TU SACH
eNom Nis!
VA CON NGUOI
ol: z Aan
oe Oe Sa tised QuéC GIA HA NO!WAI HOC QUOC GIA HA NOI
TRUGING DAI HOC KHOA HOC TUNHIEN
NGUY’EN XUAN CU- NGUYEN TH] PHUONG LOAN
MOI TRUONG VA CON NGUGI
NHA X'UAT BAN DAI HOC QUOC GIA HA NOILOI NOI DAU
Lich str phat trién cla xa hoi Jodi ngudi ludn gan lién voi moi quan
ita con ngudi va mdi trudng. Moi trubng 1a cdi ndi sinh ra con ngudi,
sinh ra cic nén van hod, van minh nhan loai. Modi trudng chita dung
nhéing ngudn tai nguyén ma con ngudi cin cho cude séng bin than cing
nhu san xuat. Moi trudng 1a khong gian chia dung nhing gid tri chat
lvong. gid ui thm my ma con ngudi mong mudn duge bio toan. Tuy
nhién wong qué inh Khai thac ti nguyen, con ngudi cing da lam bién
d6i c’inh quan bén ngoai cing hw cdc chic nang clia nd.
trién theo xu thé chung
‘u hon,
1g cach thtte thoat man nhu ciu cua con ngudi. Trong sudt lich sit phat
Con ngudi cing hoin thign, xd hoi cing phi
i tuo ra nhiéu co hdi hon cho su sinh ton, trudng tho, tao ra nhi
nhtn
uién cua minh, lodi ngudi roi vo mé cung cla nhing mong mudn mau
thuan nhau, chia r@ nhan loai thanh nhiéu wudng phai, hoac than thign véi
moi tudng tw nhién thi phai choi bo chon phén hoa nhan tao, hoac mai
miét véi nhig toan tinh loi nhuan thi phai xa lia cdc gid tri va tién ich cua
tu nhién.
Nhimg nam gin day, cing véi su biing né dan s6 va su phat trién
nhu vii bao ctia Khoa hoc cong nghé, moi trudng G mot so khu vue va mot
80 yeu t6 moi trudng todn cau da bi suy thodi nghi¢m trong. Cude song 6
nhiéu ving wen thé giGi khong nhiing khong duge cai thién ma tham chi
dang xiu di.
Do su thidu higu bidt
méi trudng, con ngudi di c6 nhimg tac dong
ip bach cia ton
da duge khai sinh va cé nhiém vu nghién
xiu t6i né va bio vé moi trudng dang U6 thanh ahiém vu
nhan loai. Khoa hoe moi trudng
citu chi ra cach thie gidi quyét cdc van dé moi tru’ng hign ¢6, cing nh
tim ra con dudng phat trién bén ving, khong gay ra nhdng he qua xu cho
moi Wudng va con ngudi. Bao vé moi trudng 1a cong viéc doi hoi “Tu duy. bio vé mdi
Khoa hoc toan cau, hinh dong dia phuong diing dan”. Do vay
trudng khong phai 1a trach nhiém cua riéng ai, ma ddi hoi su ddng long.
chung suc cla moi cd nhan, cong dong, clia oan xa hoi.
Dé co nhimg hinh dong tich cue tong khai thc, st: dung va bio ve
moi uudng, ching ta cin c6 nhing hiéu biet vé ching. vé moi quan he gitka
con ngudi va moi tudng. Gido trinh Moi trudng va Con ngudi duge bien
soan theo dé cuong di duge BO Gido duc va Dao tao thong qua va da duge
giang day nhiéu nam tai Dai hoc Quée gia Hi Noi. Gido trinh str dung dé
gidng day cho sinh vién cdc trudng dai hoc khong chuyén vé méi tudng.
Trong qua tinh soan thao, ching toi di nhan duge su gdp y quy
bau cia GS.TS. Mai Dinh Yen cing cic giing vien Khoa Moi uudng.
Trudng Dai hoc Khoa hoc Tu nhién. Ching toi Xin chan thanh cim on
va mong tiép tuc nhan duge su gdp y cla quy ban doc.
Cac tic giaChuong 1
MOT SO KHAI NIEM CO BAN
1.1. MOL TRUONG
1.1.1. Khai ni¢m va chic nang cua moi truong
ic diéu
én, sinh vat 1a tong hop
anh hudng ti vat thé, sur kign,
tw nhién 12 mot hé thong thong nhat, én dinh,
Moi wing cia mor vit thé, sit k
kién bén ngoai ¢ inh vat dé. Moi truéng
n bang dong, ton tai va
it dinh. Cac dac trung co
ban cua hé thong chi duge duy tri va thé hién khi hé thong duge bao toan
iyén trang va on dinh,
ty nhién nh
van dong tan theo nhing quy 1ua
Méi trudng song
clia con nguodi theo nghia rong 1a ca vi tru bao La,
bao gém tong hop cic digu kig
ty nhién (tai nguyén va mdi trudng),
nhan tao (cong cu, phuong tién...), xd hoi (t6 chifc, thé ché, luat Ié...) bao
quanh va c6 dinh hudng ti con ngudi n6i rieng va su phat trién cia xd hOi
Jodi ngudi noi chung
Trai dat gm c6 thach quyén, thuy quyén, khi quyén, sinh quyén v6i
cae co thé séng va méi trudng cla nd. Khac voi cic quyén vat chat vo
sinh, trong sinh quyén, ngoai vat
it, ning Iugng, cdn c6 thong tin cé
di ng.
n cao nhai i ui tue con
vat s
tic dung duy tr ciu tric, co ché tén tai va phat trién cla
Dang thong tin 6 mute do phic tap va phat tri
ngudi, c6 tic dong ngay cang manh mé dén su t6n tai cla Trai dat ndi
ri¢ng va dang md rong pham vi ra ngoai Trai dat.
Vé mat x4 hdi, cic cé nhin hop lai thinh gia dinh, bd toc, cong déng.
quée gia, x4 h6i, doan thé... theo nhimg loai hinh, phuong thie va thé ché
Khde nhau, tirdé tuo nén cdc mdi quan hé, cic hinh thai t6 chic kinh té -
xa hoi 66 tie dong manh mé t6i moi trudng va ti nguyén thién nhién.Moi trudng song ctia con ngudi theo nghia hep (goi tat la moi
trudng) chi bao gém nhing nhan t6 cé lign quan truc tigp ti surtén tai va
phat tign cia x4 hoi loai ngudi, dé 1a chat Luong moi trudng we nhign,
nhan tao, xd hdi tong khuon kho khong gian cé lién quan truc tiép ti
chi thé, nhu khong khi, nud
dao diic, t6 chtic chinh tri, xa ho
anh sdng, bic xa, 4m thanh, cainh quan,
tai vung ma con ngudi dang song.
Ludt Bao vé Moi trudng Viet Nam nam 2005, quy dinh: Moi iruing
bao gém cdc yéu t6 tu nhién va yéu t6 vat chat nhan tao bao quanh con
ngudi, c6 anh hudng ti ddi séng, san xudt, su ton tg
» phat trién cla con
ngudi va sinh vat. Thanh phan mdi trvéng bao gdm cac yéu t6 vat chat
tao thanh méi trudng nhu dat, nudc, khong khi, 4m thanh, dnh sang, sinh
. hé sinh thai va cdc hinh thai vat chat khac. Nhu vay, khéi ni¢m nay
chi dé cap dén moi wudng tw nhien, cdc yeu 16 xd hoi - nhan van khong
duge buo g6m trong yéu to mdi trudng theo quy dinh nay.
Chie nang ctia moi truéng ne nhién rit da dang. bao gom:
- Cung cap khong gian song cho con ngudi va cic sinh vat.
- Chifa dung va cung cap tai nguyén thién nhién
- Tiép nhan, chita dung va phn huy chat thai.
thién tai di véi con
- Bao vé va lam gidm nhe cde tic dong ci
ngudi va sinh vat (cung cap ving dém, tin higu bao dong, li chin ozon...)
- Luu git va cung cp thong tin.
Cfe chife nang uén cua moi trudng déu c6 gidi han va c6 diéu kign,
dai hdi viée khai thc chting phai than trong va c6 co sé khoa hoc. Mac
dit cc chite nang eda moi trubng rat da dang, nhung cé lién hé true tig
voi nhau, khai thdc mot chic nang nay co thé 1am anh hudng dén kha
nang khai thic cdc chite nang khac. Loi nhuan ma chtic nang wen
cung cap cling khong nhu nhau va thay d6i theo thi gian va chiu amh
huong manh cua tién trinh phat trién xa ho
lodi ngudi.
1.1.2. Mot so khai
m vé cic van dé moi trubng,
Theo Luat Bao vé Moi trudng Viet Nam, mot sO khdi niém vé cdc
vain dé moi trudng dudi day duoc hiéu nhu sau:
6- Moi trudng bao gdm cdc yéu t6 tu nhién va vat chat nhan tao bao
quanh con ngudi, cé anh huong dén doi sdng, san xudt, su ton tai, phat
trién cua con ngudi va sinh vat
- Thanh phan moi trudng la yéu t6 vat chat tao thanh moi trudng
nhu dat, nuéc, khong khi, 4m thanh, anh sing, cdc chat dinh dudng va cic
hinh thai vat chat khac.
- Hoat dong bdo vé moi trudng 1a hoat dong gitt cho moi trudng
g lanh, sach dep; phOng ngira, han ché tic dong xdu doi v6i moi
trudng, ting pho su cé moi trudng; Khic phuc 6 nhiém, suy thodi, phuc
hoi va cai thign moi trudng; Khai thc, sir dung hop ly va tiét kiém tai
nguyen thién nhién; bio vé da dang sinh hoc.
- Phat trién bén vieng \a phat trién dap tig duge nhu cau cla thé he
hign tai ma khong lam t6n hai dén kha nang dap img nhu céu d6 cla cdc
the he tuong lai trén co so ket hop chat ché, hai hoa gitta tang truong kinh
ts, bao dam tién bd x hdi va bao vé moi trudng.
- Tiéu chudn moi truéng la gidi han cho phép cua cic thong
chat lugng moi trudng xung quanh, vé ham luong cla chat gay 6 nhiém
trong chat thai duge co quan nha nude c6 thim quyén quy dinh lam can
citdé quan ly va bao vé moi truong.
-Onh
khong phit hop véi tigu chudn mdi trudng, gay anh hudng xu dén con
méi trivong 1a sut bién déi clia cic thanh phiin méi trudng
ngudi, sinh
- Suy thodi moi trudng 1a su suy gidm vé chat lugng va sé long cua
thanh phan méi trudng, gay anh hudng xau déi véi con ngudi va sinh vat.
- Suc moi truéng 1a tai bién hoac rii ro xdy ra tong qué trinh hoat
Gong cia con ngudi hoac bién déi that thudng cia tu nhién, gay 6 nhiém,
suy thodi hoc bién ddi mdi trubng nghiém trong.
- Chat gay 6 nhiém 1a cic chat hodc yéu té vat ly khi xuat hién
trong moi trudng thi lam cho mi trudng bi 6 nhiém.
- Chat thai la vat chat & thé ran, long, khi duge thai ra tir san xudt,
Kinh doanh, dich vu, sinh hoat hoac hoat dong khac.- Chat thai nguy hai \a chat thai chita yéu t6 doc hai, phong xa, de
chay, dé né, dé an mon, dé lay nhiém, gay ngd doc hoac dac tinh nguy
hai khac.
- Quan ly chat thai 1a hoat dong phan loai, thu gom, van chu:
giam thiéu, tai sir dung, tai ché, xir Ly, tiéu hy, thai loai chat thai.
- Phé liéu la sin phim,
tigu ding dugc thu héi dé ding lam nguyé
at ligu bi loai ra tir qué tinh san xuat hode
ligu sain xuat.
- Site chiu tai ciia moi trudng 1a gidi han cho phép ma moi trudng
6 thé tiép nhan va hap thu cac chat gay 6 nhiém
- Hé sinh thdi la bé quan thé sinh vat tong mot khu vuc dia ly tw
nhién nhat dinh cing t6n tai va phat trién, c6 tée dong qua lai voi nhau.
- Da dang sinh hoc li su phong phui vé nguén gen, lodi sinh vat
hé sinh thai.
- Quan trée moi trudng \a qua winh theo doi cé hé thong vé moi
trudng, cde yéu t6 tac dong lén moi trudng nham cung cap thong tin phuc
vu dinh gid hién trang, dién bién chat Ivong moi trudng va cdc tac dong
xiu doi vdi mi trudng.
- Thong tin m sO liéu, dit ligu vé céc thanh
n moi trudng; vé trot lugng, gid tri sinh thdi, gid ui kinh té cua cic
moi trudng bao 26
pha
ngun ti nguyén thién nhien; vé cac tic dong doi voi modi trudng; vé chat
thai; vé mic dé moi trudng bi 6 nhiém, suy thai va thong tin vé cdc van
dé moi trudng khéc.
ong moi trudng 1a viéc phan tich, dy bao cac tac
dong dén moi trudng clia dir dn dau tu cu thé dé dua ra céc bién phip bao
vé moi trudng khi trién khai du dn do.
- Dauh gid moi truong chién luoe la vide phan tich, du bao cdc tée
dong dén moi trudng cia du an chién luge, quy hoach, ké hoach phat
trién trude khi phé duyét nham bio dain phat trién bén ving.
- Khi thai gay hiéw ting nha kinh la cic loai khi
trao déi nhigt gidta Trai dat va khong gian xung quanh 1am nhiét do cua
khong khi bao quanh bé mat Trai dat néng len.
dic dong dén sir
8- Han ngach phat thai khi gay hiéu ting aha kink 1 khoi long
khi gay hieu dmg nha kinh ctia mdi qude gia duoc phép thai vao bau khi
quyén theo quy dinh eta cic digu ube quo
té lién quan.
O nhiém moi wudng duge hiéu 1a su thay déi tinh chat cla moi
trudng (ve mat Ly hoc, hod hoc, sinh hoc), vi pham ti¢u chudn moi trugng
cho phép. Su thay doi tinh chat moi trudng gay nén boi nhitng thay déi
thanh phan moi trudng, nhu xuat hién cic chat mdi cé tinh doc hai, hoac
suf gia tang mot chat no dé trong modi Uudng téi ngudng giy hai. O
nhiém moi trudng xay ra khi dong chat gay 6 nhiém di vao moi trudng
Jén hon dong ra, déng thdi kha nang cia méi trudng chifa va bién déi Lim
sach chat gay 6 nhiém han ché, din dén su tich luy chat gay 6 nhiém
trong moi trwong nhanh chong vuot qué ngudng cho phép (Hinh 1.1).
MIEN O NHIEM CHAT A
Cho php doi
voi chat A
A vao A bién déi, tich uy | Yn,
MIEN AN TOAN CHAT A
Hinh 1.1. So dé khai niém 6 nhiém méi truéngO nhiém moi truong duoc phan loai theo nhiéu cach khac nhau:
- Theo di
chat gay 6 nhiém wuc tiép gay nén tc dong bat loi va. 6 nltiém tht cap, Va
dang 6 nhién trong d6 chat thai ban dau khong doc, nhung do bien ddi
trong moi trudng, tro thanh chat doc hai gay 6 nhiém, hoac do su cé mat
cla cdc chat thai tao ra su thay d6i cdc qué tinh ur nhién trong mdi
trudng, tird6 tao ra nhig bat Ioi cho cuge séng.
¢ diém nguén gay 6 nhiém, c6 6 ni p. trong dé
- Theo cae thinh phiin moi trudng bi 6 nhiém, c6 6 nhiém
nhiém nude, 6 nhiém khong khi.
- Theo tinh chat cua chat 6 nhiém c6 6 nhiém ly hoc, 6 nhiém hod
hoc, 6 nhiém sinh hoc.
- Theo yéu t6 gay 6 nhiém, cé 6 nhiém phéng xa, 6 nhiém nhiét, 6
n déng. chi, coban, 6 nhiém chat hitu co.
Suy thodi va 6 nhiém moi trudng gay he qua rat 1én, 1am t6n thuong,
ng, suy gidm stic dé khiing, suy gidim kha nang dap ung cdc nhu cau,
bién di bat loi, hoac cap tinh gay ngo doc, tr vong ca thé, huy dict quin
thé, he sinh thai; pha v6 tinh quy Juat cua nhiéu hién tugng va qua trinh tw
nhién, tang cudng mic dc liét cla cdc tai bién thién nhién, can td cic
hoat dong dy bao, dur phong va han ché riti ro, gay thiét hai kinh té va cain
U6 phat trién; gay khing hong moi trudng va hé sinh thai.
Theo Ngan hing Thé giéi (1992) cai thign nguén nude c6 thé gitip
iim 22% (198/900 trigu) ngudi bi ticu chy, 28% (252/900 tri
bi giun dia, 76% (3/4 trigu) ngudi bi giun chi, 73% (215/300 trigu) ngubi
bj sin. Ty Ié sé ngudi mac bénh sé gidm trung binh 16% néu cai thién
chat lugng nuée, 25% néu ciip dit nudc, 37% néu cai thign ca chit va
lugng nude, 22% néu cai thién diéu kign thai phan.
Su cé moi trudng la cdc tai bien hoac rui ro xay ra trong qué uinh
hoat dong cua con ngudi hoac bién déi bat thudng cua thién nhién, gay
suy thodi moi trudng nghiém trong. Su c6 moi trudng c6 thé xay ra do
thién tai ty nhién nhu dong dat, 1d lut,... hodc do su cé ky thuat nhu dim
ju, sy c6 1d phan tmg hat nhan, vo dap thuy dién,
Khing hodng moi wrong la nhiing suy thodi chat lugng moi trudng
Ng quy mé toan cau, de doa cudc séng cla ton bd hay mot bo phan lin
ngudi
10Tac dong bat loi cla con ngudi tdi mdi trudng cd ngudn géc tir cdc
y p co ban 1a: tang dan s6, dac biét 14 tang dan sé do thi va
cic ving tai nguyén khan hiém: phan hod gidu nghéo. biét 1a nghéo
hoat dong kinh té va dan sinh. Ng trudng cdn chiu
tac dong cla cdc yéu t6 thiic day sau: thi trudng yéu kém; diéu hanh cia
do ra, van dé mo
chinh quyén yéu kém, nhat 1a trong Tinh vue can thigp va ra quyét dinh;
khiém Khuyét vé thé ché, tao ra su chéng chéo trac
phap ly; khiém khuyet do quyén tu hitu; thicu thong tin do sy canh bio va
uy quyén chua day du, thiéu ti thttc do gidéo duc mdi trudng chua tot.
h nhiém, thiéu tinh
1.2. KHAI NIEM VE TAI NGUYEN THIEN NHIEN
Tai nguyén thién nhién gom dang ning lugng, vat chat, thong tin
tu nhién, ton tai khdéch quan ngodi y mudn con ngudi, cé gid tri ty than
ma con ngudi cé thé sir dung duge trong hién tai va tuong lai dé phuc vu
cho sy phat trién cia x hi lodi ngudi. Tai nguyén thién nhién duge phan
loai theo nhiéu cach khéc nhau:
- Theo dang t6n tai cua vat chat c6 tdi nguyén vat ligu, tai nguyén
nang lugng va tai nguyén thong tin.
- Theo dac trung vé bin chat bao gém tai nguyén dat, nudc, sinh vat,
khodng san, nang luong.
- Theo kha nang phuc héi cé tai nguyén vo tin (ning lugng mat tdi,
thuy
khong tai tao (khodng sin). Déi véi tai nguyén co kha nang tai tao, con
ngudi st co co hoi su dung lau bén néu diet Khai tha
nang tu phuc héi va khong lam tén thuong cdc diéu kign cn cho qué
trinh tai tao tai nguyen.
Khi khai thac sit dung tii nguyén, mot phan sé bién thanh rac thai
phan cdn lai dugc dua vio hé thong san xuat. Tir day mot phan lai bi loai
6 . phan cdn lai 1A hing hod dua vao hé thong tiéu thu,
cudi cing chting cing sé tré thinh rac thai, Digu nay ciing cé nghia
cing khai théc sir dung nhiéu tai nguyén cng tao ra nhiéu ric thai. Viéc
tdi ché, tai sir dung, tdi quay vong tai nguyén trong hé kinh té tao ra hai
xu thé li ich cg bin [a gidm nhu cu khai thdc tdi nguyén va gidm long
m moi trudng.
m nguén gay 6 nhi
il1.3. KHOA HOC MOI TRUONG
1.3.1. Khai niém
Khoa hoc moi truen h, nghién ctu tng thé
cde vin dé vé moi trudng lién quan dén doi song cd nhan va sur phat trién
la khoa hoc lién n,
kinh té xa hdi cua loai ngudi. Néi cdch khac, Khoa hoe moi trudng nghién
ctu vé m6i quan hé va tuong téc qua lai gia con ngudi va moi Tudng
xung quanh.
Truéc khi cé khoa hoc méi trudng, da phat trién cde nganh khoa hoc
khac lay timg thinh t6 mdi trudng riéng biét lam déi tugng nghién citu.
Vi du nhu sinh hoc nghién cttu cic loai sinh vat, xem ching an gi, sinh
song ra sao, quan hé véi moi truéng ty nhién nhu thé nao. Thuy van hoc
nghién cu ban chat va quy lua
qua Uinh thuy van trong song ngdi.
sinh thanh, phat tién cua cdc hién tugng,
Khoa hoc moi trudng ra ddi sau cde nginh khoa hoc én, nhung
khong thay thé chting, khong chiém doat déi tong nghién ctu cila
chitin
Khoa hoc moi trudng chi nghién citu cic doi tugng dé trong mdi
quan hé véi con ngudi, vi con ngudi. Nhu
ay, trong giai doan hién nay,
c6 thé xem khoa hoc moi tudng 1a mot nganh khoa hoc doc lap nghién
ctu vé moi trudng sOng cla con ngudi va céc tic dong qua |;
ngudi v6i moi trudng, duge xdy dung trén co sé tich hgp kién thi cla
nhiéu nganh khoa hoc khéc nhau. Tuy nhién, cing can chi y rang su
phan chia ranh gidi giita cic nganh khoa hoc cing khé 16 rang. Vi du cé
ngudi vin con cho ring mdi trudng dong nghia vGi hé sinh thai, khoa hoc
mdi truGng 1a sinh thai hoc nhan van...
cua con
Nhiém vu cia khoa hoc moi wong ka nghién citu tim ra cic giai
phip bao ve moi trudng trong qué trinh phat trién (phat trién bén ving) va
gidi quyét cdc van dé moi i trudmg gay cin hién nay. Khoa hoc mdi trudng
su dung cdc thanh tuu cde nganh khoa hoc ty nhién (sinh hoc, sinh
thai hoc, dia ly, dia chat, kh/ tuong thuy vin hai duong hoc, todn hoe, vat
ly hoc, hoa hoe...), khoa hoc xa hoi (kith té nhan van...) lam co so
nghién ctu, du bio nguyén nhan, dién bién, hién trang, hé qua
moi trudng. Khoa hoc moi trudng ciing st’ dung céc thinh tu cla cic
12nganh khoa hoc cong nghé. ky thuat va khoa hoc xa hoi (luat, chinh wi...)
lam cong cu gidi quyét cde vain dé moi trudng, bao vé mdi trudng.
1.3.2.
‘oi dung va phuong phap nghién cuu
Khoa hoc méi trudng str dung cic phyong phap nghien citu cla
nhiéu ng’nh khoa hoc khdc nhu: Thu thap va phan tich thong tin thuc dia;
Danh gid nhanh moi trudng: Phan tich thanh phan moi trudng; Phan tich,
danh gid kinh té, xd hoi; Phan tich hé thong; Phan tich sinh thai nhan van;
Phan tich vong doi san pham: Vién tham: He thong tin dia ly; Tinh toin,
du bao, m6 hinh hoa; Giai phap ky thuat, cOng nghé...
Joi dung nghién etiu etia khoa hoc moi tring c6 thé chia thanh 4
loai cha yéu nhu sau:
- Nghién cttu dac diém cua cade thanh phan moi trudng, dic biét 1a
moi quan hé va tic dong qua lai gidta mdi trudng va con ngudi.
- Nghién ctu ky thuat, cong nghé xtrly 6 nhiém.
- Nghién cttu tng hgp eae bién phap quin ly Khoa hoe, kinh té, luat
phap. hoi nhim bio vé mdi trudng, su dung hop ly tai nguyén, phat
tigh bén vitng.
- Nghién cttu cic phuong phap nhu mo hinh hoa, phan tich he
sinh, kinh té,
xd hdi... phuc vu cho cdc ndi dung trén.
NHUNG VAN DE TRONG TAM CAN NAM VUNG CUA CHUONG 1:
1. Cae khdi niém vé moi truéng va tai nguyen;
tw
. Cae chute nang co ban cia méi truing;
. Khai niém va nguyén nhan gay suy thodi, 6 nhiém moi trudng.
13Chuong 2
CAC NGUYEN LY SINH THAI AP DUNG
TRONG KHOA HOC MOI TRUONG
SINH THAI VA QUY LUAT SINH THAI
2.1.1. Yéu to sinh thai
Yeu t0 sinh thai la nhing yéu t6 cau tric 1én modi trudng ty nhién,
duge xem xét trong méi quan hé véi mot sinh vat cu thé. Yéu t6 sinh thai
chia thanh hai loai: vo sinh va hiu sinh. T6 hop cdc yéu t
diéu ki¢n cin cho su t6n tai va phat uién cua sinh vat goi 12 t6 sinh thai
cua sinh vat do.
sinh thai tao ra
Mot s6 yéu t6 sinh thai thay déi theo khong gian mot ciich c6 quy
luat va c6 tinh chu ky. Chu ky so ay, tudn
tang, mia, nam, nhiéu nam, ky con nubc,... chu ky thi cap clia yeu t
sinh thai phat sinh dudi tic dong cla cic chu ky so Theo nguyén
tac chung thi cic yéi t6 c6 chu ky thit cp Lim bién déi dé phong phi
cua loai.
ciia yéu té sinh thai 1a ng
Sinh va
dng phy thudc vio ham Ivong, wang thai cla timg yeu t
sinh thai va pham vi chong chiu ciia chting doi v6i 16 hgp cde yCu t6 sinh
thai. Mute do tic dong c1a timg yéu 16 sinh thai én sinh vat phy thuge
ban chit, cudng do, tin sé va thdi gian vic dong. Tée dong ctia yéu 06
sinh thai len sinh vat gay ra hé qui 6 nhing mie dd khée nhau nhu 1am
thay doi Lip tinh, thay J6i site sinh sin, mite dé tit vong cia quin thé,
thay doi s6 luong quiin thé, edu tric quén xi, logi trir Lodi ra khoi ving
phan bé, huy diét su sug.
152.1.2. Quy luat sinh thai
Quy luat tac dong dong thoi: Nhiéu yéu t6 sinh thai c6 thé tic dong
dong thoi len mot hoat dong séng cia sinh vat, va nguge lai mot yeu to
sinh thai cing
sinh vat. Sy tac dong déng thoi cia nhiéu yéu t6 sinh thai, wong nhiéu
trudng hop. gay nén nhiing hé qua khong gidng nhu khi tic dong rieng lé.
ic dong lén nhicu hoat dong song khéic nhau cua
Quy ludt tac dong qua lai: Tac dong ca cdc yeu t6 sinh thai len
sinh vat va phan ing cia sinh vat 14 mot qué uinh qua lai. Cudng do tic
dong. thoi gian tic dong, phuong thie tic dong Khic nhau sé dain i
nhimg hé qua va phan dng khde nhau. Xu thé chi dao 1a su bicn dong cua
ngoai canh quyét dinh xu thé chung cua sinh vat, > dong tro lai cua
sinh vat dén moi trudng chi fi phu
Dinh luat toi thieu (Liebig, 1840
1G mec t6i thigu dé sinh vat c6 thé t6n tai trong dé. Vi du cay tréng
Mot s6 yéu t6 sinh thai edn ph
con
mu6n séng cain mot lugng toi thiéu chat B trong dat. Chat c6 ham luong
t6i thiéu sé diéu khién nang suat, xe dinh san lugng va tinh 6n dinh cia
mia mang theo thoi gian. Vi nhu mot tim tham duge dét tirnhitng soi co
do dai khdc nhau, kich thudc cua tam tham sé phu thudc vao chiéu dai soi
ngin nhat. Tac dong cia cdc yeu t6 Khac khong phai 1a ti thiéu co thé
lam thay déi nhu cdu chat t0i thigu. Vi du, nhu cau kém cua cay trong 6
noi it nh sang thip hon 6 noi nhicu anh si
Dinh luét gidi han sinh thai (Shelford, 1913): Nang suit cia sinh
vat khong chi phy thuge vao stic chiu dung t6i thigu ma con phu thudc
vao site chiu dung t6i da déi véi ham luong cla mot nhan té sinh théi nao
d6. Nghia 1a, mot so yéu t6 sinh thai cin phai c6 mat v6i mot gidi han
nhat dinh dé sinh vat co thé t6n tai trong d6. Vi du, cd chép chi song
tong gidi han vé nhiet do tir 2°C den 40°C. Dinh luat gidi han sinh thai
con duge goi 1d dinh luat vé su chong chiu.
Pham vi bién dong cia mot nhan t6 ma co thé c6 thé chiu dung duge
goi 1d pham vi chap nhan, hay mién gidi han sinh thai. Vugt qué mién
gidi han nay (thiéu hay thira) sinh vat sé chét. Vi dy khi tuéi qué nhiéu,
tng thong khi bio ho’ nude sé thigu O,, ré bi ngat, cay chét. Pham vi
chéng chiu cia Jodi dang sinh sin, ciia hat, tring, bao thai, mim, au
tring, con non hep hon con trudng thinh va khoé manh.
16Neu lodi co mién gidi han sinh thai rong doi véi nhan 6 sinh thai
nay. nhung lai ¢6 mién gidi han sinh thai hep doi véi mot nhan t6 sinh
thai khiie. thi ving phan bo cia lodi duoc quyét dinh boi nhan 16 sinh
thai c6 mién gidi han hep nhat. Lodi cé mién gidi han sinh thai rong doi
\Gi moi nhan t6 sinh thai s@.c6 ving phin bé rong
Khi cé mot nhan t6 sinh thai tro nén khong toi uu cho Lodi thi pham
vi chong chiu déi v6i ce nhan 16 sinh thai Khiic c6 thé bi thu hep. Trong
moi hé sinh thai thuding c6 mot hoe vai nhan t6 vo sinh han ché su pha
trién cua mot loai ndo d6, goi 1a nhan t6 han ché. Vi du P hode N 1a nhan
to han ché su phat trién cua cay trong. Doi véi cdc hé sinh thai 6 nude thi
nhiét do, anh sng va dO mudi thudng [a yeu 16 han che.
2.1.3. Yéu t6 sinh thai vo sinh va tac dong cua no tdi sinh vat
2.1.3.1. Nhiét do
Nhict do moi trudng phy thude lugng cap nhiet, kha nang hap thu
nhict cia bé mat bi dot nong va kha nang phat nhiet sau khi bi dot néng
cua no. Trudng nhigt khi quyén khong déng déu theo khong gian va luon
bién déi theo thoi gian phu thudc vao vi uf dia ly, diéu kién dia hinh,
canh quan va nién dai dia chat. Tién vé phia hai cue cla Trai dat 110 km
(ue 1") nhiét do gidm 0,5 - 0,6 “C, din dén hinh thanh su phan hod khi
hau theo vi do. Lén cao 100m nhiét do giam 0,5 - 0,6 °C, tao ra phan hoa
khi hau theo dai cao. Nhiét do thay doi theo thdi gian to ra chu ky mia,
ngay, dem,
Nhiét do la yé inh thai gidi han. Pho nhiét ty nhién rat rong,
nhung da s6 cic loai chi t6n tai duoc trong khoang tir 0-50 °C. Diém
cuc hai nhiét cao nguy kich cho sinh vat hon diém cuc hai nhiét thip.
Su chong chiu voi bién thién nhiét cla sinh vat 6 nude hep hon sinh vat
& can.
Theo kha nang chong chiu vé nhiét dO, sinh vat duge chia thanh
nh6m rong nhiét va nhém hep nhiét, trong nhém hep nhiét co thé phan
thinh nhém ua lanh, ua néng. Theo nhiét dO co thé, sinh vat duge chia
thanh nhom déng nhiét va nhom dang nhiet.Nhiét do 1a yéu t6 chi phoi su phan b6 dia ly, anh hudng dén qua
sinh hod, tap tinh cla sinh vat. Trong mién gidi han sinh
thai vé nhiét. su thay dé chic nang
4, bai tiét, trao déi chat,
ngu dong, ngi hé 6 dong vat; quang hop,
ho hiip, thoait hoi nude, thy phan, ra hoa, két trai G thuc val
trinh sinh ly,
nhigt do inh hung dén toan bo
dip. t
van dong, sinh san, sinh truot
cia co thé sinh vi
At nhu hd.
é g, qué trinh trao ddi
toc do sinh trudng va tudi thudn thuc sé dén sém
hon. Nhiét do cao 1a nhan t6 c6 anh hudng manh dén sinh san cua con
tring (sur ngimg sinh trudng, gidm hoat dong vio mot thoi diém nhat dinh
trong nam, phu thudc vaio ché dé chiéu sang). Nhiét dé lanh kich thich
nay choi ra long to trang goi ld tuyét. Nhiét do tang thi ho hap tang theo
‘n nhiét do ti thich réi sau d6 giam xuOdng tdi gidi han nhiét do toi da.
Do d6 chenh lech nhiet do ngay dem Idn la mot yeu tw nang cao chit
lugng nong pham. Trong khoing tir 0 - 30°C, khi nhiét do tang 10°C sinh
tuong thue vat tang gap doi (Dinh ludi Vant Hoft).
2.1.3.2. Anh sdng
Anh sang la yéu t6 sinh thai gidi han doi voi cay trong. Phd anh
C6 bude séng tir 3.000 - 10.0008, trong dé pI
dai nhin thay da phan c6 hai cho su s6ng. Tia tir ngoai gidu nang lugng,
y chét hoac dot bién gen 6 sinh vat.
sing mat tro nam ngoai
c6 tn s6 cao,
Cuong do anh sing dén bé mat Trai dat khong déng déu theo khong
gian, thdi gian, phu thudc buée song, dd cao mat Wi va dac diém bau khi
quyén. Nang luong dén mat dat lic trua hé khoang gan 2 cal/em*/phiit. Cay
tng cé kha ning tich luy duoc trung binh vao khoang 1% tong ning luong
mat trdi. Cudng do nh sing cao lam cac men bi oxi hod, qua trinh t6ng hop
gidm, din dén tang hinh thanh dug va gidm protein.
Phan anh sang xuyén qua duoc khdi nude thudc bude séng xanh va
luc. Tia tim c6 thé xuyén qua lép nusc trong tdi 1.500 m, nhung thudng chi
xudng su dén 18-50 m & nude duc, véi cudng do cdn khoaing 107%, du dé
tao dé quang hop duoc. Cudng do anh sang trong nude gidm theo cip so
nhan 2, 4, 8 khi do sau tang 1, 2, 3 Lin, tao ra su phan ting thuy sinh.
18it va nhieu
0 nhiét do, khi hau, tuan
Anh siding cung cip ning lugng cho quang hop ca thuc
qua trinh te nhién khic nhu phong hod vat
hoan nuée,... Doi v6i sinh vat thi dé dai, mau sac, cudng dO, nang lugng
tia va thi gian chidu séng 14 quan trong. Nang Ivgng Mat tdi duge hap
thu c6 chon loc bdi tin thuc vat. Thue vat c6 diép luc quang hop manh
Vi cae tia tim, xanh, vang cam, dé va yéu véi tia luc. Theo Shirley, tain
rimg nhiet déi aim chi cho 1% anh sing di qua.
Quang hop cua moi Jodi dat cuc dai 6 mot cudng do anh sang nhat
dinh. Cudng do yéu va trung binh thich hop cho cdc loai ua bong, kich
thich su sinh truong cua céc co quan thue vat lam cho cay c6 thu hoach
cao hon. Cudng do dnh sang cao thich hop véi cay ua sing. Vao budi
sing va chiéu, thue vat str dung t6i 10-15% nang luong dinh sang, con
ng thuan lgi hon
Cay bong ra nhiéu ny, hoa va dau trdi tot néucé du dnh sang, trai
lai khi anh séng thigu thi ny i
budi trua vao khosing 2%. Mita xuan cay sir dung anh s
mila hi
hoa gidm, tdi non rung nhiéu hon.
Trong ving nhiét déi, cudng do anh sing cao vao trua, su oxi hod
cae men lam giim qua tinh téng hop céc chal, hoat dong ho hap manh
tiéu hao nhiéu nang lugng, lam cho ning suat thip. Ving can nhiét déi,
6n d6i nhigt do ngdy dém chénh léch 8 - 10°C, Lam ho hap cham lai, du
ti hod nang nhiéu hon, tao ra nang suit cao va huong vi dim hon.
Anh sang c6 vai td quyét dinh déi v6i sinh vat trong viéc hinh thanh
tap tinh (tim kiém thie an, ban tinh), diéu khién nhip diéu sinh hoc theo
mila, tuan trang, ngay dém, va tao ra phan b6 cla thuc vat theo phuong
thing dimg thinh loai ua sang. chiu sing vita, ua bong. Dai bd phan
c6 6 giai doan non thudc nhém ua bong, vé gia thuge nhém ua sing. Chu
dit sur nay
ki chiéu sang anh huéng ti vong doi cua thyc vat, kiém
mim, sinh chéi, sinh trudng, rung ld, ra hoa, két trai, chuyén trang thai
y ngay dai, cn chiéu sing >10gid/ngay
nhu Itia, cii cai,... cay ngdy ngan nhu Ida mi, dau tuong, mia... Gidng cay
sdng tao ra su phan hod thanh ca
tong c6 do nhay cam quang chu ky cang cao cang cin gico ding thi vu.
Mot s6 tao do va tao lam khi chiéu dnh sang mau lam sé c6 mau d
khi chiéu anh sang do cé mau luc. Tao mat thay d6i mau trong ngay, budi
sing c6 mau luc, budi chiéu cé mau do. Héng Hai (bién Dd) 1a do td
Trichodesmium erythraeum thudng xuyén né hoa gay mau dé. Mot
19loai tao silic, tio lam cé tinh huéng duong, c6 thé di chuyén vé phia co
Anh sang.
2.1.3.3. Nubc va dé dm
Lugng nu6e trong khi quyén duge dac trung bing do dm tuyét doi
(kh6i luong hoi nude trong mot don vi thé tich khf, g/m') hoac do dm
tuong doi (ty s6 gia dp suat hoi nude thue té va At hoi nude bio hoa
tai cling nhiét do, %). Hoi nude trong khéng khi c6 thé duge mot sé loai
hap thu truc tiép, hoac hinh thanh suong vao mia kho, 1a yéu t6 cap am
hitu ich cho cay, c6, gitip chting chiu dung tot hon sy thiéu hut nude. DO
dm khéng khi cé anh hudng dén cic hoat dong séng co bain cita dong vat
trén can nhu sinh truong, tudi tho, su sinh
quyét dinh dén sy phan b6 dia ly, hinh thanh tap tinh sinh hoc
Nu6c trong dat 6 vai tro gitip hinh thanh dat va duy tri su song cua sinh
vat. DO dm dat dé tiéu cho th t ndm trong khoang tir do tri dm dong
rudng dén do dm cay héo. Cac loai giun dat cin do am rat cao, khi gap
kh han chting c6 thé bi chét, hoac phai chui sau xudng dat, hoac phai
ngui hé trong cdc kén hinh tron
. ty 1é tur vong va anh hung
ching.
Khong khf tich luy nhiéu hoi nude hoae bi lanh di dén bao ho’
ngung ty tao mua. Lugng mua phan hod theo khong gian va thdi gian, tao
ra su phan bo tu nhién cla cac sinh doi va hé sinh thai. Truong Son Dong
dm, mua nhiéu cé rimg mua nhiét déi, Trudng Son Tay kho, c6 rimg kho
nhiét ddi, trang cay bu , dinh nui Phan Xi Pang c
do dm cao, nhiét do Janh nén c6 rimg tién canh, vGi réu va dia y nhiéu
miu sic trén cinh céy va dé. Trong cdc thuy vuc, dong chay c6 anh
huéng dén néng do, phan bé cac chat dinh dung va khi hoa tan, phan bo
loai thuy sinh, phat tin céc thuy sinh nhd, hat thyc vat, tring va du tring.
Dong chay 1a yéu t6 gidi han truc tiép sinh khéi, anh hudng dén hinh thai
dong thyc vat 6 nude.
Dinh ni Tam Dé
Nuc 1 yéu t6 sinh thai sng con, chi phi su hinh thanh va phan b6
clia cdc hé sinh thai. Nude 1a noi khdi nguén cla su sdng va 1a mdi
trudng sOng cla cl
gitip cung cap chat dinh dudng, chuyén van vat chat trong co thé v:
ai thuy sinh, Nude hoa tan duge nhiéu v4
dio
thai chit dur thita doc hai cho sinh vat, Nude [i thanh phn co bain cla
20chat song. Trung binh co thé sinh vat c6 2/3 khdi luong 1a nude; nhieu
nhat Ia trong céc | 1 trong hat
y khoaing 5 - 7%. Dé sin x thudng phai
tiéu t6n 250 - 400g nude, trong d6 0.5% duge diing cho quang hgp, cbn
hoa nhiét co thé.
lai 1a dé thoat hoi vat ly chong nong va dié
Trong qua tinh tién hod thich nghi, thyc vat di tao ra nhiing thay
doi hinh thai, tap tinh gdp phan lam cho ching tai dude trong diéu
kién moi trudng ty nhién, nhu thu hep dién tich 14, rung bot 14 dé gidm
nude ngém tang sau, tich nude trong
Dong vat G mdi trudng kho han da c6 nhiéu thich nghi vé gidi
phau sinh ly, gitip gi . phan kho, hoat
dém, hoac tang kha nang liy duge nude tir mdi trudng nhu an
thoat hoi nude, ting dé dai ré dé 1
cae me
m sue mat nude nhu gidim
dong
thuc an chia nhiéu nude. Lac da thoa man nhu cdu nude bang cach oxi
hoa Ivong m6 dy tra.
Theo gidi han am thich hop, sinh vat chia thanh hai nhom 1A dm hep
sinh vat duge chia thanh cic
sinh vat ua dm cao nhu
im rong. Theo sur phy thude vao nud
nhom sinh vat 6 nude nhu ca, thue vat thuy sin!
Ida, C6i; sinh vat ua dm vita nhw téch, bach dan, trau khong va nhi¢u sinh
vat song tren can Khdc, chiu han nhu cay mong nude (xuong réng, cay
bong, thu dau), cay la cumg (tric dao, phi lao), tieu gidm la (canh giao).
2.1.3.4. Cae chat khi
_ Bang 2.1. Bac diém khi quyén mot s6 han tinh trong hé Mat tai
Sao Hoa ‘Sao Kim Trai dat
| os | 965 0.03 |
fT at | 3,5 78
On(4 0.13 = 21
Khi nha kinh chinh (GHG) co, | co, | Co,,H,0
Nhiét d6 néu khéng co GHG (°C) - 57 - 46 -18
Nhiét dé hién tai @C) | ear 477 15
Ap suat (atm) Z 0,007 90 1,0
21Thanh phan céc chat khi trong khi quyén da én dinh trong thdi ki
dai, véi 78%N,, 21% O,, 0,03% CO, va mot sé chat khdc. Dac diém
thanh phéin khong khi Trai dat va su én dinh ca né trong giai doan qua I
nhd cé vai trd cla thé gidi sinh vat va céc qua trinh ty nhién (Bang 2.1).
Su 6n dinh nay lai 14 co sd cho viée hinh thanh céc qué uinh tw nhién 6n
dinh va c6 tinh quy luat, la tién dé cho viéc con ngudi thich nghi, Khai
thac va str dung chung.
Khi quyén cho Anh sdng di qua, cung cap CO,, O, cho sinh vat, bio
vé sinh vat khdi cdc tac dong cua ¢: i, xu ly mot pl
chat khi 6 nhiém lam sach moi trudng. Khi thanh phan, t¥ trong cde chat
khf trong khf quyén thay ddi, chat lugng moi trudng song thay d6i co thé
6 hai cho sinh vat. Mat khac cdc qua trinh khi hau thdi tiét tr nhien cing
chiu tac d6ng, bi bién d6i, khong 6n dinh, dan tdi bién dong khi hau toan
iu, gay khing hoang moi trudng. Phan b6 ctia cdc chat khf theo khong
gian, dac biét 1a theo do cao phan hoa 16 nét, nhin chung cang lén cao
khong khi cang lodng. Cac chat khi trong khi quyén c6 anh hudng rat
ln dén kha nang hap thy nhiét va anh hudng dén nhiét do khi quyén.
Nhin chung cac khi O, c6 khi nang hap thy manh cdc tia tir ngoai, trong
khi cde khi CO, va hoi nude lai hap thu manh cdc bic xa hong ngoai
(Bang 2.2).
vii tru cé
Bang 2.2. Hap thu bifc xa Mat trdi bdi khi quyén
Buc xa (bude séng pm) Khi hap thu
| Tir ngoai <0,12 | _Tated bi O, va Ny hap thy 8 46 cao trén 100 km
0,12 - 0,18 Tt cd bi O, hap thu 6 dé cao trén 50 km
0,18-0,30 | TAt.ca bi, hap thy trong 46 cao 25-50 km
0,30 - 0,34 Mot phan bi O, hap thu
0,34-0,40 | Truyén dén bé mat Trai dét héu nhu khong giém_
Nhin thay | Q40-0,71 | Truyén dén bé mat Trai dat héu nhu khng giam
Héng ngoai| _>0,71__| Tat cA bi CO, va H,O hap thu d dé cao dudi 10 km
Chat khé hod tan trong nuéc: Kha nang hoa tan chat khi trong
nuéc phu thuge vao dac diém cia né, nhiét do, dp suit khi quyén, dO
22