वर

वपु काळे

मेहता पि ल शंग हाऊस

 SWAR by V. P. KALE
वर / कथासं ह
वपु काळे
© वाती चांदोरकर व सुहास काळे
मराठी पु तक काशनाचे ह
मेहता पि ल शंग हाऊस, पुण.े
काशक
सुनील अिनल मेहता,
मेहता पि ल शंग हाऊस,
१९४१ सदािशव पेठ,
पुणे – ४११०३०. ०२०-२४४७६९२४
email - info@mehtapublishinghouse.com
website - www.mehtapublishinghouse.com
या याम ये मानवता आहे तोच खरा मानव!
 आकषक ि म वामागे
मादवतेचा तानपुरा झणकारत नसेल,
तर संवादाचा ‘ष ज’
लावावासा वाटत नाही.
पण ‘ ी. अर वंद इनामदार’
यांना पाहता णा
एकदम मैफलच सु होते.
महारा ाला सात यानं
‘मऊ मेणा नी । आ ही िव णूदास ।’
आिण
‘नाठाळाचे माथी । हाणू काठी ।’
असं दो ही सांगणारे आय. जी. पी.
लाभतील का?
हा ‘ वर’ इनाम (मान) दारांना.
- वपु
 अनु म

ठु मरी

१६ जानेवारी

स कार

वर

पिहली खेप

‘वसावसा’चा वसा

कक्

धम

भाऊचा ध ा

मी, माझी सौ. आिण ितचा ि यकर

मोले घातले बोलाया

पराभव

दुवास

मला समजलंय

िज
 ठु मरी
आपण न हातारे झालो, असं के हा समजावं? -तर चमचमीत कां ाची भजी खाताना
जे हा खोक याची आठवण होते ते हा; उडी मा न ळ ओलांडायची भीती वाटते ते हा;
जागरण हणजे र दाब कं वा पंगतीतलं िपव याधमक के शरी िजल यांचं ताट हणजे
मधुमेह, असली ैरािशकं दसायला लागतात ते हा; र याव न जाणा या बाईकडं नजर
जा याअगोदर ित या कडेवर या मुलाकडं जे हा थम ल जातं, ते हा हातारपण आलं
असं खुशाल समजावं.
मला थम मूल दसलं नाही.
ती दसली.
अनुराधा कल कर.
अथात, ते हाची अनुराधा कल कर. स या ती सौ. वानखेड.े आडनाव माहीत आहे. नाव
तेच आहे क नाही, हे माहीत नाही. नंतर या भेटीत िवचारायला िवसरलो. तरी वाटतं
क , या अरिसक माणसानं अनुराधा हे गोड नाव न च बदललं असणार. मी ितचं
अनुराधा हे नाव तसंच ठे वणार होतो. नुसतं ‘अनु’ हणा कं वा ‘राधा’. संपूण नाव िजतकं
गोड, िततकं च याचं संि पही. पण वानखेडे हे आडनाव धारण करणा या माणसाला
या नावातली ही किवता सापडणं अश यच. याच आडनावा या एका मं याची टर
उडवताना, अ लेखात अ यांनी ‘वानर-वेड’े अशी फोड के ली होती. मी ते हा खळखळू न
हसलो होतो. या िबचा या मं यानं माझं काहीच घोडं मारलं न हतं, पण या को या
वानखेडन े ं माझी ेयसी पळवली होती.
गो जुनी होती. पंधरा वषापूव ची.
आज या के िम ट या दुकानात अनुराधा दसत आहे, तीही स वा तपानंतर.
तरीही वानखेडव े रचा माझा राग तेवढाच आहे, याचा या णी न ानं शोध लागला. झालं
गेलं गंगेला िमळालं न हतं.
अनेक गो ची या माणे उ या आयु यात उ रं िमळत नाहीत, या माणे अनुचं आिण
माझं ल का फसकटलं, याचं उ र िमळणार नाही. आमचं एकमेकांवर न च ेम होतं.
‘ जंदगीक कौनसी भी ताकद हम जुदा नह कर सकती’ – हे वा यही दहा वेळा हणून
झालं होतं. पण य ात कु णालाच जा त ताकद वापरावी लागली नाही. अनुराधेचा
एकटा बापच ‘जुदा’ करायला समथ होता.
पण हणून ल च मोडावं?
मी मग एक दवस जेवलो नाही.
दोन दवस इ ीचे कपडे वापरले नाहीत.
अनुराधा हिनमून न परत येईपयत सं याकाळचा फरायला गेलो नाही.
दहा दवस दाढी के ली नाही.
माझं यावेळचं वय आिण ेमभंग, या दोन गो ना िवसंगत दसेल असं मी मुळीच वागलो
नाही.
माझं हे सुतक वीस दवसांनी सुटलं. अनुराधा मला गुपचूप भेटायला आली. या दवशी
मा फ हंदी िसनेमातच शोभेल, असा कमी एकांत आ हाला िमळाला. आ ही
एकमेकांना कडकडू न िमठी मारली. चुंबनांची बरसात के ली.
मी रडलो यात नवल नाही. तीही रडली. या बेसावध णी काहीही - हणजेच सगळं
घडलं असतं; मािगतले या सग या गो ी िमळा या अस या. पण मूळ र ात असलेला
आ मसंतु पणा पाठीशी उभा रािहला आिण मी ितथंच थांबलो.
असं कसं घडलं?
या णी समजलं न हतं, ते आज समजतंय. या णी मा यातला ‘काम’ जेवढा विलत
झाला होता, या या कतीतरी पट अिधक ‘अहंकार’ विलत झाला होता. अनुराधे या
तेव ा पशानं तो अहंकार िवझला आिण क पवृ ा या सावलीखालून मी कोरडा बाहेर
आलो.
तो कोणी वानखेडे मा या अनुला मा यापासून नेतो, याचा अथ काय? मी ितला िमठीत
घेत होतो आिण वत:ला हाच िवचारीत होतो. तीच अनुराधा, तेच शरीर, तोच पश.
तरीही सगळं िनराळं होतं. या िनराळे पणाचं खोलवर सुख होत होतं.
ती आता अनुराधा कल कर न हती.
ती होती िमसेस वानखेड.े
Yes, I kissed Mrs. Wankhede.
माझा ‘काम’ शांत हाय या आत ‘अहंकार’ शांत झाला. मी दूर झालो. अनुला आ य
वाटलं. ितनं नुसतंच मा याकडं पािहलं.
मी खुलासा के ला नाही. जवळची झाली हणून काय झालं? सगळं थोडंच बोलता येत?ं
िम टर वानखेडच े ी मी िजरवली होती. सौ. वानखेडे या मना या कोप यात कु ठं तरी एक
मखमली दु:ख आहे आिण या दु:खावर माझं नाव कोरलेलं आहे, एवढं मला पुरेसं होतं.
...‘बे ा, वानखे ा, हिनमूनला तू नेलास तो एक देह होता; शृंगार के लास तो शरीराशी.
मरण हीच याची कृ ती असं शरीर. मधुचं श दातला ‘मधु’ मह वाचा. तो तुला
िमळाला नाही. तो मला आज िमळतोय.. असं काय काय मनात आलं. मी दूर झालो.
ितनं ते हा आ यानं पािहलं. मी काही बोललो नाही. ित या वेणीतून गळलेला गजरा मी
ितला परत दला.
ितची अ ाप मा याकडं पाठ होती. खरं तर मघाशीच मी ितला हाक मारायची. पण हे
सगळं आठवलं आिण तसाच पाहत उभा रािहलो. काउं टरवर या माणसानं ितला खूण
के ली. ितनं मागं वळू न पािहलं आिण आम याकडं चौघा-पाच जणांनी वळू न पाहावं,
एव ा आवाजात ती ओरडली, ‘‘कोण, तू?..’’

‘‘Yes, मीच.’’
‘‘इथं कसा?’’ ‘‘जशी तू, तसा मी.’’
आ ही दुकानातून बाहेर पडलो. चालायला लागलो, न ठरवता एकाच दशेनं चालता
चालता ती थबकली िन हणाली,
‘‘ कती अचानक भेटलास!’’
मी नुसता पाहत होतो. माझा दंड ध न हलवीत ती हणाली,
‘‘काहीतरी बोल ना...!’’
‘‘काय बोलू?... इतक अचानक भेटलीस क , अजून खरं च वाटत नाही. मी या के िम टकडं
सहसा येत नाही. पण समोरचं दुकान टॉकचे कं गसाठी बंद होतं, हणून इकडं आलो.
र ता ॉस करतो काय आिण तू भेटतेस काय! Simply great! आता आपण असं क या.
We will have a nice coffee.’’
‘‘छे रे बाबा! आ ा मुळीच वेळ नाही. शोफर ितकडं वाट पाहतोय.’’
‘‘कु ठाय?’’
‘‘माग या र याला गाडी पाक करावी लागली. इथं जागा नाही हणून. काकांना गाडी
लगेच परत हवी आहे. तूच चल. कु ठं सोडू सांग.’’
‘‘इथंच.’’
‘‘बघ, लगेच रागावलास! जसा होतास त साच आहेस.’’
‘‘पु ष बदलत नाहीत.’’
‘‘मला आ ा भांडायला वेळ नाही.’’
‘‘कधी होता?’’
‘‘मागचं रा दे.’’
‘‘कधी आहे.’’
‘‘आज दुपारी अगदी रकामी आहे.’’
‘‘येशील?...’’
‘‘कु ठं ?’’
‘‘मा या घरी.’’
‘‘घरी..?’’
‘‘मी आज रजेवर आहे...’’
ती िवचारात पडली. पण णभरच. नंतर लगेच ितनं िवचारलं,
‘‘घरी तुझी बायको असणार. ित यासमोर मला तु याशी ऽली बोलता येणार नाही.’’
‘‘कॉलनीतलं भिगनी मंडळ दुपारी िसनेमाला जाणार आहे.’’
‘‘शुअरली?’’
‘‘शुअरली.’’
‘‘मग के हा येऊ?’’
‘‘तीनचा िसनेमा हणजे कॉलनीत या सग या बर या दोन वाजता बाहेर पडतील.
िसनेमा पावणेसहाला सुटावा, घरी येईपयत सात सहज वाजतील यांना. हणजे
आप याला नगद पाच तास िमळतात. पुरतील?’’
‘‘शुअरली.’’
‘‘घर सापडेल ना?’’
‘‘अथात.’’
‘‘कशी येणार आहेस?’’
‘‘पु हा िमळाली तर कार, नाहीतर टॅ सीनं.’’
‘‘ठीक आहे. यायला नको ना येऊ?’’
‘‘नको.’’
‘‘वाट पाहतोय.’’
‘‘Don’t worry.’’
हलकाफु ल होऊन मी यायला िनघालो. सगळं अकि पत घडत होतं. अनुचं ल झालं,
ते हा आयु यातलं एक पव संपलं, असं मी ध न चाललो होतो. मनात या आठवणी मनात
जपत मी बोह यावर उभा रािहलो आिण सात ज मां या करारावर जय ीचा झालो.
आप याला िमळालेला जीवनसाथी हा आप या एक ाचाच असावा, या यावर कं वा
ित यावर ल ापूव आिण नंतर कु णाचाही अिधकार नसावा, हे जसं येकाला वाटतं,
तसंच ते जय ीला वाटत होतं. ल ा या पिह याच रा ी ितनं मला तसा िवचारला
आिण याच रा ी मी एक, नंतर कधीही उपयोगी नसलेला धडा िशकलो. ल कर या या
गाढवपणातून सुटका नस यानं माणसानं या गाढवपणाला शरण जावं, पण दुसरा
गाढवपणा कधीच क नये. िव ासात घेऊन बायकोला आयु यातलं सगळं सांग याचा
भाबडेपणा, हणजेच गाढवपणा मांक दोन क नये. मी जय ीला अनुराधेब ल
सांिगतलं आिण मामला िबथरला. सुतानं वगाला जाऊन पोहोच यावर तेच सूत
नव या या नाकाशी लावणारी जय ी; अनुराधे या मािहतीनं आ ही तर सूत काय, पण
ितला जणू ए कॅ लेटरच बांधून दला. या रा ीपासून ितनं मा याशी जणू संसारच के ला
नाही. जो काय के ला तो संशयिपशाचाशीच के ला. ‘संशया मा िवन यित’ या
शा वचनावरचा माझा िव ास पार उडाला. ‘िवन यित’ कसला? संशया मा कायम
जागा असतो, जाग क असतो आिण शोधत असतो.
पण माझं काही न हतंच. मग जय ीला सापडणार काय? ित या मनात संशय होता आिण
मी ितला सापडत न हतो. मग ितला व ं पडायला लागली. िनरिनराळी न हेत, तर
एकच व वारं वार पडायचं. पु या यांना व ात देवी दसते हणे! ती काहीतरी दृ ा त
देते, वगैरे वगैरे. जय ीला फ अनुराधा दसायची आिण सांगायची,
‘तु या नव याला सांभाळ.’
पहाटे या गुलाबी झोपेचा रं ग मग लाल हायचा कं वा भगवा. जय ी काय व पडलं ते
सांगायची. यानंतर दोन-दोन दवस अबोला; पु हा के हातरी लाडीगोडी. तेही ितला
गरज िनमाण झाली हणजे. मी रं गात आलो क , आद याच दवशी अनुराधा व ात
येऊन गेलेली असायची. मला सोडू न कायम जय ी याच व ात नाचणा या अनुराधेचा
मला िवल ण संताप यायला लागला होता. ल ानंतर जवळजवळ तीन-चार वष व ात
ये याचा रतीब अनुराधेनं चालू ठे वला होता.
यानंतर आम या शेजार या लॅटम ये गोठो करांकडं फोन आला. जय ीनं मग मला
छळ याची िनराळीच यु शोधून काढली. ऑ फसातून मला घरी यायला कधी उशीर
झाला क , बाईसाहेब ग प ग प हाय या. याचा फोट रा ी जवळ गेलं क हायचा.
वादिववाद, भांडणं, िवतंडवाद या सग यांसाठी न चुकता ितनं एकच वेळ ठरवून
सांभाळलेली होती. ‘रा ीचे अकरा वाजत आहेत. आता आमची शेवटची सभा समा होत
आहे.’ – या वेळेला जय ीची पिहली सभा सु हायची. रे िडओवर कमीतकमी ‘... आता
तुमची आमची भेट उ ा सकाळी सहा वाजता.’ – असं गोड आ ासन तरी असतं. इथं तेही
नाही. सकाळी भेट झालीच, तर रा ीचं भांडण पुरं कर यासाठी हायची.
आता हणे अनुराधा व ात वगैरे येत नाही, पण गोठो करांकडं फोन करते. तीही
जय ीला. फोनवर ती सांगते – ‘आज सुनीलला घरी यायला उशीर होणार आहे. तो
मा याबरोबर आहे.’
आज घरी जय ी अशी काही भूिमका घेऊन माझी वाट पाहतेय, हे मा या गावीही
नसायचं. दवसभराचा शीण िवसर यासाठी रा ी जे हा ित याजवळ जावं, ते हा ितनं
ठरवून हे फोनब ल सांगावं. मग कु ठलं मीलन, कु ठला िवसावा! या णी मी दूर होत
असे. आपण नव याची काय झ अडवणूक क शकतो, या समाधानात ती झोपून जायची.
हाही छळ मी दोन-तीन वष सोसला. अनेकदा वाटलं, कल करां या घरी जावं, या
वानखेडच े ा प ा िमळवावा, तो चोर मुंबईतच राहतो क , बाहेरगावी याचा शोध यावा.
योगायोगानं अनुराधा जर याच वेळी माहेरी आलेली असेल तर ितला भेटावं. सगळं सगळं
सांगावं.
पण तेही कधी घडलं नाही. सहानुभूतीचा जोगवा मागत भटकणं मा या र ात नाही
आिण तशा सहानुभूतीनं दाह कधीच शांत होत नाही. ‘अ’ ब ल ‘ब’ ला सांगून ‘अ’ ला जे
हवंय, ते ‘ब’ कसं देऊ शके ल?
‘जय ीनं तु यासार या माणसाशी असं वागता कामा नये.’ एवढंच जा तीतजा त
अनुराधा बोलून दाखवणार. हे तर माझंच टेटमट झालं.
काही का असेना, अनुराधेला मी भेटलो न हतो इतकं खरं ! भेटायचा य ही के ला नाही,
हे या न खरं .
आज एकदम इत या वषानंतर ितला पािह यावर न काय काय वाटायला लागलं, याचा
मलाच शोध घेता येईना. ती अचानक भेट यामुळे मी खरोखर इतका ग धळलो होतो क ,
ित या कडेवर झोपले या मुलाची मी चौकशीसु ा के ली न हती. याला कडेवर घे याचं
दाि य दाखवलं न हतं. मा या दंडाला ितनं या ठकाणी पटकन धरलं होतं, तो भाग मी
मालानं वारं वार झटकला. जय ीला न या पशाचा वास आला असता. ितचा काही
नेम नाही. दा िपणा या माणसा या त डाला जसा वास येतो, तसा जय ीला मा या
मैि ण चा वास येतो. मला मिह याला पगार िमळतो तो एका ी पे- लाककडू न, हे मी
गे या बारा वषात ितला सांिगतलेलं नाही. तरीही ती नोटांचा वास घेतेच.
जय ी!
खरं च, ितचं काय करायचं?... ती आज िसनेमाला जाणार हे न , पण अनुराधेचं आगमन
लपेलच याची गॅरंटी काय? कु णीतरी मधेच टपके ल आिण सगळा फया को होईल. गेली
दोन-तीन वष जी जरा सुखाची गेली आहेत, ितला मी आपण होऊन चूड तर लावत नाही?

दोन वाजता वाजेनात. कॉलनीत या सग या बर या जमेपयत स वादोन झाले. कु णीतरी

लॅच-क िवसरलं, तर कु णीतरी दुधाचा िनरोप सांगायला िवसरली. मी सेकंदा-सेकंदाला
अधमेला होत होतो. जमीन चाक िगळते, ठीक आहे. ओनरिशप लॉक या लॅ स पण
असंच वागणार काय?
सग या एकदा या िनघा या. ‘माझी पावडर दसत नाही ना?’ – हा जवळजवळ
येक नं एकमेक स िवचारला. पोटा या वळक ा दसतात याची खंत नाही! लो-कट
लाऊजपायी आणखीन काही काही दसतं याची लाज नाही! ‘टव यांनो, एकदा नीट
र याला लागा आिण पाहा काय काय दसतं ते!’ मी िचडू न मनात हणालो.
सग या िनघा या, तर आमची िल टच अकरा ा मज यावर अडकलेली. मग कु णीतरी
दोन िजने चढू न वर गेलं आिण िल ट घेऊन खाली आलं. एकदाचा तो कळप गेला.
जा यापूव मी काय काय कामं क न ठे वायला हवीत, ते जय ी बजावून गेली.
सग या गे या मा आिण दोन िमिनटांत बेल वाजली. या सग यांची आिण िहची
तळमज यावर तर गाठ पडली नसेल?
मी दार उघडलं.
समोर अनुराधा.
ितचा हात ध न मी ितला आत ओढली. दार लावून घेतलं. दारातच आमची पिहली भेट
झाली.
मी ितला िमठी मारली खरी, पण यात के वळ ित या भेटीचा आनंद न हता. संशयी
बायकोवर सूड घेत याचा वेष आिण आनंद यात होताच.
आवेश ओसरला. ितला कोचावर बसवीत मी हणालो,
‘‘सग या सट ा आ ा गे या. तुझी आिण यांची नेमक गाठ पडणार असं वाटलं.’’
‘‘पडणारच होती. िल टमधून ग गाट ऐकू आला, ते हाच ओळखलं. मी चटकन िज यावर
जाऊन उभी रािहले. ते मिहला मंडळ पािहलं जाताना, याच िल टनं वर आले...’’
‘‘बचावलो.’’
‘‘का?’’
‘‘तुला जय ीचा वभाव माहीत नाही.’’
‘‘भले! यात काय? या पंधरा मजली इमारतीत मी कु णाचीही पा णी असू शकते...!’’
‘‘असू शकतेस. पण जय ीनं तुला नुसतं पािहलं असतं, तरी सगळा ंथ संपला असता.’’
‘‘काय के लं असतं?’’
‘‘काहीतरी िनिम काढू न ती िल टपाशी थोडी रगाळली असती. िल ट कोण या
मज यावर थांबली ते ितनं पािहलं असतं. यात या या मज यावर या दोन लॉ स या
मैि णी एव ात िसनेमासाठी खाली उतर या. राहता रािहलं आमचं घर. दोघ नी तुला
ओळखलं नाही, हणजे तू यांची पा णी नाहीस. मग रािहलं कोण?’’
मी सिव तर खुलासा के ला. अनुराधा मा याकडं पाहतच रािहली.
‘‘तुझी बायको एवढी चलाख आहे?’’
‘‘चलाख हणजे? अगं, कॉटलंड याडकडू न ितला मागणी आली होती, पण मुंबई
सीआयडीनं यांना पर पर नकार देऊन सांिगतलं क , पुढे-मागे महारा ालाच यांची फार
गरज िनमाण होणार आहे.’’
अनुराधा आिण मी दोघंही खळखळू न हसलो. हसणं थांबवीत अनुराधा हणाली,
‘‘विहन चा स कारच के ला पािहजे.’’
‘‘ितचा स कार? अगं, महारा सरकार माझा स कार करणार आहे, मी इतक वष यश वी
झुंज दली हणून.’’
‘‘खरं च?’’
‘‘ऑफ कोस!’’
‘‘पािहलंस सुनील, क ाचं फळ िमळतंच.’’
‘‘िमळायलाच हवं!’’
‘‘घट फोट घेतला असतास तर हा सोिनयाचा दवस उगवला नसता.’’
अनुराधे या या िवधानावर मी एकदम सद झालो.
‘‘अनु...’’
‘‘सुनील, मला सगळं माहीत आहे.’’
‘‘कसं पण?’’
‘‘तु या बायको या व ात मी येऊन जाते, हेही मला ...’’
मी जागा सोडू न उठलो. अनु या जवळ गेलो. ितचे दंड पकडीत मी हणालो,
‘‘अनु, कसलीही कोडी घालू नकोस. वेळ थोडा आहे. उ या आयु यातले फ चार-पाच
तास. या चार-पाच तासांत आ दपवापासून शांितपवापयत सगळं सगळं बोलायचं आहे.
सांग, तुला हे सगळं कु णी सांिगतलं?’’
अनुराधा शांतपणे हणाली,
‘‘तु या फममधला पचस मॅनेजर शमा.’’
‘‘माय गुडनेस! तो तुला नेमका कु ठं भेटला?’’
‘‘ द लीला आला क , एक क ं पाट मा या घरी होतेच होते.’’
मी कपाळाला हात लावून बसलो.
‘‘मी उगीच बोलले हे...!’’
‘‘मी उगीच बोललो शमाजवळ.’’
‘‘का? – मला समजलं हणून?’’
‘‘ हणून नाही, पण मनातली दु:खं बोलून दाखव याचा माझा वभाव नाही. गो ी
अकारण ष कण होतात आिण लायक नसलेली माणसं यात रस घेऊन वत:ची
करमणूक क न घेतात.’’
‘‘शमा तसा नाही.’’
‘‘ हणून तर एका गाफ ल णी सगळं बोललो. तेही तो नॉनमहारा ीयन हणून – हणजे
हटलं, आप या ुपम ये हे कु ठं पसरणार नाही.’’
‘‘आम या घरीसु ा अचानक िवषय िनघाला. कोण या एका ॅ झॅ शन या वेळी
या याऐवजी तू येणार होतास. ते हा तुझं नाव थम आम या घरात िनघालं. मी
आणखीन चौकशी के ली, ते हा जा त िवषय िनघाला.’’
‘‘तू काय चौकशी के लीस?’’
‘‘तु या जॉली वभावाब ल मी बोलले.’’
‘‘िम टरां या समोर?’’
‘‘ यात काय झालं?’’
‘‘बरं , मग?’’
‘‘शमा अभािवतपणे एक वा य बोलून गेला - जॉली, पण मो ट अनलक .’’
हळू हळू सगळं समजणार होतं. तरीही मी िवचारलं,
‘‘ ावर तू काय हणालीस?’’
‘‘अनलक काय हणून?’’
मी हणालो, ‘‘खरं आहे. तसा मी अनलक नाही. दोन हजार पगाराची नोकरी, लॅट,
फोन, सगळं आहे.. पण अनुराधा, माणसानं काय काय कमावलं आहे, याची यादी जरी
इतरांजवळ असली, तरी आपण काय काय गमावलं आहे, याची यादी मा याची
या याजवळच असते.’’
हा मु ा अनुराधेला इतका पटला क , ितनं टाळीसाठी हात पुढं के ला. ितचा तो टाळी
दे यासाठी पुढं आलेला हात टाळी द यावरही हातातच रािहला.
‘‘तुझा हात अगदी मा या जय ीइतका मऊ आहे. ितचा तळवा अगदी अ सा आहे.’’
‘‘हो ना, मग मा यासाठी इतका का हळहळतोस?’’
‘‘राधा, उगीच खवचटपणा क नकोस.’’
‘‘खवचटपणा नाही. पण खरं च सांग, तुझं कती वेळा अडलं मा यावाचून?’’
‘‘तसाच िवचार करायचा झालं तर एका दवसा या मुलाचंसु ा आईबापावाचून अडत
नाही; ते हा पोरके पणासारखं सुख नाही, असं हणायचं काय?’’
‘‘लगेच िस रयसली घेऊ नकोस रे !’’
‘‘वेळ इतका मोजका असताना तू का अशा फर या घेतेस?’’
‘‘वा!’’
‘‘काय झालं?’’
‘‘स या या िपढीचा श द उचललास. मा या घरी मुलांची हीच भाषा असते.’’
‘‘अरे हो, िवसरलोच. तुझा छोकरा कु ठाय?’’
‘‘मी मुलांना बरोबर आणलंच नाही.’’
‘‘अरे , मग सकाळी...’’
‘‘मला वाटलंच, तुझा गैरसमज होणार हणून. तो मुलगा मा या नणंदच े ा. मा या ल ाला
सुनील, पंधरा वष झाली. आता या वयात...’’
‘‘उसमे या बडी बात?’’
‘अहॅह!ॅ हणे उसमे या बडी बात! या वयात तुला तुझी जय ी े ंट रािहली तर
आवडेल?’’
मी ग प रािहलो. माझा चेहरा बदलला असावा. अनुराधेला क पना आली. ती पटकन
हणाली,
‘‘आय अॅम सॉरी!’’
‘‘इ स ऑलराईट... मला वाटलं, तुला शमानं हेही सांिगतलं असेल.’’
‘‘मी आणखीन तपशील िवचारला असता तर सांिगतलंसु ा असतं. मीच िवषय वाढवला
नाही.’’
‘‘घाबरलीस?’’
‘‘जवळजवळ तसंच.’’
‘‘कशाला?’’
‘‘तु या लाईफची...’’
‘‘आिण वाईफचीपण...’’
‘‘हो, दो ह ची क पना आ यावर मला आणखीन खोलात जायची ताकद होईना. मला
यामुळे मा या वा याची भीती वाटायला लागली.’’
‘‘खरं च अनु?’’
‘‘हो, असं वाटायला लागलं. जे सगळं तुझं हायला हवं होतं, ते दुस या कु णाचं तरी झालेलं
आहे आिण याहीपे ा भयाण हणजे तो दुसरा कु णीतरी मला िततकाच हवासा वाटतो
आहे.’’
‘‘खरं च राधा? तुला नवरा आवडतो?’’
‘‘तुला नाही जय ी आवडत?’’
मी िन र झालो. ती उमेदीनं आिण तृ ीनं हणाली,
‘‘असंच असतं आिण असायला हवं.’’
‘‘ हणजे माझी तुला आठवण होत नाही, असंच ना?’’
‘‘होते.’’
‘‘ कती वेळा?...’’
‘‘मधेच के हातरी होते, पण ते हा ढवळू न टाकतोस सगळं .’’
‘‘मला बरं वाटावं हणून हणतेस?’’
‘‘मुळीच नाही. खरं च, सगळं उधळू न टाकतोस, आठवतोस ते हा! संसार हा धीरगंभीर,
उदा रागदारीसारखा असतो. तास तास चालणारा. ठाय, िवलंिबत, त ु , अशा अंगानं
फु लणारा. के हा के हा फार संथ वाटणारा, उदास करणारा, कं टाळा आणणारा आिण
मधेच तु यासार या िम ाची आठवण, ही मोठा राग आळवून झा यानंतर या
ठु मरीसारखी असते. दहा िमिनटांत संपणारी, पण सगळी मैफल गुंगत ठे वणारी. मरगळ
घालवणारी.’’
अनुराधेनं पूव या चातुयानं मला ग प के लं. माझा आवेश संपला. मी थकू न गेलो. ित या
सहवासानं मला जणू लानी आली. मी पाहत रािहलो. ितनं मला ओढू न घेतलं. मी ित या
मांडीवर डोकं टेकून पडू न रािहलो. मा या के सांतून हात फरवीत ती बोलत रािहली...
‘‘पण सुनील, याचं काय असतं क काही काही रागदारीत काही काही वर व यच
असतात. याला काय करणार?... हणून तु या आठवणीत, सहवासात माझा नवरा बसू
शकत नाही आिण एकमेकां या संसारात आपणा एकमेकांना थान नाही. व य झालेला
वर वाईट असतो हणून वगळायचा नसतो, तर एक राग उभा करायचा असतो, यासाठी
आपण तो खुशीनं िवसरायचा असतो... वा ात या तेव ा प ा उपटू न फे काय या
नसतात, यांना फ चुकवायचं असतं.’’
‘‘तुझं पटतंय. नाही असं नाही, पण स कातले कती वर चुकवायचे?’’
‘‘तुला मूल झालं असतं हणजे इतकं फ ल झालं नसतं... मुलं आपलं आयु य भ न
टाकतात.’’
‘‘असेल.’’
‘‘तू जय ीला एखा ा पेशॅिल टला का दाखवत नाहीस?’’
‘‘ थम थम खूप धावपळ के ली. ितची दोन अॅबॉश स झाली. आता मलाच रस उरलेला
नाही. भीती वाटते.’’
‘‘कसली?’’
‘‘मुलं ित याइतक संशयी िनपजली तर?’’
‘‘वेडा आहेस!’’
‘‘प रि थतीनं झालोय.’’
‘‘हेही दवस जातील सुनील. Don’t worry.’’
‘‘राधा...’’
‘‘झोप असाच. You need rest.’’
‘‘सुनील, आज तू मला सावरलं.’’
‘‘मुळीच नाही. पु हा प रि थतीनंच सावरलं.’’

‘‘No, no, surely not.’’

‘‘अनु, जय ी या संशयी वभावापायी गेली बारा वष मी इतकं सोसलंय क , आतून पुरा
पुरा पोख न गेलोय. मा या हातून तसं काही घडलेलं नाही, हणूनच वारं वार मुळापासून
हादरलो; पण दुभंगून गेलो नाही. अजून ताठ उभा रा शकतो.’’
अनुराधा काही बोलली नाही.
दरवाजा या चौकटीत ती दाराला कपाळ टेकवून उभी होती.
सात वाजायला आले होते.
ितचा पाय िनघत न हता.
‘‘राधा, तू नीघ आता. मी खालपयत ये याचं धाडससु ा करणार नाही. तुझी एवढी भेट
मला आणखीन पंधरा वष पुरेल. मला संगीतातलं कळत नाही, पण ठु मरीचा अथ समजला.
पंधरा वषानंतर आपण चौघं हातारे झालेलो असू. मग िम टर अनुराधा आिण िमसेस
सुनील यां यादेखत मी तु या मांडीवर डोकं टेकून पडलो, तरी यांना काही वाटणार
नाही.’’
अनुराधा मो ांदा हसली. ितचं हसणं या िज या या पोकळीत मो ांदा घुमलं.
‘‘त साच वेडा आहेस!’’
‘‘ य ? या आ?’’
‘‘पंधरा वषानंतर अशी झोपायची तुलाही इ छा हायची नाही, याचं काय?’’
जय ी िसनेमा न परतली ती जणू तरं गतच. नव ा मज यावर येताना ितनं िल ट तरी
वापरली क नाही कु णास ठाऊक! ितनं बेल वाजवली ती दार उघडलं जाईपयत. घरात
वेश के ला, तो िगर या घेत घेत. घरात आली ती तशीच बेड मम ये गेली आिण ितनं
एअरकि डश नंग सु के लं. पाठोपाठ मीही आत गेलो.
मा या िच वृ ी आज बह न आ या हो या. मला या णी जय ीची फार गरज होती.
अिनवार ओढ लागलेली होती. ऑ फसात माझी के िबन रं गवायला काढली, हणून खरं तर
मी रजा घेतली. पुढ या गु वारी रजा तेव ासाठी यायची, असं आठ दवसांपूव च ठरलं
होतं. जय ीनं आजचा दवस िसनेमासाठी ठरवला आिण अनुराधा अचानक भेटली. दवस
सुरेख संपला होता.
सं याकाळ आिण आता रा म तीत जाणार.
जय ी फु लली आहे.
मघाशी अनुराधे या सहवासात, संयम पाळ यात या पंच यांनी मला अजोड साथ
दली, ती आता बंड क न उठली.
मी जय ी या जवळ जाऊन बसलो. मा या खां ावर डोकं घाशीत ती हणाली,
‘‘मी आ ा म त मूडम ये आहे.’’
‘‘ दसतंच आहे. िसनेमा कसा होता?’’
‘‘पु हा पु हा पाहावा असा.’’

‘‘Is it?’’
‘‘होय. तु हाला तर मी खेचून नेणार आहे. नेहमी हंदी िसनेमांना नावं ठे वता. हा बघा
आता.’’
‘‘इतका चांगला असेल तर गो न चोरलेली असणार.’’
‘‘तसं वाटत नाही. कारण हे असं कथानक कु ठं ही घडू शकतं.’’
‘‘असेल. पण ते थम या लोकांना दसतं आिण नंतर आप या.’’
‘‘असू दे. चोरलेलं असलं तरी े िडटेबल आहे.’’
‘‘ऑफ कोस, काय चोरायचं हेही समजावं लागतं.’’
‘‘कथा ऐकणार?’’
‘‘न च ऐकणार. सांग.’’
‘‘थांबा, एक िमिनटात आले.’’
‘‘बस गं.’’
‘‘तुम यासाठी एक गंमत आणली आहे.’’
‘‘शहा यासारखा वागलो हणून?’’
पण तोपयत ती उठू न गेली होती. वत: या ाचं माझं मलाच हसायला आलं.
– आिण ते माझं शेवटचं हसणं ठरलं...
रागानं थरथरत जय ी समोर येऊन उभी रािहली.
‘‘कोण आलं होतं?’’ - ती कं चाळली.
ित या हातात गजरा होता.
– याच वेळेला मी तो अनुराधेला परत कसा दला नाही?
‘‘कोण आलं होतं?’’ - जय ीनं तोच पु हा िवचारला.
ओनरिशप लॉक या या लॅबनं के वळ चाक न हे, तर आम या संसाराचा अ खा रथच
िगळला होता.
‘‘अनुराधा-’’
मी सांगून टाकलं.
‘‘Truth is a short cut.’’
शमानं मला इं टरकॉमव न आज रे वेची आराधना करायला हवी, हणून सांिगतलं.
कं पनीची गाडी पु हा एकदा मेकॅिनककडे गेली होती. मी मग ऑ फसात यां या खासगी
गा ा हो या, यांना यांना इं टरकॉमव न गाठलं. पण कु णाचं काही, तर कु णाचं काही
काम होतं. घरा या दशेनं कु णीही सरळ जाणार न हतं.
– इथं तरी घर तातडीनं गाठ याची कु णाला गरज होती? लवकर जाऊन काय भंती पाहत
बसू?
शेजारीच प याचा अ ा पडतो. पण आपली आिण या खेळाची कधी ग ीच जमली नाही.
हातात कोणती पानं येतील याचा भरवसा नाही. या िनज व तुक ांना नशीब िवकणं
मला पसंत नाही.
वा ेल या पानांनी डाव जंकता आला असता, तर संसार सुरळीत जमला नसता काय?
राणी या दवसापासून सली आहे.
गुलाम िपचून गेला आहे.
या दवसापासून घरात अबोलीची फु लं फु लताहेत. ही फु लं आम या लॉकम ये तशी
बारमास फु लतात. या वेळेला मा याला ‘वेडं पीक’ हणतात, तसं पीक आलं आहे.
आ यागे याजवळ िसनेमाची तारीफ चाललेली आहे.
मी ऑ फसातच दोन तास बसून काढले. नंतर के हातरी कं टाळू न कं टाळू न िनघालो.
चाल चाल चाललो आिण चचगेटजवळ आलो.
 टेशनवरची आिण गा ांची गद पािह यावर पु हा सग याचा उबग आला.
घरा या ओढीनं धावती गाडी पकडणा या गुलामांचा हेवा वाटला.
गुलाम?
कशाव न?
हे तर सगळे यां या यां या संसाराचे स ाट! या सवाची कु णी ना कु णी घरी वाट पाहत
आहे. तास तास एखा ा ची वाट पाहणं यासार या यातना नाहीत.
पण कु णीतरी आपली वाट पाहत आहे, या जािणवेसारखं सुखही नाही.
या जािणवेतूनच माणसं धाव या गा ा पकडतात.
मी टेशनातून बाहेर पडलो. पु हा चालत रािहलो. कोण यातरी आिलशान हॉटेलपाशी
थबकलो. आतले मंद दवे बोलावू लागले. हॉटेलचं नाव न वाचता आत िशरलो. टेबल
िनवडलं.
टु अड अदबीनं येऊन उभा रािहला. पैसा फे कू न न ता िवकत घेता येते, याचं मला हसू
आलं. त डाला येईल ती ऑडर मी न दवली. याला तो माझा चॉईस वाटला. बोलणारा
आिण ऐकणारा यात एवढं अंतर असतं.
थम टेबलावर काटा आिण सुरी आली. गुलाबाअगोदर काटा हाताला लागतो, हे फु लां या
बाबतीत ठीक आहे. या आिलशान हॉटेलातसु ा थम ही श ं टेबलावर, हाताशी का
यावीत?
चलता है!
बायको या हाताचा पश हो यापूव होमाचा धूर नाही का हैराण करीत?
तेव ात समोर कु णीतरी पटकन येऊन बसलं. मंद काशामुळे समजायला वेळ
लागला. नंतर पाहतो तो वासुदवे भट.
‘‘भटा, तू? आिण या साहेबी हॉटेलात?’’
‘‘आनाही पडा.’’
‘‘का बरं ?’’
‘‘ ो ूसर क कृ पा!’’
‘‘What you mean...?’’
‘‘वह तो बडी कहानी है, भ या.’’
‘‘आिण हे हंदीचं खूळ...?’’
‘‘ हंदी भाषा मे सोचना चािहये.’’
‘‘वाशा, मला बोअर क नकोस.’’
वासुदवे भट हसला.
‘‘तू इथं कसा?’’
‘‘मी एका ो ूसरची वाट पाहतोय.’’
‘‘हे आ त कसं काय घडलं?’’
‘‘हे आ त त बल साडेतीन वषा या तप यनंतर घडलं.’’
‘‘कसं पण?’’
‘‘नोकरी सोडली होती, हे तुला माहीतच होतं.’’
‘‘ याब ल मी तुला फोनव न िश ाही मोज या हो या.’’
‘‘ या अजून कानात घुमतात.’’
‘‘I am sorry!’’
‘‘ठीक आहे. िश ा-ओ ा दु यम असतात. मूळ ेम हवं.’’
‘‘हे तर आहेच... आता कसं चाललंय.’’
‘‘बे ट! दुिनया झुकली आहे.’’
‘‘ रअली?’’
‘‘पेपर वाचत नाहीस वाटतं!’’
‘‘नाही.’’
‘‘र यावरची पो टस पाहत नाहीस?’’
‘‘ब तेक नाही.’’
‘‘का? एवढा राग का िसनेमावर?’’
‘‘कोणती ना कोणती नटी पाठमोरी उभी रा न लाऊजची मागची बटणं काढीत आहे,
हेच ना पो टरवर पाहायचं’’
वासुदव े भट बोलला नाही.
‘‘बोल ना!’’
‘‘काय बोलणार?... अशाच एका िच पटाचा मी लेखक आहे.’’
‘‘खरं च? ितथं पोहोचलास का तू?’’
‘‘साडेतीन वषा या उपासमारीनंतर.’’
‘‘तू नोकरी उगीच सोडलीस.’’
‘‘No risk, no gain.’’
‘‘हे तर आहेच.’’
शेजा न एक जोडपं गेलं. या बाई या कपडे असून नसले या फगरकडे मी पाहत
रािहलो.
वासू मा याकडे पाहत होता. मी शरमलो.
‘‘चलता है –’’ वासू िन र छ वरात हणाला.
‘‘Are you fade up?’’
‘‘तर काय! मा या मूळ कथेत असं नसताना मला या टाईप एक सीन घालावा लागला.’’
‘‘कोण या िप चरम ये?’’
वासुदव े नं नाव सांगताच मी जवळजवळ ओरडलो,
‘‘ती तुझी टोरी?’’
‘‘होय. का?’’
‘‘अरे , जय ी माग या आठव ात याच िसनेमाला गेली होती. ते हापासून ती मॅड झाली
आहे. घरात दुसरा िवषय नाही. आ यागे याजवळ तोच टॉिपक. काय टोरी तरी काय?’’
‘‘दोन वा यांची गो .’’
‘‘सांग.’’
‘‘तुला जय ीनं सांिगतली नाही?’’
णभर मी गांगरलो. पण लगेच हणालो,
‘‘मूळ लेखकाकडू न ऐक यात जा त मजा आहे.’’
‘‘ य पाह यात जा त मजा आहे. टोरी मोठी नाही. टमट मह वाची आहे. कथा
काय, काह ना ेट वाटली; काह ना फालतू वाटली.’’
वासुदव े भटकडू न कथा ऐकताना मला वाटलं, हा बेटा मा याच घरात रा न गेला क
काय? – एखा ा इनि हिजबल माणसासारखा?
मी या याकडं नुसता पाहतच रािहलो. याची कथा कधीच संपली होती.
‘‘ य भाई, या सोच रहे हो?’’
‘‘वासुदव े ा, ल ापूव ची ि यकर- ेयसी एकमेकांना भेटतात आिण दोघां यात काहीही न
घडता ते एक रा एक काढतात, असंच ना?’’
‘‘ग पा मारतात. िच ार.’’
‘‘नॉ से स!’’ - मी िचडलो.
‘‘का बाबा?’’
‘‘काहीतरी का पिनक िनमाण करता तु ही लेखक लोक आिण आ हाला छळता.’’
वासुदव े भट आता मा यावर उखडला. टेबलावर मूठ आपटत तो हणाला,
‘‘का पिनक?... कोण हणतं का पिनक?’’
‘‘I am sorry.’’
याचाही आवाज खाली आला. तो हणाला,
‘‘सुनील, का पिनक, का पिनक असं काहीही असू शकत नाही. ‘सत्’ चे तुकडे सव
िवख न पडलेले असतात. आ ही लेखक लोक ते हजार ठकाणां न गोळा करतो. याला
कलाकृ तीचा साज चढवतो आिण तुम यासमोर ठे वतो. ते संपूण स य नसतं. हणूनच कथा,
कादंबरी, नाटक, िसनेमा यांसार या वा यीन कृ ती कु णाला पटतात, कु णाला पटत
नाहीत. स याचं दशन या व पात झालेलं असेल, तेव ा भागावर काहीकाह चा
िव ास बसतो. बाक या गो ी यांना का पिनक वाटतात.’’
अनेक ांची उ रं िमळाली होती. िवषय संपवायचा हणून मी हणालो,
‘‘जाऊ दे! संगीत, सािह य यातलं मला फार कमी कळतं. तुझं िप चर जोरात चाललंय,
पि लकनं उचलून धरलंय, याचाच मला जा त आनंद आहे. तु या गुणांचं कौतुक...’’
पण पु हा काहीतरी िबनसलं. वासुदव े भट हणाला,
‘‘पि लकक बात छोड दो यार! पि लकसारखी गाढव, अितरे क , खुळचट जमात नाही
जगात.’’
‘‘इतकं सुरेख िप चर उचलून धरलं, तरी असं हणतोस तू?’’
‘‘तुला काय वाटलं, मा या कथेवर िप चर चाललंय? सुनील, तू िसनेमे पाहत नाहीस तेच
बरं य. भाबडेपणानं बोलतोयस, पण े श आहेस यामुळे.’’
‘‘Don’t pity me.’’
‘‘तुला काय सांगू? यात या एका चावट संगावर हे पि लक मरतंय. लेखका या
ितमेपे ा एक अधन नटी मोठी ठ शकते, सुनील. यापायी मी मेलोय. ऊर फाटतोय
माझा...’’
या या हातावर थोपट यासारखं करीत मी हणालो,
‘‘वासुदवे , एकू णएक पि लक तसं नाही. माझी बायको जी तारीफ करते आहे, ती
िप चर या स जे टची, यात या संयमाची.’’
‘‘तेही संपूण खरं नाही यार...! ती ॅजेडी िनराळीच आहे. या मोठमो ा नटांची
लोकि यता लेखकाला मातीमोल करते. देव आनंद, दलीपकु मार, राजेश ख ा ही नावं
आ हाला नडतात. मा या याच कथेत हीरो-िहरोईन धमाल करतात असं मी दाखवलं
असतं, तर तेही सयुि क ठरलं असतं. ‘Hero can do no wrong...’ ही ा आहे
आमची.’’
तो कोणी ो ूसर येईपयत वासू बोलत होता. ो ूसर येताच मी याचा िनरोप घेतला.
आम या लॉकचं दार उघडं होतं. आत चार-पाच डोक दसली. जय ीचा आवाज लॉबीत
ऐकू येत होता.
िप चरचं कथानक रं गात येऊन सांगणं चाललं होतं.
मी मग बाहेरच थांबलो.
जय ी िह ररीनं बोलत होती. शेवटी कथानक सांगून झा यावर ती हणाली,
‘‘पण तु ही काहीही हणा, हे असे आदश पु ष िसनेमातच सापडणार. य ात एवढा
संयम पाळू शकणारा माणूस िमळणं अश य. आलेली संधी पु ष सोडतो काय कधी?
नाटक, िसनेमा, कथा-कादंबरीत ठीक आहे हे सगळं –’’ जय ीनं ितचं हे ठाम मत सांगून
टाकलं.
णभर खोलीत शांतता पसरली.
मला मा या णी जय ीला ओरडू न सांगावंसं वाटलं,
‘‘मूख ि ये, अगं, असा एक मयादापु षो म या णी तु या या उं ब यात उभा आहे!’’
१६ जानेवारी
या एव ाशा ऑ फसातले सहा-सात कारकू न पु हा पु हा कॅ लडरकडे पाहत होते. १६
जानेवारी या तारखेकडे येकाचं ल लागलं होतं! पण यातला येकजण वत:
कॉलडरकडे पाहत असताना आपण वत: या कारणासाठी पाहत आहोत, या
कारणासाठी बाक चे पाहत नाहीत, अशी वत:ची समजूत क न घेत होता. पण देशपांडे
कॅ लडरकडे पाहायचे, ते हा जोशी देशपां ांकडे पाहायचा. जोशीने कती वेळा १६
जानेवारी ही तारीख पािहली, याचा िहशेब पाटणकरकडे होता. पाटणकर या येक
हालचालीकडे राजवाडे नजर लावून बसला होता. िलिहता िलिहता मधेच एकदा
दवाडकर सवावर नजर फरवून पु हा पु हा मान खाली घालायचा. उघड उघड
कॅ लडरकडे बघ याचं मानेला काहीच कारण न हतं, कारण लहानसं कॅ लडर यानं
टेबलावर या काचेखाली कायमचं लावून ठे वलं होतं! तरी तो सग यांचा वेध घेतच होता.
तसा वेध घेणं आव यकही होतं! माने हेड लाक होता. सारखी कॅ लडरकडं नजर टाकणं
याला मुळीच शोभणारं न हतं. पण या या टेबलावर कॅ लडर आहे, हे सग यांनी हेरलेलं.
या िबचा याला माहीत न हतं. येकजण दुस यापुढे अ ानात आहोत असा बहाणा
करीत होता. दुस याला अ ानात ठे वत आहोत, या जािणवेत खूश (!) होता.
येकाला दुस या दवशी घडणा या घटनेब ल बोलायचं होतं! चचा घडू न यावी असं
वाटत होतं. हा लेकाचा याच िवषयावर िवचार करतो, असा टोला लगेच ऐकावा लागला
असता, हणून येकजण ग प होता. बाब नाजूक होती. बाळं तपण ही घटनाच अशी!
या याशी संबंध असणारे आिण नसणारे ही- सगळे च गंभीर होऊन िवचार करतात.
यात या यात िवचार करा... पिहलं बाळं तपण! आिण तेही ऑ फसात काम करणा या
एकु ल या एका मुलीचं! ती मुलगी दसायला सुंदर आहे! चार मंडळ या ‘सोशल’ या
श दा या अथासंबंधी या अपे ा असतात, यात ती ‘उ से भी यादा’ आहे. मग
सग यांचं ल १६ जानेवारी या तारखेकडं का लागू नये?
– कारण रजेवर जा यापूव लीला फडणीस येकाला सांगून गेली आहे,
‘‘डॉ टरांनी सोळा तारीख दली आहे जानेवारीची. कु णाला सांगू नका...’’
सग यांनाच सांगताना ितनं, ‘कु णाला सांगू नका’ हणून येकाला बजावलं आहे.
येकाला यामुळे मनातून वाटत आहे क , ही ‘कॉि फडेि शयल’ बातमी फ
आप यालाच माहीत आहे! लीलानं ही खास बातमी फ आप यालाच सांगावी, या
जािणवेनं येकजण मोहरला आहे. पण मनु य वभाव पु हा आडवा येतो. ही खास बाब
आप याला माहीत आहे, हे इतरांना समजणं आव यक आहे, याची येकाला जाणीव
आहे. यामुळे मनु य वभावानुसार ही गु (!) बातमी आवेशा या भरात येकानं
सांिगतली आहे. सग यांनाच १६ जानेवारीचं मह व समजलेलं आहे.
लीला फडणीसचा िवषयच जर आज िनघाला तर येकाला तो हवा आहे. िवषय
िनघा यावर काय काय बोलायचं, कोणकोण या को ा कराय या, हेही येकानं
ठरवलेलं आहे! खोटी काय ती फ िवषय िनघ याचीच आहे. मा आप याकडू न तो
िवषय िनघणार नाही, याची येकजण दखल घेतो आहे.
‘‘आजची बातमी वाचलीत का?’’ पाटणकर िवचारतो.
‘‘कोणती?’’
‘‘डॉ टर या िन काळजीपणानं ती बाई–’’
‘‘हां... हां... वाचली!’’
‘‘काय नशीब िबचारीचं–’’ राजवाडे हळहळले.
‘‘तु हाआ हाला नुसतं हळहळायला काय जातं! यावेळी िवचार करता का?... महाराज,
बाळं तपण हणजे पुनज म आहे पुनज म!’’
– माने हेड लाक आपलं डेिस ेशन िवस न बोलून गेल.े
– पु हा सगळे ग प झाले. लीला या िवषयाकडे गाडी वळवून पण वळत न हती! मग
देशपां ांनी ‘बाळं तपण’ या िवषयावर वाचलेला जुनापुराणा ‘िवनोद’ ऐकवला. इतर
लोक देशपां ांना ‘न हस’ करायचं नाही हणून हसले. जरा वेळ गे यावर दवाडकर
हणाला,
‘‘उ ा सोळा तारीख! टे ट मॅच सु होणार!’’
‘‘बरी लेका आठवण के लीस. नाही हणजे मॅचची नाही, तर माझा रे वे पास संपतोय
उ ाच.’’
– लीला फडणीस माहेरी माटुं याला बाळं तपणाला गे याचं माहीत असलेला राजवाडे
हणाला,
‘‘आता तू एकदम माटुं यापयतचाच पास काढावास हे बरं !’’
‘‘मी समजलो नाही...!’’ पाटणकर हणाला.
‘‘नाही हणजे, तुला कॉलेज जवळ पडेल. पारे लला जातोस ना?’’
पाटणकर यावर चीऽप बसला.
‘‘उ ा ‘िशवसंभव’ येणार का?’’ दवाडकरनं िवचारलं. ‘िशवसंभव’ या श दावर जोशी-
देशपांडे हसले.
‘‘हसायला काय झालं? मी नाटकाचं बोललो.’’
‘‘आणखीन काय काय आहे उ ा?’’ जोशीनं हसणं थांबवत िवचारलं.
आप या अि त वाची जाणीव क न देत माने हणाले,
‘‘उ ा सोळा तारीख. पे-शी स तयार हायला हवेत.’’
पु हा सगळे चुपचाप झाले. पु हा राजवा ांना आली. जो यांकडं पाहत यांनी
िवचारलं,
‘‘अनुराधा अंकातली ‘पाळणा’ किवता वाचलीत का?’’
‘‘आपण किवता वगैरे वाचत नाही.’’
‘‘आिण ‘पाळणा’ वगैरसार या िवषयावरची तर मुळीच नाही. फार लहानपणापासून,
पाळणा सुट यापासून, यांनी पाळ याची धा ती घेतली आहे.’’ दवाडकरांनी बोलून
दाखवलं.
‘‘पण पाळ याचा संबंध तसा तोडता येत नाही!’’ पाटणकरांनी ‘पाळणा’ िवषयावर
आपली हजेरी लावली.
‘‘तसा आहे हो, पण तो थांब यापुरता कं वा लांब यापुरता.’’
– सगळीकडं खसखस िपकली. हेड लाकनं परत जाणीव क न दली. इतर लोक
आप याला फार ‘स यात’ घेतात, हे यांना खुपतं!
– मग शांतता!
या वेळेस शांततेचा भंग टेिलफोनने होतो. पाटणकर फोन यायला धावतो, पण राँग नंबर
असतो. पलीकडू न फोन खाली ठे व याचा आवाज येतो. याच वेळेला एक क पना डो यात
येऊन पाटणकर मखलाशी करतो. फोन न ठे वता तो तसाच बोलत राहतो.
‘‘काय हणालात?... हां... हां... फडणीसांची बातमी होय? अजून अवकाश आहे. हां...
हणजे न क पना नाही... हो, हो... ज र... एवढंच ना?... कळवीन कळवीन!’’
िपनवर फोन ठे वत पाटणकर सांगतो, ‘‘लीलाची मै ीण! बातमी िवचारीत होती.’’
‘‘अजून अवकाश आहे ना?’’ जोशी साळसूदपणाने िवचारतो.
या याच एवढा थंड चेहरा ठे वीत राजवाडे हणतो,
‘‘मला वाटतं उ ाची तारीख दली आहे ना?’’
‘‘चोरा, जशी तुला तारीख माहीतच नाही ना? नाव कु ठं न दवलं तेही माहीत असेल
तुला!’’

‘‘No interest..’’ िबि कटाचा तुकडा मोडावा, तसा राजवाडे तोडू न बोलतो.
‘‘आता तुला इं टरे ट नसायचाच!’’
जोशी या या खनपटीला बसतो.
‘‘के हाच न हता!’’ तेव ात तुटकपणे राजवाडे.
‘‘िम टर, आम याशी थापा नकोत. बरं का देशपांड,े तुला एक गंमत सांगतो. ऐक. लीलाचं
ल हाय या आधीची गो . ॉवरची क ली ती घरी िवसरली. हा राजवा ा ते हा
त परतेनं पुढं झाला. ‘ब तेक माझी चालेल...’ असं हणत यानं एक िमिनटात ॉवर
उघडू न दला आिण परवा लीला जे हा हिनमून या रजेव न सौ. फडणीस हणून परतली
आिण ते हाही क ली िवस न आली, ते हा हा म ख! एवढंच काय, ितनं आपण होऊन
मािगतली, तर हा लेकाचा पुटपुटतो,
‘‘आता चालेल असं वाटत नाही.’’
‘‘हे फार वाईट हं. एखा ा चा चांगुलपणा एव ा कसास लावणं बरं नाही.’’
– जोशीनं आपली नापसंती के ली.
‘‘तर काय! लीला सहन करते हणून एवढा वा ातपणा बरा नाही.’’ दवाडकरनं ‘री’
ओढली.
राजवाडे जरासा िबथरला.
‘‘स न हो, आपण फ बोलणारी माणसं! आप या बोल यात वा ातपणा असेल, पण
कपट नाही. आपली सवाची मयादा आप याला माहीत का नाही-?’’
– पाटणकर राजवाडेला सावरायचं हणून हणाला. पाटणकरचा हा मु ा हेड लाक
मा यांना पटला. ते पटकन हणाले,
‘‘बरोबर आहे आिण आपण फ मजेखातर बोलत होतो, याची लीलालादेखील जाणीव
होती, हणून कोण याही मयादेपयतची ितनं आपली चे ा सहन के ली.’’
राजवाडेला एवढा ‘िडफे स’ पुरेसा होता. खुच व न उठू न पाटणकरकडे जात राजवाडे
हणाला,
‘‘– आिण हा चोर आता संभािवतासारखा बोलतोय, पण तो ते हा रोज ित यासाठी
रावळगाव टॉफ ज आणायचा.’’
‘‘ या काय, मी सग यांनाच देतो. तु हीच एकदा बोलता बोलता आदश बायको या
क पना सांगताना लीलाचंच वणन के लंत सगळं .’’
– पण या ह याने राजवाडे डगमगून न जाता हणाला, ‘‘आिण बरं का रे , रोज ितला
बसनं जायचा आ ह करायचा. तेवढंच जरा शेजारी शेजारी... अं? कसं?’’
‘‘ यात या यात-’’
इथं टा यांची देवाणघेवाण झाली.
‘‘पुढं एकदा लीलाबाई ‘हो’ हणा या. हे राजे ी बसनं गेल,े आठ आणे घालवले आिण-
आिण- एवढं क न शेवटपयत वाटणीला कोण आलं शेजारी? तर एक भ या! हाय रे
भ या!!’’
‘‘साफ खोटं! िन वळ म सर हा. आ ही एका सीटवर बसलेलो याला पाहवलं नाही. चेहरा
टाकू न उभा होता, टँ डंग अलाऊड ‘टेन’म ये! एक दवसाआड आकाशाकडे चेहरा क न
हणायचा, देवाची लीला अगाध आहे! मनात हणायचा, देवाची लीला अ ा य आहे!’’
‘‘साफ चूक. आप याजवळ आत-बाहेर काही नाही.’’
‘‘हे काय बुवा नवीनच?’’ संभाषण चालू ठे वायचं हणून दवाडकरांनी िवचारलं.
‘‘तीन-चार दवस हा हेड लाकचं काम पाहत होता. लीलाला एकदाही ‘लेट माक’ दला
नाही. ितनं िवचारलं, तु हाला याब ल काय देऊ? तर हणतो कसा, पािहजे खूऽप, पण
देतोय कोण!... िमळणार नाही ते मागा कशाला?’’
‘‘ए, ए, This is too much हं! नाही हणजे फारच. Too much bad हं! Too
much..!!’’
या सग याला पूणिवराम साहेबां या आगमनानं पडला. कॅ लडरकडं पाहत पु हा कामं
चालू झाली.
सं याकाळी ऑ फस सुट यापूव जोशी साहेबां या खोलीत आला.
‘‘साहेब, जरा ास ायला आलोय!’’
‘‘काय चावटपणा आहे?’’
साहेबांनी खास प तीनं जोशीचं वागत के लं. चावटपणाचं उ र उ ा िमळणार आहे,
असं वा ट वा य जोशी या िजभेवर आलं होतं. ते िगळू न जोशी हणाला, ‘‘उ ा रजा
हवी होती. श य तो मी ये याचा य करीन ऑ फसला... पण नाहीच जमलं तर सांगून
ठे वतोय.’’
साहेबांनी मान वर न करताच ‘ठीक’ हटलं.
के िबनबाहेर पडताना जोशी मनाशी हणाला, ‘‘लेको, तु हा सवा या आधी उ ाची
बातमी काढतो.’’
‘‘मानेसाहेब, उ ा लीज, रजा ा ना!’’
‘‘साहेबांना भेटा.’’
‘‘नाही, नाही, आपलं तेवढं डेअ रं ग नाही. तु हाला मोकळे पणी सांगू शकतो; कारण
तुम या चांगुलपणाची खा ी पटली हणून.’’
एव ा शि तप कावर माने खूश झाले.
‘‘बरं , बरं , जा. पण परवा एखादा तास लवकर या.’’

‘‘Thank you!’’ राजवाडे वत:शीच हणाला.

‘‘पेढे क बफ मीच सांगतो उ ा!’’
– पाटणकरनं उ ा सरळ सरळ दांडी मार याचा िवचार के ला होता. साहेबांनी ऑ फस
सोड यावर यां या टेबलावर गुपचूप िच ी ठे वून देशपांडे पसार होणार होता. दवाडकर
हणत होता, शेजार या वासूला उ ा ऑ फसात पाठवून येत नस याचं कळवावं; तर माने
हणत होते, उ ा कृ ती बरी नाही, असा बायकोकरवी फोन करावा ऑ फसात! ‘सुलभा
मॅट नटी होम’ जवळच आहे. बायकोलाच पाठवून वरचेवर चौकशी करता येईल.
१६ तारीख उजाडली! ऑ फसात अकरा वाजता आले या साहेबांना ऑ फसात शुकशुकाट
दसला. शंकर िशपायाखेरीज कु णीच जागेवर न हतं. साहेब वैतागले, पण राग तरी
कु णावर काढणार? वत:शी चरफडत चरफडत ते खेपा घालू लागले. देशपां ांची िच ी
यांनी टोपलीत िभरकावली. तेव ात मा यां या बायकोचा फोन आला. मग साहेब
आणखीन वैतागले. व र अिधका यांना हाताखाल या माणसांचा रपोट कर यासाठी ते
जागेवर बसले. तारीख पाह यासाठी यांनी कॅ लडर पािहलं.
– मग ते शांत झाले. िलिह याचं काम बाजूला ठे वून ते फोनकडे वळले. गालात या गालात
हसत यांनी मग ‘सुलभा मॅट नटी होम’चा नंबर फरवायला सु वात के ली.
 स कार
आप या घराचं फाटक बंद करीत असतानाच सर वतीबाइना चाराचे टोले ऐकू आले. या
वत:शीच हणा या –
‘‘ल मी रोडव न यायला मला पंचवीस िमिनटं लागली तर! हरकत नाही. ांची
औषधाची वेळ काही फारशी टळलेली नाही.’’
पुढचं दार नुसतं लोटलेलं होतं. बाहेर पडताना सर वतीबाइनी ते नुसतंच ओढू न घेतलेलं
होतं. दरवाजा नुसता ओढू न घेतलेला यांना पटत नाही. एरवी घसघशीत कु लूप जरी
लावलं, तरी ते दहा वेळा ओढू न पािह याखेरीज यांचं समाधान हायचं नाही. बाहेर
पडतानाचा संवाद पण यांना आठवला. यांनी िवचारलं होतं,
‘‘बाहे न कु लूप लावू?’’
के शवराव हणाले, ‘‘नको.’’
‘‘तुमचा मधेच डोळा लागला तर दारावर ल कोण ठे वणार?’’
‘‘मी नाही झोपत. वाचत पडेन काहीतरी.’’
‘‘पाहा हं.’’
‘‘न !’’
बंद दरवाजा आवाज न करता उघडताना सर वतीबाइना हे सगळं बोलणं आठवलं. चपला
काढताना यांनी समोर पािहलं. के शवराव खरोखरच वाचीत पडले होते. ‘‘छान, मी
गे यापासून सतत वाचन चाललेलं आहे ना? एवढा ताण देणं काही चांगलं नाही.’’
‘‘तु ही बायका खरोखरच और! झोप यायला नको हणून वाचतो आहे. ए हाना झोपलो
असतो तर हणाली असतीस, जाताना बजावलं तरी झोपलात क नाही?’’
सर वतीबाई जवळ बसत हणा या,
‘‘तसं नाही हो. पण सांगा बरं , ताण नाही का पडला इतका वेळ?’’
‘‘ताण कसला आलाय? वीस वषापूव ची माझीच ‘संपादक य’ वाचीत बसलो होतो. उ ा
संपादकांनी एखादा लेख मािगतला स कार िवशेषांकात, तर आपली तयारी असावी. बरं ,
भेटले का कु लकण ?’’
‘‘भेटले.’’
‘‘मी आजारी अस याचं यांना समजलं होतं? का आजच तु याकडू न कळलं?’’
जरा वेळ थांबत सर वतीबाई हणा या,
‘‘ यांना दोन दवसांपूव च समजलं होतं. आज-उ ा ते येणारच होते. यांना वाईट वाटलं
फार सगळं ऐकू न.’’
के शवराव गिहव न हणाले,
‘‘वाटायचंच वाईट. ह ली जाणं-येणं रािहलेलं नाही. पण वीस वषापूव आ ही र ाचं
पाणी क न मािसकाला हे आजचं व प आणलेलं आहे. कु लकण हा मागचं िवसरणारा
माणूस नाही. के हा येताहेत?’’
‘‘एक-दोन दवसांत न . स या फारच गडबडीत आहेत; तरी येणार आहेत.’’ कौतुकानं
 वत:शी हसत के शवराव हणाले, ‘‘ या ा या या मागची गडबड कधी संपायची नाही.
उ ा मृ यू जरी आला समोर तरी याला ते सांगतील - ‘मी जरा गडबडीत आहे.’ ’’
‘‘इ श! कसली अभ उपमा देताय?’’
‘‘अगं, आज थम नाही दली ही. मागं कै क वेळा याला मी बोलून दाखवलंय सगळं . फार
लाख माणूस.’’
सर वतीबाई मग उठ या. के शवराव भूतकाळात गुंगले. नोकरी सांभाळू न
कु लक याबरोबर मािसकासाठी के लेली जागरणं यांना आठवली. वत:चे लेख आठवले.
किवतांचे चरण डो यासमो न सरकले. कु लक याचा के हातरी फोन यायचा ऑ फसात.
यांनी सांगावं, ‘एखादा मजकू र या चौकटीसाठी-’ के शवरावांनी हणावं, ‘आठवत नाही.’
मग कु लक यानी किवता मागावी आिण के शवरावांनी सं याकाळपयत चार-चार
चरणा या अधा डझन किवता छापखा यात नेऊन टाका ात. या किवता वाचीत
कु लक यानी हणावं,
‘आ हाला उ ा यमाचे चरण दस याची वेळ आली तरी असा एखादा किवतेचा चरण
काही सुचायचा नाही...’
‘‘औषध या-’’
के शवराव भानावर आले. लास हातात घेत ते हणाले,
‘‘आणलंस का?’’
‘‘हो ना. औषधाची वेळ चुकते क काय याच काळजीत होते.’’
‘‘कु लकण कोण या गडबडीत आहेत हे सांिगतलं नाहीसच!’’
‘‘सांगते ना. रटायड जज आहेत ना ते, कोण बरं , काय नाव सांिगतलं क –’’
‘‘ ामोपा ये का?’’
‘‘हो, तेच तेच! यांचा एकस ी समारं भ आहे. िवशेषांक काढायचा आहे आिण समारं भाचे
सभासदपण आहेत ते.’’
‘‘कोण या तारखेला?’’ के शवरावांनी अधीरतेनं िवचारलं.
वत: के शवराव आप या एकस ी या सोह याकडे डोळे लावून बसले होते. या
दवसा या आत यांना बरं हायचं होतं. हंडायचं, फरायचं होतं. चार लोकांना भेटायचं
होतं. थोडंसं य , थोडंसं अ य सुचवून वत:चा समारं भ घडवून आणायचा होता.
ना , िच पट, सािह य, माफक देशसेवा आिण चांगली २८ वषाची नोकरी —एव ा
े ांत वावर यावर बाक चं काही जरी हाताला लागलेलं न हतं, तरी तेव ा पु याईवर
एखादा असा समारं भ घडायला हरकत न हती, पण मधेच उपटले या या आजारपणामुळे
तेवढं तरी आता साधणार आहे क नाही, याची के शवरावांना चंता लागली होती.
जनतेला िव मरण फार लवकर होतं. के शवराव नेहमी हणायचे, ‘जो थांबला तो संपला!’
याच उ नुसार वत: के शवराव आता संपले यांत जमा होते.
—आिण या जािणवेचं दु:ख अ यंत वैयि क, पण िततकं च दाहक होतं. को या एका
घातवारी, के या या सालीसारखी ु लक गो पायाखाली आली आिण ितनं
के शवरावांना तीन मिहने झोप याची िश ा दली. पायाचं लॅ टर िनघायला त बल दीड
मिहना होता. साठीचा दवस पंधरा दवसांवर आला होता.
के शवरावां या मनाची घालमेल होत होती. सर वतीबाइना यावर उपाय सापडत
न हता. नातेवाईक, प रिचत मंडळी ठरले या दवसांनी येत. भेटून जात. अथात साठी या
समारं भाची खास आठवण यांनी ठे वावी, यातच नवल होतं. यामुळे या मंडळ पैक जोवर
कोणी या समारं भाची बाब काढत न हतं, तोवर के शवरावांना यां या भेटीचं
वैिश पण वाटत न हतं.
पण आज या बातमीनं यांना हलकं वाटायला लागलं. कु लक याना यांची आठवण होती.
ते यांना िवसरले न हते. सर वतीबाइना जवळ बसवून घेत के शवरावांनी िवचारलं,
‘‘कोण या तारखेला हणालीस?’’
‘‘अगदी योगायोग पाहा! तुमची आिण ामोपा यांची तारीख एकच आहे. कु लकण याच
कामासाठी येणार आहेत. दोघांसाठी एकच गौरव अंक काढ या या िवचारात आहेत.
तुम याकडू न काही क पनाही ह ा आहेत यांना.’’
तरतरी वाटू न के शवराव उठ याचा य क लागले.
‘‘हां, हां, उठू नका. तु हाला एकदम शारी वाटू न तु ही असा काही य करणार, हे मला
माहीत होतंच.’’
पु हा पडू न राहत के शवराव हणाले,
‘‘ यांना हणावं ज र या. क पनांना तोटा नाही आप याकडे. पड या पड या सगळा अंक
काढ याची उमेद आहे अजून मा याजवळ.’’
थोडा वेळ शांततेत गेला. परत के शवरावांनी िवचारलं,
‘‘उ ा तू गावात जाणार आहेस का?’’
‘‘हो. तुम या या गो या उ ा आणायला ह ात का?’’
‘‘आणखी एक काम करायचं होतं. करशील?’’
‘‘इ श! हे काय िवचारणं? न करायला काय झालं?’’
‘‘तसं नाही गं! घरातलं सगळं तूच करतेस, आणखीन काही सांग याचा संकोच वाटतो.’’
‘‘मनातही आणू नका तसं. सांगा, काय क ? आणखीन कु णाला भेटायचं का?’’
‘‘हो. िव ाधर नाटक मंडळीचे मॅनेजर आहेत ना, यांना भेट. तुला यांचं घर माहीत
आहेच. यांना सांग मला भेटायला. नंतर यां याच पलीकडे ते आपटे राहतात.
यांनी आिण मी एका िच पटाचे संवाद िलिहले होते. तेही धावत येतील मा या
िनरोपासरशी. जमेल का तुला एवढं?’’
‘‘हो. यात काय एवढं? जाईन उ ा!’’
के शवरावांना हायसं वाटलं. यांनी बरोबर हेर या हो या. या दोन-तीन ना
के वळ सुचव याचा अवकाश होता. अस या कायात यांचं पाऊल पुढं असायचं.
के शवरावांचा स कार घडवून आणणं हा आप ां या हातचा खेळ होता. बाहे न आले या
सर वतीबाइना चपला काढ याची सवड न देता के शवरावांनी िवचारलं,
‘‘कोण कोण भेटलं? काय काय झालं?’’
हाश् श् करीत वि थत बसत सर वतीबाई हणा या,
‘‘ हातारपण आिण बालपण यात फरक नाही हणतात, तो असा.’’
‘‘मला कोण हणेल हातारा? मी पु हा त ण झालोय कालपासून.’’
‘‘तु हाला आता पु हा त ण होऊन कसं चालेल? साठी समारं भ साजरा करायचा आहे क
नाही?’’
‘‘ते तर आहेच गं!... भेटले का पण सगळे ?’’
‘‘आधी मला हे िवचारा क , मी एव ा लवकर कशी घरी परतले ते?’’
‘‘सांग पा ..’’
‘‘तुम या या आप ांनी मला यां या मोटारीतून इथपयत सोडलं.’’
‘‘आं? यांनी मोटार घेतली? के हा?’’
‘‘झाले चार मिहने.’’
‘‘आिण तू यांना बाहेर या बाहेर जाऊ दलंस? घरात नाही बोलावलंस?’’
‘‘अगदी िच ार आ ह के ला. तु ही खूप रागवाल हेही पु हा पु हा सांिगतलं, पण फारच
गडबडीत होते. के वळ मी दसले हणून तसंच पुढे जाववेना हणाले.
गाडीसु ा अशी जोरात सोडली होती. मला तर बाई भीतीच वाटत होती.’’
‘‘बरं , मग के हा येतो हणालेत?’’
‘‘एक-दोन दवसांत.’’
‘‘बरं , िव ाधर नाटक मंडळी या लोकांना...’’
‘‘ याची तर गंमतच झाली. िजना चढू न वर गेले, तर आतून जोरजोरात बोलणं ऐकू येत
होतं. आवाज नवीन होते, पण संभाषण ओळखीचं वाटत होतं. तेव ात ते देशपांडे बाहेर
आले आिण बाई मला यांनी पटकन वाकू न नम कारच के ला.’’
डो यांतलं पाणी पुसत के शवराव हणाले,
‘‘भारी भावना धान माणूस! तो आप याला फार मानतो.’’
‘‘हो, पण मला कती चोर ासारखं झालं–’’
‘‘ याला काय करणार, बरं मग पुढं?’’
‘‘मग काय, ते मला सरळ आतच घेऊन गेले. काही रसच वाटेना, बाई! सगळे नवीन चेहरे .
फ देशपांडच े तेवढे ओळखीचे. मा याकडे पाहत हणतात, ‘काय विहनी, काही
ओळखीचं वाटतंय का?’ -माझे तर डोळे ितथेच भ न आले. यांनाही बोलवेना मग. नंतर
हणाले, ‘के शवरावांची साठी आ ही साजरी करणार आहोत, यासाठी काही वेश
बसवतोय यां याच नाटकातले. येणारच आहे आता आमं णाला.’ ’’
‘‘ यांना माहीत नाही ना काही?’’
न हतं ना! -मी सांिगतलं सगळं . फार हळहळले. पण हणताहेत, तरीही काहीतरी क या
हणून.’’
काही वेळ दोघंही ग प होती. जरा वेळानं के शवरावांनी िवचारलं,
‘‘आपटे कु ठे भेटले?’’
‘‘अ या वाटेवरच भेटले. याच दवशी यां या न ा िच पटाचा मु त आहे. तरी ते
ये याचा य करीन हणालेत. यािशवाय...’’ तेव ात घंटा वाजली. सर वतीबाई
उठ या. फॅ िमली डॉ टर साठे आले होते. यांना खुच देत सर वतीबाई हणा या,
‘‘तु ही आज येणार हे िवस नच गेले होते मी तर.’’
‘‘छान, के शवरावां या आधी तु हीच हाता या होणार तर मग.’’
‘‘न च! मी आता परत त ण होत चाललोय.’’
िखशातून टेथॉ कोप काढीत डॉ टर हणाले, ‘‘छान, छान!’’
यानंतर तपासणी झाली. इं जे शन झालं. लड ेशर घेऊन झालं.
‘‘चहा घेणार?’’
‘‘नको आता-’’
सर वतीबाई नेहमी माणे डॉ टरांना दरवाजापयत पोहोचवायला गे या.
‘‘आज तु ही घाईत दसताय!’’
‘‘छे, छे! तसं काही नाही.’’
‘‘अिजबात थांबला नाहीत. यां याशीही नीट बोलला नाहीत. आ याबरोबर िनघालात?’’
‘‘आज माझीच मन:ि थती ठीक नाही. दोन-तीन िस रयस के सेस आहेत आिण...
के शवरावांचं लड ेशरही आज वाढलेलं आहे. काही कमी-जा ती...?’’
‘‘ हटलं तर आहे. नाही तर नाही.’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘साठी समारं भाचे वेध लागले आहेत यांना.’’
‘‘हो का? वा! अिभनंदन के लं पािहजे मग. छान, छान!... पण जरा जपून हं. सांभाळा
यांना. ताण पडू देऊ नका. आता यांची मन:ि थती जा त नाजूक बनली असेल.’’
‘‘हो ना!’’
‘‘आिण या अस या समारं भात तर फार जपलं पािहजे. सग या गो ी काही अशावेळी
मनासार या होत नाहीत. कारण चांग या कायातही वाथसाधू असतातच. अशांकडू न
अकारण अपमान हो याचीही श यता असते. बरं न बघवणारी माणसं हटकू न येतात
अशावेळी! आपले हात धुऊन घेतात आिण तेही स यतेचा बुरखा पांघ न! एका या
साठी या समारं भात दुस या या साठी या समारं भाची टंगल करतात आिण ख या
साि वक वृ ी या माणसाला हे सहन होत नाही. हणून हटलं, जरा जपा.’’
‘‘मी एकटी काय क बाईमाणूस? जमेल तेवढं करते. कोण याही मागाने यांना स
ठे वते.’’
‘‘बस! तेच मह वाचं आहे. तशी भीती नाही. पण सांभाळावं. घाब नका. मी आहेच.
के हाही हाक मारा.’’
‘‘तुमचे उपकार आहेतच. तु ही जरा यां याशी बोला ना स काराब ल! यांना बरं
वाटेल.’’
‘‘आज नाही बोलत! या दवशी एकदम हार घेऊनच येईन.’’
यानंतरचे सगळे च दवस सर वतीबाइचे फार धावपळीचे गेल.े के शवरावांचे प रिचत
काही थोडेथोडके न हते. अथात सग यांची घरं सर वतीबाइना माहीत न हती. येक
ओळखी या ला काही या भेटू शकत न ह या. परत परत जायचं, ते काय ते
आप ांकडे, नाटक कं पनी या िब हाडी आिण संपादकांकडे. के शवरावांनी रोज ांचा
भिडमार करायचा. वत:ला नेम या या वेळी अशा अव थेत टाक याब ल निशबाला
आिण देवाला दोष ायचा आिण डॉ टरांनी लड ेशर वाढू देऊ नका हणून बजावायचं.
के शवरावांना समाधान एकाच गो ीचं होतं क , यांचा कोणाला िवसर पडला न हता.
साठीचा दवस अगदीच वाया जाणार न हता. येकजण वत: या वसायात दंग होता.
के शवरावांकडे यायला कु णालाही सवड सापडली न हती, पण सर वतीबाइबरोबर सवाचे
िनरोप येत होते. शेवटी तो दवस उगवला! -अगदी उजाडताच डॉ. साठे वत: हार घेऊन
आले. यांनी वत: या हातांनी के शवरावांना हार घातला. के शवरावां या दो ही
डो यांतून पा या या धारा लाग या. तशाच अव थेत यांनी डॉ टरांना िमठी मारली,
पण पाठोपाठ आवेग सहन न होऊन ते पलंगावर कोसळले. मग एकच धावपळ उडाली.
डॉ टरांनी लगोलग इं जे शन दलं. के शवराव सावधही लवकर झाले. सर वतीबाइना
एका बाजूला नेत डॉ टर हणाले, ‘‘आज दवसभर अशी वदळ राहणार. यांचे जुने ेही
येतील आिण मग येक वेळेला असा भावनावेग येणार यांना! मीच पिहला आलो आज ते
ठीक झालं. तु हाला सांगून ठे वतो. आज यांना कु णालाही भेटू देऊ नका श यतो. कु णी
आलेच हार वगैरे घेऊन तर नुसतं येऊ ा. फार तर पाच िमिनटं बसू ा, पण ही
प रि थती सांिगतलीत तर कु णी गैरसमज नाही क न घेणार.’’
‘‘नाही... नाही... तशी माणसं चांगलीच आहेत सगळी. मला फ यांचीच काळजी
वाटते...’’
‘‘ यांना तशी भीती काही नाही. मी परत दुपारी येईन. यांना भेटायला, ग पा
मारायला.’’
सबंध दवस सर वतीबाइना काम पुरलं. अ या-अ या, पाऊण-पाऊण तासांनी या
के शवरावां या जवळ जात आिण सांगत,
‘‘हा हार तुम या ऑ फसात या लोकांचा. हेड लाक जठार घेऊन आले होते. तुमचा जरा
डोळा लागला होता हणून नाही उठवलं.’’
के शवरावां या डो यांतून नुसतं पाणी येत राहायचं. वारं वार ते हणत, ‘‘कसला समारं भ
हा! का सग यांनी एवढं यावं? आिण मला यांना भेट याचीही परवानगी नसावी? कसला
हा योग? कसला हा जगावेगळा स कार?’’
यांचे डोळे पुसत सर वतीबाइनी हणावं, ‘‘आता याला इलाज आहे का काही? तु ही
चांगले बरे हा. आपण सग यांना मोठं जेवण देऊ.’’
वत:चं समाधान क न घेत के शवराव हणाले,
‘‘आपटे कं वा देशपांडे आले तर यांना मा मी भेटणारच हं. यांना तसं पाठवू नकोस.’’
‘‘ यांचे हार यां या नोकराबरोबर येऊन गेले मघाशीच. या दोघांनीही, मग येतो हणून
िनरोप पाठवलेत.’’
‘‘असं? बरं .’’
सं याकाळी सात-साडेसात वाजता रमेश आला. बाहेर याच खोलीतले हार पा न यानं
आ यानं िवचारलं,
‘‘मामी, हे एवढे हार कसले?’’
‘‘ ांचा साठीचा समारं भ आज!’’
‘‘छान! आ हालाच तेवढा प ा नाही. हे असं का?’’
‘‘अरे , मी एकटी बाई! यांचं सगळं मीच करते. दोन मुलगे आहेत. दोघेही गावाला. हणजे
असूननसून सारखेच. गावात सग यांकडे मीच एकटीनं हंडायचं. कु ठे कु ठे जाणार मी
एकटी? मी तर अगदी थकू न गेले बाई.’’
थोडा वेळ िवचार करीत रमेश हणाला,
‘‘आता मी यांना नुसता कसा भेटू?’’
‘‘आज नाहीच कु णाला परवानगी भेट याची.’’
‘‘वा! घरात यांनीपण भेटायचं नाही?’’
‘‘तू भेट रे , पण आपलं सांिगतलं.’’
‘‘ रका या हातांनीच?’’
‘‘यातलाच एक हार उचल आिण जा आत.’’
‘‘वा! मामांचं समाधान होईल, पण माझं समाधान?’’
‘‘आज यांचं समाधानच पाहायचं बाबा. सबंध दवस हेच. बाक आजच का, गेले पंधरा
दवस हाच कार चाललाय.’’
‘‘कसला?’’
‘‘हाच. लपंडाव. लोकांनी मला फसवायचं, मी यांना फसवायचं.’’
सर वतीबाइना पुढं बोलवेना. पदरात त ड लपवून या द ं के देऊ लाग या.
‘‘मामी... मामी... काय झालं?’’
‘‘खूप सहन के लं. आज अिनवार झालं. नाही राहवलं हणून बोलले.’’
‘‘पण काय झालं?’’
‘‘कु णाला नाही रे कं मत या जगात. एवढं र ाचं पाणी के लं सग यांसाठी यांनी. पण
यांची एवढी इ छा काही पुरी झाली नाही. तो संपादक बघायला तयार नाही. देशपांडे
गुपचूप नाटक बसवताहेत. आम या त डाला पानं नेहमीच पुसायची. साधी ओळख
दाखवायला तयार नाही तो आप ा. यानं तर गाडी घेत यापासून याची नजर वरच
लागली आहे. यां या समाधानासाठी िभरीिभरी हंडले पंधरा दवस. खूप अनुभव घेतले
िविच .’’
‘‘तू काय सांगतेस ते कळतच नाही... मग हे हार–’’
‘‘सगळे मीच िवकत आणलेत. तासातासानं भेटते यांना आिण त डात येईल याचं नाव
घेत.े घे यातलाच एक हार, घाल यांना. या सग या हारांत डॉ. सा ांचा खरा हार! तो
मु ाम बाजूला ठे वलाय —’’
 वर
समोर ितघीजणी बस या हो या. खारकर, पाटसकर आिण गोडबोले.
— िनवड मलाच करायची होती. माझा खास अिस टंट बोधनी आज आला न हता. ते हा
जे काय मामुली िवचारायचे असतात, ते मलाच िवचारावे लागणार होते. वा तिवक
ही असली कामं मी बोधनीवर सोपवून ते हाच िन ंत होतो. मॅनेजर या पदाला
पोहोचले या मा यासार या माणसाला ही करकोळ कामं करायला वेळ न हता.
टेिलफोन ऑपरे टर कम रसे शिन ट हणून कोणतीही मुलगी का येईना! — प पा न
मुलगी पसंत कर याचं माझं वय गेलं होतं. समोर बसले या मुल या वया याच मला
आता दोन मुली आहेत. ऑ फस या कामापायी यां यासाठी थळं पाहायलाही वेळ
िमळत नाही. सारांश काय, तर या अस या बारीकसारीक कामाला मला वेळ न हता,
इं टरे टही न हता, पण आता ते काम करायला हवं होतं. मी आता काय-काय
िवचारणार, या िवचारानं समोर बसले या ितघीही जरा काव याबाव या झा या हो या,
पण यांना हे कु ठं माहीत होतं क , यांना काय िवचारावं, याचाच मला पडलाय
हणून?
—जा त तपशील मलाच नको होता. वेळे या वेळी फोन आले, अपॉइ टमे स सांभाळ या
गे या, येणा याजाणा या माणसाशी सौज यानं बोललं क , संपली कामं रसे शिन टची!
‘‘तुम यापैक जा त स हस कु णाची झाली आहे?’’ मी ितघ ना एकदम के ला. यांनी
आपापसात एकमेक कडे पािहलं. यातली एकजण काही बोलणार, तेव ात फोन
वाजला. मी फोन उचलला. पलीकडू न आवाज आला-
‘‘िशरगावकर-रण दवे सॉिलिसटस ऑ फस?’’
‘‘येस-’’ मी हणालो.
‘‘मॅनेजर आहेत का?’’
‘‘बोलतोय.’’
पलीकडू न त परतेनं ती हणाली, ‘‘गुड मॉ नग सर.’’
‘‘गुड मॉ नग.’’
‘‘सर, मी पु पा शािळ ाम बोलतेय.’’
‘‘बोला.’’
‘‘सर, आ ा आप या ऑ फसात मला इं टर यूसाठी बोलावलं आहे. मला थोडा उशीर
होईल. मी जरा अडचणीत आहे. थो ा उिशरानं येईन. मला तेवढी सवलत िमळे ल का?’’
मी सद झालो होतो, तो के वळ ितचा आवाज ऐकू न! -गोडवा, मादव आिण तरीही नाणं
वाजवावं एवढा खणखणीत! तंबो या या तारांना जवारी लाव यावर या माणं वर
काही काळ घुमत राहतो, याची आस काही वेळ मागं राहते, तसा काहीसा ितचा आवाज
होता! जवारी लावलेला! — या आवाजानंच ितनं मला जंकलं. ते हाच वाटलं, ही पु पा
शािळ ाम कशीही असो, के हाही येवो, पण िहची नेमणूक न करावी.
हा आवाज आप याला जा तीतजा त ऐकायला यायला हवा.
नंतर मला समोर या मुल ना काही िवचारावंसं वाटेचना. मी मनात या मनात पु पा
शािळ ामला जागा देऊनच टाकली होती. उगीचच इं टर यूला शोभतील असे मामुली
िवचा न मी या ितघ ची बोळवण के ली.
पु पा शािळ ाम बरोबर एक तासानं आली. आ यावर ितनं िशपायाबरोबर िच ी आत
पाठवली. ितची िच ी आली, ते हा माझा चहा चालला होता. ‘ितला आत पाठव–’ असं
िशपायाला सांगून मी ित यासाठीही चहा मागवला.
ती आत आली. येता येता ितनं मला अिभवादन के लं. कपातला शेवटचा घोट घे यासाठी
मी कप त डाला लावला. तेव ात फोन वाजला. पु पा शािळ ाम त परतेनं पुढं आली.
टेिलफोन ऑपरे टरचं र अंगात खेळत अस या माणं माझी अनुमती गृहीत ध न ितनं
फोन उचलला.
—‘‘िधस इज िशरगावकर – रण दवे सॉिलिसटस ऑ फस.’’ ित या जवारीदार आवाजात
ती बोलू लागली. नंतर ितनं िवचारलं, ‘‘मे आय नो, इज पी कं ग, लीज?’’ नंतर मा या
हातात फोन देत हणाली–
‘‘एस. एल. आपटे बोलताहेत.’’
माझं बोलणं संपेपयत ती शांत उभी होती. मी ‘बसा’ हट यावर ती बसली. स दयसौ व
याचा िवचार कर या या वृ ीचा मी फारसा न हतो. तरीही पु पा शािळ ामकडे
पािह यावर मला वाटलं, परमे राकडे या मुलीला ायला काहीही असू नये, एवढा तो
कफ लक होता काय? या िवचारा या पाठोपाठ दुसरा िवचार आला, ‘‘छे, छे! परमे र
कफ लक असता, तर यानं एवढा हेवा करावा असा आवाज पु पा शािळ ामला दला
नसता!’’
समोर बसले या या मुली या ग यात तेजाचा तेवढा एकच बंद ू होता आिण टेिलफोन
ऑपरे टरसाठी फ तेव ाच गो ीची गरज होती. मघाशी ितची सगळी हालचाल,
त परता, बोल याची ढब याची न द मी के लेली होतीच. या ठकाणी मोल करायचं होतं
ते गुणांच,ं पाचं न हे! हा सगळा िवचार क न मी हणालो,
‘‘िमस पु पा शािळ ाम, तु ही उ ापासून कामावर या.’’
एव ा झटपट िनणयाची अपे ा ितला नसावी. ितनं पटकन मला नम कार के ला.
तेव ात ित यासाठी मागवलेला चहा आला. माझे पु हा आभार मानीत ितनं तो चहा
घेतला आिण ती जा यासाठी उठली. ितचा आवाज परत ऐकायचा हणून मी िवचारलं,
‘‘उ ा वेळेवर याल ना? काही अडचण वगैरे’’
मा याकडे िनभय नजरे नं पाहत ती हणाली,
‘‘सर, तुम याशी मी थोडी तारणा के ली. मला माफ करा. मला अडचण अशी काहीच
न हती. तुम यापयत य ये याआधी के वळ आवाजानं पोहोचावं, हा माझा हत हाता.
टालफान-आपरटर या वसायात आवाज मह वाचा. मा याजवळ तेवढंच
ॉिल फके शन होतं. हणून मी अगोदर आप याला फोन के ला. मला मा असावी.’’
काही वेळ मी िवचारात पडलो. एव ा मो ा आिण अशा खुलाशाची अपे ाच न हती.
एखादी मुलगी नुसते ‘हो’ हणून िनघून गेली असती. ितचा मोकळे पणा मला आवडला.
कु णाशीही तारणेनं न वाग याची ितची वृ ी आवडली. िनभयता पटली आिण याच
वेळेला वत:म ये असलेला गुण दुस यापयत पोहोचिव याचं ितचं कसबही आवडलं.
ित या व पाची ितला असलेली जाणीव समजली. मी हणालो,
‘‘डो ट वरी! तु ही जाऊ शकता. उ ापासून या.’’
परत एकवार नम कार क न पु पा शािळ ाम िनघून गेली.
दुस या दवसापासून पु पा शािळ ाम कामावर येऊ लागली. ितचा आवाज फोनमधून
िन य कानावर येऊ लागला. या आवाजानं के वळ मीच झपाटलो गेलो होतो असं नाही,
तर यानं यानं तो आवाज ऐकला, याला याला पु पा शािळ ामची चौकशी
के यािशवाय राहवत नसे. पण लोकांचं हे कु तूहल, कौतुक पु पा शािळ ामला य
बघेपयतच टकत असे. पु पा शािळ ामला पा न आ यावर कु णीही हणावं, ‘‘छे बुवा!
अगदी कोळसा..!’’ मी मनात हणत असे, क तुरीकडू न स दयाची अपे ाच नाही. फ
सुगंधाचीच अपे ा असते, पण या गो ी इतरांना सांग या या नसतात. फोनवर बोलताना
कामापुरतं बोलणं आटोप यावर आणखीन चारदोन वा यांची देवाणघेवाण हावी, असं
ितनं येकाला वाटायला लावलं होतं, यात वाद न हता! येक बाबीत कमी पडलेली
पु पा शािळ ाम या एकाच देणगीत अ भागी होती.
पु पा शािळ ामनं आवाजा या जोरावर जसं अगदी पिह या दवशीच मला जंकलं होतं,
तसंच याच वेळी ितलाही मी जंकलं असावं! ती मा याशी फारच आजवानं आिण कशी
अगदी आवाज भ न बोलायची. ित या बस याउठ यात, हालचालीत,
बोल याचाल यात मा याब लचा आदर, ित या का या रं गाइतकाच ठसठशीतपणे
दसून यायचा. ऑ फस सु हाय या आधी मी अधापाऊण तास लवकर यायचो. काही
दवसांनी ती मा याही आधी आलेली दसू लागली. मी ये यापूव ती यायची. मी
गे यावर जायची. शिनवारी तर मा या माणे पाच-पाच, सहा-सहा वाजेपयत ती
थांबायची.
एका शिनवारी दुपारी तीन वाजता मी ितला इं टरकॉमव न हणालो,
‘‘शािळ ाम, तु ही गेलात तरी चालेल.’’
‘‘मी आप याबरोबरच बाहेर पडेन.’’
‘‘तु ही कशाला ताटकळता मा यापायी?’’ मी िवचारलं.
‘‘मला तसं वाटत नाही, हणून थांबते.’’
शेवटी मी ितला के िबनम ये बोलावून घेतलं.
‘‘तु ही खरोखर जा.’’ मी हणालो.
ती तशीच उभी होती. मी पुढे हणालो, ‘‘चांगली अध रजा िमळते शिनवारची. घरी
जावं, मजा करावी. मला जायला िमळालं असतं तर मी आधीच पळालो असतो, पण आता
तसं पळायला िमळणार नाही आिण पळायला िमळालं याचा आनंद वाटायचं वयही
रािहलं नाही... ते हा तु ही जा. यू आर यंग. गो अँड ए जॉय सॅटड.’’
भावने या भरात मी अगदी घरगुती मोकळे पणानं बोललो, पण या मुली या डो यात
काहीतरी हललं. भरले या आवाजात ती हणाली,
‘‘सर, नुसतं ता य पुरत नाही.’’
मा यातलं वा स य पु पा शािळ ामला कु ठं तरी बोचलं. गैरसावधपणे तीही तसं हणून
गेली आिण मग एखा ा पा ात नको तो आकडा आ याचं लहान मुलाला समज यावर
तो जसा याच आक ावर थांबून वत:ला सावरायला पाहतो, तसं पु पा शािळ ामचं
झालं. मी हणालो,
‘‘ए स यूज मी. ड ट िमसअंडर टँड मी.’’
‘‘ने हर सर, ने हर.’’ तीही पटकन हणाली.
जरा वेळ चम का रकपणे गेला. नाटकातलं गाणं संप याबरोबर दुस या पा ाची ए ी
असावी आिण यानं लगेच येऊ नये; ते हा जशी चम का रक अव था होते, तसं झालं
माझं!
मी मग एकदम िवचारलं,
‘‘शािळ ाम, घरी कोण-कोण आहेत तुम या?’’
‘‘आई आहे, वडील आहेत, मोठा भाऊ डॉ टर आहे.’’
कु ठं तरी वाचलेली पाटी आठवून मी िवचारलं,
‘‘ हणजे ते डॉ टर शािळ ाम तुमचेच भाऊ का?’’
‘‘होय.’’
‘‘कशी काय चाललीय ॅि टस?’’
‘‘फारच चांगली. णभर बोलायला रकामा वेळ नसतो.’’
‘‘ यािशवाय कोण आहे?’’
‘‘आणखी एक भाऊ आहे. मा यापे ा लहान आहे.’’ –पु हा शांतता.
‘‘शािळ ाम, तु हाला एक िवचा का?’’
‘‘सर, हे न िवचारता काहीही िवचार याचा तु हाला अिधकार आहे.’’
‘‘थँ स.’’
‘‘आणखीन, मला तु ही सरळ पु पा हणून हाक मारा.’’
मी यावर नुसता हसलो.
‘‘काय िवचारणार होतात?’’ ितनं आठवण क न दली.
‘‘तु ही–’’
‘‘तू हणा.’’
‘‘बरं तू. -पण तू नोकरी का करतेस? आिण कती दवस करणार आहेस?’’
‘‘कज फटायला हवं हणून नोकरी करते. आणखी पाच-सहा वष तरी लागतील कज
फटायला.’’
‘‘कजाची जबाबदारी तु यावर आहे? तुझा भाऊ एवढा डॉ टर आहे ना?’’
‘‘होय. तो डॉ टर आहे. याची ॅि टसपण चांगली चालतेय. पण कज माझं वत:चं ...आहे
वैयि क आहे.’’
िवचारात पडत मी हणालो, ‘‘मा या ल ात नाही येत.’’
जरा वेळ थांबून ती हणाली, ‘‘सर, मा यासारखी मुलगी या आईविडलांना असते, या
आईविडलांना ती मुलगी हणजे कजच नाही का?’’
‘‘छे, छे! असा थोडाच िवचार करतात?’’
‘‘या न िनराळा िहशेब कसा करणार? ल ा या बाजारात काय खपतं? फ स दय,
ता य आिण पैसा! या तीनच गो ी खपतात. गुण, चा र य, चालीरीती या गो ी आ ही
सािह यासाठी ठे व यात. वहारात यांचा काय उपयोग? िवकलं जातं ते स दय! –
मा याजवळ ते नाही. ते हा रािहला पैसा. मा या पगाराचा पैसा घरात खच होत नाही
एवढी सुब ा आहे. पाच-सहा वष नोकरी के ली क कज फटेल.’’
ित या िवचारांची मला गंमत वाटू न मी िवचारलं, ‘‘ कती कज आहे तुला?’’ पु पा
शांतपणे हणाली, ‘‘आता पाहा, कातडीचा रं ग काळा. एकदम काळा. भावबंधनमध या
इं द-ू बंदइू तका. या का या रं गाचे मी हजार पये धरलेत. के स आखूड, याचे पाचशे.
डोळे ही काही खास पाणीदार नाहीत, याचेही पाचशेच. ओठ जाड. याचे झाले हजार
आिण सर, बांधा नाही. ह ली या काळात बां याला के वढं मह व आहे! मला तोही नाही.
ते हा याचेच धरायला हवेत दोन ते तीन हजार! ल ा या वेळी फ पैसाच धावून येईल.
एखादा अडलेला वरिपता देईल या या गृहल मीची जागा मला! भाऊ मदत... करणार
नाही असं नाही, पण या या मनात खचाब ल काही यायला नको. नाही का?’’
पु पा शािळ ाम शांतपणे बोलत होती. एखा ा मुलानं रीतसर गिणत मांडावं, दले या
गो ी, िवचारले या गो ी, करायची रीत, ताळा, या माणं ितनं गिणत मांडलं होतं आिण
आता ते सोडवायला सु वात के ली होती.
बोधनीनं मला ती बातमी सांिगतली, ते हा माझा िव ास बसला नाही. मी याला पु हा
पु हा िवचारलं,
‘‘न अगदी? कशाव न पण?’’
‘‘नाना, तु ही के िबनम ये बसता. आ ही बाहेर असतो. या गो ी पाहतो. अ युत
ित याबरोबर फरतो, हे आ हाला माहीत आहे. वत: अ युतही काहीकाही सांगतो.’’
बोधनीनं एवढं सांिगत यावर मी काही बोललो नाही. बोधनी िनघून गेला. बाहेर
बसणा या इतर लोकांना अ युतची ही िनवड पा न ध ा बसला असणार. ध ा मलाही
बसला होताच, पण इतरांनी अ युत या या ‘टे ट’ब ल याची क व के ली असली, तरी मी
मा याचं अिभनंदन करणार होतो.
पापलीकडचं पाहणा या असतात तर! अिभनंदन...
फोन उचलावा आिण पु पाचं अिभनंदन करावं, असा िवचार मा या मनात येऊन गेला. मी
तो क ानं दाबला. या अस या बाबतीत गैरसमज जा ती! खरा कार जर तसा नसला, तर
परत पु पाला काहीतरी वाटायचं...
पण बोधनीनं आणलेली बातमी खरी होती. एकदा मी या दोघांना बरोबर बाहेर जाताना
पािहलं. यानंतर एकदोनदा अ युतनं व पु पानं एकाच दवशी रजा घेत याचं यानात
आलं. पु पा मा होती तशी होती! ित या चेह यावर काही फरक, बोल याचाल यात
वेगळे पण, असं काही वाटलं नाही.
एकदोनदा मला पु पाची काळजीपण वाटू न गेली. कु णी सांगावं? हा अ युत ितला
फरवायचा आिण ायचा सोडू न! पण असे जरी िवचार अधूनमधून सतावीत होते, तरी
पु पाला मी सावध क शकत न हतो. एक तर ती जरी मला मानीत होती, तरी माझा हा
स ला ितला मानवला असता क नाही याची शंका होती आिण दुसरं हणजे तसंच काही
असलं तरी ती मला आपण होऊन सांगेल, हाही आ मिव ास होताच! आिण या अस या
बाबतीत आपण होऊन या गो ी िवचार यापे ा आप याला या यां याकडू न कळले या
ब या, असं हणत मी ग प रािहलो. पण तशी वेळ आलीच नाही. मिहना-दोन मिहने हे
असे गेले आिण एक दवस अ युत साहनीनं वत: या ल ा या पि का सग या
ऑ फसला वाट या. सग यांबरोबर यानं पु पाला जे हा आमं ण दलं, ते हा पु पा
मा या खोलीत होती.
आता पु पाला काही िवचार यात अथ न हता.
ती मला आपण होऊन काही सांगेल हीही श यता न हती.
सांगून सांगून काय सांगणार? ‘अ युतनं फसवलं’ हेच ती िव हळू न सांगणार ना?
अ युतसारखा माणूस सरळसरळ हणणार, ‘ल ाचा िवचार कर यापूव आरसा पाहा–’
हणून!
अ युत या ल ा या रसे शनला सगळं िडपाटमट गेलं. सावजिनक वगणीतून याला ेशर
कु कर दे यात आला. सग यांबरोबर मी गेलो न हतो. ऑ फस सुट यावर जवळजवळ
तासा-दीड तासानं मी बाहेर पडलो आिण पाहतो तो बाहेर काउं टरवर पु पा बसली होती!
पु हा पंचाईत! ितला ‘चल’ हणायचं क नाही?... मी घुटमळलो. तेव ात ती हणाली,
‘‘नाना, अ युत या रसे शनला जाताय ना तु ही?’’
‘‘हो, िनघालोय.’’
‘‘थांबा, मलाही यायचंय.’’
‘‘अरे ! मग मघाशी का नाही गेलीस?’’
‘‘तुम यासाठी थांबले होते.’’
आ ही बाहेर पडलो. वाटेनं आमचं फारसं बोलणं झालं नाही. जे झालं ते फार मोघम, तुटक
झालं! पु पा अ युतशी चांगली बोलली. तोही नीट बोलला. जणूकाही घडलंच न हतं.
दुस या दवशी अकरा वाजता फोन आला. फोन पु पा या घ न आला होता. ित या
धाक ा भावानं तो के ला होता. पु पा आजारी होती आिण दोन-तीन दवस तरी येणार
न हती.
हेही अपेि तच होतं.
यानंतर या शिनवारी मी ऑ फसला याय या आतच पु पा येऊन बसली होती. ती अगदी
नेहमीइतक नॉमल होती.
‘‘ कृ ती बरी आहे?’’ मी िवचारलं.
‘‘होय.’’
ऑ फस बंद होईपयतचा वेळ फारच धामधुमीत गेला. मला पु पाची आठवण जी नंतर
झाली, ती ऑ फसातले लोक गे यावर जवळजवळ स वा-दीड तासानं! पु पा आजारी
होती, ते हा ती गेली असणार, असं हणतच मी फोन उचलला. मधे िवलंब न जाता
पलीकडू न तोच जवारीदार आवाज आला, ‘‘येस, सर?’’
‘‘अरे ! तू गेली नाहीस का अजून?’’
‘‘मी तशी कधी जाते का, सर?’’
‘‘जात नाहीस गं. पण तुला बरं न हतं ना?’’
‘‘न हतं, पण आता बरी आहे.’’
‘‘दॅ स गुड. आत ये आिण चहा सांग आप यासाठी.’’
मी फोन खाली ठे वला.
पु पा या घरी ितचा हा ेम करणाचा इितहास माहीत होता क न हता, याची क पना
न हती. ितची समजूत घालणं मा मला ज रीचं वाटत होतं. मला ित याशी िहतगूज
करायचं होतं. ितचं-माझं नातं जसं बापलेक सारखं होतं, िततकं च ेहाचंही होतं. ती या
कारात कतपत पोळली गेली होती, हे मला कळायला हवं होतं.
पु पा आली. ‘बैस’ हणायची वाट न बघता बसली. काही वेळ ितचं िनरी ण क न
झा यावर मी हणालो,
‘‘पु पा, मनाला फार लावून घेऊ नकोस.’’
‘‘नाना, कशाचं हणता तु ही?’’ ितनं शांतपणानं िवचारलं.
मा या मनाचा फार ग धळ उडाला. पु पाला या िवषयावर चचा नको होती क ,
मा याशी ितला हे बोलायचं न हतं, हे कळे ना. मी हणालो,
‘‘मी कशाब ल हणतोय, हे तुला माहीत आहे.’’
‘‘तु ही अ युतचं हणताय? मी ठीक आहे याब ल... मला ताप आला होता, तो शारी रक
होता. यात मनाचा भाग न हता क , कसला ध ाही न हता.’’
मी हणालो, ‘‘ठीक आहे. मी हटलं, उगीच फसवणुक चा ध ा बसायचा.’’
‘‘नाना, फसवणूक न हतीच यात. मला सगळं माहीत होतं. मी उलट यांची ऋणी आहे.’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘ यांचं ल ठर याचं यांनी पिह यांदाच मला प पणे सांिगतलं होतं.’’
‘‘तुला याचं काही वाईट वाटलं नाही?’’
‘‘नाना, जे माझं होणारच न हतं, याब ल वाईट वाट याचं कारण काय? फसवणूक
असती, तर लेश झाले असते.’’
मा या मनाचा ग धळ वाढत होता. मी पु पाला हणालो, ‘‘पण मग तू या याबरोबर
गेले दोन मिहने हंडली- फरलीस कशी?’’
‘‘मा या समाधानासाठी.’’
‘‘पु पा, यात कसलं समाधान होतं?’’
पु पा जरा थांबली आिण मग हणाली,
‘‘नाना तु हालाच सांगते. मी िन वळ वत: या आनंदासाठी अ युतबरोबर फरले. मला
थोडा कै फ हवा होता. धुंदी हवी होती. पु ष बाईसाठी कसा वेडािपसा होतो, हे मला
लांबून पाहायचं होतं. मा या ल ानंतर वैवािहक जीवनात मला तसा कै फ अनुभवायला
िमळे लच याची खा ी न हती.’’
‘‘तू को ात बोलायला लागलीस.’’
‘‘नाही नाना. माझं ल न होणार आहे. येक ीला -मग ती कशीही असली तरीही -
ितला प करणारा िमळतोच. पण नाना, मा यासार यांची ल ं होतात, ही गरजेपोटी
होतात. कु णा यातरी व ातली हणून न च माझा कु ठं वेश होणार नाही. कोणीतरी
अडलेला पु ष, एखादा िबजवर कं वा ंग असलेला, असा कोणीतरी गरजेपोटी मला
प करणार. यात कसला कै फ?... यात कसली उ कटता? आिण नाना, माणूस कशावर
जगतो? कोण यातरी धुंदीसाठी जगतो. ते धुंदीचे, कै फाचे ण मला अ युतनं दले. आता
मी कोणाचाही संसार, एव ा आठवणीवर मजेनं करीन...’’
पु पा तळमळीनं बोलत होती. मी ितला थोडंफार समजू शकत होतो.
पण अ युतचं काय? याला ही इ छा कशी झाली? ते कोडं होतंच. मी हणालो,
‘‘खरं आहे पु पा! तुझं फारसं खोटं नाही. पण अ युत, याला-’’
‘‘मा याब ल कसं आकषण वाटावं, असंच ना? याला कारण, जरा िनरा या अथानं
नाना, माझं हे प! अ युतची भावी बायको ते हा तीन-चार मिहने बाहेरगावी गेली
होती. एकदा पु षा या वासनेनं उसळी खा ली हणजे नाना, याला फ ‘ ी’ हवी
असते. मग ती कशी का असेना! आता मा यासारखी मुलगीदेखील याला वेडिं पसं क
शकत होती, यातच नाही का सगळं आलं? मलाही तेवढंच बरं वाटत होतं. मला दहा
िमिनटं जरी उशीर झाला तरी अ युत भडकायचा, मा याशी अबोला धरायचा. माझा
अहंकार ते हा सुखावला-’’
पु पा शांतपणं सांगत होती. मी मधेच हणालो, ‘‘वेडे पोरी! यानं आणखीन गैरफायदा
घेऊन भल या थराला गो ी ने या अस या तर?’’
‘‘नाना, तेवढी मी जाग क होते. मला असा उतावीळपणा कर याची, पायरी सोड याची
गरजच न हती. माझं ल िनि त होणार आिण नंतर या सव गो ी वाटणीला आहेतच,
यावर माझी ा आहे. मी अ युतला यो य अंतरावर ठे वूनच मला हवा असलेला आनंद
िमळवला. थोडासा अनावर झालेला पु ष असला, हणजे आप याला खेळवणारी बाई
सुंदर आहे क कु प, याचाही िवचार कर या या तो ि थतीत नसतो आिण नाना, मला
मा या या कु पतेनंच वरदान दलं हणायला हवं. अ युत आिण मी हंडत होतो, फरत
होतो; फार काय, मी अ युतबरोबर या या होणा या सासुरवाडीलाही जाऊन आले. पण
नाना, मा यासार या कु प मुलीबरोबर अ युतसार या राज बं ा गृह थाचं काही
‘गिणत’ असेल, अशी शंका घे याचं कु णाला धाडसच नाही झालं. नाना, जसं एखादीचं
स दय अपूव असतं, तशी माझी कु पताही अपूव आहे-’’ पु पा शांतपणे सांगत होती.
माझा आवाज बंद पडला होता. पु पा तशीच िनरोप न घेता उठली. बाहेर िनघून गेली.
बाहेर गे यावर पु पानं डोळे पुसले असतील का?...
जाऊन पा का पाठोपाठ?...
नको पण! ितचा आवाजच मला बरोबर सांगेल.
मी फोन उचलला. पलीकडू न त परतेनं तोच जवारीदार आवाज आला,
‘‘येस, नाना, नंबर हवाय?’’
 पिहली खेप
समोर या फाटकापाशी टॅ सी येऊन उभी रािहली. त परतेनं एक ितशीचा गृह थ उतरला.
आता या या पाठोपाठ एक गरोदर बाई खाली उतरणार, हा माझा कयास चुक चा ठरला
नाही. वा तिवक या दृ यात नवीन असं काहीच न हतं. दवसातून एक, कधीकधी दोन,
िचत दवशी आणखी जा त वेळाही अशा टॅ सीज येतात, अशीच जोडपी उतरतात!
नवरा, पाठोपाठ टेकलेली गभार बाई! — अस यास एखादी वय कर बाई! या माणात
बायका येत, याच माणात जातही! येताना ओढले या-भारावले या, चेह यावर, देहावर
औ सु य असायचं, परतताना तृ ी असायची. मनाजोगतं अप य झा यास ही तृ ी
वयं फू त असायची. दया या गा यातून आलेली असायची. याउलट काही झा यास ही
तृ ी वरवरची असायची. हातीपायी सुट याचं समाधानच काय ते आप या मालक चं!
हातातला तो लाल लाल गोळा मा िन वकार असायचा. आईविडलां या चेह यावरचे
भाव पाहताना मा या मनात िवचार यायचा, चेह यावर िच िविच भाव दाखवणारी -
मुखवटे पांघरणारी ही माणसंही अशीच दुप ां या गाठो ातून, लाल लाल देह धारण
क न या जगात आली; या गो यांना तृ ी माहीत न हती, अतृ ी हणजे काय हे उमजलं
न हतं!
टॅ सीचं िबल चुकतं करे पयत या गृह थानं बायकोला उभं राहायला सांिगतलं. या बाईचे
दवस अगदी भरलेले असावेत. कदािचत कळाही यायला सु वात झाली असावी. ितचा
चेहरा ओढलेला होता. गरग न वाढले या पोटावर ितनं एक हात दाबून धरला होता.
जीवनातला तो महान य बायकाच सहन क जाणे! मला बाईचं ते व प बघवत नाही.
खोलीत वळ यापूव माझी नजर सहज या पु षाकडे गेली आिण खोलीकडे वळणारी
माझी पावलं ितथंच थबकली.
सगळे च पु ष बायकां या बरोबर मॅट नटी होमम ये येतात. आपाप या बायकांची
काळजी घेतात आपाप या परीनं. डॉ टरां या सुपूद क न घरी जातात. सवड अस यास
ितथंच थांबतात. पण हा पु ष िनराळा वाटला. थमदशनीच वेगळा वाटला. तसा
दसायला तो साधारणच होता. िनमगोरा वण, उं ची मा वि थत! शरीर कमावलेलं
न हतं. पण क ांची ओळख झालेलं होतं. पण मला जर कशानं थांबावंसं वाटत असेल, तर
या पु षा या चेह यावरचे भाव पा न! याचा चेहरा अ यंत बोलका होता. या या
अंत:करणातली खळबळ या या चेह यावर एखा ा िशलालेखासारखी उमटली होती.
या या येक अवयवा या हालचालीत काळजी होत होती. बायको या
कमरे भोवती हात टाकू न ितला आधार देत देत तो ित या चालीनं चालू लागला. वेदना
होत हो या बायकोला, पण हवाल दल झाला होता तो! या णी यानं बायको या
सौ यासाठी जीवही गहाण टाकला असता. कं पाउं डचं फाटक वा तिवक या दोघांना
जाता येईल एवढं उघडलेलं होतं, पण या गृह थानं बायकोला थांबवलं. फाटक पुरतं
उघडलं. शेजार या झाडाची एक डहाळी वाकू न खालती आली होती. यां या चालीला
ितचा अडथळा होणार न हता, तरी एका हातानं ती वर करीत यानं दुस या हातानं पु हा
बायकोला आधार दला. यांची पदया ा पु हा चालू झाली.
तेव ाच सावधानतेनं तो ितला पिह या मज यावर घेऊन आला. गॅलरीतून हलके हलके
चालत ती दोघं आत या खोलीत गेली. पाचएक िमिनटांनी तो गृह थ एकटाच बाहेर
आला. ितथ या बाकावर णमा बसला. बेचैन होत पु हा उभा रािहला. कठ ाला रे लून
उभा रािहला. तोच काळजीयु चेहरा... अपराधी हालचाली... िभरिभरणारी नजर!
याचं िनरी ण कर याचा तेव ात या तेव ात मला छंद जडला. मी या याकडे पाहत
उभा रािहलो. तो बसत होता, उठत होता, दरवाजापयत जात होता, परतत होता...
एखादी नस बाहेर आली रे आली क , ितला थांबवत होता, अधीरतेनं काही िवचारीत
होता, अपु या मािहतीनं ख टू होत होता. हे असं बराच वेळ चाललं होतं. या या शेजारी
या यापे ा एक वय कर गृह थ उभा होता. या याशीपण याला बोलावंसं वाटत न हतं.
बायको माणेच तो वत: या थेलाही जपत होता. घ ाळात साडेसहाचा टोला पडला.
आता मला वेळ न हता. इतर वसाय होते. वतककडू न नो स आणाय या हो या.
धाक ा बिहणीसाठी करकोळ औषधं यायची होती आिण घरी जाऊन जेवण उरकू न
परत इथं येऊन अ यासाला सु वात करायची होती. तीही रा ी साडेनवा या आत!
रा ी नऊला जेवण आटोपून मी जे हा खोलीवर परतलो, ते हा या ा याला जवळजवळ
िवस नच गेलो होतो.
कु लूप काढू न दवा लावला. िखडक उघडली. मा या खोलीत या द ाचा उजेड
समोर या ‘िग रजा मॅट नटी होम’ या हरां ात बरोबर पडतो. तसा तो आताही पडला.
या उजेडात, हरां ात ठे वले या बाकावर तो गृह थ बसलेला मला दसला. आता मा
या याकडे फार ल ायला मला सवड न हती. ‘ ेम असावं तर असं... !’ - असं मनाशी
हणत मी व ा-पु तकं काढू न टेबलावर मांडली आिण अ यासाला सु वात के ली.
मधूनमधून िखडक तून नजर बाहेर जात होती, ते हा तो गृह थ अ व थपणे फे या
घालताना कं वा भकासपणे दूरवर पाहताना दसायचा.
रा ी बारापयत मी नेहमी माणे अ यास के ला. झोप यापूव सहज बाहेर पािहलं. तो
ाणी सगळे वहार सोडू न तसाच ताटकळत बाहेर बसला होता.
मला जाग आली ती घ ाळा या गजरानं! पाच वाजलेले असणार, असं हणत मी उठलो.
आधी टेबललँप लावला. बघतो तो तीनच वाजले होते. घ ाळ बंद पडलं होतं आिण कसा
कु णास ठाऊक, पाचाचा गजर तीन वाजताच होत होता. ‘बेटं िबघडलेलं दसतंय’ - असं
हणत मी िखडक पाशी आलो आिण आ याची परमावधी झाली–
तो गृह थ अ ाप... अ ाप... तसाच ताटकळत फे या मारीत होता. मधूनच याचा हात
डो याकडे जात होता. साहिजक आहे. जागरणानं आिण मानिसक तापानं डो यांची आग
होत असणार. एकदोनदा असं झालं. मग मला जरा िनराळी शंका आली. मी मग मोठा
दवा लावला. माझा अंदाज खरा ठरला. तो ाणी रडतच होता. आता मा मला राहवेना.
के वळ कु तूहल वाटू न यावं, एव ावर थांबावंसं वाटेना. आता याचा प रचय हायला
हवा. मी मग गॅलरीत आलो. अपरा ी टा या वाजवून मोठा आवाज करणं इ न हतं
आिण टा या वाजवून ल वेध याइतकं अंतर न हतंही!
मी शुक् शुक् के यावर यानं अगोदर मागेच पािहलं. एखा ा नसनेच हाक मारली असावी
असं वाटू न यानं बंद दरवाजाकडे पािहलं असावं. नंतर याची नजर मा याकडे वळताच
मी याला खूण के ली. णमा तो घोटाळला आिण मग येत अस याची खूण क न तो
िज याकडे वळला. तो ये यापूव च मी दरवाजा उघडू न या या वागतासाठी तयार
रािहलो. संथपणे तो एक-एक पायरी चढू न वर आला. सावकाशीनं पायांत या चपला नीट
काढू न ठे व या. वभावाचा अंदाज यायचा झाला तर तो सा या चपला काढू न ठे व या या
प तीव नसु ा घेता येतो. मला तो सीधासाधा वाटला. नंतर मी ‘बसा’ हट यावर तो
नीट बसला.
दोन-तीन ण मग नुसते एकमेकांकडे पाह यातच गेले.
‘‘आपण आता फ डसा चहा घेऊ या. चालेल ना?...’’ मीच सु वात के ली. तो िनमूटपणे
‘हो’ हणाला.
इलेि कची शेगडी चालू करीत मी आधण ठे वलं. साखर टाकता टाकता मी िवचारलं,
‘‘काय हणतात डॉ टर?’’
जागरणानं आिण काळजीनं घोग या झाले या आवाजात तो हणाला,
‘‘डॉ टरलोक मनमोकळं सांगतील तर काय हवं होतं?... सकाळपयत रझ ट लागेल
एवढंच हणतात.’’
– या या उतावीळपणाचं मला हसू आलं. याच वेळी बायकोवरचं ेम पा न दय भ न
आलं. मी हणालो,
‘‘चालायचंच! यापे ा जा त प क पना नाहीच देता येत याबाबतीत.’’
‘‘हो, पण माणसाला कती िववंचना लागते याची काही क पना! शा एवढं पुढं गेलं
हणतात, पण याबाबतीत अजून आहे ितथं आहे!...’’
‘‘अहो, घाबरताय काय एवढे? डो ट वरी. सगळं ठीक होणार आहे.’’
‘‘नाही हो नाही. या अस या श दांनी नाही समाधान होत. छे! हे असं काही हायला नको
होतं. वाईट... वाईट. हा संसार, या काळ या, ही र र - हे सगळं तापदायक आहे. यात
के वळ यातना आहेत.’’ तो तळमळू न बोलत होता.
याचं समाधान कसं करावं हा होता. तो याच वरात सांगत होता,
‘‘हे गभारपण, बाळं तपण यातलं आ ही काही घेऊ शकत नाही.’’
‘‘अहो, युगानुयुगं हेच चालत नाही का आलं? मांची ही वाटणी -ही िनसगाची कमया
आहे.’’
‘‘ कमया कसली? शाप आहे शाप. एका अ यु कट सौ या या णाचा हा िततकाच चंड
मोबदला आहे. एका त हेनं तो ण, ते सौ यही िववािहत माणूस िवकतच घेतो. याला
नाव मा संसार, कु टुंब! सगळे फसवे श द... ख ात नेणारे ..!’’
‘‘तु ही...’’
‘‘काही सांगू नका. तु हीपण मढरासारखे याच चाकोरीतून जाणार आहात. माझी सुधा
ितकडे आ यंितक वेदनांनी तळमळत आहे आिण मी इकडे नुसताच तळमळतोय. ित या
शेजारी उभं राह याचीपण मला परवानगी नसावी?... नवरा ते हा जवळ असला, तर
काय जातं या डॉ टरलोकांच?ं ’’
‘‘अशी था नाही... यावेळी वत: या बायकोलाच हणे संकोच वाटतो.’’
‘‘तु हाला काय कळतंय यात?’’ — तो ताडकन हणाला.
‘‘तु ही हणता ते खरं आहे. माझं ल अजून झालेलं नाही, पण आमचं कु टुंब मोठं आहे.
मला खूप बिहणी आहेत. मला ऐकू न सगळं माहीत आहे.’’
‘‘ हणजेच सगळं वाईट आहे. आनंदा या आिण दु:खा या अ यु कट संगी नवरा-बायको
नेहमी जवळ हवीत... जवळ हवीत.’’
बोलता बोलता तो ाणी रडायला लागला. याचं सगळं शरीर गदगदा हलू लागलं. चहा
टाकू न शेगडीव न भांडं उतरवून मी पटकन या याजवळ गेलो. या या पाठीव न हात
फरवीत मी हणालो,
‘‘तु ही वेडे तर न हेत? रडताय काय? एवढी काळजी काय करता? सगळं वि थत पार
पडणार आहे. तु हीच धीर सोडता होय असा?’’
‘‘तु हाला क पना नाही हो! ाणापलीकडे आमचं ेम आहे एकमेकांवर. ित यािशवाय मी
एक िमिनट जगू शकणार नाही!’’
‘‘पण तु हाला तसं जगा हणून कोण सांगतंय?’’
‘‘मी दु आहे... फार दु आहे... मी असं काही करायला नको होतं. मोहा या आहारी
जायला नको होतं. मला मूल नको, बाळ नको... मला माझी सुधा हवी... सुधा पािहजे.’’
तो पु हा रडू लागला. याला काही काळ तसंच रडू देणं यो य वाटलं मला. खूप काळचं,
खूप अपघातांचं आिण खूप अपे ाभंगांचं दु:ख साठत येत असतं. एखा ा या
रड यामागे के वळ ता या घटनांचं दु:ख कधीच नसतं. फ एखादी ताजी घटना याला
अ ू वाहायला कारणीभूत ठरते, बघणा याला मा ते हा वाटू न जातं क , एव ा ु लक
काराव न याला रडायला का यावं?
—बायकोला दवस रािह याचं कळ यापासून, कं ब ना संसारात अगदी
अडक यापासूनच या माणसानं खूप सोसलेलं असलं पािहजे. बायको या बाळं तपणाची
था ही या या दु:खाची अंितम कडा असावी.
तो रडत रािहला. मी शांतपणे चहाचे कप भ लागलो. चहाचा कप हातात देईपयत तो
बराचसा िनवळला होता. आमचा चहा झाला. नंतर याने त ड धु याची इ छा द शत
के ली. मी याला नळ दाखवला. त ड धुऊन आ यावर याला बरं च हलकं वाटलं. तो
मोकळा झाला. माणसात आला. मघापे ा तो जा त मोकळे पणी पलंगावर बसला.
मा याकडे पा न तो स पणे हसला.
‘‘तुमचं ल होऊन कती वष झाली?’’
‘‘दीडच वष झालं-’’ यानं त परतेनं उ र दलं.
‘‘ल हमॅरेज?’’
‘‘हो.’’
‘‘घरी कोण कोण आहेत?’’
‘‘फ आई. मोठी बहीण आहे, पण ती गावाला असते.’’
या गृह थाची आई आज कशी आली नाही, याचं मला नवल, कु तूहल वाटलं. कदािचत तो
भाव मा या चेह यावर तरळू न गेला असावा. कारण तो लगबगीनं हणाला,
‘‘मातो ना आमचं हे ल पसंत नाही. ितनं आम यासाठी दुसरी मुलगी योजून ठे वली
होती...’’
‘‘ती तु हाला पसंत न हती...’’
‘‘छे, छे! मला ते माहीतच न हतं. याआधीच मी ितला माझं ेम सांिगतलं. आपण
मुला या इ छेआड आलोच नाही- असा मोठे पणा िमळव यासाठी ितनं मला परवानगी
दली आिण आता घरात या घरात उभा दावा आहे एकमेक चा.’’
‘‘मग तु ही...’’
‘‘ वतं का राहत नाही, असंच ना?... तीच गंमत आहे. बा देखावा असा बेमालूम आहे
आपलेपणाचा क , मी उ ा वतं झालो तर सगळा ठपका मा यावर यावा.’’
‘‘अजब आहे!’’
‘‘अजब असं नाही. ितचा सगळा ओढा मुलीकडे आहे.’’
‘‘चालायचंच. मुलगी लांब असते ना? ... तु हाला आता गोड छोकरा होईल, मग यांचा
राग आपोआप िनवळे ल.’’
‘‘पा या आता.’’
- तो काहीसा िन र छेनं हणाला. सासूसुनेचे संबंध सुधारतील, याची यानं अपे ा साफ
सोडू न दली असावी. याला तो िवषय संपवायचा होता हणूनच क काय, तो गॅलरीत
जाऊन उभा रािहला. मीही या यापाठोपाठ गेलो आिण योगायोग असा क , याच वेळी
‘िग रजा मॅट नटी होम’ या हरां ात दवा लागला. पाठोपाठ मधला दरवाजा उघडला
गेला. नस बाहेर आली. आम याकडे ितचं ल जाताच ितनं ओरडू न सांिगतलं,
‘‘िम टर घाटे, काँ ॅ युलेश स! पेढे हवेत पेढे..’’
घाटे वत:भोवतीच गरकन फरले. माझे दो ही खांदे घुसळीत ते हणाले,
‘‘पािहलंत? –इतका वेळ मी ितथं होतो आिण य मुला या ज मा या वेळी मा इथं
रमलो. चुकलं माझं. मी कमीतकमी या गॅलरीत, भंती या पलीकडे का होईना, पण ितथं
असायला हवं होतं.’’
एवढं बोलून घाटे फरले आिण मला सोडू न िज याची एके क पायरी गाळू न-गडबडीनं
खाली गेले.
यानंतर दहा दवसांपयत घाटे अगदी िनयिमतपणे येत रािहले. एका अ यंत नाजूक
णाला यांचा माझा प रचय झाला होता. या एका रा ीत आ ही इतके जवळ आलो क ,
औपचा रकपणाचे पंख हा हा हणता गळू न गेल.े एकमेकांची नावंही आ ही एकमेकांना
िवचारली नाहीत. मा या माणे घा ांनाही ते जाणवलं होतं.
दुस या दवशी मला भेटताच ते हणाले,
‘‘काल तुम याशी खूप मै ी अस या माणे बोललो; पण तुमचं नावही शेवटपयत िवचारलं
नाही. तु ही हणालाही असाल क , हा गृह थ असा काय हणून!’’
‘‘छे, छे! तसं काही नाही. मी तरी तुमचं नाव कधी िवचारलं? नसने पहाटे पेढे मािगतले,
ते हा मला तुमचं नाव समजलं.’’
मूठभर पेढे मा या हातात ठे वीत ते हणाले, ‘‘ या, या. पेढेच पेढे. पोटभर या.’’ – घाटे
येताना बिहरी ससा या माणे वेगानं येत. परतताना कासवा या गतीनं परतत. दहा-दहा
वेळा मागं वळू न पाहत. िनयमा माणं भेट यासाठी जेवढा अवधी असायचा, यापे ा
दहा-पंधरा िमिनटं जा तच रगाळत. येताना बायकोसाठी अनेक पदाथ खायला घेऊन
यायचे. डॉ टरांनी याला मनाई के ली क , ते सगळे िज स मा या खोलीवर येऊन पडत.
येकवेळी डॉ टरांचा आिण यां या शा ाचा िध ार ठे वलेलाच. या दहा दवसांत
घा ांची आई मा दवाखा याकडे फरकलेली मी पािहली नाही! नातवंड झा यावर
हाता यांचा िवरोध बोथट होतो हणतात, पण घा ांची आई भलतीच कडवी दसली.
दहा ा दवशी बायकोला यायला घाटे एकटेच आले. आई असून पोरका झाले या
घा ांकडे पा न मला भ न आलं. मी या दोघांना टॅ सीपयत पोहोचवायला गेलो.
यां या मुला या हातात पाचाची नोट ठे वताना मी हणालो, ‘‘विहनी, जपून राहा.
तु हाला आता दोन मुलांना सांभाळायचं आहे.’’ मा या बोल यातला अथ समजून दोघंही
हसली.
यानंतर घाटे मला भेटले नाहीत. यांचा प ा माहीत असूनही मला जायला जमलं नाही.
पुढे माझी परी ा संपली. मी पासही झालो. थो ाशा विश यानं मला एक फरतीची
नोकरी िमळू न गेली. जेवढं वा य या वयात िमळायला हवं, तेवढं मला िमळालं होतं.
मा या न एक वडील भाऊ आिण बहीण यां या ल ाचे वारे घरात वाहत होते. मा या
ल ाचा िवषय अथातच एव ात उपि थत होणार न हता. फरती आटोपून मी पु याला
आलो क , ल ाचे पुढचे एके क ट पे समजत. ‘िग रजा मॅट नटी होम’जवळ या खोलीवर
माझा धाकटा भाऊ -अिवनाश -इं टरचा अ यास करीत होता; तरी पु याला आलो क ,
मु ामाला मी खोलीवरच असायचो!
अशाच मा या एका मु ामात मी खोलीवर असताना समोर र ा उभी रािहली. आतून
घाटे उतरले. खाली वाकू न यांनी आप या मुलाला उचलून घेतलं. पाठोपाठ यांची प ी
हलके हलके खाली उतरली. ती दुस यांदा गभार होती. खूप दवसांनी पा नसु ा या
वेळेला ती मला जा त थकलेली दसली. घा ांसाठी न थांबता ती आत आली. घाटे
आप या मुलात दंग होते. यांनी मुलाला र ाचा हॉन दाखवला. र ावा यानंही तो
कौतुकानं वाजवून दाखवला. घा ां या मुलानं िचम या हातांनी टा या वाजवून आनंद
कट के ला. र ा िनघून गेली. घा ांनी मुलाला खाली उतरवलं आिण या या चालीने ते
हळू हळू चालू लागले. तोपयत घा ांची बायको पिह या मज यावर पोहोचली होती.
तेव ात घा ांचं ल मा याकडे गेल.ं मा या दशेनं हात करीत ते मुलाला हणाले,
‘‘काकांना नम काल कल पा -’’
या िपटु क यानं हात जोडले. घा ांना ध यता वाटली. मा याकडे सहष पाहत ते हणाले,
‘‘भेटतोच मग-’’
‘‘ज र!’’
या वेळेला घाटे प ीबाबत जरासे तट थ वाटले. पिह या अप यानंतर कदािचत तसं
होतही असेल. ‘मग भेटतो’ असं ते मला हणाले, पण न भेटता तसेच मुलाला घेऊन दहा-
पंधरा िमिनटांतच िनघून गेल.े
रा ी नऊ वाज या या सुमारास ते अचानक खोलीवर आले. बरोबर मुलगा होताच.
‘‘या.’’ —मी यांचं वागत के लं.
‘‘तु हाला ास देणार आहे आज. छोकरा इथंच झोपेल खोलीवर. चालेल?’’
‘‘चालेल क , आिण तु ही?’’
‘‘मी समोर हरां ात राहीन..’’
‘‘कशाला? याची काय गरज? तु हीपण इथंच झोपा. समोर सांगून ठे वू. उगीच कशाला
जागरण करता?’’
‘‘नको... नको. मी आपला ितकडेच बरा.’’
मग मी चहा बनवला. रा ी जागायचं अस यामुळे घाटे चहा नको हणाले नाहीत. उरलेलं
दूध मी यां या छोक यासाठी ठे वून दलं. घरचा िवषय काढलेला घा ांना आवडणार
नाही, हणून मी ग प बसलो, पण तो िवषय यांनीच आपण होऊन काढला. अजून यांची
आई तेव ाच हेकटपणानं वागत होती. मायेचा देखावा चालू होता. नातवाचं ितला
आकषण न हतं. हे सगळं सांगून ते हणाले,
‘‘बायकोचं मन सांभाळायला जावं, तर बाईलवेडा हणून िश ा बसतो. आईचाच सूर
आपण सांभाळला, तर यां याबरोबर सगळं आयु य घालवायचं या िबथ न जातात.
मध या वर असा काही ताण पडत असेल, हे यां या गावीही नसतं. आमचा मा
मध याम ये सँडिवच होऊन जातो.’’
आलेलं हसू यासानं आवरीत मी िवचारलं, ‘‘तो कसा काय?—’’
थोडंसं रं गात येत घाटे हणाले, ‘‘ यात खूप कार असतात. अथात हा आपला माझा
अनुभव आिण मा याच गावंढळ उपमा. मला वत:ला सँडिवच कार आवडतो, पण
ह ली तो फारच घरात हायला लागला आहे.’’
‘‘कसा काय सांगा ना!’’
‘‘आता असं पाहा, नवरा कामाव न दमून घरी येतो. त पूव सुनेचं आिण सासूचं
काहीतरी िबनसलेलं असतं. काय िबनसलंय याचा प ा लागत नाही. आप याला काय
उपाययोजना करता येईल, याचा अंदाज घेता येत नाही. जीव नुसताच उकडू न-उबून
जातो. ते हा जो होतो, तो ‘बटाटा-सँडिवच.’ काही काही वेळा आई कं वा बायको,
कु णीतरी एक िव ासात यायला तयार असतं, पण यात कु णीतरी एक कायम नाराजच
राहतं, कारण कौल कु णा या बाजूनं ायचा याची जबाबदारी आप यावर असते.
अशावेळी आपला ‘टोमॅटो-सँडिवच’ होतो. याउलट कारण नसताना के हा के हा
आप याला जबाबदार धरलं जातं, अशावेळी धडगत नसते. यावेळी ‘चटणी-सँडिवच’
हमखास ठे वलेला! आई हणजे खालचा लाईस. बायको हणजे वरचा लाइस. म ये
आपण!’’
—मी अगदी मनापासून हसलो.
‘‘बराय, िनघतो आता. आप या ग पांत छोकरा कधी झोपला हे कळलंच नाही.’’
‘‘तु ही ऐका माझं. तु ही इथंच झोपा.’’
‘‘नको. मी ितकडे बराय!’’
—घाटे िनघून गेल.े यां या मुलाकडे पा न मला ‘सँडिवच’ची आठवण झाली. वरवर तो
सगळा िवनोद होता, पण खोलवर कु ठं तरी का यच होतं. का यातून िनमाण झालेला
िवनोद हसवता हसवता डो यांतून पाणी आणतो. घाटे जा त िनराश झाले होते. बायको
आिण आई या ं ात ते चांगले भरडले जात होते. नंतर या दोन-अडीच वषात खूप
घडामोडी झा या. भावाचं, बिहणीचं ल होऊन माझंही जम या या मागावर होतं.
ाथिमक बोलणी झाली होती. आता फ मु त कोण या दवशी हे ठरवायचं रािहलं होतं.
नोकरीतली फरती संपून मी मुंबईला थाियक झालो होतो. ‘जागा’ हा मुंबईकरांचा
‘क व बंद!ू ’ मा याबाबतीत तो आम या फमनंच सोडवला होता. मुलगी पसंत
कर यासाठी मी अगदी एक दवसाची रजा घेऊन पु याला आलो होतो. ावहा रक
बोलणी वगैरे पार पडली आिण ते हाच घा ांची आठवण झाली, ती यां या
सँडिवचव न! मुलीला काय काय येतं हे सांग या या भरात आमचे भावी शुर पटकन
हणाले, ‘‘आमची बेबी सँडिवचेस छान करते!’’ —मला ते हाच फार हसायला आलं.
सं याकाळी मी वेळात वेळ काढू न खोलीवर आलो. ‘िग रजा मॅट नटी होम’चा ाप
वाढला होता. एक मजला वर चढला होता. रं गरं गोटी आकषक झाली होती. मा या
खोलीसमोर जी गॅलरी होती, ती आता पा टश स लावून बंद कर यात आली होती. या
पा टशनला दोन िखड या ठे व यात आ या हो या आिण या िखडक वर एक मॅट नटी
होमची डौलदार पाटी झळकत होती.
उगीचच काही वेळ खोलीत रगाळलो. गॅलरीत उभा रािहलो आिण घा ांना घरी भेटावं,
या िवचारानं खाली आलो. फाटका या बाहेर पडतो न पडतो तोच एक युिनफॉम
घातलेला पोरगेलासा मुलगा मा याकडे आला.
‘‘तु हाला डॉ टरांनी बोलावलंय!’’
‘‘मला?’’
‘‘हो. तु हालाच. तु ही या वर या खोलीत राहता ना? मग तु हीच!’’
मी यं वत या या मागोमाग जाऊ लागलो. घाटे दोन वेळेला इथं येऊनही मी या
सूितकागृहाची पायरी चढलो न हतो; तेही ‘चला’ हणाले न हते. मला पाहताच
डॉ टरांनी िवचारलं,
‘‘समोर तु हीच राहता ना?’’ - मी मान हलवली.
‘‘दहा नंबरवरची के स तु हाला भेटायचं हणते.’’
‘‘कोण आहे?’’ –मी आ यत होत िवचारलं.
‘‘कोणी िमसेस घाटे हणून आहेत.’’
—डॉ टरांनी दले या प रचा रके बरोबर मी आत गेलो.
आपले कृ श झालेले हात मो ा क ाने उचलीत घा ां या बायकोनं मला नम कार के ला.
‘‘तु हाला ास दला, माफ करा...’’
‘‘ यात कसला ास, विहनी?’’
‘‘बसा ना.’’ —खाटेखालचं प याचं टू ल मला दे यासाठी ितनं हालचाल के ली.
ितला ते साधेना. मीच ते टू ल ओढू न घेऊन बसलो.
‘‘बोला, काय काम आहे.’’
‘‘आमचं घर तु हाला माहीत आहे का?’’
‘‘ितकडेच जा याचा िवचार होता माझा.’’
‘‘मग एक करा, यांना ताबडतोब पाठवून ा. यांना हणावं, तुमची फार आव यकता
आहे इथं.’’
‘‘ज र सांगतो. काही काळजी क नका.’’
पु हा ितनं क ानं नम कार के ला. मी िनरोप घेऊन िनघालो.
घा ां या घरी प यांचा अ ा बसला होता. मला पाहताच घाटे उठले. बाहेर आले. पण
खेळात यय आ याब ल ते प नाखूश दसत होते.
‘‘तु ही इकडे कसे आज?’’
‘‘मु ाम आलो. दवाखा यातून आलोय.’’
शेवट या खुलाशानं घा ां या कपाळावर आठी पडली. मला ध ा बसला. घाटे पुढे
बोलेनात. वाट पा न मीच आपण होऊन हणालो,
‘‘िमसेसनं तु हाला तातडीनं बोलावलं आहे.’’
‘‘मी ितथं येऊन काय करणार?’’
-घा ांकडू न अशा उलट सवालाची अपे ा न हती. वत:ला सावरायला मला वेळ
लागला. कडवटपणानं, पण वरकरणी हसत हणालो,
‘‘पिह या वेळेला तु ही काय के लंत?’’
‘‘तु हाला माहीत आहे, मी काहीच के लं नाही ते. तु हीच तर मला ते हा िशकवलंत, ही
िनसगाची कमया आहे हणून.’’
‘‘हो; आिण ती कमया नाही, शाप आहे शाप, असं हणत तु ही रडत बसला होतात.’’ -
मी आणखीन एक िचमटा घेतला.
तो यांना लाग याचं यांनी दाखवलं नाही.
‘‘आठवण द याब ल आभार आिण मरणश ब ल अिभनंदन! पण एवढी मरणश
असणं काही फार चांगलं नाही. माणसाला थोडं िव मरण हवं; हणजे...’’
‘‘माणूस पटकन पशू होतो.’’ –मी तोडू न बोललो.
‘‘तो बदलही जीवनाला आव यक आहे. जगाम ये भावना धान माणसाचा िनभाव लागत
नाही. ‘नालायक’ या श दाला गोड नाव हणजे ‘भावना धान.’ सगळं आयु य मला,
आईला सांभाळू क बायकोला पा , या पेचात घालवायचं नाही. थोडंसं पशूच हायलाच
हवं, हणजे लवकर सौ य िमळवता येत.ं ’’
‘‘तुम यासारखं...’’
‘‘बरोबर बोललात. माणसं संसाराला िवटलेली दसतात. का िवटतात ते पाहायला
कु णाला सवड नसते. सनं दसतात, पण ती का लागली हे कु णी िवचारात घेत नाही.’’
‘‘िम टर घाटे, तुमचा वैताग अनाठायी नसेलही, रा त असेल. संसारात तुम यावर अ याय
झाला असेल, पण हे सगळं सहन क न िवसरणं हे जीवन आहे. तुम या भाषेत सांगायचं
झा यास- खालचा लाइस आिण वरचा लाइस दो ही मह वाचे, पण तुम यािशवाय
यांना वतं अि त व नाही. ते जाऊ दे –आता मागं काय घडलं हे आठवू नका... सगळं
िवसरा... ितकडे चला. डो यात ाण आणून बायको तुमची वाट पाहत आहे.’’
‘‘मी जाणार नाही. ितला काही होत नाहीये. जाईन सावकाश सं याकाळी... तेही
जम यास.’’
‘‘िम टर घाटे, तु हाला हे शोभत नाही.’’
‘‘मला काय शोभतं आिण काय शोभत नाही, हे ठरवायला तु ही नकोत. मा या बायकोचा
पुळका ये याचं तु हाला कारण नाही!’’
‘‘घाटे, त ड सांभाळू न बोला. माणसात या. पशू बनू नका. तुमचा भूतकाळ आठवा.
बायकोचं पिहलं बाळं तपण आठवा आिण वत:चेच अ ू आठवा. ितकडे तुमची बायको
यमयातना सोसते आहे आिण तु ही इकडे प े कु टता? संसारातले चटके काय तु हाला
एक ालाच बसले? संसारातले चटके िवसर यासाठी तु ही प े जवळ के लेत आिण
बायकोला मा बाज जवळ करायला लावलीत?’’
घाटे चुपचाप ऐकत होते. मला िवरोध करावा, माझं हणणं खोडू न काढावं, असं यांना
वाटतपण न हतं. खूप वेळ यांना ता ताड् बोल याचं मी समाधान िमळवलं. शेवटी
घा ांनी शांतपणे सांिगतलं,
‘‘तुमचं बोलणं झालं असलं तर सांगा. मी डाव टाकू न आलोय- मला आता अगदी ‘हँड
रमी’ आली आहे.’’
–बोलून ता यावर ये या या पलीकडे घाटे गेलेले आहेत, याची जाणीव ते हाच झाली.
ठरले या मुलीशी माझं ल झालं. मी मुंबईत थाियक झालो. आॉ फसतफ िमळाले या
दोन खो यां या जागेत आ हा राजाराणीचा संसार सु झाला. रं गू लागला. आणखी
तीनच वषानी या जागेला आणखी एका पा याची चा ल लागली.
सरोजचं पिहलं बाळं तपण वा तिवक ित या माहेरी हायचं, पण आम या घरी मी सवात
लाडका. पु याला जागाही मुबलक. ‘िग रजा मॅट नटी होम’समोर यािशवाय एक खोली!
आई या आ हा तव बाळं तपण आम याकडे हायचं ठरलं. पु यात सहकु टुंब आ यावर मी
दुस या दवशी आधी खोलीवर गेलो. स या खोलीवर कु णी राहत न हतं. ती साफसूफ
करणं आव यक होतं! खोलीवर गेलो. कु लूप काढलं. िखडक उघडली आिण समोर पाहतो
तो घाटे! तीन वषापूव मी यां याशी भांडलो होतो. आता परत ते मा याशी ेह ठे वतील
ही आशा थ होती. घा ांचं ल मा याकडे जा यापूव आपण िखडक पासून दूर हावं
या िवचारानं मी बाजूला होणार, तोच मला आणखी ध ा बसला! घाटे डोळे पुसत होते.
हणजे ते रडत होते?—
—होय! घाटे रडत होते.
मला मन वी आनंद झाला. घाटे रडत होते. हणजेच ते माणसात आले होते. मी यांना
ता ताड् बोललो याचं साथक झालं होतं! होतं असं कधीकधी. बॅल स हील तुट या माणे
माणसाचं आयु य बेभान, बेताल होतं. यावेळी याला कोणी सावरणारं भेटलं नाही, तर
उताराला लागलेली गाडी कधीच थांबत नाही! होतो काही काळ कलीचा संचार! घाटे
माणसात आले, हा माझा िवजय होता.
—िखडक पासून दूर हो याचा िवचार दूर पळाला. मी गॅलरीचं दार उघडू न गॅलरीत आलो
व सरळ घा ांना हाक मारली.
यांनी चमकू न मा याकडे पािहलं. यांचे डोळे हा हा हणता भ न आले. लगबगीनं डोळे
पुसत यांनी येत अस याची खूण के ली.
—घा ांना परत सावर याची वेळ आली आहे. मध या काळात ते काहीसे बेताल झाले
होते. आताचा हा प ा ाप फार खोलवरचा असणार! यांचं सां वन होणं आव यक आहे.
घाटे खोलीत आले. न बोलता नुसते मा याशेजारी कठ ाला कोपरं टेकवून उभे रािहले.
यांचा चेहरा अपराधी दसत होता. नजर सारखी समोर िभरिभरत होती. मी यां या
पाठीवर नुसता हात ठे वला आिण यांनी कतीतरी मोठा द ं का दला.
‘‘घाटे, घाटे, हे काय वे ासारखं! मन आवरा. इतके दवस झाले आता, तरी तु हाला मन
आवरत नाही? —घाब नका. सगळं वि थत होणार आहे.’’
भ न आले या आवाजात ते हणाले, ‘‘नाही हो नाही... या श दांनी नाही समाधान होत.
मी पु हा मोहात पडलो.’’
‘‘असं काय हणता?’’
‘‘मग काय हणू? तु हालाच काही कळत नाही आिण माहीत नाही. पिहलटकरीण हटलं
क , फार फार काळजी वाटते हो!’’
‘वसावसा’चा वसा
आटपाट नगर होते. ितथे एक ा ण होता. ा णाने काय करावे? रोज सकाळी उिशरा
उठावे. उिशरा उठ याब ल बायको या िश ा खा ा. मग बायको देईल तो चहा या
िश ांबरोबर यावा. भराभर चार घास खावेत व मग कचेरीत जावे. साडेदहा ते
साडेपाच कचेरीत मन लावून काम करावे. साहेबांकडू न ‘वाहवा’ िमळवावी. मग
सं याकाळी घरी यावे. कधीकधी पर पर िसनेमाला जावे, तर कधीकधी शिनवार, रिववार
दोन-दोन दवस प यांचा अ ा मांडावा. असा तो ा ण मो ा आनंदात काल मणा
करीत होता. याला काही कमी न हते. पण असे होते तरी तो ा हण अंतयामी फार फार
दु:खी होता. या ा णाची भाया गुणवती. याचे आिण गुणवतीचे कधीच एकमेकांशी
पटत नसे आिण हणूनच ा णा या मनाला फार लेश होत असत.
एकदा तर यांचे भांडण फारच िवकोपाला गेले. ा ण तरारा, ऑ फसात लवकर गेला,
पण याचे कामात ल न हते. ऑ फस नेहमी माणे सुटले तरी ा णाला घरी जावेसे
वाटेना. टेबलावर डोके टेकून तो द
ं के देऊन रडायला लागला. याचे रडणे ऐकू न
या याच ऑ फसातला याचा िम या याजवळ आला. याने मो ा ेमाने ा णाला
या या दु:खाचा वृ ा त िवचारला. यावर तो ा ण स दत होत हणाला,
‘‘अहो, मा या दु:खाला कोणी वाली नाही. हे दु:ख माझं मलाच भोगलं पािहजे.’’
यावर िम ाने याची नाना कारे समजूत घातली. तरी तो ा ण हणत रािहला,
‘‘मला मा या िप याचा शाप भोवतोय. तो भोग यावाचून माझी सुटका कसली होते?’’
यावर मो ा आपलेपणाने िम ाने िवचारले,
‘‘शाप कोणता?’’
ा ण हणाला, ‘‘िप याला माझं हे ल पसंत न हतं. मी यांचं न ऐक यानंच मजवर हे
अमाप दु:ख कोसळत आहे. गुणवती मा या िप याला सून हणून पसंत न हती. मी यांचं
ऐकलं नाही. आता याचे शाप भोगतो आहे–’’
यावर समजूत घालीत िम हणाला,
‘‘वृथा शोक क नकोस. दु:खामागून सुख आिण शापापाठोपाठ उ:शाप हा सृ ीचा मच
आहे.’’
यावर कपाळावर हात मारीत ा ण हणाला,
‘‘मज पा याला कोण उ:शाप देणार आता?’’
िम हणाला,
‘‘भगवान शंकर.’’
‘‘ते कसे?’’
‘‘मी तुला एक त सांगतो. तू याचं पालन के लंस, तर भो ा ण, तुला तुझी भायाच
काय, पण भाय या मातो चेही भय राहणार नाही.’’
याबरोबर िम ाचे पाय धरीत ा ण हणाला,
‘‘िम ा, मला ताबडतोब ते त सांग.’’
िम हणाला, ‘‘तो वसा फार कडक आहे.’’
‘‘असू दे.’’
िम हणाला, ‘‘उतशील, मातशील, घेतला वसा टाकू न देशील.’’
ा ण हणाला, ‘‘उतणार नाही, मातणार नाही, घेतला वसा टाकणार नाही.’’
िम हणाला,
‘‘ऐक. काय करावं, —सकाळी लवकर उठावं. बायको उठाय या आधी उठावं. पाणी
भरावं. गरम चहाचा कप तयार ठे वावा. मग प ीला हाक मारावी. दोन हाका मा न
ितला जाग न आ यास, कोमल हातांनी ितला पश करावा. लगट क नये. प ीचं
चहापान झा यावर ितला काही ‘हवं-नको’ पाहावं. बाहे न काही आणून हवं अस यास
आणून ावं. मग त परतेनं घर आवरावं. यानंतर आपले सव िवधी आटोपून, ितनं
िशजवलेलं अ -य कम हणून उरकावं. यावर टीका न करता ऑ फसात यावं.
सं याकाळी वेळेवर घरी जावं. असं ओळीनं तीस दवस करावं. या तीस दवसांत िसनेमा
पा नये, िम ाकडे चका ा िपटू नयेत कं वा ऑ फसातले टोळभैरव घरी जेवायला नेऊ
नयेत. वत: या नातेवाइकांना घरी मु ामाला बोलवू नये. श य झा यास यथाश
बायको या माहेर या माणसांना बोलवावं. कधी मे हणा, कधी सासू, तर कधी मे हणी.
‘‘ितसा ा दवशी पगार झा यावर एक पांढरं व छ कापड, टाफे टा िस क, ऑरगंडी,
िचकन अगर लोन हे ऐपतीनुसार खरीदावं आिण सदनी ा होताच प ीला हसतमुखानं
अपण करावं. या माणे सहा मिहने झा यावर प ीसाठी भारी पातळ यावं. या
सं याकाळी ितला चौपाटी, मलबारिहल कं वा जु या ठकाणी ऐपती माणं यावं.
र यावरील इतर बायकांना चांगलं हणू नये. चौपाटीवरील फरणं झा यावर एखा ा
उड याकडे मसाला डोसा खायला घालून ताची सांगता करावी. दुस याच दवसापासून
पु हा याच ताची सु वात करावी.’’
हे लांबलचक त ऐकू न ा णाचे डोळे पांढरे झाले. याला च र आली आिण तो
टेबलाखाली कोसळला. याला शु ीवर कसे आणायचे, हा िम ाला पडला. तोच एक
यु आठवून िम या या कानात हणाला, ‘‘गुणवतीविहनी आ या!’’
याबरोबर तो ा ण उठू न बसला.
‘‘ त एवढं कडक आहे का?’’
‘‘होय.’’
‘‘हे के हा करतात?’’
‘‘हे बारमास त आहे. हा वसा पिह यांदा ीशंकरांनी पावतीला सांिगतला. पावतीनं
गणेशाला, गणेशानं नारदांना व नंतर नारदांनी अनेकांना सांिगतला. पृ वीवर या
नव यांना तारणारा हा एकच वसा आहे. अ या वचनात राह याची शपथ यायची
बायकांनी, पण पाळायची नव यांनी. हा वसा घेत यानं काय होतं?– बायका ‘वसावसा’
ओरडत नाहीत. बायको खूश, हणून नवरा खूश; आईबाप खूश, हणून मुलं खूश —आिण
अशा त हेनं एके क कु टुंब खूश! अशी या ताची महती आहे.’’
 ा ण ग प बसला होता. िम पुढे हणाला,
‘‘मला हा वसा माग या वष समजला. नारदांनी या अनेकांना हा वसा सांिगतला, यात
आम या सासुरवाडीत राहणारे िव णुपंत होते. यांनी मला हा वसा सांिगतला आिण
ते हापासून मी याचं आचरण करीत आहे. बराय, येतो मी. कारण या ताचं मु य हणजे
घरी वेळेवर जाणं. ते हा यापे ा मला उशीर करता येणार नाही.’’
एवढे सांगून तो िम िनघून गेला.
इकडे ा णाने काय के ले? –तो घरी िनघाला. या या िखशात एकु लते दोन आणे होते.
याची याने बायकोसाठी वेणी घेतली. पण हे करताना याची एक चूक झाली. गुणवतीला
गुलछडीची वेणी िबलकू ल आवडायची नाही. यामुळे ा णाला वेणी आणूनही याचा
उपयोग झाला नाही. उधळप ी के याब ल गुणवतीने याला दम भरला. तरी याने धीर
सोडला नाही.
दुस या दवशी ा ण लवकर उठला. याने गुणवतीऐवजी पाणी भरले. चहा के ला.
गुणवतीला उठवले. ित या आ यच कत चेह याकडे न पाहता ा ण िपशवी घेऊन
बाजारात गेला. नंतर यो य ती खरे दी क न, मधेच हॉटेलात न जाता तो लगेच घरी
आला. गुणवती या वयंपाकाला नावे न ठे वता तो जेवला व ऑ फसात गेला.
या माणे पंधरा दवस झाले. तरी गुणवती या वागणुक त फरक पडेना. ते हा ा ण
चांगलाच धा तावला. गे या पंधरा दवसांत सकाळी लवकर उठ याने याला जागरणाचा
ास सु झाला होता. पाणी भरावे लागत अस याने हात दुखत होते. चहा करताना तर
तीनदा हात भाजला होता. अंघोळीचे पाणी वत: घेताना हातावर वाफ तर खूपदा आली
होती. प याचा डाव न मांड यामुळे िम नाराज झाले होते. (कारण रमीम ये हमखास
मायनस होणारा यांचा िम गमावला होता!) एवढे क नही गुणवती स हो याचे
िच ह दसेना. ते हा ा णाचा धीर फार खचला. याच मन:ि थतीत एका शिनवारी
याला िम ांनी गाठले. ा णाला मोह आवरला नाही. तो मग चौपाटीवर पर पर गेला.
िसनेमाला गेला. नंतर रा भर प े खेळून रिववारी दहा वाजता घरी परतला. पाहतो तो
घराला कु लूप!
–गुणवती माहेरी गेली होती.
दरवाजाला कु लूप पाहताच ा णा या डो यांसमोर काजवे चमकायला लागले.
(तो रा ी या जागरणाचाही प रणाम होता.)
–शेजार या घरातून याने क ली आणली. दरवाजा उघडला. घर खायला उठले होते.
ा णाला आपली चूक कळू न आली. पण आता वृथा शोक कर यात अथ न हता. तो
वत:शी आ ोश करीत हणाला,
‘‘अहो, मी कती हो अभागी! अगोदरच मला प ीचा ास. यावर या िम ानं मला वसा
सांिगतला. पण मला शेवटी मोह झाला! िमळत असलेलं यश - िमळत आलेलं यश
हातोहात गेल.ं आता कसली गुणवती स होते! परवा िसनेमा न परतताना कती हो ती
स दसत होती! पण मी चांडाळ! या वह तेच ितला माहेरी घालवली. आता मी काय
क ?..’’
रडू न रडू न ा णाला लानी आली आिण तो तसाच धरणीवर पडला. याला व पडले.
य ीशंकर याला दशन देते झाले. ा णाने यांचे पाय धरीत यांना िवचारले,
‘‘भगवान, मी हर कारे तपूत करीत असता माझं कु ठं चुकलं?’’
भगवान शंकर हसून हणाले,
‘‘व सा, मी हे सव पाहतच होतो. तू तुजकडू न सव करीत होतास, पण येक कामात तुझी
बारीक चूक होत रािहली. तू पहाटे पाणी भरीत होतास, पण शेवटची घागर भ न
ठे व याचा तुला कं टाळा यायचा. तू चहा करीत होतास, पण नंतर कपबशी िवसळू न ठे वीत
न हतास. अंघोळीला पाणी वत: घेत होतास, पण नंतर भर घालायला िवसरत होतास.
के र काढीत होतास, पण तो भ न बाहेर फे कू न न देता तसाच कोप यात गोळा क न
ठे वीत होतास. प ीला िसनेमाला नेलंस, पण इं टर हलम ये आइस म घेतलं नाहीस...
आिण परवा तर कळसच के लास! पु हा प े खेळलास, घरी उिशरा आलास!..’’
‘‘भगवान, चुकलो. मा करा! पण माझी गुणवती मला परत िमळवून ा.’’
‘‘ठीक आहे! तू आता असं कर –आठ दवस एक वेळेला जेव. दाढी क नकोस.
ऑ फसातला जोशी तु या सासुरवाडीला शेजारीच राहतो. याला हे सव समजेल असं
कर. यानंतर वत:ला ताप आ याचा बहाणा कर. रं गीत पा याची बाटली जवळ बाळग.
मग एक चांग या पातळाची खरे दी कर.’’
‘‘पण गु देव, साडी सहा मिह यांनंतर ना?’’
‘‘ते जर तू वसा अधा टाकला नसतास तर! ते हा साडी घे. यावेळी जोशीला बरोबर घेऊन
जा. हणजे खरे दीची बातमी गुणवती या कानी जाईल. नंतर गुणवती माहेरी गे यामुळे
आपण आप या बिहणीला गावा न बोलावून घेणार आहोत, असं जाता जाता जोशीजवळ
बोल. यानंतर एक दवस एकदम टॅ सी क न सासुरवाडीला जा. गुणवती मुका ाने
टॅ सीत येऊन बसेल. याच वेळेला ितला फरायला ने. साडी अपण कर आिण मग
कोण यातरी हॉटेलात सांगता कर.’’
एवढे सांगून शंकर अंतधान पावले.
ा ण शु ीवर आला. याने िवलंब न लावता सव गो ी यथासांग पार पाड या. गुणवती
घरी राहायला आली. ा णाचे त-वसा चालूच रािहले.
असे होता होता एक संव सर पार पडले. असाच गुणवतीला घेऊन ा ण चौपाटीवर गेला
असता याला याचे वडील दसले. आपण शाप देऊनही ा णाचे काहीही वाईट झाले
नाही, सुनेबरोबर तो सौ याने चौपाटीवर येतो आहे, याचा ा णा या विडलांना अचंबा
वाटला.
वडील ा णाला हणाले,
‘‘मुला, मी तुला शाप दला असूनही तुझं सव वि थत कसं?’’
यावर ा ण हणाला,
‘‘मी अिवरत प ीधमाचा वसा वसला, हणून तुमचा शाप मला बाधला नाही.’’
विडलांनी िवचारले, ‘‘हा वसा के यानं काय होतं?’’
ा ण हणाला, ‘‘बायको वसावसा ओरडत नाही.’’
विडलांनी िवचारले, ‘‘हे त के हा करतात?’’
ा ण हणाला, ‘‘हे त कायम करायचं असतं. हे त शंकरानं पावतीला, पावतीनं
गणेशाला, गणेशानं नारदाला आिण नारदांनी अनेकांना सांगत असताना मा या िम ा या
िव णुपंतांनी ऐकू न, हे त मा या िम ाला व मा या िम ानं मला सांिगतलं. मी तो वसा
वसला, हणून मला तुमचा शाप बाधला नाही.’’
यावर वडील हणाले,
‘‘मला हा वसा सांग.’’
ा ण हणाला,
‘‘उताल, माताल, घेतला वसा टाकू न ाल.’’
वडील हणाले,
‘‘उतणार नाही, मातणार नाही, घेतला वसा टाकणार नाही.’’
ा ण हणाला, ‘‘एव ा उतारवयात वसा कशाला हवा?’’
वडील हणाले,
‘‘उतारवयात प ीची जा त गरज. तू घरातून गे यापासून तु या आईचं आिण माझं पटत
नाही, हणून तर चौपाटीवर एकटा येतो.’’
ा ण हणाला,
‘‘पिह यांदा चौपाटीवर येणं बंद करा.’’
वडील हणाले, ‘‘वसा सांग.’’
ा ण हणाला,
‘‘ऐका, काय करावं, — सकाळी लवकर उठावं...’’
 कक्
मनाची अशी चम का रक अव था होते. काही के या काही सुचत नाही. हे कती काळ
चालणार आहे याचा प ा लागावा तरी कसा? याला काही सू तरी हवं क नको?
परं परा हवी क नको? –ती सापडत नाही. मूळ शोधू जाता िमळत नाही. आईविडलांना
िवचारावं, तर ती दोघं एकमुखानं हणतात, ‘‘हे सगळं आ ही पिह यांदाच पाहत
आहोत.’’
आ यानं आ ही िवचारतो, ‘‘मग आ ही आम या लहानपणी...’’
‘‘छे, छे! तु ही फार समजूतदार होतात. तु ही जर अशी असतात, तर आ हाला जगणं
मु क ल झालं असतं. आमची प रि थती इतक वाईट होती क , तु ही के वळ गुणी होतात
हणूनच आमचं िनभावलं.’’
एवढं सांगेपयत आई या डो यांत पाणी येत.ं आवाज घोगरा होतो... चाललेला िवषय
आणखी िवष ण होतो. उ या रािहले या िच हांची सं या कमीच होत नाही.
संसार, मुलंबाळं हणजे हेच का सगळं ?–
आता पाहा ना! कु ठं काही कमी नाही. देवा या दयेनं प रि थती चांगलीच अनुकूल.
दाराशी वाहन परवड याएवढी सुब ा. राजाराणीचा संसार सुखाचा. या मानानं
जबाबदा या कमी.
पण छे! जबाबदारी कमी असं हणणं बेजबाबदारीचं ठरावं! तु ही हणाल क जेमतेम
सहावं वष संपून सातवं चालू झाले या मुलाचा एवढा काय बाऊ करता? पण हा
तु हीच कशाला िवचारायला हवा? वत:ला आजवर अनेकदा मी हा काय
िवचारलाच नसेल?
पण के हा के हा सगळीकडू न िवचार क न जमतही नाही! िवचार कर याची ताकदही
नसते. मती गुंग होते. एव ाशा पोराचा िचवटपणा तरी कती असतो? आपलं ऐकायचंच
नाही, हे ती कती िन हानं ठरवतात. ओरड याला भीक घालत नाहीत. डो यां या
इशा यात राहायचं असतं, हेच तर यांना माहीत नसतं. मग उरलं िन वळ मारणं! – या
मार यालाही ती पु न उरतात. आप याला के हा के हा मारवत नाही. पण मुलं
बेरडा माणे डो याला डोळा देऊन राहतात. यांना रडणं कमीपणाचं वाटतं.
अखेरीस आपलंच मन, आप या अमानुषपणाब ल खात राहतं!
घरात पाऊल टाक याबरोबर एकं दर वातावरणाव न िचरं िजवांनी ताप गाजवला
असणार, हे समजून येत.ं मी कामाव न थकू न येतो, ते हा कशाला घरात या कटकटी
सांगा, या िवचारानं सौ. ग प ग प असते. पण एकटीनं सहन करणं हे ित याही
आवा याबाहेरचं होतं. मग सांगावंच लागतं सगळं !
आज तेच झालं! ऑ फसातून घरी आलो. घरातलं वातावरण साधारणच होतं. सौ.नं
हसूनखेळून वागत के लं; पण ते फारच वरवरचं होतं, हे लगेच समजून आलं. मी मन
खनपटीला बसून सगळा क सा सांगायला लावला. मामला रोजचाच. िचरं िजवांनी एका
नवीन व तूची मागणी के ली होती. ती सौ.नं नाकारली. िचरं िजवांचा व कली मु ा, ‘‘तू
मला हवी ती व तू देत नाहीस, मी तुझं ऐकणार नाही.’’
–आिण इथपासून करण िनकरावर आलं.
सगळं सांगून वीणानं िवचारलं, ‘‘तु ही आता कायमचा बंदोब त करा. तु ही गेलात
हणजे तो मला फार छळतो.’’
‘‘काय क मी आता?’’
‘‘ याला अशी िश ा करा क , याला कायम दहशत बसेल.’’
‘‘छान! आिण यानं काही प रणाम क न घेतला तर?... तो फार तापट आहे-’’
‘‘ हणजे आपण कायम असंच याला िभऊन राहायचं का?’’
‘‘मग आता काय क तरी काय? तो मलाही भीत नाही ह ली. फ पोिलसाची भीती
रािहलीय अजून.’’
‘‘मग असंच क या; जेवणं होईपयत तु ही काही दशवूच नका. जेवणं झा यावर याला
सांगायचं, आता पोिलसाकडेच चल हणून–’’ वीणा हणाली.
तो कट पार पाडायला मी तयार झालो. एकतर याला मारणं टळलं होतं. कारण काय
होतं, राग आवरला नाही तर ीकांत मार खातो. माधुरी ग धळू न मा याकडे पाहत राहते.
ीकांत या आधीच ती मोठा गळा काढते. यातून िन प काही होत नाही. माझंच मन
दोन दोन दवस जळत राहतं. ऑ फसातदेखील ल राहत नाही कामावर.
वीणा या सांग या माणे मी काहीच दशवलं नाही. ीकांत मा याबरोबर नेहमी माणं
बोलायला लागला, ते हा मी अगदी िन वकार रािहलो. काही वेळानं या या यानात ते
आलं आिण तो एकदम ग प रािहला आिण मग याचा समजूतदारपणा भलताच
पराकोटीला पोहोचला.
माझं मन िनवळायला लागलं. तेव ात वीणा पुटपुटली, ‘‘तु ही िवरघळू नका हं. हे सगळं
तुम यासमोर चाललंय.’’
आमची जेवणं आटोपली. मी कपाटातले ीकांतचे सगळे कपडे बाहेर काढले. यातले
याला दोन घालायला देत मी हणालो, ‘‘ ी, चल. आप याला बाहेर जायचंय–’’
आम या बेताची य कं िचत क पना नस यानं नाचत बागडत यानं कपडे बदलले.
‘‘बापू, पण कु ठे जायचंय?’’
‘‘समजेल, समजेल.’’ मी शांतपणे हणालो.
‘‘बापू, कपडे कशाला?’’ – यानं भाबडेपणानं िवचारलं.
‘‘आपण परत येणार नाही आता.’’ - मी याची नजर टाळीत हणालो.
तेव ात वीणा हणाली, ‘‘ याचा सगळा खेळ बरोबर या, बरं का!’’
सगळा खेळ बरोबर यायचा हट यावर तर ीकांत वाढ या उ साहानं नाचायला
लागला.
‘‘... आिण अ यासाची पु तकं पण या.’’ वीणा पुढं हणाली.
ीकांतनं पु हा िवचारलं, ‘‘आपण कु ठं जाणार आहोत पण?’’
‘‘समजेल. समजेल-’’
‘‘पण सांगा ना-’’ ीकांत खनपटीला बसला.
पुढं येत वीणा हणाली, ‘‘ऐक. तुला पोलीसकडे यायचंय.’’
उभं रािहले या ठकाणीच ीकांतनं बैठक मारली, ‘‘मी येणार नाही.’’
आवाज िबलकू ल न चढवता मी हणालो, ‘‘ ीकांत, आता मला कं टाळा आलाय! रोज मी
काही ना काहीतरी ऐकायचं. आईनं सहन करायचं रोजरोज. आता हे बस झालं. तुझं पा न
माधुरी िबघडेल. तुला जर आमचं ऐकायला आवडत नाही तर आम या घरात राहतोस
कशाला? तू आपला पोलीसकडेच जा राहायला. आता आ ही तुला या घरात ठे वणार
नाही. इथं ऐकणारी मुलं हवीत. ते हा ऊठ. हे कपडे घे; ती पु तकं घे, खेळणी घे–’’
तेव ात वीणा हणाली, ‘‘अहो, पण आपण ही खेळणी कशाला वाया घालवायची?’’
एकदा पोलीसकडे गे यावर याला कोण खेळून देईल? ितथं फ ते सांगतील ते काम.
खेळिबळ कु छ नही! ती खेळणी इथं माधुरीला होतील. नाहीतरी ीकांत ितला हात लावून
देत न हताच...!’’
‘‘ते लॅि टकचे तुकडे...’’
‘‘होतील माधुरीला.’’
‘‘नवीन िसनेमा?’’
‘‘माधुरीचा.’’
‘‘टा या वाजवणारं माकड?’’
‘‘तेसु ा.’’
- आमचं नाटक रं गत होतं. ीकांतचा चेहरा गोरामोरा झाला होता.
‘‘मी तर हणते, याला हे कपडेदख े ील देऊ नका.’’
‘‘वा, ही वुलनची पँट, नवीन िशवलेली-’’
‘‘होईल शेजार या सुरेशला.’’
‘‘आिण टे रलीनचा बुशकोट? तो देऊ या.’’
‘‘अहो, पण उपयोग काय याचा पोलीसकडे? ितथं घालायची गोणपाटं, जाडजाड कपडे.’’
ीकांतला आता द ं के यायला लागले. तो आत या आत कढ देऊ लागला.
‘‘शाळे तली पु तकं पण नकोत. पोलीसकडे फ काम. के र काढायचा, फ नचर पुसायचं,
बुटाला पॉिलश करायचं.’’ वीणा हणाली.
‘‘मग काय नुसतंच जायचं?’’
‘‘तर काय! उगीच आप या या व तू वाया कशाला घालवाय या? याला तु ही आवडत
नाही, मी आवडत नाही, याची छोटीशी बहीण आवडत नाही; मग आपण घेतले या व तू
कशाला ह ात?’’
‘‘पण आपण कशाव न आवडत नाही?’’
‘‘वा! मग यानं आपलं ऐकलं नसतं का! ते हा नकोच ते. याला नुसता जाऊ दे. ीकांत,
उठ. सग यांना नम कार क न ये. देवाला नम कार कर.’’
- ीकांत द ं के देत देत शेजारी गेला.
‘‘वीणा, पुरे आता. या या मनावर प रणाम होईल. हे माझं मलाच चम का रक
वाटतंय.’’
‘‘काही नाही. थोडा दम धरा.’’
ीकांत या पाठोपाठ शेजार या कमलाबाई आ या.
‘‘हा काय कार आहे?’’ - यांनी िवचारलं.
अगदी सहजपणानं वीणा हणाली, ‘‘ कार काही नाही. आमचा ीकांत पोलीसकडे
राहायला चाललाय. याला हे घर आवडत नाही. इथं काय, सगळी चैन आहे. भारी भारी
कपडे आहेत, चमचमीत जेवायला िमळतं, हवा तो खेळ िमळतो, कू टरव न फरायला
िमळतं... याला सग याचा आलाय कं टाळा. जाऊ दे मग पोलीसकडे. ितथं जाड जाड
कपडे, बेचव भाकरी, उ हात काम, पाठीवर फटके , मजाच मजा. बरं , ते रा दे. ीकांत,
तुला जर जा यापूव माधुरीचा एखादा पापा यायचा असेल तर घे. पु हा ती तुला के हा
भेटणार?’’
वीणाचं हे बोलणं मला खोलवर तलं. द ं के देत देत ीकांत खाली वाकला आिण
माधुरीचा पापा घेता घेताच याला िवल ण रडं कोसळलं. तो सगळा ताण सहन न होऊन
तो हमसाहमशी रडायला लागला. कमलाबाइनी याला उचलून घरात नेलं. रा ी तो
ितकडेच झोपला.
दुस या दवशी सकाळीच मला कामावर जायचं होतं. ीकांत उठाय या आतच मी
कामावर गेलो. सबंध दवस मी फ देहानं ऑ फसात वावरत होतो. चहा या कपाचीपण
चव िबघडली होती. रा न रा न द ं के देणारा ीकांत नजरे समोर येत रािहला. पु हा
याला हा एवढा मानिसक ताण ायचा नाही, हा िनणय मी सुमारे हजार वेळा घेऊन
टाकला. के हा घरी जाईन, याला पोटाशी धरीन, असं होऊन गेल.ं धावती गाडी सहसा न
पकडणारा मी, पण आज पकडली. मा या या उतावळे पणाचा काह नी िध ार के ला.
यांना काय क पना?... गाडी नेहमी या वेगानं जात होती, पण मला मा वाटत होतं
आज आपण कू टरच आणायला हवी होती, हणजे मग कती वेगानं जायचं हे आपलं
आप याला ठरवता आलं असतं. घरी आलो. बूट काढ यापूव च िवचारलं,
‘‘ ीकांत कु ठाय?’’
‘‘ या या िम ाकडे, िशरीषकडे राहायला गेलाय!’’ वीणानं सांिगतलं.
तेव ात माधुरीनं धावत येऊन पायाला िवळखा घातला. खाली वाकू न ितचा मुका
घेताना एकाएक ीकांतची आठवण झाली. काल यानं असाच वाकू न मुका घेतला होता.
‘‘चहा घेणार ना?’’ - वीणानं िवचारलं.
‘‘नको. मी बाहेर जाणार आहे.’’
‘‘कु ठं ?’’
‘‘ ीकांतला आणायला.’’
‘‘तो राहणार आहे ितकडे, यायचा नाही.’’
‘‘नुसतं भेटून येतो.’’
‘‘बापू, मी येऊ?’’ - माधुरीनं िवचारलं.
‘‘नतो.’’
कू टरव न माधुरीला नेलं हणजे ीकांतला वाटायचं, ितला तेवढं कू टरव न
फरवतात. माधुरीला चुकवून मी एकटाच घरातून बाहेर पडलो.
कू टर दामटीत मी िशरीष या घरी गेलो.
घराला कु लूप!
शेजार या लोकांनी सगळे चौपाटीवर गे याचं सांिगतलं. नेहमी या र याव न
चौपाटीपयत जाऊन आलो. कोणीही भेटलं नाही. िनराशेनं घरी परतलो, तर हे पा णे!
पा यांचा तळ रा ी साडेआठ वाजता हलला. यां या ग पांत मला खूप इं टरे ट आहे हे
दाखवून दाखवून मी फार कं टाळू न गेलो. पा यांचं पाऊल बाहेर पडताच मी कपडे
चढवले.
‘‘तु ही आता कु ठं चाललात?’’ - वीणानं िवचारलं.
‘‘ ीकांतला आणतो. चैन पडत नाही.’’
‘‘जेवण तयार आहे सगळं . जेवा आिण जा.’’
‘‘नको, मी आ ा येतो-’’
कू टरव न मी िशरीष या घरी गेलो. कू टरचा आवाज ओळखून ीकांत आपण होऊन
गॅलरीत येईल, ही माझी अपे ा होती. मी हॉन वाजवला. खालूनच हाक मारली, ते हा
िशरीषचे वडील गॅलरीत आले. मला पा न ते हणाले,
‘‘या ना, वरती या.’’
‘‘नको, जरा घाईत आहे. ीकांत कु ठे आहे.?’’
‘‘तो दहा िमिनटांपूव च झोपला. चौपाटीवर खूप खेळला, आता लगेच जेव याबरोबर
झोपला, का?’’
‘‘मी यायला आलो होतो-’’
‘‘आता या सकाळीच. इथं मजेत होता. काळजी क नका.’’
‘‘बरं , मग जाऊ?’’
‘‘अगदी खुशाल. डो ट वरी.’’
–मी ख टू होऊन िनघालो. िम ा या गॅरेजम ये कू टर ठे वली. चालत चालत घरी आलो.
आमची जेवणं चुपचाप झाली. माधुरी या बाललीलांकडे माझं ल जात न हतं. आ ही
रचले या या नाटकाचा, कृ ि म संवादांचा ीकांतवर काय प रणाम झाला, हे मला
समजलं न हतं; वत:वरतीच एक फार काहीतरी अनाकलनीय प रणाम झाला होता.
हातात आवडती कादंबरी होती, रे िडओवर लागलेली रे कॉडही आवडती होती. पण मन
था यावर न हतं.
माधुरी झोपली. वीणाचंही काम आटोपलं. दवसभर शारी रक मही झाले होते.
मानिसक ताण होताच. झोप लागत न हती. लागेल असं वाटत न हतं. मन सुखावून
जा यासारखं काही घडेल, असं िच ह न हतं. मग मला वाटत रािहलं, कमीतकमी मघाशी
आपण एकच िजना चढ याचा कं टाळा करायला नको होता. ीकांत कसा झोपलाय, एवढं
पाहायला तरी हवं होतं.
तेव ात वीणानं गॅलरीत हाक मारली. काहीतरी चाळा हणून मी गेलोही.
‘‘ या माणसाची कू टर पाहा टाटच होत नाही.’’ - वीणा हणाली.
मी खाली पािहलं. ‘ क स’ मा न मा न तो चांगलाच हैराण झाला होता. ‘ क स’ मारत
होता, पण छे! कू टर तेव ापुरती आवाज करीत होती. माग या कॅ रयरवर भलंमोठं
गाठोडं बांधलं होतं. या गाठो ावर हात ठे वून याची बायको -हो, बायकोच असावी -
मो ा क ानं उभी होती. क ानं उभी होती हणायचं कारण, ती गरोदर होती. दवसही
भरत आ यासारखे वाटत होते.
‘‘आपण खाली जाऊन पा या का?’’ - वीणानं िवचारलं.
मी ‘हो’ हटलं.
आ ही खाली आलो. या दोघांजवळ गेलो.
‘‘काय झालंय?’’ - मी िवचारलं.
या गृह थाला आधार वाटला. घाम पुसत तो वैतागून हणाला, ‘‘साली टाट होत
नाही.’’
मी मग काही वेळ य के ला. तरी ती शांतच.
वीणा या या बायकोला हणाली, ‘‘के हाचे आ ही व न पाहत होतो. राहवेना तसे
आलो–’’
तीही यावर मोकळे पणानं हणाली, ‘‘काही क पनाच नाही असा खोळं बा होईल याची.
सगळं ल घरी लागलंय...’’
‘‘साहिजक आहे. वाट पाहत असतील घरी.’’
‘‘वाट पाहायला कु णी नाही; पण सतीश उठला तर रडू न ग धळ घालील.’’
‘‘ हणजे?’’ - मी िवचारलं.
यावर तो हणाला, ‘‘मुलाला तसाच झोपवून, बाहे न कु लूप लावून आलोत आ ही.
एकदा झोप यावर तो सहसा उठत नाही. शेजारी सांगून ठे वलंय, पण याचा काही नेम
नाही.’’
‘‘ यातून काक ‘जाऊ नका’ हणत हो या.’’
‘‘का?’’
‘‘मी या अव थेत कू टरवर बसणं बरं नाही, हणत हो या.’’
‘‘बरोबर आहे यांचं!’’ वीणा हणाली.
‘‘वीणा, असं कर, तू यांना वरती घेऊन जा. मी आिण हे मेकॅिनककडे जातो आप या.’’
वीणा ‘बरं ’ हणाली. या अनािमकाचा हात पकडीत मी हटलं,

‘‘Now don’t worry. माझी कू टर आहे. आपण मा या मेकॅिनककडे जाऊ चला.’’

मी मग भराभरा िनघालो.
मनावर आलेलं मळभ दूर झालं.
आ ही दोघं गॅरेजपाशी आलो.
‘‘ कू टर इथं ठे वता?’’ यानं िवचारलं.
‘‘हो. िम ाची मेहरबानी हणून ही सोय झाली.’’
‘‘उपकार करणा या माणसांना चांगले िम भेटायचेच.’’ तो भारावून हणाला.

‘‘Don’t mention.’’—
कू टर बाहेर काढू न मी ती उगीचच िशरीष या घराकडे िपटाळली. आता र याव न
के वळ बंद के लेला दरवाजा दसणार होता. तरी या बाजूला वळलो आिण नवल हणजे
गॅलरीत िशरीषचे वडील!
गाडी थांबवत मी हटलं,
‘‘अजून झोपला नाहीत?’’
‘‘नाही. नेहमी मी आतापावेतो जागा असतो. तु ही कु ठे फरायला?’’
‘‘हो, सहजच!’’
‘‘छोक याची काळजी क नका. He is quite comfortable!’’
‘‘छे, छे!’’
मेकॅिनकला उठवावं लागलं. आव यक ती साम ी घेऊन तो झटपट आम याबरोबर
या या कू टरव न िनघाला.
‘‘हे काय, तु ही दोघी इथंच?’’
‘‘मी ‘चला’ हटलं यांना. म तपैक कॉफ देते हटलं. पण येत नाहीत. सामानही होतं
बांधलेलं आिण िजने चढवणार नाहीत हणा या.’’
बॅटरी या उजेडात मेकॅिनकचं ‘खाटखुट’ सु झालं.
‘‘सतीश जर उठला असेल, तर रका या घरात तो अगदी वे ासारखा होईल–’’
ती सांगत होती. आधीच ती ‘अवघडलेली’, यात या प रि थतीत आणखीनच
के िवलवाणी दसत होती.
मेकॅिनकनं कु ठं काय के लं कोण जाणे! पण कू टर एकदम वािघणीसारखी गुरगु लागली.
धुराचे लोट सोडू लागली.
या माणसानं मला िमठीच मारली. शंभरदा, हजारदा आमचे आभार मानीत यानं कू टर
सु के ली.
‘‘तु हाला मी काय देऊ?’’
‘‘सतीशला भाऊ हवा क बहीण?’’ वीणानं िवचारलं.
‘‘बहीण हवी.’’ - दोघं एकदम हणाली.
‘‘मग बफ वाटाल ते हा आ हाला िवस नका.’’ मी हणालो.
मेकॅिनक आिण ती दोघं िनघून गेली.
–आिण मी?
कालपासून माझं जड झालेलं शरीर, दडपलेलं मन, बावरलेली वृ ी हे सगळं सगळं
एकाएक भानावर आलं. मला संगती लावता येत न हती; सू सापडत न हतं;
कायकारणभाव समजत न हता. या मेकॅिनकनं दोन िमिनटांत कू टरचीच काही कळ
 फरवली न हती, तर माझीही फरवली होती. – कू टरबरोबर यानं मलाही चैत य दलं
होतं.
 धम
दीपक-मंगलेची गाडी ि जकडे वळू न दसेनाशी झाली. मी सु कारा सोडला! मला
परळ या बाजूला जायचं होतं हणून मी खोदादाद सकलला उतरलो. महाबळे रपासून
वास के यामुळे काहीसा िशणवटा आला होता. झ पैक डॉजमधून वास झा यामुळे
पोटातलं पाणीसु ा हललं न हतं! नाहीतर तो एसटीचा कं वा आम या कं पनी या
गाडीचा वास! राम राम! पळत पळत मुंबई न पु याला गेलो तरी एवढं दमायला होणार
नाही! ‘डॉज’मधून उतर यावर ॅमम ये बसावंसं वाटेना. मी टॅ सीला हात के ला आिण
टॅ सी ाय हरला प ा सांगून माग या सीटवर अंग झोकू न दलं!
जवळजवळ अडीच मिह यांनी मुंबापुरी पाहत होतो! आठ दवसां या ‘आउटडोअर’ या
कामािनिम आमची कं पनी जी महाबळे रला गेली, ती अडीच मिहने तळ ठोकू न
रािहली. महाबळे रचं कौतुक कधीकधी महाबळे रला जाणा यालाच आिण तेसु ा
सौ.ला घेऊन! मी ितथं मिह यातच वैतागलो. मुंबईतलं ते यांि क जीवन, ॅ सचा
खडखडाट, लोकांची धावपळ आिण आमची परळची दहा बाय नऊची खोली; सव के हा
एकदा नजरे ला पडेल असं मला होऊन गेल!ं शेवटी अडीच मिह यां या लांबलचक
मु ामानंतर आज सकाळी आ ही महाबळे र सोडलं! मंगलेला ‘मेकअप’ करताना,
आद या दवशी, ितनं मला ही गोड बातमी सांिगतली! णभर माझा िव ासच बसेना!
पण कं पनी या िहरॉइनकडू न समजलेली बातमी! ती खोटी कशी असणार?.. मला
िवचारात पडलेला पा न ती हणाली होती, ‘‘तु हाला या बातमीचं काही िवशेष वाटलेलं
दसत नाही!’’
–वा तिवक मला अितशय आनंद झाला होता! पण वास कसा काय होणार, याची
िववंचना याच णी सु झाली होती. महाबळे रला कं पनी या गाडीतून आलो, ते हाचे
हाल नजरे समोर आपोआप उभे रािहले! मंगलेनं पु हा तोच तोच आ ेप घेत यावर मी
ितला माझी िववंचना सांिगतली. आरशातून मा याकडे बघत मी मनमोकळे पणी
हणाली,
‘‘हाि या! जाताना मा या गाडीतून नेईन तु हाला!’’ - मला ते हा माझा आनंद लपवता
येईना! िलपि टकची कांडी सारखी करीत मी हणालो, ‘आंधळा मागतो एक, देव देतो
दोन!’
‘‘च यासकट!’’ -मंगला पुढे हणाली होती.
– आ ही दोघंही हसलो. जरा वेळानं मी िवचारलं होतं,
‘‘पण दीपकराव असतील ना बरोबर?’’
‘‘मग ते काय तुम या मांडीवर बसतात क काय?’’
‘छे, छे! तुमची मांडी असताना मला काय यांचा ास होणार?’
–अथात, हे वा य मी मनात बोललो होतो!
–पण खरोखरच महाबळे र सोड यापासून या दोघांनी एकमेकां या मांडीवर
बस याचंच बाक ठे वलं होतं! यांना माझी व शोफरचीसु ा लाज वाटत न हती!
समोर या काचेतून आ हाला सारं दसत होतं! पण याची यांना खंत न हती. शोफरची
नजर मेली होती, पण माझे डोळे मा चुकार वासरा माणे नकळत ितकडे वळत होते!
मा या शरीरातला अणुरेणू भडकला होता! कानिशलं तापली होती, डोळे पगत होते,
हातपाय ताठरत होते, शरीर शहारत होतं आिण शोफर?... शोफर मा याकडे, ‘ब ा
आहेस अजून, फु कट सहा वष या लाइनीत घालिवली.’ या अथाने बघून िमशीत या
िमशीत हसत होता!
ते हापासून मी पेटलो होतो! उषेला के हा पाहीन असं मला झालं होतं! दोन-अडीच
मिह यांत ितचं दशन न हतं! ित या एका कटा ासाठी माझे ने हपापले होते! ित या
श दासाठी कानांत जीव गोळा झाला होता आिण शरीरातला कणन् कण ित या गाढ
आ लंगनासाठी बंड क न उठला होता! मा या एकु ल या एका मुलाचीही मला ते हा
आठवण येत न हती!
दारात पाऊल पड याबरोबर उषा सामोरी यावी असं वाटत होतं!
–पण तसं घडणार न हतं!
उषाला यायला अवधी होता. माझी उषा नोकरी करीत होती. िसनेमा वसायातील
माझी नोकरी बेभरवशाची आिण तुटपुं या पगाराची! तोही वेळेवर न िमळणारा!
एव ासाठी -संसाराचा गाडा ढकल यासाठी ितला आ थक जबाबदारीपण उचलावी
लागत होती!
दारात पाऊल टाकताच िचम या हातांचा पायाला घ िवळखा बसला! मला पायदेखील
उचलता येईना! शेवटी ंक ितथेच खाली ठे वून मी िवजयला उचलून कडेवर घेतलं.
एकापाठोपाठ एक असे याचे असं य मुके घेऊनसु ा माझी तृ ी होत न हती! िपता-
पु ाची ही भेट बघायला दारात आले या आईलाही ितचे अ ू आवरे नात! खाली ठे वलेली
ंक उचलून घेत आई हणाली,
‘‘चार ओळीतरी खरडाय या हो यास! उषानं रजातरी घेतली असती!’’
‘‘अगं, मुंबईत येऊन जुनापुराणा झा यावर माझं प मलाच वाचून दाखवावं लागलं
असतं!’’
‘‘अचानक ठरला वाटतं बेत?’’
‘‘हं-!’’
‘‘बरं , आधी चहा घेणार, का एकदम पानावर बसतो आहेस?’’
‘‘चालेल. एकदम जेवू या!’’
– आई पानं घेऊ लागली. िवजय पु हा मला िचकटला.
‘‘िव या, आईला ास नाही ना देत फार?’’
‘‘ते याला नको िवचा स! मला िवचार! दवसभर या यामागे धावून धावून कमरे चे
टाके ढले होतात! एक घटकाभर झोपत नाही दुपारचा!’’ —कौतुकिमि त वरात आईनं
त ार मांडली!
‘‘हो, रे ? आई काय सांगते? एवढा हैराण करतोस?’’
‘‘एवढा हणजे? मा या जागी दुसरी कोणतीही बाई टकली नसती! बाईच कशाला, एक
तासभर आरडाओरड न करता तूच सांभाळू न दाखव! अरे , आता प ाशी या घरात
आलेली मी; पण सोळा वषा या पोरीसारखी या यामागून धावत असते!’’
मी जेवू लागलो. अडीच मिह यांत थमच िमळालेलं अमृतासारखं गोड जेवण मी
अधाशा माणे जेवत होतो. आई समाधानानं मा याकडे बघत होती. ‘‘जेवणाचे खूप हाल
ना?’’
‘‘खूपसे! –भाजी छान झाली आहे. कु णी के ली?’’
‘‘मीच! ह ली मी एक नवीन िनयम क न टाकला आहे. सकाळचा सगळा वयंपाक िन
उषा ऑ फसमधून येईतो िवजयला सांभाळणं, ही दोन कामं मा याकडं! रा ीची देखभाल
उषेकडं! दवसभर या यामागे धावधाव के यावर सं याकाळी काहीच ाण उरत नाही.
ते हा कोण याही प रि थतीत सं याकाळी वयंपाकघराकडे फरकायचं नाही, असं
ठरवलंय! पाट मांडला क बसायचं, जेवण झालं क ताट न उचलता बाहेर यायचं! उषा
समोर ठे वेल ते जेवायचं!’’
माझा चेहरा अभािवतपणे बदलला.
‘‘का रे ? चेहरा का असा के लास? सं याकाळी फरायला जायचा बेत होता वाटतं?..’’
वत:ला सावरीत मी हणालो, ‘‘छे, छे! फरायला कसला जातोय!’’ आिण पाठोपाठ
डो यात एक क पना येऊन मी हणालो, ‘‘आज कमालीचा थकलोय! आिण यात आता
जेवण झा यावर, बाक चं सामान कं पनीत पोचलं क नाही, हे बघायला कं पनीत
जायचंय...’’
आई ग प बसली. एकापाठोपाठ एक मला या थापा कशा काय सुच या, याचं नवल करीत
मी पा याचा पेला त डाला लावला.
जेवण क न मी सरळ उषा या ऑ फसात जायचं ठरवलं होतं! सं याकाळ होईपयत टॅ सी
क न मनसो हंड याचा बेत मी आखीत होतो! ऐपत नसतानादेखील टॅ सीतून
हंड याची ऊम आज मी दाबणार न हतो! टॅ सी ाय हरची लाज न बाळगता मीपण
आज उषेला खेटून बसणार होतो!.. दीपक-मंगले माणं!!
तातडीचं काम अस या माणे मी जेवण भराभर आटोपलं आिण यात या यात चांगले
कपडे क न बाहेर पडलो. आईला फसवून, िवजयला चुकवून!
उषा या ऑ फसात जा याची माझी ही पिहलीच वेळ. प ा शोधत शोधत ित या
ऑ फसात पोहोचलो, ते हा चार-स वाचार वाजले होते. ऑ फस सुटायला अजून एक ते
दीड तासाचा अवकाश होता. दारावर या िशपायाला मी कु णाकडे आलोय ते सांिगतलं.
‘आ ा कोण बुवा आलाय’, असा चेहरा करीत ती बाहेर आली. मी समोर दसताच ती
कमालीची ग धळली, तेवढीच आनंदली! ितला हे व च वाटत होतं!
आनंदा याने ित या त डू न श द फु टेना!
‘‘उषा, हे व नाही!’’ –मीच सु वात के ली.
‘‘मला अजून व च वाटतंय!’’
इकडे-ितकडे कु णी नाही असं पा न मी ितचा हात हातात घेत हणालो, ‘‘हा पश तरी
व ातला वाटत नाही ना?’’
उषा काही बोलली नाही. ितचे दो ही डोळे भ न आले होते. माझाही घसा नकळत दाटला
होता.
‘‘इकडे आलेलं आइना माहीत आहे?’’ ितनं वत:ला सावरत िवचारलं.
‘‘नाही. कं पनी या नावाखाली थाप मा न आलोय! तुला घरी, घरी हण यापे ा
भटकायला ने यासाठी आलोय! येतेस?’’
– पण उषा काही उ र दे या या आत एक मुलगी आतून आली व आ हाला पा न
थबकली.
‘‘ये ना! तुझी ओळख क न देते. हे माझे िम टर.. आिण ही िमस लेले-’’
यांि कपणे मी हात जोडले.
‘‘ए, माझं एक काम कर. मी घरी लवकर चालले आहे. मा याकडे एक टेटमट टाइप
करायला आलंय! तू देशील क न?’’ लेलेनं उषाला लाडात येऊन िवचारलं!
‘‘तू कु ठं चाललीस पण?’’ - उषा.
‘‘वा! सकाळीच नाही का सांिगतलं, िप चर आहे पावणेसहा वाजता हणून? म त आहे
हणतात! मोठा आहे हणून पावणेसहालाच चालू होतो. माझी आवडती ‘का ट’ आहे
दीपक-मंगला! अ छा! लीज, ओ लाईज मी!’’
–दीपक-मंगला! आवडती ‘का ट’ हणे! असली िनल माणसं आवडायचीच यांना! असा
या भवानीचा राग आला!
‘‘पािहलंत! ही गेली. आता साहेबांना मा यािशवाय िड टेशनला दुसरं कु णी चालणार
नाही.’’
ितचं हे वा य संपतं न संपतं, तोच ऑ फसबॉय बाहेर आला. ‘साहेब लवकर बोलावत
आहेत!’ एवढं सांगून तो िनघून गेला. उषाला काय बोलावं कळे ना! काही बोल याची गरज
न हती! मा या हातात या पुडीकडे ल जाऊन ितनं िवचारलं, ‘‘हातात काय आहे?’’
‘‘तुला वेणी आणली होती!’’
‘‘अ या, खरं च? पण आता नाही घालता येणार! तु ही थांबता ऑ फस सुटेपयत?’’
‘‘नको! तुझी आणखीन ि धा मन:ि थती होईल! मी जातो घरी. तू ये श यतो लवकर.’’
—उषा आत गेली.
मी चरफडत बाहेर आलो!
वहारी जग हे! ितथं भावनांना कसली आहे जागा! भावना गुंडाळू न ठे वून वहार
पाहायचा आिण वत:ला माणूस हणवून यायचं. मीसु ा याच वहारापायी अडीच
मिहने महाबळे रसार या जादूनगरीत भावना मारीत रािहलो होतो! मला ते हा ते
जाणवत न हतं अशातला भाग न हता, पण आता याची ती ता सह पट नी जा त
होती. य नवरा असून या णी माझा मा या उषेवर अिधकार न हता. उषेिशवाय
साहेबाचं काम अडलं! माझी उषा आहेच तशी! पण प ीधमापे ा चाकरधम े ठरावा,
अं? काय करे ल िबचारी! मान ताठ ठे वून जरी नाही, तरी जाग या जागीच ठे वून जगता
यायला हवं ना! ‘नोकरी सोड’, असं तर मी ितला न च सांगू शकत न हतो.
उषाला घरी यायला साडेसहा वाजले.
‘‘का गं, आज नेमका एवढा उशीर?’’ आईनं िवचारलं.
‘‘आज काम फार होतं. ऑ फस सुट यावरही थांबावं लागलं.’’
–सुमारे सात-आठ तासांनी आई भेटली हणून िवजय ितला िचकटला. पोटचा गोळा
असूनही याचं कौतुक कर याचं ाण कं वा तशी मन:ि थती उषेजवळ न हती!
नाइलाजानं ितनं याला उचलून कडेवर घेतलं... घेववत नसतानाही. ‘‘आई, आई, आ पा
आऽऽले!’’ उषेला जुनी असलेली बातमी िवजयने सुनवली.
‘‘अ या, खरं च?...’’ - उषेने असा काही िवल ण अिभनय के ला क , तसा अिभनय मंगलेला
सात ज म िसनेमात घालवून साधला नसता!
‘‘दुपारीच आलाय. जेवण के लं कसंतरी आिण गेला लगेच कामावर. आता एव ात आला
तासापूव . चेहरा कती उतरलाय बघ!’’ - आईनं साि वक संतापानं उषेला माहीत
असलेली गो िह ररीनं सांिगतली.
थोडा वेळ िवजयचं कौतुक क न उषेनं याला बाजूला के लं आिण िव ांतीची गरज
असूनही ती रा ी या वयंपाकाला लागली.
कती फरक हा ी-पु षात! आठ तास खडघाशी के यावर पु ष घरी येऊन आराम क
शकतो! एखादं मािसक वाचत, गरम चहाचे घुटके घेत पलंगावर लोळू शकतो कं वा लहर
लाग यास परत बाहेर पडू शकतो! पण तेवढाच वेळ नोकरी क न तेवढेच म क न घरी
आले या ीला मा पु षाइतके ह िमळत नाहीत! मी, आई आिण िवजय अशी पंगत
बसली. उषा वाढू लागली. दुपारी जेवण उिशरा झालं होतं. शरीर थकलं होतं. मला
जेवणात गोडी न हती. मला भूक िनराळी होती. उषे या हात या चिव अ ापे ा ितचा
य ह त पश मला तृ करणार होता! आई या नकळत आमची नजरानजर होत होती.
त डाने जे बोलू शकत न हतो, ते नजरे नं एकमेकांना कळवत होतो. उषेचा गृिहणीचा धम
चालू झाला होता. कु णाला काय हवं, काय नको, हे ती जातीनं पाहत होती. दुपारपे ा ती
जा त करारी दसत होती. मला ितचं कौतुक वाटलं. अमोल र मा यासार या द र ी
माणसाला द याब ल मी देवाला पुन:पु हा दोष दला!
जेवण झा यावर मी सुपारी चघळत या सुवण णाची ती ा करत बसलो. बाहेर या
खोलीत आई िवजयला झोपवीत होती. उषाचं अजून काही ना काहीतरी चाललं होतं.
एकच ण मा या मनात िवचार आला, आजचा दवस रा ीसु ा आईनं सगळं के लं असतं,
तर िवशेष काय िबघडलं असतं? पण काय अिधकार आहे मला असा िवचार कर याचा?
दवसभर तीपण थकते, पण मग उषाही दवसभर नोकरी करतेच ना?.. छे! सगळाच
ॉ लेम आहे! दोन घटकांना जोडणारा दुवा मी. पण यापैक एकाही घटकाचा जा त
सहानुभूतीने िवचार कर याचा मला अिधकार न हता! आज उषाशी काय काय बोलायचं
हे मी जुळवू लागलो, जणू काय आजची रा मला ‘पिह या रा ी’सारखीच वाटत होती!
‘‘बाई, आज बासना घासायला या येनार नाय! माजा आंग तापलाय!’’ -दरवाजातूनच
ओरडू न रामा िनघून गेला. माझी तं ी भंगली. आई काही बोलली नाही आिण दोनच
िमिनटांनी मा या खोलीकडे तां याभांडं घेऊन येणारी उषा मला दसाय या ऐवजी,
खरक ा भां ांचा ढीग घेऊन मोरीकडे गेलेली दसली! – वहारधम!
आणखी काही काळ उषा मला अंतरली होती. रामा या रा यािभषेकासाठी जो उ मो म
हणून मु त िनवडला गेला होता, याच वेळेवर या या वनवासाची मु तमेढ होती!
योगायोग असा असतो!
सुमारे तासाभरानं उषा परतली. गुड यापयत िभजलेलं पातळ वर खोचून घेतलेल,ं
िवसकटले या के सांत राख उडालेली, घामानं कपाळावरचं कुं कू िवसकटलेलं, दो ही
खां ाजवळचा पोल याचा भाग त ड पुस यामुळे काळपट झालेला, अशा अवतारात
मा यासमोर येऊन ती हसू लागली! ितचं हसणं इतकं के िवलवाणं होतं क , याऐवजी ितनं
एखादा द ं का दला असता तर मला जा त बरं वाटलं असतं! ओले हात पदराला पुसत ती
मा याशेजारी येऊन उभी रािहली. ित या कमरे भोवती हात टाकू न मी ितला आरशासमोर
आणली. वत:चं व प बघून ती हणाली, ‘‘शी:! काय अवतार झालाय माझा!’’
‘‘होऊ दे गं! आता रा ी कोण बघायला येतंय तुला?’’ मी ितला जवळ ओढली. ‘‘मला नका
जवळ घेऊ! माझा काहीतरीच अवतार आहे. एक िमिनट थांबा! मी आलेच!’’
आिण मी ‘काय करतेस? थांब!-’ असं हणेपयत ती बाथ मम ये गेली. दहा-पंधरा
िमिनटांनी ती बाहेर आली. सा ात चं काश खोलीत आ याचा मला भास झाला. ितनं
ान के लं होतं! बाहेर आ यावर ती ब यापैक पातळ नेसली. ो, पावडर लावली. एवढंच
न हे तर कधी काळी मी दलेली अ राची बाटली शोधून काढू न ितनं अ रही लावलं!
सव थाटमाट झा यावर ितनं मला िवचारलं,
‘‘तु ही आणलेली वेणी कु ठाय?’’
‘‘तुझा िवचार काय आहे?’’
‘‘सांगू?.. चली दु हिनया िपयासे िमलने, छोटासा घूंघट िनकालके ...!’’ –उषानं
‘प रणीता’मध या गा याची ओळ हणून दाखवली. महाबळे रला जा यापूव आ ही तो
चो न पािहला होता.
‘‘मला वाटलं, फरायला जायचा िवचार आहे क काय!’’
‘‘छे गं बाई! िबलकू ल ाण नाही आज. इथेच ग पा मारीत बसू. सांगा पा तुम या
महाबळे र या गमती! आज व याची भूिमका तुमची हं! आमची वणभ .’’ मी
नुसतंच ित याकडे पािहलं. हजार मंगला ित याव न ओवाळू न टाका ात असं मला
वाटलं! कु ठे तो सकाळचा बाजारी शृंगार आिण कु ठे आ ाचा साि वक णय! सुवण ण
उगवला होता. माझी उषा आता हाता या अंतरावर उभी होती. मी ित या चेह याचं
बारकाईनं िनरी ण क लागलो आिण अचानक मला ितची ऑ फसमधली चया
आठवली; यानंतर ितनं िवजयला उचलून घेतलं, ते हाचे भाव आठवले; सं याकाळी
जेवायला वाढतानाची मूत आठवली...
आता ती मा यासाठी मा यासमोर उभी होती!
नकळत मा या दयात कु ठे तरी सू म संवेदना झाली. - ‘बघ, सगळे धम संपले! आता
प ीधम सु झालाय!’
पु हा मी ित या नजरे वर नजर ि थर के ली आिण अगदी तोच भाव मला ित या नजरे त
आढळला. माझा तक बरोबर आहे का, हे अजमाव या या दृ ीनं मी हणालो,
‘‘उषा, लाडके , तू एवढं सगळं के लंस! पण मी आज इतका थकलोय क , गादीला के हा पाठ
लागेल असं मला झालंय!’’
मा याजवळू न एकदम उठत ती हणाली,
‘‘हाि या! आधी का नाही सांिगतलंत? उठा... आ ा गादी घालते मी!’’
उषानं माझी गादी पलंगावर घातली आिण ितची खालती घातली.
‘‘मी झोपू?’’ एखा ा लहान मुला माणे ितनं मला िवचारलं.
‘‘हो, हो, खुशाल!’’
–सु ी िमळा या या आनंदानं ती खाली झोपली आिण तो दमलेला जीव िनिमषाधात
घो लागला.
मी मा च जागा रािहलो. उषा समाधानानं झोपली होती. ित या चेह यावरचं
समाधान मला यावंसं वाटू लागलं! िबचारी उषा मा यासाठी नोकरी करते. अडीच
मिह यांनी भेटणा या नव याजवळ असं कसं जायचं? ितनं ान के लं, न ाप ा के ला!
यामागे भावना िनि त हो या, पण यापे ा ‘धमा’चा भाग जा त होता! नोकरधमातून
ितची सुटका मी क शकत न हतो; आईला दो ही वेळेला ‘घर सांभाळ’ असं सांगू शकत
न हतो; सुनेचा धम पाळ यापासून उषेला परावृ क शकत न हतो; जा तीतजा त,
माझी सेवा क नकोस एवढंच मला सांगता ये यासारखं होतं! मा या अिधकारा या
मयादा ितथेच संपत हो या! तेच मी के लं. रा भर एकमेकांचा उपभोग घेऊन पहाटे डोळा
लाग यावर जे समाधान मला उषे या चेह यावर पाहायला िमळालं असतं, या या
कतीतरी पट अिधक समाधान आिण तृ ी मला आता बघायला िमळत होती!
मी काहीतरी खूप खूप िमळवलं होतं! या आनंदा या भरात मी दवा मालवून टाकला.
मी आणलेली वेणीची पुडी तशीच टेबलावर पडली होती, पण ितचा सुवास मा मला इथं
येत होता!
 भाऊचा ध ा
(हॉल माणसांनी ग भरलेला आहे. सभेला सु वात के हा होते, याकडे सवाचे ल लागले
आहे. इतर कोण याही सभेसारखी ही सभा ओढू नताणून भरव या माणे नाही. िवषय
येका या िज हा याचा आहे, यामुळे येकजण उ फू तपणे आलेला आहे. अथातच
अ य , उपा य , वागता य इ यादी ठरावीक चाकोरीतून पुढे सरकणारी ही सभा
नाही. अस या सभेचा वृ ा त दे याची नेहमीची थापण मी सोडणार आहे. ते हा व ा
मांक एक, दोन, तीन या व पात ही ह ककत दलेली बरी.)
व ा पिहला : स गृह थहो, आजची सभा का भरली आहे, हे आपण जाणतच आहात.
अशा त हेची सभा भरावी अशी येकाला आतून ओढ होती, हे िनराळे सांग याची
ज रीच नाही. र याव न ध े मारणा या लोकांचा िनषेध कर यासाठी ही तातडीची
सभा भरव यात आली आहे. ते हा आपण आता सभे या कामाची सु वात करायला
हरकत नाही.
व ा दुसरा : मा या आधी जे गृह थ बोलले, यां या मु ाचा नीट िवचार हायला हवा.
यांनी आज या सभेचा उ ेश अगदी भलताच सांिगतलेला आहे. ध े मारणा या लोकांचा
िनषेध कर यासाठी आजची सभा नसून या स गृह थांवर, मा यवर नाग रकांवर ध े
मार याचे आरोप होतात, यांना वाचव यासाठी ही सभा बोलावली आहे.
एक उतावीळ व ा : हणजे ध े मारणा यांना या सभेची अनुमती आहे, असं समजायचं
आहे काय?
पिहला व ा : माझी िवनंती आहे क , आता यांना काही बोलायचं आहे यांनी वि थत
समोर येऊन बोलावे. वत: याच जागेव न बोलू नये. इतर सभे या सव चाको या
मोड यासाठी आपण अ य , उपा य वगैरे मु ाम नेमले नाहीत. हणजे या दृ ीने
आपण हा सवाना ध ा दलेला आहे.
(‘ध ा’ श दामुळे सभेत काही काळ ग धळ. जरा वेळानं परत शांतता.)
दुसरा व ा : लोकांनी शांत राहावे व मला जे काही हणायचं आहे ते ऐकू न यावे. मघाशी
मा या एका िवधानाचा िवपयास कर यात आला, याचा मला खेद वाटला. ही सभा
कोणताही ध ा सहन करणार नाही. मग तो बाईनं पु षाला दलेला असो, पु षानं
बाईला दलेला असो कं वा बाईनं बाईला, पु षानं पु षालाही दलेला असो. मा या
हण याचा मूळ मु ा एवढाच होता क , जी माणसं कधी कु णाला ध ा मारीत नाहीत
यां या हातून जर चुकून कं वा काही कला मक आनंद िमळिव यासाठी एखा ा ला
ध ा लागला तर याचा समाजात एवढा बाऊ होऊ नये. पोलीस कं वा सरकार यांनी
यािव लगेच कारवाई क नये आिण तेव ाचसाठी मी काही योजना मांडणार आहे.
सग या कला मक ध े देणा या ध े वा यांची एक असोिसएशन थापन करावी. असे ध े
देणा या लोकां या मनात तसा कोणताच गैर अथ नस याने या असोिसएशनला ‘भाऊचा
ध ा’ हणायला हरकत नाही. कारण आपण सव भाऊ आहोत. या असोिसएशनचा
सभासद असले या माणसाचा गद त कु णाला चुकून ध ा लागलाच तर सरकारने कं वा
पोलीसने याची खबर थम आ हाला ावी. असोिसएशनतफ या सभासदाचा यो य तो
बंदोब त के ला जाईल. जे हा असोिसएशनचेदख े ील य फसतील, ते हा मग यात
सरकारने ह त ेप करावा.
ितसरा व ा : मा या आधी या गृह थांनी जी योजना मांडली, याबाबत मला दोन-चार
शंका आहेत. एकतर एका ध े मारणा या गृह थाचं आिण दुस या ध े मारणा या
गृह थाचं एकमेकांत कधीच पटत नाही. यामुळे सगळे ध ाकार एक येतील, याब ल
मला शंका आहे. येकाची ध े मार याची प त वतं आहे, वयंभू आहे आिण
याहीपे ा मह वाची बाब हणजे अमुक एकाचा ध ा कला मक आिण दुस याचा ध ा
के वळ ध यासाठी, असा भेदभाव तु ही कसा करणार? कोणती कसोटी लाव यावर या
दोह तला फरक समजणार? ध याध यातला हा फरक जोपयत सरळसरळ समजू शकत
नाही, तोपयत या असोिसएशनला काही अथ नाही.
चौथा व ा : ितस या व याला पडलेली भीती िनराधार आहे. मु ाम ध े मारीत
फर याचा उ ेश कु णाचा असतो, नाइलाज हणून कोण ध े मारतो आिण ध ा न
मारताही ध े मार याचा आरोप कु णावर येतो, हे सहज ओळखता येत.ं ते हा अशा
असोिसएशनला काही अथ नाही, हा मु ा गैरलागू आहे.
पाचवा व ा : मला असं हणायचं आहे क , आपण भल याच िवषयावर ही चचा करीत
आहोत. काही दवसांपूव िवनयभंग के या या आरोपाव न या काही ध ाकारांिव
कारवाई कर यात आली आहे, यां यासाठी आपण काही क शकतो का, याचा िवचार
होणं आव यक आहे.
पिहला व ा : सभेला अ य नाही, पण मी पिह यांदा सु वात के ली अस याने पाच ा
व या या शंकेचं िनरसन करणार आहे. परवा िवनयभंगाचा आरोप झाले या
ध ाकारांचा काय ा या क ेत अस याने या सभेला याचा िवचार करताच येणार
नाही. या सभेचा मूळ उ ेश असा आहे क , भिव यात इतर ध ाकारांवर असाच अकारण
आरोप आ यास सभेतफ कायमसाठी काही तरतूद करता येईल कं वा नाही! आिण या
दृ ीने दुस या व यानं मांडलेली योजना वागताह आहे. ध े मार यासाठीच यांचा
ज म झाला आहे आिण जे के वळ काहीतरी िन मती हावी एव ासाठी ध े मारतात,
यां यात ग धळ होऊन अशा ध ाकारांची गणना भल याच वगात होऊ नये, अशी
व था होणे आव यक आहे. कोणीतरी सरकारला हे समजावून सांगणे आव यक आहे.
कोणीतरी याब ल आवाज उठवायला हवा आहे... याखेरीज ध ाकारांची कु चंबणा
थांबणार नाही.
सहावा व ा : आतापयत जी काही मते कर यात आली, यां याशी मी अिजबात
सहमत नाही. अरे , ध ा मार यावर पकडलं तर असे घाबरता काय?... एक गो तर
सूय काशाएवढी व छ आहे क , ध ा मारणा या लोकांपासून ास होतो आिण अशा
लोकांिव काहीतरी करायला हवं... हे सवाना पटतंय हणून तर ही सभा भरली. आता
हा झाला सामा य लोकांचा िवचार, पण मला इथं ध ाकारांना िवचारायचं आहे, तु ही
ध ा मारलात ना? मग आता का घाबरता? आता का इकडे-ितकडे बचावासाठी पळापळ
करता? ध ाकारांची वत: या ध यावर ा पािहजे. मी ध ाही मारणार, पण दुस या
ला िवनयभंग झाला असेही हणू देणार नाही, यात अथ नाही. हा माझा ध ा, तो
मी मु ाम मारला, यात कला मक आनंद वगैरे काही उ ेश नाही, असं तरी सांगावं,
नाहीतर मग सरळ असं हणावं क , मी हा ध ा मारलाय, पण तो बाजारी ध ा नाही; हा
ध ा असा आहे क , तो लागला तरी िवनयभंग होऊ शकणारच नाही. अशी भूिमका घेणारे
उ ा दहा, वीस, चाळीस, प ास ध ाकार िनमाण होऊ देत आिण मग पाहा, सरकारला
कं वा पोलीसला िवनयभंगाचे िनयम, िवनयभंगाची ा याच बदलावी लागेल, पण
यासाठी वत: या ध यावर ा हवी. पांढरे व छ कपडे घालून मी हंद ू
कॉलनीसार या व तीतही ध े मारणार आिण जरा पेहराव बदलून ॅ ट रोड, के नेडी
ि जवरपण ध े मारणार, अशी भूिमका प कर यात हशील नाही.
एक : वा तिवक ‘ध ा’, ‘खरा ध ा’, ‘खोटा ध ा’, ‘कला मक ध ा’, ‘अ ील
ध ा’ या सव ध यांचा अथ ‘बाई’च सांगू शके ल. कारण बाईला सव जाती ओळखता
येतात. परवा एका गृह थाचा एका बाईला ध ा लागला. तो ध ा एवढा कला मक होता
क , ती बाई ‘आत या आत’ पडलेली मला व छ दसली. दुसरं असं क , वतमानप ांतून
ध े मारणा यांची, िवनयभंगा या आरोपाखाली अटक झाले यांची आपण जी नावे
वाचतो, ती एवढी सामा य असतात क , कधी डो यांसमो न ती गेलेलीच नसतात. ते हा
मला असं हणायचं आहे क , आप या धंदव े ाईक ध ाकारांकडू न समाजाचं जेवढं
अक याण होत नाही, तेवढं अक याण कं वा तेवढा िवकृ त प रणाम- यां या ध याम ये
काही कला मक जोर आहे, अशा मा यवर ध ाकारांकडू न समाजाचं होत आहे, पण
तरीसु ा मी तु हाला मघाशी एका ध ाकाराचा कला मक ध ा सांिगतला. मला वाटतं,
अशा त हे या काही ध ाकारांना जे योग म आहेत, कला ेमी आहेत, यांना आपण
सोडू न ावं आिण यासाठी -सरकार व पोलीस यांना पटवून दे यासाठी ‘भाऊचा ध ा’
यासारखी सं था अि त वात येणं आव यक आहे.
सातवा व ा : सरकार व पोलीस यांना आपण िनराळे का मानतो, हा मला मघापासून
पडला आहे. ध ा तो ध ा. मग तो चुकून लागो, मु ाम लागो, कसाही लागो, याचा
िनषेध हायलाच हवा. एकदा मला एका गृह थाचा ध ा लागला. मी याला िवचारलं,
‘का रे बाबा ध ा मारलास?’ तो ध ाकार फार ामािणक होता. तो हणाला, ‘कला वगैरे
िवसरा. मला वत:ला ध ा मारायला आवडतो. मी ध े मारत हंडतो. हमर यावर ध ा
मारतो, लहान र यावर, ग लीबोळात जाऊनसु ा ध े मारतो.’ आता मला सांगा, उ ा
तुम या वत: या बायकोला, मुलीला कु णी ध ा मारला तर तु ही तो ‘ योग म
कला मक ध ा’ हणून सोडू न देणार का?
पिहला व ा : आतापयत ‘ध ा’ या िवषयावर बराच ऊहापोह झाला. तु ही सवानी
एव ा कळकळीने हा िवषय मांड याब ल सभा आपली आभारी आहे. शेवटी जाता जाता
मला एवढंच सांगायचं आहे क पोलीस, सरकार, ध ाकार यांचे हे संबंध पूवापार आहेत.
अॅडम आिण इ हपासून लोक एकमेकांना ध े मारीत आलेले आहेत. सव एकमेकांचे
िवनयभंग करीत आलेले आहेत. सव रा ांत िवनयभंगाचे िनयम आहेत, यािव कारवाई
होणार आहे, ते हा आजच एवढं िबचकू न जाऊन चालणार नाही. के वढा कठीण संग
आला आहे, असं हण याचं काही कारण नाही. जाता जाता एवढंच हणता येईल, सहसा
ध ा लागेल असं काही क नये. पण जर दलाच ध ा, तर मग या ध यावर ा हवी.
बेधडक सांगावं, ‘हो, मी मारला ध ा! काय करायचं ते करा!’ एवढा धीटपणा हवा.
ध यामागे हेतू िन वळ अंगचटीला जा याचा होता, पशाचा होता क काही िनमाण
कर याचा होता- हा भाग नंतरचा. पण मी असं मा हणणार नाही क , काही योग म
ध े कारांना ‘ध ा’ माफ असावा आिण याच माणे जे लोक के वळ ध े च मारीत हंडतात,
यांनाही मी पा ठं बा देणार नाही आिण दे यात अथही नाही. कारण ते ‘ध ाकार’
पानपान माफ -प े िल न देतात. आता असं होत आहे क , कला मक ध ाकारांची या
बाजारी ध ाकारांमुळे कु चंबणा होते, पण यावरही एकच उपाय क , कला मक
ध ाकारांनी आप या ध यावरची ा वाढवावी.
असो. वेळ फार झालाय, ते हा ही सभा बरखा त होत आहे, हे मी जाहीर करतो. आप या
इमारतीचा िजना अ ं द आहे. ते हा ध ाबु न करता नीट खाली उतरावे.
मी, माझी सौ. आिण ितचा ि यकर
मी एक पाजी माणूस आहे. पण तरीही मा यापासून दूर राह याचं तु हाला काही कारण
नाही. मा या पाजीपणाचा उप व बाहेर या माणसांना होत नाही. तु ही आता लगेच
मला िवचारणार क , मग तु ही पाजीपणानं कोणाशी वागता? आिण या ाचं उ र मी
ाय या आतच तु ही मा या घर या माणसांची- िवशेषत: बायकोची- क व करायला
सु वातही के ली असणार! आिण ते साहिजक आहे. सुंदर बायकांची क व लवकर येते.
यात या यात ती खुबसूरत बाई मा यासार या पाजी माणसाची बायको असावी, मग
इतरां यात ितची क व कर याची जणू पधा सु होते!... ब ीस लावलंच तर पिहलं
ब ीसच सग यांना िवभागून ावं लागेल!
थांबा जरा... जरा सबुरीनं या! -मी घरात या लोकांशीच पाजीपणानं वागतो, हे खरं
आहे. पण घरातले लोक, लोक हणजे तरी कोण? -तर मालती आिण मीच! दोघंच.
राजाराणी! -युवराज वगैरे कु छ नाही! -ल होऊन आता पंधरा-सोळा वष होतील. नो
इ यू! ते हा जो काय पाजीपणा दाखवायचा, तो मालतीलाच! -तरी मी ित यावर जीव
टाकू न ेम करतो. करायलाच हवं. काही उपकार नाही करत. एकु लती आहे! पि तशी
उलटली तरी अजून ित या खुबसूरतीला कु ठं ध ा लागलेला नाही क , स दयाला
चािळशीचा डाग लागलेला नाही. अथात मी तशीच ितला ठे वली आहे. कौतुका या
बाबतीत कौतुक आिण िजथं पाजीपणा हवा ितथं पाजीपणाच. तु हाला खोटं वाटेल, पण
मी असा पाजी आहे, हणून संसारात तग ध न आहे. हे के वळ मलाच माहीत आहे असं
नाही, मालतीपण हे ओळखून आहे. के हा के हा राहवलं नाही हणजे ती मला हणते,
‘‘तु ही अगदी पाजी आहात..!’’
–मी यावर काय करतो?
–नुसता हसतो.
ती ‘पाजी’ का हणते, हे ितला माहीत आहे. मी का हसतो, हे मला माहीत आहे. मा या
या ठे वणीत या हा यानं मला ता न नेलंय. इतक वष संसार के ला तो काय उगीच? छोटे
छोटे पाजीपणा करत करत आलो, वर असाच हसत रािहलो हणून झालं हे सगळं ! लहान
लहान पाजीपणा करत आलो हणून परवा या संगातून िनभावलो, मी आिण
मालतीसु ा! तु ही स य आहात हणून गडबडला असतात... तु हीच सांगा, तुम या
बायकोवर आणखीन एक माणूस ेम करतोय, हे तु हाला समजलं तर तु ही काय कराल?
तु ही बायकोशी भांडाल, कदािचत मारालही, या माणसाचा पर पर काटा काढाल; पण
हे बरोबर नाही. हे झाले स य लोकांचे माग.
आपला मामला िनराळा. मी यातून के वळ पाजीपणा या जोरावर बचावलो.
मी काय करावं?
एके दवशी कामाव न परत घरी येताना सरळ मधुकर या घरी जाऊन या यासमोर
उभा रािहलो. मला पा न तो जबरद त हादरला. कोर ा पडणा या ओठांव न वारं वार
जीभ फरवीत तो मा याकडे पाहतच रािहला. याची अशी अव था होणं साहिजकच
होतं. याचं वय ते असं कती असावं? जेमतेम एकोणीस-वीस! हो, हणजे मालतीपे ा तो
चांगला दहा-पंधरा वषानी लहान होता. या यासमोर मी असा अकि पतपणे उभा
रािहलो, ते हा तो टरकला. चेह यावर भीतीचे भाव दशवू नयेत, हेही याला सुचलं नाही.
आईविडलांकडे त ार के ली तर यांना िभ याचं याचं वय ओसरलेलं न हतं, पण मी
कशाला त ार करीन?
मग माझा पाजीपणा तो काय?..
एखा ा बरोबर या िम ाला सांगावं तसा मी हणालो,
‘‘एक िनरोप ायचा होता हणून आलो.’’
मा या बोल यातली सहजता पा न तो जरा हलका झाला. यानं मला बसायला सांिगतलं
व तोही मा यासमोर नीट बसला.
‘‘घरात कोणी नाही वाटतं?’’
‘‘एव ातच सगळी बाहेर गेली.’’
मी खूश झालो. मला यो य ती वेळ सापडली होती.
(हवी ती संधी न िमळायला मी काय तुम यासारखा स य आहे?)
मी ब तेक मालतीचाच काहीतरी िनरोप आणला असेल, या क पनेनं तो मा याकडे पाहत
होता. मीही या याकडे वि थत पाहत होतो. या या ल ात येणार नाही, अशा बेतानं
याची येक हालचाल टपत होतो. मालतीला हा ाणी का आवडला असावा, याचा
अंदाज घेत होतो.
िन: त धतेत जाणारं येक िमिनट मधुकरची अ व थता वाढवीत होतं, तर मा या
िवचारांची जुळणी प करत होतं.
–अधीर होऊन तो शांततेचा भंग करणार, एव ात मी हणालो,
‘‘उ ा तु ही आम याकडे जेवायला येणार आहात ना?’’
मा या या ासरशी मधुकर या डो यात िवचारांचा ड ब उसळला असणार. मालतीचा
व याचा हा बेत गुपचूप ठरला होता, असं यांना वाटत होतं, पण मला तो समजला होता.
मालतीला याची ओळख मी दली न हती. यामुळे मी उ ा लवकर जाऊन फार उिशरा
परतणार, असंच ती अ ािप समजत होती, पण पंचाईत पडली होती ती आ ा मधुकरला.
जेवणा या काय माचा बेत मालतीनं मला िव ासात घेऊन सांिगतला क काय, याचा
याला अंदाज येत न हता. कारण ‘िनरोप ायचा होता’ हेही मी मोघमच बोललो होतो,
पण तो िनरोप कु णाचा हे सांिगतलं न हतं आिण हणूनच मधुकरला याची भूिमका
ठरवणं जड जात होतं. ती या याकडे पािह यावर तो कृ ि मपणे हसत हणाला,
‘‘मालतीबाई हणत हो या जेवणाब ल..’’
–अरे चोरा, दोघांनी िमळू न ‘मेनू’सु ा ठरवलात आिण आता एवढी िन र छता
दाखवतोस काय? - मी हणालो,
‘‘तेच तेच. याब लच िनरोप होता. हा जेवणाचा काय म उ ाऐवजी परवा करा, हे
सांगायला आलो होतो.’’
इथं तो चमकला! -मालतीचा िनरोप न हता, एवढं याला जाणवलं. तो परत
कोकरासारखा दसायला लागला. ितकडे ल न देता मी पुढं हणालो,
‘‘ हणजे याचं काय आहे, उ ा मी घरी लवकर येणार आहे, ते हा तु हाला मोकळे पणा
वाटला नसता, हणून मु ाम सांगायला आलो. ’’
–इथं तो सगळं उमगला! या या के वळ ओठांनाच न हे, तर घशालाही कोरड पडली
असावी. माणूस पांढराफटक पडतो हणजे न कसा होतो, हे मला समजलं. मा या
िवधानाचा इ कार याला सुचू नये एवढा मी वयानं जा त होतो मधुकरपे ा! याची
कती िबकट अव था मी क न सोडली, याची मला मोठी मौज वाटत होती. तो आता
काही काळ काहीच बोलू शकणार न हता; तोपयत आणखी वेढे यायचे हणून मी
हणालो,
‘‘उ ाचा बेत परवावर ढकल याचं मी तु हाला सांिगतलंय, हे मा मी ितला सांगणार
नाही. सगळा वयंपाक क न ितला तुमची वाट पा दे. इं तजारम मजा होती है! - मी
अचानक लवकर गेलो क , मग ती देवाची ाथना करीत बसेल क , आता मधुकर यायला
नकोत हणून! - वरकरणी ती मा याशी नीट बोलेल, पण मनातून गडबडलेली राहील.
आय वुईल ए जॉय दॅट आिण परवा जे हा तु ही याल, ते हा घरात असेल ते तु हाला खावं
लागेल आिण मालती मा तु हाला, मी कसा अचानक परतलो, तु ही आला नाहीत ते कसं
बरं झालं, वगैरे ऐकवील-’’ माझा बेत मी मधुकरला सिव तरपणे समजावला.
याचा चेहरा आता गोरामोरा झाला. मा या या िविच भूिमके मुळे मला जा त खटाटोप
न पडता, मी या दोघांना कती जा तीतजा त मानिसक ताण सहन करायला लावणार
आहे, याचा मधुकरला उलगडा झाला. पण यातून आता सुटका न हती. आपण काय करावं,
हा चॉइसच याला रािहला न हता. तो बावरलेला आिण मी सावरलेला!
मी मग आणखीन िम वा या, सलगी या वरात हणालो,
‘‘िम टर... न हे, मा टर मधुकरराव, असे ग धळू न जाऊ नका. िवनाकारण मला िभऊही
नका. तुमचं मा या बायकोवर ेम बसलंय. आप यापे ा वयानं जा त असले या बाईवर
आपण ेम का करावं, या बाईनंदख े ील या ेमाला ितसाद का ावा, वगैरे ांना
उ रं नसतानाच तशी प रि थती िनमाण होते. तो िनयतीचा खेळ असतो आिण यात
सापडले या लोकांना यांचा वीकार करावा लागतो. यावर िवचार कर यात अथ
नसतो. ते हा असा चेहरा टाकू न बसू नका. आय अॅम िहअर टू हे प यू–’’
–मधुकर चमकला आिण आणखीन दीनवाणा झाला. या यावर आणखीन एक-दोन वार
करायची हीच वेळ होती. मागे के हातरी एकदा मी ‘ टाईल’ कु या पाहायला गेलो
होतो. ित प याला चपराक मार यावर तो नीट साव न तयार हाय या आतच याला
दुसरी चपराक बसायची. तेच त व यश वी होतं. मी मग शांतपणे बोलायला सु वात
के ली... मालतीचं कौतुक करायला लागलो, ितला काय आवडतं याची जं ी दली.
ित याशी बोलताना ढब कशी हवी, हावभाव कसे असावेत, श दयोजना कशी हवी, वर
कसा, एकू णएक तपशील मधुकरला पुरवला. मालतीला आवडणा या काही शायरी या
ओळीही ितथंच पडले या कागदावर उतरवून द या. भेटीदाखल ाय या व तूंची
 मवार यादी दली. थोड यात हणजे सोळा-सतरा वषापूव मालतीचं ेम
जंक यासाठी मी वत: जेव ा गो ी के या हो या, या सग या या सग या
सांिगत या. रे सकोसवर हयात घालिवले या एखा ा माहीतगारानं ट स काय ा ात?-
–आिण मला जेवढं याला जबरद तीनं ऐकवायचं होतं, तेवढं ऐकव यावर मधुकरला
तशाच भांबावले या अव थेत सोडू न मी झटपट ितथून बाहेर पडलो. दुस या दवशी मी
खरोखरच घरी लवकर परतलो. मालतीचा ‘मेनू’ अगदी रं गात आला होता. मी अचानक
घरी परत यावर ित या मनाचा ग धळ उडाला. आता दवसभर असंच होणार. ितला
मनमोकळी कोणतीच हालचाल करता येणार नाही. ितचं जेवण कर यात ल राहणार
नाही, जेवणात राहणार नाही; देवाची पूजा करताना ती आज िनराळीच ाथना करणार,
पण या ाथनेतही ितचं ल नसणार आिण असं कशातच ल नसताना ितला मा याशी
मनापासून बोल याचाल याचं नाटक करावं लागणार. ित या नाटकानं मी फसतोय ही
ितची भावना आिण मी तर सव जाणून! —
एवढी िश ा ितला - व तुत: कमी - पण हवीच.
मधुकरसाठी के ले या ‘मेन’ू वर मी ताव मारला. मालती हणत होती. ‘‘तुम यासाठी करत
होते, पण तु हाला हे सगळं रा ी िमळणार, असं मनाशी हणत होते, पण तु ही अचानक
आलात; देवच पावला.’’
– यावर मी मनात हणालो, ‘कधीकधी भलताच देव स होतो.’
अ खा दवस मी मजेत घालवला. मालतीचा दवस मा संपता संपत न हता. मला
आणखीन एका गो ीचा आनंद झाला होता, तो हणजे आज न येऊन मधुकरनं माझं ऐकलं
होतं. याचाच अथ तो आज न येता उ ा न येणार होता. खरोखर मधू दुस या दवशी
मला र यावर दसला. मी याला दसणं श यच न हतं. ‘कामावर जातो’ असं सांगून
घराभोवतीच एक फे री टाकू न, आद या दवशी िनि त के ले या एका जागी येऊन मी
उभा रािहलो. इथून मला सव काही अगदी वि थत समजणार होतं; परत मी कु णाला न
दसता.
मी सांिगतले या सूचनेबर कू म -सांिगतला तसा पोशाख, इतकं च काय, पण भेटीदाखल
आणलेली व तूही मा याच सूचने माणे होती, ते मला रॅ परव न सहज समजलं -असा, तो
दले या वेळेत घरी हजर झाला. हणजे मधुकर मा यापे ा पाजी िनघाला होता तर!–
–माझा परवाचा एक डाव यानं उधळला होता!
–एखा ा अितशय गंभीर सम येसमोर हजर होऊन ती सम या सोडवायची कं वा ती
सम या क:पदाथ मानून, िवनोदी करायची व यातली हवाच काढू न टाकायची, ही माझी
वृ ी!–
मधुकर घाब न के वळ नाद सोडेल हा माझा अंदाज यानं धा यावर बसवला?–
मुझसे भी जादा?- मानता .ं
पण नाही. मा या घरात मधुकर गेला आिण जेमतेम, हो -दहाच िमिनटांनी बाहेर पडला.
पराभूत चेह यानं!- भेटीदाखल नेलेली व तू तशीच या या हातात होती.
अ मा दक जंकले होते.
मग मी भराभरा पुढे झालो. सरळ मधुकरला आडवा गेलो. उजवा हात समोर करीत मी
याला य थांबवलं.
तो या याच तं ीत होता–
िनराश नजरे नं यानं मा याकडे पािहलं आिण तशाही मन:ि थतीत तो चमकला.
‘‘तु ही...?’’
‘‘हो, पण घराजवळ दसलो हणून घरी नाही चाललो... ॉिमस इज ॉिमस -परवा
तु हाला श द दला तो दला.’’
‘‘ याचा काही उपयोग नाही.’’
एखा ा जवळ या िम ाजवळ बोलावं तसा िज हा यानं, जखमी होऊन तो हणाला.
पोटातून आलेली आनंदाची कळ मी दाबली व िवचारलं,
‘‘का बुवा? - परवा सांगताना मी काही िवसरलो न हतो–’’
‘‘नाही हो, तुमचा दोष नाही. यू हे पड मी िसि सअरली.’’
–काय गंमत होती! पाच-दहा िमिनटां या अवधीत याचा मालतीवरचा िव ास उडाला
होता आिण मा यावर बसला होता–
‘‘असं काय झालं पण?’’ -मी िन पापपणे िवचारलं.
‘‘तेच सांगता आलं असतं तर मला बरं वाटलं असतं... तसं काही एक न घडता,
पिह यापासून िबथर यासारखा मामला वाटला-’’ मधुकर िपळवटू न हणाला. –काय
िबथरलं होतं हे बे ा, तुला कसं कळणार? - करण थोड यातच िनकालात िनघालं होतं.
मला आता यापुढचे फासे टाक याची गरज न हती. मी हणालो, ‘‘हे पाहा मधुकरराव,
तुम यासारखा अननुभवी मुलगा, ौढ िववािहत ीवर ेम का करतो, ती ी या या
ेमाला साथ का देते- या ांना उ रं च नसतात, असं मी परवा हणालो होतो. तशी
प रि थती िनमाण होते आिण आप याला यांचा वीकार करावा लागतो. या माणेच ते
तसलं ेम एकाएक का फसकटतं, या ालाही उ र नसतं...’’
–मला आणखीन बरं च काही ऐकवायचं होतं, पण मधुकर पडले या चेह यानं िनघून गेला.
आता मी घरी जाईन. दारावर टक् टक् आवाज करीन. मालती दार उघडेल.
मला पा न ती मा याकडे बघत राहील व मला हणेल,
‘‘तु ही अगदी पाजी आहात.’’
–यावर मी नुसता हसेन.
इथंच हे करण संपेल. यावर पु हा िवषय िनघायचा नाही. एकमेकांना िहणव याचा
कार हायचा नाही क , कडवटपणाही िनमाण हायचा नाही. ितनं मला एकदा पाजी
हटलं क , कोण याही वादाचा, भांडणाचा शेवट!
–तुम या नसेल ल ात आलं पण अजून..! यात मी पाजीपणा काय के ला, याचाच िवचार
तु ही करत असाल!
सांगतो. तु हाला पटणार नाही, पण संसारात या गंभीर घटनेकडेही तु ही डोळे
िमचकावून पाहायला िशकलात क , तु हाला हे साधेल, पटेल! गंभीर आप ीही एक
त हेची झंग आणते. आपण डोळे िमचकाव याची तयारी ठे वली क , ही झंगपण बरी
वाटते.
बायकोनं ‘पाजी’ हटलं तरी मग हसू येत!ं
–वयात आलेला पु ष वय कर बाईवर ेम करतो, याब ल ाईड का कोण होता तो
काहीतरी सांगतो. आप याला ते माहीत नाही, पण मालतीला मधुकर का आवडला, ते मी
सांगू शकतो.
साहिजक आहे हो!–
आता आम या ल ालाच कती वष झाली? पंधरा-सोळा तरी झालीच! -पण अजून नो
इ यू!... पंधरा-सोळा वष सतत तेच आयु य!... मी घरी यायचं. काहीतरी जोक करायचा.
ितनं हसायचं.
काही िनराळे पण नाहीच.
एव ा वषानी आणखीन एक पु ष आयु यात आला, ेम क लागला, हे के वढं ‘ि ल’
होतं!
बरं , ‘ि ल’... ‘ि ल’ हणजे तरी काय?
तर िनराळे पण!
–आिण नेम या ‘िनराळे पणा या’ या भावनेवरच मी कु हाड चालवली. एव ा वषानी
भेटलेला पु षपण तसंच बोलतो, तस याच गो ी करतो; फार काय, भेटीदाखल आणले या
व तूही याच आणतो– याचा अथ काय?... मग नावी य रािहलं कु ठे ?–
–नावी य नावाची व तूच अि त वात रािहली नाही, तर रािहलं काय?
रािहलो आ ही!
हणूनच ती मला ‘पाजी’ हणेल, आता दार उघड यावर...
–आिण मी नुसता हसेन!
 मोले घातले बोलाया
कानडे आिण रानडे हे दोघे स खे भाऊ आहेत. आता या िवधानावर तु ही मला मूखात
काढणार. आडनावाव न काहीतरी देश थ-कोकण थ असला िहशेब क न तु ही मला
गाढवात काढणार. पण तरीही व तुि थतीत फरक पडणार नाही, हे एक आिण दुसरं
हणजे मला जाता जाता मूख ठरवता येईल, अशी संधी मी तु हाला देणार नाही. उघड
उघड लेखी, रानडे व कानडे हे स खे भाऊ आहेत असं मी हणतोय, ते हा यात एक फार
मोठी ( कं वा बारीकशी) म खी आहे! आिण तीच सांगायची आहे!
कानडे हणजे- ‘कािशनाथ नरहर डे वेकर.’
आिण
रानडे हणजे– ‘रामचं नरहर डे वेकर.’
हे डे वेकर बंध!ू – पण तरीही ‘जनता’ यांना डे वेकरबंधू हणून ओळखायला तयार नाही.
कानडे व रानडे याच नावांनी जनता या बंधूंना ओळखते!
पण आपली जी म खी आहे, ित यासाठी आप याला फ रानडे हवाय. कानडेला आपण
तूत सोडू न देऊ. कानडेची व तुमची पुढंमागं ओळख होईलच आिण जरी नाही झाली, तरी
फारशी फक र नाही; कारण कानडे हा तसा िन प वी ाणी आहे.
इरसाल आहे तो रानडे उफ रामचं नरहर डे वेकर. या यापासून तु हाला (आिण मलाही)
सावध राहायला हवं.
हा चोर आहे का? -नाही. सनी आहे का? -नाही. मवाली आहे का? -मुळीच नाही.
यातला हा कोणी नाही.
तसा तो स य आहे आिण तरीही या यापासून सावध राहायला हवं. वा तिवक तो
आप याला जाणीव हावी असा उप व देत नाही. आप याकडे वेळीअवेळी तो पैसेही
उसने मागून छळणार नाही. मग हा सावधतेचा इशारा का?
या यासाठी रानडे ही समजायला हवी.
एखादी समजून यायची हणजे ित याशी प रचय वाढवणं आलं. हणजे सहवास
आला, ग पागो ी आ या आिण रानडेशी ग पागो ी करणं हणजेच वत: चकणं!
या रानडेजवळ खूप कथा आहेत. यानं ऐकले या, वत: य के ले या या या वत: या
कथा, आ याियका- एव ा आहेत क िवचारायची सोय नाही. या कहा या तशा फार
िवल ण आहेत अशातला भाग नाही, पण या ऐक यावर आप याला वाटू न जातं क , हे
संग एवढे ‘मामुली’ आहेत क , ते कु णा याही आयु यात घडावेत. आपण होऊन तसे
संग आले नाहीत, तर आप याला तसे घडवून आणायला हरकत नाही क , काही अडचण
नाही.
तो बसमधला क साच ऐका ना आता-
तु ही आ ही सगळे च बसनं वास करतो. कधी कोणीतरी बरोबर असतं, कधी आपण
एकटेच असतो. कधी एकटे असताना बसम ये ओळख होते कु णाशी तरी. वेळ चटकन
िनघून जातो, तर कधी याउलट वेळ जाता जात नाही, वास संपता संपत नाही. वर या
डेकवर माणसंही के हा के हा मोजक असतात. ती एवढी ख ूड वाटतात क , यां यापैक
कु णाशी ओळख काढावीशी वाटत नाही. ही अव था फार वाईट!
वा तिवक वास असतो के वळ पंचवीस-तीस िमिनटांचा! पण वेळही नकोसा होतो.
–एखादी रं गीत सोबत बरोबर असावीसं वाटू लागतं!
रानडेचं या दवशी असंच झालं.
बस मंद, हणजे अितमंद वेगानं चालली होती. ाय हर लोकांची ुटी संपायला थोडा
वेळ उरला असला, हणजे ते असला ‘गो लो’चा चावटपणा जाणूनबुजून करतात. रानडे
वर या डेकवर बसला होता. भोवतालची माणसं भलतीच ग होती. रानडे या शेजारची
जागा रकामी होती. रानडे काहीसा वैतागला होता. याला थोडा चाम हवा होता. ‘ि ल’
हवं होतं. आता या अस या गो ी धाडसािशवाय ा होत नाहीत. काहीतरी अचाट, पण
स य योग करायचा, हे रानडेनं ठरवलं. डो यात िवचार यायला आिण एका टॉपवर
गचके देत बस थांबायला एकच गाठ पडली. रानडेनं सहज खाली बसम ये चढणारी
रांगेतली माणसं पािहली. यात या एका रं गीबेरंगी पाखराकडे रानडेचं त काळ ल गेल.ं
‘शेजा न गेली असता जी बाई मागे वळू न पाहायला भाग पाडते, ती सुंदर ी’ - ही
स दयाची कोणीतरी के लेली ा या रानडेला आठवली व ती इथं लागू पडते, याची
वाहीही या या मनाने याला दली.
रानडेनं तो ण टपला. ती टपली आिण च ितची व याची अनेक वषाची
ओळख असावी अशा थाटात यानं ‘शु शुक्’ के लं. या ीनं बसम ये चढता चढता जे हा
वर पािहलं, ते हा रानडे पटकन हणाला, ‘‘वरती या. जागा आहे.’’
ती ी वर या डेकवर आली, पण ती कमालीची ग धळलेली होती. एका स य, सुिशि त
गृह थानं आप याला ओळखलं, हाक मारली; पण आपण मा याला ओळखू शकलो नाही,
असा अपराधीपणाचा भाव ित या चेह यावर दसत होता. एखादा मवाली नुसतं एकवेळ
‘शु शुक्’ करील, पण लोकांसमोर च ‘वरती या’ हणणार नाही. या ा याचे कपडे
वि थत आहेत, चेहरा आकषक आहे, तो चांगला िशकलेला दसतोय, ते हा यानं
आपली टवाळी न के ली नाही; तो आप याला ओळखतोय... आपणच याची ओळख
िवसरलो आहोत.
अशा त हे या िवचारात ती अनािमका वरती आली. ती वर आलेली पाहताच रानडे
संभािवतासारखा, त परतेनं उठला व यानं ितला िखडक ची जागा दली. यानंतर
वि थत ित या शेजारी बसत तो हणाला,
‘‘अकि पतपणे गाठ पडली..!’’
अजून ती बाई याच सं माव थेत होती. ितचे भाव िनरखून पाहत रानडे मो ांदा हसत
हणाला,
‘‘तु ही ओळखलं नाहीत ना? वाटलंच मला. ने हर मा ड... ने हर मा ड–’’
–तरीही ती ग धळलेलीच!
‘‘परवा पु याला जो यां या ल ाला तु ही न येणार ही अपे ा होती.’’ -रानडे
 हणाला. ल सराईत असं य ल होतात. यात जोशी आडनावाचीच िन मी ल ं
असतात. ते हा नुसतं जो यांचं ल या मोघम उ लेखावर पाचदहा िमिनटं घोळ घालीत
बोलता येईल, हा रानडेचा सरळसरळ िहशेब होता. साधारणपणे पुढ या बाकावर या
माणसांना माग या माणसांचं बोलणं ऐकायला येतंच, ते हा आपण वा ातपणा के ला
नाही, हे िस करणंही रानडेला कठीण न हतं. शेवटी, ‘रानडे’ या ला आपण कु ठं
पािहलं, याची व आपली ओळख के हा झाली, हे आठवत बस याचा खटाटोप सोडू न
देऊन या बाईनं रानडेकडे वि थत पािहलं. आता माघार घे यात अथ नाही, हे रानडेनं
ओळखलं. यानं मग तोच िवचारला. यावर ती बाई पटकन हणाली,
‘‘येणार होते. पण ऐनवेळी पपांना ताप आला, काढलेली ित कटंही परत करावी लागली.’’
‘‘आ ही तेच हणालो. हटलं, तशीच काही अडचण आली असणार आिण तुमचा बेत
रिहत झाला असणार.’’ रानडे मोकळे पणी हणाला.
‘‘वाट पािहलीत का?’’
‘‘तर, चांगलीच..! अगदी अ ता पडेपयत, पिहली पंगत बसेपयत येका या
दरवाजापयत खेपा चाल या हो या. तु ही उिशरा का होईना, पण येणारच असं जो तो
हणत होता.’’
‘‘योग न हता. बरं , पण ल कसं काय झालं?’’
‘‘ए वन. मोजून सहा हजार ड ं ा घेत यावर ल थाटात न हायला काय झालं?’’
‘‘काय? ड ं ा घेतला जो यांनी?’’
‘‘अगदी नगद -मोजून सहा हजार. आता बोला.’’
‘‘काय बोलणार? नवल आहे. अ पांची मतं एरवी..’’
‘‘अहो, यांची मतं अजूनही तीच असतील. याला कु ठं बाध येतो? वेळ आ यावर कोण
सोडतो पैसा? अशी राजरोस संधी पु हा थोडीच येते?’’
–रानडे मनात हसत होता. जोशी कोण ते माहीत न हतं. िज याबरोबर आता संभाषण
रं गलं होतं, ती कोण हे माहीत नाही; पण कु ठं काही अडत न हतं. ल ाचा िवषय आिण
सव पसरलेली जोशी आडनावाची माणसं यामुळे रानडचा वेळ या अनोळखी
अनािमके बरोबर चांगला चालला होता.
–मधे थोडा वेळ गेला. मग रानडेनं िवचारलं,
‘‘कशी काय आता पपांची कृ ती?’’
‘‘चांगली आहे, तसा यांना फार ताप न हता आलेला, पण यांचा वभाव भारी हळवा
आिण िभ ा आहे. जरा एवढंसं काही झालं क , घरातली सगळी माणसं यांना जवळ हवी
असतात.’’
–पु हा दोघं ग प झाली. ग पांना सु वात करणं सोपं होतं, पण या आता चालू ठे वणं
आिण याहीपे ा ग पांचा समारोप करणं आणखीन कठीण होतं. यातून सुटका कशी क न
यावी, हा आता रानडेला पडला. शेवटी सरळपणे आपला वा ातपणा कबूल क न
टाकायचा, हा िनणय रानडेनं घेतला. तेव ात ितनं िवचारलं,
‘‘तुमची मंदा काय हणतेय?’’
–अजून या अनािमके ला आपली व रानडेची ओळख कु ठं झाली, याचा प ा लागलेला
न हता. तीही अ ािप आडू न, आडू न, अनुमानधप यानं बोलत होती. मंदाची चौकशी ितनं
अंदाजानं के ली होती आिण एव ा सहजतेनं क , रानडेदख े ील काही वेळ गांगरला. पण
साधारणत: मंदा नावा या मुली नावा माणेच मंद आिण सतत आजारी असतात, असा
िवचार क न रानडे हणाला,
‘‘ितचीही काही ना काही कृ तीची त ार चालू आहेच.’’
यावर पटकन ती हणाली,
‘‘मंदाला हणावं, एकदा टॉि स सचं ऑपरे शन क न घेत यािशवाय तुला बरं वाटायचं
नाही. टॉि स सचं ितचं दुखणं जुनं आहे. टॉि स सनं काहीही हो याची श यता असते.’’
‘‘ितला भीती वाटते. या वयात ऑपरे शन क न घे याची धा ती वाटते. लहानपणी ास
कमी होतो.’’
‘‘हो, पण याला आता काय करणार? टॉि स स तशाच ठे व या तर नंतर फार
कॉि लके श स होतात. डॉ. क णकांना दाखवा. ते पेशॅिल ट आहेत. परवा आम या गोपूनं
यां याकडू न ऑपरे शन क न घेतलं.’’
‘‘ऑपरे शन हे करायचंच आहे. पण मंदाची समजूत पटत नाही. यात लोक काही ना काही
गो ी सांगत बसतात. परवा हणे, असंच एका मो ा बाईचं टॉि स सचं ऑपरे शन करीत
होते. चुकून ासनिलके ला ध ा लागला आिण बाई ितथ या ितथे गेली. आता असं घडलं
असेल, नाही असं नाही. पण मंदानं तेवढंच डो यात घेतलंय. ऑपरे शनचा िवषय िनघाला
क ती हणते, ‘माझं असं काही झालं हणजे?..’’’
‘‘छान, ॉ लेमच आहे हणायचा-’’ ती हणाली.
‘‘हो ना! तु ही आता भेटलात क , घाला मंदाची समजूत-’’ रानडे मनोकळे पणी हणाला.
परत दोघंजण ग प बसली. संशय येणार नाही, अशा त हेनं मोघम, पण घरगुती ग पा
मा न झा या हो या. आता कोणता िवषय िनवडावा, या िवचारात असताना परत ितनं
िवचारलं,
‘‘आता एव ा दुपारचे कु णीकडे?’’
‘‘आप या कु लकण मा तरांकडे जातोय. यांचा मुलगा मॅ कला होता. रझ ट लागला.
पाहायचं, पास झालाय का!’’ रानडे हणाला. मॅ क या परी ेत जोशी आिण कु लकण
या नावांचा तोटा नाही. ते हा कु ठले तरी कु लकण ओळखीचे िनघणारच आिण तसंच
झालं. ती हणाली,
‘‘इ श! पास न हायला काय झालं? घरची सगळी शार, कडक िश तीची. तो सहज पास
होईल.’’
‘‘हो, पण आजारी होता ना?.. हणून काळजी.’’
‘‘आजारी होता? मा तर परवा भेटले, ते हा बोलले नाहीत.’’
‘‘मा तर कधी कु णाला घरातलं सांगायचे नाहीत. यांचा वभावच नाही तो.’’ रानडे
हणाला.
‘‘हे बाक बरोबर! अहो, यांना नातू झाला, तेही यांनी मला मागं सांिगतलं नाही..’’ ितनं
भर घातली.
मधे थोडा वेळ गेला आिण मग ती उठली.
‘‘बराय, उतरते इथं.’’
—रानडेनं ितला जागा क न दली. जाता जाता ती थांबली आिण हणाली,
‘‘थँ स फॉर द कं पनी. आप या दोघांची मुळीच ओळख नसूनही आपला वेळ चांगला गेला.
मला कोणीतरी बोलायला हवं असतं. तु हालाही ग पांचं वेड दसतंय. अ छा... आपली
ओळख नाही, पण यावाचून काही अडलं नाही... तुमची ‘ क’ मी ओळखली. ते काही
मनाला लावून घेऊ नका. बरं पण, तुमचं नाव..?’’
‘‘रामचं नरहर डे वेकर.’’ - रानडेनं यं वत नाव सांिगतलं.
‘‘अ छा, डे वेकर..’’ एवढं बोलून ती िनघून गेली.

रानडेनं हा सगळा क सा मला ऐकवला; तो मी आता तु हाला सांिगतला. तरी तु ही

िवचाराल क , रानडे हा धोके बाज कसा? सांगतो.
रानडेनं ऐकवलेला हा क सा मा या ल ात रािहला.
यानंतर काही मिह यांनी मी असाच बसनं चाललो होतो. बस हळू चालली होती. वरचा
डेक ब तेक रकामा होता. वासाला मी कं टाळलो होतो. धाडसाचे बेत मा याही मनात
आकार घेऊ लागले. रानडेसारखंच आपणही मोघम बोलायचं, हे मी ठरवलं आिण च
बस टॉपवर या मुलीला हाक मा न वर बोलावलं. ती आली!
आिण मग डे वेकरसारखाच मी पिहला टाकला-
‘‘परवा जो यां या ल ाला पु याला आला नाहीत तु ही?’’ -मा या या ावर या
बाईनं मा याकडे पािहलं आिण काहीएक न बोलता ितनं बाहेर पाहायला सु वात के ली.
ितचं उतर याचं ठकाण येईतो ितनं आत पािहलंच नाही. शेवटी उतरताना ती हणाली,
‘‘ओळख काढ यासाठी जरा िनराळी ‘ क’ शोधा. ओ रिजनॅिलटी हवी, हणजे ओळख
नसताना ग पा मारायला मजा येत.े मागं डे वेकर नावा या ओळख नसले या माणसाशी
मी खूप बोलले होते. के वळ या या क पकतेवर खूश होऊन. अ छा, एक गो एकदाच
साधते!’’
हणून हणालो क , कानडे व रानडे यातील रानडे मह वाचा! -तो तु हाला असे काही
क से ऐकवील क , तसले योग तु हाला वत:ला क न पाहावेसे वाटतील आिण ‘जेणो
काम तेणे ठाय’ हे तु हाला माहीत नस यानं तु ही मा सपशेल फसाल..!
रानडे सरळ माणूस आहे. तरीही रानडेपासूनच सावध!
 पराभव
आज रिववार!
जेमतेम मा या गा ा काढू न होतात न होतात, तोच यांचे एक-एक िम जमा होतील, हा
हा हणता अ ा जमेल!
–मा प यांचा नाही हं! हो. नाहीतर तुमचा च गैरसमज हायचा. तसे ‘हे’ चांगले
आहेत. काडीचंही सन नाही. प े तर यांना डो यांसमोरही नको असतात. कसलाही
नाद नाही. शोक आहे फ िम ांचा! खूप लोकांनी घरी यावं, खावं- यावं, दलखुलास
ग पा मारा ात आिण एकु ल या कॅ लडरवर या तांब ा तारखेचं साथक करावं!
‘सु ी’ हा कारच मुळी एकटा. याला कळप क न राहायला आवडत नाही. हणून तर
याला ‘सु ी’ हणतात. जी ब धा ‘सुटी’ असते ती ‘सु ी’.
–रिववार हटलं क , मीदेखील अनेक बेत करते, पण ते सगळे बेटे ज म याबरोबरच
मरतात!- कारण सांिगतलं ना मघाशी?... जरा कु ठं गा ा काढू न होतात न होतात, तोच
यां या अ ातली एके क असामी उगवायला लागते. क येकदा यांची मग दाढी राहते–
अंघोळही राहते.
िम ांचा अ ा चांगला दुपारचे बारा-एक वाजेपयत रं गतो. काही ना काही चमचमीत
बनवावं लागतं. माधवभावोजी तर येता णी के हा के हा फमावतात, ‘‘विहनी, बनवा
काहीतरी.’’
मग काहीतरी बनवावंच लागतं. कं टाळा क न चालत नाही. के हा के हा कं टाळा येतो.
नुसते चहाचे कप उकळू न ठे वते मी सग यांसमोर. पण माधवभावोजी आले आिण यांनी
असं काही फमान सोडलं क , मग नाइलाज होतो.
के हा के हा खाल या हॉटेलातून मागवते काहीतरी. पण अगदी िचत हं! हॉटेलचं थोडंच
दर रिववारी परवडणार आहे?- एक तर परवडत नाही आिण दुसरं हणजे– खालून काही
मागवायचं हणजे पाच िजने उतर याची तयारी ठे वावी लागते. तेच नेमकं होत नाही!
पाच िजने चढ या-उतर यापे ा घरी दोन कार के ले, तर याचा नाही कं टाळा येत! ते हा
सहसा नाहीच मी हॉटेलचं मागवत! मला वाटतं, हॉटेलचं मागवलं होतं याला आज...
आठवडा झाला! आजच आठवडा झाला बरोबर.
माग याच रिववारची गो .
या दवशी मला बरं च न हतं. सकाळपासून अंग भ न आलं होतं. सकाळीच मला हे
हणाले,
‘‘आज काहीतरी म तपैक बनव. आप या घरी कवी चं शेखर यायचे आहेत-’’
मी काही बोलले नाही.
‘‘मग काय करशील?’’ - यांनी पुढं िवचारलं.
तरी मी ग पच होते. यांनी माझा हात हातात घेतला आिण पटकन हणाले,
‘‘तु या अंगात ताप आहे. बरं नाही का?’’
‘‘कालपासून कसर वाटतेय.’’
‘‘बरं मग, तू काही क नकोस. पडू न राहा व थ. आपण खालून मागवू सगळं !’’
हे असं हणाले खरं ! पण एके क व ली जमायला लाग यावर साफ सगळं िवसरले. शेवटी
मीच खाली उतरले. हॉटेलात गेले. ऑडर बांधून होईतो ितथंच काउं टरजवळ उभी रािहले.
तेव ात समोर या फॅ िमली मचं दार उघडू न एक बाई बाहेर आली. पाहते तो ऊ मला
भागवत. माझी मै ीण. मला पा न तीही थबकली.
मी आत गेले.
‘‘चल, आपण आतच बसू.’’ ऊ मला हणाली.
‘‘बाहेर ये ना, तुझं झालंय ना?’’ मी हणाले.
‘‘नको, आतच बसू. तुला पाजते ना काहीतरी.’’
–असं हणत ऊ मला माझा हात पकडीत पु हा फॅ िमली मकडे वळली. आ ही आत जाऊन
बसलो. मा याकडे बारकाईनं पाहत ती हणाली,
‘‘तुला बरं नाही का?’’
‘‘थोडंस.ं ’’
–मी हसत हसत हणाले. पु हा मा या हाताला हात लावीत ती हणाली,
‘‘ताप आहे क गं अंगात!... मग बाहेर का पडलीस?’’
‘‘घरी पा णे आलेत. काहीतरी फराळाचं करावं लागणार. तेवढी एनज अिजबात नाही.
मग िवचार के ला, खालूनच काहीतरी मागवावं.’’
‘‘ते सगळं कबूल आहे गं. पण तू वत: का खाली उतरलीस? िम टर काय करताहेत?’’
‘‘ यांचाच तर अ ा बसलाय-’’ मी हणाले.
‘‘छान, तु या घरीदेखील अ ा बसतो का प यांचा? छान! सनच झालंय हे घरोघरी!’’
ऊ मला हणाली.
मी हसले. ऊ मला पाहत रािहली. मी हणाले, ‘‘तुझा गैरसमज झालाय. आम या घरी
प यांचा अ ा नसतो. खरं हणजे याला ‘अ ा’ श द वापरला हेच चुकलं. याला
‘मेळावा’ हणायला हवं. सगळे सािहि यक आहेत.’’
‘‘ हणजे?’’ ऊ मलेनं आ यानं िवचारलं.
‘‘काही िवचा नकोस! यांचे सगळे िम आले आहेत. कु णी लेखक, कु णी कवी, कु णी
टीकाकार, कु णी नाटककार... सगळा ुप असाच आहे.’’
ऊ मलेचं आ य ि गुिणत झालं. माझा हात घ पकडीत ती हणाली,
‘‘ए, काय लक आहेस तू! - पण का गं, तु या ‘ ांना’ सािह याचं वेड कधी लागलं?’’
‘‘कधी हणजे काय िवचारतेस? यांना पिह यापासून छंद आहे. िलिह याचादेखील...’’
‘‘अ या! हणजे ह ली अधूनमधून कथा िस होतात या तु याच िम टरां या का?
छान! मला व ातही शंका आली नाही क , अनंत वाटवे हणजे तुझे िम टर असतील
हणून! काँ ॅ स. पण मग काय गं, कधी बोलली कशी नाहीस?’’
मी हणाले, ‘‘जशी काही तू मला रोज भेटतेस. या हॉटेलात खादाडी करायला येतेस, पण
तुला कधी वर यावंसं वाटलं नाही ना?’’
‘‘माय गॉड! पाच िजने चढू न वर यायचं?’’
‘‘मग, याला काय झालं? जरा बारीक तरी होशील आिण आलीस तर वागत करीन
चांग यापैक .’’
‘‘या हॉटेलातलं मागवून ना? मग यापे ा इथं बसूनच खा लं तर काय िबघडलं?’’
–ऊ मला िम क लपणे हणाली.
—पण मीही काही कमी न हते. मी हणाले,
‘‘इथं बसून खा यात फार तोटे आहेत. बाहेर पडताना आवाज येतो, ‘िहरवी साडी, एक
पया प ास पैसे.’ मा या घरी िनरोप घेऊन जाताना असं मागून कोणी ओरडत नाही.
यािशवाय खातािपताना नामां कत सािहि यकां या ग पा ऐकायला िमळतात, ते
िनराळं !’’
‘‘हो, बाक ते खरं च. आता अगदी ज र येईन. पण काय गं, साधारण ती मंडळी के हा
जमतात? कारण कवी, लेखक हटलं क , तसा यांचा भरवसा नसतो... यांना
वेळाकाळाचं भानच नसतं, हणून िवचारते.’’
यावर मी हणाले, ‘‘ याला मा यांची दो तमंडळी अपवाद आहेत हं!’’
‘‘मग ती खरी लेखकमंडळीच न हेत.’’ ऊ मला पटकन हणाली.
यावर मी हणाले, ‘‘तेच तर सांगते मी. अजून सगळी छोटी छोटी मंडळीच आहेत. फारसं
नावा पाला आलेलं कोणीच नाही यातलं. पण तळमळ कती, ते मा िवचा नकोस.
या सवाची ती तळमळ, िस ीचा यास, िन मतीचा सोस, य आिण खटाटोप पा न
यावा. यांची ती िह ररीची चचा, आवेश, िवषय, मांडणी हे सगळं ऐकताना वेळ कसा
मजेत जातो! तशी मजा आहे. फ आपली कृ ती ठणठणीत हवी उठबस करायला. आता
आजच पाहा ना, त येत बरी नाही. अशावेळी वाटतं, कोठू न तरी तयार ब या भ न
या ात. पण तसं कु ठलं हायला?..’’
काही वेळ ग प बसलो दोघी जणी. तेव ात मी उठलेच.
‘‘भान रािहलं नाही बघ. ऑडर देऊन ठे वलीय मघाशी. ती तयार होऊन काउं टरवर पडली
असेल. जाऊ या आपण?’’
–उ मला उठली.
‘‘पण काय गं? के हा येतात सगळी सांिगतलंच नाहीस!’’
मी हणाले, ‘‘सांगायची गरजच नाही. येक सु ीला सकाळ ही ठरलेलीच. सूय
उगवायचा नाही एक वेळ, पण गा ा िनघाय या आत िम मंडळी उगवलीच हणून
समज.’’
सािहि यकां या मेळा ाचं ऊ मलेला माग या रिववारी समजलं होतं. आज तीदेखील
ये याची श यता होती. आज काहीतरी करायला हवं. चमचमीत! चांग यापैक ! पाच
िजने चढू न येणा या ऊ मलेचा मप रहार होईल असं काहीतरी!
नेहमी या वेळेला जमलेच एके क! आता तीनचार तास नुसती मैफ ल रं गेल या खोलीत. हा
हा हणता ग पा रं गू लाग या. आवाज चढायला लागले. ऊ मला मा अपे े माणे आली
नाही. तेव ात दार वाजलं. ऊ मलाच असणार, हणत मी दार उघडलं. पाहते तो दारात
हॉटेलचा पो या उभा.
मला नवलच वाटलं! मी तर काही मागवलं न हतं.
‘‘काय रे , कु णी मागवलं?’’
‘‘माहीत नाय! शेटनं आणाया सांिगतला, या आणला.’’
‘‘मागवलं असेल ांनी, मघाशी खाली गेले होते ते हा.’’ - असं मनाशी हणत मी सगळं
फराळाचं बाहेर नेऊन ठे वलं.
रा ी ांनी मला िवचारलं, ‘‘आज बरं च मागवलं होतंस खालून!’’
‘‘कोणी? मी? छे बाई! मी न हतं मागवलं. मला वाटलं, तु ही खाली गेला होता, ते हा
येताना सांगून आलात.’’
‘‘वा! मग आ याबरोबर तुला नसतं का सांिगतलं?’’
‘‘मला वाटलं असाल िवसरला कं वा मला ‘सर ाईज’ करायचं असेल तु हाला.’’
‘‘छे, छे! तसं काही नाही आिण दुसरं असं, मी मागवलं असतं तर दहीवडा िबलकू ल
मागवला नसता. मला तो आवडत नाही, हे तुला माहीत आहे...’’
‘‘हो, ते नाही मा या ल ात आलं.’’
आ ही दोघं ग प रािहलो.
‘‘पण... मग मागवलं कोणी ते सगळं ?’’
‘‘मागवलं असेल तुम या िम ांपैक कोणीतरी.’’
‘‘छे, छे! तसं काही वाटत नाही.’’
–िवचार क नही काही उलगडा होईना. िवचाराधीन होऊन दोघंही झोपलो शेवटी.
नंतर या एक-दोन दवसांत हे अनेकवेळा हणाले, ‘‘एकदा पािहलं पािहजे कोणी मागवलं
ते.’’
–पण एव ावरच तो िवषय रािहला.

दुसरा रिववार उजाडला. िम मंडळी जमली. काही वेळ गेला; पु हा दरवाजा वाजला.
दार उघडते, तो पु हा हॉटेलचा पो या..!
याला थांबायला सांगून मी ांना हाक मारली. आत या खोलीत ते येताच मी हणाले,
‘‘हा आलाय, याला िवचारा आता.’’
‘‘काय रे , हे कु णी मागवलं?’’ - ांनी िवचारलं.
‘‘मला काय ठावा? शेटनं वर आणाया दवडलं, या आला.’’
हे मा याकडं िन मी यां याकडं पाहत रािहलो. काहीसा िन य करीत ते हणाले,
‘‘हे परत घेऊन जा.’’
यावर तोही िनधाराने हणाला, ‘‘ऑडर कॅ सल करायचा कू म नाय.’’
‘‘अरे पण, आ ही ऑडर दलीच नाही.’’
‘‘ते शेटना सांगा–’’ तो म खपणे हणाला. या याशी जा त बोल यात अथ न हता.
सगळी मंडळी गे यावर हे तातडीनं खाली गेले आिण दहा-पंधरा िमिनटांनी लगेच परतले.
आ याबरोबर ते हणाले,
‘‘और कार दसतोय!’’
‘‘काय झालं?’’
‘‘तो हॉटेलवालाही काही सांगत नाही. तो हणतो, याला काही माहीत नाही.’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘तेच तर कळत नाही. कोणीतरी ऑडर दली. पैसेही दले आिण तो हणतो पैसे
िमळा यावर आ ही कशाला चौकशी करतो जा त?’’
‘‘बरं मग?’’
‘‘मग काय? मग काही नाही. यापे ा जा त बोलतच नाही तो. तो हणतो, दवसांत दीड
ते दोन हजार चेहरे दसतात. कोण येतो, कोण जातो, कसं सांगायचं?’’
‘‘तो हणतो तेही खरं आहे हणा! पण मग याला हणावं, कोणी आम यासाठी ऑडर
दली, तर हणावं घेऊच नकोस.’’ मी एक पयाय सुचवला.
‘‘तेही सांिगतलं. यावर तो हणाला, ‘आमचा धंदा आहे. पैसा ग यात पडला क , आ ही
सेवा करणारच. पािहजे तर तु ही काही न खाता तशीच ऑडर परत पाठवा. पण आ ही
पाठवणारच.’ मी एवढंही हणालो, ‘कु णी ऑडर ायला आलं तर मला ताबडतोब
बोलवा.’ ते हा हणाला, ‘ल ात रािहलं तर पाठवीन िनरोप.’’’
मी ग प रािहले. जरा वेळानं मी िवचारलं,
‘‘मग आता काय करणार?’’
‘‘रिववारी परत पो या आला तर पा . मी मग िम ांनाही िवचारीन. नाही लागला प ा
तर पु हा बसू मालका या खनपटीला. कोणाचा तरी डाव चाललाय.’’
‘‘तु हाला िवषय िमळाला गो ीला-’’ मी हणाले.
‘‘हो. ते खरं च. पण प ा लागायला हवा काहीतरी यापूव !’’

यानंतर या रिववारी परत फराळा या ब या आ या. ांचा चेहरा उतरला. तेव ात

माधवभावोजी हणाले, ‘‘या लेकाचं ह ली ल नसतं बरं का बैठक त-’’
लगेच माधवभावोज या या बोल याची दुस यानं ‘री’ ओढली.
‘‘होय का रे ? आमचा ास वगैरे होत नाही ना?’’
‘‘अरे , भलतंच काय बोलता?’’ हे एकदम हणाले.
‘‘मग आ हाला तु या अ व थतेचं कारण समजायला हवं.’’
‘‘माधव हणतो ते खरं नाही... पण.’’
‘‘तुला नसेल पटत, पण आ हाला पटलंय.’’
हे यावर ग प बसले.
‘‘पाहा कसा ग प बसलाय.’’ - कु णीतरी पु हा सु वात के ली.
‘‘न च काहीतरी िबनसलंय. आज कारण समजायलाच हवं. यािशवाय आ ही हे तू
सगळं मागवलेलं खाणार नाही.’’
‘‘मी हे मागवलेलंच नाही.’’ हे पटकन हणाले.
‘‘तू नाही तर विहन नी मागवलं असेल... दो ही एकच.’’
‘‘नाही, नाही. ितनंपण हे मागवलेलं नाही. तुम यापैक कु णीतरी हा चावटपणा करतोय.
आजच नाही तर गेले दोन-तीन वेळेला, तुम यापैक कोणीतरी ऑडर देतं खाली आिण
मगच वर येतंय.’’
‘‘छे! भलतंच काहीतरी.’’
‘‘आप यालाही माहीत नाही.’’
–सग यांनी ां या या आरोपाचा इ कार के ला. हे आणखीनच िवचारम झाले.
मीही इकडे को ात पडले.
‘‘... आिण याचाच तू िवचार करतोस ना अलीकडे?’’
‘‘अथातच! मला याचा अथच समजत नाही.’’
‘‘अरे , असेल कोणीतरी ‘एखादी’ तु या लेखनावर खूश झालेली.’’
‘‘हे पाहा मंडळी, आपण सगळे लेखक आहोत. या अस या घटना, आपण िलिहतो या
कथानकातून घडतात. आप या वत: या जीवनात असं कधी घडायचं नाही.’’
– यानंतर या कारावर बरीच चचा झाली. िम मंडळी नेहमी या वेळेला गेली. अजून
व तू कोण पाठवतं, याचा उलगडा झालाच न हता. पण मला या सव चचतून,
चे ाम करीतून एकाच चा संशय यायला लागला होता.
तो हणजे काही दवसांपूव भेटले या ऊ मलेचा!–
रा ी जेवणखाण आटोप यावर हे एकदम हणाले,
‘‘चल मा याबरोबर.’’
‘‘कु ठं ?’’
‘‘आपण खाली हॉटेलवा याकडं जाऊ. आता हॉटेल बंद होईल. याला िनवांतपणे गाठू
या.’’
–आ ही खाली उतरलो. हॉटेलची फ एक फळी उघडी होती. या दरवाजातून आ ही
ितरकं अंग करीत आत गेलो. तेव ात एक वेटर हणाला,
‘‘हॉटेल बंद झालंय.’’
‘‘आ हाला मालकांना भेटायचंय.’’ असं हणत हे पुढे झाले. पाठोपाठ मीही! एका
कोप यात या टेबलावर मालक सबंध दवसा या कु पनांचा िहशेब करीत बसले होते.
ां याकडे पाहत ते हणाले, ‘‘आलोच पाच िमिनटांत–’’ पाचदहा िमिनटांत काम
आटोपून मालक आम या टेबलाजवळ येत हणाले,
‘‘बोला, काय कू म आहे?’’
–मालकाकडे रोखून पाहत हे हणाले, ‘‘मी परवाचाच पु हा िवचारायला आलोय.’’
‘‘मी नाही समजलो..’’ मालक हणाले.
‘‘आ ही वरतीच राहतो-’’ मी हणाले.
‘‘माहीत आहे. मग?’’
‘‘गेले दोन-तीन रिववार आम याकडे तुम या हॉटेलातून ऑडर येत.े ’’ - मी पुढे हणाले.
‘‘बरं मग, याब ल काही त ारी आहे का?... असली तर ज र सांगा. ऑडर वेळेवर वगैरे
येत नाही का?’’
‘‘अहो, नुसती वेळेवरच काय िवचारता? के हा के हा ऑडर न देतादेखील ऑडर येत.े ’’ –
हे हसत हसत हणाले.
मालक ग धळू न जात हणाले, ‘‘मी नाही समजलो.’’
यावर गंभीर होत परत हे हणाले, ‘‘मालक, चे ा नाही. कोणीतरी ऑडर द या माणे
सग या व तू िबनचूक प ा सांगत मा या खोलीवर येतात. तु हाला हा कार माहीत
असला पािहजे. याचा उलगडा क न घे यासाठी आलोय आता.’’
‘‘मी कसं सांगणार पण? रोज दीड-दोन हजार िग हाईक जातं-येतं. ग यात पैसा पडला,
क कोण बघतंय समोर? कू पन पाहायचं आिण या माणे कॅ श बघायची. जा ती बघायला
वेळच नसतो.’’
आमचे दोघांचे चेहरे उतरले. थोडा वेळ आमचं सू म िनरी ण करीत मालक हणाले,
‘‘पण यात एवढं िबघडलं काय? असेल तुम या एखा ा िम ाची कारवाई.’’
‘‘हो पण, ते समज यािशवाय शांत वाटायचं नाही. उगीच एखा ाचे उपकार यायचे?
काही कळत नाही बुवा. मन कसं अ व थ झालंय.’’ हे हणाले.
‘‘तर काय! मी पण सतत िवचार करते आहे. मनाला श त वाटत नाही-’’ मी हणाले.
आ ही ग प रािहलो. तेव ात एका वेटरनं आ हा ितघांसमोर ल सीचे लास भ न ठे वले.
मालक हणाले, ‘‘ या, आज तु ही पा णे आहात माझे. रा ी मी जेवत नाही. ही एक
लास ल सी हेच माझं जेवण. आज तुम या पंगतीचा लाभ िमळाला.’’ आ ही या
लासांकडे पाहत रािहलो.
‘‘अरे , या ना... हे तर आता कु णी - या अ ात इसमानं नाही ना दलं? या,
या.’’
–आ ही ल सी संपवली. यां या चेह यात अजून फरक पडला न हता.
‘‘तु हाला एवढं वाटत असेल तर सांगतो. ते सगळं मीच पाठवीत होतो.’’
–यांना एकदम हलकं वाट याचं प दसलं. िखशात हात घालून ांनी दहा या दोन
नोटा काढू न या मालकासमोर ठे व या. या दो ही नोटा परत ां या हातात देत मालक
हणाले,
‘‘तुम याकडू न पैसे यायचे असते, तर दर रिववारी पो याबरोबर िबल पाठवलं असतं मी.
पैसे ठे वून ा.’’
‘‘पण का?’’
‘‘सांगतो! पण तु ही काही मनावर यायचं नाही यातलं–’’
‘‘नाही घेणार! सांगा.’’ हे उ सुकतेनं हणाले.
यानंतर मा याकडे पाहत पाहत मालकांनी या दवशीचं -माझं आिण ऊ मलेचं झालेलं
सगळं संभाषण सांगून टाकलं. यावेळी ते वत: शेजार या खोलीत िहशेबाचं काम पाहत
बसले होते. आम या संभाषणातून ‘हे’ लेखक आहेत... वगैरे सव समजलं होतं, हे सव
मालकांनी सांिगतलं. आ ही पाहत रािहलो. मालकच पुढे हणाले, ‘‘तु ही कृ पा क न
गैरसमज क न घेऊ नका. तु हाला ऐपत नाही- वगैरे समजू नका. हे मी तेव ासाठी
करीत न हतो-’’
–बोलता बोलता मालक उठले. ितथ याच एका कपाटाजवळ गेले. कपाटाचं एक दार
उघडीत ते हणाले, ‘‘हे पाहा..’’
–कपाट िनरिनरा या त हे या मािसकांनी, पु तकांनी भरलेलं होतं.
‘‘तु हीही िलिहता?’’ ांनी िवल ण आनंदानं आिण िव मयानं िवचारलं. तेव ाच
शांतपणे मालक हणाले,
‘‘मी कु णीतरी िल न ठे वलेलं वाचतो. मला वाचन, सािह य- याची फार आवड आहे. पण
मी वत: िहशेबापलीकडे काही िल शकत नाही. तरीपण सव मो ा सािहि यकांचा-
माझा प रचय आहे, हे पािहलंत ना? –जेवढी मािसकं िस होतात, तेवढी सगळी इथं
येऊन पडतात. िवनामू य. मला मग या मािसकांसाठी काहीच करता येत नाही, याचं फार
वाईट वाटतं. वसाय हा असा . फ कु पनं आिण या यावरची सं या पाह याचा
वसाय. देखील... आिण काही माणात माणुसक िवसरायला लावणारादेखील.
कु णाकडं जाणंयेणं नाही, कु णाला बोलावता येत नाही... परवा समजलं, तु ही लेखक होऊ
पाहताय... तुम याकडं चार सािहि यक जमतात. ते हा समाधान वाटलं. आनंद वाटला.
तुम या घरी जमणारे सािहि यक िम मा या घरी जम याचा आनंद िमळायला लागला...
आिण के वळ तेव ाच भावनेनं मी ऑडर पाठवायला लागलो. दुसरा कोणताही उ ेश
यामागे न हता. तरीही तु हाला पैसे ायचे असले तर ा. मी नाही हणत नाही. पण ते
मू य - ती कं मत - या चार पदाथाची होणार नाही. यामाग या भावनेची ती कं मत
होईल, असं मला वाटतं. तु ही लेखक आहात. भावनेची कं मत काही लेट बटाटेवडे कं वा
तसलेच पदाथ यां या कमतीएवढीच असते, असं तु ही न च हणणार नाही-’’
–मा या लेखक नव याचा सहीसही पराभव झाला होता.
पण यात के वढा आनंद होता - वत: लेखकालाही आिण यां या या प ीलाही!
 दुवास
काही काही वा तू आिण श द यांचे संकेत ठरलेले आहेत.
गाभारा हटला हणजे ‘शंभोऽऽ’सारखी घुमणारी आरोळी आिण पाठोपाठ घंटानाद.
शेअरबाजार हटलं क , ‘आपो-िलधो.’ ‘शाळा’ श दाबरोबरच सांिघक आवाजातले पाढे...
असे काही संकेत आहेत.
तीच बाब हॉि पटलची.
वासाबरोबरच काही श दांचं आिण हॉि पटलचं नातं प ं आहे.
यामुळेच,
‘‘यू बा टड, लडी फू ल, वाईन’ - अशा िश ांचा भिडमार ऐकताच मी कॉटवर अधवट
उठू न बसलो. िश ा देणारी पु ष होती. डॉ टरमंडळ पैक कु णाचा एवढा तोल
गेला असणं श य नाही. इथली सगळी मंडळी प रचयाची झालेली आहेत.
मग कोण?
पेशंट?
तेही श य नाही. एखादी असा य ाधी असेल, तर मरणा या भीतीनं तो इतका
ाकू ळलेला असतो क , याचा एवढा आवाज चढणं श यच नाही. दुसरं हणजे पेशंट हा
सवात पर वाधीन जीव. लागलेली तहान शमव यापासून ‘लागलेली’ िनभाव यापयत...
येक बाबतीत तो पर वाधीन. य दुख या या यातनेपे ा आपण व-िहमतीवर काही
क शकत नाही, या यातना जा त. ते हा याला कु णावरही िचड याचा अिधकार नाही.
–दैव सोड यास.
हाही अंदाज चुकला.
ेचर आलं. यावर एक तीस-प तीस वषाचा त ण. तो ओरडत होता. ेचर आणणा या
माणसांकडं दुवास मुनी माणं पाहत होता. पाठोपाठ या गृह थांची बायको आत आली.
ेचरव न पलंगावर याला काढू न ठे वताना तो पु हा ओरडला, ‘‘बेवकू फ...’’
‘‘शू! ओरडू नका, हे घर नाही, हॉि पटल आहे–’’ बायकोनं सावर याचा य के ला.
एक हात पोटावर दाबून धरत तो ओरडला,

‘‘Don’t try to teach me.’’

ती बाई काही बोलली नाही.
अंगावर पांघ ण घालून या माणसाला वि थत करे पयत याचं पुटपुटणं चालू होतं.
हॉि पटल या रवाजा माणं नवीन पेशंटचं आगमन होताच तां या, भांड,ं के सपेपरची
फाईल यासकट िस टर आली. ितनं याची थम नाडी पािहली. नंतर ितनं थमामीटर
काढताच तो गुरगुरला,

‘‘No temperature’’
ितकडं ल न देता ती हणाली,
‘‘आ करा.’’

‘‘I have told you once... no..’’

‘‘आ करा -’’ ितनं आवाज चढवला.
यानं मुका ानं ‘आ’ के ला. ितनं त डात थमामीटर खुपसलं.
िस टर वत:शी हसली.
या या बायकोलाही हसायला आलं. ितनं ते दाबलं. पण याचं ल होतंच.
थमामीटर हातात घेत तो मधेच खेकसला,

‘‘What makes you laugh?’’

उ र न देता ती बाहेर गेली.
िस टरनं ताप पािहला.
‘‘आहे का?’’ यानं िवचारलं.
िस टरनं मान हलवली.
‘‘मा यावर िव ास न हता का?’’ - तो याच प ीत.

‘‘I am doing my duty, don’t shout.’’ ितनंही समज दली.

यानंतर र दाब घेईतो तो चुपचाप पडू न होता. ठरले या संकेता माणे ाथिमक रवाज
संपवून िस टर िनघून गेली. वारी पडू न रािहली.
ए हाना या या पलंगातून धूर कसा यायला लागला नाही, याचं नवल करीत मी या
दुवासाकडे पाहत रािहलो.
तसा तो तरतरीत होता. नाके ला, गोरा आिण ‘हँडसम’ िवशेषणात काठोकाठ बसणारा
होता. यानं जोपासले या िम या या या ि म वात भर घालणा या हो या. शरीर
चांगलं बांधेसूद होतं. इत या चांग या ि म वाचा पु ष जर हसतमुख असता, तर
एकू ण पौ षाचा तो गौरव ठरला असता. पण...
माझे िवचार थांबले, ते दुवासांनी बेल वाजवली हणून. समोर नस येऊन उभी राहीपयत
यानं बेलवरचं बोट काढलं नाही.
‘‘काय हवंय?’’
‘‘बाहेर िमसेस तारकुं डे उ या असतील. यांना सांगा, मी अजून आहे.’’
याचा ागा बाहेर ऐकू जाणं सहज श य होतं. नस बाहेर जाय या आत ती आत आली.
‘‘मी आहे अजून.’’
ती न बोलता कॉटजवळ या टु लावर बसली.
‘‘पाय चेप.’’
ितनं पाय चेपायला ारं भ के ला.
‘‘जरा हळू .’’
ती काळीसावळी होती, पण माट होती. ल ापूव ची ती आिण आताची ती यात एक स
वजनाचा फरक पडला नसेल, असा मी अंदाज के ला. िबरबलने मिहनाभर ितपाळ
के ले या शेळीसारखं ितचं आयु य असणार. खूप खायचं आिण या दुवासाशी संसार
करायचा. वत: या संसाराचा संपूण आलेख पिह या रा ीच समज याची ‘जाणकारी’
ित या चेह यावर दसत होती. यामुळे ितचा तसा माट वाटणारा चेहरा, िनरा याच
वेदनेनं झाकोळ यासारखा वाटत होता. ि प रट या बाटलीत साठवून ठे वलेली चा यांची
फु लं जशी कोमेजत नाहीत, पण के िवलवाणी वाटतात- तशी मला ती वाटली.
‘‘चेपायचे हणून चेपू नकोस. इ छा नसेल तर नाही हणून सांग.’’
तो ओरडला आिण याच वेळी डॉ टर आत आले.
‘‘काय तारकुं डे, कसं काय वाटतंय?’’
‘‘मला इथं यायचं न हतं, डॉ टर.’’
‘‘एकदम बरोबर. मलाही तु हाला इथं आणायचं न हतं.’’
‘‘पण डॉ टर...’’
‘‘डो ट वरी. तु हाला दोन दवसांत मोकळं करतो. तोपयत शांत पडू न राहायचं.
रागवायचं नाही... िचडायचं नाही... काय हवं ते मला सांगायचं. ओ.के .?’’
यानंतर मा याकडे पाहत डॉ टर हणाले,
‘‘तु हालाही दोन दवसांनी हाकलून देतो.’’

‘‘Thank you.’’
सं याकाळी पारसनीस मला भेटायला आला. पारसनीस खोलीत यायला आिण
हीलचेअरव न दुवासांना बाहेर यायला एकच गाठ पडली.
मला भेटायला आ याचं िवस न पारसनीस या याकडे पाहत रािहला.
तो गे यावर मला यानं िवचारलं,
‘‘हा परशू इथं के हा आला?’’
‘‘ याचं नाव परशू?’’
‘‘मी ठे वलेलं.’’
‘‘परशू क परशुराम?’’
‘‘परशुरामात ‘राम’ होता, हा नुसताच परशू आहे. खरं तर म ये ‘र’ सु ा नकोय.’’
‘‘ याला एवढं कं डम क नकोस रे ! माट आहे.’’
‘‘वाघ काय कमी बाबदार असतो?’’
‘‘दुख यानं माणूस हैराण होतो-’’
‘‘ या या बाबतीत याचा संताप हेच दुखणं आहे.’’
‘‘ या याब ल संपूण मािहती अस या माणे तू बोलतो आहेस.’’
‘‘आहेच! याचं आडनाव तारकुं डे ना?’’
‘‘असावं.’’
पारसनीस या या कॉटजवळ गेला. यानं के सपेपरवरचं याचं नाव वाचलं आिण तो
हणाला,
‘‘Exactly same person.’’
‘‘ हणजे काय?’’
‘‘सांगतो.’’
मा या कॉटजवळ पारसनीसनं टू ल ओढू न घेतलं. आसन ठोक त तो हणाला,
‘‘आम या सौभा यवती अप य मांक चार या वेळी...’’
‘‘ हणजे गफलतीनं झाले या...’’
पारसनीस हात उगारीत हणाला,
‘‘ यायला, येक वेळी आठवण क न ायला हवीच काय?’’

‘‘I am sorry. पुढं सांग-’’

‘‘ती या मॅट नटी होमम ये होती...’’
‘‘तेही माहीत आहे. आंतररा ीय क त चे गायनॅकॉलॉिज ट आिण... पुढचा श द तूच
सांग.’’
‘‘ऑ टे ेिशयन...’’ पारसनीस हणाला.
‘‘पुढं...’’
‘‘ याच मॅट नटी होमम ये या माणसाची गाय होती.’’
‘‘गाय?’’ मी ओरडलो.
‘‘ हणजे बायको.’’

‘‘Go ahead-’’
ितथं याची आिण माझी खरी ओळख झाली आिण या एका घटनेपासून हा ाणी इतका
ल ात रािहला आहे, क पूछो मत!’’
‘‘काय घडलं असं?’’
‘‘जो कार घडला तो घडायला नको होता, यात वादच नाही.’’
मी हणालो,
‘‘पारसनीस, ेिषत काय मात या अमीन सयानीसारखं क नकोस. सरळ सांग, काय
काय घडलं ते–’’
‘‘सांगतो, सांगतो. िडिल हरी या दुस या क ितस या दवशी कामावर जाताना हे राजष
बायकोला भेटायला आले. ित याशी बोलून झा यावर यानं मुलाची चौकशी के ली. ‘नसनं
कतीतरी वेळापूव नेलाय, तो अजून आणून दला नाही–’ असं ितनं सांिगतलं. हे साहेब
पाहायला गेले आिण मग चौकशी करतो तो मुलाचा प ा नाही! सगळीकडे पळापळ.
तेव ात बाहेर टॅ सी थांबली. आतून एक भ या उतरला.’’
‘‘ या या हातात या परशूचा मुलगा. मग ल ात आलं, परटा या कप ां या
ढगा याबरोबर ते मूलही गेलेलं. पण हणतात ना, देव तारी... तसं झालं. मुला या
जावळालाही ध ा लागला न हता. या ा यानं काय करावं? पिहली त डात भडकावली
 या भ या या. दुसरी ुटीवर असले या िस टर या. एव ावर तो थांबला नाही.
ताडताड चार िजने चढू न वर गेला. डॉ टर वरच राहत होते. या माणसानं बेल वाजवली.
योग असा क , घरात नोकर असतानाही वत: डॉ टरांनीच दार उघडलं. कोणताही
खुलासा न करता या माणसानं या आंतररा ीय क त या डॉ टर या त डात ठे वून दली
आिण मग हणाला, ‘का मारलं ते आता सांगतो. हजार हजार पये फ घेता आिण ही
मॅनेजमट?’ -डॉ टर काय बोलतील?... ऐसी बात है.’’
पारसनीसनं ह ककत संपवली. यानंतर अवांतर चौक या क न पारसनीस िनघून गेला.
मला आता जरा जरा झोप यायला लागली होती.
मा याबाबतीत सगळी इ हेि टगेश स संपत आली होती. आतापयतचे रपो स नॉमल
होते. उ ाचा रपोटदेखील नॉमल आला, तर अ मा दकांना असं का होतं, हा सुटणार
न हता. ‘काळजी करायची नाही’ हा तीन श दांचा संदश े कतीही मधुर असला, तरी
काळजी थांबत नस यानं या याएवढं भंपक वा य दुसरं कोणतंही नसेल असं वाटतं. गेले
आठ दवस झोपे या गो या घेतोय. याही आता पचायला लाग या. मनु यदेह कमानं
वाकत नाही, हेच खरं . गोळी घेतो आिण सोबतीला राहणा या बायकोला नीट झोप
िमळावी, हणून झोपेचं स ग घेतो. मला गोळी घेताच झोप लागते असं पािहलं क ,
मनोरमा समाधानानं झोपते. झोप यावर ‘मी आता फार सुखात आहे’ हे मनोरमा येक
णी घो न सांगते. सकाळी उठ याबरोबर मला हणते,
‘‘रा भर तु ही छान घोरत होतात. यापायी मी आपली जागी!’’ मी सांगतो,
‘‘डॉ टरांना हणावं, झोपे या गोळीपाठोपाठ एक न घोर याची गोळी देत जा.’’ मनोरमा
ग प बसते. मला जाम हसायला येत.ं झोपे या गोळीची मी नवी ा या के ली आहे-
जी गोळी घेत यावर, पेशंट या सोबतीला रािहले या माणसाला छान झोप िमळते, ती
झोपेची गोळी. नेहमी या वेळेला मनोरमेनं मला झोपेची गोळी दली. पाच-एक
िमिनटांनी मी डोळे िमटू न घेतले.

दुवासाचं उ ा पहाटे अ सरचं ऑपरे शन होतं. मेजर असावं. दोनच कॉ स या आम या

पेशल खोलीत बरीच धावपळ चाललेली होती.
दुवासांचे सगळे नातेवाईक भेटून गेल.े िचरं जीवसु ा.
या या मुलाला पािह याबरोबर मला तो ‘संगीत ीमुखात’चा संग आठवून गेला.
दुवास दुवासच रािहला होता. यानं याचं खडा क त सोडलेलं न हतं. पा यां या,
नातेवाइकां या देखतही याचं िचडणं चालूच होतं. वडीलधा यांपैक कु णीतरी
हणालंदख े ील-
‘‘ ीधर, तू हा आ ताळी वभाव सोडू न दे.’’
ब याच वेळानंतर हणजे रा ी नऊ या सुमारास वदळ संपली.
खोलीत दुवास, याची बायको रजनी, मनोरमा आिण झोपेचं स ग घेतलेला मी.
मघाशी आले या नातेवाइकांपैक कु णीतरी हाक मारली, ते हा या ि प रटमध या
चा याचं नाव रजनी आहे, हे समजलं.
सगळे गे यावर ती हणाली,
‘‘आज आम या पळापळीमुळे तुम या िम टरांना झोप नाही.’’
‘‘असं तु हाला वाटतंय. पाच िमिनटांपूव च मी यांना गोळी दली. लगेच घोरायला
लागतील.’’
मी येणारं हसणं यासानं दाबलं आिण तेच बरं झालं.
दुवासाला झोप लागली होती. यां या दृ ीने मी झोपलेला. रजनी मोकळे पणानं
बोलायला लागली.
अशा मोक या ग पांची या णी ितला फार गरज होती. ती आता सगळं सगळं बोलणार,
हे मी एका वा याव न जाणलं आिण जाणीवपूवक जागा रािहलो.
‘‘तुम या िम टरांना काय होतंय?’’ मनोरमेनं िवचारलं.
‘‘ओढवून घेतलेलं दुखणं-’’
याच वा याव न मी पुढचा वास ओळखला.
‘‘असं का हणता?’’
‘‘दुसरं काय हणू?- गे या दोन दवसांत तु हाला सगळं दसलंच आहे.’’
‘‘काही काह चा वभावच तसा असतो. िनवळतील.’’
‘‘कशाव न?’’
‘‘ऑपरे शननंतर िनवळतील.’’
मनोरमेनं एक पोकळ आधार दला. ितनंही तो जाणला. ती हणाली,
‘‘ऑपरे शन पोटाचं आहे, डो याचं नाही.’’
‘‘तु ही धीर सोडू नका.’’
मी डोळे कल कले के ले. मनोरमे या वा यावर रजनी नुसती हसली. मनोरमासु ा
समजून हणाली,
‘‘या सांग यात काही अथ नाही, हे मला समजतंय; पण दुसरं काय करणार?’’ दोघी ग प
बस या.
रजनीनं वगत सु करावं तशी सु वात के ली-
‘‘लहानपणी एका जादू या अंगठीची मी एक गो वाचली होती. ती अंगठी बोटात घातली
हणजे समोर या माणसा या मनातले िवचार आिण वभाव तंतोतंत समजायचा. या
गो ीत या मुलीचं नावसु ा रजनीच होतं. खूप दवस मी वत:ला या गो ीतली रजनी
समजत होते. दादां या मागं भुणभुण लावून मी वत:ला अंगठी करवून घेतली.
खु यासारखी मी या अंगठीची पूजा करीत असे..’’ बोलता बोलता ती थांबली. वत:शी
हसली आिण हणाली,
‘‘सगळाच खुळेपणा. आता हसायला येतं आठवलं क –’’
मला मधेच बोलावंसं वाटलं, ‘पण तो काळ या वेडात कती झकास गेला असेल!’
वत:ला सावरायला मला ास झाला.
‘‘ या अंगठीचं पुढं काय झालं?’’
मनोरमेनं मुलाखतटाईप टाकला.
मला राग आला.
मुलाखत हा कार मला मुळातच बोगस वाटतो. बोलणारा भाबडेपणानं, भारावून जे हा
ममबंधातलं काही सांगू लागतो, ते हा मुलाखत घेणा या या डो यात छापलेला पुढचा
तरी असतो कं वा कॉलमची लांबी. बोलणारा किवतेत गेलेला आिण िवचारणारा
गिणतात. हणूनच मुलाखत संपली रे संपली क , गिणतात या उ रा या कं सा माणे,
मुलाखत घेणारा कं स हणतो-
‘‘वेळ छाऽन गेला. हॅ: हॅ: हॅ:...’’
मनोरमे या जागी मी असायला हवा होतो. रजनीबरोबर ितचा अंगठीचा गाभारा मी
तरल धुपा या वासानं भ न टाकला असता. मुलाखतीतून गुजगो ीत गेलो असतो.
एखा ाला बोलतं करायचं ठरवलं हणजे काय करावं लागतं? -सह वास करावा लागतो.
ऐकणारा हणजे साधा फु गा आिण भारावून बोलणारा हणजे गॅसचा फु गा. गुंगीत, नशेत,
जा त जा त तरल वातावरणात चढणारा...
–या दोन फु यांचा संवाद होईल का?
मी मुलाखती वाचत नाही, याचं कारण हेच आहे. रजनीजवळ आता ती अंगठी असती, तर
मी झोपलेला असूनही ितला कळलं असतं क , आ हा दोघांत वणभ चं मम मलाच
जा त समजलंय. मी गॅसचा फु गा होऊ शकतो. तसा मी आता झालो हणून लगेच मला
रजनीचं दु:ख समजलं.
ती हणाली,
‘‘ती अंगठी अचानक हरवली हो! खूप दवस माझं कशातच ल लागेना. पूजा क न
क न या अंगठीत ती श अवतरे ल असं मला वाटत होतं. मी सारखी उदास, उदास का
असते, हे दादांनी मला िवचा न घेतलं. मी सगळं सांगून टाकलं. ते हणाले, ‘तुला तशी
अंगठी िमळे ल. तू खूप मोठी हो. पु कळ शीक. मानसशा ाचा खोल अ यास कर. अंगठीची
मग गरज वाटणार नाही-’ मला खूप िशकायचं होतं. पण अचानक आले या
आजारपणापायी दादांची नोकरी गेली. जबाबदा या कमी कराय या हणून माझं ल
मॅ कनंतर लगेच जमव यात आलं. मध या काळात, दादां या आजारपणात मी अंगठीचं
दु:ख िवसरले होते. ीधर मला जे हा पाहायला आले, ते हा मला या अंगठीची फार फार
आठवण झाली-’’
‘‘तुमचं मग ल झालं नसतं.’’
‘‘यां याशी न च झालं नसतं. इतकं च काय, मी कु णालाही या माणसाशी ल क दलं
नसतं. पाप-पु याचा िवचार न करता येक मुलीला सावध के लं असतं.’’ रजनी वेषानं
हणाली.
‘‘तसं जर असतं, तर जगात ल ं झालीच नसती. नुसतं बघून आिण चार मामुली
िवचा न ल जमवतात, हेच बरं आहे क नाही?’’
मनोरमेनं चांगला िवचारला.
‘‘मी याचं यो य उ र देऊ शकणार नाही. कारण मला काय सहन करावं लागत आहे,
याची तु हाला क पना येणार नाही. जे दु:ख के हातरी संपणारं असतं, तेच दु:ख माणूस
सहन क शकतो. या दु:खाला कनारा असतो, तेच दु:ख भोगून पार करता येत–ं ’’
रजनी इतकं सुरेख बोलली क , झोपेचं स ग झुगा न दाणकन दाद ावी, असं वाटलं. या
मोहावरही मी मात के ली.
‘‘तु ही खरं च इत या िनराश होऊ नका. एखा ा नाजूक संगी माणूस कात टाकावी तसा
बदलतो.’’
‘‘तो ण उगवेल असं मला वाटत नाही...’’
‘‘ याचं काय हणणं असतं?’’
‘‘ते जर मला समजलं असतं, तर उपाय करणं सोपं होतं. काही मनासच येत नाही.’’
‘‘आाफस...?’’
‘‘नोकरी ठणठणीत आहे, पगार चांगला आहे... आ थक िववंचना असती तर मी ए हाना
जीव दला असता. कामावर जातात, पण ितथंही हाच कार चालू असतो.
परवा तर हाताखाल या माणसावर च हात उगारला!’’
‘‘असं?’’
‘‘ करण वरपयत गेलं असतं तर बदली झाली असती, पण माणसं समजूतदार आहेत
हणून िनभावलं. घरी-दारी वागायची एकच त हा.’’
‘‘घरातली इतर माणसं काय हणतात?’’
‘‘मा या माहेरचं कु णी फरकतच नाही. यां या घरात या माणसांना सगळं च माहीत
आहे. यांना सग यांना माझी क व येत.े याचाही मला ास होतो..’’
‘‘िम टरांना ते खपत नाही, हणून ना?’’
‘‘मी यांचा िवचारच नाही करत. हातीपायी धडधाकट असले या मा यासार या बाईला
आपण कायम दयेचा िवषय हावं हे आवडत नाही.’’
–मनोरमेनं मग काही िवचारलं नाही.
ीधर या अंगावरचं पांघ ण मधेच रजनीनं सारखं के लं.
‘‘िवचारणं बरं नाही, तरी िवचारते–’’
‘‘मला काही वाटायचं नाही. सगळी उ रं तयार आहेत. याच माणं कोणते येतील,
याचाही अंदाज आता बांधू शकते. घरात या सग या मो ा माणसांनी एकदा एक
यावं, असंच ना?’’
मनोरमेनं मान हलवली. मी हळू च पािहलं.
‘‘तेही योग झालेले आहेत. ‘रजनीचं काय चुकतं?’ - असा कु णीही िवचारला, तर ते
सरळ उ र देऊ शकत नाहीत. मग ग पच बसतात, घु यासारखे. या तशा बैठक नंतर
सात-आठ दवस बरे जातात. नंतर पु हा मूळ पदावर येतात.’’
प रि थतीचा अंदाज येऊन मनोरमा हणाली,
‘‘असं असेल तर एकच उपाय आहे.’’
‘‘घट फोट ना? तोही िमळायचा नाही. तुझी मला मुळीच गरज नाही, असं दवसाकाठी
प ासदा ऐकवतील, पण घट फोट देणार नाहीत. िशवाय आपले कायदे फार वाईट आहेत.
नवरा कं वा बायको िभचारी असेल तर, नपुंसक व असेल तर... अशा रोखठोक
कारणासाठी मायबाप सरकार आपली सुटका करतं.
‘नवरा खूप तापट आहे’ - या एकमेव िवधानावर कशी सुटका होणार? - या दु:खाची जात
ठरवता येत नाही, या संकटांचं प नावात करता येत नाही, तेच जा त भीषण
असतं, हे काय ाला के हा कळणार? हंमत असेल तर बदनामी प करायची आिण घर
सोडायचं. हे धाडस कोण करणार?’’
खरं च वलंत होता. याला उ र न हतं. उ रादाखल ित च होता. तो मनोरमेनं
िवचारला,
‘‘काय करायचं ठरवलं आहे तु ही?’’
‘‘अस होईल या दवशी...’’
‘‘छे, छे! असला िवचारही मनात आणू नका. मुलासाठी...’’
‘‘या फस ा पाशात गुंतणारी बाई मी न हे. रोज परमे राची ाथना करतेय क , वाटेल
या मागानं माझी सुटका कर. मला सोडव. हे आता सहन होणार नाही. तु हाला काय
सांगू, या तापटपणापायी मला एकही घर उरलेलं नाही. कोण या णी, कु णा या देखत
आपला अपमान होईल, हे सांगता येत नाही. िम नाहीत, शेजारी नाहीत, बाहेर या
जगाशी काही नातंच नाही!...’’
‘‘एरवी काय करतात मग?’’
‘‘एरवी हणजे?’’
‘‘ऑ फस संप यावर?’’
‘‘ऑ फस संपलं क घर. घ न िनघालं क ऑ फस. वाचनाचं वेड नाही. संगीताचं आकषण
नाही. ग पांचा छंद नाही. फरायला जा याची आवड नाही. माणूस रकामा असला क ,
काय करणार मग? मा या मागं मागं असतात. मी काय करते हे सतत पाहत राहायचं.
काही चुकलं, सांडलं, लवंडलं क ओरडायचं.’’
‘‘कठीण आहे!’’
‘‘असे एक नाही, दोन नाही, आयु य असेतो दवस काढायचे. आता हे दुखणं हायचं काही
कारण न हतं. कहारी आिण आ ताळी वभावापायी जडवून घेतलेलं दुखणं आहे हे.
हणून हणते, या दवशी मी मरे न या दवशी सुटेन...’’
‘‘असं हणू नका. मुलगा...’’
‘‘ याचा आधार होता, पण आता या यातही जीव गुंतायचा नाही. तो पोरगाही आता
माझा रािहलेला नाही..’’
‘‘असं कसं हणता?’’
‘‘ याला कारण आहे. यांचा तापटपणा मी पचवीन; या धगीनं करपून गेले तरी पचवीन.
पण त साच एक चालताबोलता जीव, हलके हलके याच वाटेव न जातोय, हे िवष
पचवणं श बाहेरचं आहे.’’
‘‘काय सांगता काय...?’’
‘‘कामावर जाताना या एव ाशा िजवाला पढवून जातात. आई दवसभर काय काय
करते, कु ठे जाते, कु णाशी बोलते, हे पाहायला िशकवतात. दवसभर तो एवढासा जीव
बापा या नजरे नं पाहत असतो. हे कसं सहन क ? दूध उतू गे यावर इलाजच नसतो, पण
नजरे समोर उतू जाणारं बघवेल का?...’’
‘‘ यां या मनात तुम याब ल आणखीन काही आहे का?’’
मनोरमे या या ावर रजनी ठामपणे हणाली,
‘‘ यां या मनात तसा संशय व ातही यायचा नाही. तसे ते अगदी सरळ, सरळ आहेत.’’
‘‘नवल आहे मग! संगती लावणं कठीण आहे.’’
रजनी पु हा वगता या वरात हणाली,
‘‘संगती मा यापुरती मी लावलेली आहे. माणसाला काही ना काही छंद हवा. व ं हवीत.
पुरी होणारी कं वा कायम अपुरी राहणारी. यातून तो वत:ला हरवायला िशकतो.
सापडायला िशकतो. हे ‘हरवणं-सापडणं’ येकाचं िनराळं असतं. पितप ीचं एकच मत
असलं तर संसारात वग िनमाण होतो. तसं नसेल तर ते एक ाचं असावं. हे यां या
बाबतीत घडणार नाही. मग रका या िमळणा या वेळेचं काय? तो वेळ सैतानाचा. यातून
मी सुटेन, असं मला वाटत नाही.’’
रजनीची कहाणी एवढीशीच होती, पण ितला शेवट न हता, हे या कहाणीचं दु:ख होतं.
मानसशा ाचा कोस घेऊनही इथं उपयोग न हता.
या पोरीला ती अंगठीच िमळायला हवी होती.
खरं च, िहची सुटका कोण करील?-
कशी करील?-
उ ा सकाळी या दुवासाचं ऑपरे शन आहे.
यानंतरचा िवचार भयानक होता. पण तो मनात आला होता. याचं अि त व नाकारणं
श य न हतं.
हे ऑपरे शन फे ल झालं तर? -रजनी या मनात एवढा भयाण िवचार आला असेल का?
वाटेल या मागानं सुटका हवी, असं मघाशी ती हणाली.
–‘वाटेल या’ श दा या यादीत हाही उपाय असेल का?
पहाट झाली आिण पळापळीला ारं भ झाला.
मी अधवट जागा, अधवट लानीत. काही हालचाली समजत हो या, काही न ह या.
मधेच के हातरी याला कु णीतरी इं जे शन दलं...
मधेच कु णीतरी ितला धीर देत होतं...
मधेच कु णीतरी रजनीची एका फॉमवर सही घेतली...
मधेच जाग आली, ते हा तो कु णावर तरी खेकसत होता...
मधेच के हातरी ेचर आलं... आिण मग-
खोली भयाण शांत झाली... मला मग डोळा लागला.
एक भयानक पण मी ठरवले या व ानं मला जाग आली.
– ीधरचा संपूण देह लाल शालीनं झाकलेला होता आिण खाली मान घालून सजन
रजनीला सांगत होते,

‘‘We tried our level best...’’

मी खडबडू न जागा झालो आिण समोरचं दृ य पा न शर मंदा झालो.
खोलीचं दार लावलेलं होतं.
खोलीत मी एकटाच.
ित या दृ ीनं गाढ झोपलेला, हणजेच खोलीत ती एकटीच.
खोलीभर उदब ीचा धूर पसरलेला.
ीधर या पलंगावर एक शंकराची तसबीर.
या तसिबरीसमोर वाकलेली रजनी.
चेहरा ाकू ळ.
आिण-
त डानं जप-
‘‘देवा, यांना वाचव... यांना वाचव.’’
मला समजलंय
शहराझादनं गो संपवून िवचारलं -
‘‘गो वंदा या बायकोनं नानांना िवचारलं, ‘यात माझा का बळी? माझं काय चुकलं होतं?’
- सखे दुिनयाझाद, मला सांग, यात खु गो वंदाचं तरी काय चुकलं होतं?’’ काही ण
िवचार करीत दुिनयाझाद हणाली,
‘‘ताई, ही सगळी कॉलेजमधून िशकणारी सुिशि त मंडळी. वत: या सुखासाठी
दुस याचा बळी यांना देववतो तरी कसा?’’
दुिनयाझाद या ाला उ र न देता शहराझाद हणाली,
‘‘आिण याउलट या सुिशि त, ौढ माणसांजवळ नसलेला समजूतदारपणा जे हा लहान
लहान मुलांत आढळतो, ते हा तू याला काय हणशील?’’
‘‘तू कोण या तरी लहान मुलाब ल काही सांगू इि छतेस का?’’
बादशहाकडे पाहत, गालात हसत शहराझाद हणाली, ‘‘तू बरोबर ओळखलंस.’’
‘‘मग सांग ना! महाराजांची अनुमती आहे, असं समज.’’
ओठातली याची नळी दूर करीत बादशाहनं मान हलवून संमती दली. शहराझाद
हणाली,
‘‘श मलाची कथा मी तुला सांगते. मला अजय या िम ानं सांिगतली तशीच आिण
या याच भूिमके तून सांगते-’’
दुिनयाझाद सरसावून बसली आिण शहराझादनं ारं भ के ला-
तीन दवस झुंज देऊन अजयनं इथली या ा संपवली.
नाडी पाह यासाठी हातातच ठे वलेला अजयचा हात डॉ टरांनी हलके च खाली ठे वला.
या या नाकातली ऑि सजनची नळी यांनी दूर के ली. काय झालं असावं, हे समजून नसनं
सलाईनची नळीपण काढायला सु वात के ली. रबरी नळीला लावलेला िचमटा ितनं घ
के ला. मध या काचे या नळीत ठबकणारे थब त णी थांबले. पाया या िशरे तली सुई
काढू न घे यात आली.
डॉ टर मा याकडे पाहत पुटपुटले,
‘‘आय अॅम सॉरी..’’
यांना बरं वाटावं हणून मी हणालो,
‘‘यू िडड युवर बे ट.’’
खाली मान घालून डॉ टर िनघून गेल.े
मी त डदेखलं बोललो न हतो.
डॉ टरांनी खरोखरच िशक त के ली होती. दवसातून दोन-तीन न ा न ा डॉ टसना ते
स लामसलतीसाठी बोलवत होते. अजयला दाखल के ले या दवशी आठ तास सतत
कॉटपाशी बसून होते. सबंध दवस ते जेवलेही न हते.
सावजिनक इि पतळातील डॉ टर, एका पेशंटकडं इतकं ल देऊ शकतो, यावर माझा
िव ास बसला नसता एरवी.
इतकं क नही यश िमळालं नाही.
कोण या तरी एका णापयत पेशंट डॉ टरचा असतो; नंतर तो िनयतीचा होतो. कोण या
णी तो आपला होणार आहे, हे िनयतीला माहीत असतं. पण कोण या णी तो आप या
हातून िनसटणार आहे, हे डॉ टरला माहीत नसतं.
डॉ टर हायचं हणजे या अ यायाला त ड दे याची ताकद कमवावी लागते. अ यायच हा.
कारण हा सामना ‘आमनेसामने’ होत नाही. दु:ख पराभवाचं होत नाही; फसवणूक क न
पराभव ग यात मारला जातो, याचं दु:ख होतं. िवजय िनयतीचाच होणार असतो. ितला
लबा ा कर याचं काय कारण असतं?
पेशंट एकाएक सुधार या या खुणा दाखवतो.
–आिण हातोहात िनसटतो.
आ ही मग िवझायला आले या योतीची उपमा देऊन ग प बसतो.
कणाची बाजू अ यायाची असतानाही, याला मरण या प रि थतीत आलं, याचं दु:ख
होतं.
य भगवान कृ ण पाठीराखा असताना, कणाचा शेवट या कारानं कर याची पाळी
यावी?
डॉ टर या हातून पेशंट िनसटला क , असंच काहीतरी वाटतं.
अजय या बाबतीतही भूमीनंच चाक िगळायचा कार झाला.
तीन दवसांपूव तो कामावर जात असताना एकाएक कू टरचं मागचं चाक पं चर झालं.
अजयचा तोल गेला. प तीस-चाळीस मैलां या वेगानं पळणारी कू टर आवरणं याला
जमलं नाही.
मागून येणा या कखाली तो फे कला गेला. कू टर बाजूला फे कली गेली.
हेच जर उलट घडलं तर नुस या खरचट यावर अजय सुटला असता.
पण...
तशी मोठी जखम कु ठं च न हती.
मदूत र ाव झाला होता. अजय तीन दवस बेशु होता.
रा ं दवस डॉ टर उशाशी होते.
आजचा दवस उलटला क , धोका टळणार होता. तशी िच हं दाखवून, आ हाला थोडासा
दलासा दाखवून िनयतीनं आपलं खरं के लं.
संपूण हरांडा संपेपयत डॉ टरांची मान वर झाली नाही. यांचे अगदी दोनच णापूव चे
श द - ‘आय अॅम सॉरी.’
मी हणालो- ‘‘यू िडड युवर बे ट.’’
या संवादाचा खरा अथ आता मदूपयत पोहोचला.
‘‘यू िडड...’’
‘‘िडड... हणजे ‘डू ’ चा भूतकाळ िडड...’’
हणजे... अजय गेला तर...!
णापूव तो इथं होता. या कॉटवर. या देहात. मा याजवळ आिण आता?...
 याचा फ हात मा या हातात आहे, पण या हातात ‘तो’ नाही.
–हा हात आता आप याला पकडू न शेकहँड करणार नाही.
–िसगारे ट ऑफर करणार नाही.
–टाळी देणार नाही.
–आिण या हातानं तो आप याला आता मारणारही नाही.
कू टर चालव याचे धडे मी िगरवत असताना अजय या चाप ा खा या हो या. कू टर हे
वाहन, रहदारीनं काठोकाठ भरले या या मुंबईत मी चालवू लागलो, ते के वळ अजयमुळे.
र याव न चालणारा येक पादचारी मा या कू टरखाली सापड यासाठीच फरतोय,
अशी माझी खा ी होती. मा यातला आ मिव ास जागा कर याचं काय अजयनं के लं.
या या हाताखाली मी मिह या या आत तरबेज झालो. खटपटी-लटपटी क न यानं मला
ाय हंग लायसे सपण िमळवून दलं. ाय हंगम ये काही गफलत झा यानं अजय
संकटात सापडेल, ही अश य कोटीतील घटना होती. इतका तो आदश ाय हर होता.
भूमीनं चाक िगळलं, हणूनच हे घडलं.
मनाची तयारी के ली होती तीन दवस, तरीसु ा य ती दु घटना घडताच विहनी
बेशु झा या. िस टर धावली. डॉ टरांना बोलाव यात आलं. इतर नातेवाईक होतेच.
विहनी शु ीवर येताच यांना घरी ने यात आलं. अजयची डेड बॉडी घरी ने याची
व था करायची होती. यासाठी मला पु हा हॉि पटलम ये जायचं होतं. विहन ना घरी
आणता णी पु हा फ ट आली. मला मा परत जायलाच हवं होतं.
विहन ना सोडू न मी िनघणार, तोच कानावर हाक आली,
‘‘काकाऽऽ’’
अजयची आठ-नऊ वषाची मुलगी, श मला धावत आली. शेजार या घरी ितला काल
झोपायला पाठवली होती.
मला िमठी मारीत ितनं िवचारलं,
‘‘मला आज नेणार ना?’’
‘‘कु ठं जायचं?’’
‘‘पपांना बघायला.’’
‘‘हो.’’ ...येणारा द
ं का दाबीत मी हणालो.
याच णी मनात िवचार आला, यानंतरचा संग या पाखरा या समोर घडता कामा नये.
मी ितला च कडेवर घेतली. शेजारी क णकां या घरी गेलो. क णकांना मी हणालो,
‘‘मी िहला असाच मा या घरी नेतोय.’’

‘‘What’s the news?...’’ यांनी मु ाम इं ि लशम ये िवचारलं.

संयम टकव याचा य करीत मी हणालो,

‘‘He is no more.’’
क णक सु झाले.
‘‘विहन ना आ ा आणलंय. She is unconscious. I want to take Sharmila away as
early as possible.’’
‘‘तु ही िनघा. मी पाहतो सगळं .’’
श मलाला घेऊन मी िनघालो.
टॅ सीत बस यावर ितनं िवचारलं,
‘‘काका, पपांकडे जायचं?’’
‘‘नाही राजा, आधी आपण आम या घरी जाऊ. मग मी एक मह वाचं काम क न येईन.
मग आपण जाऊ.’’
श मला ग प बसली.
श मलाला घेऊन मी घरी जाताच िव ाला क पना आली.
‘‘कधी..?’’
‘‘झाला एक तास.’’
न बोलता ती आत गेली.
श मला चुपचाप बसून रािहली.
‘‘इथं खेळायचं हं.’’
ितनं मान हलवली. तेव ात श मला याच वयाची माझी मुलगी ऊ मला बाहेर आली.
श मलेला पाहताच ितची कळी खुलली.
‘‘के हा आलीस?’’
‘‘आ ाच तर आले.’’
‘‘इथे राहणार?’’
श मला काही उ र देणार, तेव ात ऊ मलेनं मा याकडं मोचा वळवला.
‘‘अ पा, िहला आप याकडं रा दे ना आज.’’
‘‘ हणूनच ितला आणलं आहे.’’
टा या वाजवत, पळता पळता ऊ मला हणाली,
‘‘मी आईला सांगते.’’
श मला गॅलरीत गेली.
–तेव ात ऊ मला बाहेर आली.
‘‘अ पा, आई पाहा रडतेय!..’’
मी ऊ मलेला ग प बसायची खूण के ली. ितला आत या खोलीत घेऊन गेलो. जागा झालेला
असूनही सुदशन लोळत पडला होता. मी ऊ मलेला हणालो,
‘‘श मलेला काही सांगायचं नाही. ितला आज सांभाळायचं.’’
‘‘काका कसे आहेत?’’
‘‘काका गेले बेटा आप याला सोडू न...’’ सांगता सांगता मा या डो यांत पाणी आलं.
सुदशन ताडकन उठू न बसला. ऊ मलानं मला िमठी मारली. मी एकदम मन आवरलं.
मुलांना हणालो,
‘‘ितला काहीही प ा लागू देऊ नका, सांभाळा ितला. भांडू नका. मी जाऊन येतो.’’
‘‘अ पा, काका आ ा कु ठं आहेत?’’
‘‘सगळं मग सांगेन. श मला आहे तोपयत आता हा िवषय काढायचा नाही.’’
तसाच मी वयंपाकघरात गेलो. िव ा ओ ाजवळ बिधर अव थेत उभी होती.
गॅसवर दूध होतं. सणसणीत तापून ते वर आलं होतं.
पण गॅस बंद कर याचं ितला भान न हतं.
मी गॅस बंद के ला. िव ानं द
ं का दला.
‘‘िव ा, मन आवर. या पोरीला प ा लागू देऊ नका. मी जाऊन येतो..’’
श मलाला घरात सोडू न मी बाहेर पडलो. सग या गो ी आटोपेपयत अकरा वाजले. पहाटे
पावणेसहा वाजता अजय गेला.
–पाच तासां या अवधीत तो देहानंही रािहला नाही या जगात.
चौतीस वषाची जीवनया ा पाच तासांत संपली.
घरी आलो, तर ऊ मलेनं श मलाचा संपूण ताबा घेतला होता.
ऊ मला आिण श मला ही जोडीच होती. दोघ ना एकमेक चा ओढा होता. अजयनं मुलीचं
नाव मु ाम श मला ठे वलं होतं. दोघी बरोबरीनं बागडतील, वाढतील असं तो हणायचा.
आ ा दोघीजणी पोट ध न हसत हो या. सुदशन काहीतरी नकला, हावभाव क न
हसवीत होता. ते पािह यावर मला बरं वाटलं.
अंघोळीसारखी अंघोळ.
तीच बादली, तपेली, साबण, पाणी, सगळं तसंच - तेच. पण आज या अंघोळीचा अथ
कतीतरी िनराळा होता.
भयाण होता.
िव ानं पान घेतलं.
‘‘िव ा, खरं च इ छा नाही!..’’
‘‘सगळं माहीत आहे... तरी घासभर खाऊन या. तीन दवसांचं जागरण, मानिसक ताण,
धावपळ -सगळं माहीत आहे. घासभर जेवा.’’
जेवणाचं नाटक क न बाहेर आलो.
तेव ात ऊ मला बाहेर आली.
‘‘अ पा-’’
‘‘बोला.’’
‘‘मी माझी बा ली श मलाला देणार आहे.’’
‘‘कु ठली?’’
‘‘परवा वाढ दवसाला आणली ती.’’
‘‘ या दवशी तुला दोन बा या िमळा या ना?’’
‘‘ यातली मोठी. क ली दली क चालणारी.’’
‘‘ती प तीस पयांची?’’
‘‘हो.’’
‘‘ती कशाला, दुसरी दे.’’
‘‘अ पा, तु हीच तर सांगता क , दुस याला नेहमी चांगली व तू ावी हणून...’’
आिण अ पा, मी ितला हे सांिगतलंसु ा!’’
‘‘हाि या! मग आता काय आहे?’’
‘‘अ पा, तु हाला न िवचारता मी असं वागले, हे माझं चुकलं हे मला माहीत आहे, पण-’’
मी ऊ मलाकडं नुसतं पािहलं.
‘‘रागावलात?’’
‘‘मुळीच नाही.’’
‘‘सुदशन हणतो, आता अ पांचं फाय रं ग खा.’’
मी ग पच रािहलो.
‘‘मी ितला सांगणार होते क , अ पा तुला पुढ या मिह यात अशीच बा ली आणून देतील.
पण मग तु ही हणाला असतात, परवडणार नाही. मग तुमची कती पंचाईत झाली
असती!...’’
मला हसायला येणार होतं, ते ितनं ओळखलं असावं.
उ साहानं ती हणाली,
‘‘– हणून मी होती तीच दली.’’
‘‘दुसरं काहीतरी ायचं.’’ - मी हणालो.
थोडा वेळ ग प रा न ऊ मला हणाली,
‘‘ितला तरी आप यािशवाय कोण आहे ायला?’’
मी लगबगीनं हणालो,
‘‘बरं , बाई! तुला काय ायचं असेल ते दे, पण असं काही बोलू नकोस. ती ऐके ल.’’
ऊ मला अितशय धोरणी. ितला हवं ते के यािशवाय ती राहत नाही, पण ती आ हाला असं
भासवते क , आम या सांग याव न ितनं हे सगळं के लेलं आहे. गोड बोलून तु हाला ती
‘हो’ हणायला लावते. आप याकडू न ‘होकार’ गे यावर आपण कशाला ‘हो’ हटलं हे
आप याला समजतं.
एक जुनी गो .
सुदशनला मी माझं र टवॉच दलं. ब ीस हणून.
ऊ मला मा याजवळ आली.
‘‘अ पा...’’
‘‘बोला.’’
‘‘मी सुदशनएवढी झाले क , मला खरं घ ाळ याल?’’
‘‘ज र.’’
‘‘मग आज खोटं घ ाळ घेता?’’
मला दीड पया घालवावाच लागला!
सुदशन या मानानं हळवा.
जा त िहशेबी. आ यूम स करणारा.
आजही तेच झालं.
ऊ मला त ार घेऊन आली. पाठोपाठ सुदशन.
‘‘अ पा, मी हणते ते बरोबर आहे क नाही, सांगा!’’
‘‘काय?’’
‘‘दादाजवळ पाच बॉलपे स आहेत. यातलं यानं एक श मलाला ायला हवं क , नाही?’’
मी सुदशनकडं पािहलं.
‘‘ितनं मािगतलेलं नाही.’’
‘‘असं कु णी मागतं काय? आिण मािगत यावर कु णीही देईल!’’ ऊ मला तावातावानं
हणाली.
‘‘ऊ मले, तू चूप बस. ितला ायचं क नाही, हे तू कोण ठरवणार?’’
‘‘मीच ठरवणार.’’
‘‘का हणून?’’
‘‘तू माझा दादा आहेस आिण माझा तु यावर अिधकार आहे हणून.’’
‘‘मा यावर असेल, मा या व तूंवर नाही.’’
‘‘तु या व तूंसकट तू माझा आहेस.’’
‘‘ितला बॉलपेन दलं तर ती काय करणार आहे?’’
‘‘ते ितला ठरवू दे. तू कशाला ठरवतोस?’’
मधे पडायला हवं होतं हणून मी यांना थांबवलं.
‘‘ऊ मला, तुला जे काय ावंसं वाटलं ते तू दलंस. याला वाटलं तर तो देईल.’’
‘‘अ पा, मी देईनसु ा; पण ितला याचा काय उपयोग आहे?’’
‘‘ितला आता दुसरं कोण...’’
‘‘ऊ मला, मी तुला मघाशीच बोललोय, असं काही बोलायचं नाही हणून.’’
‘‘अ पा, ही हणते, काका गेले हणून दे... ितला बरं वाटेल. पण अ पा, ितला एकदा सगळं
समज यावर या व तूंनी ितचं काय समाधान होणार आहे?’’
‘‘तु ही दोघंही असली चचा क नका. ितला समजेल असं वागू नका. उ मला, तू दादावर
जबरद ती क नकोस.’’
‘‘पण मी काही चुक चं सांगतेय का?’’
‘‘चुक चं नाही, पण तरीही नको सांगूस.’’
दुपारी आ ही बाहेर पडलो. िव ाला मी अजय या घरापासून अ या फलागावर सोडलं
आिण तीनही मुलांना घेऊन मी सरळ ए पायरला लॉरे ल हाड या िसनेमाला गेलो.
िथएटरबरोबर हा यरसात ित ही मुलं बुडून गेली.
मी अजय या आठवणीत बुडून गेलो...
श मलेवर अजयचा कती जीव होता, हेच आठवत रािहलं. आईपे ा ितचा ओढा
बापाकडंच. अगदी परवा-परवापयत अजय ितला गमतीनं भरवायचा. अजय या कू टरचा
आवाज ऐकू न ती पोरगी उगीचच चार-चार िजने उत न खाली यायची. खूप लाडावलेली,
खूप ह ी अशी काहीशी श मला-
‘‘यांनी डो यावर चढवली आहे...’’ विहनी रागावून हणाय या.
‘‘तु ही एव ा का रागावता?’’ - मी िवचारीत असे.
‘‘ितला यामुळे गद वाटते.’’ अजय हणायचा.
रागावले या विहनी लगेच हसाय या.
श मलेला खरं च काय वाटेल?...
आता दर रिववारची कू टर रपेट संपली.
वाढ दवसाचा थाट संपला.
रिब सचा रतीब संपला.
जॉय आइस मची भेट संपली.
भातुकली या डावातला ‘पा णा कलाकार’ अजय - तो अवतार संपला.
मोठमो ांदा गाणी हणणं, गावा या भ ा लावणं, फोटो काढणं, प असेल ते हा
शाळे त पोहोचवणं, गॅद रं ग या वेळी श मलाला फॅ सी स
े कॉि प टशनचा नवा पोशाख...
सगळं सगळं संपलं..!
अजय हणजे अ य वाहता झरा होता.
आिण श मला या धारे त सतत आठ वष चंब होत होती. सारखी या झोतातच होती.
काठावर कधी आलीच नाही.
मीही स ा िम गमावला होता.
याचे माझे िवषय, हे याचे माझेच होते.
मतभेद, आवडिनवड, िवषय, वेड दोघादोघांतच बांधलेलं असतं.
िम ाचा मृ यू हा तेव ा आयु यापुरता आपलाच मृ यू असतो.
पुढं अनेक भेटतील.
पण अजय भेटणार नाही.
आज मी अजयसारखा होणार होतो. शमावर तो जसा वा स याचा वषाव करायचा, तो
सगळा वषाव मी करणार होतो.
हवा तो गायक मै फलीला िमळाला नाही क सही न् सही तसाच गाणारा गायक जवळचा
वाटतो, तसं.
श मलेला काही माहीत न हतं ते बरं होतं.
अ खं िथएटर खदखदत होतं.
मी तेव ा वेळात रडू न घेतलं.
िसनेमा सुटताच आ ही हॉटेलात गेलो.
‘‘शमा, तू काय घेणार?’’ - मी अजयचा श द वापरला.
‘‘मला काही नको.’’
‘‘वा, असं कसं?’’
श मला ग प होती. ितला आवडणारा पदाथ मी मागवला. ती मनापासून हसली. ितघंही
पदाथावर तुटून पडले. खाता खाता, नुक याच पािहले या िसनेमातले संग एकमेकांना
पु हा पु हा सांगत होते. खळखळा हसत होते. सुदशन नकला क न दाखवत होता. याला
ते चांगलं साधतं.
अंगिव ेप, हावभाव आिण आवाज ित ही कार या अिभनयावर याची कमत आहे.
एकदा पािह यावर या या ल ातही खूप राहतं. या या एकपा ीम ये तो आता एवढा
रं गला क , हॉटेलातली इतर काही िग हाइकं ही या याकडं मन लावून पाहत होती.
शमाला गुंगवायचं हणून तो आटािपटा करीत होता.
शमाचं हसणं मा या काळजाव न येक णी सुरी फरवत होतं. या िन पाप लेकरावर
मधेच हा असा वार करायचं, िनयतीलाही काही अडलं होतं का?
एखादी जे हा अकारण या जगाचा िनरोप घेते, ते हा िनयतीनं के लेला मला तो
सरळ-सरळ खून वाटतो.
त हेवाईकपणाचा आरोप माणसावरच कशाला करायचा? िनयतीकडू नच तो हे धडे घेतो.

िसनेमा झाला.
हॉटेल झालं.
आता यांना कु ठं रमवावं, हे मला कळे ना. तसा मी वभावानं ‘मुलात मूल’ वगैरे मुळीच
नाही. मुलांना बागेत नेऊन यां याबरोबर पळापळी क न ‘देह क िवणं’ हे मला साधलं
नाही कं वा चौपाटीवर वगैरे जाऊन वाळू त पाय अडकवून घे यासारखे योगही जमले
नाहीत. युिझयम, सकस, राणीचा बाग, म यालय इ यादी व तूंना, ‘िगरगावला टांग
मा न’ जाणा या ॅमसारखा वागवून मी जात असे. ‘करी मनोरं जन जो मुलांच’े वगैरे
वगैरे क न देवाशी नातं जोड याची माझी मह वाकां ा कधीच न हती. आता काय
करावं, या िवचारात मी असतानाच सुदशननं माझी सुटका के ली.
‘‘अ पा, आपण आता ‘गेट वे ऑफ इं िडया’वर जाऊ या का?’’
‘‘अव य.’’
आ ही ‘गेट वे’वर गेलो.
लाँचमधून फे री मार यासाठी रांगेत उभे रािहलो.
खाली पाणीच पाणी, वर आकाश.
तुमची मन:ि थती असेल, या माणे या गो ी तु हाला भयाण कं वा आ हाददायक
वाटतात. अमयाद समु कं वा िवशाल आकाश या दो ही िनसग-चम कारांचं आज मला
मुळीच कौतुक न हतं.
मा या अजयचा आज खून झाला होता.
मुलं मजेत होती.
शमाला रमवायचं आहे, याची कु ठं तरी थोडीशी जाणीव सुदशन या चेह यावर मधूनच
दसायची. ितला तो लगेच हसवायचा य करायचा. वत:ला य खार लावून न
घेता तो मुलांना छान रमवतो.
उमा आिण शमा दोघी मजेत हो या.
लाँच पु हा कना याकडं कधी वळते याचा प ा कधीच लागत नाही. आजसु ा समजलं
नाही.
ग पागो ी करीत आ ही चचगेटकडे िनघालो.
फु टपाथवर मांडले या रं गीबेरंगी टॉ समुळे आमची पदया ा दहा-दहा, पंधरा-पंधरा
फु टांवर थांबत होती.
काही अनाव यक व तूंची खरे दी झाली.
या व तू आ ापयत माहीतही न ह या, या जर घेत या गे या नाहीत तर भिव यकाळच
उरला नाही -असे चेहरे करीत सुदशननं आिण ऊ मलानं माझा िखसा हलका के ला.
श मलेसाठीपण खरे दी झाली.
आ ही घरी पोहोच याआधी िव ा परतली होती.
ितचा सगळा दवस अजय या घरी सां वनाचा िन फळ य करीत संपला होता. मुलांना
यां या खोलीत िपटाळू न आ ही वारं वार अजयब ल बोलत रािहलो. रा ी ऊ मलानं
ित याऐवजी श मलाला मा या कु शीत झोपायला लावलं. सबंध दवसात श मलानं
अजयचं नाव काढलं नाही. मला बरं वाटलं. एक दवस का होईना, मी ितचं या
बातमीपासून र ण के लं होतं. उ ा सकाळी ितचे आणखीन कपडे आणायचे होते. आ ा
ित या अंगावर ऊ मलेचे कपडे होते.
पहाटेच जाग आली.
गाढ झोपले या शमाकडं मी पाहत बसलो.
सकाळ के हातरी होणारच होती... या माणं ती झाली.
मुलं मा मानं उठली.
चहा-कॉफ झाली.
श मलानं िव ाकडू न वेणी घालून घेतली आिण अपे ा नसताना समोर येऊन बसली.
‘‘काय बेटा, झोप चांगली लागली होती का?’’
ितनं मान हलवली.
‘‘मी आता तुझे कपडे घेऊन येतो, तु या आईकडू न.’’
‘‘नको, काका.’’
‘‘का गं, राजा?’’
‘‘मला घरी जायचंय.’’
आ ही सग यांनी आ ह के ला, पण ती राहायला तयार होईना. मग मी ितला तयारी
करायला सांिगतलं. ऊ मलानं ित यावर खेळ यांचा जणू वषाव के ला. याचीच एक
िपशवी भरली.
श मलानं मला वाकू न नम कार के ला.
नंतर िव ाला के ला.
िव ा हणाली,
‘‘बेटा, देवाला नम कार करावा. याला के ला क , सग यांना पोहोचतो-’’
श मला ताठ उभी रािहली. ितचा बािलश, िनरागस चेहरा बदलला.
‘‘मी देवाला नम कार करायची नाही.’’
‘‘का गं, राजा?’’
माझा पुरा हाय या आतच ितनं तळ ात त ड लपवून जोराचा द ं का दला.
आ ही दोघांनी ितला जवळ घेतली.
‘‘राजा, काय झालं?’’
ती जोरजोरात रडायला लागली.
‘‘ब या, काय झालं?’’
‘‘मला... मला... सगळं ... सगळं ... समजलंय.’’
एवढं जेमतेम बोलून ितनं टाहो फोडला. दो ही मुलं ‘आ ही ितला काही सांिगतलं नाही-’
अशा खुणा क लागली.
ऊ मला तर ित या बरोबरीनं रडायला लागली.
ब याच वेळानंतर ती शांत झाली.
‘‘तुला कु णी सांिगतलं?’’
‘‘कु णी नाही.’’
‘‘मग कसं समजलं?’’ - िव ानं िवचारलं.
‘‘कालच समजलं.’’
‘‘कसं?’’
ितला द ं यावर द ं के यायला लागले. श द फु टेना. तरीही ती द ं के देत बोलत रािहली.
‘‘काल... तु ही... इकडं... आणलंत... ते हाच... मला... समजलं. पपाऽऽ’’
ितनं पु हा हंबरडा फोडला.
पु हा ती हळू हळू ग प झाली.
द
ं के देत सांगायला लागली-
‘‘आमचे... देशपांड.े .. देशपांड.े .. काका वारले, ते हा यां या मुलाला... मुलाला...
रव ला... असंच आ ही एक दवस... आम या घरी... आणलं होतं... असंच फरायला
गेलो... गंमत के ... पपा...पऽऽपाऽऽ’’
 िज
रिववारी मी नऊ वाज यािशवाय उठत नाही, पण आज रिववार असूनही सकाळी सात
वाजताच वीणेने मला हलवून जागं के लं.
‘‘मामंजी आलेयत. उठा लवकर!’’ ती हणाली.
चरफडतच मी उठलो. एकतर माझी झोपमोड झाली होती आिण तीसु ा या ब ल
मला आदर उरलेला न हता, अशा साठी. गे या चार-पाच वषात दादा मा या
घराची पायरी कधी चढले नाहीत. मी वतं िब हाड के यापासून आज थमच ते मा या
घरी येत होते. आईकडे माझं जाणं-येणं आहे. ती पण मा याकडे आठ-पंधरा दवस येऊन
राहते. वीणेचं आिण ितचं चांगलं पटतं. आमचं -खरं हणजे माझं एक ाचचं -भांडण आहे
ते दादांशी -मा या विडलांशी! मी वतं राहायला लाग यापासून दादा आज थमच
मा या घरी आलेले होते आिण मला ते आवडलं न हतं. तरी आज सगळा असंतोष गुंडाळू न
ठे वून यांची भेट घेणं भाग होतं. कारण आई आजारी अस याचं काल वीणा सांगत होती.
ितनं काल आईला औषधही नेऊन दलेलं होतं. असंच काही िवशेष असेल हणून दादा
आले असावेत... दादां या चेह याव न यांची मन:ि थती दसून येत होती, पण तसं
चेह यावर न दशिवता मी यां याकडे नुसतं ाथक नजरे नं पािहलं. मा या नजरे ला
नजर न देता दादा हणाले,
‘‘मला थोडे पैसे हवे होते...’’
‘‘ कती आिण कशाकरता?’’ वरांत मादव न ये याची खबरदारी घेत मी िवचारलं.
‘‘पंधरा तरी हवेतच... तु या आई या औषधासाठी.’’
– दादा बेधडक खोटं बोलत होते. यां या हातांना कं प सुटला होता. पिह यांदाच खोटं
बोलताना माणसाचा चेहरा कसा कावराबावरा होतो, तसे ते दसत होते. मा या
आठवणीत दादा आज थम खोटं बोलत होते -तेही पंधरा पयांक रता. मा या
क पनेपे ा गे या तीन-चार वषात दादा खूपच ‘खाली’ आले होते. एकू ण मला यांची
आणखीच चीड आली. तरी मी शांतपणे हणालो,
‘‘आईला औषध काल िमळालंय.’’
काहीसा िन यी चेहरा करीत दादा हणाले, ‘‘खोटं कारण सांगून पैसे मागायचा हेतू होता
माझा. पण आजवर तसं कधी के लेलं नस यामुळे तेही जमलं नाही. आता प च सांगतो,
डब चं ितक ट काढायला मला पैसे हवे आहेत.’’
मी यां याकडे रोखून पािहलं.
यांना याचं काहीच वाटलं नाही. रे वेचा पास काढायला जेव ा िबन द तपणे
एखा ानं पैसे मागावेत, तसेच दादा डब चं ितक ट काढायला पैसे मागत होते.
छ ी वरात मी यांना िवचारलं,
‘‘तुमची िज संपली नाही तर अजून!’’
‘‘ती लॉटरी लागेपयत संपणार नाही-’’ दादा उ रले.
‘‘ यात काही अथ आहे का पण?’’
‘‘अथ नाही, हे मला माहीत आहे.’’ दादा उ रले, ‘‘पण सबंध आयु यभर मी याचा
पाठपुरावा करीत आलो, तो नाद तु या एकदोन छ ी वा यांनी या वयात कसा सुटेल?’’
दादांनी माझा सूर ओळखला होता.
मी आणखीनच िचडू न हणालो, ‘‘मलाच तु ही करता? गंमतच आहे!
तुम या निशबात पैसा असता, तर तु ही पिह यांदा ितक ट घेतलंत ते हाच तो तु हाला
िमळाला असता. दुस याकडे ित कटासाठी पैसे मागायची पाळी तुम यावर आली, यातच
तुमचं नशीब काय आहे ते समजा!’’
मला वाटतं, आता दादा ग प बसतील. पण मा याकडे शांतपणे बघत ते हणाले,
‘‘ या मोटार ा सपोट कं पनीत तू मानापमान गुंडाळू न ठे वून, लाचारीचं िजणं प क न
मॅनेजर हणून िमरवतो आहेस, या कं पनी या मालकांना या सदािशवरावाची िज आिण
नशीब काय आहे ते िवचार!... मा या घरात या मंडळ ना ते समजलं नसलं तरी यांना ते
समजलं आहे! आिण याहीपे ा सांगतो, अिव ांत क ाची फळं सु ा ताबडतोब िमळत
नाहीत. मग पिह याच ित कटाला नंबर लागला असता, हे तुझं बोलणं तर अगदीच
हा या पद आहे... ितथंही यो य तेवढा वेळ जावाच लागतो.’’
‘‘सबंध आयु य संपायची वेळ आली तरी तुम या मते अजून यो य वेळ गेलेला नाही तर!’’
मी ती वरात िवचारलं.
‘‘अगदी बरोबर. िमळाले तर एकदम लाखांनी िमळतील!’’
‘‘वया या िवसा ा वषापासून हेच ऐकत आलोय मी. या एका नादापायी आईचं आिण
तुमचं कधी पटलं नाही. मी तर िनराळाच राहतो... याचं तु हाला काहीच वाटत नाही?’’
मी हटलं.
‘‘या मला माहीत असले याच गो ी तू का ऐकवतो आहेस? माझा ह ीपणा ही काही आता
नवीन गो रािहलेली नाही. पैसे नाहीत हण क , मी चाललो.’’
‘‘ठीक आहे! डब चं ितक ट काढायला मा याकडे पैसे नाहीत!’’ मी करारी वरात हटलं,
‘‘तुम या अंगावरचे कपडे फाटायला आलेयत, कोटाची अव था बघवत नाही; धोतरं
यायला झाली आहेत-’’
‘‘उ ा सात लाखाचं ब ीस िमळालं तरी या अव थेत बदल हायचा नाही! पैशावर माझा
डोळा कधीच न हता आिण राहणारही नाही. मला फ िवजय हवा आहे.’’
दादा उ रले, ‘‘झुंज हवी आहे!’’
‘‘अहो, पण ती कु णाबरोबर?’’
‘‘मा या दैवाबरोबर! आता या याशीच झगडायचं रािहलं आहे. तु यबळ श त झुंज
झाली तर काय आ य? सामना जंकला जाणार नाही अशी खा ी असूनही जो
आखा ात उतरतो-’’
‘‘तो मूख असतो!’’ मी मधेच हटलं.
‘‘कबूल. आतापयत जर मला ब ीस लागलं असतं, तर मा या मूखपणाचे जाहीर
जयजयकार झाले असते. कारण मग तो वहार ठरला असता! परािजत झालेला नेहमी
मूखच असतो.’’
‘‘अशा िवचारसरणी या माणसानं मग पाशात तरी गुंतू नये-’’ मी हटलं.
‘‘अरे पोरा, मूखपणातही बायको साथ देईल या अपे ेनं मी पाश िनमाण के ला. यात मी
सुधारावा हा हेतू न हताच!’’ दादा हणाले.
‘‘ हणूनच अशी अव था ा झालीय.’’ मी हटलं.
‘‘होय, पण ती झगड यामुळे आली आहे. अिभमानाची बाब आहे ती. दुबळे पणानं दास तर
नाही ना झालो मी?’’
‘‘ही अव था कशाची ोतक आहे मग? जाऊ दे हणा! मी उगीचच वाद घालतोय
तुम याशी, मला तुमची मतं कधीच पटली नाहीत.’’ मी हटलं.
‘‘तुला ती पटावीत असा माझा िबलकू ल आ ह नाही. येक माणसाला इतरां या दृ ीनं
चुक ची का होईनात, पण वत:ची अशी ठाम मतं असावीत. या मतांसाठी याला
काहीही करावंसं वाटावं. मी जेवढा ह ी आहे तेवढाच तूही आहेस, याचा मला अिभमान
वाटतो.’’ दादा हणाले.
–हा शोध मा या दृ ीनं अगदी नवीन होता. मीपण ह ी आहे?... आिण ते दादांनी मला
दाखवून ावं? याहीपे ा यांना या गो ीचा अिभमान वाटावा? आ य आहे! यां या
ह ीपणाचा मला उबग आला होता आिण मा या ह ीपणाचं यांना कौतुक वाटत होतं.
मा यावर पु हा च कत हो याचा संग आला होता. मला तसंच आ यात सोडू न दादा
िनघून गेले.
बाक , दादांकडू न आ यात पडायची वेळ मा यावर ही पिह यांदाच आलेली नाही.
पूवायु यात यांनी अनेक ध े खा ले आहेत आिण वेळोवेळी आ हालाही दलेले आहेत.
िज ीला पेटणं हा दादां या वभावाचा थायीभावच आहे. कु णीही यांना आ हान ावं
आिण यांनी ते वीकारावं, याच- याच िज ीपायी आप या विडलांशी भांडून दादांनी
वत:ला पसंत असले या मुलीशी ल के लं, तस याच िज ीपायी चांग या पगाराची
नोकरी सोडू न धं ात उडी घेतली होती. एक ापारी िम चे न े ं, ‘महारा ीय लोकांनी
काय ापार करावा!-’ असं हणतो काय आिण दादा नोकरी सोडू न वत: कापडाचे ग े
डो यावर घेऊन हंडतात काय- सगळं च और! करायचं हणजे करायचं! वेळ आली तर
तुकडा मोडू न ायचीही तयारी! पण लाचारी नाही, भीक मागायची वृ ी नाही- आिण
लोकांना नेमकं हेच खपत नाही. दादांनी मनावर घेतलं नाही, तरी चटके ते चटके च!
यांची धग मला अन् आईला लाग यािशवाय कशी राहणार? तरी मला कौतुक वाटतं ते
आईचं. दादांचा हा वभाव आईनं नुसताच जोखला न हता, तर जोपासलाही होता. ‘हे
असं का?’ हा मा या आठवणीत आईनं दादांना कधी िवचारलाच न हता. ित या
मनाची सारी तडफड, अंत:करणातला आवेग दादा घरात नसताना मा याजवळ उघड
हायचा, पण यातही दादांब ल ितर कार नसायचा.
दादांवर िचडताना मी आईला एकदाच पािहलं. वेळही तशीच होती आिण कारणही तसंच
होतं. दादांना धं ात मो ा माणावर खोट बसलेली होती. यां याजवळ धडाडी होती;
‘करीन ती पूव’ अशी िज होती; पण धं ात लागणारे छ े -पंजे न हते आिण असले तरी
वापरायची इ छा न हती. पिह याच धडा यात चार-पाच हजारांचा ापार- के वळ
खां ावर ग े वा न- क न यांनी आ हान देणा यांचं त ड बंद के लं ते िनराळं . पण चांगलं
न बघवणा या माणसांशी गाठ पड यावर डबघाईला यायलाही वेळ लागला नाही.
यातूनही दादांनी खो यानं पैसा ओढला असता; पण डावपेच लढवून करावा लागणारा
उ ोग यांना नको होता. आपण ापारातही कमी नाही, हे िम ाला दाखवून द यावर
ते ग प बसले. प रणाम एवढाच झाला क धंदाही गेला आिण नोकरीही गेली! दादा घरीच
रा लागले; तास तास िवचार क लागले, पण ते हादरले आहेत कं वा यांचा आयु याचा
िहशेब चुकला आहे, असं यां या चेह यावर कधीच दसलं नाही. ते कधी लाचार झाले
नाहीत.
– यां याकडे पािह यावर मग मा असं वाटायचं क , या माणसाचा ज म के वळ
िज ीसाठी झाला आहे. या माणसानं नोकरी क नये, धंदा क नये, पोटापा या या
वसायात र ाचं पाणी क नये, -फ िज करावी!
पण तसं कधी घडत नाही. सगळी स गं आणता येतात; परं तु पैशाचं स ग आणता येत
नाही. यात आईचं आजारपण, माझी परी ा, दादांची बेकारी यांची भर. दादा व थ
कधीच बसले नाहीत; यांची काही ना काही धडपड नेहमी चालायची, पण िनयिमत
नोकरीची गो िनराळी आिण कधीमधी दसणारे पैसे िनराळे . यात पु हा ते कस यातरी
िज ीला पेटून नवीन काही भानगड उपि थत होत नाही ना, ही चंता आ हाला असायची.
—तर काय सांगत होतो? हां!.. आईला िचडलेलं पािहलं ते हाची गो . आजारपणामुळे
आई अंथ णावर पडू न होती. ितला पोटाचा काहीतरी िवकार होता. श येिशवाय तो
बरा होणार न हता. माझी मॅ कची परी ा जवळ आली होती. अ यास सांभाळू न
वयंपाकपाणी पण मलाच बघावं लागत होतं. या दवशी दादा बाहेर जायला िनघाले,
तेही रा ीचे. सकाळपासून आईची मन:ि थती ठीक नसावी. बाहेर जाताना ‘कु ठं ’ हणून
िवचा नये, हा संकेत झुगा न देऊन ितनं दादांना िवचारलंच. ‘‘प े खेळायला जातो
आहे...’’ दादांनी यावर उ र दलं.
दादांनी दलेलं उ र ऐकू न आईच काय, पण मीही आ यच कत झालो!
–दादा... आिण प ?े .. पटकन मनात िवचार आला, हा नादही साधासुधा नसणार! ितथंही
लढत असणार, पैज असणार! आिण तसंच होतंही. एखा ा नवीन वसायातील
बारीकसारीक गो ी सांगा ात, त त दादा सांगत होते, -पानं कशी लावतात, ‘सी े स’
हणजे काय, पॉइं टला पैसे कसे लावतात, -एक ना दोन. यां या त डू न ती मािहती
ऐकताना मनावर ताबा न रा न आई बेभानपणे ओरडली, ‘‘मला काही ऐकवू नका!
तु हाला घरादाराची काळजी नाही! फ लोकांची आ हानं वीकारायची, यात पु षाथ
मानायचा! आता जुगार खेळा! तेवढंच कमी होतं! कधी घरात या माणसाला श द देऊ
नका; श द राखायची धडपड बाहेर ठे वा. आजपयत मी काही बोलले नाही. सारं काही
सहन करीत आले, पण आता हे अगदी अस झालं! मला एकदा मा न तरी टाका अन् मग
काय वाटेल ते उ ोग करा!’’ यावर दादा खूप काहीतरी बोलतील अशी माझी अपे ा
होती, पण ते काही न बोलता मुका ानं िनघून गेले होते. मी यावेळी आईला हणालो
होतो, ‘‘आजवर कधी यांना बोलली नाहीस; नेहमी नमतं घेत आलीस. मग ते आता
कु णाचं ऐकतील असं तुला वाटतं होय? पूव पासूनच तू थोडातरी कडकपणा दाखवायला
हवा होतास-’’
‘‘तुझी क पना आहे,’’ आई यावर उ रली होती, ‘‘तुला यांची वृ ी माहीत नाही. मी
िमळतं घेत आले, हणून एवढा तरी संसार झाला. तुझे वडील फार अिभमानी आहेत.
माझा िवरोध यांना खपला नसता. यांनी मा याशीही िज लढवायला कमी के लं नसतं.
तेच मला टाळायचं होतं. यांचा वािभमान कु णाकडू न तरी जबरद त दुखावला गेला आहे
आिण माझी अशी खा ी आहे क , जी माणसं वभावत: भावना धान असतात, यांचा
वािभमान दुखावला गेला तर दोनपैक एक काहीतरी होतं - काही माणसं ग प बसतात,
मनात या मनात कु ढतात आिण िनवृ ीचा माग प क न सबंध आयु य बाभळी या
झाडासारखं शु क घालवतात; याउलट काही माणसं िचडू न उठतात, मग ती सारासार
िवचारही गुंडाळू न ठे वतात. अशी माणसं पूव भावना धान होती, असं सांगावं लागतं...
तुझे वडील दुस या वगातले आहेत. आज थमच मी यांना िडवचलं आहे-’’
‘‘तू फार चांगलं के लंस.’’ मी हटलं होतं, ‘‘खरे वािभमानी असतील तर उ ापासून
काहीतरी के लेलं दाखवतील. नाहीतर मी हणेन, ते दाखवतात ती िज ही खोटी आहे.
के वळ ौढी िमरव यासाठी पांघरलेलं ते एक कातडं आहे.’’ ‘‘तू यां याब ल असा काही
ह क न घेऊ नकोस.’’ आई हणाली होती, ‘‘ यांची श मी ओळखून आहे. संहाची
छाती आिण ग डाची भरारी आहे यां याजवळ! वाईट आहे ती एकच गो -कु ठं इरे ला
पेटायचं आिण कु ठं नाही, याचं तारत य नाही यांना! यामुळे यांची श अनाठायी खच
होत आहे. आ ा ते या डावाचं वणन करीत होते, यातलं मला काही समजलेलं नाही,
पण ितथंही यांचा काहीतरी ह असेल. के वळ गंमत हणून ते न च खेळत नसणार.’’
दुस या दवशी सकाळी दादांनी शंभरा या दहा नोटा आई या अंगावर फे क या आिण
नेहमी याच समजूतदारपणानं ते आईला हणाले, ‘‘आजवर तू मला काही हणाली
नाहीस. काल थमच बोललीस. पैसा िमळा यासच माझी घरात ओळख पटणार असेल,
तर हे घे पैस!े ’’
आई काही बोलली नाही. पण मला दादांचा ागा आवडला नाही. ल के यावर या
अनुषंगानं येणारी कत ं माणसानं पार पाडलीच पािहजेत. पैसे िमळवणं यात िवशेष
जगावेगळं काय आहे? आई या या दवशी या बोल यानं एक गो मा झाली होती-
दादा कु ठं तरी कामाला जाऊ लागले होते.
आईचं ऑपरे शन झालं. माझी परी ा आटोपली. परी ेचा िनकालही लागला. याच
दवशी आईनं मला सांिगतलं, ‘‘तुझे वडील काय उ ोग करतात, ते यांनी अजून
सांिगतलेलं नाही, अन् मीही ते यांना िवचारलेलं नाही -यापुढं िवचारणारही नाही. तुला
एवढंच सांगते क , माझी सगळी मदार आता तु यावरच आहे. घरात येणारा पैसा
िनयिमत येत राहील याब ल शा ती नाही. तुझे वडील ह ली घरात के हाही येतात
आिण वाटेल ते हा बाहेर पडतात. यांचं प यांचं सन सुटलंय क नाही, याची मला
मािहती नाही. पण एकं दरीत मला तरी ल ण ठीक दसत नाही. तू काही कामधंदा
पाहावास हे बरं !’’
दोन-तीन मिह यां या पायिपटीनंतर मला साधी कारकु नाची नोकरी िमळाली. एका
मोटार ा सपोट कं पनीत रिज ेशन- लाकची जागा होती ती. मालका या चाळीस स
हो या. ाप मोठा होता. पुण,े सोलापूर, मुंबई, को हापूर इ यादी गावां न मालाची ने-
आण अ ाहत चालायची. येक कचा वास, याला लागलेलं पे ोल, गाडी घेऊन
गेलेला ाय हर, या सवाची न द काळजीपूवक करावी लागायची. मी ती नोकरी
वीकारली आिण नोकरी या ितस याच दवशी मला ध ा बसला!...
–पु याला माल घेऊन जाणा या ाय हस या यादीत दादांचं नाव होतं! याच दवशी
काही कामािनिम मी मालकाकडे गेलो होतो. काहीशा कौतुकानं मा याकडे पाहत ते
हणाले, ‘‘अ सं! सदािशवरावांचा मुलगा तर तू! ठीक, ठीक! आजवर असा मनु य मा या
पाह यात नाही. बस ना बस, उभा का?’’ मी बसलो. पु हा एकवार ते कौतुकानं हणाले,
‘‘फारच िज ीचा माणूस! वीस हजारांची र म हणजे साधीसुधी बाब नाही!’’
मी थोडासा को ात पडू न यां याकडे पा लागलो.
‘‘घरी काही माहीत नाहीसं दसतंय!-’’ मालक हणाले. मी नकाराथ मान हलवली.
यामुळे मालक आणखीनच खुलले आिण सांगू लागले, ‘‘वा! खूपच मह वाचा संग तो.
एका मो ा ापा याबरोबर सदािशवराव लबम ये आलेले होते. मी यां याकडे
सु वातीला ल च दलं नाही. इतकं च न हे, तर लशव न िवषय िनघाला, ते हा
‘कु णीही अलब या-गलब यानं मा याशी खेळावा असा हा डाव नाही–’ असं काहीसं मी
लागट बोललो. या ापा याबरोबर सदािशवराव आलेले होते, याचं नाव ह रदयाळ.
या याकडे बोट दाखवून सदािशवराव मला हणाले, ‘या गृह थांना मा या मनगटातली
ताकद आिण श दांचं वजन माहीत आहे. या प े.’’
‘‘आ ही खेळायला बसलो. शंभरापासून सु वात झाली. पाच हजारांपयत जाई तोवर
आ ही दोघांनी पानं पािहली न हती. दहा हजार पुढं ठे वून मी थम पानं पािहली. मला
ित ही राजे आलेले होते. सदािशवरावांनीपण पानं उचलली. यां या चेह यावर काहीच
फरक झाला नाही पानं पा न; पण ह रदयाळचा चेहरा पाहता पाहता बदलला. तो पटकन
हणाला, ‘माझे पंधरा हजार!’ पण सदािशवरावांनी ह रदयाळांना कर ा आवाजात
सांिगतलं, ‘पैसे तु ही लावले आहेत, पण मा या हातात पानं आहेत. आकडा चढवायचा
अिधकार माझा आहे. मला इथंच थांबायचं आहे, हवं असेल तर यांना आकडा चढवू दे. मी
ग प बसणार आहे.’’
‘‘ह रदयाळांनी यांना पदोपदी िवनवलं, पण ते िन ल रािहले आिण मी वीस हजार
हणताच यांनी ‘ओपन हणून सांिगतलं. मी मो ा बाबात तीनही राजे दाखवले,
सदािशवरावांनी आपला डाव समोर टाकला. - यां याकडे तीनही ए े होते! या डावा या
जोरावर ते अ खी मुंबई िवकत घेऊ शकले असते! आज मा या गादीवरसु ा बसले असते!
ह रदयाळ उगीच न हता हळहळत, पण खरी गंमत तर पुढंच आहे- वीस हजारांतले दोन
हजार उचलून घेत ते ह रदयाळना हणाले, ‘तुम या या दो तांना सांगा क , एका
अलब या-गलब यानं तु हाला आज जंकलं आहे.’ बस, एवढंच! ‘मला यातले फ दोन
हजार हवेत. तेही बायको या ऑपरे शनसाठी. बाक चे तु ही या!’ ’’
–‘वा!’ असं उ ा न मालकांनी आपली ह ककत संपवली.
–मी मा या जागेवर परत आलो. मालका या दृ ीनं दादांची िज कौतुक कर यासारखी
होती, पण मला मा तो अ वहारीपणाचा कळस वाटला. या दवशी आ ही
ल ाधीशही होऊ शकलो असतो. मला खूप िशकायला िमळालं असतं. पुढंमागं
परदेशीसु ा जाता आलं असतं. दादां या, पा यात तरं गणा या लो या या वृ ीचा मा या
मालकांना अिभमान वाटत होता, पण मला मा परीस फे कू न देणा या माणसांत आिण
यां यात फरक वाटत न हता.
कं पनीत बरोबर काम करणा या माणसांकडू नही दादांचं कौतुक ऐकू येत होतं, पण मा या
मनातली यां यािवषयीची अढी दवस दवस वाढतच होती. ापारात पड यापासून
कारकु नाचं शेळपट जीवन आवडेनासं झालं, हणून यांनी क- ाय हरची मेहनतीची का
होईना, पण जरा चाकोरीबाहेरची नोकरी पसंत के ली. करीम या हाताखाली
मिह याभरात ाय हंग िशकू न यांनी वतं पणे वाहतूक करायला सु वात के ली. आपण
काय वसाय करतो, हे यांनी आईला सांिगतलं न हतं आिण ितला वाईट वाटेल हणून
मीही याचा प ा घरात लागू दला न हता. यामुळे दादांचं प यांचं सन अजूनही चालू
असणार, या क पनेनं ितचाही घरात अबोला चालू होता! पण या दवसानंतर दादांनी
एकदाही प याला हात लावला न हता. आ ही िचत एकमेकांशी बोलायचो. तशा
भेटी या वेळाही फारशा येत नसत. माझी अशी क पना होती क , अशा त हे या
दगदगी या जीवनात दादांची झुंझार वृ ी काही माणात कमी होईल. कारकु नी
जीवनाचा यांना उबग आला होता. वतं बा याची चटक लागलेली होती. ाय हरचं हे
धकाधक चं जीवन यांना कतपत मानवेल, याब ल मी साशंक होतो. चािळशी
ओलांडले या माणसानं पु हा न ानं जीवन चालू के लेलं होतं. दादां या चेह यावर मी
कधी अगितकता पािहली नाही. उलट या नवीन वसायानं ते पूव पे ा अिधक राकट
झाले होते, करारी वाटत होते. यांचे डोळे खोल गेलेले होते, पण यात आता वेगाचं वेड
प दसत होतं. सदािशवरावांचा मुलगा हणून आम या कं पनीत मला जरा िनराळं
थान होतं; हणूनच तीन वषानंतर मला बढती िमळू न ‘पे- लाक’ची जा त जोखमीची
जागा िमळाली होती. दादांना पगार देताना मला कसंतरीच वाटायचं, पण दादा िन वकार
असायचे. यां यात आता पिहली रग रािहली नसणार, याच
िवचारानं मी िन ंत होतो, पण यालाही एकदा सु ं ग लागला!
एका ापा या या कापडा या गास ा ताबडतोब पु याला पोहोचवाय या हो या. तीन
तासांत माल पोहोचवायलाच हवा होता. ाय हंग या बाबतीत करीमचा हात कु णीच
ध शकत नसे, पण यानंही ते काम आप या अंगाबाहेरचं हणून सोडू न दलं. दादांनी
काम आप या अंगावर घेतलं; एवढंच न हे तर ते करीमला हणाले, ‘‘ रकामी क घेऊन तू
पुढं ह ; तु यापे ा पंधरा िमिनटं उिशरा िनघून तु याआधी मी पु याला जकात
ना यापाशी पोहोचलेला असेन!’’
– या दवशी मी अ व थ असलेला पा न आईनं मला खोदखोदून िवचारलं. शेवटी मी
सग या गो ी ितला सांिगत या- वीस हजारां या डावापासून तो मोटारी या
शयतीपयत.
‘‘एक वेळ यांचं प यांचं सन आप याला चाललं असतं; यात िजवाला तरी अपाय
न हता. पण अशा रे सेस जर चालू झा या, तर काही मला धडगत दसत नाही!’’ मी
हटलं.
आई शांतपणे हणाली, ‘‘तुला अजून यांचा वभाव समजलेला नाही. ते आपला श द पुरा
क शकले, तर यांना पु हा तसं काही क न दाखव यात कधीच वार य वाटणार
नाही.’’
‘‘पण श द पुरा करतानाच काही कमीजा त होईल, असं नाही तुला भय वाटत?’’
मी िवचारलं.
‘‘नाही वाटत! आिण वाटलं तरी सांगायचं कु णाला? ल झा यावर काही दवसांनी जे हा
मला यां या या वभावाचा अंदाज आला, ते हाच मी मनाशी खूणगाठ बांधली- यांना
िवरोध करायचा नाही आिण के हातरी यां या या वभावापायी द हणून कोणतंही
संकट उभं राहील, यासाठी मनाची तयारी क न ठे वायची! ‘‘–मा याजवळही पीळ आहे;
काही िनि त िवचार आहेत. मी सहसा याची जाणीव कु णाला दलेली नाही. हणून एक
साधी बाई यापलीकडे यांना मा याब ल काही मािहती नाही. तुला सांगते ते
एव ाचसाठी क कोण याही संगाला माझी तयारी आहे, हे तुला कळावं हणून!’’
अथातच, पैज दादांनी जंकली!
पूववत जीवन म चालू झाला. आता नाही हटलं तरी दादा थकले होते, पण यां या
कडवेपणाची धार अजून बोथट झालेली न हती. आता यां या शरीरानं यांना दगा
ायला सु वात के ली होती. बाणेदार वभावाला आिण ह ी वभावाला साथ ायचं
दादां या शरीरानं साफ नाकारलं होतं. यामुळे काहीशा माणात ते अगितक व ािसक
होऊ लागले. अशा मन:ि थतीत यांना कोणीतरी जपायला हवं होतं. एखा ा लहान
मुला माणं सांभाळायला हवं होतं. प ी या पैलवानाला कु णी जंक यासारखं रािहलं
नाही हणजे तो जसा वेडािपसा होतो, तशी दादांची अव था झाली होती आिण ती
अव था यां या शरीरानंच के ली होती. हणूनच यांची खूप काळजी यायला हवी होती.
पूव हांना थारा न देता मी यांना सांभाळणार होतो.
पण भिवत िनराळं च होतं!
ऑ फसात दुस या एका या चुक मुळे पगारा या वाटपात घोटाळा झाला आिण ती
चूक मा यावर लादली गेली. तेव ावरच भागतं तर ठीक होतं, पण मा या पगारातूनही
काही र म कापून घे यात आली. कशी कु णास ठाऊक, पण दादां या कानावर ही बातमी
गेली!
‘‘तुझी काही चूक नाही, हे तू मालकांना सांिगतलंस?’’ यांनी मला िवचारलं.
‘‘नाही.’’
‘‘मग तू ते सांगायला हवं होतंस!’’
‘‘दादा, नोकरी हटली क , एवढं इरे स पेटून चालत नाही...’’ मी हटलं.
‘‘तू या गो ी मला िशकवतोस? तुला काही मानापमान आहे क नाही?’’ दादांनी ती
वरात िवचारलं.
‘‘मानापमान आ हा ग रबांसाठी नसतात. मानापमानाची कदर करायची हणजे उपाशी
मरायचं!’’
‘‘शी शी! मला तु याब ल लाज वाटते! चतकोर तुकडा पोटाला िमळावा हणून तू
कु याचं िजणं पसंत करणार?’’
‘‘मी तसं हणत नाही, पण मानापमानाची जाणीव अगदी काटेकोरपणानं ठे व यासारखी
आपली प रि थती नाही अजून. माझं आणखी जरा नीट ब तान बसू दे. ख या
गो ीचा उलगडा आपोआप होईल.’’ मी हटलं.
‘‘अस या गो ीत नीट ब तान नाही बसलं तरी चालेल! खुशाल नोकरी सोड, पण
कारणािशवाय आरोप डो यावर घेऊ नकोस!’’ दादा हणाले.
‘‘दादा, आणखी काही दवस तरी मला तसं करणं बरं दसणार नाही. काही िविश
कारणासाठी मी ही नोकरी सोडू शकत नाही.’’ मी िन ून हणालो.
‘‘समजलो. मिह याकाठी िमळणा या दीडशे टक यांचा मोह तुला सोडवत नाही. तुझा
बाप हणायची मला शरम वाटते!’’
मनावरचा ताबा सुटून मी हणालो, ‘‘िज ीपायी सव वावर लाथ मारायला उठायचं
आिण आप यावर अवलंबून असले या माणसांचे हाल करायचे? ‘िज ीचं माणूस’ हणून
उपाशी मर यापे ा, वहारी माणूस हणून जगणं मला जा त शहाणपणाचं वाटतं!
वत:चा अपमान झाला तरी चालेल, पण घरात या माणसांना वि थत ठे वणं मला
जा त कत ाचं वाटतं.’’
दादा न बोलता िनघून गेल.े याच दवशी सं याकाळी मा यादेखत दादांनी मालकांपुढं
राजीनामा टाकला. राजीनामा देताना मा याकडे न बघता ते हणाले,
‘‘मा या राजीना याचा फारसा उपयोग होणार नाही याची मला जाणीव आहे, तरी मी
तो देणार आहे. एव ाचसाठी क अ यायाचा ितकार करायची श या त ण िपढीत
नाही आिण तरी ते वत:ला ‘त ण’ हणवतात. मी याचा ितकार करणार आहे.’’
दादांना झा या दवसांचा पगार ायला मालकांनी मला सांिगतलं आिण दादां या
हातात एक पाक ट देत ते हणाले,
‘‘आ हा सवात तु ही उज ा निशबाचे, या खा ीनं गेली तीन वष मी तुम या नावानं
डब चं ितक ट घेत आलो आहे, पण तु हीही आम यातलेच -कमनिशबी! हे यंदाचं ितक ट
या. मला आता आशा रािहलेली नाही. तरी बघा तुमचं नशीब! आतापयत तु ही
येकाला वाकवीत आलात; दैवालाही वाकवू शकलात तर आजपयतचे संग योगायोगानं
आले न हते असं मी मानीन!’’
दादा आता असून नस यासारखेच होते. यांना कामधंदा न हता आिण अंगात जोरही
रािहला न हता आिण जाताजाता मालकांनी निशबािव च उठ यामुळे सु ं गा या
कोठारात ठणगी पड यासारखं झालेलं होतं. आईशी ते चांगले वागत, पण मी समोर
आलो क , यां या कपाळावर आठी चढू लागली. माझं ल झा यावर यांची ती वृ ी
िनवळे ल, असं वाटत होतं; पण मा या ल ानंतरही ती अिधकच वाढीला लागली.
ओढाताण होत होती ती आई या मनाची. यावर तोडगा हणून मी वतं रा लागलो.
याच मोटार ा पोट कं पनीत मी मॅनेजर या ापयत पोहोचलो. मॅनेजर झा यावर
मी घरी आईला आिण दादांना पेढे पाठवले. दादांनी पे ांना हात लावला नाही. ते एवढंच
हणा याचं मी ऐकलं,
‘‘अगदी अ सेिशयन जात झाली हणून काय झालं? -तोही कु ाच!’’
दवस दवस दादा िचडखोर होऊ लागले. माणसांबरोबर िज खेळणारे दादा
निशबाबरोबर लढू लागले. शरीर साथ देत न हतं, मन शांत होत न हतं. ते एक वेळच
जेवत होते; कप ांची काळजी करीत न हते. फ डब ! आिण यासाठी पैसे साठवणं!
मग ते अगितक झाले. लाचार झाले. इतके क मा या िब हाडी एकदाही न आलेले दादा
शेवटी मा यासमोर लाचार झाले!
–के वळ पंधरा पयांक रता! ...
‘‘दादा आता खूप थकलेत, नाही?’’ िखडक तून दादां या पाठमो या आकृ तीकडे पाहत
वीणा हणाली.
‘‘खूपच.’’ मी तुटक उ र दलं.
‘‘ ायला हवे होते तु ही यांना पैस!े ’’ वीणा हणाली.
‘‘मु ाम नाही दले. यांना डब लागावी अशी माझी इ छाच नाही. मला आता यांची
भीती वाटते आहे खूप. डब लागली तर यांना तो ध ा पेलवणार नाही.’’
मी हटलं.
‘‘कशाव न?’’
‘‘पूव यांचं मन खूप समतोल होतं. यावेळी यांनी कोण याच गो ी मनावर घेत या
नाहीत. अ यु कट आनंदा या वेळी ते कधी भारावले नाहीत आिण दु:खा या वेळी कडेलोट
झाला तरी गुदमरले नाहीत. आनंदा या काय कं वा दु:खा या काय, कु ठ याच वेळी ते
वा न गेले नाहीत, पण आता यांचं शरीरही ध ा खाय या प रि थतीत रािहलेलं नाही
आिण लाचार झाले या मनाचाही मला भरवसा वाटत नाही. ’’
पण तसंही घडणार न हतं. आईचं घडवलेलं मंगळसू िवकू न दादांनी पैसे उभे क न
डब चं ितक ट घेत याचं मला समजलं. यानंतर चारच मिह यांनी एके दवशी मा या
मालकांनी मला एकाएक बोलावलं. गडबडीनं ते मला हणाले, ‘‘तुम या विडलांनी पु हा
एकदा आमचा पराभव के लाय! यांना डब लागली. सात लाखांचे मालक झालात तु ही!
चला, आपण तुम या घरी जाऊ. लेट मी काँ ॅ युलेट युवर फादर.’’
मालकां या मोटारीतून मी घरी जायला िनघालो, पण घरी काही चांगलं दृ य पाहायला
िमळे ल, असं मला वाटत न हतं. दादांना अ यानंदानं हषवायू तरी झालेला असणार कं वा
यांचं हाट फे ल तरी झालेलं असणार, अशी शंका वारं वार मला सतावीत होती. घरासमोर
गाडी थांबताच मालकांनी उतरायचं भान न रा न मी गाडीतून उत न तडक घरात
धावलो. आजवर न िवचारणा या माणसांनी, आम या नातेवाइकांनी घर भरलेलं होतं!
आिण समोरच- समोरच दादा शांतपणे वतमानप वाचीत बसलेले होते! मी यांना काही
िवचारणार, तोच आत या खोलीतून खोऽखोऽ हस याचा आवाज बाहेर आला आिण
या या पाठोपाठ आई वेडीवाकडी धावत बाहेर आली. बाक ची माणसं ितला आवरायचा
िन फळ य करीत होती.
‘‘आईऽऽ!’’ हणून मी कं चाळलो.
ितनं मा याकडं पािहलं, पण मला ओळखलं नाही.
मी दादांजवळ धावलो... अगितकतेनं.
– यां या हातात वतमानप होतं आिण ते यूयॉक कापसाचा भाव पाहत बसले होते!