SISTEMI PERIODIK

Sistemi periodik i elementëve (shkurt:SI) është skema sipas të cilës renditen

elementet bazuar te numri i tyre atomik "Z". I ideuar nga kimisti rus Dimitrij
Mendelejev në 1869, dhe në të njëjetën kohë por në mënyre të pavarur nga kimisti
gjerman Julius Lothar Meyer (1830 - 1895), fillimisht kishte shumë hapësira boshe
të parashikuara për elementet që do të zbuloheshin në të ardhmen, disa prej të
cilëve në gjysmën e dytë të viteve 90'. Në nder të kimistit rus sistemi periodik quhet
ndryshe dhe tabela e Mendelejevit. Sistemi periodik ndahet në grupe dhe perioda. Ky
sistem periodik ka 18 grupe dhe 7 perioda. Periodat janë rende horizontale, ndërsa
grupet në rende vertikale. Në këtë tabelë, secili element është i shënuar me simbolin
perkatës. Periodat 1,2 dhe 3 janë perioda te shkurtra. Perioda e 4 dhe 5 janë perioda
te gjata . Perioda e 6 quhet perioda shumë e gjatë , ndërsa e 7 perioda e
papërfunduar. Elektronet e shtresës së fundit quhen elektrone valentore.

Çdo grup (shtylle e sistemit) përmban elementet të cilët kanë të njëjtin konfigurim

elektronik të jashtëm (mënyrën sesi elektronet shpërndahen rreth bërthamës).
Brenda çdo grupi gjenden atome me veti të ngjashme.

Çdo periodë (rresht i tabelës) fillon me një element atomi i të cilit ka një konfigurim

të jashtëm të tipit "s" ose "ns", ku "n" është numri kuantik parësor, dhe duke
vazhduar në atomet e tjera të periodës, numri atomik "Z" rritet me nga një njësi në
çdo kalim.
 PATI

Sistemi periodik i elementëve (shkurt:SI) është skema me të cilën renditen

elementet sipas numrit të tyre atomik "Z". I ideuar nga kimisti rus Dimitrij
Mendeleev në 1869, dhe në të njëjetën kohë por në mënyre të pavarur nga kimisti
gjerman Julius Lothar Meyer (1830 - 1895), fillimisht kishte shumë hapësira boshe,
të parashikuara për elementet që do të zbuloheshin në të ardhmen, disa në gjysmën
e dytë të viteve 90'. Në nder të kimistit rus sistemi periodik quhet ndryshe dhe
tabela e Mendelejevit. Sistemi periodik ndahet në grupe dhe perioda. Ky sistem
periodik i ka 18 grupe dhe 7 perioda. Periodat janë rende horizontale , ndërsa
grupet në rende vertikale. Në këtë tabelë, secili element është i shënuar me simbolin
perkatës. Periodat 1,2 dhe 3 janë perioda te shkurtra. Perioda e 4 dhe 5 janë perioda
te gjata. Perioda e 6 quhet perioda shumë e gjatë, ndërsa e 7 perioda e papërfunduar.
Elektronet e shtresës së fundit quhen elektrone valentore. Çdo grup (shtylle e
sistemit) përmban elementet të cilët kanë të njëjtin konfigurim elektronik të
jashtëm (menyren sesi elektronet shpërndahen rreth berthamës). Brenda çdo grupi
gjenden atome me veti të ngjashme. Çdo periode (rrjesht i tabelës) fillon me një
element atomi i të cilit ka një konfigurim të jashtëm të tipit "s" ose "ns", ku "n" është
numri kuantik parësor, dhe duke vazhduar në atomët e tjera të periodës, numri
atomik "Z" rritet më nga një njësi në çdo kalim.

HISTORIKU I TABELES PERIODIKE

Historia e tabelës periodike është gjithashtu një histori e zbulimit të elementeve

kimike. Personi i parë në histori që ka zbuluar një element të ri ishte Hennig Brand,
një tregtar i falimentuar gjerman. Marku u përpoq të zbulonte Gurin e Filozofit - një
objekt mitik që duhej të shndërronte metalet bazë të lira në ar. Në vitin 1649,
eksperimentet e tij me urinën e distiluar njerëzore rezultuan në prodhimin e një
substance të bardhë me ngjyra të ndezura, të cilat ai e quajti fosfor.  Ai e mbajti
zbulimin e tij të fshehtë deri në vitin 1680, kur Robert Boyle rizbulonte fosforin dhe
botoi gjetjet e tij. Zbulimi i fosforit ndihmoi të shtrohej pyetja se çfarë nënkuptonte
që një substancë të ishte një element.
Në vitin 1661, Boyle e përcaktoi një element si "një substancë që nuk mund të ndahet
në një substancë më të thjeshtë nga një reaksion kimik". Ky përkufizim i thjeshtë
shërbeu për tre shekuj dhe zgjati deri në zbulimin e grimcave nënatomike Antoine
Laurent de Lavoisier

Traité Lévilleier de Chimie (Traktati Elementar i Kimisë), i cili u shkrua në 1789 dhe
së pari u përkthye në anglisht nga shkrimtari Robert Kerr, konsiderohet të jetë libri i
parë modern për kiminë. Ai përmbante një listë të "substancave të thjeshta" që
Lavoisier besonte se nuk mund të ndaheshin më tej, duke përfshirë oksigjenin,
azotin, hidrogjenin, fosforin, merkurin, zinkun dhe squfurin, të cilat përbënin bazën
për listën moderne të elementeve. Lista e Lavoisier përfshinte gjithashtu "dritën"dhe
'kaloritë", të cilat në atë kohë besoheshin të ishin substanca materiale. Ai i ka
klasifikuar këto substanca në metale dhe jo metale. Ndërsa shumë kimistë kryesorë
refuzuan të besonin zbulimet e reja të Lavoisier, Traktati Elementar u shkrua mjaft
mirë për të bindur brezin e ri. Megjithatë, përshkrimet e Lavoisierit të elementëve të
tij nuk kanë plotësi, pasi ai i klasifikonte ato vetëm si metale dhe jo-metale.

John Newlands

Ligji i Newlands për oktavët

Në 1864, kimisti anglez John Newlands klasifikoi gjashtëdhjetë e dy elementë të

njohur në tetë grupe, bazuar në vetitë e tyre fizike.Newlands vuri në dukje se shumë
çifte të elementeve të ngjashme ekzistonin, të cilat ndryshonin nga disa të
shumëfisha prej tetë në numër masiv dhe ishin të parët që u caktuan atyre një numër
atomik. Kur 'ligji i oktavës' u botua prej tij në lajmet e kimisë, disa bashkëkohës të tij
u tallën duke e krahasuar këtë periodicitet me shkallën muzikore. Ligjerata e tij ndaj
Shoqërisë së Kimisë më 1 mars 1866 nuk u botua. Shoqata mbrojti vendimin e saj
duke thënë se tema të tilla "teorike" mund të jenë të diskutueshme. Rëndësia e
analizës së Newlands u njoh në fund nga Shoqëria e Kimisë me Medaljen e Artë pesë
vjet pasi njohën punën e Mendelejevit. Rëndësia e periodicitetit të tetë nuk do të
pranohej deri në shekullin e ardhshëm, me teorinë e bonitetit të Gilbert N. Lewis
(1916) dhe teorinë e oktaturës së Irving Langmuir (1919).  Shoqëria Mbretërore e
Kimisë e njohu kontributin e Newlands në shkencë në vitin 2008, kur ata vendosën
në shtëpinë ku ai lindi një pllakë blu që përshkroi atë si "zbulues të ligjit periodik
për elementët kimikë". Ai futi fjalën "periodike" në kimi.
Dmitri Ivanovich Mendeleev

Kimisti rus Dmitri Mendeleev ishte shkencëtari i parë që hartoi një tabelë periodike
të ngjashme me atë që përdoret sot. Mendelejevi i vendosi elementet sipas masës
atomike, që korrespondonte me masën relative molare. Nganjëherë thuhet se ai ka
luajtur "diamant kimik" në udhëtimet e gjata të trenave, duke përdorur letra me
fakte të ndryshme rreth elementëve të njohur. Në vitin 1869, tabela u botua në një
revistë të errët ruse dhe u ribotua në një revistë gjermane, Zeitschrift für Chemie. Në
të, Mendelejev deklaroi se:

Elementet, nëse vendosen sipas masës së tyre atomike, shfaqin një periodicitet të
dukshëm të vetive.

Elementet që janë të ngjashme për sa i përket vetive të tyre kimike kanë pesha
atomike të cilat janë pothuajse të njëjta (p.sh. Pt, Ir, Os) ose që rriten rregullisht
(p.sh., K, Rb, Cs).
Vendosja e elementeve, ose i grupeve të elementeve në rendin e masave të tyre
atomike, korrespondon me të ashtuquajturat valencë të tyre, si dhe, deri në një farë
mase, me vetitë e tyre kimike dalluese; siç është e dukshme në mesin e serive të tjera
në atë të Li, Be, B, C, N, O, dhe F.

Elementet që janë më të përhapura gjerësisht kanë pesha të vogla atomike.

Madhësia e peshës atomike përcakton karakterin e elementit, ashtu si madhësia e

molekulës përcakton karakterin e një trupi kompleks.

Ne duhet të presim zbulimin e shumë elementëve ende të panjohur - për shembull,

elemente analoge me aluminin dhe silicin - pesha atomike e së cilëve do të jetë midis
65 dhe 75.

Pesha atomike e një elementi ndonjëherë mund të përcaktohet nga njohjen e

elementëve të tij të afërt. Kështu, pesha atomike e telurisë duhet të qëndrojë midis
123 dhe 126 dhe nuk mund të jetë 128.

Veti të caktuara karakteristike të elementeve mund të parashikohen nga masat

atomike të tyre.
Glenn T. Seaborg

Gjatë hulumtimit në Projektin Manhattan në vitin 1943, Glenn T. Seaborg përjetoi

vështirësi të papritura në izolimin e elementeve Americium dhe Kurium. Seaborg u
habit nëse këto elemente i përkisnin një serie tjetër, e cila do të shpjegonte pse
vetit;; e tyre kimike ishin të ndryshme nga ajo që pritej. Në vitin 1945, kundër
këshillës së kolegëve, ai propozoi një ndryshim të rëndësishëm në tabelën e
Mendeleevit: serinë e aktinideve. Koncepti i aktorinidit të Seaborg të strukturës
elektronike të elementit të rëndë, duke parashikuar që aktinidet të formojnë një seri
të tranzicionit analoge me serinë e elementëve të lanthanidit të tokës së rrallë, është
pranuar mirë dhe është përfshirë në tabelën periodike.