19 20 Yy Kurt Hareketleri Ve Seyh Said S

İFE PERSPEKTİF
19. VE 20. YY KÜRT HAREKETLERİ: ŞEYH SAİT VE SAİD NURSİ ÖRNEKLERİ
K
ürt siyasal hareketi I. Meşru- • Aşiret ekonomisinin komünal özellik-
tiyet’ten bugüne süregelen ve lerinde gerileme; bireyselleşme.
içerisinde birçok ayaklanma ve • Aşiret içinde ekonomik tabakalaşma-
siyasal tepkime içeren yüz yılı nın artması.
aşkın bir süredir Anadolu siyasal • Yeni bir yaşam tarzına sahip olan yeni
düzeninde etkinliği bulunan bir oluşumdur. bir sınıf ortaya çıktı: kentte yaşayan top-
Başlangıçta kültürel anlamda beklentileri rak beyleri.
barındıran hareket, Osmanlı Devleti’nin mer- • Kentli toprak beyleriyle köylerde kal-
keziyetçi yönetim sistemine geçiş sürecinde mış aşiret ağaları arasında yeni işbirliği ve
ilk kez yönetime karşı bir tepki ortaya koy- himaye ilişkileri gelişti.
muştur. Bu tepkinin temelinde ne kültürel • Birçok durumda, toprağı işleyenler,
veya sosyal bir istek ne de ayrılıkçı bir yak- geleneksel haklarını kısmen yitirerek kira-
laşım yoktur. Temel bir nokta vardır; o da cı-ortak, hatta ücretli toprak işçisi haline
iktidardır. II. Mahmud döneminde yönetim geldiler [2].
yapısının adem-i merkeziyetten merkeziyete
dönüşümü başta Kürt coğrafyası olmak üzere Bu gelişmeler bölgedeki aşiretlerin de
yerinden yönetimin güçlü olduğu bölgelerde birbirleri arasında çekişmelerin ortaya çık-
olumsuz karşılanmıştır. Zira Osmanlı İmpa- masında etkin olmuştur. Ayrıca bu dönem
ratorluğu’nun özellikle Kürt coğrafyasında Osmanlı İmparatorluğu’nun başta Rusya ile
güçlü bir şekilde ve sorunsuz bir idare sür- olmak üzere Balkanlar’da sürekli bir savaş
dürmesindeki en büyük etken adem-i merke- ve çatışma ortamında olmasından dolayı
zi yönetim anlayışıdır demek yanlış olmaya- Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde de birta-
caktır. Bölgelerinde güçlü aşiret liderleriydi. kım ayaklanmaları tetiklemiştir. II. Mahmud
Bu isimler bölgelerinde bugünkü anlamda dönemi İsyanlarını tarihsel olarak şöyle sıra-
bir nevi vali yani mülki idari amiri görevi layabiliriz:
görmekteydiler. Devlet adına vergi almakta
ve devlet adına karar vermekteydiler. Hatta • Babanzade Abdurrahman Paşa İsyanı
bu aşiretler devlet sefere çıkarken devlete (1806-1808, Süleymaniye)
askeri destek de vermekteydi. Bir anlamda • Babanzade Ahmet Paşa İsyanı (1812,
modernize edilmiş bir tımar sistemine aslın- Süleymaniye)
da da daha da göreceli bir yetkin kişiliğe sa- • Zaza Aşiretleri İsyanı (1818-1820, Der-
hiptiler. Bu yetkinlik durumu onlara Osmanlı sim)
Devleti tarafından verildiği için kendilerini • Revaduz Yezidi İsyanı (1830-1833, Hak-
bölgede en az kendileri kadar güçlü olan di- kari ve çevresi)
ğer aşiretlere karşı da üstün görme eğilimine • Mir Muhammet İsyanı (1832-1833, So-
itmekteydi. II. Mahmud’un padişah olması ile ran)
bu sistemde köklü bir değişim süreci başladı. • Kör Mehmet Paşa İsyanı (1830-1833,
II. Mahmud’un bu girişimi birçok aşiret lideri- Erbil, Musul, Şirvan)
nin tepkisi ile karşılaştı. Tanzimat reformuna • Garzan İsyanı (1839, Diyarbakır)
karşı ilk isyan edenlerden biri Bedirhan Aşi- • Bedirhan Bey İsyanı (1843-1847, Hakka-
reti’dir [1]. Ardından çıkan Toprak Reformu ri ve çevresi) [3]
ile de bölgede yeniden tımar sistemi tarzına
dönüş hedeflenmekteydi. Ancak bunda da Bu isyanlardan da görüleceği üzere hemen
istenilen sonuçlardan daha farklı bir sonuca hemen birbirine çok yakın bölgelerde ve çok
götürdü. Aşiretler arasında çıkar çatışmaları kısa zaman farkları ile ortaya çıkmışlardır. Te-
çıktı ve bölgedeki yöneticilerin bireysel tu- melde yönetimde merkezileştirme ve toprak
tumlarından dolayı toprağı işleyenden çok reformunun etkilerinin bu isyanların çıkma-
bürokratik çevresi olanlar topraklar üzerinde sında etkin rol oynadığını söyleyebiliriz. Kimi
yetkinlik sahibi oldular. Martin Van Brunies- kaynaklar bu isyanlardan bazılarının Kürt
sen Toprak Reformu’nun uygulanmasından milliyetçiliği dolayısı ile ayrılıkçı bir yapıya
doğan sonuçları şöyle özetler: sahip olduğu teorisini ortaya atsa da ideolo-
1
İFE PERSPEKTİF
jik bir altyapının var olmadığı çok aşikârdır. güç dengesinin değişikliğe uğramasıydı [5].”
Aynı dönemde Osmanlı’nın Balkan toprakla-
rında dahi milliyetçilik hareketlerinin daha Aslında bu girişimde bölgede devletin tam
sonraki yıllara tekabül ettiğini görüyoruz. olarak hâkimiyetini sağlamasında başarılı
olamamıştır. Zira Hamidiye Alayları’na dâhil
Aşağıdaki şekilde II. Mahmud dönemi ön- olan aşiretler ile dâhil olmayan aşiretler ara-
cesinde Osmanlı’nın Doğu Vilayetlerindeki sında çatışmalar yaşanmıştır. Ancak bu sü-
yönetim yapısı verilmiştir. reçte hem Hamidiye Alayları’nı hem de dâhil
olmayan aşiretleri bir arada tutan en önemli
unsur Rus Kızıl Ordu desteği ile doğu bölge-
lerinde saldırılar gerçekleştiren ve bağımsız
bir Ermenistan kurma peşinde olan Ermeni
çetelerinin tutumudur. Bu durum Müslüman
Kürtler’in bir arada ve merkezi yönetimle iyi
ilişkiler kurmasında önemli bir etkendir. An-
cak buna rağmen Sultan Abdülhamid döne-
minde üç tane Kürt isyanı yaşanmıştır:
• Bedirhan Osman Paşa İsyanı (1877-

1878, Cizre ve Midyat)
• Şeyh Ubeydullah İsyanı (1880, Hakkâri
Şekil 1 [4] ve Şemdinli)
• Emin Ali Bedirhan İsyanı (1889, Erzin-
II. Abdülhamid’in iktidara gelişi ile Osmanlı can) [6]
İmparatorluğu’nda reform hareketleri devam
etmiştir. Ancak Sultan Abdülhamid kendi dö- Bugün köy koruculuğu sistemine dönüştü-
neminde bölgesel farklılıkları gözeterek fark- ğü söylenen veya dönüşen Hamidiye Alayları
lı politikalar izleme yolunu seçmiştir. Kaybe- meselesinde Batılı kaynakların aksine kendi-
dilen Rus savaşlarının Doğu’da büyük etkisi ni İslamcı olarak nitelendiren Altan Tan kita-
vardır. Rusların doğuyu işgal planı ve bu plan bında şunları söyler:
içerisinde Ermeniler’le beraber yürüttükleri
saldırgan tutum bölgedeki Müslüman Kürt- “Sultan Hamid’ in ‘İslamcılık’ siyasetini uy-
ler’in sıkıntılı bir süreç içerisine girmesine gularken üzerinde en başarılı olduğu halk
neden olmuştur. Bu kapsamda hem bölge- Müslüman Kürtlerdir. Sultan’ ın bu konudaki
deki hâkimiyetini yeniden ele almak hem de en önemli icraatı Hamidiye Alaylarıdır [7].”
olası Rus-Ermeni saldırılarına karşı yerinde
hazır bir ordu bulundurma niyeti ile Sultan Bu isyanlarda Şeyh Ubeydullah İsyanı en
Abdülhamid tarafından Hamidiye Alayları’nı önemlilerden biridir. Zira kimi tarihçilere
kurdurmuştur. Bruniessen bu konudaki görü- göre Ubeydullah isyanı Kürt milliyetçiliğinin
şünü şöyle aktarıyor: doğuşudur, ancak kimileri de bunun merke-
zi yönetimle anlaşmalı olarak ortaya çıktığı
“1891’de imparatorluğun doğu eyaletlerini tezini savunur. Bruniessen ise Şeyh Ubey-
denetlemek üzere aşiret reislerinin yöneti- dullah isyanında Kürt milliyetçiliğine yönelik
minde bir aşiret milisi, yani bir tür jandarma bir kanıtın bulunmadığını aktarır [8]. Şeyh
kuvveti oluşturdu. Bu milislere, sultanın adı Ubeydullah’ın dini kimliği ve nesebi de bize
verildi: Hamidiye. Subay olarak atanan aşi- ideolojik yapısının milliyetçilik unsurların-
ret reislerinin yeni yetkilerle donatılmasının dan daha çok bugünkü manada İslamcılık
açık sonucu, bu kişilerin gücünün alabildi- olmasının daha yüksek bir ihtimal olduğunu
ğine artması ve tabii bunun da istismara yol ortaya koyar. Robert Olson ise Bruniessen’in
açmasıydı. Başka sonuç da, bazı aşiretlerin aksine Kürt milliyetçiliğinin kökenlerini Şeyh
diğerleri karşısında güçlenmesiyle, bölgedeki Ubeydullah İsyanı’na dayandırılmaktadır [9].
2
İFE PERSPEKTİF
Altan Tan kitabında Şeyh Ubeydullah’ı şu şe- vasıflarını daima korumakla beraber din ve
kilde tanımlar: devletin ilerleme ve yaşamasının biricik ara-
cı olan meşrutiyet ve meşveret düzeni koru-
“Şeyh Ubeydullah, Nakşibendiliğin Kürdis- nup sürdürüldükçe Kürtlerin büyük halifelik
tan’daki yayıcısı Mevlana Halid’ in en ünlü ha- makamı ve yüce sultanlığa olan güçlü bağ-
lifelerinden Şemdinanlı Seyyid Taha’nın oğlu- lılıklarını sağlamlaştırmak; vatandaşları olan
dur [10].” Ermeni, Nesturi, ve diğer Osmanlı kavimleri
ile iyi geçinip uyuşmalarını bir kat daha güç-
Kürtler’de özellikle soyu seyit olan yani lendirmek ve arttırmak; kabileler ve aşiret-
aslında Arap olup zamanla göçlerle ve böl- ler arasındaki bazı anlaşmazlıkları ve nefre-
gesel etkileşimle Kürtleşmiş olan topluluk- ti gidermek ile tümünün bir meşru merkez
larda milliyetçilik unsurlarından daha çok birliğinde ilerlemek için el ele vermelerinin
şeriatın ve de dolayısı ile İslamcılık’ın etkin araçlarını sağlamak; maarif (eğitim, kültür),
olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bu- sanayi, ticaret ve tarımı yayıp geliştirmek
gün dahi baktığımızda bölgedeki Müslüman temel maksatları üzerine Kürt Teavün ve Te-
Kürt nüfusun siyasi eğilimi milliyetçi eğilim- rakki Cemiyeti adıyla bir hayır cemiyeti kurul-
li oluşumlardan daha çok İslami söylemleri muştur [13].”
öne çıkaran siyasal yapılanmalardır. Elbette
bazı örnekleri bunun dışarısında tutabiliriz. Cemiyetin bu kuruluş amacına bakacak
Dolayısı ile Şeyh Ubeydullah ayaklanmasını olursak bu oluşum içerisinde bulunan kişile-
milliyetçi bir ayaklanmadan daha çok sos- rin milliyetçi veya ayrılıkçı bir yapıdan daha
yal bir ayaklanma olarak görmek daha doğ- çok mevcut yönetime bağlı ancak İslami il-
ru olabilir. Veyahut başka bir deyişle merkezi kelerin varlığı aynı şekilde sürdürmesinden
yönetimin bölgedeki siyasetine karşılık kendi yana bir oluşum olduğunu söylemek yanlış
siyasetini ortaya koymaya yönelik bir iktidar olmayacaktır. Kürt Talebe-Hevi Cemiyeti’nin
ayaklanması da diyebiliriz. kuruluş amaçları şunlardır:
Abdülhamid döneminde doğuda isyanlar • Kürt öğrencileri birbirine tanıtarak

yaşanmakla beraber Kürt Hareketi yayınlar aralarında ilişki, kardeşlik ve birlik sağla-
ve kurduğu cemiyetlerle de aktif bir hareket mak
olma yoluna girişmiştir. 1900 sonrası kurulan • Kürt dilini ve edebiyatını düzenleyip
üç önemli Kürt cemiyeti şunlardır: kitaplaştırarak geliştirilmesine çalışmak
• İstanbul’a gelecek Kürt öğrencilerin
• Kürdistan Azm-i Kavi Cemiyeti okullara girişinde yol göstericilik etmek
• Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti • Ekonomik durumu iyi olmayanları uy-
• Kürt Talebe-Hevi Cemiyeti [11] gun okullarda okutmak
• Özetle Kürtlerin bilimsel ve toplumsal
Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti’nin kuru- ilerlemeleri ile gelişmeleri yolunda çaba
cuları; Şeyh Übeydullah zade Seyyid Abdülka- göstermek [14]
dir, Emin Ali Bedirhan Paşa, Ferik Şerif Paşa,
Damat Müşir Ahmet Zülkif Paşa, Babanzade Bu cemiyetin yapısında da aynı şekilde yu-
Zihni Paşa, Dr. Mehmed Şükrü Sekban, Naim karıda bahsettiğimiz üzere, kültürel ve sosyal
Baban ve Motkili Halil Hayali’dir [12]. Altan olarak Kürt gençlerinin ve bir anlamda gur-
Tan Kitabında, Kürt Teavün Cemiyeti’nin tü- betteki Kürtlerin birlik ve beraberlikle yö-
züğünün ilk maddesini şöyle aksettiriyor: nünde hareket etme içerisinde bulunan bir
topluluk olarak kurulduğunu söyleyebiliriz.
“İslam ulu hükümlerine uygun ve mille-
tin mutluluğu ile vatanın selametine kefalet Osmanlı’da kir Kürt hareketlerinin bu
eden anayasanın (Kanun-i Esasi’nin), yararlı özellikleri halen bize milliyetçilik unsurlarını
(güzel) kurallarını bu gerçekleri bilmeyen bir- gösteren bir unsur ortaya koyamamıştır. Öyle
takım Kürtlere anlatmak; Osmanlılığın yüce ki bu Kürt gruplarından bazıları II. Meşruti-
3
İFE PERSPEKTİF
yet’e kadar İttihat ve Terakki Partisi ile ha- Ayaklanması ise tarihsel açıdan bir dönüm
reket etmektedir. Hatta Bediüzzaman Said noktasıdır. Halen ayaklanmanın sebebinin
Nursi gibi Ulemadan kabul edilen ve mevcut net bir doğrusu olmasa da bu girişiminin iki
Kürt cemiyetlerin içerisinde yer alan isimler ana unsuru olduğu tek gerçektir. Bunlardan
kendilerini İstanbul Hükümeti’nden daha birincisi; Cumhuriyet rejiminin getirdiği iki
çok İttihatçılara yakın görmüştür. Burada en önemli kökten reformdur; laiklik ve hilafetin
önemli etken İttihat ve Terakki’nin 1909 ön- kaldırılması. İkincisi ise Milli Mücadele des-
cesi ortaya koydu Panislamizm ve PanOs- tek veren bölge halkının kurucu iktidardan
manlı söylemleridir. Bu her iki söylemde Kürt kendi söylemleri ile aldıkları sözlerin yeri-
bölgesinde ve Kürt Ulema ve önde gelenleri ne getirilmemesidir. Burada çokça tartışılan
tarafından kabul gören/görülebilecek bir du- mesele Mustafa Kemal Atatürk’ün Kürt hal-
rumdur. kına verdiği söylenen Kürdistan sözüdür. Bu
konu ile ilgili ideolojik yaklaşan kişilerin ke-
İlk dönem kurulan Kürt cemiyetlerinin or- sin evet ve kesin hayır denmemiştir yorumla-
tak özelliklerinden biri ve belki de en önem- rı yapsa da belli belgelere dayandırılarak or-
lisi de cemiyet mensuplarının büyük çoğun- taya konan bir gerçek vardır ki o da; Mustafa
luğunun medrese kökenli oluşlarıdır. Klasik Kemal Atatürk’ün 1925 öncesi ve sonrası yap-
anlamda medrese eğitimi almış olan kişilerin tığı konuşmalardaki içerik değişikliğidir. Bu
etnik milliyetçilik tutumu içerisinde olabile- değişiklikte Şeyh Said İsyanı’nın önemli rol
ceğini düşünmenin doğru olmayacağı aşikâr- oynadığı söylenmektedir. Mustafa Kemal’in
dır. Zira medrese eğitimi Osmanlı eğitim Amasya Protokolleri görüşmelerinde imza-
sistemi içerisinde çok önemli bir yer teşkil lanan metinde yer alan şu söylemi de Kürt-
etmekle beraber, ulemanın medrese eğitimi ler’in daha sonra değişen söylem karşısında
aldığını biliyoruz. Kendini İslam’a adayan ve farklı bir politika izlemelerine neden olduğu
bu doğrultuda öğrenci yetiştiren medreseler- savı ortaya atılmıştır. Protokolde şöyle denil-
den milliyetçilik söylemine sahip olabilecek mektedir:
insanların çıkması veyahut yetişmesi pekte
olası bir durum değildir. Öte yandan ilk dö- “Kürtler ile Türklerin Osmanlı camiasının
nem Kürt Hareketi’ni tanımlarken kültür ve ana unsurları oldukları ... [15]”
iktidar odaklı dememizin sebeplerinden biri
de ulus-devlet kavramının henüz Osmanlı Siyasi Tarihçi Cemil Koçak Akşam Gaze-
vilayetlerinde tam karşılık bulan bir durum tesi’ne verdiği röportajda Mustafa Kemal’in
olmamasıdır. Kürt bölgesinde bir özerk yapı kurulması ile
ilgili sözlerini şu şekilde dile getiriyor:
Kürt aydınlarının ve ulemanın mevcut ik-
tidar ile olan ilişkilerinde en büyük kırılma “Atatürk, 1923’te gerçekleşen İzmit basın
Cumhuriyet sonrasında yaşanmıştır. Günü- toplantısında Ahmet Emin Yalman’ ın soru-
müz kimi tarihçileri Kürt coğrafyasında asıl suna verdiği ve sansür edilen yanıtında ‘Baş-
sorunların Wilson Prensipleri sonrası İmpa- lı başına bir Kürtlük düşünmektense bizim
ratorluk topraklarında ortaya çıkan halkların Teşkilat-ı Esasiye Kanunu gereğince zaten
kendi kaderini tayin etme prensibi sonrası bir türlü özerklik oluşacaktır. O halde hangi
ortaya çıktığını söylese de, hem 1. Dünya Sa- livanın halkı Kürt ise onlar kendilerini özerk
vaşı’nda Doğu Cephesi’nde hem de Milli Mü- olarak idare edeceklerdir. Bundan başka Tür-
cadele Dönemi’nde Kürt halkının Türk halkı kiye’nin halkı söz konusu olurken, onları da
ile arasında ayrılma gibi bir sorununun ol- beraber ifade etmek gerekir. İfade olunma-
madığını görüyoruz. İki topluluğu birbirine dıkları zaman, bundan kendilerine aid sorun
bağlayan en temel prensibin ise İslam nikâhı yaratmaları daima mümkündür. Şimdi Türki-
olduğu aşikâr bir gerçektir. ye Büyük Millet Meclisi, hem Kürtlerin ve hem
de Türklerin yetki sahibi vekillerinden oluş-
Cumhuriyet döneminin ilk büyük ve halen muştur. Ve bu iki unsur, bütün çıkarlarını ve
etkisini sürdüren ayaklanması olan Şeyh Said kaderlerini birleştirmiştir’ demiştir [16].”
4
İFE PERSPEKTİF
Bu durum yukarıda bahsettiğimiz kültürel akımı üzerinde de önemli bir rol oynamakta-
Kürt hareketi tezinin iktidarın uyguladığı po- dır. Hem Osmanlı İmparatorluğu döneminde
litikalar ile daha farklı bir boyuta evirilen bir hem de bugünkü siyasal yapı içerisinde Kürt
Kürt hareketini ortaya koyuyor. Kürtler ken- coğrafyasındaki cemaatler bölgede hiyerar-
dilerine vaat edilen hakları talep etmekte ve şik bir yapı olduğunu kabul edersek en yuka-
bu durum bugün de süregelmekte olan bir si- rı da bulunmaktadırlar. Bu güç hem siyaseten
yasal ve sosyal karmaşanın ortaya çıkmasına hem de sosyal alanlarda önemli ölçüde etki-
neden olmuştur. Bunları destekleyecek bir lidir. Özellikle Cumhuriyet döneminde cema-
ifadeye Sinan Hakan’ın kitabında da rastlıyo- at ve tarikatlara yakın olan isimlerin bölgede
ruz; “1919 sonbaharı’nda bir yandan Amasya milletvekilliğinden, belediye başkanlığına
Protokolleri’yle Osmanlı Camiasının ana un- kadar birçok üst düzey kadroda yer almış-
surlarından biri sayılan Kürtlerin serbestçe lardır. Bunun en önemli sebeplerinden biri
gelişim hakkına sahip olacakları konusunda bu insanların ailelerinden ötürü bölge halkı
yeni hükümetle anlaşmaya varılırken ... [17]” üzerindeki saygınlığıdır. Aile saygınlığı hele
ki “Seyyid” kavramı gibi bölge insanı üzerin-
Kürt Coğrafyasında Tarikatlar ve Etkileri de büyü bir hoşgörü ve saygı uyandıran bir
Doğu coğrafyasında İslam çok önemli bir durum olduğu vakit hayatını İslam doğrultu-
unsurdur. Bu nedenle Kadirilik ve Nakşiben- sunda yaşayan insanlar için bu durum daha
dilik tarikatlarının bölgedeki ileri gelenler bir önem arz eder. Ayrıca yine Nurculuk ha-
ve halk üzerinde büyük etkisi vardır. Kadi- reketinin lideri Bediüzzaman Said Nursi’de
rilik geleneği Peygamber efendimizin (sav) Bitlislidir. Bugün Türkiye ve Dünya’da geniş
soyundan gelen Abdülkadir Geylani hazret- bir nüfusa sahip olan Nurculuk Hareketi’nin
lerine dayanmaktadır. Tarikatın merkezi Irak önderi Bediüzzaman Said Nursi medrese eği-
olup, Osmanlı İmparatorluğu döneminde ve timi almış ve Kürt coğrafyasında hatırı sayı-
dahi bugünde Doğu ve Güneydoğu Anado- lan öncü bir kişiliktir. Aşağıda bireysel olarak
lu’da müritleri olmakla beraber yine Geyla- daha detaylı bir şekilde inceleyeceğimiz Be-
ni soyundan gelen ailelerde bu coğrafyada diüzzaman Said Nursi ile Şeyh Said arasın-
yaşamaktadır. Çoğunluğu Hakkâri ve Kuzey daki en önemli fark Şeyh Said’in Elazığ, Muş,
Irak ile İran’da olan Geylani ailesi Peygamber Bitlis ve Diyarbakır’ı içerisinde bulunduran
efendimizin (sav) soyundan yani seyyid olan bir bölgede hareket etmiş ve burada nüfuz
bu ailenin bölgedeki önde gelen aşiretlere sağlamış olmasına karşın Bediüzzaman Said
ve bu aşiretlerin mensupları bu ailelere kar- Nursi hem İstanbul’a gelmiş, Osmanlı İmpa-
şı büyük saygı ve hürmet içerisindedirler. Bir ratorluğu’nun önde gelenleri ile görüşmeler
diğer büyük Seyyid ailesi ise Arvasi ailesidir. yapmış hem de Ankara Hükümeti ve Mustafa
Van ve çevresinde daha yoğun bir nüfusa sa- Kemal ile birebir görüşmelerde bulunmuş bi-
hip olan Arvasi ailesi de Peygamber efendi- ridir. Hatta Kendisinin Sultan Abdülhamid ile
mizin (sav) torunlarıdır. Bu her iki ailenin de görüştüğü kendisinden bir Kürdoloji Enstitü-
bölgede önemli bir nüfuzu bulunmaktadır. sü kurulmasını talep ettiği ve Sultan Abdül-
hamid’in de Said-i Nursi’nin deli olduğunu
Nakşibendilik geleneği ise, Peygamber düşünerek onu hapse attırdığı çokça söylen-
efendimizden (sav) başlayarak, Hz. Ebubekir mekte olan bir rivayettir.
(ra), Hz. Beyazid-i Bistamî’ye oradan da Hace
Muhammed Bahauddin Nakşibend hazretle- Şeyh Said
rine dayanmaktadır. Nakşibendilik geleneği/ Şeyh Said Elazığ’da doğmuş, Nakşibendi
tarikatı bu coğrafyadaki en eski gelenektir. As- tarikatı şeyhlerindendir. Kendisinin Seyyid
ya’dan Afrika’ya birçok farklı kolu bulunmak- olduğu bilinmekte ve bölgede önemli bir nü-
tadır. Bugün Doğu Anadolu’da merkezi olarak fuza sahiptir. Şeyh Said ailesinden Cumhuri-
Adıyaman/Menzil kolu bilinir. En büyük kol- yet döneminde siyaset içerisinde bulunmuş
larından biri ise Suriye/Kamışlı da bulunan torunları bulunmaktadır. Bu isimler merkez
Şeyh Ahmed el Haznevi koludur. Bu her iki ta- sağ içerisinde ve Milli Görüş’te siyaset yap-
rikatın bölgedeki etkisi buradaki milliyetçilik mış önemli şahıslardır. Refah Partisi ve Fazi-
5
İFE PERSPEKTİF
let Partisi’nde Erzurum milletvekilliği yapmış mezhep ve tarikat ayrımı yapılmaksızın (la
Abdülillah Fırat ve yine Demokrat Parti’den ilahe illallah Muhammedün resulALLAH) di-
1957 seçimlerinde genç yaşta milletvekilliği yen bütün Müslümanlar üzerine farz oldu-
yapmış daha sonra Doğru Yol Partisi’nde de ğundan eskiden beri memleketimizde büyük
Erzurum milletvekillikleri yapmış olan ve Kürt bir gayret ve yiğitlik sahibi olan Müslüman
siyasetinde özellikle İslamcı Kürt siyasetinin aşiretinizin de şeriatı getirmek için cihada
önemli isimlerinden biri olan Abdülmelik Fı- katılacağınıza eminim.
rat’ta Şeyh Said’in torunudur. Abdülmelik Fı-
rat 90’lı yıllarda içerisinde bulunduğu Doğru Ya Eyyühelensar!
Yol Partisi’nin Kürt politikalarından hoşnut
olmayarak partiden ayrılmış ve 2002 yılında Dinimizi ve namusumuzu bu dinsizlerin
daha sol bir çizgide olan ve bir ara başkan- elinden kurtaralım. Size istediğiniz yerleri ve-
lığını yine Kürt siyasetinin önemli isimlerin- relim. Bu dinsiz hükümet sizi de kendisi gibi
den olan Kemal Burkay’ın yaptığı Hak ve Öz- dinsiz yapacaktır. Bunlarla cihad farzdır [18].”
gürlük Partisi’ni kurmuştur.
Aynı kitapta Uğur Mumcu’nun aktardığı
Yukarıda da söylediğimiz üzere Şeyh Sait Şeyh Sait’in mahkeme sürecinde söylediği
ayaklanması Cumhuriyet Dönemi Kürt hare- sözler:
keti için çok önemli bir dönüm noktasıdır.
Ayaklanmanın iki ana unsuru vardır; bunlar- “-Şeriat hükümlerinin hükümetiz tarafın-
dan birincisi Ankara Hükümeti’nin Milli Mü- dan uygulanmasını sağlamak düşüncesi be-
cadele döneminde Kürtlere verdiği sözlerin nim başımda yaşayan bir fikir ve arzuydu.
yerine getirilmemesi ve çok farklı bir tutum Bunu gereğinde söylemekten de çekinmez-
içerisine girilmesi. Bunu daha önce İttihat ve dim. Fakat, böyle olsun diye kimseye bir şey
Terakki’nin Pan İslamizm-Pan Osmanlı poli- söylemedim [19].”
tikalarından sert bir şekilde Pan Türkizm ge-
çişinde görmüştük. İkinci unsur ise; Laik bir Bu her iki ifade de Şeyh Sait’in bireysel
Cumhuriyetin kurulmuş olmasıdır. Bugünden olarak bu yola tek bir amaç ile başladığını
baktığımızda ve yıllardır süregelen tartışma- net bir şekilde ortaya koymaktadır. Yanın-
lar içerisinde Şeyh Sait’in İngilizlerle İşbirliği daki isimlerden bazılarını hedefine bağımsız
yaptığı, bu ayaklanmanın Kürt milliyetçiliği bir Kürdistan kurmak olma ihtimali de elbet-
güden bir ayaklanma olduğu söylene dur- te söz konusudur. Ancak burada hareketin
sun sonuçlarına baktığımızda ve Şark İstiklal öncüsü olan ismin ve yıllarca tartışılagelen
Mahkemesi’nde verilen ifadeleri ele aldığı- meselenin bizzat Şeyh Sait’in kendi söylem-
mızda ayaklanmanın Milliyetçilik veya İktidar leri ile ortaya çıkan fikri durumu üzerinden
mücadelesinin biraz daha ötesinde şeriat değerlendirilmesi daha doğru olacaktır. Hila-
ayaklanması tanımlaması içerisine alınması- fetin kaldırılması ile Kürtler’in Türkler’le ba-
nın daha akıllıca olacağı kanısı bulunmakta- ğının zedelendiği fikri daha öncede söyledi-
dır. ğimiz üzere çok tartışılan bir konudur.
Bu kanıya iten sebeplerden biri Uğur Bediüzzaman Said Nursi

Mumcu’nun kitabında aktardığı Şeyh Sait’in 4 Bediüzzaman Said Nursi, Şeyh Sait’in ak-
Ocak 1924 gününde Van’daki aşiret reislerine sine çok daha hareketli bir gençlik dönemi
göndermiş olduğu şu mektubu aktarmakta- geçirmiştir. Hem Kürt cemiyetlerinde aktif
dır: olarak bulunmuş hem de Osmanlı İmpara-
torluğu ve Ankara Hükümeti ile görüşmeler
“-Esselemün-aleyküm, rahmetullahi ve yapmış bir isimdir. Said Nursi 1. Dünya Sava-
berekatühü, lelülhamd, velminne. Hidayeti şı sırasında Doğu Cephesi’nde Ruslar’a karşı
rabbani ile dini mübini Ahmedi’yi kafir olan savaşmış ve esir düşmüştür. Rusya esareti
Mustafa Kemal’ in yedi zulmünden kurtarmak onun hayatın önemli bir yer teşkil etmekte-
amacıyla hareket edildi. Bu gaza ve cihadın dir. Bu esaret sürecinde uzun yıllar esaret-
6
İFE PERSPEKTİF
ten kurtulmayı bekleyen askerlere nazaran den ulusların hakları prensibine uygun olarak
Said Nursi kısa bir süre içerisinde kaçmış ve “Birleşik Bağımsız Ermenistan” ve “Bağımsız
İstanbul’a ulaşmıştır. Bu kaçış ile ilgili kendi Kürdistan” yaratılmasını, kurulacak olan bu
sözleri şöyledir: devletlerin, halklarımızın istekleri göz önüne
alınarak, büyük devletler yardımını alabilme-
“Gayet hilâf-ı me’mul bir surette, yayan gi- sinin teminini, bu konuda karara varılmasını
dilse bir senelik mesafede, tek başımla, Rus- ve de ülkemizin tekrar gelişmesi süresinde
ça bilmediğim halde firar ettim. Zaaf ve ac- bu devletlerin gerekli olan ekonomik ve tek-
zime binaen gelen inayet-i İlahiye ile harika nik yardımlarını esirgememelerini rica ederiz
bir surette kurtuldum. Ta Varşova ve Avustur- [21].”
ya’ya uğrayarak İstanbul’a kadar geldim ki
bu surette kolaylıkla kurtulmak pek harika Bu metnin imzalanması ve duyulmasından
olmuştu. Rusça bilen en cesur ve en kurnaz sonra Said Nursi ve arkadaşları şu mektubu
adamların muvaffak olamadıkları çok tes- kaleme alıyor:
hilât ve çok kolaylıkla, o uzun firarî seyahati
bi¬tirdim [20].” “Dört buçuk asırdın beri İslamın fedakâr
ve cesur taraftarı olarak yaşamış ve dini ge-
Said Nursi hem aktif savaş içerisinde bu- leneklere bağlılığı gaye bilmiş Kürtler, he-
lunmuş hem de Kürt hareketlerinin içeri- nüz beş yüz bin şehidin kanları kurumadan,
sinde olmuş biri olarak siyasal hareketlere şişlere geçirilen yetimlerin, gözleri oyulan
daha yatkın bir kişilik olması gerektiği düşü- ihtiyarların hatırlarını teessürle anarken İs-
nülebilir ancak o her zaman siyasetten uzak lamiyet’ in zararına olarak tarihi ve hayati
durmuştur. Said Nursi’yi diğer tarikat lider- düşmanımız ile barış anlaşmaları imzalamak
lerinden ayıran özelliği onun çok farklı bir suretiyle dinlerine aykırı hareket edemezler.
yol izlemeye başlamış olmasıdır. Said Nursi Bu nedenle, Kürt ulusal vicdanı bu gibi anlaş-
ehlisünnet vel tarikat döneminin bittiğini ve maları imzalayanları tanımadığını ve emelle-
ehlisünnet vel cemaat döneminin başladığı- rinin din ve milliyetlerini birleştirmek olduğu-
nı söylemektedir. Bu da özellikle Doğu’da çok nu bildirilmesine aracı olunması [22].”
etkin olan Kadirilik, Nakşibendilik tarikatla-
rından ayrılarak onun çıkış noktası olan Kürt Bu mektupta bize aşikâr bir şekilde gös-
coğrafyasının aksine Batı Anadolu’da özellik- teriyor ki Said Nursi Kürt hareketlerinin içe-
le son dönemlerini geçirdiği Barla/Isparta’da risinde bulunduğu ve henüz Nur Hareketi
daha geniş bir kitleye ulaşmasını sağlamıştır. ortada yokken dahi fikriyatta öncelik olarak
Bir insanın hayat alanı olarak bu kadar Türk İslam Dirliğini benimsemiştir. Nurculuk Ha-
nüfus içerisinde olup Kürt milliyetçiliği yap- reketinin yayılması ve bölgesel bir hareketin
tığını söylemenin yanlış olacağı savını da et- ötesinde ülkenin tamamında sempati ve öğ-
rafındaki öğrencileri ve Said Nursi’nin bizzat renci toplayan bir hareket olmasının teme-
sözleri çok net bir şekilde ortaya koymakta- linde de İslam düsturu en temel noktadır.
dır.
Kürt hareketleri içerisinde yazarken ve ha-

reket ederken dahi milliyetçilik unsurların-
dan çok daha fazla İslam vurgusu ve İslam
söylemini benimsediği de aşikârdır. Bunun en
önemli örneği, Boğos Nubar ve Şerif Paşa’nın
bağımsız Ermeni ve Kürt devleti kurulmasına
dair imzaladıkları mutabakattır. Mutakabatta
şöyle denmektedir:
“Şu halde Barış Konferansı’ndan, aramızda

tam anlaşmaya varmış olarak beraberce siz-
7
İFE PERSPEKTİF
SONUÇ çekleşen Şeyh Said isyanının etkileri halen

19.yüzyılın başlarında başlayan bu isyan devam etmektedir. Her isyanı tetikleyen bir
hareketleri ile son Kürt İsyanı olarak nitelen- durum olmakla beraber, her isyan kendinden
dirilen PKK meselesi arasındaki yaklaşık 150 önce ve/veya sonraki ile de etkileşim içeri-
yıllık süreçte bugünkü adı ile Kürt siyasal ha- sindedir. Son Kürt isyanı olarak tanımlanan
reketinde isyan temellerinde birçok ve köklü PKK meselesinin kendinden öncekilerden
değişimler görmekteyiz. Bu değişimi dört dö- en temel farkı ise Osmanlı İmparatorluğu ve
neme ayırabiliriz: Cumhuriyet’in ilk yıllarında yaşanmış olan
isyanların ideolojik yapısı içerisinde öncül
• II. Mahmud dönemi merkezileştirme ya da ardıl olmak üzere İslam vurgusu veya
politikalarının etkisi ile ortaya çıkmış olan yönetim şeklinin değişikliği unsurları vardır.
Kürt hareketleri Ancak ilk kez Dersim Kürt Alevi İsyanını ayrı
• II. Abdülhamid dönemi Kürt hareketle- tutarsak Kürt coğrafyasında tamamen İslam
ri. Daha çok yenilenen eğitim sistemi içeri- dışı bir isyan yaşanmıştır. Bu isyan ve terör
sinde kendine yer arayan Kürt aydınlarının olaylarının geçmişinde 12 Eylül askeri dar-
oluşturduğu gruptur. Hedef daha ziyade besi sonrası Diyarbakır Cezaevi’nde yaşanan
kültürel ve sosyal bir harekettir. Öte yan- olaylardan 1970 yıllardaki bölgede yaşanan
dan aynı dönemde Abdülhamid’in kurdur- olaylara kadar birçok etken olduğu söylen-
muş olduğu Hamidiye Alayları ile de belli mektedir. Fakat bunlar çoğunlukla yaşanan
başlı Kürt aileleri ile Padişah arasında ya- terör olaylarını bir dayanağa oturtma eğili-
kın bir ilişkide söz konusudur. minden kaynaklanmaktadır. Ancak buradaki
• İttihat ve Terakki dönemi. Bu dönemi en önemli nokta genel anlamda baktığımız-
de kendi içerisinde ikiye ayırmak müm- da ilk defa içerisinde Ulemadan veya Med-
kündür. Zira birinci dönemde Osmanlıcılık rese kökenli insanlardan daha çok sosyalist
ve İslamcılık ilkeleri ile siyaset yapılırken görüşteki ama aslında aşırı milliyetçi zihni-
Kürt Coğrafyasında da kendine sempati yetteki bir grubun var olduğunu görmekteyiz.
uyandıran ve taraftar toplayan bir İttihat Oysaki makalede de ele aldığımız üzere ne
ve Terakki Partisi varken, Türkçülük tema- Şeyh Sait’te ne de Said Nursi’de bu temalara
sının daha net bir şekilde ortaya çıkması bu kadar aşikâr rastlamamaktayız. Şeyh Sait
ile bölgedeki önde gelen isimlerin İttihat- yanında olanlardan milliyetçi olan insanlar
çıların bu politikalarına karşın Kürt Milli- olduğunu söylese dahi bu kişilerin düşün-
yetçiliği kavramını ortaya atmıştır. ce yapısı ile bugünkü PKK çizgisinin ideolo-
• Milli Mücadele ve Cumhuriyetin İlk yıl- jik alt yapısı birbirine taban tabana zıttır. Bu
larında Kürt hareketleri de yine iki farklı yüzdendir ki tarihsel olarak Kürt hareketle-
söylem üzerine dönüşüm yaşamıştır. Bun- rini değerlendirirken yaşanmış olan isyan-
lar; Ankara Hükümeti’nin Kürtler ve bölge ları kendi içerisinde ayırmakla kalmayıp son
üzerine verdiği sözler ile beraber hareket otuz yıldır yaşanmakta olan terör olaylarının
edilmesini sağlamış ve Milli Mücadelede çok daha farklı bir pencereden bakılarak ele
ortak tavır sergilenmiştir. 1924’te Hilafe- alınması gerekmektedir.
tin Kaldırılması ve 1924 öncesi Kürt halkı
ile ilgili verilen sözlerin aksine İttihatçı
geleneğin devamı gibi Türk milliyetçiliği
üzerine inşa edilmeye çalışılan yeni yapı
Doğu Anadolu’da büyük bir tepkiye neden
olmuş ve Şeyh Said ardından da Dersim
Alevi Kürt İsyanı çıkmıştır.
İktidarların söylevsel dönüşümleri ve dev-

let mekanizmasının, bürokrasinin tutumu
bölgedeki insanların bakışlarında önemli
rol oynamaktadır. Yaklaşık yüz yıl önce ger-
8
İFE PERSPEKTİF
DİPNOTLAR VE KAYNAKÇA
1- Şimşir, Bilal, Kürtçülük 1787-1923, s.97,
2007, Bilgi Yayınevi.
2- Bruniessen, Martın Van, Ağa, Şeyh,
Devlet, s. 283, İletişim Yayınları, 2008.
3- http://www.aljazeera.com.tr/dosya/
osmanlidan-devralinan-sorun, Erişim Tarihi:
06.06.2016.
4- Doğan, Cabir, “Iı. Mahmut Dönemi Os-
manlı Merkezileşme Politikasının Doğu Vila-
yetlerinde Uygulanması”, Turkish Studies -
International Periodical For The Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic,
Volume 6/4 Fall 2011, p.510
5- Bruniessen, Martın Van, a.g.e., s. 285.
6- http://www.aljazeera.com.tr/dosya/
osmanlidan-devralinan-sorun, Erişim Tarihi:
06.06.2016.
7- Tan, Altan, Kürt Sorunu, s.98, Timaş Ya-
yınları, 2011.
8- Bruniessen, Martın Van, Kürdistan
Üzerine Yazılar, s. 137, İletişim Yayınları, 2015.
9- Olson, Robert, The Emergence of Kur-
dish Nationalism1880-1925, Austin, Univer-
sity of Texas Press, 1991 p.1-7, Aktaran; Kirişçi,
Kemal, Wınrow, Gareth M., Kürt Sorunu Köke-
ni ve Gelişimi, s.83, Tarih Vakfı Yurt Yayınları,
1997.
10- Tan, Altan, a.g.e., s.95.
11- a.g.e. s.134-137.
12- a.g.e. s.135.
13- a.g.e. s.135.
14- a.g.e. s.139.
15- Hakan, Sinan, Türkiye Kurulurken Kürt-
ler (1916-1920), s.311, İstanbul, İletişim Yayın-
ları, 2013.
16- http://www.aksam.com.tr/guncel/
kurtlere-etnik-haklar-amasyada-verilmis-
ti--161783h/haber-161783, Erişim Tarihi:
06.06.2016.
17- Hakan, Sinan, a.g.e., s.295.
18- Mumcu, Uğur, Kürt İslam Ayaklanması
1919-1925, s.64, İstanbul, Tekin Yayınevi, 1993.
19- a.g.e. s.124.
20- Bediüzzaman, Said Nursî. Lem’alar,
İstanbul, Söz Basım Yayınları. s. 371, Akta-
ran: http://www.risalehaber.com/said-nur-
sinin-esaret-arkadasindan-ilginc-bilgi-
ler-217617h.htm, Erişim Tarihi: 06.06.2016.
21- Hakan, Sinan. a.g.e., s.297.
22- Mumcu, Uğur, a.g.e., s.14-15.

19 20 Yy Kurt Hareketleri Ve Seyh Said S

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

19 20 Yy Kurt Hareketleri Ve Seyh Said S

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

19 20 Yy Kurt Hareketleri Ve Seyh Said S

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

İFE PERSPEKTİF

19. VE 20. YY KÜRT HAREKETLERİ: ŞEYH SAİT VE SAİD NURSİ ÖRNEKLERİ

• Bedirhan Osman Paşa İsyanı (1877-

Abdülhamid döneminde doğuda isyanlar • Kürt öğrencileri birbirine tanıtarak

Bu kanıya iten sebeplerden biri Uğur Bediüzzaman Said Nursi

Kürt hareketleri içerisinde yazarken ve ha-

“Şu halde Barış Konferansı’ndan, aramızda

SONUÇ çekleşen Şeyh Said isyanının etkileri halen

İktidarların söylevsel dönüşümleri ve dev-

You might also like