  7[kNm]
2 2
Одредување на тежиштето на пресекот:
Σyi A i A 1y1  A 2 y 2 (5a  a)  6,5a  (6a  a)  3a

yT     4,6a
ΣA i A1  A 2 5a  a  6a  a
Определување на моментот на инерција и отпорниот момент:
b 1h13 b h 3
Ix   A 1 (1,9a) 2  2 2  A 2 (1,6a) 2
12 12
5aa 3 a(6a) 3
Ix   5a  a(1,9a) 2   a  6a(1,6a) 2  51,83a 4
12 12
Ix 51,83a 4 51,83  20 4
Wx 1    172035 [m m3 ]
y 1max 2,4a 2,4  20
Ix 51,83a 4
Wx 2    90328[m m3 ]
y 2 max 4,6a
Нормалните напони во опасниот пресек (каде моментот е максимален) се:
Mmax 7000000
σ max 1    40,7[N / m m2 ]
Wx1 172035
M max 7000000
σ max 2    77,5[N / m m2 ]
Wx 2 90328
Одредување на статичките моменти:
Sx1  0
S x 2  A 1  1,9a  (5a  a)  1,9a  76000[m m3 ]
4,6a 4,6  20
S xt  S x max  (a  4,6a)  (20  4,6  20)  84640[m m3 ]
2 2
S x3  0
160
Тангенцијалните напони се (за точката 2 каде се спојува реброто и појасот од

пресекот, ширината b има вредност b1=5a за појасот, за реброто b2=a, максималниот
напон за тежишната оска):
FTR  S X 2 7500  76000

τ 2,1    0,69[N / m m2 ]
Ixb1 8292800  5  20
FTR S x 2 7500  76000
τ 2,2    3,45[N / m m2 ]
Ixb 2 8292800  20
FTR  S xt 7500  84640
τ max    3,81[N / m m2 ]
IXb 2 8292800  20
y
s
- 2,1
2,2
x x
T max
s
Слика 12.17в
Задача 5.2:
Масата на еден 4-оскин вагон е m=22500kg, носивоста G=600kN. Да се одредат
најголемите напрегања на свиткување во ракавците на вагонските оски, ако товарот е
рамномерно распореден помеѓу оските (Сл. 12.18).
d=145mm, ℓ=1524mm, 2ℓ1=254mm
F1 F1
l
d
ll ll
M FA
_
Слика 12.18
Решение:
Тежината на вагонот е:
G1=mg=225009,81=220000[N]=220[KN]
Тежината што паѓа на секоја оска е:
161
G  G1 600  220
F   205[KN ]
4 4
Силата што ја прима секој ракавец е:
F 205
F1   102,5[KN ]
2 2
Овие сили дејствуваат во средината на ракавецот, максималниот момент на
свиткување е:
Mmax  F1   1  102500  0,127  13000[Nm ]
Аксијалниот отпорен момент е:
πd3 π145 3
WX    300000 [mm3 ]
32 32
Напонот на свиткување во ракавецот е:
Mmax 13000000
σ max    43,4[N / mm2 ]
Wx 300000
Задача 5.3:
Да се изврши зајакнување на конзолата (Сл. 12.19). Профилот на носачот е
INP16 , sd=120N/mm2, F=20kN, ℓ=2000mm.
Решение:
Од таблица за профил (види Прилог 3):
Wx=117000[mm3] за INP16
Максималниот момент е во точката А:
Mmax=Fℓ=200002=40000[Nm]
Носачот може да прими момент:
Mo=Wxsd=117000120=14040000Nmm=14040[Nm]
Профилот го зајакнуваме со ламели со димензија bx=80x10
Отпорниот момент на еден пар ламели е (h=висина на профилот):
Wx1am  A1am  h  b  δ  h1  80  10  160  128000[mm3 ]
162
Отпорниот момент на профилот со еден пар на ламели е:
W1=Wx+W1ℓam=117000+128000=245000[mm3]
Може да прими момент:
M1=W1sd=245000120=29400000Nmm=29400[Nm]
Отпорниот момент за вториот пар на ламели (h2=160+2.10=180):
Wx2am  A1am  h2  b  δ  h2  80  10  180  144000[mm3 ]

Вкупниот момент на профилот со два пара ламели:
W2=W1+W2ℓam=245000+144000=389000[mm3]
Носачот може да прими момент:
M2=W2sd=389000120=46680000Nmm=46680>Mmax=40000[Nm]
Должините на ламелите:
Wxo σ d 117000  120

z1    602[mm]
FA 20000
Теоретската должина ќе изнесува:
λ 1    z 1  2000  602  1398[mm]
Wx1σ d 245000  120

z2    1470[mm]
FA 20000
λ 2    z 2  2000  1470  530[mm]
F
1 z1
INP16
 z2
l=2000
Слика 12.19
Задача 6.1:
Конзола е оптоварена со континуиран товар и концентрирана сила (Сл. 12.20).
Конзолата е од дрво со правоаголен пресек. Колкава треба да биде ширината на
163
пресекот, за максималниот отклон на крајот на конзолата да изнесува f<ℓ/200. Дадени

податоци:
q=60 N/mm , F=8000 N , ℓ=3 m , h=400 mm , E=1104 N/mm2 ;
F
q
l
f
Слика 12.20
Решение:
Се врши собирање на отклоните и наклоните за концентрирана сила и континуиран
товар:
q 4 F 3 1 3q 4  8F 3 
f  f1  f2     
8E  I x 3E  I x E  I x 24 200
200(3q 3  8F 2 ) 200(3  60  3000 3  8  8000  3000 2 )
Ix    885000000 [mm4 ]
24  E 24  10 4
bh3 12I 12  885000000
Ix   b  3X   166[mm]
12 h 400 3
Задача 7.1:
Носач со константен напречен пресек е вклештен на двата краја, на него дејствува
континуиран товар q. Да се одредат реакциите во лежиштата и отклонот.
Решение:
Системот е двапати статички неопределен. Системот го делиме на два дела (точката
C), меѓусебното влијание на двете конзоли на местото каде се спојуваат го
заменуваме со внатрешни сили. Двете конзоли во точката C имаат исти отклон и
наклон (Сл. 12.21):
f1C=f2C , j1C=j2C
f1C ,F  f1C,MC  f2C,F  f2C,MC  f2C,q
φ1C,F  φ1C,MC  φ 2C,F  φ 2C,MC  φ 2C,q
F 3 MC  2 F 3 MC  2 q 4
   
3E  I 2E  I 3E  I 2E  I 8E  I
F 2 MC  F 2 M  q 3
   C 
2E  I E  I 3E  I 2E  I 6E  I
Со решавање на горните равенки се добива:
q 2 3q
MC  F
12 16
164
Отклонот во точката C:
3q 3 q 2 2
3  2 
F M  q 4
yC   C  16  12 
3E  I 2E  I 3E  I 2E  I 48E  I
q
A C j1C,MC
A f1C,MC C
f1C,F
l l B j 1C,F
C
A Mc
jC,M
j C,q fj2C,MC
C,F
f2C,q f2C,F
Mc B
C C
B
F
а) б)
Слика 12.21
Задача 7.2:
Греда (Сл. 12.22) е потпрена на еден затегнат стап во точката А и вклештена во
точката B.
Да се одреди моментот во точката B.
Решение:
Дејството на стапот е заменето со непозната сила F, која предизвикува затегнување
на стапот. Вертикалниот угиб во точката А е еднаков на издолжување на стапот AC.
fA  Δ 2 Δ F F
(σ  ε  E  E   Δ  )
fA  fA,q  fA,F  Δ 2  A E A
q 14 F 13 F 2 3 1
   F  q 1
8E1I1 3E1I1 E 2 A 2 8  2 E1I1
1 3
 13 E 2 A 2
Се набљудуваат два посебни случаи:
 E2A2=  F’=3(qℓ)/8
 E2A2=0  F’=0
Моментот во точката B:
q 12
MB  F 1 
2
165
C F
q
l2
B q
l1
l1 A
_- M
F
q + +
l1 + FTR
_
а) б)
Слика 12.22
Задача 7.3:
Потпрена конзола АВ со препуст (Сл. 11,23а). Да се одредат реакциите.
F=1000[N], ℓ=3[m], b=1,5[m], q=1000[N/m]
A q B F
ɭ
b
Слика 12.23а
Решение:
Носачот е еднаш статички неопределен, истиот ќе се замени со проста греда, а

моментот на вклештување ќе се замени со реактивен момент МА. Силата F се
редуцира во точката В и момент МВ=F·b.
Реакциите се одредуваат од условот за статичка рамнотежа.
q 2
ΣMB  FA   MB  M A  0
2
ΣFY  FA  FB  q  F  0
Статички непознатата се одредува од условот наклонот во точката А да е еднаков на

нула.
166
MA   q3 MB 
  0
3E  I x 24E  I x 6E  I x
q 2 MB q 2 F  b 1000  3 2 1000  1,5
MA        375[Nm ]
8 2 8 2 8 2
5 3b 5 3 1,5
FA  q  F  1000  3  1000  1125[N]
8 2 8 2 3
3 2  3b 3 2  3  3  1,5
FB  q  F  FA  q  F  1000  3  1000  2875[N]
8 2 8 23
MA
MB
A q
B
ɭ
FA FB
M MB
-
MA -
+
FT
FB
FA F
+
Слика 12.23б
Задача 8.1:
Да се одреди критичната сила по Ојлер, ако на стап со стандарден профил I22,
зглобно поврзан на двата краја (Сл. 12.24).
ℓ=5m , sp=150N/mm2 напон на пропорционалноста, E=200000N/mm2.
Решение:
Од Табела се земаат податоците а I22 (види Прилог 3):
A=39,6cm2, Imin=Iy=162cm4, imin=2,02cm
167
Виткоста на стапот е (за зглобно врзан стап =1):
r μ   1 5000
λ    247,5
imin imin 20,2
Граничната виткост (skrsp ):
E 200000
λ kr  π π  114 ,7
σp 150
Условот λ≥λкр (247,5>114,7) е задоволен може да се користи Ојлеровата равенка.
π2  E  Imin π 2  200000  1620000

Fkr    127780 [N]
(μ  )2 (1  5000 )2
F 127780
σkr  kr   32,26[N / m m2 ]
A 3960
Fkr
l
=1
Слика 12.24
Задача 8.2:
Да се одреди дозволената сила на притисок за челичен стап (конструктивен челик) кој
на едниот крај е потпрен со зглоб, а на другиот е вклештен, со кружен пресек (Сл.
12.25), Č0370. Дадени податоци:
ℓ=600mm , d=20mm , sd=160N/mm2;
168
l
=0,7
Сл.12.25
Решение:
Моментот на инерција, површината и радиусот на инерција за кружен пресек се:
πd 4
Ix 
64
πd 2 π20 2
A   314[m m2 ]
4 4
πd 4
I 64  d  20  5[m m]
i x 
A πd 2 4 4
4
Редуцираната големина на стапот е:
 r  0,7  0,7  600  420[mm]
Виткоста на стапот е:
 r 420
r    85
i 5
Се користи Тетмаеровиот образец (за челик):
λ r  λ kr  100
Бидејќи е задоволен условот, коефициентот ω=1,73 од (Таб. 8.2).
Дозволениот критичен напон е:

σ dk  σ d / ω  160 / 1,73  93[N / mm2 ]
Дозволената сила е:
Fd  σ dk  A  93  314  29200[N]
169
Задача 9.1:
За дадениот носач (Сл. 12.26) да се одреди: Моментите Mx, My, димензиите на
попречниот пресек ако h/b=2, отклонот fx, fy на слободниот крај. Дадени податоци:
F1=1,4KN, F2=4KN, sd=160N/mm2
Решение:
Моментите за оските се:
M x  F1 cos 20  0,8  1,4 cos 20  0,8  1,052[kNm]

M y  F1 sin20  0,8  F2  0,5  1,62[kNm]
M2 y  F1 sin20  0,3  1,4 sin20  0,3  0,143[kNm]
Моментите околу главните централни оски на инерција:
bh3 hb3
Ix  , Iy 
12 12
Отпорниот момент:
Ix Ix bh2 2b 3 hb2 b 3
Wx     Wy  
y max h/2 6 3 b/2 3
Димензионирањето е:
Mx My
  σd
Wx Wy
1052000 1617000
3
  160  b  34,25  35[m m]  h  2b  70[m m]
2b b3
3 3
Моментите на инерција:
bh3 35  70 3 hb3 70  35 3
IX    1000417 [mm4 ] Iy    250104 [mm4 ]
12 12 12 12
Отклоните се:
F1 cos 20   3 1400 cos 20  800 3

fx    1,12[mm]
3  E  Ix 3  200000  1000417
F2 500 3 F2 500 2 F sin20  800 3

fy  f2 y  f 2 y  0,3  f1y   0,3  1  2,76[mm]
3  E  Iy 6  E  Iy 3  E  Iy
170
F1cos20
0,8m
b
1,052kNm
y fx -
F2=kN F2
0,5m
h
F1sin20
f1
x
0,5m 2
f2
20
0,3m j 0,8m
fy 1,617kNm
j 20,3
F1=1,4kN -
+
0,143kNm
а) б)
Слика 12.26
Задача 9.2:
Да се одреди дозволената тежина G, што може да се подига со направа според (Сл.
12.27), ако дозволениот напон sd=150N/mm2 со правоаголен пресек a=100mm,
b=16mm, h=150mm.
Решение:
z
A
A A
h
45
F=G
y
x
b C
a
G
Слика 12.27
На делот BC дејствува аксијална сила:
F  G2  G2  2G
Оваа сила се пренесува во точката B и се разложува во Y и Z правец:
171
2 2
Fz  F sin 45  F  2G G
2 2
2
Fy  F cos 45  F G
2
Максимален момент има на местото на вклештување точка А:

G M G G  h G Gh
σ max   A      σd 
A Wx A Wx A ba 2
6
2
ba σ d 16  100 150 2
G   24[kN]
a  6h 100  6  150
Задача 9.3:
Да се провери јакоста на столбот од леано железо (Сл. 12.28), ако е дадено:
sde=40N/mm2 , sdc=100N/mm2, F=200kN.
Решение:
Тежиштето на напречниот пресек:
2A 1x 1  A 2 x 2 2(20  120)60  (160  20)10

xT    40[mm]
2A 1  A 2 2(20  120)  (160  20)
yT  0
Моменти на инерција:
120  20 3 20  160 3
I x  2[  (20  120 )  90 2 ]   45800000 [m m4 ]
12 12
20  120 3 160  20 3
I y  2[  (20  120 )20 3 )]   (160  20)30 2  10700000 [m m4 ]
12 12
I Ix 45800000
ix 2  x    5730[m m2 ]
A 2A 1  A 2 8000
Iy 10700000
iy2    1340[m m2 ]
A 8000
Нападната точка на силата има координати: xo=-20mm, yo=80mm. Аксијалната сила и

моментите се:
Fz=F Mx  F yo My  F x o
Неутралната оска ги сече координатните оски:

iy2 1340
a xo     67[m m]
xo  20
ix 2 5730
b yo     71,7[m m]
yo 80
172
Од сликата се гледа дека кога ќе се нацрта неутралната оска, опасни точки се A

(x A=400mm, yA=100mm) и B (80,-100). Бидејки дозволениот напон на истегање е помал
од дозволениот напон на притисок, проверка се врши во двете точки (знакот минус
означува притисок, а знакот плус означува истегнување).
Fz M x My 200000 200000  80 200000  20

σ c max  σ A  (  yA  x A )  (  100  40)
A Ix Iy 8000 45800000 10700000
σ c max  75[N / m m2 ]  σ dc  100[N / m m2 ]
Fz M x My 200000 200000  80 200000  20
σ e max  σ B    yB  xB    100  80
A Ix Iy 8000 45800000 10700000
σ e max  40[N / m m2 ]  σ de
n3 40 y
F I n4 sMX s
n2 n2
0 A
12 -
20
T
axo x _
N
20 20 M
0
ayo
sA II
P
+
n1 B
n1
n3 30 20 sMX s
n4
s
sMy
-
+
а) б)
Слика 12.28
173
Јадро на пресекот:
Тангентите на пресекот ги праваат следните отсечки на оските:
1-1: ax1= by1=-100

2-2: ax2= by2=100
3-3: ax3=-40 by3=
4-4 ax4=80 by4=
Со користење на изразот (9.3.8):
ix 2 5730 ix 2 5730
y1     57,3[mm] y2     57,3[mm]
b1  100 b2 100
iy2 1340 ix 2 1340
x3     33,5[mm] x4     16,75[mm]
a3 40 a4 80
Точките на јадрото ги имаат следните кординати:
T (0;57,3) P (0; -57,3;) M (33,5;0), N (-16,75;0)
Задача 9.4:
На вратило се поставени два каишника (Сл. 12.29). Првиот доведува снага, а вториот
одведува. Силата во работниот дел од ременот е двати поголема од силата во
влечните делови. Да се изврши димензионирање на вратилото. Дадени податоци:
D1=800mm, D2=1000mm , G1=400N, G2=600N, P=100KW, n=200(1/min), c=0,5m,
ℓ=1,5m, sdf=65N/mm2;
Решение:
D2 D1 Fy1 Fy2
B A
2 30 MT 45
1 Fx1 Fx2 x
2FT1
G2
l/2 l/2 c
G1
2FT2
FT1 y
Fy2 Fy1 FT2
B Fx2 A Fx1
FyA
FyB 2 1
FxA
MT FxB
Mf
Mf _
+
+
а) б)
Слика 12.29
174
Моментот на увртување (торзија) меѓу двата каишника е:
p 100
MT  9550  9550  4775[Nm ]
n 200
Обемните сили на каишниците се:

MT 4775
FT1    11937[Nm ]
D1 2 0,8 / 2
MT 4775
FT 2    9550[Nm ]
D2 / 2 1/ 2
Силите кои притискаат на вратилото од ремениците (Силите од двата краја на
ремените):
FN1  3FT1  3  11937  35811[N]
FN2  3FT 2  3  9550  28650[N]
Силите се разложуваат на компоненти во две рамнини, хоризонтална и вертикална:
FX1  FN1 cos 30  35811 cos 30  30800[N]

FX2  FN 2 cos 45  28650 cos 45  20255 [N]
Fy1  G1  FN1 sin30  400  35811 sin30  18300[N]
Fy  G2  FN2 sin 45  600  28650 sin 45  22660[N]
2
Се одредуваат реакциите во потпорите:
ΣM AV  0
  Fy1  c  Fy2 ( / 2)  18300  0,5  22660  0,75
 Fy1  c  FyB    Fy2  0  Fy    5230[N]
2 B  1,5
ΣMBV  0
Fy2   / 2  Fy1  (  c)
Fy2  / 2  FAy   Fy1 (  c)  0  FA y   35730[N]

ΣMAH  0
 F  c  FX 2 ( / 2) 30800  0,5  20225  0,75
 FX1  c  Fx 2  FXB    0  FXB  X 1   20380[N]
2  1,5
ΣMBH  0
FX 2 ( / 2)  FX1(  c)
FXA   FX 2  / 2  FX1(  c)  0  FXA   30955 [N]

За некои потпори се добиени негативни знаци, тоа значи дека треба насоките на
потпорите да се промент.
Моменти на свиткување:
175
M f AV  Fy1  c  18300  0,5  9150[Nm ]

M f 2 V  FyB   / 2  5230  0,75  3923[Nm ]
M fAH  Fx1  c  30800  0,5  15400[Nm ]
M f 2H  FxB   / 2  20380  0,75  15285 [Nm ]
Резултантните моменти на свиткување се:
M A  M fAV 2  M fAH 2  (9150 ) 2  15400 2  17913[Nm ]
M2  M f 2 V 2  MF2H 2  3923 2  15285 2  15780[Nm ]
Опасниот пресек е во точката А.

Идеалниот (еквивалентниот) момент според хипотезата на максимални тангенцијални
напони е:
Mi  MfA2  MT 2  17913 2  4775 2  18538[Nm ]
Пречникот на вратилото е:
Mi Mi 32Mi 3 32  18538  1000

σ   σ df  d  3   142[mm]
W πd3 π σd π65
32
Задача 9.5:
Носач со напречен пресек правоаголник е оптоварен со вертикална и хоризонтална
сила. Да се пресметаат напоните на рабовите од гредата во средината на носачот,
како и деформациите (отклонот) во хоризонтална, вертикална рамнина и збирниот
(Сл. 12.30).
Дадени податоци: должина ℓ=2000[mm], хоризонтална сила Fh=135[N], вертикална
сила Fv=220[N].
Fv
A B
h Fh
C a D
Слика 12.30
Решение:
Напонот од вертикалната сила во средината на носачот е.
176
M fv Fav  L / 2 Fv / 2  L / 2 220 / 2  2000 / 2

σ fv       1,32[N / mm2 ]
Wx 2
bh / 6 2
bh / 6 50  100 / 6
2
Рабовите c,d се изложени на издолжување, напонот е на истегнување (позитивен

знак). Рабовите a,b се изложени на скратување, напонот е на збивање (негативен
знак).
Напонот од хоризонтална сила е:
M fh Fah  L / 2 Fh / 2  L / 2 135 / 2  2000 / 2

σ fh       1,62[N / mm2 ]
Wy 2
hb / 6 2
hb / 6 100  50 / 6
2
Рабовите а,c се изложени на издолжување, напонот е на истегнување (позитивен

знак). Рабовите b,d се изложени на скратување, напонот е на збивање (негативен
знак).
Максималниот отклон во средината на носачот од вертикалната сила е:
Fv L3 Fv L3 220  2000 3
ffv     1,15[mm]
48E  I x bh3 50  100 3
48E 48  7650
12 12
Максималниот отклон во средината на носачот од хоризонталната сила е:
FhL3 FhL3 135  2000 3

ffh     2,8[mm]
48E  Ix bh3 100  503
48E 48  7650
12 12
Збирниот отклон е:
f  ffh2  ffv 2  2,8 2  1,15 2  3,1[mm]
Задача 10.1:
Во челична плоча се набива челичен чеп со негативен зјај =20m. Да се одреди
потребната сила на набивање ако коефициентот на триење o=0,15. Да се нацрта
дијаграмот на промената на напонот, ако надворешниот пречник во споредба со
пречникот на чепот се смета за многу голем (Сл. 12.31). Дадени податоци:
E=200000[N/mm2], =0,30 - Поасонов број.
Решение:
Допирниот напон што му одговара на негативниот зјај се определува од равенката
(10.3.5),
E1 = E2 = E, r c= r2 = R,
Δ Δ
pk  
C C C  C2
2rc ( 1  2 ) 2R( 1 )
E1 E 2 E
177
D=60
l=80 Слика 12.31
Ако се земе дека внатрешниот радиус на чепот r1=0, а надворешниот дијаметар на

плочата r2=. Од изрзот (10.3.6) се одредуваат интеграционите константи:
C1=1-=0,7, C2=1+=1,3
Δ 0,020
pk    33,3[N / mm2 ]
C1  C 2 0,7  1,3
2R( ) 2  30( )
E 200000
Силата за набивање е:
F  pk  A  μ o  pk  π  D    μ o  33,3π60  80  0,15  75300[N]
Напоните st и sr во чепот се одредуваат од ((10.2.6) и (10.2.7)) r1=0, r2=R:
st = -pk sr = -pk
Има рамнинска состојба на напоните, при што се:
s1=0, s3 = st = sr = -pk,
Еквивалентниот напон е:
s ek 3  s 1  s 3  0  (p k )  p k
За критичните точки, еквивалентниот напон според (10.2.10) треба да се стави r2=.
σ ek 3  σ 1  σ 3  2  p1  2  pk  2  33,3  66,6[N / mm2 ]

σ ek 4  3  p1  1,73  33,3  57,6[N / mm2 ]
Задача 10.2:
Челична цевка со внатрешен дијаметар d1=20mm, оптоварена е со внатрешен
притисок p=150[MPa]. Да се одреди дебелината на ѕидот по 3-та и 4-та хипотеза.
Re=750 [N/mm2] - напон на граница на течење,   1,5 - степен на сигурност;
178
Решение:
Дозволениот напон е:
R e 750
σd    500[N / mm2 ]
ν 1,5
Според 3-та хипотеза (10.2.13)
2  r2 2 r1 σ d  2p 1 500  2  150 2
σ ek 3  σ 1  σ 3  p 1  σd    
r2 2
 r12 r2 σd 500 5
5
r2  r1  100  2,5  158[mm]
2
=r2-r1=58[mm]
Според 4-та хипотеза:
3  r2 2 r1 σ d  3  p1 500  1,73  150 12

σ ek 4  p 1  σd    
r2 2
 r12 r2 σd 500 25
25 25
r2  r1  100  145[m m]
12 12
=r2-r1=45[mm]
Задача 10.3:
Цилиндричен парен котел со хемисверни краеви со познати параметри, да се одреди
напонот во ѕидовите (12.32). Дадени податоци:
d=0,9m , =25mm , R=0,8m , R1=0,2m , p=5[N/mm2] ;
Решение:
Напонот во цилиндричниот дел е:
p  r 5  450
σm    45[N / mm2 ]
2δ 2  25
p  r 5  450
σt   90[N / mm2 ]
δ 25
За хемисверниот дел од котелот:
p  R 5  800
σ t  σm    80[N / mm2 ]
2δ 2  25
179

st R1
sm t
r-R1
R t

d
p R
p
Слика 12.32
Радиусот на кривината на делот 1-2 во точката А е ρ1=R1, а радиусот на кривината во

пресекот нормален на меридијалната рамнина:
r  R1
ρ t  R1 
sinα
Напонот е:
p  ρt p r  R1
σm   (R 1  )
2δ 2δ sinα
Со користење на равенката (10.1.1)
σm σ t p
 
ρm ρ t δ
σt p  ρt p
 
ρ t 2  δ  ρm δ
p ρ p  ρt p  ρt ρ
σt  ρt  t  (1  t )
δ ρ m 2δ δ 2ρ m
Со замена за st со горната вредност:

r  R1
R1 
p r  R1 sinα )
σ t  (R 1  )(1 
δ sinα 2ρ m
Во точката 2, α=90, ρm=R1:
5 450  200
σm  (200  )  45[N / mm2 ]
2  25 1
450  200
200 
5 450  200 1
σt  (200  )(1  )  5,6[N / mm2 ]
25 1 2  200
За точката 1, ρt=R1:
p  R 5  800
σm    80[N / mm2 ]
2δ 2  25
180
p ρ p  ρt p  ρt ρ 5  800 800
σt  ρt  t  (1  t )  (1  )  160[N / mm2 ]
δ ρ m 2δ δ 2ρ m 25 2  200
Задача 11.1:
Да се одреди дијаметарот на челично јаже на дигалка на која е обесен товар со маса
m, кој се подига со забрзување a, масата на јажето да се занемари (Сл. 12.33). Дадени
податоци:
m=300kg, a=4m/s2, sddin=70N/mm2;
Решение:
Fdin  G  Fi  m  g  m  a  m(g  a)  300(9,81  4)  4143[N]

Fdin F 4Fdin 4  4143
σ din   din2  σ ddin  d    8,7[mm]
A πd π σddin π  70
4
Се усвојува d=9[mm]
Fdin
a
G
Fi
Слика 12.33
Задача 11.2:
За кружен прстен со пречник D кој се врти со n, да се одреди нормалниот напон во
неговите напречни пресеци. Дадени податоци:
D=4m, n=600(1/min), =75000N/m3;
Решение:
γ  D 2  n2 75000  4 2 600 2
σt    120000000 [N / m2 ]  120[N / mm2 ]
3600 3600
Задача 11.3:
Да се одреди динамичниот напон на дрвениот носач, предизвикан од удар на товар со
тежина G, кој паѓа од височина h. (Сл. 12.34). Дадени податоци:
G=1000N , h=90mm , E=10000[N/mm2].
181
Решшние:
G 1 G 2 G  
fst    ( 1  2 )
EA 1 EA 2 E A 1 A 2
1000 400 600
fst  (  )  0,018[m m]
10000 5000 6000
Со замена во равенката (11.2.13)
2h 2  90
μ  1 1  1 1  101
fst 0,018
Статичкиот напон во најнискиот дел од носачот е:

G 1000
σ st    0,2[N / mm2 ]
A 1 5000
Динамичкиот напон е:
σ din  μ  σ st  101  0,2  20,2[N / mm2 ]
G
2
A2=5000mm
600
2
A1=5000mm
400
Слика 12.34
Задача 11.4:
Јаже на дигалка се спушта со товар G и брзина V, да се одреди напонот во јажето при
нагло запирање на барабанот, материјалот на јажето да се занемари (Сл. 12.35).
G=31400N, V=1m/s, d=20mm, E=200000N/mm2, ℓ=10m, c=500N/mm - крутост на
пружината.
Решение:
Површината на пресекот на јажето:
πd2 π  20 2
A   314[mm2 ]
4 4
182
Статичкиот напон е:
G 31400
σ st    100[N / mm2 ]
A 314
Слика 12.35
Статичкото издолжување со пружината изнесува:
σ st  G 100  10000 31400

Δ st      67,8[mm]
E c 200000 500
Динамичкиот коефициент при удар е:
2h V2 1000 2
μ  1 1  1 1  1 1  2,58[mm]
Δ st g  Δ st 9810  67,8
2h  V 2 / g (од кинематика)
Напонот е:
σ din  σ st  μ  100  2,58  258[N / mm2 ]
Ако нема пружина:
σ st  100  10000
Δ st    5[mm]
E 200000
2h V2 1000 2
μ  1 1  1 1  1 1  5,62[mm]
Δ st g  Δ st 9810  5
σ din  σ st  μ  100  5,62  562[N / mm2 ]
Во овој случај има двапати поголем динамички напон (кога нема пружина).
183
Прилог 2
Деформации од свиткување
ДЕФОРМАЦИИ ОД СВИТКУВАЊЕ КАЈ КОНЗОЛА
yz
A z
z jz
y l
ВИДОВИ НА НОСАЧИ ОТКЛОН И НАКЛОН НА ЕЛАСТИЧНА ЛИНИЈА

И ОПТОВАРУВАЊ
1 F F 3
yz  (3x2  x3 ) ;yА=0; y B  f 
F 6E  I 3E  I
A z
F F 2
B φZ  (2x  x 2 ) ; φA=0; φ B 
y 2E  I 3E  I
2 0≤z≤a
F Fa3
yz  (3ax 2  x 3 ) ;yА=0; y C  f 
6E  I 3E  I
f Fa2
F φZ  (2ax  x 2 ) ; φA=0; φ C   φB
2E  I 2E  I
A C B z a≤z≤ᶩ
2
a b Fa Fa2 Fa2
yz  (3x  a 3 ) ; y B  (3  a) , φz   const
y 6E  I 6E  I 2E  I
3 M  z2 M 2
A z yz  ; yА=0; yB  f 
B 2E  I 2E  I
M z M
M φZ  ; φA=0; φB 
y EI EI
4 0≤z≤a
M z 2
Ma 2
yz  (3az 2  z 3 ) ; yА=0; y B 
2E  I 2E  I
M M z
A B z φZ  ; φA=0;
C EI
a b a≤z≤ᶩ
y M a Ma 2 M
yz  (2z  z) ; y B  (2  a) ; φ z   const
2E  I 2E  I EI
5 yz 
q
(6 2 z 2  4z 3  z 4 ) , yА=0
q 24E  I
A B
z q
φZ  (3 2 z 2  3z 2  z 3 ) ; φA=0
6E  I
y q 4 q 3
yB  ; φB 
8E  I 6E  I
184
6 0≤z≤a
q
yz  (6a 2 z 2  4az 3  z 4 ) , yА=0
24E  I
q q
A φZ  (3a2 z  3az2  z3 ) ; φA=0
C B z 6E  I
a a≤z≤ᶩ
b
y qa 3
qa4 qa3
yz  ( 4 z  a ) ; yC  ; yB  ( 4  a) ,
24E  I 8E  I 24E  I
qa3 qa3
φZ   const; φB  φC 
6E  I 6E  I
7 0≤z≤a
qb
yz  (2z  6az  3bz2 ) , yА=0
3 2
12E  I
qb qab
φZ  ( z 2  2az  bz) ; φA=0; φ C 
B 2E  I 2E  I
A q
C z a≤z≤ᶩ
q
a b yz  (z 4  4z 3  6 2 z 2  4a 3 z  a 4 )
y 24E  I
qa2b q
yC  (4a  3b) ; yB  (3 2  4a 3   a 4 )
12E  I 24E  I
q q( 3  a 3 )
φZ  (z 3  3z 2  3 2 z  b 3 ) ; φB 
6E  I 6E  I
8 yZ 
q
[(  z) 5  5 4 (  z)  4 5 ] ; yА=0
120E  I
q
q φZ  [  4  (  z) 4 ] ; φA=0
24E  I
z q 3 q 4
A B φB  ; yB 
24  E  I X 30  E  I X
y
9 yZ 
q
(x 5  10 2 z 3  20 3 z 2 ) ; yА=0
120E  I
q q
φZ  (z 4  62 z2  83 z) ; φA=0;
z 24E  I
A B 11q 4 q3
y yB  ; φB 
120E  I 8E  I
ДЕФОРМАЦИИ ОД СВИТКУВАЊЕ КАЈ ГРЕДА
z
z
A
yz B
jz
l
y
10 0≤z≤a
Fb Fa2b2
yz  [(  b )z  z ] , yА=0, yC 
2 2 3
6E  I 3E  I
Fb Fab
φZ  ( 2  b 2  3 z 2 ) ; φ A  (  b)
6E  I 6E  I
Fab
φC  (b  a)
3E  I
185
F a≤z≤ᶩ
A C B z Fa
yz  [( 2  a 2 )(  z)  (  z) 3 ] ; yB=0
6E  I
a b Fa Fab
φZ  [3( 2  z 2 ) 2   2  a 2 )] ; φB   (  a )
y l 6E  I 3E  I
11 0 ≤ z ≤ ᶩ/2
Fb F 3
yz  (3 2 z  4z 3 ) , yА=0; yC 
48E  I 48E  I
F F F 2
A C B z φZ  ( 2  4z 2 ) ; φC=0; φ A 
16E  I 16E  I
ᶩ/2 ≤ z ≤ ᶩ
l/2 l/2 F
yz  [32 (  z)  4(  z)3 ] ; yB=0
y l 48E  I
F F2
φZ  [ 4(  z) 2   2 ] ; φB  
16E  I 16E  I
12 yz 
M
(z3  2z) ; yА= yB=0;
M z 6E  I
A
B
M M M
φZ  (3z 2   2 ) ; φ A   ; φB 
6E  I 6E  I 3E  I
l
y 1 M 2
z  f
3 9 3 E  I
13 0≤z≤a
M Mab
yz  [ z  (  b )z ] ; yА=0; y C 
3 2 2
(b  a)
6E  I 3E  I
M M
φZ  (3z 2  3b 2   2 ) ; φ A  (3b 2   2 )
A M B z 6E  I 6E  I
a≤z≤ᶩ
C
M
a b yz  [(2  3a2 )(  z)  (  z)3 ] ; yB=0
l 6E  I
y
M
φZ  [3(  z) 2  3a 2   2 )] ;
6E  I
M M
φB  (3a 2   2 ) , φ C  (a 2  ab  b 2 )
6E  I 3E  I
14 0≤z≤ᶩ
q q
A z yz  (z  2z   z) , yА= yB= 0,
4 3 3
24E  I
B q
φZ  (4z 3  6z 2   3 ) ;
l 24E  I
y q 3
φ A  φ B 
24E  I
5q 4
z 2f 
384E  I
15 0≤z≤ a
q
yz  [z  2(  b )z  (2  b2 )2 z ] ,
4 2 2 3
24E  I
qa3b
yА=0; yC  (4b  a)
24E  I
186
q q
A z φZ  [ 4z 3  6( 2  b 2 )z 2  ( 2  b 2 ) 2 ] ;
24E  I
C B
qa2
a b φA  (  b) 2 ,
24E  I
y l
qa2
φC  (4b 2  4ab  a 2 )
24E  I
a≤z≤ᶩ
q
yz  [z 4  (z  a)4  2(2  b2 )z3  (2  b2 )2 z ]
24E  I
q
φZ  [ 4z3  4(z  a)3  6(2  b2 )z2  (2  b2 )2 ]
24E  I
qa2
φB  (2 2  a 2 )
24E  I
16 0≤z≤ a
qb 2
qab3
q yz  [(2 2  b 2 )z  2z 3 ] ; yА=0; yC  ( 4 a  b)
z 24E  I 24E  I
A
qb2 qb2
C B φZ  [(2 2  b 2 )  6z 2 ] ; φ A  (2  b) 2
24E  I 24E  I
a b
l qb2
y φC  (b 2  4ab  4a 2 )
24E  I
a≤z≤ᶩ
qb 2
q(z  a) 3
yz  [(2 2  b 2 )z  2z 3 ]  ; yB=0
24E  I 24E  I
qb2 q(z  a) 3
φZ  [(2 2  b 2 )  6z 2 ]  ;
24E  I 6E  I
qb2
φB   (2  b)2
24E  I
17 0≤z≤ᶩ
q q
yz  (3z  10 z  7 4 z) ; yА= yB =0;
5 2 3
z 360E  I
A q 7q3
B φZ  (15z 4  30 2 z 2  7 4 ) ; φA 
360E  I 360E  I
l q 3 q 4
y φA   ; z  0,51913  f  0,00652 
45E  I EI
187
Прилог 3
Моменти на инерции на профили
Табела 12.1: IPN

(mm) x-x y-y
19)
A Ix Wy Ip Sx
G Wx ix Iy mm3
I h b r1=s t
mm
Kg/
mm4
mm3 mmx mm4
mm iy mm4
X102 x104 3 x104 x103
x103 mm
m 10 x104 x103
80 80 42 3,9 2,3 7,57 5,94 77,8 19,5 3,2 6,29 3,0 0,91 0,87 11,4
100 80 50 4,5 6,8 10,6 8,34 171 34,2 4,01 12,2 4,88 1,07 1,60 19,9
120 120 58 5,1 7,7 14,2 11,1 328 54,7 4,81 21,5 7,41 1,23 2,71 31,8
140 140 66 5,7 8,6 18,2 14,3 573 81,9 5,61 35,2 10,7 1,40 4,32 47,7
160 160 74 6,3 9,5 22,8 17,9 935 117 6,4 54,7 14,8 1,55 6,7 68,8
180 180 82 6,9 10,4 27,9 21,9 1450 161 7,2 81,3 19,8 1,71 9,58 93,4
200 200 90 7,5 11,3 33,4 26,2 2140 214 8,0 117 26,0 1,87 13,5 125
220 220 98 8,1 12.2 39,5 31.1 3060 278 8,8 162 33,1 2,02 18,6 162
240 240 106 8,7 13,1 46,1 36,2 4250 354 9,59 221 41,7 2,20 25,0 206
260 260 113 9,4 14,1 53,3 41,9 5740 442 10.4 288 51,0 2,32 33,5 257
280 280 119 10,1 15,2 61,0 47,9 7590 542 11.1 364 61,2 2,45 44,2 316
300 300 125 10,8 16,2 69,0 54,2 9800 653 11,9 451 72,2 2.56 56,8 381
320 320 131 11,5 17,3 77,7 61,0 12510 783 12,7 555 84,7 2,67 72,5 457
340 340 137 12,2 18,3 86,7 68,0 15700 923 13,5 674 98,4 2,80 90,4 540
360 360 143 13,0 19,5 97,0 76,1 19610 1090 14,2 818 114 2,90 114 638
380 380 149 13,7 20,5 107 84,0 24010 1260 15,0 975 131 3,02 141 741
400 400 155 14,4 21,6 118 92,4 29210 1460 15,7 1160 149 3,13 170 857
216 1020
425 425 163 15,3 132 104 36970 1740 16,7 1440 176 3.33,
23,0 267 1200
450 459 170 16,2 147 115 45850 2040 17,7 1730 203 4,30
24,3 329 1400
475 475 178 17,1 163 128 56480 2380 18,61 2090 235 3,60
25.6 4,02 1620
500 500 185 18,0 179 141 68740 2750 19,6 2480 268 3,72
27,0
99180 544 2120
550 550 2-0 19,0 30,0 212 166 3610 21,6 3490 349 4,02
13900 813 2730
600 560 215 21,5 32,4 254 199 4630 23,4 4670 434 4,30
0
(DIN1025 B1.1)
b y Ознаки
r2 - А(mm2) - површина на пресекот;
- G(kg/m) - маса на единица должина;
r1
- Ix, Iy, Iξ, Iη (mm4) - момент на инерција за
оските: x, y, ξ, η;
x
h
- Wx, Wy, Wη (mm3) - отпорен момент;

- ix, iy, iξ, iη - радиус на инерција;
s - Ip(mm4) - поларен момент на инерција
(торзија);
t
- Sx(mm3) - статички момент на половина

пресек во однос на x- оската<\;
-
b/4
188
Табела 12.2: IPE

(mm) x-x y-y
A Ix Ip Sx
G Wx ix Iy Wy mm3
mm2 mm4 iy mm4
IPE h b s t kg/m mm3 mmx mm4 mm3 x103
X102 x104 mm x104
x103 10 x104 x103
0,7 11,6
80 80 46 3,8 5,2 7,64 5,0 80,1 20,0 3.24 8,49 3,69 1,05
100 80 55 4,1 5,7 10,3 8,1 171 34,2 4,07 15,9 5,79 1,24 1,21 19,7
120 120 64 4,4 6,3 13,2 10,4 318 53,0 4,9 27,7 8,65 1,45 1,74 30,4
140 140 73 4,7 6,9 16,4 12,9 541 77,3 5,74 44,9 12,3 1,65 2,45 44,2
160 160 82 5,0 7,4 20,1 15,8 869 109 6,58 68,3 16,7 1,84 3,62 61,9
180 180 91 5,3 8,0 23,9 18,8 1320 146 7,42 101 22,2 2,05 4,8 83,2
200 200 100 5,6 8,5 28,5 22,4 1940 194 8,26 142 28,5 2,24 7,02 110
2770 9,10 143
220 220 110 5,9 9,2 33,4 26,2 252 9,11 205 37,3 2,48
3890 12,9 183
240 240 120 6,2 9,8 39,1 30,7 324 9,97 284 47,3 2,69
5790 16,0 242
270 270 135 6,6 10,2 45,9 36,1 429 11,2 420 62,2 3,02
8360 20,2 314
300 300 150 7,1 10,7 53,8 42,2 557 12,5 604 80,5 3,35
62,6 11770 13,7 98,5 28,3 402
330 330 160 7,5 11,5 49,1 713 788 3,55
72,7 16270 15,0 123 37,5 510
360 360 170 8,0 12,7 57,1 904 1040 3,79
84,5 23130 16,5 146 51,4 654
400 400 180 8,6 13,5 66,3 1160 120 3,95
33740 176 67,1 951
450 450 190 9,4 14,6 98,8 77,7 1500 18,5 1680 4,12
48200 214 89,7 1100
500 500 200 10,2 16,0 116 90,7 1930 20,4 2140 4,31
550 550 210 11.1 17,2 134 106 67120 2440 22,3 2670 254 4,45 124 1390
600 600 220 12,0 19 156 122 92080 3970 24,3 3390 308 4,66 166 1760
(DIN 1025 B1.5, Euronorm 19)
b y
r1
x
h
s
t
189
Табела 12.3: IPB1

(mm) x-x y-y
A G Ix Ip Sx
IPB mm2 kg/ mm4
Wx ix Iy Wy
iy mm4 mm3
h b s t X102 m x104
mm3 mmx mm4 mm3
x104 x103
1 x103 10 x104 x103 mm
26,8 5,26 41,5

100 96 100 5 12 21,2 16,7 349 72,8 4,06 134 2,51
38,5 6,02 59,7
120 114 120 5 12 25,3 19,9 606 106 4,89 231 3,02
55,6 8,16 86,7
140 133 140 5,5 12 31,4 24,7 1030 155 5,73 389 3,52
76,9 12,3 123
160 152 160 6 15 38,8 30,4 1670 220 6,57 616 3,98
103 14,9 162
180 171 180 6 15 45,3 35,5 2510 294 7,45 925 4,52
1340 21,1 215
200 190 200 6,5 18 53,8 42,3 3690 389 8,28 134 4,98
1950 28,6 284
220 210 220 7 18 64,3 50,5 5410 515 9,17 178 5,51
2770 41,7 372
240 230 240 7,5 21 76,8 60,3 7760 675 10,1 231 6,0
3670 52,6 460
260 250 260 7,5 24 86,8 68,2 0450 836 11,0 282 6,5
4760 62,4 556
280 270 280 8 24 97,3 76,4 13670 1010 11,9 340 7,0
300 290 8,5 113 88,3 18260 1260 12,7 6310 421 7,49 85,6 692
320 310 9 124 97,6 22930 1480 13,6 6990 466 7,49 108 814
300 27
340 330 9,5 133 105 27690 1680 14,4 7440 496 7,46 128 025
360 350 10 143 112 33090 1890 15,2 7890 526 7,43 149 1040
190 1280
400 390 11 159 125 45070 2310 16,8 8560 571 7,34
245 1610
450 440 11,5 178 140 63720 2900 18,9 9470 631 7,29
310 1970
500 490 300 12 27 198 155 86970 3550 21,0 10370 691 7,24
353 2310
550 540 12,5 212 166 111900 4150 23.0 10820 721 7,15
399 2680
600 590 13 226 178 141200 4790 25,0 11270 751 7,05
650 640 13,5 27 242 190 175200 5470 26,9 11720 782 6,97 450 3070
700 690 300 14,5 27 260 204 215300 6240 28,8 12180 812 6,84 515 3520
800 790 15 30 286 224 303400 7680 32,6 12640 843 6,65 599 4350
900 890 16 30 321 252 422100 9480 36,3 13550 903 6,5 739 5410
300
1000 990 16,5 30 347 272 553800 11190 40,0 14000 934 6,35 825 6410
(DIN 1025 B1.3, Euronorm 53)
b y
x
h
s
t
190
Табела 12.4: L со исти страни

(mm) mmx10 x-x, y-y ξ-ξ η-η
A
G
mm ex Wx Iξ Iξ Iη Wη iη
2
Kg/ Ix ix
= wy mm4 mmx mm4 mm3 min
L a s r1 r2 m W V1 V2 Iy iy
X102 ey mm4 mm3 mmx x104 10 x104 x103 mmx
x104 x103 10 10
20x3 3 1,12 0,88 0,60 0,85 0,70 0,39 0,28 0,59, 0,62 0,74 0,15 0,18 0,37
20 3,5 2 1,41
20x4 4 1,45 1,14 0,64 0,90 0,71 0,48 0.35 0,58 0,77 0,73 0,19 0,21 0.36
0,75
25x3 3 1,42 1,12 0,73 1,03 0.87 0,79 0,45 1,27 0,95 0,31 0,3 047
0,74
25x4 25 4 3,5 2 1,85 1,45 0,76 1,77 1,08 0,89 1,01 0,58 1,61 0,93 0,4 0,37 0,47
0,72
25x5 5 2,26 1,77 0,80 1,13 0,91 1,18 0,69 1,87 0,91 0,5 0,44 0,47
1,04 0,57
30x3 3 1,74 1,36 0,84 1,18 1,41 0,65 0,90 2,24 1,14 0,57 0,48
1,05 0,58
30x4 30 4 5 2,5 2,27 1,78 0,89 2,12 1,24 1,81 0,86 0,89 2,85 1,12 0,76 0,61
1,071 0,57
30x5 5 2,78 2,18 0,92 1,3 2,16 1,04 0,88 3,41 1,11 0,91 0,7
0,9
35x3 3 2,04 1,6 0,96 1,36 1,23 2,29 1,06 3,63 1,34 0,95 0,7 0,68
1,18
35x4 4 2,67 2,1 1,0 1,41 1,24 2,96 1,05 4,68 1,33 1,24 0,88 0,68
35 5 2,5 2,47 1,45
35x5 5 3,28 2,17 1,04 1,47 1,25 3,56 1,04 5,63 1,31 1,49 1,1 0,67
1,71
35x6 6 3,87 3,04 1,08 1,53 1,27 4,14 1,04 6,5 1,30 1,77 1,6 0,68
0,78
40x3 3 2,35 1,84 1,07 1,52 1,4 3,45 1,18 1.21 5,45 1,52 1,44 0,95
0,78
40x4 4 3,08 2,42 1,12 2,83 1,58 1,4 4,18 1,56 1,21 7,09 1,52 1,86 1,18
40 6 3 0,77
40x5 5 3,79 2,97 1,16 1,64 1,42 5,43 1,91 1,20 8,64 1,51 2,22 1,35
0,77
40x6 6 4,48 3,52 1,2 1,7 1,43 6,33 2,26 1,19 9,98 1,49 2,67 1,57
6,43
45x4 4 3,49 2,74 1,23 1,75 1,57 1,97 1,36 10.2 1,71 2,68 1,53 0,88
7,83
45x5 5 4,3 3,38 1,28 1,81 1,58 2,43 1,35 12,4 170 3,25 1,8 0,87
45 7 3,5 3,8 9,16
45x6 6 5,09 4,0 1,32 1,87 1,59 2,88 1,34 14,5 1,69 3,83 2,05 0,87
10,4
45x7 7 5,86 4,6 1,36 1,92 1,61 3,51 1,33 16,4 1,67 4,39 2,29 0,87
50x4 4 3,89 3,06 1,36 1,92 1,75 8,97 2,46 1,52 14,2 1,91 3,73 1,94 0,98
50x5 5 4,8 3,77 1,40 1,98 1,76 11,0 3,05 1,51 17,4 1,90 4,59 2,32 0,98
50x6 6 5,69 4,47 1,45 2,04 1,77 12,8 3,61 1,50 20,4 1,89 5,24 2,57 0,96
50 7 3,5 3,54
50x7 7 6,56 5,15 1,49 2,11 21,78 14,6 4,15 1,49 23,1 1,88 6,02 2,85 0,96
50x8 8 7,41 5,82 1,52 2,16 1,80 16,3 4,68 1,48 25,7 1,86 6,87 3,19 0,96
5-x9 9 8,24 6,47 1,56 2,26 1,82 17,9 5,2 1,47 28,1 1,85 7,67 3,47 0,97
23,3 2,84
55x5 5 5,32 4,18 1,52 2,15 1,93 14,7 3,7 1,66 2,09 6,11 1,07
27,4 3,28
55x6 6 6,31 4,95 1,56 2,21 1,94 17,3 4,4 1,66 2,08 7,24 1,07
55 8 4 3,89 34,8 4,03
55x8 8 8,23 6,46 1,64 2,32 1,977 22,1 5,72 1,64 2,06 9,35 1,07
41,4 4,65
55x10 10 10,1 7,9 1,72 2,43 2,0 36,31 6,97 1,62 2,02 11,3 1,06
60x6
5 5,82 4,57 1,64 2,32 2,11 19,4 4,45 1,82 30,7 2,30 8,03 3,46 1,17
60x7
6 6,91 5,42 1,69 2,39 2,11 22.8 5,29 1,82 36,1 2,29 9,43 3,95 1,17
60x8 60 8 4 4,24
8 9,03 7,09 1,77 2,50 2,14 29,1 6,88 1,80 46,1 2,26 12,1 4,84 1,16
60x9
10 11,1 8,69 1,85 2,62 2,17 34,9 8,41 1,78 55,1 2,23 14,6 5,57 1,15
60x10
65x6 5 7,53 5,91 1,8 2,55 2,28 29,2 6,21 1,97 46,3 2,48 12,1 4,74 1,27
65x7 7 8,7 6,83 1,85 2,62 2,29 33,4 7,18 1,96 53,0 2,47 13,8 5,27 1,26
65x8 65 8 9 4,5 9,85 7,73 1,89 4,6 2,67 2,31 37,5 8,13 1,95 59,4 2,46 15,6 5,84 1,26
65x9 9 11,0 8,62 1,93 2,73 2,32 41,3 9,04 1,94 65,4 2,44 17,2 6,3 1,25
65x11 11 13,2 10,3 2,0 2,83 2,36 48,8 10,8 1,91 76,8 2,42 20,7 7,31 1,25
70x6 6 8,13 6,38 1,93 2,73 2,46 36,9 7,27 2,13 58,5 2,68 15,3 5,6 1,37
70x7 7 9 9,4 7,38 1,97 4,95 2,79 2,47 42,4 8,43 2,12 67,1 2,67 17,6 6,31 1,37
70 4,5
70x9 9 11,9 9,34 2,05 2,90 2,50 52,6 10,6 2,1 83,1 2,64 22,0 7,59 1,36
70x11 11 14,3 11,2 2,13 3,01 2,53 61,8 12,7 2,08 97,6 2,61 26,0 8,64 1,35
80x6 6 10,8 8,49 2,21 3,13 2,82 64,2 11,1 2,44 102 3,07 26,5 8,48 1,57
80x7 7 12,3 9,66 2,26 3,2 2,82 72,3 12,6 2,42 115 3,06 29,6 9,25 1,55
5,66
80x8 80 8 10 5 15,1 11,9 2,34 3,31 2,85 87,5 15,5 2,41 139 3,03 35,9 10,9 1,54
80x10 10 17,9 14,1 2,41 3,41 2,89 102 18,2 2,39 161 3,00 43,0 12,6 1,53
80x12 12 20,6 16,1 2.48 3,51 2,93 115 20,8 2,36 181 2,96 48,6 13,9 1,54
90x7 7 13,9 10,9 2,5 3,53 3,1 104 16,1 2,74 166 3,45 43,1 12,2 1,76
90x8 8 15,5 12,2 2,54 3,59 3,18 115 18,0 2,74 184 3,45 47,8 13,3 1,76
6,36
90x10 90 10 11 5,5 18,7 14,7 2,62 3,7 3,21 138 24,6 2,72 218 3,41 57,1 15,4 1,75
90x12 12 21,8 17,1 2,7 3,81 3,24 158 25,1 2,69 250 3,39 65,9 17,3 1,74
90x14 14 26,4 20,7 2,81 3,97 3,29 186 30,1 2,66 294 3,34 79,1 19,9 1,73
100x8 8 15,5 12,2 2,74 3,87 3,52 145 19,9 3,06 230 3,85 59,9 15,5 1,96
100x10 10 19,2 15,1 2,82 3,9 3.54 177 24,7 3,04 280 3,82 73,3 18,4 1,95
100
100x12 12 22,7 17,8 2,9 4,1 3.57 207 29,2 3,02 328 3,8 86,2 21,0 1,95
12 6 7,07
100x14 14 26,2 20,6 2,98 4,21 3,60 235 33,5 3,0 372 3,77 98,3 23,4 1,94
100x16 16 29,6 23,2 3,06 4,32 3,63 262 37,7 2,97 413 3,74 111 25,6 1,93
100x20 20 36,2 28,4 3,2 4,53 3,71 311 45,7 2,93 487 3,67 135 29,8 1,93
(DIN 1028, Euronorm 56,)
191
y h
y
h


w
v2
v1
a
x x
r1 w
ex
r1

ex
ey r2 ey r2
s
s
a
b
Табела12.5: L со различни страни
(mm) A
x-x y-y ξ-ξ η-η
G
mm2
Kg/m Ix Wx
ix
Iy wy iy Iξ iξ Iη iη 
L a b s X102 mm4 mm3 mm4 mm3 mm4 mmx10 mmx104 min о
mmx10 mmx10
x104 x103 x104 x103 x104 mmx10
30x20x3 3 1,42 1,11 1,25 0,62 0,94 0,44 0,29 0,56 1,43 1,0 0,25 0,42 23,31
30 20
30x20x4 4 1,85 1,45 1,59 0,81 0,93 0,55 0,38 0,55 1,81 0,99 0,33 0,42 22,92
0.30 14,52
40x20x3 3 1,72 1,35 2,79 1,08 1,27 0,47 0,30 0,52 2,96 1,31 0,42
40 20 0,39 14,14
40x20x4 4 2,25 1,77 3,59 1,42 21,26 0,60 0,39 0,52 3,79 1,30 0,42
45x30x3 3 2,19 1,72 4,47 1,46 1,43 1,60 0,70 0,86 5,15 1,53 0,93 0,65 23,55
45x30x4 45 30 4 2,87 2,25 5,78 1,91 1,42 2,05 0,91 0,85 6,65 1,52 1,18 0,64 23,55
45x40x5 5 3,53 2,77 6,99 2,35 1,41 2,47 1,11 0,84 8,02 1,51 1,44 0,64 23,26
1,12
50x30x5 50 30 5 3,78 2,96 9,41 2,88 1,58 2,54 0,82 10,4 1,66 1,56 0,64 19,44
50x40x4 4 3,46 2,711 8,54 2,47 1,57 4,86 1,64 1,19 10,9 1,78 2,46 0,84 32,17
50 40
50x40x5 5 4,27 3,35 10,4 3,02 1,56 5,89 2,01 1,18 13,3 1,76 3,02 0,84 32,0
3,76
60x40x5 5 4,79 17,2 4,25 1,89 6,11 2,02 1,13 19,8 2,03 3,50 0,86 23,6
4,46
60x40x6 60 40 6 5,68 20,1 5,03 1,88 7,12 2,38 1,12 23,1 2,02 4,12 0,85 23,41
5,14
60x40x7 7 6,55 23,0 5,79 1,87 8,07 2,74 1,11 26,3 2.00 4,73 0,85 22,88
65x50x5 5 5,54 4,35 23,1 5,11 2,04 11,9 3,18 1,46 28,8 2,28 6,21 1,06 30,24
65x50x7 65 50 7 7,6 5,97 31,0 6,99 2,02 15,8 4,31 1,44 38,4 2,25 8,37 1,05 29,85
65x50x9 9 9,58 7,52 38,2 8,77 2,0 19,44 5,39 1,42 47,0 2,22 10,5 1,05 29,55
75x50x5 5 6,04 4,74 34,4 6,74 2,39 12,3 3,21 1,43 39,6 2,56 7,10 1,08 23,6
75x50x7 75 50 7 8,3 6,51 46,4 9,24 2,36 16,5 4,39 1,41 53.3 2,53 9,56 1,07 23,41
75x50x9 9 10,5 8,23 57,4 11,6 2,34 20,2 5,49 1,39 65,7 2,50 11,9 1.07 23,12
0,84
80x40x6 6 6,89 5,41 44,9 8,73 2,55 7,59 2,44 1,05 47,6 2,63 4,90 14,52
80 40 0,84
80x40x8 8 9,01 7,07 57,6 11,4 253 9,68 3,18 1,04 60,9 2,60 6,41 14,19
1,36
80x65x6 6 8,41 6,6 52,8 9,41 2,51 31,2 6,44 1,93 68,5 2,85 15,6 32,98
1,36
80x65x8 80 65 8 11,0 8,66 68,1 12,3 2,49 40,1 8,41 1,91 88,0 2,82 20,3 32,82
1,35
80x65x10 10 13,6 10,7 82,2 15,1 2,46 48,3 10,3 1,89 106 2,79 24,8 32,62
14,6
90x60x6 6 8,69 6,82 71,7 11,7 25,6 5,61 1,72 82,8 3,09 1,30 22,68
90 60 2.87,2,85 19,0
90x60x8 8 11,4 8,96 92,5 15,4 33,0 7,31 1,70 107 3,06 1,29 23,6
2,81
90x75x7 90 75 7 11,1 8,74 88,1 13,9 55,5 9,98 2,23 117 3,24 27,1 1,56 34,33
8,73
100x50x7 7 89,7 13,8 3,2 15,3 3,86 1,32 95,2 3,30 9,78 1,05 14,73
11,5 6,85
100x50x9 100 50 9 116 18,0 3,18 19,5 5,04 1,31 123 3,28 12.6 1,05 14,46
14,1 8,9911,11
100x50x10 10 141 22,2 3,16 23,4 6,17 1,29 149 3,25 15,5 1,04 14,14
100c65x7 7 11,2 8,77 113 16,6 3,17 37,6 7,54 1,84 128 3,39 21,6 1,39 22,73
100x65x9 100 65 9 14,2 11,1 141 21,0 3,15 46,7 9,52 1,82 160 3,36 27,2 1,39 22,53
100x65x11 11 17,1 13,4 167 25,3 3,13 55,1 11,4 1,80 190 3,34 32,6 1,38 22,3
(DIN 1029, Euronorm 57)
192
Табела 12.6: [ ,
(mm) x-x y-y
A G Ip ey
Ix
[ mm2 kg/ mm4
Wx ix Iy Wy
iy
Sx
mm4
mmx
h b s r1=t r2 X102 m x104
mm3 mmx mm4 mm3 mm3
x104
10
x103 x103 mm x103
10 x104
30x15 30 15 4 4,5 2 2,21 1,74 2,53 1,69 1,07 0,38 ,39 0,42 0,165 0,51
30 30 33 5 7 3,5 5,44 4,27 6,39 4,26 1,08 5,33 2,68 0,99 0,912 1,31
40x20 40 20 5 5,5 2,5 3,66 2,87 7,58 3,79 1,44 1,14 0,86 0,56 0,363 067
40 40 35 5 7 3,5 6,21 4,87 14,1 7,05 1,50 6,68 3,08 1,04 1,0 1,33
50x25 50 25 5 6 3 4,92 3,86 16,8 6,73 1,85 2,49 1,48 0,71 0,878 0,81
50 50 38 5 7 3,5 7,12 5,59 26,4 10,6 1,92 9,12 3,75 1,13 1,2 1,37
60 60 30 6 6 3 6,46 5,07 31,6 10,5 2,21 4,51 2.16 0,84 0,939 0,91
65 65 42 5,5 7,5 4 9,03 7,09 57,5 17,7 2,52 14,1 5,07 1,25 1,61 1,42
80 80 45 6 8 4 11,0 8,64 106 26,5 3,10 19,4 6,36 1,33 15,9 2,16 1,45
100 100 50 6 8,5 4,5 13,5 10,6 206 41,2 3,91 29,3 8,49 1,47 24,5 2,81 1,55
17,0 36,3 4,15 1,60
120 120 55 7 9 4,5 13,4 364 60,7 4,62 43,2 11,1 1,59
20,4 51,4 5,68 1,75
140 140 60 7 10 5 16,0 605 86,4 5,45 62,7 14,8 1,75
24,0 68,8 7,38 1,84
160 160 65 7,5 105 5,5 18,8 925 116 6,21 85,3 18,3 1,89
28,0 89,6 9,55 1,92
180 180 70 8 11 5,5 22,0 1350 150 6,95 114 22,4 2,02
0 114 11,9 2,01
200 200 75 8,5 11,5 6 25,3 1910 191 7,70 148 27,0 2,14
32,2
220 220 80 12,5 6,5 37,4 29,4 2690 245 8,48 197 33,6 2,30 146 16,0 2,14
9
240 240 85 13 6,5 42,3 33,2 3600 300 9,22 248 39,6 2,42 179 19,7 2,53
9,10
260 260 90 14 7 48,3 37,9 4820 371 9,09 317 47,7 2,56 221 25,5 2,26
10
280 280 95 15 7,5 53,3 41,8 6280 448 10,9 399 57,2 2,74 266 31,0 2,53
10
300 300 100 16 8 58,8 46,2 8030 535 11,7 495 67,7 2,90 316 37,4 2,70
320 320 100 14 17,5 8,75 75,8 59,5 10870 679 12,1 597 80,6 2,81 413 66,7 2,60
350 350 100 14 216 8 77,3 60,6 12840 734 12,9 570 75,0 2,72 459 61,2 2,40
380 380 102 13,5 16 8 80,4 63,1 15760 829 14 615 78,7 2,77 507 59,1 2,38
400 400 110 14 18 9 91,5 71,8 20350 1020 14,9 846 102 3,04 618 81,6 2,65
(DIN1026, Euronorm 24 )
y
t
- косина 5 % за [ >300
(b-s)/2 - косина 8 % за [ 300
s
x
h
ey
r1 косина
r2
193
ЛИТЕРАТУРА:
1. Ј. Миладинов, Јакост на материјалите I, Универзитет „Кирил и

Методиј“ - Скопје, 1977;
2. Д. Рашковиќ, Отпорност материјала, Граѓевинска книга. Београд -
1988;
3. Љ. Трајковска, Јакост на материјалите I, „Кирил и Методиј“- Скопје,
1993;
4. Љ. Трајковска, Збирка задачи Јакост I, „Кирил и Методиј“ - Скопје, 1993;
5. А. Илиевски, Љ, Тодоровска - Ажиевска, Н. Бабамов, Јакост на
материјалите, Дигит принт - Скопје, 2008;
6. К. Анѓушев, Д. Коруновски, З. Петрески, Г. Тасевски, Јакост на материјалите,
Збирка, Скопје 2008.
7. www.scribd.com/document/337834740/8-IZVIJANJE-STAPA-pdf
8. www.vpts.edu.rs/nastavni-materijali/djordjedjuricic/Otprornost...
9. https://gradjevinac.files.wordpress.com/2014/10/otpornost...
10. www.np.ac.rs/downloads/nm/nm_teh/gradj/om/om2_2a.pdf
11. https://www.pdffiller.com/324819127-zbirkarijeenihzadataka_sa...
12. https://www.fsb.unizg.hr/usb_frontend/files/1461228818-0...
13. https://gradjevinac.files.wordpress.com/2014/10/otpornost...
14. https://www.scribd.com/document/345791760/Predavanja-OM-I-2015-16-pdf
17.https://www.scribd.com/document/291564674/V-Lubarda-OTPORNOST
18.https://www.scribd.com/document/37445859/01-Tabeleprofila
19.www.scribd.com/document/349480548/tabele.
194

Jakost

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Jakost

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Jakost

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ“ - ШТИП

ШТИП, март 2018 г.

Кога конструкторот врши проектирање на различни конструкции, тој треба да определи

Науката за јакост на материјалите го изучува однесувањето на цврстите тела под

Основни претпоставки во јакоста, за теоретскиот модел на цврсто тело се земаат

Непрекинатост и хомогеност на материјалот, се претпоставува дека цврстото тело

Изотропни се оние хомогени материјали чии механички својства се еднакви во сите

Идеална еластичност: се претпоставува дека телата се одликуват со идеална

Мали деформации: се претпоставува дека деформациите се мали во споредба со

Принцип на суперпозиција: ако се земе претпоставката за мали деформации и

Рамни пресеци: рамните пресеци на елементите кои што се нормални и рамни во

Надворешни сили се товарите со кои е оптоварена конструкцијата или нивните

Надворешните сили прикажани шематски: концентрирани сили на конзола (конзолата

Според карактерот на дејство на надворешните сили се разликуваат: статички -

Слика 1.2: Надворешни сили: статички-а, едносмерни-б, наизменични-в

Внатрешни сили: се подразбира взаемното дејство помеѓу оделни елементи од

Слика.1.3: Напони: истегнување-а, б, збивање-в, смолнување-г

Усукување или торзија - увртување, спрег од сили дејствува во рамнина нормална на

Извивање: стапот е оптоварен со аксијална сила, пресекот на стапот е релативно мал

Слика1.5: Збирен напон

Треба да се спомнат и заостанати напони во конструкцијата или во дел од

Заостанатите напони настанати во материјалот се микро заостанати напони (s,III),

Причини за појава на овие заостанати напони се:

Материјалот: неметални вклучоци, повеќе фазни споеви, точкасти неправилоности, и

Изработка: обликување (топлински заостанати напони), обработка со деформација

Експлотација: механички (делумни пластични деформации во близина на зарези,

Некои поими, кои се однесуваат на проектирањето, пресметување на конструкциите:

Јакост е способност на конструкцијата (елементи, подсклопови, склопови) да издржи

Крутост е способност на конструкцијата да се спротивстави на надворешните

Стабилност е способноста на конструкцијата да го сочува својот првобитен

1. ГЕОМЕТРИСКИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА РАМНИТЕ ПРЕСЕЦИ (ПОВРШИНИ)

1.1 СТАТИЧКИ МОМЕНТ НА ПРЕСЕК (ПОВРШИНА)

Нека е дадена произволна рамна површина А и Декартов координатен систем (Сл.

x,y[mm,m] - растојание на елементарната површина dA до y-оската и x-оската;

Слика 2.1: Статички момент на пресек

Статичкиот момент за сложен пресек во однос на некоја оска е еднаков на сумата на

Да се определи положбата на оските каде статичкиот момент е еднаков на нула:

Со решавање на на равенките се добива:

Пресечната точка C на оските x, y, за кои статичкиот момент е еднаков на нула се вика

Статички момент на сложена површина, која се состои од прости површини

Слика 2.2: Статички момент на сложена површина

A1, A2, Ai… An - Површина на поедините површини од сложената површина;

2.2 МОМЕНТ НА ИНЕРЦИЈА

Аксијален момент на инерција

Сика 2.3: Момент на инерцја

Така дефинираниот момент на инерција, всушност означува геометриски момент на

Поларен момент на инерција

Ако точката О е во координатниот почеток, растојанието ρ е еднакво на:

Поларниот момент на инерција за некоја точката O е еднаков на збирот од аксијалниот

Центрифугален момент на инерција

Овој момент може да биде позитивен или негативен.

Wx, Wy [mm3, m3] - аксијален момент на отпорот за оските x, y;

2.3 ШТАЈНЕРОВА ТЕОРЕМА

Помеѓу моментот на инерција на некоја површина А во однос на некоја оска x1 (е Ix1)

Моментот на инерција на одреден пресек во однос на некоја произволна оска е

Вториот интеграл е статички момент на пресекот А за тежишната оска и е еднаков на

Центрифугален момент на инерција:

Поларен момент на инерција:

Ip - поларен момент на инерција на пресекот А за координатниот почеток на оските x и