ČASOPIS SMJERA PREDUZETNIŠTVO BROJ 8 / DECEMBAR 2012.

www.preduzetnistvo.ef.ac.me
marketi koje VOLIm
Sadržaj
Riječ dekana, urednika 4
Od nastanka trgovine do menadžmenta prodaje 6
Stanovništvo i ekonomski razvoj Crne Gore u XXI vijeku 9
Koncept usaglašenosti sa tržištem – krizni aspekt računovodstva 20
Small Business Leadership in Ethics, Values, Community 25
Odliv mozgova (brain drain) – uzrok i(li) posljedica krize populacije 29
Uticaj etičkog kodeksa na smanjenje korupcije u privatnom sektoru 36
Dometi, ograničenja i perspektiva računovodstvene profesije u Crnoj Gori 40
Ograničenja tradicionalnih računovodstvenih sistema u tretiranju problema zaštite životne sredine 43
Slučaj obavezne transformacije javne ustanove u privredno društvo 49
Lisabonski prikaz konkurentnosti privrede Crne Gore 51
Preduzetništvo, korupcija i povjerenje u uslovima ekonomske recesije 58
Ekonometrija – zašto je važna za ekonomiste 66
Konkurentnost Crne Gore u međunarodnim izvještajima 69
Odnos korporativnog državljanstva i poslovne etike 71
Javni dug i fiskalna disciplina 75
Društveno preduzetništvo kao razvojna šansa Crne Gore 78
Vaspitanje djece u predškolskom uzrastu i biznis 82
Kako uhvatiti korak sa promjenama? 84
Trzište iz ugla mladog bankara 86
Socijalno preduzetništvo – neprihvaćenost koja je osuđena na uspjeh 87
Porodica kao temelj društva, porodični biznis kao temelj ekonomije 89
Događaji tokom zimskog semestra 90
Ekonomski fakultet Podgorica – 2 Eduniversal palme 92
Potrošači – referenca uspješnosti biznisa 93
Uticaj novih tehnologija na društvo 94
Budimo preduzetni(ci) 96
Ljubljana Calling 97
U službi studenata 98
Studiranje u Beču: vodič za „preživljavanje“ kroz principe ekonomije 99
Generacije koje društvu poručuju „Računajte na nas“ 100
Savez Studenata Ekonomskog Fakulteta 102
Moje iskustvo sa Univerzitetom u Nici 104
Redizajn sajta Ekonomskog fakulteta 105
 Riječ dekana, urednika
Doc. dr Dragan Lajović, dekan Ekonomskog fakulteta
Poštovani čitaoci,
Pred nama je godina u kojoj su šanse na-
cionalne ekonomije da ostane bez turbu-
lencija izvjesne, ukoliko se eliminišu uslo-
vi koji usporavaju i čine neefikasnim čitav
ekonomski sistem. Stoga će ovaj uvodnik
biti posvećen biznis barijerama i našoj na-
viknutosti na njih i istovremeno će pokušati
ukazati kako to periskop greenfieds surovo otkri-
va i kažnjava one koji nijesu prepoznali benefite i
multiplikativni efekat iz komparativnih prednosti
Crne Gore.
U Crnoj Gori je, u prethodnom periodu, usvojeno
niz zakona koji su usaglašeni sa standardima EU, i
koji su postavili dobar institucionalni okvir za pod-
sticanje ulaganja i sprovođenje ekonomske politike
u cjelini. Takodje, u prethodnim godinama su spro-
vedene značajne institucionalne reforme u ključ-
nim sektorima kao što su: fiskalni sistem, finansij-
ski sektori, platni promet, privatizacija, prestruktu-
riranje preduzeća, itd. Međutim, i pored značajno
unaprijeđenog ambijenta, prisutne su i dalje broj-
ne barijere poslovanju u vidu dugotrajnih i sporih
procedura, naročito na lokalnom nivou. Privredni
subjekti su i dalje suočeni sa otežanim poslovnim
okruženjem, s obzirom na komplikovan pravni i re-
gulatorni okvir, veliki i nedovoljno transparentan
sistem javne uprave i relativno neefikasno pravo-
suđe u Crnoj Gori.
Kao najveće biznis barijere u Crnoj Gori možemo
izdvojiti:
Neefikasnost i neažurnost administracije;
Mnogi zaposleni u državnoj administraciji ne iska-
zuju zainteresovanost za obavljanje posla koji im
je u opisu radnog mjesta, o prekovremenom radu
da i ne govorimo. Stoga je, u cilju povećanja efika-
snosti rada administracije, potrebno unaprijediti
sistem usavršavanja državnih službenika, radi sti-
canja vještina, kompetencija, kao i obezbjeđivanja
kontinuiranog usavršavanja.
Takođe, u mnogim preduzećima i institucijama zna-
čajan problem predstavljaju neopravdana bolova-
nja. Stoga bi trebalo sprovesti kontrolu i korišćenja
bolovanja i njihovog odobravanja od strane zdrav-
stvenih institucija, kako bi se smanjila zloupotreba
4 ove mogućnosti. Pored toga, Crna Gora je država sa
gotovo zabrinjavajućim brojem neradnih dana (vjer-
ski, nacionalni, državni, porodični i drugi praznici).
Spore sudske procedure prilikom rješavanja
privrednih sporova;
Izvršni postupak često predugo traje i potrebna
su značajna unapređenja u ovom segmentu. U
zemljama sa dugim izvršnim postupkom smatra
se da postoji viši nivo rizika poslovanja. Takođe,
potrebno je povećati efikasnost rješavanja svih
privrednih sporova, kao i povećati stepen sarad-
nje između sudova, inspekcijskih službi, policije i
carinskih organa.
Nedovoljan nivo inspekcijskog nadzora i prisut-
nost sive ekonomije i koruptivnih elemenata;
Potrebno je sprovoditi aktivnosti ka daljem ukla-
njanju barijera i stvaranju jačih uslova za vladavi-
nu prava, kako bi se smanjio prostor za korupciju.
Potrebno je uložiti napor ka kreiranju kvalitetnije
prakse korporativnog upravljanja, sa posebnim ak-
centom na principe zaštite manjinskih akcionara i
“društvene odgovornosti” (stakeholderski princip
korporativnog upravljanja).
Postoje brojni primjeri da novi vlasnici privatizova-
nih preduzeća ne poštuju sve odredbe ugovora o
privatizaciji, što u nekim slučajevima proizvodi do-
datne troškove kompanijama ili državnom budže-
tu. Neophodno je voditi sistematizovanu evidenci-
ju realizacije ugovora i pravovremeno reagovati u
smislu preduzimanja odgovarajućih aktivnosti od
strane države. Od posebnog je značaja i vođenje
računa o zaštiti prava manjinskih vlasnika i svakog
stejkholdera pojedinačno.
Nelojalna konkurencija i nepoštovanje zakon-
skih propisa;
Siva ekonomija je u velikoj mjeri rasprostranjena u
Crnoj Gori. Ona djeluje kao nelojalna konkurencija
preduzećima koja uredno izmiruju svoje poreske i
druge obaveze. Cilj treba da bude njeno postepe-
no prevođenje u legalne tokove, a to je moguće
jedino strogim kažnjavanjem subjekata koji ne po-
štuju zakonske propise. Privredni subjekti koji ne
poštuju propisane zakone ne mogu i ne smiju da
nailaze na ćutanje i odobravanje od strane admi-
nistracije. Da i ne govorimo o zakonu o radu koji
postaje zaštitnik onih koji ne rade i žive sa visokim
stepenom radne izvjesnosti bez obzira na poslov-
nu sudbinu ekonomskih subjekata.
Nelikvidnost na tržištu;
U Crnoj Gori je, na kraju novembra tekuće godine,
shodno podacima Centralne banke, bio blokiran
skoro svaki četvrti račun preduzeća, a dug po tom
osnovu iznosi oko 434,9 miliona evra. Nelikvidnost
realnog sektora predstavlja veliki problem za Crnu
Goru, a o razmjerama ovog problema svjedoči i po-
datak da je 9,9 hiljada kompanija i preduzetnika u
blokadi duže od godinu dana, sa iznosom blokade
od 372,7 miliona eura. Nažalost, u poslednje dvije
godine ovaj pokazatelj imaju tendenciju rasta, što
unosi veliku dozu neizvjesnosti i rizik u poslovanju
privrede.
Barijere na lokalnom nivou i neprepoznavanje
državnih i lokalnih benefita od direktnih stra-
nih investicija;
Strateški cilj razvoja svake lokalne uprave treba da
bude da ista postane prepoznata kao sredina pri-
vlačna za domaće i strane investitore za bavljenje
biznisom i kao zdrava sredina za življenje. Ostvari-
vanje tog cilja je garancija ekonomsko-socijalnog
napretka opštine na održiv način. S tim u vezi i
lokalna i nacionalna postororno-planska i urbani-
stičko-tehnička legislativa i stimulativni građevin-
ski ambijent.
Kao opštinu za primjer, koja je dobila najviše po-
hvala od stranih investitora na račun uklanjanja
biznis barijera, možemo izdvojiti opštinu Danilov-
grad. U periodu od 2006. do 2012. godine, zapo-
slenost je duplirana, a nezaposlenost je trenutno
za 1,5 odsto niža od državnog prosjeka.
Jasno je da su barijere trošak i to ne mali. I dok
investitori gube novac, vrijeme i strpljenje, neza-
posleni gube mogućnost da se zaposle, ekono-
mija da se brže razvija, a Crna Gora da se svrsta
među ekonomski napredne, prosperitetne i slo-
bodne zemlje i to u roku odmah i sada. Jer našoj
ekonomiji, kad su u pitanju biznis barijere, treba
prijateljski odnos prema biznisu i investicijama i
sistem jednakih šansi... A to je tako malo i tako
mnogo.
5
 Od nastanka trgovine do menadžmenta prodaje
Dr Vladimir Matović, Univerzitet Singidunum i Mr Bojana Čavić, Univerzitet Singidunum
Ovaj rad ima za cilj da postepeno uvede
čitaoca u problematiku prodaje i menad-
žmenta prodaje. U tom cilju, ukratko će biti
opisan nastanak trgovinske delatnosti i na-
uke o trgovini kako bi se napravila dobra
osnova za upoznavanje integralnog dela
trgovinske nauke: trgovinskog marketinga
i trgovinskog menadžmenta. U poslednjoj
tački ove celine, pažnja će biti usmerena na
prodaju i menadžment prodaje. Budući da
prodaja predstavlja veoma značajnu fazu
društvene reprodukcije, kojoj je podređena
cela trgovinska delatnost i od koje, u kraj-
njoj liniji, zavisi i proizvodnja i potrošnja,
ovom prilikom detaljno ćemo analizirati
pojam prodaje i menadžmenta prodaje.
1. Trgovina i nauka o trgovini
Trgovina predstavlja veoma staru privrednu de-
latnost, čiji se nastanak vezuje za treću društvenu
podelu rada kada se trgovina izdvojila i konstitui-
sala u samostalnu privrednu delatnost.1 Međutim,
razmena robe, koja čini suštinu i srž trgovine, po-
stojala je od vajkada i nju ne bi trebalo vezivati za
vreme nastanka trgovinske delatnosti, premda ova
dva pojma jedan bez drugog nisu moguća. Proda-
ji robe za novac prethodila je direktna razmena, tj.
trampa. Ona se odvijala otežano jer nije postojala
standardna mera vrednosti – zajednički imenilac u
vidu novca, već su se različite vrste robe razmenjiva-
le u skladu sa potrebama. Razvojem proizvodnih
snaga javljaju se viškovi proizvedenih proizvoda i
zajedno sa njima potreba angažovanja preduzetni-
ka na planu plasmana proizvedenih količina robe. U
međuvremenu, javlja se novac , kao specifična vr-
sta robe koja sama za sebe nema nikakvu vrednost2
već je samo simbolizuje i olakšava razmenu. Novac
je na svetsku privredu delovao kao akcelerator,
tako da su se privredni tokovi i proizvodni procesi
ubrzali, tehnologija rapidno napredovala, a sama
razmena postala brža i jednostavnija. Tada su još
veći udeo u prodatim količinama imali proizvođači;
međutim, zbog razvoja tehnologije i rasta konku-
rencije, javlja se potreba fokusiranja na primarnu
delatnost – proizvodnju, kako bi se što efikasnije
obavio proizvodni proces, eliminisala konkurenci-
ja i zadržao preko potrebni novac kao neophodan
input za dalja ulaganja. Tada i proizvođači shvataju
6 svrsishodnost postojanja specijalizovanih subjeka-
ta koji bi se bavili prometom njihovih proizvoda. Sa
porastom fizičkog obima prometa, porasla je i ulo-
ga trgovine u vertikalnom mehanizmu razmene.
Atraktivna za preduzetnike, trgovinska delatnost
je ubrzo postala glavna karika između proizvodnje
i potrošnje. Rast konkurencije i usložnjavanje pro-
dajnih transakcija, kao i potreba za evidencijom
realizovanih količina, ispitivanje tržišta i potreba
potrošača, razvoj konkurentskih prednosti i težnja
ka boljoj tržišnoj pozicioniranosti, potencirali su
potrebu za konstituisanjem nauke o trgovini koja
bi izučavala ekonomske zakonitosti u razvoju ove
delatnosti i osvajala elemente ekonomske teorije.
Sve do vremena Adama Smita i Karla Marksa o
trgovini se pisalo jednostrano, glorifikujući ili oma-
lovažavajući njenu funkciju i ulogu. Pomenuti au-
tori, koji spadaju u red velikana ekonomske nauke,
objektivizirali su mesto i ulogu trgovine u sistemu
društvene reprodukcije. Nauka o trgovini spada
u red mladih nauka i brzo se razvija i diversifiku-
je s obzirom da je predmet istraživanja - trgovina,
upravo takva delatnost.
2. Trgovinski marketing i menadžment
Permanentni razvoj proizvodnih snaga prouzro-
kovao je udaljavanje proizvodnje i potrošnje, pa je
privredni i društveni razvoj sve više počeo da zavi-
si od nesmetanog i efikasnog obavljanja promet-
ne faze procesa društvene reprodukcije.3 Shodno
tome, težište ekonomske nauke pomerilo se ka
izučavanju tržišta i njegovog okruženja. Na ovim
osnovama izrasta marketing – savremena naučna
disciplina i pojavljuje se u trenutku kada su proble-
mi oko realizacije na tržištu postali sve očigledniji.
Pojam marketinga ima različita značenja:
• Kao poslovna koncepcija ili filozofija, marketing
označava poslovnu orijentaciju privrednih su-
bjekata prema tržištu.
• Marketing kao poslovna funkcija usmeren je
na identifikovanje, anticipiranje i zadovolja-
vanje potreba i zahteva potrošača sa adekvat-
nim asortimanom robe i usluga, na najpristu-
pačnijem mestu, u najpogodnije vreme i po
cenama koje su spremne da za njih plate.
• Marketing shvaćen kao ekonomski proces
omogućava privrednim subjektima da, prime-
nom savremene marketing koncepcije u svom
poslovanju, snize rizik na tržištu.
 • Marketing kao poslovni sistem može se po-
smatrati sa mikro i makro aspekta. Mikrosi-
stem se odnosi na pojedinačne privredne
subjekte, dok se makrosistem odnosi na po-
jedine institucije marketinga: proizvodnja,
trgovine, banke itd.
• Marketing kao naučna disciplina je interdis-
ciplinaran i u fokusu ima efikasnost povezi-
vanja krajnjih faza procesa društvene repro-
dukcije.
Između tržišta, trgovine i marketinga postoji visok
stepen međusobne povezanosti i uslovljenosti.
Naime, tržište je uslov i faktor razvoja trgovine i
marketinga koji je organski vezan za tržište i tržiš-
no privređivanje. Marketing kao ekonomski proces
doprinosi usklađivanju krajnjih faza procesa druš-
tvene reprodukcije, pozitivno deluje na stabilniji i
brži privredni razvoj i povećava efikasnost procesa
razmene u celini. Razmena robe i usluga predstav-
lja jezgro koncepta marketinga, te zato i ne čudi
činjenica da maloprodaja zauzima najznačajniju
ulogu u celom marketing sistemu.
Međutim, prvi koreni nastanka marketinga po-
tekli su od proizvodnje, jer su proizvođači bili
prinuđeni da se u složenim tržišnim uslovima
aktivnije i neposrednije angažuju u procesu rea-
lizacije robe na tržištu. Da bi povratila svoje izgu-
bljene pozicije, trgovina je izlaz tražila u pravcu
razvijanja raznih oblika i formi vertikalne i hori-
zontalne integracije i kooperacije. Trgovina poči-
nje da samostalno sprovodi marketing koncept
i nastavlja da prilagođava ponudu potrebama i
željama potrošača.
Zahvaljujući koncentraciji i kooperaciji u tercijar-
nim privrednim delatnostima, došlo je do preno-
šenja specifičnih koncepcija marketinga i na oblast
institucionalne trgovine, pre svega od strane veli-
kih trgovinskih koncerna i lanaca. Marketing je,
kao ekonomski proces povezivanja proizvodnje
sa potrošnjom, jedinstven. Proizvodnja i razmena
čine sastavne delove jedinstvenog procesa re-
produkcije, te zbog toga marketing proizvodnih
i marketing trgovinskih preduzeća predstavljaju
organski deo jedinstvenog marketinga. Imajući u
vidu da trgovina predstavlja samostalnu privrednu
delatnost, postoje svi preduslovi da izučava trgo-
vinski marketing kao organski deo jedinstvenog
marketing sistema.
Budući da se u sferi trgovine stalno nešto događa,
menja i komplikuje, a da trgovinska preduzeća u
savremenim privrednim uslovima postaju sve više
kompleksni privredni subjekti, menadžeri trgovin-
skih preduzeća imaju pred sobom izuzetno težak i
izazovan zadatak. Oni treba da vode firmu na način
kojim će se izbeći prerana smrt preduzeća. Svojm
nastojanjima treba da održe firmu što duže u fazi
njenih maksimalnih mogućnosti (tzv. cvet života),
kada su kombinacije fleksibilnosti i kontrolabilno-
sti najbolje, tj. kada preduzeće ostvaruje najbolje
rezultate. Težnja postizanju prethodno pomenutih
ciljeva mora stalno biti prisutna kod menadžera i
ka njoj se dolazi postepeno u i fazama.
3. Prodaja i menadžment prodaje
Potrošnji dobara i usluga prethodi prodaja koja
predstavlja sastavni deo marketing aktivnosti pre-
duzeća u savremenim tržišnim privredama. Lična
prodaja predstavlja završnu fazu u procesu razme-
ne između kupca i prodavca.
Upravljanje prodajom treba da uključi četiri ključ-
ne faze:4
1) Formulisanje strategijskog programa prodaje –
planiranje;
2) Organizovanje prodajne funkcije – organizova-
nje;
3) Realizovanje programa prodaje – vođenje i
4) Ocena i kontrola ostvarenih rezultata prodaje –
kontrola
Važnost koju prodaja ima za poslovanje privrednih
subjekata s jedne strane, i brojnost i složenost ak-
tivnosti koje bi trebalo da obavlja savremeni pro-
davac, s druge strane, upućuje na neophodnost
implementacije upravljačkog procesa, tj. strateš-
kog vođenja prodajnih aktivnosti.
Strategijski programi prodaje moraju biti konzi-
stentni sa strategijama marketinga preduzeća. Isti
polaze od prognoziranja tražnje, u svrhu predviđa-
nja prodaje.
Programi prodaje operativno se realizuju regru-
tovanjem, selekcijom i treniranjem prodavaca,
upravljanjem njihovim vremenom i aktivnostima
i razvijanjem sistema motivacije i njihovog nagra-
đivanja. 7
 Ocena i kontrola ostvarenih rezultata odnose se na
analizu prodaje i troškova prodaje, ali i na ocenu
rada samih prodavaca.
Menadžment prodaje fokusira se na funkciju pro-
daje preduzeća i može se definisati kao proces ana-
liziranja, planiranja, organizovanja, rukovođenja i
kontrolisanja prodajnih aktivnosti preduzeća.5
U konceptualnom pristupu menadžmentu proda-
je neophodno je praviti razliku između sledećih
nivoa:
• Strategijskog nivoa – definisanje postojećih i
budućih tržišta, tipova proizvoda, podučja po-
slovanja;
• Taktičkog nivoa – struktuiranje i razvoj prodaj-
ne snage i motivisanje iste;
• Operativnog nivoa – obezbeđivanje potreb-
nih personalnih karakteristika prodavaca, nji-
hovog neophodnog znanja i sposobnosti.
Menadžment prodaje je konstantno suočen sa
dinamičkim promenama u okruženju. U savreme-
nim uslovima poslovanja menadžment prodaje,
sve više aktivnosti usmerava ka kreiranju i stimu-
lisanju tražnje, kao i tražnju odgovora na pitanje:
kako definisati prodaju i proces planiranja programa
prodaje u sklopu korporativne marketing strategije?
Literatura
1. Churchill G, Ford N. i Walker O, Sales Force Ma-
nagement, Irwin, London, 1997.
2. Lovreta S., Radunović D., Petković G., Končar J.,
Trgovina teorija i praksa, Savremena administra-
cija, Beograd, 2000.
3. Lovreta S., Petković G., Trgovinski marketing,
Ekonomski fakultet, Beograd, 2002.
4. Matović V, Menadžment prodaje, Univerzitet
Singidunum, Beograd, 2012.
ENDNOTES
1 Lovreta S., Radunović D., Petković G., Končar J.,
Trgovina teorija i praksa, Savremena administra-
cija, Beograd, 2000.
2 Ova konstatacija važi za današnjicu, ali ne i u ra-
nijem periodu kada su postojali zlatan i srebrni
novac, puno zlatno važenje, ili još ranije ban-
knote koje su predstavljale potvrdu o depono-
vanom novcu u banci.
3 Lovreta S., Petković G., Trgovinski marketing,
Ekonomski fakultet, Beograd, 2002. str.3
4 Churchill G, Ford N. i Walker O, Sales Force Ma-
nagement, Irwin, London, 1997.
5 Matović V, Menadžment prodaje, Univerzitet
Singidunum, Beograd, 2012.

Zaključak

Funkcija prodaje je dobijala na značaju propocio-

nalno sa slabljenjem proizvodne orijentacije predu-
zeća i jačanjem tržišne, tj. marketinške orijentacije.
Naime, ovladavanje tehnologijim i proizvodnim
procesima, omogućilo je preduzećima da dobi-
ju odgovor na pitanje kako proizvoditi, ali ne i šta
proizvoditi. Budući da su se želje i potrebe kupaca
mogle utvrditi jedino razvijanjem čvršćih veza pre-
duzeća i tržišta, poklanja se veća pažnja prodaji. U
samom procesu, neizostavan činilac je ljudski faktor,
kako na strani prodaje, tako i na kupovnoj strani.

Implementacijom marketing koncepcije i filozofi-

ji u poslovanju, otvorilo je vrata novoj fazi razvoja
prodaje, koja se odlikuje orijentacijom prodavaca
na pomoć kupcima i zadovoljavanju njihovih po-
treba, čiji je osnovni cilj da uoči potrebe kupaca,
kao i da prezentira prednosti sopstvenog proizvo-
8 da u svrhu zadovoljavanja tih potreba.
Stanovništvo i ekonomski razvoj Crne Gore u
XXI vijeku1
Prof. dr Maja Baćović2
Uvod
Rezultati popisa stanovništva Crne Gore iz 2011.
godine pokazali su da optimizam u predviđanju
demografskih kretanja nema potporu. Stanovniš-
tvo Crne Gore je praktično brojčano stagniralo u
odnosu na rezultate popisa iz 2003. godine, uz pro-
mjene regionalne distribucije na štetu sjeverne re-
gije i dodatan porast prosječne starosti rezidenata.
U međuvremenu, objavljene su projekcije kretanja
svjetskog stanovništva koje su, na osnovu popisa
stanovništva koji su realizovani u najvećem bro-
ju zemalja u svijetu 2011. godine revidirale UN, a
koje su ukazale da je najbrži primjećen trend upra-
vo trend starenja stanovništva u onim društvima
koja se nalaze u posttranzicionoj fazi, odnosno fazi
daljeg starenja procesa demografske tranzicije, a u
toj grupi zemalja nalazi se i Crna Gora.
Sve ovo nas navodi na zaključak da su demograf-
ske promjene sa kojima se suočavamo mnogo
veći izazov nego što na prvi pogled izgleda. Sto-
ga ćemo u radu prikazati kretanje crnogorskog
stanovništva u XXI vijeku, a nakon toga pokušati
sagledati efekte na ponudu radne snage, koja je
značajna determinanta ekonomskog razvoja.
1. Stanovništvo i ekonomski rast u eko-
nomskoj teoriji
Stanovništvo, njegova veličina i kretanje, privlačili
su pažnju naučnika, mislilaca i državnika praktično
od nastanka čovječanstva. U Kini i Rimskoj imperiji
postojala su periodična prebrojavanja izvjesnih kate-
gorija ljudi, koja su suštinski veoma bliska modernim
popisima stanovništva, a čija je svrha bila admini-
strativne ili ekonomske prirode. Postoje čak i podaci
da su plemena Inka prebrojavala svoje stanovništvo.
Ipak, tek u XVI vijeku organizuju se prvi djelimični po-
pisi stanovništva, dok se prvi potpuni popisi stanov-
ništva u Evropi organizuju u XVIII vijeku (Finska-1749,
Švedska-1750, Norveška i Danska 1769).
Zapisi o demografskim analizama datiraju još iz
XIV vijeka, kada je Ibn Kaldun razvio teoriju o ci-
kličnim promjenama stanovništva. Po njemu, gušće
naseljeno stanovništvo ima niz prednosti: moguće
je izvršiti podjelu rada i stvoriti raznovrsna
i specijalizovana zanimanja; ono bolje ko-
risti prirodna sredstva i izvore, a politička
i društvena sigurnost je veća, što sve vodi
većem dohotku per capita. Ove pozitivne
tendencije dalje podstiču rast stanovniš-
tva, jer natalitet raste, a mortalitet opada.
Ipak, poslije izvjesnog vremena dolazi do uspora-
vanja i zastoja u pozitivnom pravcu odvijanja do-
gađaja, dok konačno ne nastane propadanje. Sa
porastom ekonomskog blagostanja širi se luksuz
i povećavaju porezi, što uništava zajednicu i njen
poredak, sve dok nesigurno političko i ekonomsko
stanje ne izazovu pad stanovništva.
Interesovanje za problematiku stanovništva u
Evropi počinje da raste u XVI vijeku. Mišljenja ta-
dašnjih pisaca bila su podijeljena vezano za brži ili
sporiji rast stanovništva. Nasuprot onima koji su
mislili da se broj stanovnika uvećava, francuski pis-
ci kao Monteskije, Mirabo stariji i Robert Valas
tvrdili su da je broj stanovnika smanjen u odnosu
na stara vremena. Monteskije je tvrdio da je broj
stanovnika na nivou od svega 10 odsto od neka-
dašnjeg broja.
Nakon što su postali raspoloživi prvi empirijski po-
daci, sve ove teorije su zamijenjene onima koje su
bazirane na empiriji, a koja pokazuje da je porast
stanovništva opšta tendencija u društvenom razvo-
ju. Kretanje stanovništva nije bilo istosmjerno i
imalo linearan karakter, već su bili prisutni i nega-
tivni trendovi u određenim vremenskim intervali-
ma. Ipak, dominantan je trend rasta.
U periodu od XVI do XVIII vijeka izvjesni politički,
ekonomski i religiozni razlozi služili su kao osnova
za ocjenu kretanja stanovništva. Sa ekonomskog
stanovišta, porast broja ljudi smatrao se pozitivnim
događajem. Na ovo je uticala uočena pozitivna
veza između ekonomskog napretka i broja sta-
novnika - normalan i bez većih turbulencija razvoj
privrede obično je bio praćen porastom stanovniš-
tva i obrnuto - u vremenima velikih nedaća (glad,
epidemija, sl) broj stanovnika je opadao. Na bazi
ove veze stvorena je misao o porastu stanovniš-
tva kao faktoru povećanja materijalnog bogatstva.
Peti je pisao da „malobrojnost ljudi“ znači stvarno
siromaštvo zemlje i da je zemlja sa osam miliona 9
 stanovnika dvostruko bogatija od zemlje sa četiri
miliona. Slična misao nalazi se u radovima Adama
Smita, koji kaže: „Najsigurniji znak za blagostanje
neke zemlje jeste porast broja njenog stanovništva“.3
Tokom XVII i XVIII vijeka mnogi naučnici davali su
svoj doprinos teoriji stanovništva. Ovaj proces dosti-
že svoj vrhunac u učenju Tomasa Roberta Maltusa.
Maltus je autor prve knjige u istoriji ljudske misli koja
je posvećena prvobitno pitanju stanovništva. Opšta
karakteristika učenja o stanovništvu u periodu od
XVI do XVIII vijeka bilo je ciljno opredjeljenje fokusi-
rano na „pronalazak“ prirodnog zakona o kretanju
stanovništva, što je proisticalo iz posmatranja bur-
žoaskog društva i načina proizvodnje kao univerzal-
nih i vječitih oblika društva i društvene proizvodnje.
Zakon o stanovništvu bio je univerzalan i njegovu
osnovu čine prirodne pojave. U Maltusovom uče-
nju prisutna je ideja o proizvodnji kao determinanti
stanovništva. Prva dva njegova postulata glase: (1)
Stanovništvo je neminovno ograničeno životnim
namirnicama, (2) Stanovništvo nepromjenljivo raste
gdje rastu životne namirnice, osim ako nije spriječe-
no od strane nekih vrlo moćnih i vidljivih kočnica. Po
Maltusu, mora postojati faktor koji opredjeljuje tempo
rasta stanovništva i on na primjeru Sjeverne Amerike
utvrđuje da je riječ o obimu proizvodnje.
U XIX vijeku javlja se u Engleskoj teorijski pravac
poznat kao „neomaltuzijanizam“. Pripadnici ovog
pravca uveli su u nauku o stanovništvu ideje kon-
trole rađanja, što je uslovilo visok stepen kritike od
strane anglosaksonske javnosti (kontrola rađanja
smatrana je nemoralnim činom u anglosakson-
skim krugovima). Problematikom stanovništva u
ovom periodu bavio se i J.St. Mil, koji stanovništvo
smatra činiocem proizvodnje. U svoju teoriju uvo-
di zakon o opadajućim prinosima, koji se ispoljava
u poljoprivredi, jer se zemlja, za razliku od rada i
kapitala, ne može neograničeno uvećavati. On
smatra da prinosi per capita opadaju sa porastom
broja stanovnika, što utiče na smanjenje standar-
da i pogoršanje životnih uslova stanovništva. Zato
određeni slojevi stanovništva, naročito radnička
klasa, moraju voditi računa da ne učine svoju poro-
dicu prekobrojnom i tako smanje životni standard
svih članova. Iako se veliki broj mislilaca bavio te-
orijom prirodnog kretanja stanovništva i pokušao
svako iz svog ugla da učini te ideje vjerodostojnim,
ni jedna od njih nije u potpunosti mogla da izdrži
10 test empirije, čak ni Maltusova.
Kao alternativa Maltusovoj teoriji i svim ostalim iz
domena prirodnog kretanja stanovništva, javlja
se teorija koja kretanje stanovništva smatra endo-
genom varijablom, koja je pod snažnim uticajem
ekonomskih i socijalnih uslova koji utiču na porast
i obim stanovništva. U XVII i XVIII vijeku rađaju se
ideje o kretanju stanovništva koje je uslovljeno
društvenim faktorima. Povod za nastanak takvih
ideja bila je nedoumica oko uzroka različite plod-
nosti (fertiliteta) u raznim sredinama (urbana &
ruralna, siromašni & bogati slojevi, hrišćanski &
muslimanski narod, itd). Jedan od prvih zastupnika
ovih ideja bio je Villiam Tompson, koji je smatrao
da porast životnog standarda, u kombinaciji sa šire-
njem znanja, uzrokuje smanjenje fertiliteta. Ideju o
negativnoj zavisnosti koja postoji između životnog
standarda i rađanja u potpunosti je razradio Arči-
bald Alison, koji je smatrao da „najvažniji razlozi
koji ograničavaju porast stanovništva jesu razvitak
ljudskog uma i stvaranje vještačkih želja“. Marks i
Engels su, takođe, ukazivali na vezu između mate-
rijalnog statusa i nataliteta i kretanje stanovništva
objašnjavali društvenim komponentama.
Nakon Drugog svjetskog rata dolazi do drastičnog
pada mortaliteta i enormnog rasta broja stanovni-
ka u nerazvijenim i zemljama u razvoju. Za razliku
od situacije u Zapadnoj Evropi i Sjevernoj Americi,
efekat porasta broja stanovnika na ekonomski rast
u ovim zemljama bio je ireverzibilan. Rast broja
stanovnika, umjesto izvor ekonomskog rasta, bio
je ograničenje. Jedan od razloga ovakvog efekta
je bila činjenica da je situacija u nerazvijenim ze-
mljama nakon Drugog svjetskog rata bila znatno
drugačija od situacije u Evropi i Americi. U nerazvi-
jenim zemljama, makroekonomske politike bile su
izložene pritiscima za porast fiskalnih rashoda, po-
sebno rashoda usmjerenih ka obrazovanju, zdrav-
stvu i socijalnoj zaštiti. Pored toga, stopa rasta sta-
novništva u nerazvijenim zemljama i zemljama u
razvoju u poslijeratnom periodu bila je dva do tri
puta veća od stope rasta stanovništva u zapadnim
zemljama u XVIII i XIX vijeku, što je uslovilo struk-
turu stanovništva u kojoj dominiraju izdržavana
lica, što je predstavljalo dodatno ograničenje eko-
nomskom rastu u poslijeratnom periodu.
Visok rast populacije u poslijeratnom periodu uti-
cao je na povratak aktuelnosti uključivanja stope
rasta stanovništva u makroekonomske modele.
Naučnici Nelson (1956) i Libenštajn (1954) uklju-
čili su rast stanovništva kao endogenu varijablu,
koja je direktno zavisna od dohotka. Njihovi mode-
li su maltuzijanski i pretpostavljaju pozitivnu vezu
između nivoa dohotka i stope rasta broja stanovni-
ka. Priroda veze između nivoa dohotka per capita i
stope rasta stanovništva uslovljena je brzinom ra-
sta ukupnog dohotka i stanovništva - ukoliko sta-
novništvo raste brže od ukupnog dohotka (stopa
rasta stanovništva je veća od stope rasta dohotka),
dohodak per capita će se smanjivati.
Pored Nelsona i Libenštajna, značajan doprinos
analizi uticaja stanovništva na ekonomski rast
dali su Kol i Huver (1958). Oni su konstruisali ma-
tematički makroekonomski model čiji je cilj bio
projekcija dohotka per capita u uslovima niske,
srednje i visoke stope fertiliteta (stopa fertiliteta
je egzogena varijabla u modelu). Njihova analiza
je rezultirala zaključkom da, uz pretpostavku vi-
soke stope fertiliteta, dohodak per capita nakon
30 godina može biti i do 40 odsto niži u odnosu
na scenario u kojem je stopa fertiliteta niska. Na-
kon objavljivanja njihovog rada, mnoge pretpo-
stavke koje su uključene u model su kritikovane i
preispitivane i njihovi zaključci su dovedeni u pi-
tanje. Ipak, njihov rad se smatra dragocjenim jer
je ukazao na:
• Značaj demografskih faktora u makroeko-
nomskim istraživanjima
• Opreznost prilikom kreiranja ekonomskih po-
litika, ukazujući da stopa ekonomskog rasta
nije jedina varijabla o kojoj bi trebalo voditi
računa i koju bi trebalo postaviti kao target;
• Značaj sagledavanja demografskih trendova
u nerazvijenim zemljama i analizu uticaja istih
na ekonomske kategorije.
Rad Kola i Huvera predstavljao je bazu za mnoge
kvantitativne i ekonometrijske studije koje su na-
stale kasnije. Modeli koji uključuju demografske
komponente fokusirali su se na analizu fiskalnih
rashoda (obrazovanje, zdravstvo, socijalna zaštita)
i uticaj demografskih promjena na iste. Takođe,
određeni broj modela bavio se vezom između rasta
broja stanovnika i stanja na tržištu radne snage.
Iako je objavljen veliki broj radova koji su se bavili
matematičkim modelima, mnogo veći broj je onih
koji su deskriptivno pokušavali da ukažu na vezu
između demografskih promjena i društvenih i eko-
nomskih kategorija:
• Obim proizvodnje. Porast broja stanovnika
izaziva porast tražnje za proizvodima i usluga-
ma i utiče pozitivno na nivo dohotka koji se
ostvaruje u privredi.
• Štednja. Promjene u starosnoj strukturi sta-
novništva imaju efekat na nivo nacionalne
štednje. Mnoge analize ukazuju da stanovniš-
tvo starije od 65 godina ulazi u fazu negativne
štednje. Iz ovoga se zaključuje da što je veće
učešće stanovnika starijih od 65 godina, niži je
nivo nacionalne štednje.
• Tržište radne snage. Visoke stope fertiliteta
ukazuju na porast učešća pripadnika aktivne
radne snage u ukupnom broju stanovnika u
budućnosti. Suprotno ne mora da važi, da ni-
ske stope fertiliteta ne izazivaju porast pripad-
nika aktivne radne snage, usljed činjenice da
povećana ponuda radne snage nije jedino po-
sljedica porasta broja stanovnika usljed visoke
stope fertiliteta, već i porasta broja stanovnika
starosne dobi od 15. do 64 . godine spremnih
da se uključe na tržište radne snage. Ovdje se
prevashodno misli na pripadnike ženske po-
pulacije koji, usljed manjeg broja djece, sve
više postaju radno aktivne.
• Obrazovanje. Brz porast broja stanovnika
ima snažan efekat na troškove obrazovanja.
Porast troškova za obrazovanje može biti po-
sljedica: porasta zarada zaposlenih u obrazo-
vanju, porasta stope školovanja stanovništva
i porasta broja djece. Treći faktor je direk-
tno uslovljen nivoom stope fertiliteta, pa se
usljed toga smatra da visoka stopa fertiliteta
u budućnosti rezultira porastom rashoda za
obrazovanje. Naravno, rashodi za obrazo-
vanje mogu se zadržati na istom nivou, kao
posljedica promjene odnosa nastavnik/stu-
dent, tj. povećanja broja studenata (đaka) po
nastavniku, ili kao rezultat smanjenja broja
godina školovanja. Ipak, ove mjere direktno
rezultiraju smanjenjem skoka humanog ka-
pitala zemlje, što se negativno odražava na
stopu ekonomskog rasta.
• Zdravstvo. Rast broja stanovnika izaziva po-
rast troškova zdravstva jer veći broj ljudi traži
usluge zdravstvene zaštite. Visoke stope fer-
tiliteta imaju direktan i istovremen uticaj na
troškove zdravstvene zaštite (ne odložen, kao
u slučaju obrazovanja) usljed činjenice da dje-
ca samim rođenjem postaju korisnici usluga
zdravstvene zaštite. 11
 2. Stanovništvo i ekonomske perfor-
manse u Crnoj Gori
Analiza ekonomskog stanja u Crnoj Gori, slično i
u zemljama regiona, ukazuje, između ostalog, na
sljedeće:
1. Nizak nivo nacionalne štednje;
2. Visoki rashodi budžeta, u čemu visoki rashodi
za penziono osiguranje, zdravstvenu zaštitu i
socijalno osiguranje;
3. Niska ekonomska aktivnost stanovništva i vi-
soka stopu nezaposlenosti, koja je više struk-
turnog karaktera nego posljedica nedostatka
tražnje radne snage;
4. Malo lokalno tržište i značajna zavisnost zavi-
snost od uvoza.
Ovo su samo neke od varijabla koje determinišu
trenutno ekonomsko stanje, ali i budući ekonom-
ski rast. Iako kretanje svake od ovih varijabla u zna-
čajnoj mjeri determinišu ekonomske kategorije,
kao što su nivo dohotka i odnos potrošnje i ras-
položivog dohotka, obim proizvodnje i investicije
u proizvodnju međunarodno konkurentnih proi-
zvoda, kretanje ekonomskih varijabla značajno je
određeno trendovima u kretanju stanovništva i
karakteristikama stanovništva koje živi na određe-
nom području.
Stanovništvo i štednja. Iako je nivo štednje odre-
đen nivoom dohotka, graničnom sklonošću štednji i
očekivanim kamatnim stopama, odnosno stopama
prinosa na investicije u različite hartije od vrijedno-
sti, značajan faktor nivoa nacionalne štednje je sta-
rosna struktura stanovništva. Po pravilu, ekonomski
aktivno stanovništvo (zaposleni) imaju pozitivnu,
dok ekonomski neaktivni stanovnici (penzioneri)
imaju negativnu štednju – troše dohodak akumu-
liran tokom radnog vijeka. Smanjenje učešća prvih,
a povećanje učešća drugih u ukupnom stanovni-
štu negativno se odražava na nacionalnu štednju,
ukoliko negativan efekat nije nadomješten bržim
rastom dohotka zaposlenih radnika u odnosu na
rast stope ekonomske zavisnosti starijih lica4.
Ekonomska aktivnost i stanovništvo. Standard
građana određen je dohotkom per capita, koji
stvara ekonomski aktivno stanovništvo, a troše
svi, i zaposlena i nezaposlena lica i lica sa ličnim
prihodom i izdržavane osobe. Svako smanjenje
12 učešća zaposlenih u ukupnom stanovništvu utiče
na smanjenje prosječnog dohotka, opet ako nije
kompenzovano bržim rastom zarada zaposlenih.
Ovaj odnos se konstantno pogoršava u Crnoj Gori,
i trenutno je na nivou jedan zaposleni na 3.5 osta-
lih građana.
Na bazi podataka dobijenih u anketi o radnoj sna-
zi za 2011.godinu5, osnovne karakteristike tržišta
radne snage u Crnoj Gori su: niska ukupna eko-
nomska aktivnost crnogorskog stanovništva
(48.7% stanovnika starijih od 15 godina aktivno
učestvuje na tržištu radne snage, pri čemu regio-
nalna analiza ukazuje na najnižu ekonomsku aktiv-
nost u sjevernom dijelu (39.3%) a najvišu u central-
nom dijelu (54.6%) od čega u Podgorici maksimal-
nih 58.2%), visoka stopa nezaposlenosti – 19.7%
aktivnog stanovništva je nezaposleno, pri čemu
sjeverni dio karakteriše maksimalna stopa netapo-
slenosti od 32.7%; u strukturi nezaposlenih lica
dominiraju pojedinci koji su nezaposleni duže od
dvije godine – 66.3%, od 12-23 mjeseci 13.3%, dok
je svega 18.5% nezaposlenih nezaposleno u peri-
odu kraćem od godinu dana; analiza obrazovne
strukture nezaposlenih lica pokazuje dominaciju
nezaposlenih sa srednjim stručnim obrazovanjem
(44.6%), dok visoko obrazovani kadar čini 12.8%
nezaposlenih lica.
Stanovništvo i rashodi penzionog sistema. U
Crnoj Gori, a i u najvećem broju zemalja u regio-
nu, aktuelan je tzv. „pay as you go“ sistem penzi-
onog osiguranja, sistem u kojem se sredstva za
isplatu tekućih penzija dominantno obezbjeđuju
prihodima ostvarenim po osnovu tekućih uplata
doprinosa za penziono osiguranje. Sistem je efika-
san i likvidan sve dok su tekući prihodi jednaki ili
veći od tekućih rashoda, tj. dok je dohodak i broj
zaposlenih koji uplaćuju doprinose veći od broja
penzionera i njihovih mjesečnih nadoknada. Iz
godine u godinu taj odnos se narušava pod dej-
stvom dva ključna faktora: ubrzan rast broja penzi-
onera i znatno sporiji rast zaposlenih lica i zarada.
Posljedica ovakvih trendova je sve izraženiji deficit
u finansijama penzionog sistema, koji je u Crnoj
Gori trenutno na nivou od 70% ukupnih prihoda6.
Svako dodatno pogoršanje odnosa zaposlenih i
penzionera dodatno će uvećati problem održivo-
sti sistema. Pored penzionog sistema, sve izraženiji
problem je finansiranje troškova zdravstvene za-
štite, koji gotovo proporcionalno rastu sa rastom
prosječne starosne dobi stanovništva.
3. Stanovništvo Crne Gore na početku XXI vijeka

Rezultati popisa stanovništva koji je 2011. godine sproveden u Crnoj Gori pokazali su da je demograf-
ska slika lošija čak i od najpesimističnijih predviđanja. Broj stanovnika u odnosu na rezultate popisa je
smanjen! Ključni doprinos negativnoj stopi rasta stanovništva dao je negativan migracioni saldo, koji je,
prema grubim procjenama u međupopisnom periodu, bio cca 12.000 stanovnika7.

Popis je ukazao i na značajne interne migracije, tj. raseljavanje sjevera i migracije ka centralnom i južnom
regionu Crne Gore. Primarno kao posljedica negativnih internih migracija, broj stanovnika u svim opština-
ma sjevernog regiona (izuzetak je Rožaje) je smanjen.

Tabela 1: Broj i starost stanovništva u Crnoj Gori, popisi 2003. i 2011.godine

  Ukupni broj stanovnika Prosječna starost stanovnika
  2003 2011 % 2003 2011 %
Crna Gora 620,145 620,029 -0.02% 35.9 37.2 3.62%
Andrijevica 5,785 5,071 -12.34% 38.2 39.9 4.45%
Bar 40,037 42,048 5.02% 36.9 37.9 2.71%
Berane 35,068 33,970 -3.13% 35.1 36.4 3.70%
Bijelo Polje 50,284 46,051 -8.42% 34.3 36.1 5.25%
Budva 15,909 19,218 20.80% 35.7 36.5 2.24%
Cetinje 18,482 16,657 -9.87% 38.1 40.3 5.77%
Danilovgrad 16,523 18,472 11.80% 37.2 38.1 2.42%
Herceg Novi 33,034 30,864 -6.57% 38.2 40.0 4.71%
Kolašin 9,949 8,380 -15.77% 38.2 40.1 4.97%
Kotor 22,947 22,601 -1.51% 38.1 39.5 3.67%
Mojkovac 10,066 8,622 -14.35% 35.7 38.4 7.56%
Nikšić 75,282 72,443 -3.77% 36.2 37.8 4.42%
Plav 13,805 13,108 -5.05% 34.1 36.0 5.57%
Pljevlja 35,806 30,786 -14.02% 39.2 41.8 6.63%
Plužine 4,272 3,246 -24.02% 40.4 43.7 8.17%
Podgorica 169,132 185,937 9.94% 34.7 35.7 2.88%
Rožaje 22,693 22,964 1.19% 29.9 31.7 6.02%
Šavnik 2,947 2,070 -29.76% 40.7 42.5 4.42%
Tivat 13,630 14,031 2.94% 37.2 38.0 2.15%
Ulcinj 20,290 19,921 -1.82% 36.2 37.8 4.42%
Žabljak 4,204 3,569 -15.10% 39.7 41.9 5.54%
Sjeverni region 194,879 177,837 -8.74% 35.6 37.3 4.94%
Centralni region 279,419 293,509 5.04% 35.5 36.6 3.25%
Južni region 145,847 148,683 1.94% 37.2 38.4 3.26%

Izvor: Monstat – Popis stanovništva Crne Gore, 2011.

Pored ukupne depopulacije, ključna karakteristika i dalje je starenje stanovništva – prosječna starost sta-
novništva u međupopisnom periodu porasla je za 1.3 godine. Ipak, starenje stanovništva je najintenzivni-
je u sjevernom regionu, gdje je prosječna starost čak dostigla i 43.7 godina (opština Plužine). 13
 Tabela 2: Starosna struktura stanovništva Crne Gore, popisi 2003. i 2011. godine
  2003 2011 %
0-14 127,461 118,751 -6.83%
15-64 412,982 421,693 2.11%
65+ 79,702 79,585 -0.15%
Ukupno 620,145 620,029 -0.02%

Izvor: Monstat – Popis stanovništva Crne Gore, 2011.

Promjene starosne strukture stanovništva Crne Gore takođe su zabrinjavajuće – broj stanovnika starosne
dobi od 0-14 godina smanjen je za čak 6.83%.

Ipak, ako je trenutna demografska slika Crne Gore zabrinjavajuća, ukoliko pozitivan eksterni migracioni
saldo ne doprinose promjeni, situacija u budućnosti je dodatno komplikovana i predstavlja izazov za do-
nosioce ekonomskih odluka i kreatore ekonomskih politika.

4. Stanovništvo Crne Gore tokom XXI vijeka

Analiza kretanja stanovništva Crne Gore u XXI vijeku sprovedena je na bazi procjena kretanja stanovništva
i procjena koje je objavila kancelarija Ujedinjenih nacija.

Projekcije kretanja stanovništva (UN) Crne Gore do kraja XXI vijeka ukazuju na dvije ključne tendencije: (1)
smanjenje broja stanovnika za 27% do kraja stoljeća i (2) značajan rast prosječne starosti stanovništva do
nivoa od 45.7 godina.

Tabela 3: Projekcije kretanja stanovništva u Crnoj Gori (United Nations 2011.)

Starosna struktura
Broj stanovnika Prosječna
godina
(000) 0-14 15-59 60+ 80+ starost

1950 399 21.3

2011 632 19.1 62.8 18.1 2.5 36.2

2025 635
2050 605 15.1 54.1 30.8 6.4 45.3
2100 499 16.0 50.7 33.3 10.8 45.7
Izvor: United Nations: World Population Prospects, The 2010 Revision,
Volume I: Comprehensive Tables, New York, 2011.

Projekcije kretanja stanovništva Crne Gore8, dobijene korišćenjem modela kohorti i na bazi pretpostavke
o konstantnoj ukupnoj i specifičnoj stopi fertiliteta u toku projektovanog perioda9 i vjerovatnoći doživ-
ljavanja starosne dobi dobijene konstruisanjem tablica mortaliteta, a na bazi prosječnih specifičnih stopa
mortaliteta u periodu 1991-2003. za muški i ženski pol (pretpostavka o migracijama prikazana je u nared-
noj tabeli), ukazuju na slične demografske tendencije onima koje predviđaju Ujedinjene nacije.

Već od 2031. godine stanovništvo Crne Gore ulazi u zonu negativnog rasta, da bi do kraja ovog stoljeća
14 ukupan broj stanovnika bio smanjen za približno 30%.
 Tabela 4. Stanovništvo Crne Gore 1991-2091 (model kohorti)

Crna Gora Prosječni Prosječan Godišnje Godišnji

Godišnji Godišnji Neto Prirodni
Broj Rast % prirast Migracije priraštaj
Godina
stanovnika
(uključujući
umrle)
1991 591,369 0.49 2,926 (800) 3,726
1996 606,000 0.34 2,059 (1,100) 3,159
2001 616,296 0.34 2,110 (500) 2,610
2006 626,845 0.29 1,805 (200) 2,005
2011 635,872 0.19 1,205 (100) 1,305
2016 641,895 0.06 390 (50) 440
2021 643,844 -0.06 -362 (50) -312
2026 642,036 -0.13 -855 0 -855
2031 637,761 -0.22 -1,371 0 -1,371
2036 630,904 -0.29 -1,846 0 -1,846
2041 621,676 -0.37 -2,304 0 -2,304
2046 610,156 -0.45 -2,693 0 -2,693
2051 596,693 -0.50 -2,962 0 -2,962
2056 581,881 -0.54 -3,110 0 -3,110
2061 566,329 -0.56 -3,141 0 -3,141
2066 550,622 -0.57 -3,089 0 -3,089
2071 535,175 -0.56 -2,989 0 -2,989
2076 520,232 -0.56 -2,882 0 -2,882
2081 505,821 -0.57 -2,842 0 -2,842
2086 491,610 -0.58 -2,801 0 -2,801
2091 477,603

Na negativne tendencije kretanja stanovništva Crne Gore u XXI vijeku ukazuje i šema koja demonstrira
proces demografske tranzicije. Na početku XXI vijeka, Crna Gora ulazi u posttranzicionu fazu demografske
tranzicije, koju karakterišu gotovo izjednačene stope nataliteta i mortaliteta, i obje su nešto više od 10
promila. Posttranziciona faza biće okončana u trećoj deceniji XXI vijeka, kada će crnogorsko stanovništvo
ući u fazu daljeg starenja, koje se prepoznaje po konstantno opadajućim stopama rasta stanovništva, ni-
skim stopama fertiliteta i ukupnim starenjem.

Grafik 1.: Demografska tranzicija u Crnoj Gori: 1921-2091

CBR
Demografska tranzicija u Crnoj Gori
CDR
40

30

20

10

0
1921 1931 1940 1950 1960 1970 1980 1991 2001 2011 2021 2031 2041 2051 2061 2071 2081
15
 Starosna struktura stanovništva u Crnoj Gori. Dok se starosna struktura u Crnoj Gori u 1991. (2001)
karakteriše kao “zrela”, starosna struktura u 2051. godini svrstava stanovništvo u kategoriju “starog”. Pro-
sječna starost stanovništva kontunirano se uvećava, uz istovremeni porast učešća starijih od 65 godina, a
smanjenje učešća mlađeg stanovništva.

Indeks zavisnosti10. Indeks zavisnosti omogućava analizu starosne strukture stanovništva, sa posebnim
akcentom na relativni odnos “zavisnih-neproduktivnih” grupa i “produktivnih” grupa. Pokazatelj se bazira
na podjeli stanovništva u tri starosne kategorije: djeca (0-14), stanovništvo radnog uzrasta (15-64) i staro
stanovništvo (65+). (D. Rowland, 2003)

Indeks ukupne zavisnosti će se povećati sa 51.7 (1991) na 57.7 (2041) i dalje na 64.0 (2091). Rast indeksa
ukupne zavisnosti je dominantno pod uticajem porasta indeksa zavisnosti starih osoba, koji će porasti sa
14.2 (1991) na 38.1 (2091). Indeks zavisnosti djece će opasti sa nivoa od 38.6 (1991) na 25.9 (2091), zbog
niske stope fertiliteta i smanjenja broja rođenih tokom vremena.

Grafik 2: Indeksi zavisnosti u Crnoj Gori: 1991-2091

Index zavisnosti
70.0
60.0
50.0
40.0
30.0
20.0
10.0
0.0
1991 1996 2001 2006 2011 2016 2021 2026 2031 2036 2041 2046 2051 2056 2061 2066 2071 2076 2081 2086 2091

Indeks ukupnezavi snost i Indeks zavi snost i dj ece Indeks zavi snost i odr asl i h

Indeks ukupne zavisnosti u razvijenim zemljama u 2050. je projektovan na nivo od 71 (u 1990. iznosio je
50), dok se u manje razvijenim zemljama očekuje smanjenje na nivo od 54 (u 1990 - 67). Demografski tren-
dovi u Crnoj Gori se mogu porediti sa trendovima koji su prisutni u razvijenim zemljama, usljed činjenice
da se nalaze u istoj fazi demografske tranzicije.

5. Uticaj demografskih trendova na tržište radne snage Crne Gore

U cilju sagledavanja uticaja demografskih trendova na tržište radne snage u Crnoj Gori, simuliran je scena-
rio rasta zaposlenosti i produktivnosti rada u Crnoj Gori za period od 2009-2030.g odine.

Inputi i pretpostavke su:

1. Projekcija kretanja crnogorskog stanovništva u periodu do 2031. godine;

2. Rast ekonomskih aktivnosti koje učestvuju u stvaranju BDP-a Crne Gore, i to:
a. Godišnji rast u sektoru prerađivačke industrije – 5%;
b. Godišnji rast usluga hotela i restorana – 5%;
c. Godišnji rast u sektoru građevinarstva – 3%;
16 d. Godišnji rast u ostalim sektorima – 4%.
3. Rast proizvodnje posledica je kombinacije dva faktora:
e. Rasta produktivnosti;
f. Rasta broja zaposlenih (rast u sektoru turizma i građevinarstva uslovljen je rastom broja zaposlenih
za 0.7, dok produktivnost doprinosi rastu sa 0.3 jedinice; u ostalim sektorima pretpostavka je da je
rast proizvodnje rezultat rasta zaposlenosti za 0.5 i rasta produktivnosti za 0.5 jedinica.
4. Rast stope aktivnosti od 0.33% godišnje.
5. Prirodna stopa nezaposlenosti – 4%.

Rezultat projekcije prikazan je u tabeli 5.

Tabela 5. Projekcije kretanja BDP i zaposlenosti u Crnoj Gori: 2009-2030.

Broj Suficit/
Broj zaposle- BDP po Aktivno
  BDP (000) stanovnika BDP pc deficit radne
nih11 zaposlenom stanovnistvo
15-64 god. snage12
2009 2,980,697 428,265 213,600 4,705 13,955 264,000 39,840
2010 3,113,103 429,123 218,171 4,905 14,269 262,216 33,556
2011 3,239,398 429,983 222,843 5,094 14,537 263,626 30,238
2012 3,370,874 429,940 227,619 5,291 14,809 264,487 26,288
2013 3,507,745 429,897 232,502 5,496 15,087 265,350 22,234
2014 3,650,236 429,854 237,494 5,708 15,370 266,217 18,074
2015 3,798,580 429,811 242,597 5,929 15,658 267,086 13,806
2016 3,953,019 429,774 247,814 6,158 15,952 267,962 9,429
2017 4,113,807 428,914 253,148 6,405 16,251 268,326 4,445
2018 4,281,209 428,057 258,602 6,662 16,555 268,691 -658
2019 4,455,498 427,200 264,177 6,929 16,866 269,056 -5,884
2020 4,636,962 426,346 269,878 7,206 17,182 269,422 -11,234
2021 4,825,899 426,148 275,708 7,495 17,504 270,203 -16,313
2022 5,022,621 425,909 281,668 7,805 17,832 270,961 -21,546
2023 5,227,451 425,671 287,763 8,128 18,166 271,721 -26,911
2024 5,440,729 425,433 293,996 8,465 18,506 272,483 -32,412
2025 5,662,806 425,194 300,369 8,815 18,853 273,247 -38,052
2026 5,894,049 420,784 306,887 9,180 19,206 271,323 -46,417
2027 6,134,841 420,174 313,552 9,568 19,566 271,841 -52,584
2028 6,385,581 419,565 320,368 9,972 19,932 272,361 -58,902
2029 6,646,685 418,956 327,340 10,394 20,305 272,881 -65,374
2030 6,918,585 414,113 334,470 10,848 20,685 270,635 -74,660

Scenario baziran na navedenim pretpostavkama ukazuje na sljedeće:

1. Ukoliko se ostvari rast u navedenim sektorima u skladu sa očekivanom dinamikom, Crna Gora će do
kraja ove decenije imati veoma nisku stopu nezaposlenosti, suočiće se, čak, sa deficitom radne snage;
2. Uvoz radne snage je izvjestan i prije 2018. godine, ukoliko crnogorsko aktivno stanovništvo ne bude u
prilici da u kvalitativnom smislu zadovolji tražnju na tržištu radne snage;
3. Rast BDP-a po prosječnoj stopi od četiri odsto, koji se oslanja na nove investicije i unapređenje tehno-
logije, u kombinaciji sa rastom broja zaposlenih od dva odsto godišnje, rezultiraće rastom produktiv-
nosti rada do nivoa od 20,685 €/zaposlenom radniku, odnosno BDP-om per capita od 10,848 €. 17
 Zaključak
Analiza demografskih kretanja u Crnoj Gori, iz
kvantitativnog ugla, a na bazi kreiranih demo-
grafskih računa, ukazuje na evidentno i konti-
nuirano starenje stanovništva. Proces starenja
stanovništva počeo je tokom XX vijeka, da bi se
intenzivirao u posljednjim dekadama i nastavio u
XXI vijeku. Projekcije kretanja stanovništva poka-
zuju da će već u trećoj dekadi ovog vijeka stopa
rasta stanovništva biti jednaka nuli, da bi nakon
toga nastupila faza depopulacije i daljeg starenja
stanovništva.
Demografske promjene, pored dejstva prirodnih
faktora (niske stope nataliteta i mortaliteta) do-
datno su uzrokovane i mehaničkim promjenama
– visokim emigracija iz Crne Gore, naročito mla-
dih i obrazovanih ljudi, čiji se motiv dominantno
nalazi u većem broju mogućnosti za povećanje
kvaliteta života koje emigracija omogućava.
Ukupna dešavanja imaju prevashodno negativan
uticaj na ekonomski razvoj, naročito usljed:
• Povećanja rashoda izdržavanih lica (prven-
stveno stanovnika starijih od 65 godina),
koji se finansiraju ili iz fiskalnih prihoda
direktno, odnosno indirektno prihoda koje
ostvare produktivni članovi društva, ili di-
rektno iz prihoda produktivnih članova do-
maćinstva. Konačan efekat povećanja od-
nosa izdržavanih i produktivnih stanovnika
je smanjenje ukupnog životnog standarda,
ukoliko nije kompenzovano porastom pro-
duktivnosti proizvođača, minimalno do gra-
nice do koje se dohodak po glavi stanovni-
ka ne smanjuje;
• Povećanje rashoda zdravstva, kao posljedica
rastućih troškova zdravstvene zaštite starijeg
stanovništva;
• Smanjenje nacionalne štednje, jer starije
stanovništvo obično ima negativnu štednju
(troši dohodak ostvaren u produktivnom
dobu);
• Smanjenje potencijalne radne snage, usljed
smanjenog priliva mladog stanovništva;
• Smanjenje tražnje usljed smanjenja broja
stanovnika, a samim tim i smanjenje ponude
(proizvodnje)13;
• Smanjenje motiva za tehnološke inovacije,
18 usljed smanjenja obima domaćeg tržišta.
Pored negativnih efekata, depopulacija i starenje
stanovništva imaju i pozitivne efekte, koji se ogle-
daju kroz:
• Povećanje investicija u humani kapital per ca-
pita jer se raspoloživi kapital raspoređuje na
manji broj ljudi;
• Smanjenje fiskalnih rashoda namijenjenih in-
vesticijama u infrastrukturu (npr. škole) zbog
smanjenog broja korisnika.
Navedeni efekti su generalno navedeni i nisu is-
ključivi i definitivni. Na njihovu pojavnu snagu dje-
luje niz faktora i procesa koji su posljedica snažne
međuzavisnosti koja postoji među svim društve-
nim i ekonomskim kategorijama. Ipak, može se sa
visokom pouzdanošću zaključiti da demografski
potencijali i promjene shvaćeni u tradicionalnom
smislu neće pozitivno djelovati na ekonomski rast
u Crnoj Gori.
To je razlog da se pažnja treba fokusirati na kva-
litativne odlike stanovništva Crne Gore - humani
kapital, investicije u humani kapital, znanje i teh-
nologije, tj. investicije u porast produktivnosti i efi-
kasnosti angažovanih resursa. Teorijski i empirijski
modeli koji su razvijeni krajem XX vijeka idu u pri-
log ovoj konstataciji.
Literatura
1. Baćović M.: “Demografske promjene i ekonom-
ski razvoj-analiza investicija u humani capital”,
ISSP, 2006.
2. Baćović M.: “Humani kapital i ekonomski razvoj:
kvantifikacija humanog kapitala i uticaj investicija
u humani kapital na ekonomsku efikasnost”, Pre-
duzetnička ekonomija, Vol.II, Podgorica (2003)
3. Baletić-Wertheimer Alica (1999): “Stanovništvo
i razvoj”, MATE, Zagreb
4. Barro R., Becker G: “Fertility Choice in a Model of
Economic Growth”, Econometrica, Vol 57 (1989)
5. Becker G, Murphy M:”The Divison of Labor, Co-
ordination Costs and Knowledge”, The Quarter-
ly Journal of Economics, Vol 107 (1992)
6. Becker S. Gary, Murphy M. Kevin, Tamura Ro-
bert: “Human Capital, Fertility, and Economic
Growth”, The Journal of Political Economy, Vol
98, No 5 (1990)
7. Becker S. Gary: “Investment in Human Capital:
A Theorethical Analysis”, The Journal of Political
Economy, Vol 70, No 5 (1962)
8. Breznik Dušan (1984): ”Demografija”, Naučna
 knjiga, Beograd
9. Breznik Dušan (1991): ”Stanovništvo Jugoslavi-
je”, Chronos, Titograd
10. Dornbusch R., Fisher S. (1994): ”Macroeconomi-
cs”, New York, McGraw – Hill
11. ISSP (1999): ”Uvođenje SNA u statističkom si-
stemu Crne Gore”, Podgorica
12. “Measuring What People Know-Human Capi-
tal Accounting for the Knowledge Economy”,
OECD (1996)
13. Mernard Claude (1998): ”Transaction Cost Eco-
nomics, Recent Development”, Edward Elgar
Publishing, Massachusetts, US
14. North Douglas (1999): ”Understanding the Pro-
cess of Economic Change”, Occasional Paper
106, IEA, London
15. Pjanić Zoran: “Problem stanovništva u ekonom-
skoj teoriji”, Nolit, Beograd, 1957
16. Pejović Svetozar (2003): “Why is culture impor-
tant?”, Preduzetnička ekonomija, Volume II,
Podgorica
17. Radović Ljubica: “Smrtnost stanovništva – Crna
Gora 1878-1978”, Ekonomski fakultet, IDEI, Tito-
grad, 1984
18. Rašević MIrjana: “Fertilitet i reproduktivno
zdravlje stanovništva Republike Crne Gore”,
Unicef, 2001
19. Rowland D.: “Demographic Methods and Con-
cepts”, Oxford University Press, USA (2003)
20. Romer D.: »Advanced Macroeconomics«, Mc-
GrawHill, USA (2001)
21. Solow Robert (1970): ”A Contribution to the
Theory of Economic Growth”, Penguin
22. Vukotić Veselin (2001): ”Makroekonomski raču-
ni i modeli”, CID, Podgorica
ENDNOTES:
1 Rad je prezentiran na skupu: «Stanovništvo i ra-
zvoj», IDN, Beograd (2012)
2 Ekonomski fakultet, Univerzitet Crne Gore
3 A.Smith: “Istraživanje prirode i uzroka bogat-
stva naroda”, Global Book, Novi Sad, 1998.
4 Odnos broja stanovnika starijih od 65 godina i
stanovnika starosne dobi od 15-64 godine.
5 Izvor: Monstat
6 Prema izvještaju Fonda PIO CG za 2012. godinu,
ukupni rashodi sistema penzionog osiguranja u
2012.godini u Crnoj Gori iznose 382 miliona €,
prihodi po osnovu doprinosa za penziono osi-
guranje procijenjeni su na 225 miliona €, dok se
nedostajućih 152 miliona € planira finansirati iz
budžeta CG.
7 Procjene broja stanovnika Crne Gore sredinom
godine od strane Monstata u međupopisnom
periodu vrše se na bazi podataka o prirodnim
promjenama broja stanovnika. Poslednja procje-
na izvršena je za 2009.godinu, kada je ocijenjen
broj stanovnika od 631.536. U narednom perio-
du (2010-11) prirodni priraštaj je bio pozitivan.
8 Maja Baćović: Demografske promjene i ekonom-
ski rast – analiza investicija u humani kapital¸
ISSP, Podgorica, 2006.
9 Polazne stope fertiliteta definisane su na bazi
prosječnih stopa fertiliteta u periodu 1991-2003.
10 Index zavisnosti djece predstavlja broj djece na
hiljadu stanovnika radnog uzrasta. Index zavi-
snosti starih označava broj starih stanovnika na
hiljadu stanovnika radnog uzrasta. Index uku-
pne zavisnosti označava broj zavisnika (suma
broja djece i starih ljudi) na hiljadu stanovnika
radnog uzrasta.
11 Podaci o broju zaposlenih uzeti su iz Ankete o
radnoj snazi (2009).
12 Prirodna stopa nezaposlenosti – 4%
13 Ovaj efekat se uglavnom odnosi na proizvode
koji imaju lokalni karakter. Međunarodna tr-
govina i otvorenost ekonomije neutrališu ovaj
problem u slučaju proizvoda i usluga koji se
razmjenjuju na međunarodnom tržištu.
19
 Koncept usaglašenosti sa tržištem – krizni
aspekt računovodstva
Prof. dr Slobodan Lakić
Apstrakt: Mark-to-Market (MTM) računovod-
stvo označava vrednovanje aktive u bilansi-
ma stanja kompanija polazeći od posljednjih
tržišnih indikatora cijene po kojoj bi se ove
aktive mogle neposredno prodati. U situaci-
ji finansijske krize kompanija je prisiljena da
kalkuliše prodajnu cijenu svojih aktiva ili pasiva
tokom nepovoljnih ili nestabilnih perioda, a rezultat
je da tržišno zasnovana mjerenja precizno ne odraža-
vaju stvarnu vrijednost osnovnih aktiva. Usljed niske
likvidnosti ili bojazni od investiranja tekuća prodajna
cijena bankarskih aktiva niža je od aktuelne vrijed-
nosti, što može rezultirati smanjenjem kapitala akci-
onara. U kriznom ambijentu hartije od vrijednosti u
bilansima stanja banaka nisu se mogle efikasno vred-
novati zbog toga što su tržišta tih hartija prestala da
funkcionišu. MTM računovodstvo je prepoznato kao
prociklično, nepraktično i destruktivno za kapital.
Ključne riječi: usaglašenost sa tržištem (MTM), raču-
novodstveni standard, bankarstvo, zajmovi, finansij-
ska kriza, kreditni rizik, likvidnost, tržišne cijene, ban-
karske aktive, bilans stanja, kapital
1. PRISTUP PROBLEMU MTM RAČUNOVODSTVA
Usaglašavanjem sa tržištem prilagođava se vrijed-
nost aktive tekućim tržišnim nivoima. Praksa računo-
vodstva usaglašavanja sa tržištem, kojom su finan-
sijske institucije slijedile proceduru na kraju fiskalne
godine, uvedena je 1993. kako bi se izbjeglo ponav-
ljanje krize štedno-kreditnih asocijacija (S&Ls, SAD).
Ove institucije su koristile istorijsko računovodstvo,
koje se često smatralo krivim za prikrivanje prave vri-
jednosti opadajućih bankarskih aktiva. MTM računo-
vodstvo se kasnije navodilo kao uzrok kreditne krize
2008. Jedna od ključnih poluga finansijske krize je
upravo koncept mark-to-market, regulacija koja pri-
siljava banke da smanje vrijednost sopstvenih aktiva
i time destabilizuju svoje bilanse stanja i, u krajnjem,
svoju likvidnost. MTM je opšte prihvaćen računo-
vodstveni princip koji je izradio Finansijski odbor
za računovodstvene standarde (FASB, SAD) kako
bi se usmjerila vrijednost finansijskog instrumenta
(aktive) u bilans stanja kompanije.
Finansijski instrumenti predstavljaju aktive koje
izvode svoju vrijednost iz ostalih aktiva. Na pri-
20 mjer, hartije pokrivene hipotekom (mortgage-bac-
ked securities, MBS) su „pakovanja“ hipotekarnih
zajmova prodata kao investicije bankama i drugim
finansijskim institucijama. Vrijednost MBS je izve-
dena iz hipotekarnih zajmova koji ih podupiru.
Ukoliko zajmovi nemaju vrijednost, MBS, takođe,
nemaju bilo kakvu vrijednost. Cilj MTM pravila je
bila da objektivno vrednuju aktive kojima je bilo
teško usmjeriti vrijednost. Od banaka se zahtijeva-
lo da slijede MTM pravila, na osnovu kojih banke
moraju da vode instrumente u bilansu stanja po
vrijednosti po kojoj bi ih mogle prodati na otvo-
renom tržištu na dan vrednovanja. Mnogi od ovih
finansijskih instrumenata nisu prodati u kratkom
roku, tako da je kratkoročna vrijednost aktive bila
manja u odnosu na vrijednost na dan dospijeća.
Ipak, mnogi finansijski instrumenti banaka (pogo-
tovo MBS) nisu imali tržište, tj. niko nije bio spre-
man da kupi „opasne“ hartije od banaka, osim
država planom spašavanja. Kada ne postoji tržište
za hartiju, mora se izvršiti otpis (ponekad na nulu)
polazeći od MTM pravila. Kada se snizi cijena ak-
tive, redukovan je obrtni kapital banke uvodeći
banku u krizu likvidnosti1. Po svemu sudeći, MTM
računovodstvo je pospješilo euforiju tokom tržiš-
nog mjehura, odnosno ubrzalo njegov pad. Banke
su povećavale vrijednost hartija pokrivenih hipo-
tekom u uslovima snažnog rasta vrijednosti stano-
va. Kako bi održale ravnotežu između aktiva i pasi-
va, banke su bile pod pritiskom da povećaju iznos
odobrenih zajmova. U slučaju pada cijena aktive,
MTM računovodstvo je podrazumijevalo da banke
osjećaju pritisak da manje pozajmljuju, kako bi bile
sigurne da njihove pasive nisu veće od aktiva.
Počev od 1997, poreski zakon je omogućio berzan-
skim trgovcima (kao i robnim dilerima i trgovcima)
da izaberu računovodstvo nazvano MTM metod.
Ovaj izbor je smatran atraktivnim iz razloga jedno-
stavnijeg poslovanja i mogućeg izbjegavanja po-
reza. Vjerovatno je 70 odsto novije realne krize bilo
prouzrokovano MTM računovodstvom na nelikvid-
nom tržištu. Pretenciozno je bilo vjerovanje da kvan-
titativne finansije, zasnovane na modelima uključu-
jući „nove matematičke tehnike“ i računovodstvene
tehnike, poput mark-to-market, ustanovljavaju „novi
pravac vrednovanja“ koji omogućava da se finansij-
skim proizvodima određuju validne cijene („pravič-
na vrijednost“). U kriznom periodu tržišne cijene ne
predstavljaju dobar odraz vrijednosti i njihova pri-
mjena može dovesti do ozbiljnih poremećaja.
2. Iskustvo sa implementacijom MTM
koncepta
Tokom prethodne decenije bilo je široko raspro-
stranjeno mišljenje da najbolju procjenu raspolo-
žive vrijednosti pružaju tržišne cijene, koje bi tre-
balo uvijek koristiti. Zanemarivana je činjenica da
tržišne cijene ne predstavljaju dobar odraz vrijed-
nosti u periodu krize, odnosno da mogu dovesti do
ozbiljnih poremećaja. Ukoliko bi finansijska tržišta
funkcionisala savršeno na način da se modeli koje
koriste finansijske institucije obično smatraju si-
gurnim, MTM računovodstvo bi, prema pojedinim
autorima (npr. Allen, Carletti, 2008), bilo najbolje.
Tržišne cijene bi precizno odražavale buduću moć
zarađivanja na aktive. Ukoliko bi, pak, tržišna vrijed-
nost aktiva pala ispod tržišne vrijednosti pasiva, ne
bi postojala mogućnost izvršavanja svih obaveza.
MTM računovodstvo bi ukazalo na pomenute pro-
bleme (regulatorima, investitorima ili deponenti-
ma), što bi značilo i primjenu adekvatne akcije.
Međutim, kada tržišta ne funkcionišu prikladno,
MTM vodi izrazito pogrešnom računovodstvu i
objavljivanju da je vrijednost aktiva prilično ispod
njihove stvarne ekonomske vrijednosti. Efekat
MTM koncepta može se u pojednostavljenoj formi
prikazati na sljedeći način. Ukoliko investitor posje-
duje 10 akcija stoka, kupljenog za 5$ po akciji, i ako
se sada tim stokom trguje po 6$, MTM vrijednost
akcija je 60$, dok bi knjigovodstvena vrijednost,
u zavisnosti od korišćenih računovodstvenih prin-
cipa, mogla da bude jednaka 50$. Ako stok pad-
ne do 3$, MTM vrijednost je 30$, a investitor ima
gubitak od 10$ od izvorne investicije. Da je stok
kupljen na kredit (margin), bio bi iniciran poziv za
doplatu (margin call), a investitori bi morali da sa
iznosom koji je dovoljan ispune obaveze obezbje-
đenja (margin requirements) za svoj račun.
Bazelski komitet je definisao kreditni gubitak
dvojako, kao koncept usaglašavanja sa tržištem
(MTM) i koncept neizvršenja obaveza (DM, default
mode). Pomenute koncepte su koristile finansijske
institucije u kalkulacijama kreditnog rizika. U od-
nosu na DM modele, MTM modeli su se smatrali
sofisticiranijim jer uzimaju u obzir potencijalni gu-
bitak vrijednosti, pored rizika neizvršenja2 obaveza
o dospijeću. Razlike proističu iz opsega razmatra-
nih gubitaka. Kod DM modela dužnik može da se
nađe samo u jednoj od dvije situacije – izvršenja i
neizvršenja, tako da su gubici isključivo oni koji re-
zultiraju iz kašnjenja dužnika. MTM modeli razma-
traju gubitke koji su rezultat promjene vrijednosti
zajmova usljed migracije kvaliteta kredita3. Stvarni
uticaj MTM računovodstva je kreditna kriza.
U MTM derivativnoj poziciji, pri unaprijed determi-
nisanim periodičnim intervalima, svaka kontrastra-
na razmjenjuje promjenu tržišne vrijednosti svoje
pozicije za novac. Za OTC derivative, u slučaju kaš-
njenja jedne kontrastrane, sekvenca događaja koja
slijedi je određivana ISDA ugovorom. Korišćenjem
modela za računanje nastupajućeg izlaganja, FAS
157 je zahtijevao da entitet razmotri rizik kašnje-
nja („neperformansni rizik“) kontrastrane i izvrši
neophodna prilagođavanja svojim kalkulacijama.
Kada su u pitanju berzanski (exchange traded) de-
rivativi, ukoliko jedna od strana kasni sa ispunje-
njem obaveza u ovoj periodičnoj razmjeni, pozicija
kontrastrane se momentalno zatvara razmjenom,
dok je klirinška kuća uključena zbog pozicije kon-
trastrane. MTM virtualno eliminiše kreditni rizik, ali
zahtijeva korišćenje monitoring sistema koji obič-
no mogu da priušte samo velike institucije.
Na derivativnim tržištima ugovorne strane su
polazile od MTM principa vrednovanja uz perio-
dična plaćanja na osnovu obezbjeđenja (margin
payment) ili zahtjeva za dodatnim sredstvima sa
ciljem minimiziranja izlaganja kreditnom riziku,
ili neplaćanju kontrastrane. Uz datu institucional-
nu strukturu, bilo koje kašnjenje u ispunjavanju
obaveza od strane finansijskih institucija, poput
LTCM-a, prouzrokovalo bi da sve derivativne kon-
trastrane okončaju svoje ugovore sa LTCM i likvidi-
raju aktive koje su imale pod njihovom kontrolom.
Akcije Federalnih rezervi bile su usmjerene ka
sprečavanju opšte likvidacije pozicija LTCM-a spa-
savanjem fonda prije kašnjenja sa obavezama. U
takvom scenariju direktno bi bila ugrožena solven-
tnost pojedinih velikih banaka i berzanskih firmi.
LTCM je odabrao derivativne ugovore koji su bili
usaglašeni sa tržištem i dnevno poravnavani. Cilj je
bio minimiziranje rizika kontrastrane kako nijedna
kontrastrana ne bi dugovala LTCM-u velike iznose
u bilo kom vremenu. Širenjem spreda u avgustu
1998. LTCM je ostvario MTM gubitke kada su duge
hartije izgubile, a kratke dobile vrijednost. Ovo bi
bio privremen problem koji bi bio riješen u dužem
roku pod uslovom da je LTCM bio u pravu kada je 21
 u pitanju konvergencija. Pogrešno određivanje vrijednosti hartija nestalo bi dospijećem. LTCM je ostao
bez novca primjenom MTM i smanjene tržišne vrijednosti svojih pozicija. LTCM je doveo sebe u poziciju
propasti prije uspostavljanja konvergencije. Ovo je očito bio konflikt između hedžing strategija i zahtjeva
za novcem.

3. MTM računovodstvo u aktuelnom kriznom kontekstu

Tekuća kriza predstavlja dokaz da su tržišta nesavršena i da cijene ne odražavaju fundamentalnosti. Po-
jedine banke su morale da otpišu AAA rangirane super starije (senior) tranše kolateralizovanih dužničkih
obligacija (CDOs) i do 30 odsto. Razlog je pad njihovih tržišnih cijena, a ako je promjena cijena rezultat
pogoršanja fundamentalnosti, očigledno je da bi konačni procentualni gubitak bio veći (precizira se 38
odsto). Prisutno je mišljenje da na cijene ne utiču budući diskontovani novčani tokovi, već drugi faktori.
Primjena računovodstva „pravične vrijednosti“4 na početku tekuće krize dovela je do otpisa (i finansiranja)
kod finansijskih institucija u enormnim iznosima (stotine milijardi). Prekomjerna i neprirodna volatilnost
kao posljedica MTM računovodstva dovodi do toga da kratkoročne fluktuacije na tržištu5 utiču na vrijed-
nost bilansa stanja finansijskih institucija.

Prenosni mehanizam MTM računovodstva

Vrednovanje aktiva u bilansu
stanja na osnovu posljednjih
 
tržišnih indikatora prodajne
cijene
Prodaja i aukcije stanova
depresiraju cijene u
stanogradnji smanjujući
vrijednost svih hartija
povezanih sa hipotekom

Pokušaji firmi da povećaju
kapital prodajom aktiva
dovode do daljeg pada
tržišnih vrijednosti ovih aktiva
Krajnji rezultat je pad cijena
akcija ka nuli i bankrot ili
preuzimanje od strane države
Pad cijena stanova smanjuje
vrijednost hipotekarnih
zajmova pod difoltom
Niske tržišne cijene postaju
standard za vrednovanje svih
 sličnih hartija koje drže druge
kompanije u uslovima MTM
U uslovima MTM, kompanija
još više mora da prilagođava
 na dolje vrijednost svojih
aktiva
Presušuje kreditiranje ovih
kompanija, koje gube
 potrebnu likvidnost za
funkcionisanje, a akcionari
započinju paničnu prodaju
Zbog manje vrijednosti
kolaterala (stanova) manja je
vrijednost hipotek. zajmova i
hartija povezanih hipotekom

Prodaja aktiva kompanija sa
finansijskim problemima radi
 povećanja kapitala u skladu sa
regulatornim zahtjevima
Kreditne agencije obaraju
rejtinge kompanija što čini
 težim ispunjavanje zahtjeva za
kapitalom, uz posljedični pad
cijena akcija kompanije

Pada vrijednost hartija
povezanih sa hipotekom ka
 nuli u uslovima MTM, a bilansi
stanja počinju da pokazuju
nesolventnost

MTM je prema D. Grossu (2008) trebalo da bude krucijalno za funkcionisanje transparentnih tržišta. Pra-
vilo koncepta usaglašavanja sa tržištem izgleda da je doživjelo imploziju u finansijskom sistemu SAD za-
htijevanjem od finansijskih institucija da vrednuju subprimarne hipotekarne zajmove po tekućim tržišnim
vrijednostima. Prema C. Robertsu (2008), rješenje se sastojalo u suspendovanju pravila, odnosno dozvo-
ljavanju finansijskim institucijama da drže problematične instrumente po knjigovodstvenoj vrijednosti ili
85-90 odsto od knjigovodstvene vrijednosti, sve dok tržišta omoguće razvrstavanje vrijednosti. Takođe,
omogućavanjem finansijskim institucijama da otpišu subprimarne hipotekarne zajmove i druge proble-
matične instrumente tokom vremena. Napomenimo da se MTM računovodstvo može primijeniti samo na
22 dio aktive bilansa stanja (utržive hartije).
Pojedini analitičari (npr. T. Adrian i H. Shin, 2008)
ocijenili su da MTM računovodstvo ima direktnu,
možda centralnu ulogu u kreditnom mjehuru. Pra-
vilo iz 1993. u SAD prisililo je banke da drže veći
stok hartija po tržišnoj vrijednosti. Uticaj šireg uvo-
đenja MTM računovodstva eskalacijom globalne
kreditne krize postao je jasniji. Prisutna su tumače-
nja čija se suština svodi na to da bazični problem
nije bio vrednovanje aktive već uvođenje Ponci
šeme na hipotekarnom tržištu od strane Vol strita.
S druge strane, MTM se posmatra kao visoko proci-
klično i pruža kontraproduktivne podsticaje pohle-
pnim bankarima sklonim pogrešnim odlukama (M.
Hutchinson, 2008). Procikličnost MTM računovod-
stva ne predstavlja dobru stranu regulacije banaka.
Realan razlog finansijske krize možda nisu hipote-
karni zajmovi ili stanogradnja (koji jesu katalizatori
krize) već MTM računovodstveno pravilo.
Prema izvještaju Institute of International Fi-
nance prisutne su poteškoće i problemi povezani
sa upotrebom MTM na problematičnim tržištima.
MTM može da kreira silaznu spiralu cijena aktive
i neprirodno transformiše problem likvidnosti u
problem solventnosti. Problem se, navodno, može
riješiti omogućavanjem da banke vrednuju instru-
mente korišćenjem vlastitih modela ili knjigovod-
stvene vrijednosti kada su tržišta problematična.
Alternativno, dati bankama mogućnost da usmje-
ravaju aktive iz trgovačkih knjiga u bankarske knji-
ge gdje se aktive drže do dospijeća, a MTM rijetko
primjenjuje. Ipak, u postojećim tržišnim uslovima
pomenuto može da dovede do potencijalnog
problema moralnog hazarda. Dakle, korišćenjem
MTM računovodstva kriza i nesolventnost banaka
posljedica su direktnog uticaja volatilnosti cijena
akcija na vrijednost bankarskih aktiva.
Banke su koristile MTM računovodstvo za akcije i
kompleksne hipotekarne obveznice čija vrijednost
fluktuira tokom dnevnog trgovanja. Nova obave-
zujuća i konzistentna pravila izvještavanja (stan-
dardi korporativnog računovodstva), navodno,
pomogla bi da se izbjegne još jedna finansijska
kriza. Od banaka i drugih kreditora zahtijevalo bi
se da knjiže svoje zajmove po tekućoj tržišnoj vri-
jednosti. Iz ugla banaka, promjena bi ih prisilila da
ostvare velike gubitke na zajmove tokom perioda
ekonomskih poteškoća. Budući da bi se zajmovi
vjerovatno otplaćivali tokom vremena, čak i ako bi
se trgovalo po nižim tržišnim cijenama, investitori
bi navodno bili zavarani. Prema American Ban-
kers Association (2010), računovodstvene pro-
mjene ukazale bi na značajne probleme, ne samo
bankama, već uopšte ekonomiji6.
4. Umjesto zaključka: (Ne)efikasnost
MTM računovodstva
Ranija istraživanja su eksplicitno ukazala na ogra-
ničenja MTM računovodstva. Plentin, Sapra i Šin
(2004) pokazali su da, dok režim istorijske cijene
može prouzrokovati izvjesnu neefikasnost, MTM
određivanje vrijednosti može povećati cjenovnu
nestabilnost i suboptimalno realno donošenje od-
luka usljed efekata povratne sprege. Fokusirajući
se na efekte računovodstva tržišne vrijednosti na
dospijeće zajma, O’Hara (1993) je utvrdio da ovaj
računovodstveni sistem povećava kamatne stope
za zajmove sa dužim dospijećem, čime se uma-
njuje usmjeravanje ka kratkoročnim zajmovima.
Barkart i Štraus (2006) su sugerisali da računo-
vodstvo tržišne vrijednosti reducira asimetrične
informacije, čime se povećava likvidnost i utiče na
pojačavanje problema preusmjeravanja rizika.
Friskas i Comokos (2004) su pokazali da ovaj si-
stem računovodstva pogoršava ulogu banaka i in-
stitucija u peglanju intertemporalnih šokova. Alen
i Karleti (2006) su se prvo fokusirali na strukturu li-
kvidnosnih šokova koji pogađaju bankarski sektor
kao glavni mehanizam koji generiše paniku, a po-
tom na uticaj različitih računovodstvenih metoda.
Pokazali su da MTM računovodstvo može da do-
vede do panike u situacijama kada računovodstvo
istorijske cijene ne bi prouzrokovalo paniku. Kada
likvidnost ima važnu ulogu u periodima finansij-
ske krize, cijene aktiva na nekim tržištima mogu da
odražavaju iznos likvidnosti raspoloživ na tržištu,
umjesto buduće profitabilnosti aktive. Očigledno
je da MTM računovodstvo nije poželjan pristup za
procjenjivanje solventnosti finansijske institucije u
takvim okolnostima.
Odranije je bilo poznato da se MTM računovod-
stvo može sprovesti samo u jednom dijelu strane
aktive bilansa stanja (utržive hartije). MTM računo-
vodstvo bi otežalo sprovođenje fundamentalnih
bankarskih funkcija u ekonomiji. Konačno, shva-
talo se da koncept ne bi bio procikličan, odnosno
regulatori bi se suočili sa poteškoćama kod uprav-
ljanja budućim bankarskim krizama. Logično pi- 23
 tanje je kako izvršiti usklađivanje sa tržištem kada
je ono efektivno obustavljeno. Pojedini operativci
su predlog FASB za MTM računovodstvo posma-
trali izrazito problematičnim, ne samo za banke,
već i uopšte ekonomiju. Predlog u skladu sa tim
tumačenjem potkopao bi raspoloživost kreditom,
pogotovo stvaranjem poteškoća za odobravanje
mnogih dugoročnih zajmova.
Ključan segment koji su kreatori politike računovod-
stva godinama naglašavali su evolucija globalnih
računovodstvenih standarda, usmjeravanje ka po-
boljašnju njihovih kvaliteta i globalna konvergenci-
ja. Više od 120 jurisdikcija je usvojilo Međunarodne
standarde finansijskog izvještavanja (IFRS), iako pod
različitim mehanizmima u mnogim slučajevima. Ra-
zlike u pristupu među jurisdikcijama su prisutne.
Opšteprihvaćeni računovodstveni principi (GAAP)
ostali su kao standard u SAD. Izvještaj MMF-a (2012)
sugeriše da će konvergencija i unapređivanje ame-
ričkih i međunarodnih računovodstvenih standar-
da podsticati uporedivost podataka i unaprijediti
transparentnost tržišta i institucija. Konvergenciju
su prihvatili na nivou principa Odbor za međuna-
rodne računovodstvene standarde (IASB) i FASB,
uz kašnjenje u postupku usvajanja IASB u SAD7.
Finansijska kriza je pospješila potrebu boljeg raču-
novodstva u posmatranoj oblasti. Finansijske in-
stitucije bi u skladu sa novim pravilima morale da
prikazuju dva tipa vrednovanja za zajmove: vrijed-
nost koju određuju kupci i prodavci na tržištu, tzv.
pravičnu vrijednost zasnovanu na sopstvenoj pro-
cjeni banke. Aktive koje banke planiraju da prodaju
ili trguju njima, poput kompleksnih hipotekarnih
obveznica ili drugih hartija, i dalje će se knjižiti po
tekućoj tržišnoj vrijednosti. Bilo koje povećanje ili
smanjenje vrijednosti direktno bi uticalo na profit.
Da bi se ublažili efekti velikih promjena tržišne vri-
jednosti zajmova, bankama bi bilo dozvoljeno da
podijele gubitak na neke aktive u dvije kategorije:
jedan koji bi uticao na bankarske profite i drugi koji
bi uticao na knjigovodstvenu vrijednost banke.
Ukoliko MTM računovodstveni sistem zaista funkci-
oniše dobro i odražava stvarnu situaciju većinu vre-
mena, sigurno je da u kriznim okolnostima (nedo-
statak likvidnosti) MTM vrijednosti ne reflektuje bu-
duću moć zarađivanja. Ne mogu se koristiti za pro-
cjenu solventnosti finansijskih institucija. Nedavna
24 krizna dešavanja predstavljaju potporu za ovakav
stav, kao i za činjenicu da su tržišne cijene u peri-
odu poremećaja vođene podsticajima likvidnosne
podrške, a ne fundamentalnim vrijednostima. MTM
računovodstvo ima značajne nedostatke dovodeći
do velikih promjena u bilansima stanja finansijskih
institucija koje nisu opravdane fundamentalnosti-
ma. Očigledno je da MTM računovodstvo i računo-
vodstvo istorijske cijene, kao alternativa, funkcio-
nišu u nekim okolnostima, ali ne i u drugim.
Literatura
1. Allen, Franklin, and Elena Carletti. 2006. „Mark-
to-Market Accounting and Liquidity Pricing“.
IAFE Conference on Modern Financial Institutions,
Financial Markets and Systemic Risk (July, 20).
2. Allen, Franklin, and Elena Carletti. 2008. „Should
Financial Institutions Mark-to-Market“. Financial
Stability Review No. 12. Paris: Banque de France.
3. Burkhardt, K., and R. Strausz. 2006. „The Effect of
Fair vs. Book Value Accounting on Banks”. Wor-
king Paper. Berlin: Free University of Berlin.
4. Coats, Warren. 2008. „Mark to Market Accoun-
ting - What Are the Issues“. Washington, DC:
Cato (October, 29).
5. Freixas, X., and D. Tsomocos. 2004. „Book vs. fair
Value Accounting in Banking and International
Smoothing“. Working Paper. Pompeu, Oxford:
Pompeu Fabra University and Oxford University.
6. Gallati, Reto. 2003. Risk Management and Capi-
tal Adequacy. New York: McGraw-Hill.
7. Financial Accounting Standards Board. 2006.
„Statement of Financial Accounting Standards
No 157“. Fair Value Measurements (September).
8. International Monetary Fund. 2012. Global Fi-
nancial Stability Report. Washngton, D.C.: IMF
(October).
9. Isaac, William M. 2009. „Mark to Market Acco-
unting“. Testimony before the Subcommittee
on Capital Markets, Insurance, and Government
Sponsored Enterprisis (March 12). Washington,
DC: U.S. House of Representatives Committee
on Financial Services.
10. O’Hara, M. 1993. „Real Bills Revisited: Market Va-
lue Accounting and Loan Maturity“. Journal of
Financiaal Intermediation 3 (51-76).
11. Plantin, G., H. Sapra, and H. Shin. 2004.„Marking-
to-Market: Panacea or Pandora’s Box?“. Working
Paper. London: London School of Economics.
12. U.S. Securities and Exchange Commission.
2012. The Work Plan for the Consideration of In-
corporating International Finanacial Reporting

Standards into the Financial Reporting System for
U.S. Issuers. Office of the Chief Accountant, Staff
of the U.S. SEC. Final Staff Report (July).
ENDNOTES:
1 Banke Wachovia, Washington Mutual i
Lehman Brothers su se našle u toj poziciji i
propale. MTM računovodstvo je uništilo 500
milijardi dolara bankarskog kapitala budući su
trgovci smanjili vrijednost svih aktiva tokom
krize (ukupno 27%).
2 Rizik neizvršenja mjeri se vjerovatnoćom da se
neizvršenje dogodi u datom vremenskom perio-
du predviđanja (PD, probability of default). PD se
može mjeriti korišćenjem statističkih pokazatelja
na bazi istorijskih pokazatelja. Ipak, neizvršenje
obaveza predstavlja samo jedan od mogućih is-
hoda. Naime, pored prelaska u stanje neizvršenja
obaveza, kompanija može preći u niži ili viši kre-
ditni kvalitet internim ili eksternim rangiranjem.
3 Na primjer, ključna komponenta kod
CreditMetricsa (MTM metodologija) je tranzi-
ciona matrica povezana sa rejting sistemom,
kojim se obezbjeđuje „probabilistički mehani-
zam koji oblikuje kvalitet migracije zajmova“.
Ovo determiniše gubitke zbog kašnjenja duž-
nika, i promjene u tržišnoj vrijednosti zajmo-
va u portfoliju usljed kvaliteta migracije preko
Monte Carlo procesa simulacije, kako bi se na
kraju dobila distribucija gubitka za zajmove.
Napomenimo da je CreditRisk+ model difolta.
4 Dakle, računovodstvo pravične vrijednosti za-
htijeva da aktive promijene vrijednost (revalue)
kada je pravična vrijednost materijalno dru-
gačija od tekuće knjigovodstvene vrijednosti.
Povećanje vrijednosti aktive pridodaje se reval-
vacionim rezervama.
5 Pomenute kratkoročne fluktuacije ne odraža-
vaju fundamentalne vrijednosti i dugoročne
vrijednosti aktiva i pasiva.
6 Ukoliko bi došlo do implementacije, predlog bi
znatno oslabio raspoloživost kreditima otežavajući
odobravanje mnogih dugoročnih zajmova, čija bi
vrijednost vjerovatno bila smanjena na dan kad je
zajam odobren. S druge strane, prisutan je stav da
bi promjene ojačale povjerenje investitora zahtije-
vanjem da banke brže prepoznaju svoje gubitke.
7 U izvještaju U.S. Securities and Exchange
Commission (2012, jul) nije ponuđena preporuka
da bi IFRS trebalo da bude inkorporiran u sistem
finansijskog izvještavanja za emitente u SAD.
Small Business
Leadership in Ethics,
Values, Community
Jayne Fuglister
Do investors, including banks and employees,
want to put their money and hard work into a
company they think does not behave ethically? Do
customers want to patronize companies they think
are unethical? Where would you rather shop—the
store that has socially responsible values or the
store that gives every appearance of not having
social values? How can business best present its
commitment to the community while at the same
maximizing the profits of the business? How can
university students help?
I. The Economic Entity.
Let us first take a look at the concept known as the
Economic Entity Assumption and relate it to eth-
ics. The economic entity assumption requires that
the activities of the entity be kept separate and
distinct from the activities of the owner or other
entities. This is true regardless of whether the en-
tity is a company, church, government or not-for-
profit organization. What would happen if the en-
tity failed to separate the activities?
Say for example, that a business owner fails to keep
personal expenses separate from the entity, but in-
stead includes them as deductions from business
revenue. What are the consequences of these ac-
tions? Most business people know the primary con-
sequence because they may have been tempted at
one time or another to do it or have heard of some-
body doing it. Namely, taxable income of the entity
is understated, the owner pockets the the tax sav-
ings, and the government and the people of Mon-
tenegro are cheated. Another common example of
violating the economic entity concept is guaran-
teeing loans to owners or managers. Can you think
of other violations of the entity concept that may
be more prevalent in Montenegro than in other
countries, remembering that every country has its
own cultural propensities with regard to ethics vio-
lations related to the economic entity concept?
Although cheating the government out of its fair
share of tax revenue is not in the best interests of
the nation financially, there is a more sinister con-
sequence of tax evasion and it affects social values. 25
 Namely, if business does not lead in the responsi-
bility to pay its fair share of taxes then tax evasion
will become an escalating problem at the individ-
ual, family, community and national level. Paying
your fair and legal share of taxes is one of the ways
to participate in the community. (Think Greece.)
II. HOW TO RECOGNIZE AN ETHICAL DILEMMA.
A. Code of Ethics and Values. In my field of ac-
counting and auditing the professional organiza-
tion has a Code of Ethics. Businesses and organi-
zations should also have a written code of ethics.
The existence of an ethics code is an ingredient
of good corporate governance. No matter how
small the business, a code of ethics should guide
behaviour. It can cover everything from charging
the right price and paying the correct taxes, to
internal control over cash. So one source in rec-
ognizing an ethical dilemma is the code of ethics.
However, the main source is your own value sys-
tem. Religion and a value system are independent.
Religion is your belief system. Businesses don’t
normally have a religion, but they do or should
have ethics and values and so should you. Ethics is
more legal-based than values. Values guide busi-
nesses and individuals in how to treat customers
equally and with courtesy or serve the communi-
ty, for example by avoiding pollution, being a fair
employer, working hard.
B. Who are the Players in Ethical Dilemmas? The sec-
ond step in recognizing an ethical dilemma is to ask
yourself: Who are the players in this decision? What
are the responsibilities and obligations of the indi-
viduals who may be harmed or who may benefit in
the situation? Let me use the tax example again. I
know from my experience in the United States that
otherwise good and decent people who would nev-
er cheat another individual, may be more comfort-
able with cheating on their personal taxes. The usual
way of doing this is to get paid “under the table” and
not report the income. So how does their ethics and
value system enable them to be a tax cheat? The an-
swer is that they rationalize: the government is not
another person who I know and it is not even a per-
son at all, so they won’t miss the money; the govern-
ment just wastes the money anyway; the politicians
don’t know what they’re doing; I don’t support the
projects that the government is investing in; etc. Do
26 these arguments sound familiar? Now ask who ben-
efits? Let there be no mistake. If one is not paying
his or her fair and legal share of taxes, then that one
benefits. And who is harmed? Everybody else!
Another example, in an accounting context, is
earnings management. If managers are paid a
bonus based on profit, then there is an incentive
to manipulate profit in their favor. The accoun-
tant would be naïve to presume otherwise. The
next question is “Given this type of business, how
would the manager be able to manipulate profit?”
If the profit is overstated to maximize manage-
ment bonuses, who wins (manager)? Who loses
(shareholder or absentee owner)?
C. What alternatives are available to create a more
ethical environment? In accounting this is where
corporate governance, including internal auditing
and external auditor selection are of significance.
If the Board of Directors is weak, for example, and
management is dominating the decisions then
there is more opportunity for abuse. If manage-
ment, instead of the audit committee appoints the
external auditor, then there is a danger of a client-
oriented auditor who will ‘overlook’ irregularities
(management wins, shareholder loses). If there are
interlinking members of the Board on compensa-
tion committees of other companies, this presents
a quid pro quo opportunity to maximize Board
compensation (board director wins, shareholder/
owner loses). So, look at the alternatives, which
may include a more direct and stronger Board of
Directors, changing auditors, changing manage-
ment compensation scheme.
III. How to be Socially Responsible.
The prerequisite of a socially responsible organiza-
tion is that it must be ethical. Ethics are the mini-
mum. But there is more individuals and business-
es can do. Montenegrins already have the value
system in place. For example, Montenegrins are
among the most generous people in the world.
They are peace loving. They are kind. But this gen-
erosity and kindness may not necessarily be inclu-
sive. The idea behind social responsibility is that
the individual, the student group, the business,
the community and the society include everyone
as beneficiaries of their kindness and courtesy to
the extent possible. Inclusion demands strong
leadership skills.
Interest in social responsibility should begin early
in a child’s life—but it’s never too late. My own chil-
dren started volunteer work when they were as
young as eight years old. For my girls this involved
helping handicapped students in the playground,
or in gym or choir at school. My son collected alumi-
num cans for recycling and the money was sent to
Special Olympics. They continued the voluntarism
thoughout high school and university. Today their
own children volunteer. So parents and business
leaders need to start young people on the right
path to social responsibility and voluntarism early.
In the beginning, formal recognition can be award-
ed to young volunteers until they become mature
enough to experience that the true reward is ser-
vice itself. (Note: Drinking café with your friends,
although lots of fun, is not volunteer work!)
IV. Some examples from US companies.
A. Human Resources. Hire good people. As a busi-
ness you should be involved with your potential
labor pool at the high schools and universities.
Inform the students that leadership in volunteer
activities is one of the items the employer looks at
when making the hiring decision. US companies
interact with and support student organizations
that volunteer. If the leadership just isn’t there, the
businesses provide it. The businesses set the ex-
ample until the students themselves develop the
leadership skills to carry on.
Hire based on qualifactions not “who you know.”
Is nepotism wrong? Is preferential treatment
wrong? Nepotism refers to kinship; i.e., hiring
your relatives. Preferential treatment implies a
broader category, such as hiring friends or in-
dividuals of the same group, no matter how
the ‘group’ is defined. Whenever the individual
hired is not the best qualified for the job, then it
is wrong. Ask yourself once again: Who are the
players? Who benefits (hiring person and person
hired)? Who is harmed (best qualified person and
owner)? However, ‘best qualified’ is a vague term.
Sometimes an individual appears to be the best
qualified on paper, but in the interview process or
through references it becomes clear that the indi-
vidual ‘does not work well with others.’ (One way
to demonstrate that you do work well with others
is to have experience in volunteer work, especially
in a group.) When an individual, by all objective
characteristics, is the best qualified, but not hired
for various non-relevant reasons such as gender,
sexual preferences, race or religion, handicap or
disability, then that is clearly wrong. Those who
get jobs because they “know somebody” will be
more insecure in their ability and will not be able
to work optimally. If they got the job because they
knew somebody, then they will probably keep the
job because they know somebody, and there will
be a tendency tostagnate. Those who hire based
on nepotism or preferential treatment will be cut
off from new ideas. So the first thing a modern
and successful company or government, other
than a small family business, should be aware of
is that nepotism and preferential treatment in the
hiring process cause inefficiencies andstagnation.
The second thing is that if your organization is
known as ‘an equal opportunity employer’ then
that is good for the organization, good for the
community. Try to present your business as ‘one
of the best places to work.’
Hire the Handicapped. One of the groups over-
looked in Montenegro society is, I think, disabled
people. Sometimes disabled people are able to
work in a regular setting, but it can be difficult
to identify them. Jobs that mentally challenged
people do in the US include loading grocer-
ies into bags, collecting grocery carts, cleaning,
greeting customers and giving them a shopping
cart (this is a Walmart custom), retrieving inven-
tory from the store room, and working in small
groups doing tasks that they are able to do with
some supervisory assistance. In addition, there
are many people who are physically handicapped.
More businesses should have wheelchair and/or
elevator access so this group of individuals with
so much to offer is not underutilized. When a cus-
tomer sees a wheelchair ramp, he or she will im-
mediately think that this business is new and on
the cutting edge.
Business and government should work together
to bring these folks out into the work place and
the community. (It is my understanding that initia-
tives have already been taken to bring them into
the classroom. Bravo!)
Even if some Montenegrin customers initially balk
at employment of the mentally and/or physically
handicapped, a strong business leader will take 27
 some steps in this direction. It’s like a fashion state-
ment! Here we are! We believe in equality, free-
dom, and individual rights for all! Shop here (Don’t
forget that you still need a good inventory)!
B. Associate your Business Name with a Good
Cause: If your company is trying to develop name
or brand recognition, get logo jackets for your em-
ployees and ask them to volunteer an hour per
week to a worthy cause such as Special Olympics,
a shelter for battered women, reading and math
tutors for school children, scouts, Habitat for Hu-
manity, or supervising sporting events in the
neighborhood. This is a good way to advertise. It is
progressive! Employee led volunteer work shows
that the organization works as a team to make
things better. The implication is that they work
better as a team in the business too—for better
service, a better product and a better life.
C. Contributions. Some companies say right on
their product label that a certain percent of prof-
its goes to charity. Paul Newman’s company, New-
man’s Own, donates 100% of profits to charitable
organizations. This is truly remarkable, but as we
all know, Mr. Newman does not need the money
for himself! However, there are other ways of con-
tributing that are less extreme.
For example, one company that makes signifi-
cant contributions to society is Ben and Jerry’s
Ice Cream, often referred to as “the socially con-
scious ice cream.” B&J advertise the “triple bottom
line,” which they say means profits, people and
planet. The company showed its commitment to
people by offering voter registration along with
its ice cream and by buying their brownies from
a bakery that hires ex-convicts. They committed
to employees by paying them good wages and
benefits. They committed to charity by donat-
ing 7.5 percent of profits to charity. They commit
to the planet by buying their Brazil nuts from a
cooperative of indigenous Amazon farmers and
their dairy products from farmers who do not use
growth hormones. They are actively involved in
organizations that promote peace and equality.
They even gave away free ice-cream to the “oc-
cupy Wall Street” protestors. In addition Ben and
Jerry’s has a social mission which is: “To operate
the company in a way that actively recognizes the
28 central role that business plays in society by initiat-
ing innovative ways to improve the quality of life
locally, nationally and internationally.” Although
everybody loves ice cream, there is a lot of sales
competition and B&J have managed to segment
the market with their socially conscious strategy.
They have loyal customers who are willing to try
new things—including ice cream flavors! Note
that this strategy may not work as well if they sold
cigarettes or beer.
D. Collect Stuff. A student group or a retailer might
consider having one of the following items in a
store to provide everybody with a convenient op-
portunity to be charitable when the urge strikes
(which is often when a neighbour is watching):
1. donation boxes (with student group or retail-
er name or logo) for one cent coins that may
otherwise be disguarded in making change (in
the US these collections usually go to Special
Olympics or Children’s Hospitals);
2. donation boxes for food for the poor for special
occasions such as Christmas. These boxes can
be placed inside the grocery store and deliv-
ered to the poor by a volunteer student group.
The idea is to make the donations convenient
for the public. They can buy something right
there in the store and then place it in the dona-
tion box. The store can even make suggestions
if it knows of items that are in particular need,
such as baby food;
3. clothing donation boxes that are centrally lo-
cated (outside the store, perhaps in the parking
area). In the US we have “Coats for Kids” when
the cold weather starts. Walmart is one of the
sponsors, but smaller businesses and college
students participate as well;
4. School supply boxes for elementary students at
the beginning of the school year. Most banks
in my home town of Wausau, Wisconsin have
these in the lobby;
5. used children’s books boxes. Collecting and de-
liverying these to the needy is a great student
activity.
Some or one of these initiatives may suit your stu-
dent organization or business. The goal is to im-
prove your self-image while at the same improv-
ing the community. Do you think you have the
leadership skills to carry this off?
Post Script: Recycle!
Odliv mozgova (brain drain) – uzrok i(li)
posljedica krize populacije
Doc. dr Boban Melović, Ekonomski fakultet Podgorica, Univerzitet Crne Gore
Doc. dr Jelena Stanković, Ekonomski fakultet Niš, Univerzitet u Nišu
Apstrakt: Kovanica odliv mozgova predstavlja fe-
nomen koji, već duži vremenski period, čini okosnicu
mogih ekonomskih i socioloških debata, kroz prizmu
analize uzroka i posljedica na zemlju emigracije (na-
puštanja), ali i zemlju destinacije (prihvatanja, odre-
dišta). Iako je većina rasprava o ovom fenomenu u
prošlosti u prvi plan isticala negativnosti migracija
visokoobrazovanih (visokokvalifikovanih) stručnja-
ka, u novije vrijeme nerijetko se ističu i potencijalni
pozitivni efekti, kao što su evetualni povratak dodat-
no stečenog znanja i vještina u inostranstvu, kao i
razvoj poslovnih i trgovinskih veza, koje mogu imati
višestruko pozitivno dejstvo na zemlju porijekla i či-
tavo društvo (populaciju).
Prisustvo odliva mozgova najčešće se percipira kao
gubitak za zemlju porijekla, a dobitak za zemlju
destinacije, iako treba biti svjestan činjenice da je u
stvarnosti ova situacija znatno kompleksnija. Pojedi-
ni stavovi ističu da se može smatrati da odliv moz-
gova zemlji porijekla može donijeti i određene koristi,
prvenstveno smanjenje stope nezaposlenosti i sniža-
vanje stope siromaštva, ali da su ove koristi znatno
manje od visine troškova obrazovanja onih koji su
emigrirali iz zemlje. Iako se, u najvećem broju anali-
za, polazi od koristi koju zemlje destinacije dobijaju
prilivom mozgova, tj. dolaskom visokokvalifikovanih
ljudi, ukoliko postoji situacija da se njihova profesi-
onalna znanja, vještine i sposobnosti ne koriste na
adekvatan način, onda se odliv mozgova negativno
može odraziti i na zemlju destinacije, što se reflektuje
kroz višestruke društvene probleme date zemlje.
Ključne riječi: odliv mozgova, priliv mozgova, mi-
gracije, zemlje porijekla i destinacije, visoko obrazo-
vanje i ljudski kapital...
1. Odliv mozgova – fenomen (ne)razvi-
jenih društava
Izraz odliv mozgova1 (eng. brain drain) u najopštijem
smislu predstavlja gubitak i štetu jedne zemlje koja
nastaje odlaskom naučnika, istraživača, inženjera,
kulturnih radnika i drugih visokoobrazovanih (viso-
kokvalifikovanih) građana. Ovaj izraz moramo razli-
kovati od klasične migracije, iako predstavlja svoje-
vrsnu vrstu migriranja, s obzirom da se počeo inten-
zivnije koristiti sa pojačanom „migracijom za boljim
životom“ naučnika, ljekara i tehnologa iz
zemalja u razvoju u razvijene zemlje svije-
ta, prvenstveno SAD. „Migracija za boljim
životom“ postojala je gotovo oduvijek, ali
su sve do Drugog svjetskog rata emigran-
ti dominantno bili najsiromašniji i najmanje
obrazovani slojevi društva jedne zemlje,
što se danas značajno mijenja.2 Tako se, na
primjer, sve do 60-ih godina prošlog vijeka
izraz odliv mozgova koristio za deskripciju
preseljenja naučnika, stručnjaka i uspješnih
studenata3 iz zemalja u razvoju u razvijene
zemlje, kako bi neadekvatne uslove rada,
oličene kroz siromaštvo zemlje porijekla,
zamijenili boljim životnim uslovima i većim
ekonomskim blagostanjem. Na taj način, zemlja
porijekla koju napuštaju ovakvi kadrovi, ima uma-
njene mogućnosti za uspješan dalji razvoj i revitali-
zaciju svoje privrede i ekonomije, jer u društvu po-
staje evidentno prisutna „oskudica stručnjaka“. Iako
se ovaj izraz najčešće vezuje za visokoobrazovane
(visokokvalifikovane) kadrove, koji su slabo plaćeni
ili gdje ne postoji mogućnost dobijanja adekvatnog
posla, istraživanja pokazuju da to ne mora biti uvi-
jek ključni faktor za odliv mozgova.
Novija istraživanja pokazuju da u deset zemalja
koje bilježe najveći odliv mozgova danas spadaju:4
Etiopija, Nigerija, Kenija, Južna Afrika, Iran, Kina,
Meksiko, Jamajka, Malezija i Engleska. Očigledno
je da se problem odliva mozgova danas ne vezuje
samo za manje razvijene zemlje, već i za one koje
važe kao ekonomski prosperitetne. Tako, na pri-
mjer, iako Velika Britanija važi za zemlju uređenog
sistema, i ovoj zemlji sve više prijeti odliv mozgo-
va i deficit kvalifikovane radne snage, jer istraži-
vanja pokazuju da sve veći broj radno sposobnih
osoba srednje klase emigrira iz Britanije u potra-
zi za poslom i boljim životom. Prema podacima
britanskog Ministarstva unutrašnjih poslova, oko
4,7 miliona osoba rođenih u Britaniji danas živi u
inostranstvu, a kao glavni razlozi njihovog odlaska
navode se nezaposlenost i moguća promjena vri-
jednosti britanske funte.5 Australija je i dalje najpo-
pularnija destinacija za radno sposobne britanske
emigrante, dok je broj onih koji odlaze u Španiju
u padu, što se, prije svega, povezuje sa aktuelnom
ekonomskom situacijom u toj zemlji. 29
 Uvažavajući činjenicu da najveći broj ljudi do-
minantno emigrira zbog ekonomskih motiva,
prisutna je pojava da značajan broj ovih ljudi, od-
lazeći u razvijene zemlje, radi različite ili poslove
ispod svojih kvalifikacija, a sve u cilju većeg eko-
nomskog blagostanja.6 Zbog toga se fenomen
„odliva mozgova“ najbolje može objasniti ako
se analizira iz svih uglova – (1) ugla osobe koja
emigrira, (2) ugla kompanije (poslodavca), (3)
ugla zemlje porijekla i (4) ugla zemlje destinacije
(odredišta). Dok za osobe koje odlučuju o migri-
ranju možemo relativno lako izdvojiti ključne ra-
zloge emigriranja (oni se ogledaju u napuštanju
zemlje radi pronalaska boljih uslova rada i većih
mogućnosti zaposlenja)7, dotle prilično teško
možemo utvrditi sve situacije odliva mozgova
sa aspekta poslodavca. Ovo iz razloga što broj-
ne kompanije (posebno multinacionalne) kao
redovnu pojavu imaju „protok znanja“, s obzirom
da njihovi zaposleni nerijetko provode određeni
period vremena u inostranstvu (od nekoliko mje-
seci do čak nekoliko godina8), u cilju usvajanja i/
ili unapređenja ličnog znanja, radeći u pojedinim
djelovima kompanija ili boraveći u stručnim insti-
tucijama, što svakako nije klasični odliv mozgova.
Na taj način protok (mobilnost) visokoobrazov-
nog kadra i znanja (know-how) se doživljava kao
pozitivna pojava, dok odliv mozgova poprima do-
minantno negativno značenje. Međutim, otvara
se dilema da li su ove dvije pojave striktno podi-
jeljene ili možda povezne, u smislu da vremenski
jedna uzrokuje drugu. Tako, na primjer, u slučaju
da pojedinac nakon završetka studija u matičnoj
zemlji odluči da se zaposli u privredno razvijenijoj
zemlji, evidentno je da je riječ o gubitku za ma-
tičnu zemlju (zemlju porijekla), jer je ona uzalud
investirala novac u njegovo obrazovanje.9 Među-
tim, ukoliko se određeni stručnjak odluči za bora-
vak i specijalizaciju u inostranstvu iz one oblasti
koja je nedovoljno razvijena u njegovoj matičnoj
zemlji i nakon određenog boravka vrati u matič-
nu zemlju, koja koristi njegovo stručno znanje za
povećanje domaće produktivnosti, privremeni
odliv mozgova postaje pozitivan za matičnu ze-
mlju.10 Dakle, ukoliko se određeni pojedinac na-
kon sticanja relevantnih znanja i vještina vrati kao
„veći stručnjak“ u odnosu na nivo znanja sa kojim
je napustio zemlju, tada kažemo da je prisutan
tzv. „dobitak u mozgovima“ (brain gain), čime se
„protok znanja“ i „odliv mozgova“ kao moguće
30 varijante značajno jedna drugoj približavaju.
U tretiranju odliva mozgova sa stanovišta zemlje
destinacije (odredišta, domaćina) ključnu ulogu
igraju ekspanzivne strategije i politike tih zemalja
za privlačenje i tretman stručnjaka i intelektualaca.
Tako, na primjer, u Evropskoj uniji (EU) postoji prak-
sa izdavanja Plave karte (Blue Card), kao dozvole
za boravak i rad.11 Iako je suština ovakvih politika
da se što više iskoriste znanja i vještine stručnjaka
koji dolaze iz zemalja u razvoju, kako bi se što više
uvećalo bogatstvo sopstvene zemlje, postoje i one
zemlje koje vode restriktivnu imigracionu politiku,
čiji je cilj da onemogući intenzivan priliv emigra-
nata iz manje razvijenih zemalja.
Barijere u analizi odliva mozgova sa aspekta zemlje
porijekla ogledaju se, prije svega, kroz gubitke
koji u ovim zemljama nastaju emigriranjem viso-
koobrazovanih ljudi. Naime, kao ključni gubitak
javljaju se visoki troškovi obrazovanja (koji u do-
brom broju slučajeva padaju na budžet države, tj.
na teret poreskih obveznika), čime odliv mozgova
suštinski predstavlja odliv (izvoz) ljudskog kapitala
u koji je jedna nacija investirala. Pored toga, gubi-
ci se ogledaju i kroz barijere u realizaciji pojedinih
usluga od vitalnog značaja za društvo (obrazova-
nje, zdravstvo, intelektualne usluge itd), kao i izo-
stanak poreskih prihoda u slučaju da su stručnjaci
ostali u matičnoj zemlji.
U krajnjem, dalekosežne posljedice trajnog odliva
mozgova ogledaju se i kroz gubitak ne samo aktu-
elnog (sadašnjeg), već i budućeg ljudskog kapita-
la. Naime, iskustvo pokazuje da visokoobrazovani
stručnjaci najčešće sa sobom vode i svoje porodi-
ce, što nije uvijek slučaj sa ostalim vrstama emigra-
nata, pa je za očekivati da i njihova djeca, na bazi
iskustva svojih roditelja, pretenduju ka visokom
obrazovanju, ali ne i povratku u matičnu zemlju.
2. Problemi i trendovi odliva mozgova
u Crnoj Gori i zemljama okruženja
Tendencije ka ubrzanom razvoju crnogorskog
društva (slično važi i za zemlje okruženja) često pra-
ti činjenica da je odlazak mladih na usavršavanje i
njihov ostanak „tamo gdje imaju mnogo bolje uslo-
ve“ postala „normalna pojava“. Nerijetko se može
čuti da naša i zemlje okruženja nijesu u stanju da
privuku naučnike iz inostranstva na duži rok. Pored
toga, čini se da se i oni koji žele da se vrate susreću
sa određenim barijerama na svakom koraku. Na taj
način mediji često plasiraju tezu kako dobar broj
zemalja Zapadnog Balkana nema svijetlu buduć-
nost zbog „odliva mladih visokoobrazovanih ljudi“.
Međutim, odmah treba istaći činjenicu da, i pored
jednog broja istraživanja, još nema preciznih stati-
stičkih podataka koji bi reprezentovali tačno stanje
vezano za problematiku odliva mozgova kod nas.
Pored toga, ne postoji jednoobrazan i standardi-
zovan instrumentarij za monitoring i proučavanje
migracije visokoobrazovanih, ne samo u zemljama
porijekla, već i u najvećem broju zemalja odredišta
(migracije). Ključni razlog je taj što su neke od ovih
migracija trajnog, a neke privremenog karaktera,
o čemu je ranije bilo riječi, što čitavu ovu oblast
dodatno komplikuje. Bez obzira na ove specifič-
nosti, pitanje odlaska visokoobrazovanih kadrova
zahtijeva veći nivo pažnje od strane svih zemalja,
s obzirom da je suma obrazovanja naučnika popu-
laciono najveća, a samim tim vrijednost naučnika
za društvo i populaciju u smislu razvoja i progresa
najviša.12 Empirijska istraživanja potvrđuju da ni
privredno razvijene zemlje često nemaju precizne
podatke o prilivu mozgova (koji je nastao kao po-
sljedica „odliva“ u drugoj zemlji), s obzirom da za
njih to ne predstavlja „društveni problem“, pa se i
ne tretira precizno kroz posebnu statistiku.
Iskustvo iz zemalja Zapadnog Balkana najčešće
poznaje sljedeće razloge za odlazak iz zemlje: ne-
zaposlenost, loši uslovi za rad, neriješeno stambe-
no pitanje i mala primanja (siromaštvo), besper-
spektivnost i nemogućnost naučnog usavršavanja,
loša državna uprava, administrativne, zakonske,
infrastrukturne teškoće (oligarhijska, korumpira-
na struktura) itd. Zbog svega navedenog, domaći
stručnjaci se sve češće odlučuju da uhljebljenje
traže negdje drugo.
Noviji statistički podaci u ovoj oblasti govore slje-
deće: prema posljednjem izvještaju Svjetskog
ekonomskog foruma (WEF) za 2012. godinu, Crna
Gora se nalazi na 60. poziciji, dok je Srbija po odlivu
mozgova na 141. od 144. mjesta. Stanje za zemlje
okruženja je sljedeće: Makedonija se nalazi na 135.
mjestu, Hrvatska i Bosna i Hercegovina na 126. od-
nosno 140. mjestu, Bugarska na 128. mjestu, Ru-
munija na 136. mjestu, dok Albanija zauzima 96.
mjesto.13 Iz izvještaja se jasno vidi da su BiH i Srbi-
ja najviše pogođene odlivom mozgova, te da su u
odnosu na zemlje u okruženju u najnepovoljnijem
položaju, dok se iza njih nalaze jedino još Burun-
di, Alžir i Haiti. Očigledno je da prema rezultatima
ovog istraživanja, od zemalja našeg regiona, naj-
manji odliv mozgova bilježi Crna Gora, iako poje-
dini stavovi ističu da navedeni Izvještaj vjerovatno
nije računao latentni odliv mozgova iz Crne Gore u
Srbiju, koja za većinu domaćeg stanovništva i dalje
ne predstavlja inostranstvo.
Za razliku od Crne Gore, u Srbiji je stanje po pitanju
odliva mozgova značajno dramatičnije. Prema po-
dacima USAID-a, po pitanju odliva mozgova, Srbija
se, takođe, nalazi kao pretposljednja na začelju ta-
bele, a iza nje je samo afrička zemlja Gvineja Bisao.
Istraživanje Ministarstva za nauku i tehnološki ra-
zvoj Srbije iz 2011. godine pokazalo je da svaki peti
naučnik razmišlja o odlasku iz zemlje, dok je polovi-
na njih mlađa od 35 godina.14 Prema podacima rek-
torata Beogradskog univerziteta, Srbija je izgubila
oko 12 milijardi eura zbog odlaska mladih u ino-
stranstvo.15 Tako, na primjer, u SAD radi oko 6.000
naučnih istraživača koji su školovani u Srbiji, a naj-
veći broj njih su iz oblasti prirodnih i tehničkih na-
uka.16 Slični uzroci i pokazatelji odliva mozgova na-
laze se i u ostalim zemljama okruženja, pri čemu se
jedino Albanija izdvaja kao zemlja našeg okruženja
koja ima relativno dobro razvijen program za po-
vratnike. Za razliku od Albanije, Bosna i Hercegovi-
na bilježi stalni trend odlaska mladih, koji je nastav-
ljen i nakon završetka rata, što ovu zemlju svrstava
u pet najgorih u svijetu prema navedenom izvje-
štaju Svjetskog ekonomskog foruma. Ove podatke
potvrđuju i istraživanja UNDP-a i EUROSTAT-a, koji
govore da je, iako je u poslijeratnom periodu u BiH
zabilježen određeni povratak, uglavnom izbjeglica,
trend emigracije visokoobrazovanih u stalnom po-
rastu i procjenjuje se da BiH godišnje napušta oko
20.000 ljudi.17 Zbog svega navedenog, u medijima
se često može čuti stav da BiH, zbog odliva mozgo-
va, ima tendenciju da postane zemlja starih.
Evidentno je da, i pored navedene statistike, Crnu
Goru i zemlje okruženja i dalje karakteriše nedo-
voljno preciznih statističkih podataka o odlivu moz-
gova. Tako je, na primjer, jedan od najvećih uzroka
nedostatka statistike za Crnu Goru činjenica da je
bila u državnoj zajednici sa Srbijom sve do 2006.
godine, pa pojedinačna posebna saznanja po pi-
tanju odliva mozgova nijesu ni postojala. Nakon
što je obnovila nezavisnost u maju 2006. godine,
Crna Gora je počela da poklanja više pažnje ovom
problemu, kao i drugim pitanjima tržišta rada, koje 31
 je okarakterisano kao malo i nedovoljno razvijeno.
Međutim, još u nedovoljnoj mjeri. U prilog ovim
tvrdnjama navode se i rezultati istraživanja stu-
denata iz Crne Gore, koje se odnosilo na njihovu
mobilnost, a koje je potvrdilo da je glavni razlog za
odlazak mladih iz zemlje u 80,2% slučajeva – op-
šti razvoj karijere.18 Takođe, analize Svjetskog eko-
nomskog foruma o efikasnosti tržišta rada u Crnoj
Gori pokazuju da je ona veoma niska.19 Ključne pre-
preke u unapređenju spoljno-ekonomske saradnje
Crne Gore sa inostranstvom su: korupcija, neefika-
snost državne administracije i pristup finansijama.
Iako crnogorske državne institucije, kao i institucije
drugih zemalja okruženja, pokazuju sve veći inte-
res za rješavanje problema odliva mozgova, mno-
ge od njih još nemaju dovoljno zvaničnih politika i
strategija u upravljanju ljudskim resursima.
3. Aktuelni i potencijalni programi za
sprečavanje odliva mozgova – osvrt
na domaću praksu
Činjenica je da se odliv mozgova ne može u pot-
punosti spriječiti, ali se kroz adekvatne programe
može umanjiti, a njegov trajni karakter se može
preobraziti u privremeni „protok i cirkulaciju zna-
nja“, polazeći od teze da veliki broj visokoobrazo-
vanih kadrova boravak u inostranstvu doživljava
kao sastavni dio svoje naučne karijere i života uop-
šte. Zbog toga Crna Gora i zemlje okruženja već iz-
vjestan period preduzimaju određene strategije i
programe zadržavanja najkvalifikovanijih i najspo-
sobnijih kadrova, što predstavlja i svojevrsni iza-
zov, čak i najrazvijenijim zemljama svijeta. Tako, na
primjer, u crnogorskoj i praksi zemalja okruženja
iniciraju se i sprovode raznovrsni programi spreča-
vanja odliva mozgova i privlačenja stručnjaka, koji
se realizuju u okviru državnih i obrazovnih usta-
nova, kao i od strane nevladinog sektora. Problem
je, međutim, utvrditi nivo povezanosti i koordini-
sanosti ovih programa, kao i monitoring njihovih
konkretnih efekata. Zbog toga se Crna Gora tretira
kao zemlja sa nedostatkom legislative u pogle-
du odliva mozgova. Jedan od dokumenata koji u
ovom pogledu može pomoći jeste Nаcionаlni plаn
аkcije zа mlаde Crne Gore, koji je Vlada Crne Gore
donijela 2006. godine, a u kome se kao jedan od
glavnih razloga odliva mozgova navodi problem
nezaposlenosti. Međutim, ovim dokumentom se
ne tretiraju i konkretne mjere poboljšanja situacije
32 u Crnoj Gori u ovoj oblasti.20
Pored navedenog, kroz Strаtegiju zа nаuku i
istrаživаnje аktivnosti omogućena je istraživačka
praksa za studente doktorskih studija na nekim od
najboljih evropskih univerziteta.21 Sa druge strane,
Univerzitet Crne Gore je, u cilju smanjenja nivoa
odliva mozgova, realizovao program rješavanja
stambenih problema zaposlenih na Univerzitetu
pod povoljnim uslovima. Takođe, jedna od akcija
koja ima za cilj da poboljša evropski sistem obrazo-
vanja i podrži ulazak mladih na tržište rada (a time
i pomogne u rješavanju problema odliva mozgo-
va) je i inicijativa EU - Mladi u pokretu, kao jedna
od vodećih inicijativa iz dokumenta Evropa 2020,
odnosno evropske strategije rasta za narednu de-
ceniju. Ova inicijativa ima za cilj da pomogne EU
da postane “pametna, održiva i inkluzivna ekono-
mija” i može biti dobar primjer Crnoj Gori kako da
riješi problem s odlivom mozgova i nezaposlenosti
među mladim ljudima.
Iniciranjem najnovijeg programa Stručnog ospo-
sobljavanja lica sa stečenim visokim obrazovanjem
za 2012. godinu, Vlada Crne Gore se opredijelila za
ulaganje u obrazovanje, odnosno stručno osposo-
bljavanje mladih ljudi koji završe fakultete, za šta
će se naredne godine iz državnog budžeta obez-
bijediti 10 miliona eura.22 Korisnici ovog programa
primaće naknadu u iznosu od 50 odsto prosječne
zarade u Crnoj Gori za prethodnu godinu, čime
se stvara mogućnost da lica sa stečenim visokim
obrazovanjem dobiju priliku za stručno osposo-
bljavanje u trajanju od devet mjeseci, koje će im
se računati kao 12 mjeseci radnog iskustva. To je,
takođe, jedna od mjera za ublažavanje daljeg in-
tenziviranja odliva mozgova.
Evidentno je da i zemlje okruženja realizuju razli-
čite vidove programa sprečavanja odliva, odnosno
privlačenja mozgova. Tako je, na primjer, Vlada Sr-
bije 2008. usvojila Nacionalnu strategiju za mlade,
a u februaru 2010. godine Strategiju naučnog i teh-
nološkog razvoja, koja nudi rješenje za sprečavanje
odliva mozgova kroz razvoj naučne i tehnološke in-
frastrukture, obezbjeđivanje zaposlenja i rješavanje
stambenih problema visokoobrazovanog kadra,
kao i putem saradnje sa stranim naučnim institu-
cijama. U Srbiji je, takođe, osnovan Fond za mlade
talente, a stipendija koju učenici i studenti dobijaju
se od 2010. godine naziva „Dositeja“. Dobitnici „Do-
siteje“ imaju obavezu da po završetku studija pet
godina rade u Srbiji. Ovakva praksa je prisutna i u
najvećem broju drugih zemalja koje nastoje da vra-
te ili bar na neko vrijeme zadrže svoju intelektualnu
elitu i time spriječe odliv mozgova.
Polazeći od navedenih specifičnosti crnogorskog
društva i neophodnih mjera za rješavanje odliva
mozgova, možemo konstatovati da ključne aktere
u pogledu rješavanja ovog problema treba da čine:
Vlada Crne Gore (posebno Ministаrstvo ekonomije,
Ministarstvo nauke, Ministаrstvo vanjskih poslovа i
evropskih integracija, Ministаrstvo prosvjete i spor-
ta, Ministаrstvo rаdа i socijаlnog stаrаnjа), međuna-
rodne organizacije (Međunаrodnа orgаnizаcijа zа
migrаcije IOM, Rаzvojni progrаm Ujedinjenih nаcijа,
Agencijа Ujedinjenih nаcijа zа izbeglice UNHCR,
Delegаcijа Evropske unije u Crnoj Gori), Univerzitet
Crne Gore23, poslovni sektor24, nevlаdine orgаnizаcije
koje se bave ovim pitanjem i koje su posrednici iz-
među međunarodnih i evropskih programa, kao i
crnogorski studenti koji žele dа studirаju ili rаde u
inostrаnstvu nаkon zаvršetkа studijа u Crnoj Gori.
Nadalje, osmišljavanje аdekvаtne politike tretira-
nja problema odliva mozgova zahtijeva, po našem
mišljenju, neophodnost sprovođenja sveobuhvat-
nog istraživanja, kojim bi se stvorio uvid u precizne
podatke o odlivu mozgova i iz kojeg bi proistekle
adekvatne strategije i programi za njihov „priliv“.
Evidentno je da do sada nijedna institucija nije
markirana kao ona koja je konkretno zadužena za
realizovanje ovakve vrste istraživanja u našoj ze-
mlji. Pored toga, opšti utisak koji se stiče jeste ne-
dostatak preciznih podataka koji se bave ovim pi-
tanjem. Nedostаju podаci ne sаmo o broju i profilu
visokokvаlifikovаnih licа koja su nаpustila zemlju,
već i o broju imigrаnаtа koji su nа istom nivou
obrаzovаnjа, kao i o njihovom položаju u crnogor-
skom radnom društvu. Zbog toga, Crnа Gorа trebа
dа imа posebnu politiku ili strаtegiju kojа će stva-
rati potencijal kvalitetnih ljudskih resursa za svaku
oblast privrede i društva.
Jedna od prvih faza u rješavanju problema odliva
mozgova jeste markiranje domaćih stručnjaka koji
rade u inostranstvu i kreiranje adekvatne baze poda-
taka o njima (o institucijama u kojim rade i projekti-
ma na kojima su angažovani).25 U tom smislu pomoć
može pružiti World University Service (WUS) Austria,
koji raspolaže kontaktima i podacima o najvećem
broju akademaca van matične zemlje. Takođe, od
pomoći mogu biti i Erasmus Mundus, Basileus, Tem-
pus i drugi programi saradnje i mobilnosti u visokom
obrazovanju. Jedna od mjera je i povećanje izdvaja-
nja za naučno istraživanje, koje bi prema Lisabonskim
preporukama trebalo da iznosi tri odsto bruto naci-
onalnog proizvoda (BNP), za razliku od sadašnjeg
aktuelnog stanja, gdje su ova izdvajanja manja od
0,5% BNP-a, kako u Crnoj Gori tako i u Srbiji.
U krajnjem, protiv odliva mozgova moguće se bori-
ti i kroz omogućavanja obavljanja prakse u stranim
kompanijama koje posluju u matičnoj zemlji.26 Po-
red toga, značaj imaju i centri za razvoj karijere, koji
se organizuju sa ciljem da akdemcima pomognu u
pronalaženju posla. Na taj način se mladim struč-
njacima pomaže da upravljaju „svojom karijerom u
svojoj zemlji“.
Literatura:
1. Adamović, M., Mežnarić, S., Potencijalni i stvar-
ni „odljev“ znanstvenog podmlatka iz Hrvatske:
empirijsko istraživanje, Revija za sociologiju 34
(3-4), Zagreb, 2003.,
2. Grupa 484, Odliv mozgova iz Srbije - problemi i
moguća rešenja, Beograd, maj, 2010.
3. Project: Developing “brain gain” policies in the
Western Balkans, National Report of Montene-
gro, Centre for Democracy and Human Rights
– CEDEM, Podgorica, Montenegro, 2010.
4. Stanković, D., Odliv mozgova kao gubitak i(li) do-
bitak za zemlju porekla, Fakultet političkih nau-
ka, Beograd, 2011.
5. World Economic Forum, The Global Competiti-
veness Raport 2010-2011, Geneva 2010, dostu-
pno na www.weforum.org
6. www.b92.net/info/vesti, datum pristupa
16.11.2012.
7. www.capital.ba/bih-medu-sampionima-po-
odlivu-mozgova, datum pristupa 17.09.2012.
8. www.euprava.me/program-strucno-osposo-
bljavanje, datum pristupa 05.11.2012.
9. w w w . n o v o s t i . r s / v e s t i / p l a n e t a . 2 9 9 .
html:404951-Britaniji-preti-quotodliv-mozgo-
vaquot, datum pristupa 07.11.2012.
10. w w w . o n l i n e u n i v e r s i t i e s . c o m /
blog/2011/07/10-countries-facing-the-big-
gest-brain-drain, datum pristupa 17.11.2012.
11. www.publications.parlament.uk, datum pristu-
pa 15.11.2012.
12. www.slobodnaevropa.org/content/odliv-moz-
gova-iz-bih-zbog-siromastva-i-nezaposlenosti,
datum pristupa 15.11.2012. 33
 ENDNOTES
1 Izvori literature poznaju i izraz „let ljudskog ka-
pitala“, gdje „let“ predstavlja sinonim za „odliv“
ljudskog kapitala i znanja.
2 Literaturom dominira stav da se izraz “od-
liv mozgova” prvi put pojavio u izvještaju
Kraljevskog društva iz Londona 1963. godine,
koji je opisivao egzodus britanskih naučnika u
SAD. (Grupa 484, Odliv mozgova iz Srbije - pro-
blemi i moguća rešenja, Beograd, maj 2010., str.
4; prema: Sveva Avveduto, Carolina Brandi,
Defining Brain Drain, Evolution of Theories of
Brain Drain and Migration of Skilled Personnel
and Human, Brain and Knowledge Mobility,
UNI-MERT, Maastricht, 2004).
3 Istraživanja pokazuju da se donošenje odluke o
preseljenju u „bolje društvo“ javlja već u samoj
fazi studiranja. Sa druge strane, postoji kategori-
ja onih studenata koji nakon završetka osnovnih
studija nastavljaju kontinuitet obrazovanja kroz
magistarske, doktorske i postdoktorske studije
u nekoj od razvijenih zemalja, što se ubraja ili ne
ubraja u odliv mozgova u zavisnosti od njihovog
kasnijeg (ne)povratka u zemlju porijekla.
4 O ovome opširnije pogledati na: www.onlineu-
niversities.com/blog/2011/07/10-countries-fa-
cing-the-biggest-brain-drain, datum pristupa
17.11.2012.
5 Dostupno na: www.novosti.rs/vesti/plane-
ta.299.html:404951-Britaniji-preti-quotodliv-
mozgovaquot, datum pristupa 07.11.2012.
6 Iako se u literaturi dominantna pažnja posveću-
je ekonomskim uticajima za odliv mozgova, ni
socijalni uticaji i efekti ne smiju biti prenebre-
gnuti zbog njihovog velikog značaja, ali i velike
korelacije sa ekonomskim motivima. Posljedice
socijalnih uticaja odražavaju se na promjenu
strukture porodice, uloga članova u porodici,
kao i ukupnu poziciju porodice u socijalnim
okvirima populacije. Tako, na primjer, emigra-
cija jednog člana porodice (najčešće oca kao
„glave“ porodice) može imati pozitivan uticaj
na rast prihoda domaćinstva (što posljedično
može dovesti do većeg ulaganja u obrazovanje
djece), dok, sa druge strane, takva djeca koja
najčešće odrastaju sa jednim roditeljem (obič-
no majkom) nerijetko se suočavaju sa raznim
stresnim situacijama i socio-psihološkim pro-
blemima, što se, takođe, mora imati u vidu.
7 Pored navedenih, empirijske studije ističu kao
34 jak motiv napuštanja „bolju organizaciju siste-
ma“ (poštovanje procedura, pojednostavljena
administracija, odsustvo korupcije i sl.)
8 Prema istraživanjima najčešće od 3 do 36 mje-
seci.
9 Ovo je jedan od najvećih problema, jer istraži-
vanja pokazuju da se najtalentovaniji studenti,
koji su emigrirali, najčešće i ne vraćaju u svoje
matične zemlje po diplomiranju, već ostaju i da-
lje da žive i rade u zemlji odredišta. Tako se, na
primjer, Kina suočila sa problemom da je 88%
kineskih naučnika, koji su studirali u SAD-u, po
diplomiranju ostali da žive tamo. (Dostupno na
www.publications.parlament.uk, datum pristu-
pa 15.11.2012.)
10 I pored ovih prednosti, ovdje postoji potencijal-
na opasnost ukoliko je prisutna velika razlika u
nivou razvoja i tehnologije matične zemlje i ze-
mlje destinacije, jer stečena i unaprijeđena zna-
nja i vještine emigranta koji se vraća u matičnu
zemlju mogu imati ograničenu primjenu zbog
niskog nivoa razvoja matične privrede (druš-
tva). Poseban problem je ako je broj emigrana-
ta koji se vraćaju vrlo mali, što čini nedovoljnu
bazu stručnjaka koji mogu poboljšati stanje u
matičnoj zemlji.
11 Stanković, D., Odliv mozgova kao gubitak i(li) do-
bitak za zemlju porekla, Fakultet političkih nau-
ka, Beograd, 2011., str. 517.
12 O ovome detaljnije pogledati: Adamović, M.,
Mežnarić, S., Potencijalni i stvarni „odljev“ znan-
stvenog podmlatka iz Hrvatske: empirijsko istra-
živanje, Revija za sociologiju 34 (3-4), Zagreb,
2003., str. 143-160.
13 Detaljnije pogledati: BiH među šampionima po
»odlivu mozgova«, (Dostupno na: www.capital.
ba/bih-medu-sampionima-po-odlivu-mozgo-
va, datum pristupa 17.09.2012.).
14 Slično navedenom, istraživanje Studentske unije
Srbije pokazalo je da je 27,7% studenata poslije
diplomiranja planira da napusti zemlju zauvijek.
Takođe, određene računice govore da svaki treći
diplomac Elektrotehničkog fakulteta u Srbiji ode
u inostranstvo. Iako ovaj podatak nije dio zva-
nične statistike, što može sugerisati da je brojka
pretjerana, činjenica jeste da veliki broj studena-
ta ETF-a (i drugih fakulteta) odlazi vani.
15 Detaljnije pogledati: “Odlilo” se i 12 milijardi
evra, (Dostupno na: www.b92.net/info/vesti,
datum pristupa 16.11.2012.).
16 Do navedenih iznosa nije pretjerano teško doći
ako se zna da je jedna godina obrazovanja košta
 državu po studentu između 1,500-2,000 eura,
što znači da je riječ o iznosu od 8,000-10,000
eura po studentu, uzimajući u obzir činjenicu
da studije najčešće traju od 4 do 5 godina.
17 Detaljnije pogledati: “Odliv mozgova” iz BiH
zbog siromaštva i nezapolenosti, (Dostupno na:
www.slobodnaevropa.org/content/odliv-moz-
gova-iz-bih-zbog-siromastva-i-nezaposlenosti,
datum pristupa 15.11.2012.).
18 Project: Developing “brain gain” policies in the
Western Balkans, National Report of Montenegro,
Centre for Democracy and Human Rights –
CEDEM, Podgorica, Montenegro, 2010, p. 4.
19 World Economic Forum, The Global
Competitiveness Raport 2010-2011, Geneva
2010, dostupno na www.weforum.org, datum
pristupa 05.11.2012.
20 Tako, na primjer, Zavod za zapošljavanje Crne
Gore samo konstatuje da je glavna karakteristi-
ka radne snage u Crnoj Gori nedostatak struk-
turnog prilagođavanja između ponude i tražnje
radne snage, što je jedan od uzroka odliva moz-
gova. Kao mogući razlozi navode se i relativno
dug prosječan period čekanja na zapošljavanje
(u prosjeku 3,5 godina).
21 Te aktivnosti su dominantno vezane za finan-
siranje raznovrsnih naučnih aktivnosti mladih
stručnjaka.
22 Dostupno na: www.euprava.me/program-
strucno-osposobljavanje, datum pristupa
05.11.2012.
23 Institucije visokog obrazovanja su jedne od
ključnih institucija koje treba da su uključene u
rješavanje problema odliva mozgova, obzirom
da su zadužene za „razvoj mozgova“, odnosno
stvaranje intelektualne elite.
24 Iаko su predstаvnici poslovnog sektorа u Crnoj
Gori veoma zainteresovani za tzv. priliv mozgo-
va, kojim bi ojačali sopstvene kapacitete, do
sada, oni nijesu bili značajnije uključeni u pro-
jekte u vezi sа ovim pitаnjem.
25 Nije realno očekivati da se ljudi iz inostranstva sami
javljaju, već je potrebno zauzeti aktivnu politiku
ažuriranja ovih podataka sa domaćeg prostora.
26 Tako su, na primjer, British American Tobacco i
Gorenje kompanije koje su omogućile ovu stra-
tegiju u Srbiji, a na državnom nivou je pokrenut
i projekat „Upoznaj državu Srbiju“, koji zaintere-
sovanim pripadnicima dijaspore omogućava
praksu u državnim institucijama Srbije.
35
 Uticaj etičkog kodeksa na smanjenje korupcije
u privatnom sektoru
Doc. dr Dragan Lajović, dekan Ekonomskog fakulteta
Uvod
Dok ne odgovorimo na osnovno pitanje - koji su
izvori korupcije u društvima (i ekonomijama) u
tranziciji, teško je, ili čak nemoguće, pozabaviti se
problemom korupcije, za koji javnost smatra da
je veoma rasprostranjen. U literaturi se korupcija
objašnjava kao rezultat poremećaja u funkcioni-
sanju administracije. Ona nastaje kao nedostatak
odgovornosti i transparentnosti, odraz slabih insti-
tucija civilnog društva i odgovarajućih kontroverzi,
nastalih zbog postojanja institucionalnog vakuma.
Nedostatak holističkog pristupa, kao najboljeg
dugoročnog rješenja za smanjenje korupcije, koji
bi obuhvatio sve stubove društvenog integriteta,
rezultirao je time da sa antikorupcijskim aktivno-
stima treba nastaviti u vidu preventivno–eduka-
tivnih mjera, kao i sa čitavim spektrom postupaka
i instrumenata, u smislu jačanja administrativnih
kapaciteta relevantnih institucija.
Konkretan napredak na polju borbe protiv korup-
cije veoma je važan za napredovanje na putu ka
evropskim integracijama. Posljednjih godina EU je
značajno pooštrila antikorupcijske standarde koji
se primjenjuju na zemlje kandidate i potencijalne
kandidate za članstvo, postavljajući pitanje borbe
protiv korupcije u središte pažnje, kao jedno od pi-
tanja koje je od krucijalnog značaja za evrointegra-
cione procese. U tom smislu, od suštinske važnosti
za unapređenje transparentnosti rada je i odgo-
vornost javnih institucija, zatim unapređenje i za-
štita građanskih i političkih prava, kao i adekvatno
obezbjeđivanje pristupa informacijama.
Sistemski pristup borbi protiv korupcije trebalo bi
da se sprovodi u više pravaca. Prvo, na legislativ-
nom nivou, neophodno je adekvatno sprovoditi
postojeće zakone, kao i izvršiti korekcije zakon-
skog okvira tamo gdje je to potrebno sa ciljem har-
monizacije domaćeg zakonodavstva sa relevantim
međunarodnim standardima i obavezama.
Na institucionalnom planu potrebno je jačati
kapacitete institucija, s obzirom da to predstavlja
preduslov efikasne primjene zakona. U ovom kon-
tekstu, ključno je ojačati institucije koje bi trebalo
36 da budu stub nezavisnosti i apolitičnosti u istin-
ski demokratskim društvima, a u cilju efikasnijeg
obavljanja i ispunjavanja njihovih zadataka.
Biznis etika i etički kodeks
Kada u kompaniji postavite jasne i otvorene vri-
jednosti i ciljeve, tako da zaposleni znaju u kom
pravcu se krećete, pravljenje kodeksa ponašanja
dolazi kao logična posljedica. Ovi principi transpa-
rentnosti poslovnih i finansijskih tokova doprinose
da se razvija međusobna otvorenost i povjerenje
među zaposlenima. Radni ambijent je na taj način
prihvatljiviji za ljude, a međusobno komuniciranje
je nesputano i lako.
U takvom okruženju je, takođe, prepoznata potre-
ba za proširivanjem odgovornosti na širu zajedni-
cu. Ambicija prosperitetnog društva je da se razvije
program ulaganja u mlade talente, u studente koji
imaju afiniteta za konsultantski rad, a nemaju nika-
kvu priliku da se oprobaju u realnom poslu. Stoga,
obrazovanje predstavlja ključni faktor u prevenciji
korupcije. Čak i kvalitetni zakoni i institucije neće
moći da spriječe korupciju ukoliko građani aktivno
ne zahtijevaju odgovornost vlasti i institucija.
Stavovi i očekivanja građana su ključni u stvaranju
odgovorne i transparente vlasti. Iz tog razloga, obra-
zovanje mladih ljudi o etici i korupciji može pomoći
u prekidanju kruga korupcije, jer upravo obrazovani
mladi ljudi predstavljaju buduće lidere države koji
će biti u mogućnosti da unesu promjene.
Edukacija o etici i borbi protiv korupcije ne smije
se ograničiti samo na učenje definicija i teorija o
etici i korupciji i razumijevanju osnovnih pojmova.
Kako bi se učenicima prenijele osnovne vrijedno-
sti integriteta i modernog demokratskog društva,
neophodno je obrazovanje proširiti i na oblasti
kao što su civilno društvo, principi demokratije,
ljudskih prava , kritičkog razmišljanja, itd. Brojne
studije su pokazale da „dobra kompanija“ privlači
i zadržava dobre ljude. Razlozi za to su očigledni
– ljudi uglavnom žele da rade tamo gdje su cije-
njeni, gdje se čini sve kako bi im se omogućilo da
razviju lični potencijal, gdje je odgovornost preni-
jeta na niže nivoe i gdje svako može da se pono-
si onim što organizacija radi i načinom na koji to
radi. Podjednako je i očigledno da su rezultat toga
znatno niži troškovi regrutovanja, posvećeniji lju-
di i bolji učinak.
U prvi mah sve navedeno djeluje suviše jednostav-
no, a ipak se čini da većina kompanija smatra da
se snižavanjem troškova zapošljavanja na konven-
cionalan način (nižim zaradama, manjim benefi-
tima, minimalnom obukom, širokom upotrebom
privremene snage) postiže veća efikasnost nego
podsticanjem dobrih ljudi da ostanu u kompani-
ji i ostvare svoje pune potencijale. U razvijenijim
ekonomijama naglasak je uglavnom stavljen na
unapređivanje i kvalitet radnih odnosa, transfer
tehnologija i znanja, podizanje etičkih standarda
i normi poslovanja, zatim na osiguranje i obezbje-
đivanje kvaliteta proizvoda, razvoj ljudskih resursa
i edukacije, jednake mogućnosti zaposlenih, suo-
čavanje i obračun sa korupcijom, kao i na sveobu-
hvatnu podršku razvoju civilnog društva.
Istovremeno, u zemljama u razvoju naglasak je
stavljen na kratkoročne ciljeve, prije svega huma-
nitarnog karaktera (donacije ljekova, smanjenje
cijena, izgradnja lokalnih zdravstvenih kapaciteta,
podsticanje javno-privatnih partnerstava, finansij-
ske donacije...). U posljednje vrijeme, pitanje po-
slovne, odnosno biznis etike, kao i društvene od-
govornosti institucija i pojedinaca, nalaze se u sre-
dištu javne debate. Pojava raznih oblika korupcije
i neetičko ponašanje prvenstveno se objašnjavaju
kao posljedica nedostatka demokratske reputaci-
je, što je danas posebno odlika država u razvoju.
Međutim, i pored razlika u prilazu definisanju i ra-
zumijevanju poslovne etike, ona je nesumnjivo va-
žan faktor u razvoju biznisa. Značaj poslovne etike
je posebno vidljiv u savremenom društvu koje je
opterećeno brojnim krizama i kontradiktornosti-
ma, kako na globalnom, tako i na lokalnom nivou.
Možemo konstatovati da se savremene organiza-
cije nalaze pred izazovom kako prevazići brojna
pitanja i probleme i kako donijeti odgovarajuće
odluke, uz pretpostavku zadovoljenja društveno-
ekonomskih, organizacionih, ali i ličnih interesa.
Savremena ekonomska i poslovna dinamika tra-
ži sve veću otvorenost, slobodu i liberalizam svih
ekonomskih subjekata. To, s druge strane podra-
zumijeva visok stepen povjerenja ili socijalnog ka-
pitala, odnosno pokreće dilemu o odnosu između
ekonomije i etike. Novija istraživanja u ovoj oblasti
pokazuju da odsustvo etičkih normi u poslovanju
nanosi veliku štetu, kako pojedinim organizacija-
ma, tako i ukupnoj svjetskoj ekonomiji. Poslovna
etika ima svoje dvije osnovne dimenzije ispoljava-
nja i manifestovanja, a to su: kolektivna (grupna
etika) i etika pojedinca.
U organizaciji se, idući od dna prema vrhu orga-
nizacione piramide, društvena odgovornost može
iskazati po sljedećim nivoima:
• Ekonomski,
• Pravni,
• Etički
• Dobrovoljni ili filantropski nivo
Kao specifična područja društvene odgovornosti
najčešće se navode sljedeća:
• briga za potrošače,
• briga za zaposlene,
• briga za životnu sredinu
• briga za društvo u najširem smislu
U stvarnosti, položaj stejkholdera i akcionara u ko-
rupciji, prije svega, zavisi od nacionalne pravne re-
gulative, tradicije i običaja, ali svakako i od individu-
alnog pristupa svake kompanije. Ono što se uočava
kao jedan od glavnih problema zemalja u tranziciji
je gubitak etičkih vrijednosti u društvu. Sve se više
prihvata ideja da nema univerzalnog ’dobrog ili lo-
šeg’. Problem ovdje nije u manjku morala u društvu
ili među određenom skupinom ljudi.
Problem je u manjku zajedničkog razumijeva-
nja kakvo je ponašanje prihvatljivo, a kakvo ne,
u kombinaciji sa činjenicom da društvo ne ka-
žnjava određene tipove ponašanja. Ovaj manjak
zajedničkih vrijednosti i načela prirodno vodi u
neizvjesnost i nepredvidljivost – građani ne znaju
hoće li od državne uprave dobiti ono na što mi-
sle da imaju pravo. Etiku treba uključiti kao važan
dio obrazovanja u borbi protiv korupcije. Bilo bi
nerealno odmah očekivati rezultate. Oni će doći
protokom vremena. U situaciji kada u državnoj
upravi nema saglasja oko toga kakvo je ponaša-
nje prihvatljivo, a kakvo ne, trening je nešto što se
nameće kao rješenje.
Važno je edukaciju o etici prihvatiti kao samo jedan
od elemenata, ipak ključni, u borbi protiv korupci-
je. Političko vodstvo jednako je važno kao i dobro
upravljanje u državnoj upravi, baš kao i ‘lični pri-
mjer’, pa i kao uspostavljanje sveobuhvatnih pravi-
la, propisa i smjernica. Etičko ponašanje se, uglav-
nom, oslanja na dobar karakter. Iako dobro vaspi-
tanje može da pruži neku vrstu moralnog kompasa 37
 koji može da pomogne pojedincu da odredi pravi
smjer, a zatim prati put odluke da se uradi prava
stvar, ono ipak nije jedini faktor koji određuje etič-
ko ponašanje. Obrazovni programi poslovne etike
mogu dati oblik i razvoj etičkih vrijednosti i pona-
šanja mladih. Kompleksnost današnjeg društva
zahtijeva da se pojedincima trebaju obezbijediti
dodatna uputstva. Njima se treba pomoći da pre-
poznaju etičke dileme koje će se vjerovatno poja-
viti u njihovom poslu, kao i pravila, zakon i norme
koje se primjenjuju u tom kontekstu. Na taj način
oni mogu da usvoje strategije i koriste ih kako bi
došli do najboljih odluka. Većina kompanija za-
počne proces formiranja programa organizacione
etike razvijajući kodeks ponašanja, koji predstavlja
formalnu izjavu kojom se opisuje šta organizacija
očekuje od svojih zaposlenih. Takve izjave mogu
imati tri različita oblika:
• Etički kodeks,
• Kodeks ponašanja
• Izjava o vrijednosti
Etički kodeks je sveobuhvatan dokument i sastoji
se od opštih iskaza, ponekad altruističnih ili inspi-
rativnih, koji služe kao principi i osnova za pravila
ponašanja. Etički kodeks, generalno, definiše me-
tode za prijavljivanje prekršaja, disciplinski postu-
pak za prekršaje, kao i strukturu procesa.
Kodeks ponašanja predstavlja pisani dokument
koji može da sadrži neke inspirativne izjave, ali
obično se navode prihvatljive ili neprihvatljive vr-
ste ponašanja. Kodeks ponašanja je više sličan re-
gulatornom skupu pravila i, kao takav, teži da iza-
zove manje rasprave o konkretnim akcijama.
Cilj kodeksa je:
1. Da doprinese obavljanju poslovnih aktivnosti u
duhu poslovnog morala, dobrih poslovnih obi-
čaja i načela savjesnosti i poštenja;
2. Da omogući transparentnost poslovanja kom-
panija i institucija.
Razlozi za pisanje etičkog kodeksa:
• Da bi se pokazalo da je kompanija u potpuno-
sti posvećena odgovornom poslovanju;
• Etički kodeks ne bi trebalo da predstavlja in-
terni dokument već dokument koji će biti do-
stupan i široj javnosti. Etički kodeks bi treba-
lo podijeliti svojim dobavljačima, klijentima i
38 drugim ljudima iz poslovnog okruženja;
• Kodeks treba da doprinese izgradnji atmos-
fere uzajamnog poštovanja kako bi svako bio
spreman da primi konstruktivnu kritiku. Sa-
mim tim, ima za cilj da unaprijedi reputaciju
organizacije i unutra i spolja;
• Da bi svi doživjeli kodeks kao svoj, neophod-
no je da bude i edukativan i da utiče na sve
veći stepen poštovanja etičkih i moralnih nor-
mi organizacije i društva.
Osobine etičkog kodeksa:
• Glavnu stvar koju treba izbjeći jeste da vaši za-
posleni kažu da je kodeks samo za javnost, a
ne za upotrebu u preduzeću;
• Kodeks ne treba da predstavlja disciplinski
mjeru. Umjesto toga, treba pozitivno da utiče
na moral i motivaciju svih nosilaca interesa;
• Kodeks mora biti obavezujući. Kodeks u tom
smislu mora da reguliše i predvidi ponašanje i
odgovornost svih učesnika u preduzetničkom
poduhvatu. Niko se ne može izostaviti.
Da li ćemo poštovati etičke kodekse i principe, za-
visi od mnogo uslova: iz kakvog socijalnog miljea
potičemo, kakvi su naslijeđeni, a kakvi postojeći
društveni uslovi, kakav sistem vrijednosti imamo,
pridržavamo li se visokih moralnih principa...
Razvoj organizacije je u čvrstoj vezi sa razvojem
menadžmenta, jer je efikasno funkcionisanje me-
nadžmenta pretpostavka rasta i razvoja organi-
zacije. U procesu saradnje donosi se niz odluka u
oblasti planiranja, organizovanja, vođenja i kon-
trolisanja posla članova organizacije i korišćenja
svih raspoloživih sredstava organizacije da se po-
stignu planirani ciljevi. Te odluke odnose se na:
prava i dužnosti, nagrade i sankcije, kao i odnose
unutar organizacije, ali i odnose sa okruženjem.
Osnovni princip dobrih poslovnih manira je vrlo
pažljivo uvažavanje interesa i osjećanja drugih.
Drugim riječima, onim što radite i kažete morate
pokazati da o drugima vodite računa isto koliko
i o sebi.
Svojim ponašanjem treba pokazati posjedovanje
pravih ljudskih vrijednosti čiji je osnov ponašanje
prema drugima, a koje su prisutne u svemu. Tako,
ako treba riješiti neku spornu situaciju, da predpo-
stavljeni nekoga kazni ili otpusti, treba se ponašati
ne samo fer i dosljedno, već i pokazati razumijeva-
nje za lične probleme.
Vrlo često, potrebna je jaka volja da se suzbije
prirodni instinkt da se iskoristi neko ko je na ni-
žem položaju. Međutim, na taj način ne samo da
se zadobija poštovanje drugih, već se povećava i
sopstvena samouvjerenost i poštovanje prema sa-
mom sebi.
Zaključak
U današnje vrijeme, veoma često se postavljaju pi-
tanja da li je etički:
• Prodavati robu sa isteklim rokom upotrebe
• Proizvoditi na neekološkim principima robe i
usluge
• Neuplaćivati poreze i doprinose
• Osnivati novo preduzeće, a da postojeće zbog
nesolventnosti i nelikvidnosti nijeste likvidirali
• Upravljati eksploatišući radnu snagu
• Štrajkovati sa porukom “nikada me ne možete
malo platiti koliko ja mogu malo raditi”
• Objavljivati posredstvom medija informacije
i poruke koji devalviraju konkurentska predu-
zeća, proizvode i usluge
• Izbjegavanje izdavanja fiskalnih računa
Odgovor je NE, ali mali je broj građana Crne Gore
koji će se odlučiti da konkretne primjere sankci-
onišu prijavom. Kao da je jača koalicija podrža-
vanja neetičkog ponašanja nego što je svijest
svakog od nas ponaosob da nečinjenjem činimo
uslugu onima kojima je etički kodeks daleko od
očiju i daleko od srca. Etičko i neetičko ponaša-
nje u organizacijama se uči. Neetičko ponašanje
je rezultat prihvatanja organizacione prakse su-
protne važećim etičkim standardima. U savreme-
nim uslovima poslovanja, etika poprima dinami-
čan karakter.
Danas ne bi trebalo da možete zamisliti uspješno
malo i srednje preduzeće, velike korporacije i ra-
zne druge organizacije da u sklopu svog poslova-
nja nemaju proklamovan etički kodeks. Baš kod
takvih organizacija, etički kodeksi su jako prisutni
i zastupljeni, a ako nijesu, onda se uveliko radi na
tome i njihovom usavršavanju uopšte.
Da li je riječ o kodeksu ponašanja, čuvanja poslov-
ne tajne ili nekom drugom kodeksu, u svakom
slučaju sve ozbiljne organizacije gledaju na to da
njihovi zaposleni dobro spoznaju etičku stvarnost.
Etičke kodekse kao kodekse pravilnosti, isprav-
nosti, jasnosti, poštenja i drugih pozitivnih stvari
sadrži cjelokupan poslovni svijet i svakodnevno se
ophodi po njima i njihovim načelima.
Etički kodeks kao instrument savremenog ponaša-
nja stejkholdera, nerijetko sa prepoznatljivim kon-
fliktom ciljeva i interesa, ima smisla ako se perma-
nentno primjenjuje u životu i biznisu. U suprotnom,
ostaje mrtvo slovo na papiru bez upotrebne vrijed-
nosti sa preovlađujućom formom nad suštinom.
Zato nam svima nasušno trebaju edukacija i etička
spoznaja pojava, procesa i stvarnosti. Posebno u
kriznim vremenima, kada biznis i etika ne pokazu-
ju visok stepen korelacije.

Proces globalizacije zahtijeva brzi protok novca

i kapitala. Novac koriguje vrijednosti, širi druga-
čiju kulturu i mijenja poslovnu etiku. Zahtjev za
održanjem poslovanja u sve težim uslovima sa
jedne strane i briga za održivi razvoj planete sa
druge strane. Poslovna etika je element konku-
rentske prednosti na tržištu. Samo po sebi, etič-
ko ponašanje bez sinergije sa ostalim faktorima
neće donijeti uspjeh, ali bez etičkog ponašanja
nema ni poslovnog uspjeha. Zato je od presud-
nog značaja za opstanak svake organizacije opre-
djeljenje menadžmenta za poslovanje na etičkim
principima. 39
 Dometi, ograničenja i perspektiva
računovodstvene profesije u Crnoj Gori
Doc. dr Ana Lalević-Filipović
Profesinalnim računovođama potreban je širi
globalno uniformniji pogled za razumijeva-
nje promjena u makro i mikro okruženju, što
se može ostvariti samo stalnim unapređiva-
njem sistema profesionalnog obrazovanja i
osposobljavanja računovođa. Sticanje novih
znanja, kreiranje savršenijih računovodstvenih
vještina i kontinuirano profesionalno usavršavanje u
takvim uslovima predstavlja proces najviših i najkva-
litetnijih aktivnosti računovođa. U tom smislu, realno
je u perspektivi očekivati da će se i u Crnoj Gori, kroz
određene mjere nadležnih profesionalnih institucija,
pokrenuti, unaprijediti i adekvatno implementirati
postojeći obrazovni programi i programi profesio-
nalne obuke svih računovodstvenih profila, te da će
se shvatiti da bez poštovanja IFAC-ovog etičkog ko-
deksa za profesionalne računovođe, nema niti može
postojati pouzdana osnova za donošenje profesio-
nalnog suda ni od strane revizora. Međutim, da li je
do sada dovoljno urađeno i kakvo je trenutno stanje
u domenu računovodstvene profesije u Crnoj Gori,
da li postoje određeni problemi koji produkuju ogra-
ničenja profesionalnog napredovanja računovođa ili
ne, samo su neka od pitanja koje će se kratko otvoriti
kroz navedeni rad.
Ključne riječi: računovodstvena regulativa, raču-
novodstvena profesija, etički kodeks, finansijsko
izvještavanje, harmonizacija, MRS, Evropska unija,
Crna Gora.
Abstract:
Professional accountants need more harmonized
and global approach for understanding the changes
in macro and micro environment, which can only be
achieved by continuously improving the system of
professional education and training of accountants.
Learning and creating sophisticated accounting ski-
lls with continuous professional development is a
process of the highest quality and activities of acco-
untants in such conditions. In this sense, it is reaso-
nable to expect that in the future in Montenegro will,
future that existing educational programs and pro-
grams of professional trainings will be run, impro-
ved and implement in a appropriate way by making
some relevant measures of professional institutions,
and that without IFAC Code of Ethics for Professional
40 Accountants there is no a reliable basis for making a
professional opinion by audits. However, what is the
current situation in the field of accounting professi-
on in Montenegro, whether it has been done enough,
and are there problems which are producing limits of
professional accountants, are just some of the que-
stions that will be open through this paper, so we will
try to give answers.
Key words: professional accountant, accounting
profession, code of ethics, financial reproting, ha-
mornization, IAS, European Union, Montenegro
1. Međunarodna obrazovna regulati-
va za profesionalne računovođe
Obrazovanje i razvoj profesionalnih računovođa
ima dugu istoriju. Aktuelno stanje računovod-
stvene profesije vjeran je odraz uticaja promjena
osnovnih karakteristika privređivanja uopšte. Da
bi profesionalne računovođe uspješno odgovorile
novim uslovima i izazovima privređivanja neop-
hodno je dosezati potrebne nove kompetentnosti,
razvijati ih i održavati tokom vremena. Stvaranje,
kreiranje računovodstvenih znanja predstavlja
proces najviših i najkvalitetnijih aktivnosti raču-
novođa sa najvišim akademskim zvanjima i prak-
tičnim računovodstvenim iskustvima. Usvajanje
računovodstvenih znanja i vještina, uvažavajući
profesionalne vrijednosti, etiku i principe, odno-
sno obrazovanje profesionalnih računovođa u
skladu sa Međunarodnim obrazovnim standardi-
ma osnovna je pretpostavka i bitan činilac kvali-
teta računovodstva, računovodstveno-analitičke
procedure, računovodstvenog informacionog si-
stema i ukupnog računovodstvenog (finansijskog)
izvještavanja.
Međunarodna obrazovna regulativa za profesio-
nalne računovođe je, u osnovi, rezultat misije Me-
đunarodne federacije računovođa - IFAC-a (Interna-
tional Federation of Accounatants) i posebno misije
Obrazovnog komiteta - EC (Educational Committee)
kao stalnog komiteta Odbora (Board) IFAC-a.
Obrazovni komitet IFAC-a osnovan je sa ciljem
razvijanja Međunarodnih obrazovnih standarda
za profesionalne računovođe - IES (International
Education Standards for Professional Accountants),
međunarodnih obrazovnih smjernica i drugih in-
formacionih dokumenata u vezi sa obrazovanjem
i praksom profesionalnih računovođa, posebno u
razvijanju računovodstvenih obrazovnih progra-
ma u funkciji podsticanja uspješnosti poslovanja
preduzeća i nacionalnih ekonomija.
Misija IFAC-a, sintetizovano uzev, sastoji se u ra-
zvoju i unapređenju računovodstvene profesije na
globalnom nivou, uz harmonizovane standarde
koji treba da obezbijede usluge dosljedno visokog
kvaliteta u interesu javnosti.
Misija obrazovnog komiteta (EC) je služenje javnom
interesu putem svjetskog unapređenja obrazova-
nja i razvoja profesionalnih računovođa, razvojem
računovodstvenih obrazovnih programa širom
svijeta, posebno tamo gdje se ovim procesom
podstiče i unapređuje privredni razvoj. EC treba da
ispuni tri funkcije u ostvarivanju svoje misije i to:
a) propisivanje, uspostavljanje standarda kao op-
šte prihvaćene “dobre prakse” u obrazovanju i
razvoju profesionalnih računovođa,
b) pripremanje uputstava, tumačenja, raspra-
va, ilustrovanih primjera, kako bi se propisana
“dobra praksa” olakšano i efikasno primijenila i
ostvarila i
c) razrješavanje nesuglasica, otkrivanje novih či-
njenica i rješenja pri istraživanjima, te promoci-
ja drugih važnih pitanja u vezi sa obrazovanjem
i razvojem profesionalnih računovođa.
Dakle, ukupnost obrazovanja profesionalnih raču-
novođa ima za cilj da, u skladu sa zahtjevima vre-
mena, stvori kompetentne eksperte - profesional-
ne računovođe, koji će biti osposobljeni da, tokom
svog radnog vijeka pozitivno doprinose razvoju
svoje profesije, privređivanju i društvu u cjelini.
2. Računovodstvena profesija u Crnoj
Gori
Uspješna realizacija aktivnosti na polju harmoniza-
cije i standardizacije finansijskog izvještavanja kao
fundamentalne pretpostavke izgradnje stabilnog i
otvorenog okruženja finansijskog sistema, pretpo-
stavlja, prije svega, izgradnju i realizaciju kvalitet-
nog procesa reformskih aktivnosti u domenu insti-
tucionalnog i zakonskog računovodstvenog okvira
gdje su već uočljivi rezultati na polju intenziviranja
saradnje domaćih tijela i institucija u Crnoj Gori u
aktivnostima relevantnih međunarodnih organi-
zacija. Naprijed navedeno se na indirektan način
reflektuje i na unapređivanje računovodstvene
i revizorske profesije sa namjerom poboljšanja
kvalitativnih odrednica finansijskog izvještavanja,
kao i kontrole svih učesnika u tom procesu. Tre-
nutno, osnovno strateško opredjeljenje Crne Gore
je evroatlanska integracija, tako da Crna Gora čini
ogromne napore, posebno nakon sticanja statusa
kandidata za članstvo u EU, odnosno nakon dobi-
janja zelenog svjetla za predpristupne pregovore,
da unaprijedi i implementira određene zahtjeve iz
tzv. „sedam kritičnih oblasti“. U tom dijelu, kako se
računovodstvena zakonska regulativa Crne Gore
mora uskladiti za Direktivom EU (posebno IV, VII
i VIII Direktiva koje uređuju oblast računovodstva
i revizije) nadležni organi u Crnoj Gori su veoma
ozbiljno shvatili preporuke ROSCC-ovog izvješta-
ja1, te u tom dijelu svoje napore usmjerili u pravcu
konketizacije isto, što je vidljivo kroz određene za-
konske izmjene u posljednjih nekoliko godina (vidi
Zakon o računovodstvu i reviziji iz 2005. i 2008. go-
dine kao i predlog o dopunama i izmjenama Zako-
na o računovodstvu i reviziji iz 2010.godine2).
Veliku ulogu u navedenom računovodstvenom
reformskom procesu treba da odigraju i postoje-
će institucije (Institut) za računovodstvo i reviziju
koji bi svojim edukativnim programima trebalo
da unaprijede i kontinuirano rade na poboljšanju
kvaliteta znanja ljudi. Započeti procesi reformskih
aktivnosti crnogorske ekonomije mogu zaživjeti
jedino uz pomoć kvalitetnih ljudi koji će, zahvalju-
jući svom znanju, podržati i pokrenuti sve nadola-
zeće promjene i iste sprovesti u praksi. Talas tržiš-
nih promjena prema tome nije zaobišao ni računo-
vodstvenu i revizorsku profesiju, tako da je danas
u Crnoj Gori sve evidentniji porast tražnje za ka-
drovima ovog profila. Stoga, odgovorne i obrazov-
ne strukture u Crnoj Gori ne bi trebalo da ignorišu
ovu jasnu tržišnu poruku, budući da će dalji razvoj
računovodstvene profesije kao i uključivanje Crne
Gore u proces računovodstvene harmonizacije u
velikoj mjeri zavisiti od obrazovnog stanja računo-
vodstvenih kadrova, kao i spremnost institucija i
kadrova za implementaciju najnovijih tehnoloških
dostignuća ,kao i savremenih računovodstvenih
i revizorskih metoda i tehnika. Ističemo da, bez
obzira na nadolazeće promjene, kao i spremnosti
računovodstvene i revizorske profesije da na njih
adekvatno odgovori, ipak tradicionalno ukorije-
njeni moralni principi ponašanja svakog profesi- 41
 onalnog računovođe ostaju nepromijenjeni, a oni
se ogledaju u očuvanju integriteta i objektivnosti,
profesionalnoj osposobljenosti, povjerljivosti i u
profesionalnom ponašanju, odnosno u nezavi-
snosti kao suštinskom principu etičkog ponaša-
nja revizora. Svi ovi principi moraju biti ostvareni
u cjelini, da bi se steklo poverenje i otklonile sve
sumnje zasnovanosti finansijskog izvještavanja sa
Direktivama EU i MRS-ovima.
Međutim i pored toga što u Crnoj Gori postoji real-
na mogućnost za kvalitetno profesionalno usavr-
šavanje kadrova iz oblasti računovodstva i revizije,
ipak činjenica da su prisutna dva instituta često
među potencijalnim kadrovima stvara nedoumi-
ce i uliva nepovjerenje u sam kvalitet koji se nudi
od strane navedenih instituta. Stoga, ukoliko Crna
Gora želi da uspješno implementira svoju ideju ka
sticanju punopravnog članstva u EU, mora veoma
ozbiljno da razmisli i o značajnim „propustima“ koji
se pojavljuju i mogu pojaviti na polju profesional-
ne računovodstvene edukacije. Ovo iz razloga što
je Crna Gora tokom tranzicionog perioda učinila
zaista veliki napor na polju uspostavljanja važnih
komponenti institucionalnog i zakonskog okvira
u domenu podizanja kvaliteta finansijskih iskaza.
Međutim, ono što je postignuto predstavlja samo
prvi, početni korak tako da će se u buduće pro-
fesionalna računovodstvena regulativa, pa time
i računovodstvena profesija Crne Gore, naći pred
velikim izazovima u postizanju krajnjih ciljeva - us-
postavljanje i funkcionisanje adekvatnog okvira fi-
nansijskog izvještavanja prilagođenog potrebama
crnogorske ekonomije, a sve u skladu sa Acquis
communautaire3 EU, MRS, najboljom praksom i sl.
Na kraju, težnja ka harmonizaciji računovodstve-
nog izvještavanja i dobijanje statusa punopravne
članice EU zahtijeva stvaranje visokokvalitetnog
regulatornog i institucionalnog okvira za računo-
vodstvo i reviziju, pa samim tim i nužnost korje-
nitih reformi postojeće zakonske i institucionalne
regulative i sistema. Polazeći od postojećeg nor-
mativnog i institucionalnog okvira finansijskog
izvještavanja u Crnoj Gori, kao i stanja po pitanju
računovodstvene profesije, posebno u dijelu pro-
fesionalna edukacije, izdvajamo naše globalno za-
ključno razmatranje:
 zakonski računovodstveni okvir Crne Gore još
nije dostigao onaj stepen razvoja koji je prisutan
42 u ekonomski razvijenim zemljama, pa se u nasto-
janju potpunog usaglašavanja sa Acguis Com-
munitaire danas u Crnoj Gori čine ozbiljni napori
posredstvom kontinuirane involviranosti svih
nadležnih i odgovornih organa u tom procesu.

ukoliko Crna Gora želi uspješno da implementi-
ra svoju ideju ka sticanju punopravnog članstva
u EU, mora veoma ozbiljno da razmisli i o zna-
čajnim „propustima“ koji se pojavljuju i mogu
pojaviti na polju profesionalne računovodstve-
ne edukacije. Zapravo ,budući da su se nadlezna
profesionalna tijela u Crnoj Gori obavezala na
poštovanje IFAC-ovog etičkog kodeksa za pro-
fesionalne računovođe, to je neophodno izvrši-
ti i njihovo dosljedno sprovođenje, jer da su isti
odraz procesa regulacije i samoregulacije u okvi-
ru računovodstvene profesije bez kojih nema niti
može postojati pouzdana osnova za donošenje
profesionalnog suda ni od strane revizora.
Literatura:
1. Malinić, S., Lalević-Filipović, A., Računovodstvo,
Ekonomski fakultet Podgorica, 2009.godina
2. Strategija i akcioni plan za unapređivanje finan-
sijskog izvještavanja u Crnoj Gori (http://www.
gov.me/files/1239018029.pdf )
Endnotes
1 Reports on the Observance and Standards of
Codes A&A-Izvještaj o poštovanju propisa i
standarda koji se odnose na računovodstvo i
reviziju. U navedenom izvještaju date su odre-
đene preporuke koje su podržane od strane
Ministarstva finansija, Svjetske banke i zain-
teresovanih stejkholdera u Crnoj Gori a sve sa
namjerom unapređenja kvaliteta finansijskog
izvještavanja. Bitno je napomenuti da je nave-
deni izvještaj poslužio kao osnova Ministarstvu
finansija da formira Nacionalni savjet za raču-
novodstvo i reviziju čiji je osnovni cilj bio izra-
da strategije i akcionog plana za unapređenje
kvaliteta finansijskog izvještavanja u Crnoj Gori
(Strategija i akcioni plan za unapređivanje finan-
sijskog izvještavanja u Crnoj Gori (http://www.
gov.me/files/1239018029.pdf )
2 Napomena: Usvojen je u sredinom 2011.godine
Preloga Zakona o izmjenama i dopunama ZRR
u CG, sa ciljem otklanjanja nedostataka posto-
jećeg.
3 Označava model za uređenje oblasti računo-
vodstva i revizije koji predstavlja skup pravnih
normi odluka koje obevezuje sve članice EU.
Ograničenja tradicionalnih računovodstvenih
sistema u tretiranju problema zaštite životne
sredine1 Doc. dr Snežana Radukić, Doc. dr Tatjana Stevanović i Doc. dr Marija Petrović-Ranđelović
Apstrakt: Brojni ekonomski subjekti (proizvođači, po-
trošači i država) utiču na različite načine na društvo i
životnu sredinu. U savremenom poslovnom okruže-
nju, koje karakteriše intenzivna konkurencija, sve je
istaknutija uloga računovodstva, posebno upravljač-
kog računovodstva u obezbeđivanju potrebnih in-
formacija vezanih za različita pitanja zaštite životne
sredine, a pre svega informacija o troškovima zaštite
životne sredine, u cilju efikasnijeg donošenja odluka
i sistematske kontrole poslovno-finansijskih procesa.
Predmet analize u ovom radu je ograničenost tra-
dicionalnih računovodstvenih sistema u tretiranju
ekoloških zahteva i informaciona podrška ekološkog
računovodstva procesu odlučivanja u preduzećima
u cilju ostvarivanja i poboljšanja održivih poslovnih
performansi. Svrha ovog rada je da se na osnovu pre-
gleda novije literature koja govori o ekološkom me-
nadžmentu i upravljačkom ili finansijskom računo-
vodstvu u okviru ekološkog računovodstva sagleda
njihova podrška donošenju odluka u preduzećima u
pravcu poboljšanja ekološke performanse.
Ključne reči: ekološki menadžment, finansijsko i
upravljačko računovodstvo, ekološki troškovi, proces
donošenja odluka, korporativne ekološke performanse
Uvod
Značaj životne sredine je u savremenim uslovima
poslovanja široko prihvaćen od strane kompanija.
Sve je zastupljenije shvatanje da se faktor okruže-
nja mora detaljno sagledati pri donošenju poslov-
nih odluka. Međutim, uticaj poslovanja na životnu
sredinu detaljnije se može sagledati isključivo uko-
liko se kvantifikuje u novčanim jedinicama.
Strateško je pitanje razmotriti buduće pretnje i
promene koje mogu da generišu nove ili dodatne
troškove preduzeća. Glavno operativno pitanje bi
trebalo da bude da se razmotri da li trenutno po-
stoje troškovi čija veličina nije poznata kompaniji,
jer su troškovi sakriveni na računima opštih troško-
va ili na računima gde se ne očekuju i ne obračuna-
vaju na strukturiran način. Kada se troškovi učine
vidljivim, njima se može upravljati u pravcu ušteda
i drugih koristi koje iz toga proističu.
Univerzitet u Nišu, Ekonomski fakultet
Mogućnost uključivanja ekološkog menadžmen-
ta i ekološkog računovodstva kroz upravljačko ili
finansijsko računovodstvo u proces donošenja
odluka u preduzećima, a u cilju poboljšanja eko-
loških performansi, postaje sve izvesnija. S tim u
vezi, Ujedinjene nacije promovišu metodologi-
ju Ekološkog upravljačkog računovodstva (Envi-
ronmental management accounting - EMA), koja
koristi šemu procene i objedinjavanja ekoloških
troškova na strukturan način kao osnov za dono-
šenje poslovnih odluka. Metod otkriva da postoje-
ći, regulisani, korporativni ekološki troškovi mogu
biti duplo veći od ekoloških troškova kompani-
ja objavljenih u njihovim godišnjim izveštajima.
Američki istraživači su u studiji iz 2001. otkrili da je
na svaki dolar ekoloških troškova preduzeća bilo
10 dolara skrivenih ekoloških troškova. Kompanije
ne mogu da upravljaju onim što ne mogu izmeri-
ti, stoga je neophodno utvrditi ekološke troškove
u cilju upravljanja njima i pretvaranja uvažavanja
ekoloških zahteva u stratešku prednost.
1. Ključni faktori primene Ekološkog uprav-
ljačkog računovodstva
Kako se ekološki troškovi povećavaju, (tj. kako
eksternalije postaju internalizovane u kompani-
ji) i menadžeri realizuju uštede internih troškova
poboljšanjem performansi životne sredine, defi-
nisanje instrumenata upravljanja ovim troškovi-
ma postaje sve značajnije. Ekološko upravljačko
računovodstvo, koje predstavlja upotrebu raču-
novodstvenih informacija za podršku internom
menadžmentu, u praksi se primarno bavi finan-
sijskim upravljanjem vezanim za zaštitu životne
sredine, uključujući i energetsko i materijalno
računovodstvo. Kombinovanjem različitih ras-
položivih definicija može se reći da je “ekološko
upravljačko računovodstvo proces identifikova-
nja, prikupljanja, procene, analize, internog izve-
štavanja i upotrebe informacija o materijalnim i
energetskim tokovima, informacija o ekološkim
troškovima i drugih informacija za donošenje
poslovno-finansijskih odluka, uključujući odluke
o zaštiti životne sredine” (Stevanović, Radukić i
Stanković, 2011, str. 447). 43
 Do pojave ekološkog upravljačkog računovodstva
dovela je potreba integrisanja pitanja zaštite život-
ne sredine sa ekonomskim i računovodstvenim pi-
tanjima. Ova potreba je, pak, uzrokovana brojnim
faktorima, eksterne i interne prirode.
1.1. Uticaj eksternih faktora
U mnogim radovima se eksterni pritisak posmatra
kao pokretačka snaga za ekološku aktivnost kom-
panija. Bartolomeo i ostali (Bartolomeo i ostali,
2000) navode da je sa ekološkim menadžmentom
u poslovanju evoluirao interes za boljim obuhvata-
njem troškova i koristi vezanih za životnu sredinu
u konvencionalnom upravljačkom računovodstvu.
Ekološki faktori mogu da imaju uticaj na profitabil-
nost i verovatno bi se ti efekti povećali u buduć-
nosti putem javnih politika i tržišnih snaga. Neki
primeri su povećavanje nivoa kapitalnih i opera-
tivnih rashoda za kontrolu zagađenja kao rezultat
povećane regulacije. Takođe, troškovi nastaju kao
rezultat javnog interesa za ekološka pitanja.
Gaden i Zaman (Gadenne i Zaman, 2002), takođe,
tvrde da kao odgovor na uvećane interese stejk-
holdera postoji trend da kompanije pružaju više
informacija o ekološkim pitanjima unutar uprav-
ljačkog računovodstvenog sistema i godišnjeg
izveštavanja. Oni su, takođe, spomenuli da pove-
ćanje javne svesti o ekološkim pitanjima vrši priti-
sak na korporacije za merenje ekoloških troškova i
rashoda, kao i za povećanje obelodanjivanja eko-
loških informacija stejkholderima.
Gibson i Martin (Gibson i Martin, 2004), takođe,
navode da se ekonomski subjekti suočavaju sa
povećanjem pritiska za pokazivanje performan-
si njihovih ekoloških upravljačkih sistema. Na taj
način menadžeri poboljšavaju interno planiranje.
Ekološko upravljačko računovodstvo zato pruža
mogućnosti preduzećima da bolje reaguju na re-
gulatorne pritiske pomažući im da:
• preciznije prate i upravljaju sirovinama, ener-
gijom i otpadom;
• preciznije identifikuju, procenjuju i upravljaju
troškovima, posebno onim vezanim za otpad-
ne sirovine i upravljanje tokovima otpada;
• bolje identifikuju i procenjuju finansijske i
druge poslovne koristi od aktivnosti ekološ-
44 kog menadžmenta i
• bolje mere i izveštavaju o ekološkim i finan-
sijskim performansama, čime se poboljšava
imidž kompanije kod klijenata, investitora,
finansijskih institucija, zaposlenih, zajednice,
ekoloških organizacija i vladinih agencija (Ol-
son i Jonäll, 2008, str. 23).
Li (Li, 2004) navodi da su se ekološki problemi
javili poslednjih decenija kao glavni aspekti pri-
vrednog rasta i razvoja. Takvi aspekti su, na pri-
mer, globalno zagrevanje; zagađenje vazduha,
zemljišta i vode prouzrokovano industrijskim
aktivnostima; brzo smanjenje šumskih područja;
buka, radioaktivni i hemijski otpad. Svi ovi pro-
blemi su povezani sa industrijalizacijom i privred-
nim rastom. Li dalje tvrdi da, ukoliko su ekološki
troškovi pravilno pripisani proizvodima ili uslu-
gama, vlade mogu da koriste ove informacije i
da ih usmere na tržište kroz oporezivanje ili dru-
ge ekonomske instrumente, umesto oslanjanja
samo na ekološko zakonodavstvo. Ovo bi trebalo
da navede proizvođače da prilagode proizvodne
procedure ili cene tako da utiču na ponašanje po-
trošača.
Klark i O’Nil (Clarke i O’Neill, 2006) idu još dalje
i tvrde da trenutne društvene vrednosti i pove-
ćanje svesti o uticaju industrije na životnu sre-
dinu znače da korporacije ne mogu više da se
ponašaju kao da su prirodni resursi beskonačni
i odlažu opcije. Održivi razvoj, potreba ljudi da
žive na osnovu prinosa od zemlje bez naruša-
vanja njenog prirodnog kapitala, postaje cen-
tralno pitanje poslovnog sektora i vlade. Oni,
takođe, tvrde da su podizanje javne svesti o uti-
caju organizacija na životnu sredinu i potreba
za održivim razvojem čak promenili i unapre-
dili očekivanja stejkholdera u vezi sa ekološkim
performansama.
Jaš i Lavika (Jasch i Lavicka, 2006) tvrde da mo-
netarizovan eksterni uticaj organizacije treba da
utiče na njeno donošenje odluka, kao i da uputi
na buduće zahteve, pošto oni imaju tendenciju
da postanu internalizovani u zakonskim okvirima,
ukoliko su značajni. Ostali pregledi autora (Clarke i
O’Neill, 2005, Gadenne i Zaman, 2002, Gale, 2006a,
Gale 2006b, Gibson i Martin, 2004, Jasch, 2003, Li,
2004, Lodhia, 2003, Scavone, 2006) sadrže sličnu
argumentaciju.
1.2. KORPORATIVNA EKOLOŠKA OSETLJIVOST
Rezultati istraživanja Frosta i Vilmshursta (Frost i
Wilmshurst, 2000) pokazuju da, iako je ekološko
izveštavanje verovatnije u ekološki osetljivim fir-
mama, inicijativa za usvajanje procedura ekološ-
kog upravljačkog računovodstva nije isključivo
vođena od strane ekološki osetljive industrije. Oni
zaključuju da dalje istraživanje treba da identifiku-
je šta utiče na to da organizacije usvoje procedure
ekološkog upravljačkog računovodstva.
Uzroci usvajanja procedure ekološkog upravljač-
kog računovodstva u preduzećima nisu prikazani
kao jasan rezultat istraživanja. Ekološko izvešta-
vanje je češće u ekološki osetljivim firmama, ali
usvajanje procedura ekološkog upravljačkog ra-
čunovodstva ne izgleda da je vođeno isključivo
ekološkom osetljivošću sektora privrede (Frost i
Wilmshurst, 2000).
Ono što, verovatno, vodi preduzeća ka usvojanju
ekološkog upravljačkog računovodstva je samo
jednostavan uvid na koji način su rashodi i troš-
kovi evidentirani, kao i na koji način su implikacije
finansijskih i ekoloških performansi računovod-
stveno obuhvaćene. Da li je korporativna ekološ-
ka osetljivost visoka ili niska ne utiče na usvajanje
ekološkog upravljačkog računovodstva zato što su
to više ili manje nesigurne ekološke situacije koje
su u fokusu, već na to, verovatno, utiče zalaganje
za poboljšanje efikasnosti. Da li će se poboljšati
efikasnost ili ne, zavisi od korporativne ekološke
osetljivosti ili možda neosetljivosti, ali je, svakako,
ovo pitanje u vezi sa obimnim razmatranjem rizika
pogrešnih tumačenja.
2. ULOGA TRADICIONALNOG RAČUNOVOD-
STVA U POBOLJŠANJU EKOLOŠKIH PERFOR-
MANSI PREDUZEĆA
Iako upravljačko računovodstvo može pružiti dra-
gocene informacije o ekološkim troškovima, takvi
troškovi su obično zapostavljeni od strane tradici-
onalnog upravljačkog računovodstva, tvrde Frost i
Vilmshurst (Frost i Wilmshurst, 2000). Bartolomeo
i ostali izražavaju ovo drugim rečima i tvrde da
konvencionalno upravljačko računovodstvo i kon-
vencionalno finansijsko izveštavanje imaju za cilj
da izveštavaju i analiziraju samo interne troškove.
Međutim, oni tvrde da su u savremenim uslovima
potrebnija strateška i eksterno orijentisana gledi-
šta (Bartolomeo i ostali, 2000).
Tradicionalni računovodstveni sistemi pokazuju
izvesna ograničenja u obezbeđivanju informacija
povezanih sa zaštitom životne sredine, pre svega
informacija o različitim kategorijama ekoloških troš-
kova (troškova zaštite životne sredine). Tradicionalni
računovodstveni sistemi, koji su stvoreni i usvojeni
za potrebe finansijskog upravljanja i izveštavanja,
nisu uspeli da alociraju ekološke troškove na one
aktivnosti, proizvode ili procese koji su odgovorni
za njih. Ekološki troškovi koji su mogli biti relativno
visoki za određene sektore ili proizvode, posebno
ako su uzeti u obzir manje vidljivi i manje opipljivi
troškovi, obično su tretirani kao zajednički, opšti
troškovi. Rezultat toga je, ustvari, da su ovi troškovi
praktično „skriveni“ od menadžmenta i prema tome
nisu uključeni kao bitna informacija u različite faze
upravljačkog procesa. Otuda konstantna težnja me-
nadžmenta da potceni veličinu i rast takvih troško-
va. Kada se ekološki troškovi alociraju na nosioce,
proizvod sa niskim troškovima zaštite životne sredi-
ne, praktično, subvencioniše one sa visokim troško-
vima. Takav način obračuna troškova zaštite životne
sredine unutar tradicionalnog računovodstvenog
sistema ima evidentno brojne negativne posledice,
kao što su: neadekvatna alokacija troškova na razli-
čitim nivoima, netačno određivanje cena za proi-
zvode i usluge, iskrivljena šema nagrada (plata) i
kompenzacija za zaposlene, neadekvatno kapitalno
budžetiranje i investiciona procena, neadekvatan
proizvodni miks, nemogućnost efektivne primene
mera za smanjenje troškova itd.
Frost i Vilmshurst (Frost i Wilmshurst, 2000), takođe,
tvrde da razvoj debate i izveštavanja o održivosti
naglašava značaj holističkog nivoa odgovornosti i
priznanja da„tradicionalne“ računovodstvene prak-
se nisu u stanju da obezbede ovu odgovornost. O
ovome, takođe, izveštava i Lodia (Lodhia, 2003) u
svojim rezultatima istraživanja, koja ukazuju na to
da su mnoge australijske korporacije motivisane
prvenstveno poštovanjem zakona, ali i neke vidlji-
ve strateške namere da se izmere i otkriju ekološki
troškovi ukazuju na to da će firme, verovatno, biti
više motivisane dugoročnim strategijama.
U istraživanju ekološke računovodstvene prakse i
procene, Lodia je dalje utvrdio da upravljačke raču- 45
 novođe veruju da ekološki izazvani troškovi i rasho-
di informisanja treba da budu zabeleženi u finansij-
skim izveštajima. Studija Lodie, takođe, podržava
mišljenje da ekološke upravljačke računovođe ve-
ruju da bi ekološki indukovane krajnje i integrisane
tehnologije trebalo da budu prepoznate kao aktiva
u bilansu stanja. Međutim, rezultati su bili neubed-
ljivi kada je riječ o tome da li bi ekološki izazvani do-
datni troškovi, kao što su novčane kazne, prevencija
zagađenja, istraživanje i razvoj, poštovanje pravila,
porezi, trgovina dozvolama za zagađenje itd, treba-
lo da budu kapitalizovani i amortizovani.
Lodia (Lodhia, 2003) dalje navodi da intervjuisane
računovođe ukazuju da su pitanja zaštite životne
sredine od suštinskog značaja za njihove organi-
zacije, ali oni nisu razmatrali uticaj životne sredine
na njihove računovodstvene prakse. Oni posma-
traju svoj posao unutar zatvorenog ekonomskog
fokusa, iako imaju korisne veštine za ekološki
menadžment i ekološke menadžment strategije.
Lodia dalje ističe da odgovornost za ekološko ra-
čunovodstvo ne treba pripisati samo jednoj strani.
Neophodan je multidisciplinarni pristup za udruži-
vanje veština ekoloških stručnjaka i računovođa.
Skavone (Scavone, 2006) tvrdi da računovođe
igraju značajnu ulogu u doprinosu da kvalitet in-
formacija u knjigovodstvu pruža bolju podršku
donošenju odluka u vezi sa pitanjem upravljanja
životnom sredinom i da je profesionalna eksper-
tiza najrelevantnija i najkorisnija da učini stejk-
holdere svesnim važnosti održivosti kao poslovne
strategije. Klark i O’Nil (Clarke i O’Neill, 2006), ta-
kođe, govore o tome da bi ekološki profesionalne
mogle da budu i računovođe. Međutim, to je dis-
kutabilno, jer iako je povećanje društvene vredno-
sti od računovodstvenog znanja evidentno, ono se
može pripisati različitim društvenim promenama,
uključujući brzu industrijalizaciju koja izaziva eko-
loške probleme. Zato je, možda, bolje da ekološki
stručnjaci rešavaju ekološka pitanja uz pristup ra-
čunovodstvenim informacijama, tvrde oni.
Klark i O’Nil dalje iznose da, iako neke organizaci-
je u sektorima u kojima postoji zabrinutost za ži-
votnu sredinu, kao što su rudarstvo i petrohemija,
izgleda imaju veće stope usvajanja praksi merenja
i izveštavanja, značajniji prelazak na instituciona-
lizovano ekološko računovodstvo još se nije do-
46 godio. Klark i O’Nil dalje tvrde da su računovođe
optužene za nevoljnost da se krene dalje od tra-
dicionalnih stavova i paradigmi i za neprihvata-
nje gledišta ekološkog računovodstva, kao i za
modifikovanje informacionih sistema bez značaj-
ne promene njihove suštine. Računovodstvena
profesija zato na ovom planu zaostaje i pitanja
ekološkog računovodstva mogla bi biti preuzeta
od strane drugih profesija (Clarke i O’Neill, 2006).
Ostali rezultati istraživanja, takođe, sugerišu da će
računovođe, verovatno, biti zapostavljene ukoliko
nisu aktivnije u odgovoru na promene očekivanja
(Frost i Wilmshurst, 2000).
Poboljšanje ekoloških performansi putem ekološ-
kog upravljačkog računovodstva zavisi od brojnih
značajnih faktora koji su već analizirani i diskutova-
ni. U prvom delu rada su, na osnovu pregleda čla-
naka, analizirani i diskutovani značajni faktori koji
utiču na korporativne ekološke aktivnosti i perfor-
manse. Pokušaj da se napravi zaokružen model sa
različitim faktorima korporativnih ekoloških per-
formansi rezultira u kreiranju kompleksnog mode-
la. Model na slici 1 je povezan sa „tradicionalnim
računovodstvom“ i objašnjenim faktorima. Model,
takođe, uključuje stejkholdere koji vrše spoljne
pritiske (videti sliku 1).
Slika 1. Model faktora korporativnih ekoloških per-
formansi na osnovu „tradicionalnog računovodstva“
(Olson i Jonäll, 2008, str. 36)
U razmatranju ekoloških pitanja u celini, mora se
prihvatiti da je određena količina subjektivnosti
neminovna u aktivnostima kao što su identifiko-
vanje ekoloških troškova, procenjivanje koristi za
životnu sredinu, računovodstvo rizika i mogućno-
sti zaštite životne sredine. Sve ove aktivnosti su
problematične sa stanovišta tradicionalnog raču-
novodstvenog okvira.
Naglašavanje značaja finansijskih informacija
u tradicionalnim računovodstvenim sistemima
može se objasniti na sledeći način: a) krajnji cilj
kompanije (maksimiziranje akcijske vrednosti ili
profitabilnosti) izražava se u monetarnoj formi i
informacije koje mogu biti izražene u tom smislu
uvek su verovatno privlačile neposredniju pažnju
i b) finansijska strana upravljanja je značajna za
sve funkcije, uključujući upravljanje zaštitom ži-
votne sredine. Međutim, uspešno upravljanje
podrazumeva ne samo finansijske, već i nefinan-
sijske, ne samo računovodstvene, već i neračuno-
vodstvene informacije. Dakle, izražena je rastuća
potreba za nefinansijskim i kvalitativnim infor-
macijama, koje tradicionalni sistemi ne pružaju
(Nandan, 1994, str. 4-10).
Zaključak
Zaključci u pregledanim člancima daju podršku
pitanjima koja su razmatrana u uvodu, u pogledu
budućeg očekivanog državnog, eksternog pritiska
na kompaniju. Generalno se očekuje da spoljni dr-
žavni pritisak poveća i natera razvoj u pravcu inter-
nacionalizacije ekoloških troškova u budućnosti.
Mnogi od članaka govore o porastu zabrinutost
stejkholdera kao važnom faktoru i da povećana
svest javnosti o ekološkim pitanjima vrši pritisak
na preduzeća da mere ekološke troškove i rasho-
de i da razvijaju i unaprede obelodanjivanje infor-
macija o životnoj sredini stejkholderima (Clark i
O'Neill, 2006, Gadenne i Zaman, 2002, Gale, 2006a,
Gale, 2006b, Gibson i Martin, 2004, Jasch, 2003, Li,
2004, Lodhia, 2003, Scavone, 2006).
Tradicionalna uloga računovođa i računovodstva
u odnosu na novi predloženi pristup ekološkog
upravljačkog računovodstva je intenzivno disku-
tovana u člancima uz postojeću računovodstvenu
regulativu i praksu. Ovo ukazuje da trenutna raču-
novodstvena regulativa i praksa predstavljaju pre-
preke za razvoj standardizovanih praksi ekološkog
računovodstva, kao i odsustvo pritiska za uvođe-
nje ekološkog upravljačkog računovodstva.
O pitanjima da li ekološki izazvani troškovi i rasho-
di informacija treba da budu saopšteni u finansij-
skim izveštajima, ili, da li ekološki uticajne krajnje
i integrisane tehnologije treba da budu prikazane
kao aktiva u bilansu stanja, ili, da li bi ekološki iza-
zvani dodatni troškovi trebalo da budu kapitalizo-
vani i amortizovani (Lodhia, 2003) nije diskutovano
na drugačiji način osim na onaj što sledi: troškovi,
periodizirani rashodi za investicije i održavanje, ne
bi trebalo da budu sakriveni i treba ih obelodaniti
na odgovarajući način da bi se troškovima moglo
upravljati i informacije koristiti za donošenje odlu-
ka i čak preispitivanja strategije.
Američki istraživači su u studiji iz 2001. godine otkri-
li da je na svaki dolar ekoloških troškova preduzeća,
bilo 10 dolara skrivenih ekoloških troškova. Kom-
panije ne mogu da upravljaju onim što ne mogu
izmeriti, stoga je neophodno utvrditi ekološke troš-
kove u cilju upravljanja njima i pretvaranja uvaža-
vanja ekoloških zahteva u stratešku prednost.
Na osnovu pregleda relevantne literature, od ključ-
nog značaja za donošenje odluka su konzistentne
informacije i konzistentni informacioni sistemi.
Nisu samo monetarne mere, troškovi, prihodi i to-
kovi gotovine važne za praćenje i upravljanje, već
i odgovarajući tokovi materijala i energije i njihovi
troškovi. Zbog toga, Ekološko upravljačko računo-
vodstvo, EMA, može da podrži donošenje odluka u
preduzećima u pravcu poboljšanja ekoloških per-
formansi, putem pružanja efektivno strukturirane
procene troškova koja podržava efikasno dono-
šenje odluka u cilju poboljšanja ekoloških perfor-
mansi, a verovatno i optimalnih budućih kombina-
cija proizvoda, strategija i investicija.
Literatura
1. Bartolomeo, M., Bennett, M., Bouma, J. J.,
Heydkamp, P., James, P. & Wolters, T. (2000) Envi-
ronmental management accounting in Europe:
current practice and future potential. European
Accounting Review, 9, 31-52.
2. Clarke, K. & O'Neill, S. (2006) Is the Environmen-
tal Professional an Accountant? Greener Mana-
gement International, 111-124.
3. Frost, G. R. & Wilmshurst, T. D. (2000) The Adopti-
on of Environment-related management acco-
unting: an analysis of corporate environmental
sensitivity. Accounting Forum, 24, 344. 47
 4. Gadenne, D. & Zaman, M. (2002) Strategic Envi-
ronmental Management Accounting: An Explo-
ratory Study of Current Corporate Practice and
Strategic Intent. Journal of Environmental Asse-
ssment Policy & Management, 4, 123.
5. Gale, R. (2006a) Environmental costs at a Cana-
dian paper mill: a case study of Environmental
Management Accounting (EMA). Journal of
Cleaner Production, 14, 1237-1251.
6. Gale, R. (2006b) Environmental management
accounting as a reflexive modernization stra-
tegy in cleaner production. Journal of Cleaner
Production, 14, 1228-1236.
7. Gibson, K. C. & Martin, B. A. (2004) Demonstra-
ting Value through the Use of Environmental
Management Accounting. Environmental Qua-
lity Management, 13, 45-52.
8. Jasch, C. (2003) The use of Environmental Ma-
nagement Accounting (EMA) for identifying
environmental costs. Journal of Cleaner Produc-
tion, 11, 667.
9. Jasch, C. & Lavicka, A. (2006) Pilot project on su-
stainability management accounting with the
Styrian automobile cluster. Journal of Cleaner
Production, 14, 1214-1227.
10. Li, X. (2004) Theory and practice of environmen-
tal management accounting. International Jo-
urnal of Technology Management & Sustaina-
ble Development, 3, 47-57.
11. Lodhia, S. K. (2003) Accountants' responses to
the environmental agenda in a developing na-
tion: an initial and exploratory study on Fiji. Cri-
tical Perspectives on Accounting, 14, 715.
12. Nandan, R. K. (1994) Accounting and the Envi-
ronmental Issues of Today A Shift Towards Green
Thinking in Accounting, The Fiji Accountant.
13. Olson, O., Jonäll, P. (2008) Environmental Ma-
nagement Accounting (EMA), Management
Accounting including Environmental Manage-
ment - a literature review, Handelshögskolan
vid Göteborgs Universitet
14. Scavone, G. M. A. (2006) Challenges in inter-
nal environmental management reporting in
Argentina. Journal of Cleaner Production, 14,
1276-1285.
15. Stevanović, T., Radukić, S., Stanković, J. (2011) The
role of management accounting in measuring
and monitoring ecological efficiency, monografi-
ja: Contemporary Issues in Economy, Business and
Management, ed.: Babić, V., University of Kraguje-
48 vac, Faculty of Economics, Kragujevac, 445-459.
LIMITATIONS OF TRADITIONAL ACCOUNTING
SYSTEMS IN TREATMENT OF ENVIRONMENTAL
PROTECTION PROBLEMS
Abstract: A number of economic subjects (producers,
consumers and state) affect differently on the society
and the environment. In contemporary business en-
vironment, characterized by intensive competition,
becoming a more significant role of accounting,
especially management accounting in providing
the necessary information related to various envi-
ronmental issues, especially information about the
costs of environmental protection, with the aim of
more efficient decision-making and systematic con-
trol of business and financial processes. Subject of
this paper is limitations of traditional accounting
systems in dealing with environmental requirements
and informational support of environmental acco-
unting to decision-making process in enterprises in
order to achieve and improve sustainable business
performances. The purpose of this paper is, based
on a review of recent literature that talks about en-
vironmental management and management or fi-
nancial accounting within the environmental acco-
unting, to perceive their support to decision-making
in enterprises in order to improve environmental per-
formance.
Keywords: environmental management, financial
and management accounting, environmental costs,
decision-making process, corporate environmental
performances
ENDNOTES:
1. Rad je realizovan u okviru projekata „Nove in-
formacione tehnologije za analitičko odluči-
vanje bazirane na organizaciji eksperimenta
i njihova primena u biološkim, ekonomskim i
sociološkim sistemima“, br. 44007, i „Unapređe-
nje konkurentnosti javnog i privatnog sektora
umrežavanjem kompetencija u procesu evrop-
skih integracija Srbije”, br. 179066, Ministarstva
prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republi-
ke Srbije.
Slučaj obavezne transformacije javne
ustanove u privredno društvo
Doc. dr Mijat Jocović
REZIME: Cilj ovog rada je da ukaže na pravnu
nedopuštenost i ekonomsku nelogičnost situa-
cije u kojoj država kroz formu javne ustanove u
Crnoj Gori obavlja privrednu djelatnost. Koristeći
se pravnim i ekonomskim argumentima, autor je
pokušao da skrene pažnju na činjenicu da obav-
ljanje privredne aktivnosti od strane države znači
i obavezu izbora odgovarajuće pravne forme. Na-
kon analize pravne nedopuštenosti i ekonomske
nelogičnosti obavljanja privredne djelatnosti u
formi javne ustanove od strane države, autor je
iznio zaključak da navedeno stanje utiče na sma-
njenje konkurentosti takvih pravnih subjekata i da
država, prilikom obavljanja privredne djelatnosti,
treba da bude posebno obazriva u pogledu izbora
odgovarajuće pravne forme.
I UPOREDNA ISKUSTVA – TREND POVLAČENJA
DRŽAVE IZ PRIVREDNE DJELATNOSTI. U dijelu
ekonomske i pravne teorije kontinuirano se vodi de-
bata o ulozi države u privredi.1 U najkraćem, dilema je
sljedeća – da li država treba da propisuje pravila po-
slovanja na tržištu i da obezbjeđuje njihovu efikasnu
primjenu ili da i dalje obavlja privrednu djelatnost u
određenim sektorima? Odgovori na navedeno pita-
nje u praksi su različiti. Ipak, uočljiv je trend povlače-
nja države iz privrednog sektora, i to ne samo u oblasti
komercijalnog sektora privrede, već i u djelatnostima
od opšteg (javnog) interesa. U mjeri u kojoj ostaje u
privrednoj oblasti, država u uporednoj praksi bira
neku od organizacionih pravnih formi koju poznaje
nacionalni kompanijski zakon. Najčešće, to je forma
akcionarskog društva ili društva sa ograničenom od-
govornošću. Iz ugla pravne dopuštenosti, privredna
djelatnost od strane države može se obavljati putem
različitih pravnih formi. U uporednom pravu, najče-
šće se koriste sljedeće mogućnosti:
• osnivanje privrednih društava od strane dr-
žave ili jedinica lokalne samouprave (putem
zakona, odlukom vlade ili nadležnog organa
lokalne uprave);
• zaključivanje ugovornog odnosa;
• privatno – javno partnerstvo.2
II PRAVNA NEDOPUŠTENOST I EKONOMSKA NE-
LOGIČNOST. Obavljanje privredne djelatnosti u
formi javne ustanove pravno je nedozvoljeno. Ipak,
u Crnoj Gori postoje pravni subjekti koji su kao orga-
nizacioni oblik javna ustanova upisani u registar pri-
vrednih subjekata prema tada važećem Za-
konu o preduzećima (Sl. list SRJ, br. 29/96),
dok postojeće pozitivno pravo, odnosno Za-
kon o privrednim društvima, ne poznaje jav-
ne ustanove kao oblik obavljanja privredne
djelatnosti i ne reguliše njihovu organizaci-
ju, pravni subjektivitet, upravljanje i sl.
Jedan od problema primjene kompanijskog zako-
nodavstva koji smanjuje konkurentnost nacionalne
privrede je i činjenica postojanje oblika obavljanja
privredne djelatnosti u praksi i u privrednom regi-
stru koje ne poznaje postojeći kompanijski zakon
(javne ustanove, nevladine organizacije, ustanove,
zadruge).3 Tako se dešava da deset godina nakon
usvajanja zakona postoje oblici obavljanja privred-
ne djelatnosti u praksi i u privrednom registru koji
nijesu usaglasili svoju pravnu formu sa odredbama
kompanijskog zakona. Zakon o privrednim druš-
tvima Crne Gore (Sl. list RCG, br. 06/02, Sl. list CG br.
17/07, 80/08, 40/10, 73/10, 36/11, 40/11) ne pozna-
je javnu ustanovu, nevladine organizacije, zadruge,
ustanove kao oblike obavljanja privredne djelatnosti
(čl. 2). U prelaznim i završnim odredbama ovog prav-
nog akta (čl. 96) navodi se da postojeća preduzeća
i drugi organizacioni oblici koji obavljaju privrednu
djelatnost, kao i preduzetnici, na dan stupanja na
snagu zakona, nastavljaju sa radom na način i pod
uslovima koji su važili u vrijeme njihove registracije.
Takođe, u čl. 96. st. 5 navodi se da preduzeća i dru-
gi oblici organizovanja, kao i preduzetnici iz stava
1 ovog člana, moraju da usaglase svoju registraciju
sa odredbama zakona u roku od 180 dana od dana
stupanja na snagu. Na kraju, ne postoji nijedna odlu-
ka kojim se sankcionišu subjekti koji nijesu uskladili
svoju djelatnost sa odredbama zakona.
Iz ugla ekonomske logike pitanje je drugačije - da
li će postojeća pravna forma (javna ustanova)
obezbijediti ostvarenje ciljeva pravnog subjek-
ta koji najvećim dijelom obavlja privrednu dje-
latnost? Takođe, da li su pravni subjekti sa ovakvom
organizacionom formom konkurentni na tržištu
i na koji način ih percipiraju potencijalni poslovni
partneri i ukupna javnost? Odgovori na navedena
pitanja su negativni. Dakle, pravna nedopuštenost,
ekonomska logika, uporedna iskustva, kao i prak-
sa funkcionisanja domaćih javnih ustanova koje
obavljaju privrednu djelatnost, pokazuju da je ovaj 49
 koncept pogrešan i da je ekonomski ispravnije i
pravno sigurnije rješenje transformacija postojećih
javnih ustanova u privredna društva.
III RAZLOZI ZA TRANSFORMACIJU. Bez sum-
nje, u slučajevima kada obavljaju privrednu dje-
latnost, javne ustanove trebalo bi da promijene
svoj pravni status. Više je argumenata za navede-
ni stav. Prvo, kada obavlja privrednu djelatnost,
država osniva privredna društva. Opšti trend, u
uporednom pravu i praksi, u proteklom periodu
je povlačenje države iz privredne funkcije. Ipak,
u mjeri u kojoj ostaje u privrednoj funkciji, drža-
va osniva privredna društva ili vrši transformaciju
javnih ustanova u privredna društva. Drugo, kon-
kurentnost privrednog subjekta. Transformacijom
javnih ustanova koje obavljaju privrednu djelat-
nost u privredna društva povećala bi se njihova
konkurentnost na tržištu u dugom roku. Treće,
manji broj članova uprave. Statutom privrednog
društva moguće je odrediti manji broj članova
uprave. Ova činjenica može uticati na smanjenje
formalizma kao i na brže donošenje odluka. Če-
tvrto, pravna dopuštenost. Djelatnost od javnog
interesa moguće je obavljati u formi privrednog
društva. Peto, identična ili slična struktura organa
privrednog društva sa postojećim organima jav-
nih ustanova. Šesto, kontinuitet pravnog subjek-
tiviteta. Promjenom pravnog statusa (transforma-
cijom iz javne ustanove u privredno društvo) ne
gubi se pravni subjektivitet. Ipak, u pravnim odno-
sima sa trećim licama ovakvo privredno društvo je
institucija privatnog prava (ovo je važno zbog tr-
žišne pozicije). Sa druge strane, određen broj ugo-
vora koje privredno društvo zaključuje može biti
i u režimu upravnog prava (javne nabavke, javni
radovi i sl). Sedmo, mogućnost vršenja kontrole. I
u slučaju obavljanja privredne djelatnosti u formi
privrednog društva, država kao osnivač ne gubi
mogućnost vršenja kontrole (kroz odbor direkto-
ra, saglasnost na određena pravne akte, obaveza
podnošenja izvještaja i sl). Osmo, percepcija tržiš-
nih partnera o privrednom društvu je drugačija u
odnosu na javnu ustanovu. Ova situacija olakšava
vođenje pregovora, daje veće mogućnosti za pro-
nalaženje novih partnera i zaključenje ugovora.
Deveto, trajnost poslovanja i pravna sigurnost.
Privredno društvo u formi društva kapitala karak-
teriše trajnost poslovanja i stabilnost pravne for-
me. Izbor ovog modela u budućem periodu može
50 značiti i nepostojanje obaveze prilagođavanja
čestim promjena zakonske regulative. Deseto, na
ovaj način stvaraju se mogućnosti za ostvarenje
javno–privatnog partnerstva.
IV IZBOR FORME – akcionarsko društvo ili
društvo sa ograničenom odgovornošću. Iz-
bor pravne forme predstavlja diskreciono pravo
osnivača, osim u slučajevima kada je posebnim
zakonom predviđeno obavljanje određene pri-
vredne djelatnosti u nekoj pravnoj formi. Nave-
deni stav i princip je u potpunosti primjenljiv i
u situaciji kada država obavlja privredniu dje-
latnost u formi javne ustanove. Uporedna isku-
stva pokazuju da je forma akcionarskog društva
najviše korišćena u situaciji kada država ostaje u
privrednoj funkciji. Ipak, veliko pitanje je da li je
ova forma pogodna za privrednu djelatnost koju
država obavlja kroz javne ustanove. Akcionarsko
društvo bi bilo (i jeste) pogodno u slučajevima
proizvodnje i distribucije električne energije, te-
lekomunikacija, prevoza i sl. Protiv transformacije
javnih ustanova u akcionarska društvo mogu se
navesti sljedeći argumenti: 1. postojeća organi-
zaciona struktura i finansijsko stanje javnih usta-
nova; 2. visok stepen administracije i formalizma
akcionarskog društva; 3. složenost funkcionisa-
nja akcionarskog društva (jednostavnije funkcio-
nisanje i veća fleksibilnost kod društva sa ograni-
čenom odgovornošću); 4. povećava se obaveza
obavještavanja javnosti (obaveza dostavljanja
podataka, dokumenata i finansijskih izvještaja);
5. veći troškovi poslovanja (umnožavanje mate-
rijala, formalnosti, obaveze revizije i sl); 6. novi
organi (skupština akcionara) i sl.
Sa druge strane, bez obzira na činjenicu da ka-
rakteristike bilo kog društva sa ograničenom od-
govornošću, zavise od ciljeva osnivača, postoje
određene zajedničke osobine za sva privredna
društva koja se osnivaju u ovoj pravnoj formi,
koje ga čine najpogodnijom pravnom formom
obavljanja privredne djelatnosti. To su: 1. svojstvo
pravnog lica (pravni subjektivitet); 2. ograničena
odgovornost članova; 3. fleksibilno upravljanje; 4.
kontinuitet postojanja i sl.4 Navedeni argumenti
navode na zaključak da je društvo sa ograniče-
nom odgovornošću podesna forma za obavljanje
privredne djelatnosti od strane države, ali i da
u svakom konkretnom slučaju treba prilagoditi
pravnu formu ciljevima osnivača i konkretnoj dje-
latnosti koja se obavlja.

V ZAKLJUČNE NAPOMENE
Kvalitetno kompanijsko zakonodavstvo i njegova
efikasna primjena u praksi predstavljaju jedan od
preduslova za unapređenje konkurentnosti nacio-
nalne privrede. Zbog navedenog, prilikom obavlja-
nja privredne djelatnosti, država treba da bude po-
sebno oprezna. I to ne samo u izboru pravne forme
obavljanja privredne djelatnosti, već i u stvaranju
svih pretpostavki koje afirmišu vladavinu prava i
slobodno tržište kao ustavni princip i tako pova-
ćavaju ukupnu konkurentnost nacionalne privre-
de. Navedeni rad je pokušao da skrene pažnju na
jedan problem koji treba da bude riješen, kako bi
se povećala konkurentnost države prilikom obav-
ljanja privredne djelatnosti i smanjili slučajevi ne-
primjene zakona.
Literatura:
1. D. Radonjić, Pravo privrednih društava, Pobjeda
a.d., Podgorica, 2008. godine.
2. H. Handler, B. Koebel, P. Reiss, M. Schratzen-
staller, The Size and Performance of Public Sec-
tor Activities in Europe, WIFO Working papers,
No. 246, 2005. Rad je dostupan na internet
adresi: http://ssrn.com/abstract=1861528
3. M. Jocović, Nužnost reforme kompanijskog za-
konodavstva kao pretpostavka unapređenja
konkurentnosti privrede Crne Gore, Kopaonič-
ka škola prirodnog prava, Kopaonik, 2012.
3. M. Vasiljević, Kompanijsko pravo – Pravo pri-
vrednih društava, Pravni fakultet Beograd,
2011. godine.
4. Zakon o privrednim društvima Crne Gore („Sl.
list RCG“, br. 06/02, „Sl. list CG“ br. 17/07, 80/08,
40/10, 73/10, 36/11, 40/11).
ENDNOTES:
1 Vidjeti: H. Handler, B. Koebel, P. Reiss, M. Schra-
tzenstaller, The Size and Performance of Public
Sector Activities in Europe, WIFO Working pa-
pers, No. 246, 2005. Rad je dostupan na internet
adresi: http://ssrn.com/abstract=1861528.
2 Detaljnije: M. Vasiljević, Kompanijsko pravo –
Pravo privrednih društava, Pravni fakultet Beo-
grad, 2011. godine, str. 479 – 485.
3 Detaljnije: M. Jocović, Nužnost reforme kompa-
nijskog zakonodavstva kao pretpostavka unapre-
đenja konkurentnosti privrede Crne Gore, Kopao-
nička škola prirodnog prava, Kopaonik, 2012.
4 Detaljije: D. Radonjić, Pravo privrednih društa-
va, Pobjeda a.d., Podgorica, 2008. godine.
Lisabonski prikaz
konkurentnosti
privrede Crne Gore
Doc. dr Nikola Milović, Ekonomski fakultet
Rezime: Lisabonski proces predstavlja de-
setogodišnji napor Evropske unije u dostiza-
nju ciljeva postavljenih 2000. godine. Evropski
čelnici su se u martu 2000. godine sastali u Lisabonu
i usvojili Lisabonsku strategiju kojom su postavili cilj
da Evropska unija do 2010. godine postane najkon-
kurentnija, najdinamičnija, na znanju utemeljena
ekonomija u svijetu, sposobna za održivi rast sa više
kvalitetnijih radnih mjesta i većom socijalnom ko-
hezijom. Postojeća ekonomska kriza je jasno istakla
značaj konkurentski podržane privrede i zdrave eko-
nomije koja treba da ponudi odgovor postojećim šo-
kovima na tržištu i smanji uticaj negativnih efekata
privrednih kretanja. Cilj Lisabonske strategije je po-
većati produktivnost i konkurentnost evropske pri-
vrede koja će biti podržana ekonomskim politikama
i ranije postavljenim ciljevima. Ovo podrazumijeva
izgradnju informacionog društva, osnivanje evrop-
skog prostora istraživanja i razvoja, razvoj kvalitet-
nog biznis okruženja, kompletiranje jedinstvenog
tržišta, osnivanje i integrisanje finansijskog tržišta,
izgradnju društva zasnovanog na znanju, više kva-
litetnijih poslova, socijalnu koheziju kao i održivi ra-
zvoj. Izvještaj WEF-a je peti i posljednji pregled koji
procjenjuje napredak postignut u dostizanju ciljeva
Lisabonske strategije, ekonomskih i strukturnih re-
formi. Studija objavljena 2010 godine, vrši tri vrste
poređenja. Uz ocjenjivanje rezultata 27 postojećih
članica EU, studija mjeri konkurentnost EU zemalja
u poređenju sa najkonkurentnijim zemljama svijeta
i Azije, kao i konkurentnost kandidata i potencijal-
nih kandidata za ulazak u Evropsku uniju.
Ključne riječi: Evropska unija, Crna Gora, konkuren-
tnost, Indeks konkurentnosti, Lisabonski pregled.
51
 I Svjetski ekonomski forum - Lisabon-
ski pregled
Lisabonski pregled podrazumijeva više dimen-
zija posmatranja napretka ka postizanju ciljeva
zacrtanih 2000. godine. Podjela Lisabonske stra-
tegije u osam različitih oblasti djelovanja po-
sljedica je shvatanja evropskih zvaničnika kako
ostvariti cilj da EU bude najkonkurentnija privre-
da u svijetu. Osam oblasti koje se pojedinačno
prikazuju su:
1. Izgradnja informacionog društva za sve.
Ova oblast mjeri uticaj informacionih tehnolo-
gija na širenje znanja i povećanje produktivnosti
industrija. Informaciono društvo predstavlja pre-
duslov za razvoj svih sektora i oblasti u društvu.
Razvijene informacione tehnologije povećavaju,
kod onih zemalja koje ih primjenjuju i teže da
budu u toku sa njihovim razvojem, produktivnost
svih sektora privredne aktivnosti. Zbog ovakvog
značaja za razvoj privrede, u implementaciju i va-
lorizaciju ove oblasti uključeni su svi privredni su-
bjekti vlada, preduzeća kao i svaki građanin po-
jedinačno. Lisabonska strategija iz 2000. godine
naglasila je da poslovni subjekti i građani moraju
imati pristup jeftinim informacionim infrastruk-
turama svjetske klase, koje nude širok spektar
usluga. U indeks koji je uzet u razmatranje u ovoj
oblasti istraživanja uključene su sljedeće varija-
ble: prioritet IKT koji je dat od strane vlade, pene-
tracija IKT (internet, mobilni telefoni), korišćenje
interneta od strane biznisa, dostupnost interneta
u školama.
2. Razvoj evropske oblasti inovacija, istraživa-
nja i razvoja. Inovacije su značajne za privredni
razvoj. Takođe, za one zemlje koje su tehnološki
naprednije, postavljaju se još veći zahtjevi u ovoj
oblasti. Zemlje EU dosta su napredovale u ovoj
oblasti. Kako bi osigurale da inovacije budu efek-
tivne, mora postojati institucionalni okvir koji
podržava njihov razvoj. Lisabonska strategija je
definisala i naglasila značaj ove oblasti. Uspo-
stavljeno je zajedničko mišljenje da treba pobolj-
šati privatne investicije u istraživanje, formirati
istraživačke i razvojne centre i omogućiti veću
povezanost i kooperaciju između države i privat-
nih investitora u ovoj oblasti. Veoma zahtjevan
cilj koji je postavljen 2000. godine i dopunjen za
52 Strategiju do 2020. godine jeste trošenje i učešće
od tri odsto GDP-a za istraživanja i razvoj. Tako-
đe, kvalitet naučno-istraživačkih institucija, nivo
povezanosti među univerzitetima i industrijom,
broj patenata po glavi stanovnika, kao i zaštita
prava intelektualne svojine i stimulacija inovaci-
ja kroz državna ulaganja su predmet pažnje ove
oblasti.
3. Liberalizacija: uspostavljanje zajedničkog
tržišta, državna pomoć i politika konkuren-
cije. Zaštita slobode kretanja robe, usluga, kapi-
tala i radnika unutar zajedničkog tržišta EU od
velikog je značaja za dalji nastavak ekonomskog
ujedinjenja evropskog kontinenta. Ova oblast se
posmatra kroz slobodan protok robe i usluga koji
je ključan za konkurentnost evropske industrije.
Iako je postignut napredak u kompletiranju za-
jedničkog tržišta, pojedini djelovi tržišta robe, a
posebno usluga, kao i pojedinih industrija, i dalje
su pod državnim uticajem. Smanjenje prepreka u
pružanju usluga praćeno je postizanjem klauzule
nacionalnog tretmana za pojedine usluge. Uvo-
đenje Direktive o uslugama u decembru 2006.
godine i stavljanje njenog vremenskog okvira za
implementaciju do 2009. godine nije još izvršeno
do kraja. Obezbjeđivanje jednakih uslova za do-
maće i strane investitore i sprovođenje odgova-
rajuće politike konkurencije su ključni elementi
liberalizacije tržišta. U odnosu na ovo, Savjet je
prepoznao značaj smanjenja državne pomoći za
domaće industrije i naglasio zajedničke interese
kao što su zaposlenost, regionalni razvoj, saradnja
u oblasti zaštite životne sredine itd. Unutrašnje
tržište označeno je kao dragulj na kruni evropske
politike i njegovo dalje unapređenje predstavlja
sigurnu osnovu za postizanje najbolje konkurent-
ske pozicije u svijetu.
4. Izgradnja industrijske mreže: telekomu-
nikacije, usluge i transport. Mjere Lisabonske
strategije usmjerene na bolje funkcionisanje tr-
žišta vezane su za liberalizaciju i izgradnju indu-
strijske mreže. Ove industrije, kao dio usluga, su i
dalje podijeljene na zajedničkom tržištu. Teleko-
munikacije i avio-tržište su liberalizovani skoro u
potpunosti. Nakon 15-godišnjeg procesa otvara-
nja tržišta poštanskih usluga, treća poštanska Di-
rektiva, usvojena u februaru 2008. godine, pred-
vidjela je postavljanje roka za države članice da
ukinu monopole na poštanske usluge do 2010.
Godine, a za pojedine zemlje do 2012. godine.
Uspješna implementacija ove direktive ključna
je za postizanje efikasnosti u ovom sektoru. Je-
dinstveno tržište električne energije, poboljšano
kroz direktive usvojene 2004. i 2007. godine, tre-
ba da omogući kvalitetno, neprekidno i efikasno
snabdijevanje električnom energijom potrošača
u EU. Slobodan izbor sopstvenog snadbjevača
elekričnom energijom omogućiće mnogo kvli-
tetnije usluge kao i povećanje ukupne konku-
rentnosti cijelog sistema. Posmatranje ove obla-
sti je vezano za dvije dimenzije industrijske in-
frastrukture telekomunikacije i polje transporta.
Infrastruktura u polju transporta presudna je za
smanjenje troškova i povećanje efikasnosti pro-
izvodnje.
5. Izgradnja efikasnog i integrisanog finan-
sijskog tržišta. Nedavna previranja na finansij-
skim tržištima, koja su prouzrokovala i finansij-
sku krizu, usmjerila su veliku pažnju ka ovom
sektoru. Finansijski sektor ima veliki uticaj na
formiranje dinamike same privrede. Efikasan
finansijski sektor utiče na kretanje kapitala i
investicija od banaka, preko tržišta hartija od
vrijednosti do svih drugih tržišta vrijednosnih
papira. Integrisano i zakonski regulisano tržište
kapitala omogućiće na nivou EU bolju alokaciju
resursa, lakše investiranje i niže troškove po-
slovanja. Naglasak na zajedničkoj valuti, euru,
i monetarnoj uniji na nivou EU, utiče na stabil-
nost i poboljšanje funkcionisanja finansijskog
sektora. Snaga i stabilnost ove unije biće od
presudnog značaja za dalji razvoj svih tržišta na
nivou Evropske unije.
6. Izgradnja biznis okruženja: započinjanje
biznisa/pravni okvir. Poboljšanje perspektive
rasta i zapošljavanja na nivou EU podrazumijeva
i izgradnju kvalitetnog i efikasnog biznis okru-
ženja. Da bi se postigao ovaj cilj na nivou Lisa-
bonske strategije, potrebno je izgraditi kvalitet-
nu zakonsku regulativu, koja omogućava razvoj
biznisa i povećanje ukupne privredne aktivnosti.
Kroz ovu strategiju određeno je stimulisanje pre-
duzetništva, smanjenje barijera za otpočinjanje
biznisa, kao i smanjenje poreza u ovoj oblasti. Jef-
tinije i lakše otpočinjanje biznisa krajnji je cilj za-
konske regulative koji omogućava veću korisnost
u okviru privrede. EU je započela izgradnju biznis
okruženja koje omogućava u većini zemalja čla-
nica otpočinjanje biznisa za nedjelju dana i to na
jednom mjestu. Smanjenje svih vrsta troškova i
uštede u vremenu imaju veliku ulogu u postiza-
nju bolje konkurentske pozicije pojedinih zema-
lja i EU u globalu.
7. Povećanje socijalne uključenosti. Kreira-
nje novih radnih mjesta i povećanje zaposle-
nosti jedan je od ciljeva Lisabonske strategije
- povećanje zaposlenosti na nivo od 70 odsto
do 2010. godine, kao i zahtjevan cilj da se 2020.
godine ova stopa poveća na 75 odsto. Prema
zvaničnoj statistici Eurostata, prosječna zapo-
slenost na nivou EU krajem 2008. godine je bila
65.9 odsto. EU mora povećati svoju zaposle-
nost kako bi imala održivost u prilivu za pen-
ziona davanja. Da bi se povećala zaposlenost,
mora se voditi računa o dobro obučenoj radnoj
snazi koja je spremna da se mijenja u sve više
zahtjevnom biznis okruženju. Sadašnja pažnja
je posvećena postizanju danskog modela, koji
pokušava da poveća fleksibilnost tržišta rada uz
plaćanja za nezaposlene i ulaganja u prekvalifi-
kacije. Olakšavanje pristupa žena i starijih oso-
ba ponovnom zaposlenju kao i pružanje usluga
u dijelu obuke i treninga su od vitalnog znača-
ja. Na kraju, modernizovanje socijalne zaštite,
smanjenje siromaštva i isključenosti pojedinih
slojeva društva su put ka povećanju socijalne
uključenosti i kohezije.
8. Unapređenje održivog razvoja. Osiguranje
održivog rasta i razvoja je dugoročan lisabonski
cilj, koji je dodat Lisabonskoj strategiji u Sto-
kholmu marta 2001. godine i postao je veoma
važan u novoj Evropa 2020. strategiji. Pažnja je
posvećena dostignutom nivou životnog stan-
darda kojim jedna zemlja utiče pozitivno na bu-
duće generacije. Takođe, predstavlja stvaranje
mogućnosti da buduće generacije uživaju isti
ili viši nivo razvoja u odnosu na današnje. Pose-
ban naglasak je stavljen na: klimatske promjene,
saobraćaj, javno zdravlje i prirodne resurse. Ta-
kav razvoj podrazumijeva prijateljski nastrojene
tehnologije, one koje malo zagađuju životnu
sredinu u energetskom i transportnom sektoru.
Napori na postizanju održivog razvoja vezani su
kako za lokalni, tako i za evropski nivo. Indeks
koji izračunava ovu oblast vezan je za izradu i
primjenu zakona u oblasti zaštite životne sredi-
ne, ratifikaciju svjetskih ugovora u ovoj oblasti
kao i stvarnom kvalitetu životne sredine. 53
 II Lisabonski pregled pozicija Crne Gore 2008-2010. godine

Tabela 1 prikazuje postignuti nivo konkurentnosti EU zemalja, kao i poređenje sa SAD i Istočnom Azijom.
Konkurentnost zemalja EU je na nivou od 4,81, SAD 5,27, a Istočne Azije 5,28.

Tabela 1. Mjerenje EU napretka 2008-2010. godine

2008. 2010.
Pozicija Indeks Pozicija Indeks
Švedska 1. 5.71 Švedska 1 5.83
Danska 2. 5.64 Finska 2 5.72
Finska 3. 5.64 Danska 3 5.61
Holandija 4. 5.44 Holandija 4 5.51
Austrija 5. 5.34 Luksemburg 5 5.43
Njemačka 6 5.34 Njemačka 6 5.39
Luksemburg 7 5.22 Austrija 7 5.39
Francuska 8 5.12 Francuska 8 5.22
Velika Britanija 9 5.12 Velika Britanija 9 5.15
Belgija 10 5.11 Belgija 10 5.15
Irska 11 5.03 Irska 11 5.00
Estonija 12 5.02 Estonija 12 4.96
Kipar 13 4.68 Kipar 13 4.83
Portugal 14 4.61 Slovenija 14 4.79
Slovenija 15 4.58 Češka 15 4.71
Češka 16 4.53 Portugal 16 4.70
Španija 17 4.52 Malta 17 4.58
Malta 18 4.43 Španija 18 4.53
Litvanija 19 4.39 Slovačka 19 4.45
Slovačka 20 4.34 Litvanija 20 4.39
Latvija 21 4.25 Mađarska 21 4.28
Mađarska 22 4.18 Latvija 22 4.21
Grčka 23 4.10 Grčka 23 4.18
Italija 24 4.05 Poljska 24 4.07
Rumunija 25 3.84 Italija 25 4.03
Poljska 26 3.76 Rumunija 26 3.96
Bugarska 27 3.68 Bugarska 27 3.77
EU-27 4.73 EU-27 4,81
SAD 5.44 SAD 5.27
Istočna Azija1
5.26 Istočna Azija 5.28
Izvor: WEF

Ciljeve Lisabonske strategije u posmatranim periodima najbolje ispunjava Švedska, koja je za 2010. go-
dinu poboljšala nivo konkurentnosti na 5,83. Iznad evropskog prosjeka konkurentnosti (4,81), prema Li-
sabonskom pregledu i oblastima posmatranja, nalazi se 13 zemalja članica, kako je i prikazano u tabeli 1.
Od njih 13 samo sedam - Švedska, Finska, Danska, Holandija, Luksemburg, Njemačka i Austrija, ima veći
nivo konkurentnosti u odnosu na SAD (5,27). Najniži nivo konkurentnosti prema Lisabonskim oblastima
posmatranja imaju Rumunija i Bugarska kao članice koje su pristupile Uniji 2007. godine.

54
U Tabeli 2 predstavljeno je stanje zemalja kandidata, potencijalnih kandidata za članstvo u Evropskoj uniji
i istočnih zemalja u presjeku za 2008. i 2010. godinu. Vidan je napredak potencijalnih kandidata za član-
stvo u EU, što govori o kvalitetu i veličini pozitivnih promjena privreda koje teže da budu dio EU.

Tabela 2. Mjerenje napretka potencijalnih kandidata 2008-2010. godine

2008. 2010.

Pozicija Indeks Pozicija Indeks

Hrvatska 1 4.10 Crna Gora 1 4.19
Crna Gora 2 3.96 Hrvatska 2 4.18
Azerbejdžan 3 3.88 Azerbejdžan 3 4.02
Turska 4 3.82 Turska 4 3.85
Rusija 5 3.82 Makedonija 5 3.79
Kazahstan 6 3.70 Gruzija 6 3.78
Ukrajina 7 3.69 Rusija 7 3.75
Gruzija 8 3.66 Kazahstan 8 3.67
Makedonija 9 3.53 Ukrajina 9 3.62
Moldavija 10 3.50 Srbija 10 3.51
Srbija 11 3.44 Jermenija 11 3.50
Tadžikistan 12 3.35 Albanija 12 3.47
Jermenija 13 3.29 Tadžikistan 13 3.38
Kirgistan 14 3.23 Kirgistan 14 3.20
Albanija 15 3.12 BiH 15 3.07
BiH 16 3.12

EU-27 4.73 EU-27 4.81

Izvor: WEF

Od jedanaest istočnoevropskih zemalja koje nijesu članice Evropske unije, Crna Gora je sa ocjenom 4,19
najbliža ispunjenju ciljeva Lisabonske strategije, ekonomskih i strukturnih reformi. Crna Gora, kako je na-
vedeno u izvještaju Lisabonski pregled 2010, bolja je od Hrvatske i, zauzevši prvo mjesto, postala je „top
reformator” među zemljama koje nijesu članice EU. Crna Gora je nadmašila i pet najniže rangiranih zema-
lja članica EU - Grčku, Poljsku, Italiju, Rumuniju i Bugarsku.

Hrvatska je drugorangirana sa ocjenom 4,18 i u rangu je sa Grčkom, a ispred četiri niže rangirane zemlje
EU, dok je Azerbejdžan nadmašio Rumuniju i Bugarsku, a Turska i Makedonija Bugarsku. Najuspješnije
nečlanice i potencijalni kandidati dobijaju bolje ocjene od ukupnog broja sadašnjih članica. Veoma važno
je izvršiti i poređenje sa EU prosjekom (4,81), koje govori da su zemlje još nedovoljno pripremljene sa
suočavanje sa konkurentskim pritiskom zajedničkog tržišta u posmatranim oblastima. Ako u prilog tome
dodamo da Hrvatska, kao prva buduća članica od 2013. godine, ima nivo prilično niži od evropskog pro-
sjeka, možemo zaključiti da svim sljedećim članicama predstoji dug put ekonomskog usaglašavanja, koje
mora pratiti veći nivo kokurentnosti nacionalnih ekonomija.

Naredna Tabela 3 prikazuje iznose finalnog indeksa u ostvarenju ciljeva Lisabonske strategije, kao i po-
jedine podindekse i rangiranje Crne Gore u odnosu na ostale kandidate, potencijane kandidate i neke
istočne zemlje. U pregledu za 2010. godinu, kada je Crna Gora zauzela veoma povlašćeno prvo mjesto,
obuhvaćeno je ukupno 11 zemalja. 55
 Tabela 3. Rangiranje i nivo indeksa i podindeksa, mjerenje napretka kandidata, potencijalnih kan-
didata i istočnih zemalja-2010. godina, Lisabonski pregled
Finalni
Podindeksi
indeks

Informaciono

Liberalizacija

Finansijske

okruženje
industrije

Socijalna
kohezija
Inovacje
društvo

Mrežne

Održivi
usluge

razvoj
Biznis
2010
Indeks

Indeks

Indeks

Indeks

Indeks

Indeks

Indeks

Indeks

Indeks
Rang

Rang

Rang

Rang

Rang

Rang

Rang

Rang

Rang
Ekonomija

Crna Gora 1 4.19 2 3.95 3 3.32 2 4.34 2 4.60 1 4.74 6 4.32 2 4.28 2 3.94
Hrvatska 2 4.18 1 4.04 2 3.36 5 3.85 1 5.23 3 4.34 7 4.16 7 3.72 1 4.70
Azerbejdžan 3 4.02 4 3.67 4 3.26 3 4.15 6 4.16 4 4.13 2 4.68 1 4.50 4 3.57
Turska 4 3.85 5 3.61 5 3.24 1 4.39 3 4.38 2 4.39 5 4.46 10 3.19 9 3.12
Makedonija 5 3.79 3 3.86 7 2.93 4 3.95 5 4.16 5 4.08 3 4.58 9 3.39 6 3.33
Gruzija 6 3.78 6 3.35 9 2.79 6 3.82 8 3.93 7 3.69 1 5.01 6 3.77 3 3.89
Ukrajina 7 3.62 9 3.04 1 3.59 10 3.48 4 4.32 11 3.22 9 4.08 4 3.89 5 3.33
Srbija 8 3.51 7 3.29 6 2.95 8 3.66 9 3.83 8 3.68 10 4.01 8 3.45 7 3.19
Jermenija 9 3.50 11 2.70 8 2.82 7 3.74 7 3.94 6 3.88 8 4.15 5 3.79 10 2.98
Albanija 10 3.47 8 3.13 11 2.52 9 3.65 11 3.46 9 3.41 4 4.48 3 3.94 8 3.13
BiH 11 3.07 10 2.86 10 2.54 11 3.43 10 3.73 10 3.32 11 3.28 11 2.69 11 2.73
EU-27 4.81 - 4.73 - 4.23 - 4.80 - 5.39 - 5.05 - 4.60 - 4.51 - 5.16
EU-15 5.12 - 5.06 - 4.66 - 5.06 - 5.80 - 5.33 - 4.69 - 4.78 - 5.61
EU-12 4.42 - 4.32 - 3.68 - 4.47 - 4.88 - 4.70 - 4.49 - 4.19 - 4.61

Crna Gora je najbolja u oblastima finansijskih usluga i socijalne uključenosti, gdje ima ocjene iznad prosje-
ka 12 novih članica EU. Iz tih oblasti, Crna Gora je dobila ocjene 4,74 i 4,28. Dobre ocjene Crna Gora dobila
je i za održivi razvoj, 3,9, gdje je na drugoj poziciji, iza Hrvatske, za mrežnu industriju sa 4,6.

Prema liberalizaciji, Crna Gora je na drugom mjestu sa ocjenom 4,34, a prema poslovnom okruženju na
šestom, sa ocjenom 4,32. Na listi 11 istočnoevropskih nečlanica EU, posljednja dva mjesta zauzimaju Al-
banija i Bosna i Hercegovina sa ukupnom ocjenom 3,47 odnosno 3,07.

III Zaključak

Svjetski ekonomski forum od 1979. godine posmatra konkurentnost Evrope i više od trideset godina daje
istraživanja i vrši poređenja evropskih zemalja sa ostatkom svijeta. Tokom prethodne dekade, nakon Lisa-
bonske strategije iz 2000. godine, razvijen je oblik praćenja konkurentnosti evropskih zemalja i zemalja
56 kandidata kroz pet izvještaja.
Posmatrano u odnosu na ciljeve postavljene Lisa-
bonskom strategijom, Crna Gora je ostvarila dosta
dobre rezultate u pojedinim oblastima i sa prvom
pozicijom u 2010. godini, u okviru mjerenja napret-
ka kandidata, potencijalnih kandidata i istočnih
zemalja pokazala da mali ekonomski sistemi mogu
biti na nivou konkurentnosti zemalja članica EU.
Posljednja decenija je bila veoma burna za Evrop-
sku uniju. Broj zemalja članica je skoro udvostru-
čen, sa 15 na 27. Uz neuspjeh u donošenju evrop-
skog Ustava 2005, konačno je završen proces
evropskog političkog ujedinjenja izglasavanjem
i stupanjem na snagu Lisabonskog ugovora de-
cembra 2009. godine. Zbog navedenih okolnosti,
Evropa nije uspjela da postigne sve od navede-
nih ciljeva, pa je proširila sopstvenu strategiju i u
martu 2010. godine prezentovala Strategiju brzog,
održivog i sveobuhvatnog razvoja - Evropa 2020.
Literatura:
1. Ali M. El-Agraa, The Europe Union Economics &
Policies, Prentice Hall, 2011.
2. Baldwin Richard, Wyplosz Charles, Ekonomija
evropskih integracija, Datastatus, Beograd, 2010.
3. Milović Nikola, Zajedničko tržište i politika kon-
kurencije Evropske unije, Ekonomski fakultet,
Podgorica, 2012.
4. Pelkmans Jacques, European Integration, Methods
and Economic Analysis, Prentice Hall, FT, 2006.
5. Stiglitz E. Jozef, Charlton Andrew, Pravedna tr-
govina za sve, Poslovni dnevnik, Zagreb, 2009.
6. World Economic Forum , The Global Competi-
tiveness Report, World Economic Forum, 2008,
2009, 2010, 2011, 2012.
7. World Economic Forum, The Lisbon Review,
World Economic Forum, 2008, 2010.
ENDNOTES:
1 Obuhvata: Japan, Hong Kong , SAR, Koreja, Sin-
gapur, Tajvan i Kina.
57
 Preduzetništvo, korupcija i povjerenje u
uslovima ekonomske recesije
Mr Elvira Pupović
Ključne riječi: preduzetništvo, korupcija,
povjerenje, ekonomski rast, ekonomski ra-
zvoj.
REZIME: Istraživanje se fokusira na pod-
sticanje razvoja preduzetničkih aktivnosti
smanjenjem korupcije i povećanjem povje-
renja, kao neformalne institucije, što implicira
povećanje ekonomskog rasta i razvoja. Cilj ovog
rada jeste teorijski i empirijski doprinos odnosa
između preduzetništva, korupcije i povjerenja
(socijalni kapital) u uslovima ekonomske krize.
Uspostavljanjem hipotetičkog okvira na bazi
teorijskih i empirijskih dokaza, za potrebe ovog
istraživanja koristi se metoda normativne analize
tehnikom ispitivanja na bazi naučnih intervjua i
anketa. Prikupljanjem i obradom empirijskih re-
zultata na osnovu sopstvenog i istraživanja glo-
balnih mreža, dobijaju se odnosi među varijabla-
ma čijim se korigovanjem može unaprijediti eko-
nomski razvoj države. Populacija koja je bila uzo-
rak istraživanja jeste mreža preduzetnika u Tivtu i
Budvi. Instrument istraživanja je anketa pomoću
koje su dobijeni odgovori i čiji su rezultati do-
prinijeli ovom istraživanju. Anketa je imala pet
pitanja koji su svrsishodni i potrebni ovom istra-
živanju. Rezultati koji su dobijeni istraživanjem
idu u prilog negativnom odnosu preduzetničke
aktivnosti i korupcije. Razvojem preduzetničke
aktivnosti i jačanjem veza u mreži preduzetnika
i među zaposlenima, smanjuje se vjerovatnoća
uspostavljanja nezakonitih aktivnosti (koruptiv-
nih radnji) i samo sprovođenje istih u praksi, što
vodi u povećanje ekonomskog rasta i razvoja dr-
žave. Na makro nivou, jačanjem povjerenja u pra-
vičnost i efikasnost vlade i državnog sektora, per-
cepcija o raširenosti korupcije u domenu je suz-
bijanja i sprečavanja korupcije, jačanja preduzet-
ničke aktivnosti, povećanja broja malih i srednjih
preduzeća, što vodi do povećanja ekonomskog
rasta države, uz porast međusobnog povjerenja,
kao neformalne institucije. Ovo istraživanje po-
kazuje koliko je važno razvijati preduzetništvo
i institucionalni ambijent u cilju razvoja malih i
srednjih preduzeća, kao i neformalnih instituci-
ja (povjerenja), kako bi se unaprijedilo poslovno
okruženje i uticalo na povećanje ekonomskog
rasta i razvoja.
58
Keywords:  entrepreneurship, corruption, con-
fidence, economic growth, economic develo-
pment.
ABSTRACT: The study focuses on encouraging the
development of entrepreneurial activity by redu-
cing corruption and increasing confidence, as well
as informal institutions, which implies increased
economic growth and development.  The aim of
this paper is theoretical and empirical contributi-
on to the relationship between entrepreneurship,
corruption, and trust (social capital) in conditions
of economic crisis. The establishment of a hypothe-
tical framework based on theoretical and empirical
evidence, for the purposes of this study, using the
method of normative analysis technique based on
the scientific study of interviews and surveys. Co-
llection and processing of empirical results based
on our own research and by the global network, we
get the relations among the variables whose correc-
tion can improve the economy of the state. Popula-
tion was a sample survey of link of entrepreneurs in
Tivat and Budva. Research instrument was a survey
that obtained responses and the results of which
were contributed to this study. The survey had five
questions that are rational and necessary to this re-
search. The results obtained support the research
of the negative linkage of entrepreneurial activity
and corruption. The development of entrepreneu-
rial activities and strengthening connections in the
network between entrepreneurs and hired, redu-
cing the likelihood of the establishment of illegal
activities (of corruption), and their implement in
practice, leading to increased economic growth
and development of the country. At the macro le-
vel, strengthening confidence in the fairness and
efficiency of government and state sector, the
perception of widespread corruption in the field
of preventing and combating corruption, stren-
gthening of entrepreneurial activity, increase the
number of small and medium enterprises, which
leads to increased economic growth in the state to
increase mutual trust, as informal institutions. This
study shows how important it is to develop entre-
preneurship and institutional environment for the
development of small and medium enterprises, as
well as informal institutions (trust) in order to im-
prove the business environment and the impact on
increasing economic growth and development.
1. UVOD
Preduzetnik je spreman da preuzme novčani rizik
i da se upusti u akciju pravljenja profita. Preduzet-
nik nije samo spreman da preuzme rizik, već je i
inovator koji svojim invencijama i inovacijama re-
dukuje nivo preuzetog rizika.
Ono što se smatra posebnom poteškoćom jesu
barijere u obavljanju preduzetničke aktivnosti. Te
barijere (prepreke) mogu biti:
• institucionalne (zakoni),
• poremećaji institucija (korupcija) ili
• neformalne institucije (povjerenje) i njegova
zloupotreba
Kada je kriza, najviše dolaze do izražaja negativnosti
(slabosti) sistema. U slučaju preduzetništva, pored
gore pomenutih smetnji (korupcije i nepovjerenja),
sistemska prepreka koja se izdvaja već nekoliko go-
dina jeste stanje ekonomske neravnoteže i tržišnih
poremećaja, jednom riječju, ekonomska kriza.
Kriza koja je zadesila svijet i time najviše pogodi-
la zemlje sa malim bruto domaćim proizvodom
(BDP) nije bila kratkog daha. Ova kriza je ostavila
dugoročne posljedice sa dubokim kontroverzama
u pogledu uspostavljanju veza, kako među insti-
tucionalnim, tako i među sistemskim varijablama.
Upravo iz tog razloga važno je uspostaviti stabilan
i konstruktivan odnos među pokazateljima eko-
nomskog razvoja (BDP, inflacija, nezaposlenost)
sa jedne strane, i sa njima u vezi sve one prepreke
obavljanju ekonomskih aktivnosti. Preduzetniš-
tvo, kao oblik ekonomske aktivnosti, podrazumi-
jeva da sve one prepreke, bilo da su sistemskog ili
institucionalnog karaktera, treba podvesti u krug
negativnosti, odnosno nesistemskih pritisaka.1
Ovaj rad pokušava da pruži teorijske i empirijske
doprinose uspostavljanju pristupa povećanja eko-
nomskog razvoja države.
2. RAZVOJ PREDUZETNIŠTVA KAO PRVI USLOV
EKONOMSKOG RAZVOJA
Ekonomski razvoj, kao jedna od karika važnih za
ulazak država u Evropsku uniju, i samim tim kao
uslov ekonomskog prosperiteta i državnog blago-
stanja, ima parametre koji ga karakterišu i daju mu
konačni valoritet.
Preduzetništvo, kao faktor proizvodnje, ako se ne
pretvara u resurs pokretanja ekonomskog razvoja,
postoji bojazan da se okrene protiv ekonomskog
razvoja i bude uzrok ekonomskog kolapsa. Kao
faktori pospješivanja i unapređenja preduzetništva
ističu se, između ostalih, potencijal Globalnog in-
deksa preduzetništva i razvoja (Global Entreprene-
urship and Development Index-GEDI). Ovaj indeks,
pored toga što mjeri uspješnost u obavljanju pre-
duzetničkih aktivnosti u državi, služi za uspostav-
ljanje odnosa zavisnosti preduzetničkih aktivnosti
i ekonomskog razvoja države. Primjer za to jesu ze-
mlje Jugoistočne Evrope (JIE), u kojima se u recesi-
onim periodima ekonomske globalne krize najbo-
lje vidi koliko je opao obim obavljanja ekonomskih
aktivnosti upravo iz razloga povećanog rizika ubi-
ranja profita (korupcija). U ovim državama, pored
toga što je postojala velika vrijednost proizvede-
nih dobara i usluga koje potiču od malih i srednjih
preduzeća, postojala je bojazan izlaska na tržište,
kako strano, tako i domaće. Uzimajući u obzir na-
vedene parametre koji su posljedica lošeg okru-
ženja za predstavljanje vrijednosti dobara i usluga
na tržištu, preduzetnici nisu imali izbora, već su se
počeli stavljati u položaj onih koji su zloupotreblja-
vali njihov nezavidan ekonomski status. Tome u
prilog išli su ne samo recesioni udari ekonomske
krize već i institucionalni poremećaji nesistemskog
pokazatelja (korupcija), pa je preduzetnik kao vla-
snik kapitala bio prinuđen da se „prilagođava“ no-
vonastaloj situaciji. Zato postoje nevladine organi-
zacije i udruženja koja se bave pitanjem korupcije
na način što ne proizvode korupciju po poznatom
„receptu“ (zloupotreba javne funkcije), već se hva-
taju u koštac sa ovim problemom mjereći ga (broj
podnesenih krivičnih prijava).
Globalni indeks preduzetništva i razvoja (GEDI) je
jedinstvena mjera preduzetništva širom svijeta i
predstavlja ključni izvor relevantnih informacija za
sve one koji rade na unapređenju i razvoju malih i
srednjih preduzeća (privatnog sektora). Pored toga
što je potrebno predstaviti indeks i njegovu upotre-
bu, neophodno je ovaj indeks i objasniti (njegovu
strukturu i suštinu). Jedinstvena metodologija koja
se koristi za valorizaciju Globalnog indeksa predu-
zetništva i razvoja (GEDI) detaljno je predstavljena
u knjizi autora2 koja, pored toga što pruža detaljne
statističke podatke država, objašnjava indeks, obra-
đuje ključne rezultate i daje nove uvide u odnose
između preduzetništva i ekonomskog razvoja. 59
 Kod zemalja u razvoju akcenat se stavlja na razvoj
preduzetništva iz razloga neophodnog smanjenja
stope nezaposlenosti, očuvanja zaposlenih radni-
ka i njihovih prava, kao i izgradnju institucija koje
će privući nove investitore, ali i zaštititi postojeće i
realizaciju njihovih investicionih projekata.
Stvaranje novih radnih mjesta u zemljama u ra-
zvoju zahtijeva, između ostalog, adekvatne mjere
preduzetništva. Svi oni koji rade na razvoju i una-
pređenju privatnog sektora, kod analiza speci-
fičnih politika zemalja u razvoju, počnu sa jakim
argumentima koji se odnose na razvojne pristupe
u prošlosti koji uglavnom nisu bili efikasni u stva-
ranju „produktivnih radnih mjesta“. Rješenja koja
se uglavnom nude kada su u pitanju nova radna
mjesta odnose se na odgovor na pitanja krite-
rijuma u selekciji davanja novčanih stimulansa
malim i srednjim preduzećima, kao i monitoring
namjenske upotrebe sredstava. Kombinacija ino-
vacija i stvaranje novih preduzeća predstavlja je-
dan od uspješnih modela realizacije novih i oču-
vanja tekućih radnih mjesta. Međutim, strategija
razvoja malih i srednjih biznisa u cilju stvaranja
novih radnih mjesta obuhvata kvalitet proizvoda
i usluga, uvećanje prodajnog tržišta preduzeća,
nove investicije, redovno praćenje investicionih
tokova, praćenje stanja na tržištu, formiranje cije-
na u skladu sa tržišnim i realizaciju biznis planova.
Na makro nivou ova ista analiza zahtijeva prona-
laženje načina da se utvrdi i izmjeri maksimalna
iskorišćenost preduzetničkih ideja, novih znanja,
kapitala i informacije, kako najvažnijeg resursa.
To znači da je neophodno izgraditi sistem odno-
sno model koji će, pored globalnog indeksa, da
mjeri ne samo razvoj preduzetništva i ekonomski
razvoj, već i valorizaciju tekućih projekata, indivi-
dualnih planova razvoja, ideja i drugih neophod-
nih pristupa koji bitno utiču na razvoj preduzet-
ničke aktivnosti (suzbijanje i sprečavanje korup-
cije). Upravo se iz ovih zahtjeva stvorila potreba
za prihvatanjem dodate vrijednosti Globalnog
indeksa preduzetništva i razvoja (GEDI) zbog pri-
rode preduzetništva kao višedimenzionalnog fe-
nomena. Dosadašnji napori Svjetske banke i GEM
istraživanja (Global Entrepreneurship Monitor) su
se odnosili na mjerenje jednog ili nekih od aspe-
kata preduzetništva, dok je GEDI „prva i trenutno
jedina kompleksna mjera preduzetništva“ i kao
takav, najzaslužniji za razvoj pokazatelja global-
60 nog preduzetništva.
Struktura GEDI indeksa je po prirodi složena, ali
je zbog toga i najpodesniji u ocjenjivanju razvoja
preduzetništva. Sa ciljem prikaza multidimenzi-
onalne kvantitativne i kvalitativne karakteristike
preduzetništva, pored individualnih, uključene su
i institucionalne varijable. Globalni indeks predu-
zetništva i razvoja (GEDI) se sastoji od 14 stubova
indeksa, 3 podindeksa i jednog „super indeksa“.
Svaki stub sadrži individualnu i institucionalnu va-
rijablu. Za određivanje individualnih varijabla ko-
riste se GEM indikatori. Od posebnog interesa za
ovo istraživanje jeste korupcija koja, pored ostalih
institucionalnih varijabla (veličina tržišta, procenat
stanovništva koje živi u urbanim naseljima, bruto
indikator upisa u tercijarno obrazovanje, poslovna
klima, broj internet korisnika, poslovne slobode,
sposobnost apsorpcije tehnologije na nivou pre-
duzeća, obim obuke zaposlenih, obim tržišne do-
minacije, bruto domaći utrošak za istraživanje i ra-
zvoj, indeks inovacija GCI, sposobnost kompanija
da sprovode strategiju diferencijacije, ekonomska
dimenzija globalizacije kao dio indeksa globaliza-
cije i mjera dostupnosti rizičnog kapitala), pred-
stavlja mali dio Globalnog indeksa preduzetništva
i razvoja (GEDI).
Vlada države i ostali promoteri zakonskih odluka
trebalo bi da, vođeni teorijskom paradigmom pre-
duzetništva kao stuba ekonomskog razvoja, usvo-
je politike i preduzmu mjere koji će biti potpora
najvažnijem faktoru rasta i razvoja, uvažavajući
njegovu unutrašnju strukturu i parametre koji je
valorizuju.
3. KORUPCIJA KAO POSEBAN FAKTOR SMA-
NJENJA ULOGE POVJERENJA U KONCEPT
PREDUZETNIČKE AKTIVNOSTI
Korupcija, fenomen svjetskih razmjera, umiješana
u sve ekonomske sfere, prepoznatljiva po lošim
uticajima i „stresnom“ djelovanju na sve učesnike
u ekonomskim aktivnostima, destabilišući sve ma-
kroekonomske indikatore rasta i razvoja i umanju-
jući njihovu tržišnu vrijednost, prepoznatljiva je
kao negativna spona preduzetništva i povjerenja.
Korupcija je zloupotreba javne funkcije. Mnogi
empirijski rezultati pokazuju da korupcija u ve-
ćem obimu negativno utiče na stopu realnog ra-
sta BDP-a, a samim tim i na ekonomski rast i razvoj
države. Izuzeci, koji inače u malom broju ne mogu
narušiti pravilo, idu u prilog hipotezi da korupcija Povjerenje (socijalni kapital) jeste neformalna insti-
„masti točak ekonomskog rasta i razvoja“3 objaš- tucija koja se kao takva teško može kvantitativno
njavaju ovaj stav time da u korupcionim poslovi- izmjeriti. Međutim, kod ovakvih slučajeva posmatra
ma mora postojati velika doza međusobnog po- se kontrolna varijabila koja je u direktnoj negativ-
vjerenja, kao osnova dogovora među akterima ko- noj proporcionalnoj vezi sa smanjenjem povjere-
rupcije. Razvojem korupcije na svim nivoima vlasti nja. Pored obima korupcije u jednoj državi, siguran
i ostalih ekonomskih sfera, stvaranjem povjerenja stimulans pada povjerenja jeste smanjenje ličnih
među akterima, derodira se povjerenje kao nefor- primanja zaposlenih radnika. U slučaju ekonomske
malna institucija i dovodi u pitanje pojam povje- recesije, kada je stalno aktuelno otpuštanje rad-
renja (istinitost izgovorenih riječi). Korupcija  ima nika, zavisno od firme do firme, poslodavac jedan
mnoge obrasce (pojavne oblike) uključujući i da- broj zaposlenih mora da ostavi bez posla. Ovakve
vanje mita, iznude,  nepotizam,  pronevjere, pre- promjene su stresne i veoma bolne i po jednu i po
vare,  insajder trgovinu i  sukob interesa,  jednom drugu stranu. Poslodavac je prinuđen da pronađe
riječju, sve što izaziva povećanje nejednakosti do- adekvatan model koji će mu najlakše i najbrže uka-
hotka,  iskrivljujući tržišta  i neravnomjerno raspo- zati na kritične pojedince koji pokazuju najviše sla-
djeljujući  resurse, što dalje izaziva političku nesta- bosti prilikom teorijske, a zatim i praktične primjene
bilnost, slabi upravni kapacitet, potkopava demo- novih pravila. Pored toga što se uvode strože mjere
kratiju i evropske integracije. Korupcija se jednako u smislu odlazaka i dolazaka na posao (postojanje
manifestuje u bogatim i siromašnim zemljama identifikacionih kartica za signalizaciju odlaska i
(parametar bogatstva jeste stepen ekonomskog dolaska na posao), sprečavanje radnika da odu na
razvoja). Jedina razlika jeste što se korupcija u si- bolovanje (osim kada se stvarno mora), jednom ri-
romašnim zemljama jače manifestuje, kako u insti- ječju, svođenje zloupotrebe prava na minimum. Na
tucijama, tako i na tržištu privrednih subjekata, iz kraju se uvijek smanjuju lični dohoci i to je posljed-
razloga nepostojanja povjerenja na svim nivoima nja mjera koja služi kao selektivna u smislu odabira
vlasti i političkih institucija (protesti radnika i gra- viška radne snage. Od dvije mogućnosti, protesta
đana, štrajkovi, javno iskazivanje nepovjerenja). ili povećanja traženja zarade na nelegalan i kažnjiv
način (korupcija), jedna se mora ispoljiti. Ako poslo-
U bogatim državama sa velikim nivoom korupcije davac vidi da nakon smanjenja plata radnici ne pra-
odnos koji je poremećen na tržištu i u institucija- ve nikakve probleme (sindiklana okupljanja, izbje-
ma „pegla“ se izdvajanjem profita za preduzetnike. gavanje radnih obaveza, neobavljanje povjerenih
Međutim, i veliko nezadovoljstvo koje je prisutno zadataka) moguće je oslabljeno povjerenje vratiti
u siromašnim zemljama i velika smirenost koja je samo ako se ustanovi da nema korupcije. U sluča-
prisutna u bogatim, su kratkoročni, a na dugi rok ju da se desi da se u ovim uslovima radnik “snalazi”
čeka ih borba sa korupcijom. Pored toga, ono što je na nelegalan način (učestvuje u korupciji), mjera za
zajedničko svim tranzicionim državama jeste da sa suzbijanje korupcije, pored krivične, jeste i radna
prisutnošću korupcije slabi povjerenje u globalu. sankcija kao dokaz da povjerenje i korupcija ne idu
ruku pod ruku. U ovom slučaju, navešćemo primjer
Tranzicione države sa velikim stepenom korupcije jedne zakonske aktivnosti koja se često miješa sa
su tabelarno prikazane (Tabela 1.). korupcijom. To je rent-seeking (traženje renti mimo
tržišta). Rent-seeking je potpuno legalna aktivnost,
Tabela 1. Korupcija u tranzicionim državama a korupcija je nelegalna aktivnost. Ako posmatra-
Country name 2007 2008 2009 2010 2011 mo preduzetništvo u užem smislu riječi kao rent-
Albania 2,9 3,4 3,2 3,3 3,1 seeking, onda možemo zaključiti tamo gdje ima
BIH 2,9 3,3 3,2 3,2 3,2 korupcije (nepovjerenje na svim nivoima)6 nema
Croatia 4,1 4,4 4,1 4,1 4,0 preduzetništva kao povjerenja u sebe i druge da
Kosovo * * *4 2,8 2,9 će proizvod dobiti tržišnu vrijednost u zakonskim
Macedonia 3,3 3,6 3,8 4,1 3,9 uslovima. Ono što je za preduzetnika negativan
Montenegro 3,3 3,4 3,9 3,7 4,0 prihod (gubitak povjerenja u uspjeh), to je za rad-
Turkey 4,1 4,6 4,4 4,4 4,2 nika negativnost u obavljanju svakodnevnih rad-
nih obaveza (zloupotreba tuđeg povjerenja zbog
Izvor: Transparency International5. nedostatka sopstvenog na svim nivoima). Tada bi 61
 korupcija dobila, pored broja krivičnih prijava, još
jedan parametar sopstvenog valoriteta (broj sluča-
jeva nezakonitog ponašanja radnika).
Bez obzira na to da li je preduzetnik uključen u ko-
rupciju ili je upoznat sa nivoom korupcije (bio on ni-
zak ili visok), stvar je subjektivne percepcije predu-
zetnika o ocjeni institucionalnog i pravnog okvira.
Prvi argument se odnosi na zaštitu prava vlasniš-
tva i izvršenje ugovora. Sa aspekta preduzetništva,
slab pravni okvir7 u tranzicionim državama dovo-
di do toga da preduzeća sa efikasnim metodama
poslovnog rješavanja sporova i zaštite vlasničkih
prava ne mogu pružiti efektivan rezultat.
U cilju otkrivanja i kažnjavanja korupcije potrebno
je da pored, kako mnogi misle, političke volje, po-
stoji i tim stručnjaka koji zna posao vezan za rano
otkrivanje korupcije (znanje stečeno naučnim
istraživanjem). Izvođenje krivičnog djela (korupci-
je) pred sud uz obavezno odlučivanje o kazni za-
visi od mnogo faktora. Planiranjem transakcije na
relaciji aktivnog (korumpirani) i pasivnog (korup-
ter) učesnika koruptivnog čina, preduzetnik uzima
u obzir očekivane troškove sankcionisanja (kazna
lišavanja slobode). Ako preduzetnik očekuje da
će mu zakonska ograničenja nametnuta od suda
(troškovi kazne i vjerovatnoća da bude kažnjen)
biti vrlo niska, oportunitetni trošak u korist obav-
ljanja korupcije raste, i samim tim postoji veća vje-
rovatnoća da se uključi u korupcijske transakcije.
Hipoteza koja se pozicionira na temelju teorijske
paradigme je:
H1: visoko generalizovano povjerenje preduzet-
nika u pravosuđe i policiju da budu nepristrasni i
profesionalni dovodi do niže vjerovatnoće da pre-
duzetnici budu umiješani u nelegalne korupcione
aktivnosti. Sa druge strane, to bi moglo povećati
vjerovatnoću da korupcija neće biti kažnjena.
Uticaj državnih institucija na percepciju korupci-
je u očima preduzetnika otvara vrata temi nekih
od budućih istraživačkih projekata. Nezavisnost
pravosuđa se stavlja na prvo mjesto. Uopšteno,
kvalitet državne službe može se okarakterisati kao
sposobnost da država omogući preduzetnicima
da ostvare svoje ciljeve što je efikasnije moguće.
Javni sektor treba da omogući preduzetnicima da
62 obavlja svoje zadatke sa minimalnim stepenom di-
storzije tržišta, sa najnižom stopom oporezivanja
poreskih obveznika, sa najmanjim brojem državnih
službenika (smanjena državna potrošnja) uz mak-
simalan stepen transparentnosti i odgovornosti.
Nameće se hipotetički okvir H2: visoko povjerenje
u pravednost i efikasnost vlade i državnog sektora
uzrokuje negativne implikacije na (percepcije) ko-
rupciju, te smanjuje preduzetničku sposobnost da
učestvuju u nezakonitim poslovima.
Zaključno, kao posljedica navedene dvije hipoteze
koje su provjerene i testirane i u domaćim i u ve-
ćini stranih izvora, postoji potreba da se predoči i
treća hipoteza. Ako uzmemo u obzir da preduzet-
nika na korupciju „tjera“ neodgovorno ponašanje
vlade i administrativna korupcija, tada će H3: obim
obavljanja preduzetničkih koruptivnih aktivnosti
biti recipročan (ne)odgovornosti odgovornih lica.
4. BARIJERE PREDUZETNIČKIH AKTIVNOSTI
KROZ PRIZMU ODABRANIH MAKROEKO-
NOMSKIH POKAZATELJA TRANZICIONIH
DRŽAVA
Ono što odlučuje ekonomski razvoj države i samim
tim njeno učešće na stranom tržištu, ogleda se u
stanju njenih makroekonomskih agregata. U regi-
onu Jugoistočne Evrope, većina zemalja se rela-
tivno brzo oporavila od krize i već u 2010. godini
vratila pozitivnim stopama. Ovo su stope rasta niže
nego u drugim emerging country regionima i vje-
rovatno već odražavaju neku normalnu nižu stopu
rasta koju je realno očekivati u regiji poslije krize.
Model privrednog rasta, na kome se bazirala veći-
na balkanskih zemalja u periodu prije krize, morao
se mijenjati i prilagoditi novim uslovima. Zemlje u
regionu su u periodu prije krize svoj visok privred-
ni rast bazirale na domaćoj tražnji i velikim prilivi-
ma kapitala u obliku bankarskih kredita. Kriza ih je
prinudila da svoj razvoj u većoj mjeri baziraju na
sopstvenim resursima, što je dalje značilo razvoj
preduzetničke ideje. U uslovima prepreka za ra-
zvoj preduzetništva - značajno usporena domaća
tražnja, dosta ograničenog prostora za fiskalno
intervenisanje, generalno nizak stepen među-
narodne konkurentnosti koji sprečava značajno
povećanje izvoza, smanjen obim SDI, kao i oštriji
uslov kreditiranja na međunarodnim finansijskim
tržištima, zemljama nije preostalo ništa drugo
nego da se novonastaloj situaciji prilagode sniže-
nim privrednim rastom, što se direktno odrazilo na
preduzetništvo.
Pad privrednog rasta u Zapadnoj Evropi do kojeg
je došlo krajem 2011. godine otvara mogućnosti
da će se to veoma negativno odrazi i na privredni
rast zemalja u regionu u 2012. godini. Pogotovo
zato što se usporavanje inostrane tražnje kombi-
nuje sa problemima koje imaju evropske banke sa
prevazilaženjem krize u euro zoni.
Osim relativno novih rizika koji proističu iz sniža-
vanja privrednog rasta u Zapadnoj Evropi, zemlje
JIE će nastaviti da se suočavajui sa tradicionalnim
problemima, kao što je visoka stopa nezaposle-
nosti od oko 13 odsto u 2011. Činjenica je da je u
posljednjoj godini većina zemalja uspjela smanjiti
stopu nezaposlenosti u odnosu na rekordne stope
s početka 2010. godine, ali će povećavanje zapo-
slenosti ići veoma sporo ako privredni rast ne bude
održan, kao i razvoj malih i srednjih preduzeća.
Drugi značajan uzročno-posljedični problem sa
kojim se susreću zemlje u regionu od izbijanja kri-
ze je dalji negativan uticaj na javne finansije. Prije
krize, zemlje u regionu su održavale javne finansije
u okviru dosta niskih deficit, prije svega na račun
visokog privrednog rasta koji je imao za posljedicu
i velike prilive iz poreskih prihoda. Kad je izbila kri-
za, prihodi su se drastično smanjili, što nije bio slu-
čaj sa izdacima. Rezultat je bilo veliko povećanje
deficita javnih finansija i posljedično javnog duga
u skoro svim zemljama regiona.
Što se tiče ekonomske politike koju su zemlje u
posljednje tri godine sprovodile u cilju fiskalne
konsolidacije, ona se bazirala prije svega na ad hoc
smanjivanju izdataka, pri čemi su značajni rezovi
bili veoma česti na kapitalnom budžetu. U nared-
nom periodu zemlje će trebati da pređu na siste-
matičniji proces fiskalne konsolidacije koja će biti
socijalno održiva i usmjerena na razvoj.
Ako se budemo bavili analiziranjem ovih pokaza-
telja, doći ćemo do zaključka da su ovi makroeko-
nomski agregati posljedica ekonomskih odluka
(političkih mjera vlasti) koje mogu biti investiciono
dobre ili loše. Stopa realnog rasta BDP-a, kao porast
proizvedene robe i usluga na tržištu, najbolje daje
uvid u industriju i kompletnu proizvodnju jedne
države. Obim stranih direktnih investicija (Forreign
Direct Investment-FDI) isto tako analizira instituci-
onalni okvir koji je sposoban da privuče investito-
re. Kada je u pitanju preduzetništvo, kao mjera za
nivo razvoja preduzetničke aktivnosti, obično se
posmatra okvir za razvoj preduzetništva (BDP, FDI)
i obim novca koji se ulaže u razvoj malih i srednjih
preduzeća. Ekonomska kriza i posljedice koje ona
nosi sa sobom, pored opterećenja koje stvara (psi-
hičkog i naučnog), izaziva maksimum maksimuma
negativnosti, pa se barijere preduzetništva, kao ne-
gativnost, u krizi povećavaju. Barijere više pogađaju
zemlje sa malim BDP-om. Po stepenu rizika, najopa-
snije barijere su one koje su uglavnom nepoznate,
a ustvari se o njima malo zna. Takva biznis barijera
jeste upravo korupcija. Za razliku od drugih pre-
preka obavljanja preduzetničke aktivnosti (institu-
cionalnih - zakoni, nepoštovanje ugovora, sudska
praksa, sistemskih), korupcija se mora ispoljiti i to
ili prije početka obavljanja preduzetničke aktivnosti
(visoka cijena ulaska na tržište), ili u toku obavljanja
preduzetničke aktivnosti (povećanje cijena proizvo-
da) ili kod ubiranja profita od preduzetništva (rizik
povraćaja uloženog kapitala), gdje je najviše pojava
dokaza o negativnoj vezi povjerenja i korupcije.
5. PREPORUKE ZA POVEĆANJE PREDUZETNIČ-
KE AKTIVNOSTI - MODEL SMANJENJA KO-
RUPCIJE, A POVEĆANJA POVJERENJA
Korupcija, kao negativna pojava svakog društva,
da bi se smanjila mora postojati odgovornost od-
govornih lica. Svaka zloupotreba povjerenog po-
ložaja, u užem smislu, smatra se korupcijom. Efekti
javnog funkcionisanja najbolje se vide u prošlosti
kroz stanje spoljnog duga države. U slučaju da je
država zadužena, ulazi se u okvir svake zloupotre-
be (u širem smislu - korupcija). Pored navedenog,
grupa makroekonomskih indikatora koja direktno
očitava stanje korupcije u državi jesu: inflacija, ne-
zaposlenost obrazovanih ljudi, nejednakost do-
hotka, suficit budžeta u onim stavkama gdje treba
da bude minimalno iskorišten (državna potrošnja),
kao i poljoprivredna i industrijska proizvodnja nisu
na pragu iskorištenosti. Korupcija se mora početi
kontrolisati ekonomskim indikatorima. U slučaju
da se jedan od indikatora nalazi u kvantitativnom
izrazu koji zabrinjava, mora se izvršiti kontrola va-
rijabla koje ulaze u izradu tog indikatora. Pored
toga, potrebno je sintetizovati oblasti u kojima se
korupcija najviše manifestuje (državna potrošnja,
inspekcijske službe, poreske službe, carinske služ- 63
 be). Na bazi modela koji mjeri korupciju potrebno
je istu u navedenim oblastima valorizovati. Nakon
toga, potrebno je sprovesti kaznene mjere u onim
sektorima koji su prepoznati i u kojima je korupcija
kvantitativno i kvalitativno izražena. Dosadašnje
empirijske analize i potvrde stručnjaka su ukazale
da za suzbijanje i sprečavanje korupcije mora po-
stojati politička volja, a ovo istraživanje ide u prilog
tezi da svi moraju znati da borbu sa korupcijom
mora raditi onaj ko to zna.
Kao  tehnika za  prikupljanje podataka ovo istraži-
vanje je koristilo upitnik, tj. anketu koja  je poseb-
no sistematizovana za ovo empirijsko istraživanje.
Upitnik je klasičan, istraživački i ima u kombinaci-
ji  tri jednostavna  pitanja. Anketa sa pitanjima je
bila distribuirana potencijalnim ispitanicima pu-
tem e-mail adrese ili u ličnom kontaktu. Zbog spe-
cifičnog istraživačkog područja, preskočena su sva
pitanja  koja su  važna i utiču na  zaključak  koji se
odnosi na korupciju. 
Ankete, kao najčešći instrument istraživanja, obič-
no imaju veliki broj pitanja koja se odnose na pol,
starost, obrazovanje, bračni status, radni status i sl.
Ovaj upitnik je imao tri pitanja. 
Uzorak je bila grupa preduzetnika, i to njih 600 na
teritoriji Tivta, Budve i Kotora. Istraživanje je spro-
vedeno  u prvom kvartalu  ove godine (2012).  Po-
tencijalni ispitanici  su primili  upitnik  i odgovarali
su na pitanja, nakon čega bi isti bio vraćen. Uku-
pno 354 ispitanika je prihvatilo da daje odgovore
na anketni listić, što je za ovu temu impresivno vi-
soka stopa interesovanja (59,5 procenata).
Prvo pitanje upitnika je o mišljenju preduzetnika da
li misle da postoje elementi korupcije u njihovom
okruženju, a 57 odsto je odgovorio negativno, 36
procenata odgovorilo je da ne znaju ništa o tome ili
da nemaju lično iskustvo, dok je samo sedam odsto
odgovorilo pozitivno. Drugo pitanje se odnosilo na
znanje ispitanika o pojmu korupcije. Od ukupnog
broja ispitanika, njih 256 (73%) odgovorilo je da je
korupcija mito, 85 ispitanika (24%) odgovorilo da je
korupcija zloupotreba povjerene vlasti, a najmanji
broj ispitanika (njih 13), odnosno  tri  odsto ispita-
nika  odgovorilo je da ne zna definiciju korupcije.
I treće  pitanje  ove kratke, ali svrsishodne ankete,
vezano je za ulaganje novca ili kapitala u države
64 (misli se na otvaranje novih filijala u inostranstvu)
ili u domicilne firme ako postoji bojazan da  ima
korupcije. Na ovo pitanje 91 odsto  preduzetnika
(323 osoba) je odgovorilo da ne bi ulagalo u korum-
pirane države ili u korumpirana preduzeća upravo
zbog veoma velikog rizika povrata ulaganja.
Neznatan dio njih  odgovorio je da su u ovom dije-
lu avanturistički raspoloženi i da bi, u smislu mota
“bez rizika nema  dobitka“, ipak, rizikovali da se
probiju i na takva tržišta (pet odsto ili 19 preduzet-
nika), a ostatak (četiri odsto ili 12 osoba) je odgo-
vorilo da su po ovom pitanju u nedoumici (možda
da, možda ne), zavisno od biznis projekta ili sl. Sta-
tistika uzorka prikazana je u tabeli 2.
Tabela 2. Statistika uzorka
Izvor: Istraživanje autora.
Empirijski rezultati, prikazani i kvantitativno i slikovi-
to, pokazuju činjenicu da je korupcija štetna za pre-
duzetništvo i za ekonomski razvoj, pa je neophodno
pridržavanje modela koji sprečava korupciju sa jed-
ne, i povećava preduzetničku aktivnost, povjerenje
kao socijalni kapital i ekonomski razvoj uopšte.
6. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA
Ekonomski razvoj države umnogome zavisi od te-
orijskog i empirijskog pristupa u obavljanju eko-
nomske aktivnosti. Nesistemski parametri (CPI
kao kvantitativni izraz korupcije u državi) u vezi
sa institutima (zakonska regulativa) i sistemskim
makroekonomskim agregatima doprinosi očuva-
nju postojanja teorijske paradigme o negativnosti
veze korupcije sa ekonomskim razvojem i obimom
ekonomskih aktivnosti uopšte.
U prilog gore navedenom idu empirijski rezultati
dobijeni sopstvenim istraživanjem, kao i istraživa-
njima koja su obavljena od strane drugih.
Uzimajući u obzir značaj preduzetništva i obim pre-
duzetničkih aktivnosti kao prvi stub povećanja BDP-
a države, korupciju (traženje profita mimo zakonskih
i tržišnih aktivnosti) i povjerenje (održavanje veza
među varijabilama na nivou stabilnog i na nivou
kontrolisanog modela održivog razvoja), sa pra-
vom se može reći da su korupcija kao negativnost
savremenog društva i povjerenje kao socijalni kapi-
tal dvije strane jedne te iste ekonomske aktivnosti
(preduzetništva). To se dalje može objasniti da ono-
liko koliko korupcija može da oslabi preduzetničku
aktivnost na dugi rok, toliko može na kratki rok da
je „pospješi“, gdje povjerenje poprima obilježja kon-
trolne varijable obavljanja korupcije. U slučaju da je
država prepoznata po visokom nivou korupcije, kao
takav, institucionalni ambijent može privući samo
investitore iz sličnih država, gdje se otvara potreba
za poštovanjem ustaljenih, već poznatih moralnih,
zakonskih i institucionalnih normi. Na kratki rok po-
smatrano, to može povećati BDP, a samim tim i „gur-
nuti“ državu ka ekonomski razvijenom svijetu. Na
dugi rok dolazi do kraha investicionih projekata, ne-
poštovanja ugovora kao postulata održanja pravne
države, povećanja nezaposlenosti usljed otpuštanja
radnika (slučaj neuspješno sprovedenih privatiza-
cija) i dugova firmi (zaostala dugovanja po osnovu
visokih kamatnih stopa na dobijene bankarske kre-
dite, kredibilitet kod ispunjenja radničkih prava).
Istinitost da izvedeni rezultati empirijskih analiza
dovode do zaključka da je korupcija šteta svim
ekonomskim aktivnostima implicira motiv ukupne
nestabilnosti ekonomskog razvoja. U ovim uslovi-
ma je nemoguće razvijati preduzetništvo. Iz ovih
razloga se ovo istraživanje bavi posmatranjem od-
nosa sigurne prepreke obavljanja ekonomske ak-
tivnosti na dugi rok (korupcije) i sigurnog podsti-
caja kod svih oblika ekonomske aktivnosti načela i
pristupa sprovođenju tržišnih i zakonskih funkcija
jedne vlade. Loša primjena ovog modela nosi si-
gurne posljedice, ne samo po aktere preduzetnič-
kih aktivnosti, već i sve individue koje su uključe-
ne u ekonomski i finansijski sistem jedne države.
Zbog toga su korupcija i zloupotreba povjerenja
na dugi rok prepreka ekonomskom razvoju i, sa-
mim tim, kriza preduzetništva.
LITERATURA
1 Aidt, T. S. (2003) Economic Analysis of Corrupti-
on: A Survey. The Economic Journal. Vol.113, pp.
632–652.
2 Arvind, K. J. (2011) Corruption: Theory, Eviden-
ce and Policy. CESifo Dice Report 2, Forum Con-
cordia University, Montreal, pp. 5-8.
3 Bardhan, P. (1997), ‘Corruption and Develo-
pment: A Review of Issues’, Journal of Economic
Literature, 35, 1320–46.
4 Beck, P., and Maher, M. W. (1986), ‘A Comparison
of Bribery and Bidding in Thin Markets’, Econo-
mic Letters, 20, 1–5.
5 Buchanan, J. M., and Tullock, G. (1962), ‘The Cal-
culus of Consent: Logical Foundations of Con-
stitutional Democracy’, Ann Arbor, MI, Universi-
ty of Michigan Press.
6 Gupta, S., Clements, B., Baldacci, E. and Mulas-
Granados, C. (2005) Fiscal Policy, Expenditure
Composition, and Growth in Low-Income Co-
untries. Journal of International Money and Fi-
nance. Vol. 24, pp.441 – 463.
7 Mauro, P. (1995) Corruption and growth. The
Quarterly Journal of Economics. Vol. CX, Issue 3,
110, pp. 681-712.
8 Rose-Ackerman, S. (1999), Corruption and Go-
vernment, Causes, Consequences and Reform,
Cambridge, Cambridge University Press.
9 Svensson, J. (2005) Eight Questions about
Corruption. Journal of Economic Perspectives.
Vol.3, pp. 19–42.
10 Ministry of finance of Montenegro (2011) [On-
line]. Available from: http://www.mif.gov.me/
en/sections/presentations/112523/ Annual-re-
ports-of-the-Ministry-of-Finance-for-2011.html.
ENDNOTES
1 Korupcija kao rizik povraćaja uloženog kapitala.
2 Acs, Z., Szerb, L. Global Entrepreneurship and
Development Index 2011, Edward Elgar, Chelte-
nham, UK, Northampton, MA, USA, 2011.
3 Meon. P and Sekkat. K, Does Corruption Grease
or Sand the Wheels of Growth?, Public Choice,
Vol. 122, Issue 1-2, p.69-97, 2005
4 No data.
5 Međunarodna nevladina organizacija koja mjeri
korupciju na bazi percepcije indeksom Corruption
Perception Index (CPI). Vrijednost indeksa kod
rangiranja zemalja kreće se od 0, što označava da
je jedna zemlja potpuno korumpirana, do indek-
sa 10 što pokazuje da u zemlji nema korupcije. Na
početku liste su one zemlje za koje se smatra da
je stepen korupcije posebno nizak. Na kraju su ze-
mlje s viosokim stepenom primjećene korupcije.
6 Psihološki aspekt.
7 Endogene institucije. 65
 Ekonometrija – zašto je važna za ekonomiste?
Mr Milena Lipovina-Božović i mr Julija Cerović
U ovom radu raspravlja se o filozofiji i me-
todologiji ekonometrije, njenom značenju,
ulozi i ograničenjima, kao i razlikama između
ekonometrije, matematičke ekonomije i ma-
tematičke statistike. Pokušava se odgovoriti
na pitanje: Zašto je ekonometrija važna?
U današnje vrijeme, ozbiljno izučavanje mo-
derne ekonomije ne može zaobići ekonome-
triju. Nije iznenađujuće što su danas u svi-
jetu nezaobilazni kursevi na magistarskim i
doktorskim studijama upravo makroekono-
mija, mikroekonomija i ekonometrija. Ovo
je posebno izraženo na akademskim pro-
gramima u Americi, gdje je na programima
za ekonomiju posebno akcentovana kvanti-
tativna analiza koja se sastoji od matematič-
kog modeliranja i empirijskog istraživanja.
METODOLOGIJA EKONOMSKOG ISTRAŽIVANJA
Imajući u vidu proces ekonomskog istraživanja,
može se jasno sagledati uloga kvantitativne ana-
lize. Slično kao u prirodnim naukama, opšta meto-
dologija ekonomskog istraživanja ugrubo se može
sumirati u nekoliko koraka:
1) Sakupljanje podataka i sumiranje empirijskih
saznanja je početni korak u ekonomskom istra-
živanju bez obzira na oblast;
2) Razvoj ekonomske teorije/modela koji bi trebalo
da objasni praktični problem sa kojim se istraživač
suočava, predstavlja naredni metodološki korak.
Naime, model treba da potpomogne razumijeva-
nje mehanizma koji upravlja ekonomijom;
3) Empirijska verifikacija ekonomskog modela je
treća faza. Ekonomska teorija samo sugeriše
kvalitativne ekonomske relacije, a ne nudi kon-
kretnu funkcionalnu formu. Zato se, u ovoj fazi,
matematički model transformiše u empirijski
ekonometrijski model koji se kasnije testira, tj.
ocjenjuju se nepoznati parametri modela i pro-
vjerava njegova adekvatnost.
4) Konačno - primjena. Nakon što ekonometrijski mo-
del prođe empirijsku evaluaciju, može se koristiti
za testiranje ekonomske teorije i hipoteza, kao i za
prognoziranje budućeg razvoja pojave i, konačno,
za preporuke u procesu donošenja odluka.
Na osnovu prethodno opisane metodologije, ja-
sno se primjećuje da moderna ekonomija ima
66 dvije važne karakteristike: jedna je matematičko
modeliranje ekonomske teorije i druga, empirijska
analiza ekonomskih fenomena. Ove dvije karak-
teristike izrasle su iz napora nekoliko generacija
ekonomista da učine ekonomiju “naukom”. Nai-
me, da bi se tretirala kao nauka, bilo koja teorija
mora ispuniti dva kriterijuma - prvi je logička kon-
zistentnost i koherentnost u samoj teoriji, a drugi,
konzistentnost između teorije i empirijskih poda-
taka. Matematika i ekonometrija služe ispunjenju
ova dva kriterijuma, respektivno. Odluka da se od
1969. godine dodjeljuje Nobelova nagrade za eko-
nomiju, u akademskim krugovima doživljava se
kao svojevrsno priznanje ekonomije kao nauke.
PUT DO EKONOMETRIJE U EKONOMSKOJ ANALIZI:
Zašto su matematika i matematički modeli po-
trebni u ekonomiji? Važno je napomenuti da po-
stoji mnogo načina (npr. grafički metodi, usmene
rasprave, matematički modeli itd) da se opiše eko-
nomska teorija. Matematika je samo jedan od njih.
Međutim, da bi se sačuvala logička konzistentnost
teorije, nije neophodno koristiti matematiku. Ipak,
matematika je prepoznata kao najrigorozniji logič-
ki jezik. Bilo koja teorija koja se može opisati mate-
matičkim jezikom obezbijediće logičku konzisten-
tnost i koherentnost ekonomske teorije, ukazujući
da je dostigla prilično sofisticiran nivo.
Pa, zašto je ekonomiji potrebna matematika? Prvo,
matematičkim jezikom se može sumirati suština
teorije na veoma koncizan način. Tako, na primjer,
makroekonomija izučava vezu između agregatnih
ekonomskih veličina (npr BDP, potrošnja, inflaci-
ja itd). Veoma značajna makroekonomska teorija
koju je uveo Kejnz (Keynes) 1936. godine, može se
sumirati preko dvije jednostavne jednačine:
Y=C+I+G
C=a+bY
gdje Y – nacionalni dohodak, C-lična potrošnja,
G-budžetska potrošnja, I-investicije, a-autonomna
potrošnja, b-granična sklonost potrošnji. Dakle,
osnovi Kejnzijanske teorije mogu se sumirati pre-
ko dvije jednačine.
Drugo, komplikovana logička analiza u ekonomiji
može se u značajnoj mjeri pojednostaviti korišće-
njem matematike. Treće, matematičko modelira-
nje je neophodan korak u empirijskoj verifikaciji
ekonomske teorije.
Logička konzistentnost koja se zadovoljava primje-
nom matematičkog aparata nije dovoljna za poi-
manje ekonomije kao nauke. Kako je ranije rečeno,
ekonomija mora biti konzistentna i sa realnošću. To
znači da mora biti sposobna da objasni istorijske
podatke i predvidi budući ekonomski fenomen.
Upravo ovdje dolazi do izražaja ekonometrija.
Ekonometrija je oblast ekonomije koja primjenju-
je metode matematičke statistike i statističkog
zaključivanja za empirijsko mjerenje relacija koje
postavlja ekonomska teorija. Postala je naučna dis-
ciplina oko 1930. godine, kada je osnovano ekono-
metrijsko društvo i stvoren najuticajniji ekonomski
časopis „Econometrica“ 1933.
U posljednjim decenijama, ekonometrija je doži-
vjela veliki i ubrzani napredak iz više razloga. Prvo,
postoji potreba za empirijskom verifikacijom eko-
nomske teorije i prognoziranje koristeći ekonom-
ske modele. Drugo, postoji sve veća dostupnost
podataka visokog kvaliteta. Treće, napredak u ra-
čunarskoj tehnologiji učinio je da se troškovi raču-
nanja vremenom smanjuju.
Međutim, nerijetko se javljaju zabune u značenju
pojma ekonometrija. Konfuzije koje nastaju u vezi
sa ovim pojmom proizlaze iz činjenice da ekonome-
tričari nose različite “šešire”. Prvo, oni su ekonomisti
koji koriste ekonomsku teoriju i razumiju ekonom-
ske probleme. Zatim su matematičari, koji formulišu
ekonomsku teoriju na način prihvatljiv za statističko
testiranje. Katkad su i statističari, zaduženi za priku-
pljanje podataka. Nekad su i primijenjeni statističari
koji provode sate ispred računara, pokušavajući da
ocijene odgovarajući model koji će opisati ekonom-
ske relacije. I, na kraju, oni su i teorijski statističari
koji primjenjuju svoja znanja kako bi razvili stati-
stičke metode neophodne za rješavanje empirijskih
problema koji karakterišu ekonomiju kao nauku.
Neka od pitanja na koja ekonometrija može dati
potpuniji odgovor su: da li je vrijednost eura kore-
lisana sa cijenama nafte; za koliko bi trebalo sma-
njiti poreske stope da bi privreda dostigla željeni
nivo proizvodnje; da li je jaz između bogatih i siro-
mašnih veći od 1990. godine; koliko iznosi progno-
zirana inflacija za januar 2013. godine?
Prema pojedinim teoretičarima, moderna ekonome-
trija je uglavnom bazirana na sljedećim principima:
1. Svaki ekonomski fenomen može se posmatra-
ti kao stohastički proces koji je određen nekim
zakonom vjerovatnoće;
2. Ekonomski fenomen, prikazan kroz podatke,
može se sagledati kao jedna realizacija tog sto-
hastičkog procesa generisanog podacima.
Ne postoji način da se ovi aksiomi provjere. Oni su
više filozofski pogledi ekonometričara na ekono-
miju. Iako među ekonomistima, kao i među eko-
nometričarima, ima onih koji nisu saglasni sa ovim
stavom, većina primjećuje da je postojanje ogro-
mne neizvjesnosti u ekonomiji moguće opisati na
najbolji način preko stohastičkih faktora prije nego
determinističkih sistema.
Treba još jednom naglasiti da je uloga matematike
drugačija od uloge ekonometrije. Glavni zadatak
matematičke ekonomije je da izrazi ekonomsku
teoriju u matematičkom obliku (preko jednačina,
modela), ne uzimajući u obzir mjerljivost ili em-
pirijsku verifikaciju ekonomske teorije. Matemati-
kom se može provjeriti da je proces rasuđivanja u
ekonomskoj teoriji ispravan i njeni rezultati su če-
sto iznenađujući. Ipak, ona ne može provjeriti da
li ekonomska teorija može opisati/objasniti real-
nosti. Rješenje u ovom dijelu može ponuditi samo
ekonometrija, koja predstavlja fundamentalnu
metodologiju u procesu ekonomske analize.
Ekonometrija se može podijeliti na teorijsku i pri-
mijenjenu. I jedna i druga mogu imati dva pristupa:
klasični i Bajesov (Bayesian). Teorijska ekonometrija
se, uglavnom, odnosi na razvoj odgovarajućih me-
toda za mjerenje ekonomskih veza koje su specifi-
kovane ekonometrijskim modelom. U ovom slučaju,
ekonometrija se značajno oslanja na matematičku
statistiku. U primijenjenoj ekonometriji koristimo
instrumente teorijske ekonometrije za izučavanje
neke specifične oblasti iz ekonomije ili biznisa.
Kao metodologija za empirijsku analizu u ekono-
miji, ekonometrija je interdisciplinarna oblast. Ona
koristi saznanja ekonomske teorije, zatim statistiku
da bi razvila metode i modele i, na kraju, računare
da bi te modele ocijenila.
OGRANIČENJA EKONOMETRIJSKE ANALIZE
Mada je opšta metodologija ekonomskog istraži-
vanja slična onoj u oblasti prirodnih nauka, u eko- 67
 nomskim naukama nije dostignut nivo zrelosti koji
postoji u prirodnim. Primjera radi, predviđanja u
ekonomiji i finansijama nijesu precizna kao u pri-
rodnim naukama (Granger, 2001). Zašto?
Ekonometrijom se analizira prosječno ponašanje
velikog broja realizacija ili ishoda velikog broja slu-
čajnih eksperimenata sa istim ili sličnim karakteri-
stikama. Ipak, ekonomski podaci se ne proizvode
ponavljanjem velikog broja eksperimenata zbog
činjenice da je nemoguće napraviti kontrolisani
eksperimet u analizi ekonomskih fenomena. Ovo
implicira neka ograničenja ekonometrijske analize:
Prvo, kao pojednostavljena slika stvarnosti, eko-
nomska teorija ili model može uhvatiti samo glav-
ne i najvažnije faktore, iako podaci koje analiziramo
predstavljaju zajednički ishod mnogih faktora, a
neki od njih su nepoznati ili ih je nemoguće izmjeri-
ti. U ekonomskom modelu, uticaj ovih nepoznatih
faktora je prisutan, ali zanemaren, što nije slučaj sa
prirodnim naukama, gdje se preko kontrolisanog
eksperimenta mogu isključiti sekundarni faktori.
Drugo, ekonomija je ireverzibilan i neponovljiv si-
stem. Posljedično, posmatrani podaci su samo jed-
na realizacija ekonomske promjenljive.
Treće, ekonomski odnosi su često promjenljivi to-
kom vremena. Promjene režima, strukturne pro-
mjene su prije pravilo nego izuzetak zbog tehno-
loških šokova i promjena u preferencijama, struk-
turi stanovništva. Takva nestabilnost doprinosi či-
njenici da su izgradnje dobrih modela za prognoze
i donošenje odluka veoma teške.
Četvrto, uspjeh bilo kog ekonometrijskog istraživa-
nja zavisi od kvantiteta, kao i od kvaliteta podataka.
Problemi koji se mogu javiti su greške u mjerenju
podataka ili nemjerljivosti pojedinih promjenljivih.
Međutim, ova ograničenja ne treba posmatrati
kao nedostatak samo ekonometrije, već su ona u
prirodi same ekonomije kao nauke.
Ekonometrija je komplement, a nikako supstitut za
ekonomsko promišljanje. Kvalitetna primjena eko-
nometrijskog aparata je od izuzetne koristi za ana-
lize ekonomskih fenomena, ali samo ako se zaista
primjenjuje na ispravan način. U suprotnom, bolje
68 je uopšte ne koristiti takvu ekonometrijsku analizu.
UMJESTO ZAKLJUČKA
U prvom izdanju časopisa „Econometrica“, osnivač
ekonometrijskog društva, Fišer (Fisher, 1933) daje
veoma lijep i sažet prikaz ciljeva ekonometrijskog
društva i osnovnih karakteristika ekonometrije.
“Glavni cilj ekonometrijskog društva je promocija
istraživanja koja imaju za cilj ujedinjenje teorijsko-
kvantitativnog i empirijsko-kvantitativnog pri-
stupa ekonomskim problemima i produbljivanje
konstruktivnog i rigoroznog razmišljanja, sličnog
onom zahvaljujući kome su prirodne nauke posta-
le dominantne.
Postoji nekoliko aspekata kvantitativnog pristupa
ekonomiji, ali ni jedan od tih aspekata sam po sebi
ne treba miješati sa ekonometrijom. Dakle, ekono-
metrija nikako nije isto što i statistika u ekonomiji.
Takođe, ne može se poistovjećivati sa onim što zo-
vemo opšta ekonomska teorija, iako značajan dio
ove teorije definitivno ima kvantitativni karakter.
Niti bi ekonometrija trebalo da se upotrebljava
kao sinonim za primjenu matematike u ekonomiji.
Iskustvo je pokazalo da je svako od ova tri gledi-
šta – statistika, ekonomska teorija i matematika,
neophodan, ali ne i, sam po sebi, dovoljan uslov
za pravilno razumijevanje kvantitativnih odnosa u
modernom privrednom životu. Ono što je moćno,
to je sinergija sva tri elementa i upravo to ujedinje-
nje predstavlja ekonometriju”.
Literatura:
1. Fisher, I. (1933), “Report of the Meeting,” Econo-
metrica 1, 92-93.
2. Gujarati, D.N. (2006), Essentials of Econometri-
cs, 3rd Edition, McGraw-Hill: Boston.
3. Granger, C.J.W. (2001), “Overview of Nonlinear
Macroeconometric Empirical Models,” Journal
of Macroeconomic Dynamics 5, 466-481.
4. Kennedy, P. (2003), A guide to econometrics, 5th
edition, The MIT Press.
5. Samuelson, L. (2005), “Economic Theory and
Experimental Economics,” Journal of Economic
Literature XLIII, 65-107.
6. White, H. (1994), Estimation, Inference and Spe-
cification Analysis, Cambridge University Press:
Cambridge.
7. Wooldridge, J.M (2008), Introductory econo-
metrics: a modern approach, 4th edition, South-
Western College Pub.
Konkurentnost Crne Gore u međunarodnim
izvještajima Mr Ana Mugoša, Ekonomski fakultet i mr Boris Mugoša, Vlada Crne Gore

Apstrakt Grafik 1: Rang Crne Gore u Izvještaju o lakoći po-

Međunarodni izveštaji koji su veoma značajni u po- slovanja i Izvještaju o globalnoj konkurentnosti u
gledu ocjene konkurentnosti jedne zemlje su Izvje- periodu od 2008. do 2012. godine
štaj o lakoći poslovanja Svjetske banke (Doing Bu-
siness Report) i Izvještaj o globalnoj konkurentnosti 100
90
90

80 71 72
Svjetskog ekonomskog foruma (The Global Compe- 70
65 62
56 56
60
60 51
titiveness Report). Ocjene u navedenim izvještajima 50
49 Izvještaj o lakoći
poslovanja
40
predstavljaju ozbiljan parametar prilikom donoše- 30 Izvještaj o globalnoj
konkurentnosti
20
nja različitih vrsta odluka u mnogim relevantnim 10
0
međunarodnim kompanijama i institucijama. 2008 2009 2010 2011 2012

Sama ta činjenica mora biti dovoljno alarmantna

svim akterima na crnogorskoj društvenoj sceni da
se sa dovoljno pažnje posvete njihovoj analizi. Lo-
gična pretpostavka je da rezultati tih analiza treba
da budu preduzimanje određenih mjera koje će uti-
cati na poboljšanje pozicije i konkurentnosti Crne
Gore u brojnim oblastima, tj. indikatorima ovih iz-
vještaja.
Ključne riječi: Crna Gora, poslovni ambijent, indika-
tori konkurentnosti, međunarodni izvještaji
Izvještaj o lakoći poslovanja (Doing Business Re-
port) Svjetske banke bavi se analizom prednosti
i nedostataka regulative i njene implementacije,
koja utiče na kvalitet poslovnog ambijenta. U ovo-
godišnjem Izvještaju (Doing Business 2013) anali-
zom je obuhvaćeno 185 zemalja, a zasnovana je
na 10 kvantitativnih indikatora regulacije poslo-
vanja, na osnovu kojih se vrši rangiranje zemalja
po kvalitetu okruženja u kojem preduzeća poslu-
ju. Izvještaj o globalnoj konkurentnosti Svjetskog
ekonomskog foruma ocjenjuje konkurentnost
Izvor: Doing Business, The World Bank; The Global
Competitiveness Report, World Economic Forum
Što se tiče Izvještaja o lakoći poslovanja, duži niz
godina prisutan je trend kontinuiranog poboljša-
nja pozicije Crne Gore. Na grafiku se vidi da je Crna
Gora u Izvještaju iz 2008. godine bila pozicionirana
na 90. mjestu, da bi u ovogodišnjem zauzela 51.
poziciju (od 185 zemalja). Kada su u pitanju zemlje
regiona, bolje pozicionirane od Crne Gore su Ma-
kedonija (23.) i Slovenija (35.), dok lošiji rang imaju
Hrvatska (84.), Albanija (85.), Srbija (86.), Kosovo
(98.) i Bosna i Hercegovina (126.).
Na sljedećem grafiku je prikazana pozicija Crne
Gore u najnovijem Izvještaju Svjetske banke, u po-
ređenju sa zemalja EU (uključujući i Hrvatsku).
Grafik 2: Crna Gora i zemlje EU (uključujući i Hrvat-
sku) u ovogodišnjem Izvještaju o lakoći poslovanja
120
102

ekonomije, obezbjeđujući detaljne informacije o 100

78
84
80 72 73
pokretačima produktivnosti i razvoja pojedinih 54 55 56
65 66

60 51
zemalja. Ovogodišnji Izvještaj (The Global Compe- 40 33 34 35
36
44 46

29 30 31
titiveness Report 2012-2013) obuhvata 144 zemlje, 20 11 13
15
20 21
25 27

5 7
koje su rangirane na osnovu 12 indikatora kojima 0

se ocjenjuje njihova konkurentnost.

S obzirom na to da je Crna Gora u pregovarač-

kom procesu pristupanja Evropskoj uniji, nameće
se potreba da predmet određenih komparativnih
analiza ne budu samo zemlje okruženja, što je bila
ustaljena praksa u mnogim istraživanjima ovog
tipa, već i zemlje članice EU.
Na grafiku je prikazana pozicija Crne Gore u po-
sljednjih pet Izvještaja o lakoći poslovanja i Izvje-
štaja o globalnoj konkurentnosti.
Izvor: Doing Business, The World Bank
Kada je riječ o pojedinim indikatorima kojima se
mjeri lakoća poslovanja, u posljednjem Doing Busi-
ness izvještaju, Crna Gora je najbolje pozicionirana
po indikatoru Dobijanje kredita i to na četvrtom mje-
stu. Ova pozicija je rezultat reformi koje su značajno
poboljšale efikasnost funkcionisanja kreditnog re-
gistra koji vodi Centralna banka Crne Gore. Odlična 69
 pozicija u ovom izvještaju obezbijeđena je proširi- skog foruma, u poređenju sa zemalja EU (uključu-
vanjem obuhvata kreditnog registra i povećanom jući i Hrvatsku).
efikasnošću u pružanju informacija zainteresovanim
strankama. Naime, Centralna banka može u kredit- Grafik 3: Crna Gora i zemlje EU (uključujući i Hrvat-
ni registar unositi i druge podatke i informacije po- sku) u ovogodišnjem Izvještaju o globalnoj konku-
trebne za sagledavanje ukupnog zaduženja pojedi- rentnosti
nih pravnih i fizičkih lica: dugovanja prema pravnim 100
96

90 78 81
licima koja se bave poslovima lizinga, dugovanja za 80
70 60 62
71 72

55 56 58
potrošenu električnu energiju, dugovanja za pruže- 60
50 39 41 42
45 47
49

40 34 36
ne komunalne usluge, dugovanja po osnovu pore- 30
20 12
16 17
21 22
27

5 6 8
skih obaveza, obaveze na računima kod banaka u 10
0
3 4

inostranstvu i sl. (član 2 Odluke o kreditnom regi-

Ujedinjeno kraljevstvo

Crna Gora
Slovačka
Njemačka

Francuska

Irska
Danska

Španija

Mađarska
Austrija

Estonija

Grčka
Švedska

Luksemburg

Litvanija

Portugal
Finska

Hrvatska
Slovenija
Poljska

Bugarska

Rumunija
Letonija
Češka
Belgija
Holandija

Italija

Malta

stru1). Što se tiče indikatora po kojima je Crna Gora
loše pozicionirana, svakako se izdvaja onaj koji se
odnosi na izdavanje građevinskih dozvola. Naime,
po navedenom indikatoru, Crna Gora zauzima 176.
mjesto. U ovoj oblasti, u dijelu regulative, sprove-
dene su značajne reforme kojima je uspostavljen
one stop shop2 u resornom organu državne uprave,
odnosno lokalne samouprave. Takođe, značajno je
smanjen broj dokumenata koji je potreban za do-
bijanje građevinske dozvole, pa se do 2008. godine
izdavala nakon sprovedene 32. procedure, dok je
danas za najkompleksnije objekte potrebno manje
od 20 procedura, tj. dokumenata od čega je investi-
tor dužan da pribavi dva, a ostale pribavlja navede-
ni resorni organ po službenoj dužnosti. Međutim,
reforme u oblasti izdavanja građevinskih dozvola
su u ovogodišnjem Izvještaju samo djelimično pri-
hvaćene zbog, prema mišljenju autora Izvještaja,
njihove nedovoljno efikasne implementacije kada
je u pitanju funkcionisanje one stop shopa, kao i u
dijelu poštovanja zakonom utvrđenih rokova. U Iz-
vještaju je, i pored priznavanja određenog smanje-
nja troškova za pribavljanje građevinske dozvole,
navedeno da su oni i dalje prilično visoki.
Kada je u pitanju Izvještaj Svjetskog ekonomskog
foruma, Crna Gora je u posljednja dva izvještaja
pogoršala svoju poziciju, tako da je ove godine za-
uzela 72. mjesto od ukupno 144 zemlje. Do pada
je došlo zbog slabijeg rezulata u većini indikatora
efikasnosti koji su, zbog procijenjene faze razvoja u
kojoj se po ovom izvještaju nalazi Crna Gora, rele-
vantniji za ocjenu naše konkurentnosti3. Od zema-
lja u regionu bolju poziciju ima Slovenija (56), dok
su lošije rangirane Makedonija (80), Hrvatska (81),
Bosna i Hercegovina (88), Albanija (89) i Srbija (95).
Na sljedećem grafiku prikazana je pozicija Crne
70 Gore u najnovijem Izvještaju Svjetskog ekonom-
Kipar
Izvor: The Global Competitiveness Report, World
Economic Forum
Što se tiče najbolje pozicije Crne Gore u ovogodiš-
njem Izvještaju, ona se odnosi na indikator Razvoj fi-
nansijskog tržišta, gdje zauzimamo 40. mjesto. Crna
Gora je u tom indikatoru napredovala u pogledu
podindikatora Finansiranje kroz lokalni kapital na
tržištu. Najlošije ocijenjeni indikator je Veličina trži-
šta (130. mjesto). Na lošu ocjenu, ako se sagledaju
podindikatori na osnovu kojih se ona formira, zna-
čajno utiče veličina naše zemlje. Kao primjer utica-
ja navedenog ograničavajućeg faktora, mogu se
navesti tri zemlje EU koje su teritorijalno manje od
Crne Gore. Naime, Luksemburg i Malta su daleko
najlošije pozicionirane upravo po ovom indikatoru,
dok je kod Kipra veličina tržišta drugi najlošiji indi-
kator. Slična je situacija i sa Slovenijom, koja poslije
Crne Gore ima najmanju teritoriju, kod koje je Veli-
čina tržišta treći najlošiji indikator.
Zaključak
Unapređenje poslovnog ambijenta, odnosno kon-
kurentnosti jedne zemlje, je kontinuirani proces
jer dinamično okruženje nameće potrebu stalnog
osluškivanja tržišta i adekvatnog pozicioniranja
prema sadašnjim i potencijalnim budućim izazo-
vima. Zbog toga je neophodna intezivna komu-
nikacija i koordinacija svih relevantnih aktera na
društvenoj sceni. Ono što nam je sugerisano i u
ovim izvještajima je da u narednom periodu mora-
mo uložiti značajno veći napor u pravcu efikasnije
implementacije svih reformi, a to, prije svega, po-
drazumijeva sistemske promjene u procesu imple-
mentiranja standarda.

Literatura
1. The World Bank: “Doing Business” (2009, 2010,
2011, 2012, 2013); http://www.doingbusiness.
org/reports/global-reports
2. World Economic Forum: “The Global Competi-
tiveness Report” (2008-2009, 2009-2010, 2010-
2011, 2011-2012, 2012-2013); http://www.we-
forum.org/gcr
3. Vlada Crne Gore; http://www.gov.me/vije-
sti/117273/Crna-Gora-u-novom-Doing-Busine-
ss-Izvjestaju-napredovala-pet-mjesta.html
4. Službeni list Crne Gore, broj 27/2011; http://
www.sluzbenilist.me/
5. Ministarstvo održivog razvoja i turizma; http://
www.mrt.gov.me/rubrike/dozvole
ENDOTES:
1 “Službeni list Crne Gore, broj 27/2011”
2 Sistem jednog šaltera – investitor ima kontakt
samo sa jednim organom, nadležnim za poslo-
ve izdavanja građevinske dozvole.
3 U Izvještaju o globalnoj konkurentnosti svaka
zemlju se svrstava u određenu fazu razvoja i u
skladu sa tim određuje se koji su od 12 indika-
tora relevantniji za njenu konkurentnost. Tako
je Crna Gora smještena u “efficiency driven” fazu
(faza u kojoj zemlje ostvaruju efikasnije proi-
zvodne procese i rastući kvalitet proizvoda) i
shodno tome za nju su relevantiji indikatori iz
“efficiency enhancers” grupe (Visoko obrazova-
nje i obuke, Efikasnost tržišta roba, Efikasnost
tržišta rada, Tehnološka spremnost, Finansijsko
tržište i Veličina tržišta).
Odnos korporativnog
državljanstva i
poslovne etike
Mr Radivoje Drobnjak, Ekonomski fakultet
Abstract
Corporate Citizenship is a term in con-
temporary economics identified with the
name of the company and its reputation.
However, often this term has much broader econo-
mic and social significance. Specifically, he refers to
the role that the company has or should have in the
market and in the broader social context.
The basic principles on which it is based Corpora-
te citizenship is the development of operations that is
in compliance responsible attitude towards all stake-
holders. This applies not only to socially responsible
business terms of the legal, but also ethical and mo-
ral principles and norms, so as to be respected and
positively accepted by the environment in which the
company operates. In this way, the company wants
to create a higher standard of living and quality of
life, primarily taking care of the communities in whi-
ch they operate, while simultaneously maintaining
its profitability.
Key words: corporate, citizenship, economics, ethics,
business, stakeholder
Uvod
Korporativno državljanstvo je pojam koji se u sa-
vremenoj ekonomiji poistovjećuje sa imenom kom-
panije i njenom reputacijom. Međutim, nerijetko
ovaj pojam ima mnogo širi ekonomski, ali i društveni
značaj. Naime, on se odnosi i na ulogu koju kompa-
nija ima ili bi trebalo da ima kako na tržištu, tako i u
širim društvenim okvirima.
Osnovni principi na kojem se zasniva korporativ-
no državljanstvo jeste razvoj poslovanja koji je u skla-
du sa odgovornim odnosom prema svim setjkholde-
rima. Ovo se odnosi ne samo na društveno odgovor-
no poslovanje u smislu poštovanja zakonskih, već i
etičkih i moralnih principa i normi, na način da budu
uvaženi i pozitivno prihvaćeni od strane okruženja
u kojem posluje kompanija. Na taj način, kompani-
ja želi da stvori viši životni standard i kvalitet života,
prevashodno vodeći računa o zajednicama u kojima
posluje, uporedo čuvajući svoju profitabilnost.
Ključne riječi: korporativno, državljanstvo, ekono-
mija, etika, poslovni, setjkholderi 71
 KORPORACIJE, CIVILNO DRUŠTVO I GLOBALI-
ZACIJA
Nakon tržišta i države, civilno društvo se javlja kao
treća vrsta institucionalnog faktora. Civilno društvo
ima ulogu da osigura određeni stepen društvenog
i političkog pluralizma. Civilno društvo se smatra
faktorom uspostavljanja balansa u poslovanju, ali
i instrumentom kojim se postiže čuvanje od zlou-
potrebe moći, a sve u cilju omogućavanja ostvari-
vanja najboljih interesa za kupce/potrošače. Snaga
jednog civilnog društva može se predstaviti aku-
muliranim zbirom broja nevladinih organizacija i
institucija koje zastupaju interese i želje građana, a
kroz organizacije koje su objektivno nezavisne od
sistema vlasti u jednom društvu.
Neke od većih međunarodnih organizacija civilnog
društva su manje-više poznate skoro kao i najveće
multinacionalne korporacije, a to su: Greenpeace,
Friends of the Earth, WWF, Amnesty Internatio-
nal, Oxfam i sl.
Svojim organizovanim nastupima, strateškom ori-
jentacijom i veoma precizno definisanim ciljevima,
neke od gore spomenutih organizacija danas pred-
stavljaju nezaobilazan faktor prilikom donošenja
krupnih odluka, kako od strane korporacija, tako i
od strane vlada mnogih država u svijetu. Potrebno
je napomenuti da se veoma često dešava da prili-
kom donošenja nekih odluka ove organizacije ni-
jesu direktni učesnici tog procesa, ali, prije svega,
zahvaljujući snazi i kredibilitetu koji uživaju u druš-
tvu, one se kao takve smatraju važnim faktorom.
Organizacije civilnog sektora se, nesumnjivo, na-
laze pod uticajem rada mnogih korporacija, ali je,
takođe, evidentna činjenica da i ove organizacije
imaju uticaja i upliva na njihovo poslovanje i do-
nošenje odgovarajućih odluka.
Kada je riječ o podjeli organizacija civilnog druš-
tva, najjednostavnija bi bila ona koja ih dijeli na :
I. Segmentne grupe – u ovu grupu spadaju sindika-
ti, razna granska i strukovna udruženja, student-
ske organizacije, roditeljske organizacije i sl. One
predstavljaju i trude se da zaštite interese svojih
članova. Što se tiče pripadnosti ovim organizacija-
ma, ono je otvoreno samo za one koji ispunjavaju
određene kriterijume na osnovu kojih se određu-
72 je pripadnost odgovarajućoj grupi, npr. da su dio
određenog kolektiva, da imaju odgovarajuće za-
nimanje, ili pripadaju nekoj geografskoj regiji.
II. Promotivne grupe – za razliku od prethodnih,
njihova djelatnost usmjerena je na promovisa-
nje specifičnih problema i/ili uzoraka koji dovo-
de do njihovog nastanka. Neke od najpoznatijih
grupa su one koje su usmjerene na zaštitu ži-
votne sredine, grupe i organizacije koje se bave
borbom protiv pušenja ili sl. Ovim organizaci-
jama je imanentno postojanje zajedničke ideo-
logije, zajedničkih stavova o nekom posebnom
pitanju. Pripadnost ovim grupama je otvore-
nog karaktera za sve zainteresovane pojedince
i grupe, ali uz preduslov koji podrazumijeva po-
stojanje sličnih subjektivnih stanovišta.
ODNOS KORPORATIVNOG DRŽAVLJANSTVA I
POSLOVNE ETIKE
Poslovna etika predstavlja veoma važan faktor u
životima ljudi, naročito u savremenom dobu.
Njen smisao je teško precizno definisati, ponajviše
zbog toga što različitost među ljudima (u svakim
smislu) utiče na različit pristup u njenom definisa-
nju. Postavlja se logičko pitanje o tome što tačno
znači etika. Riječ etika potiče od grčke riječi etos,
što znači znak ili običaj.
Ethike Tehne – predstavlja složenicu kojom su stari
Grci nazivali nauku o ponašanju. Kasnije se ta sin-
tagma skratila izostavljanjem reči tehne (veština,
znanje, znanost ), pa je ostalo samo ethike. Upore-
do s tim procesom, nastala je i skraćenica ta ethica,
a sličnim postupkom je nastala većina termina koji
se odnose na pojedine nauke: logika, matematika,
pedagogika, muzika, fizika, metafizika i sl. Rimljani
su latinizirali taj termin (ethica) i preko njih smo i
mi došli u posjed riječi etika.
Etika je nauka o moralu, koja istražuje smisao i
ciljeve moralnih normi, osnovne kriterijume za
moralno vrednovanje. Etika, prije svega, pripada
filozofiji koja proučava ljudsko ponašanje koje je
prihvaćeno pod određenim moralnim aspektom.
Ona je normativna nauka, a norme odlučuju o
specifičnom karakteru etike i tako je razlikuju od
drugih nauka.
„Poslovna etika je oblik primijenjene etike ili profesi-
onalne etike koja istražuje etička načela i moralne ili
etičke probleme koji se javljaju u poslovnom okruže-
nju. To se odnosi na sve aspekte poslovanja, pa je rele-
vantna za vođenje pojedinaca i cijelih organizacija“.1
Etika je veoma bitna za institucije, kompanije i dru-
ge organizacije. S obzirom na to da se rad svake
organizacije bazira na postojanju veza i odnosa
među ljudima, koji su različitih kvaliteta i intenzi-
teta, onda je za njihovo oblikovanje važno prisu-
stvo i postojanje etičkih normi i pravila. Drugim
riječima, etika je ključno pitanje svih odnosa u or-
ganizacijama i to je razlog zašto se poslovna etika
smatra disciplinom čiji je osnovni smisao rješava-
nje složenog etičkog problema. U današnje vrije-
me organizacije pokušavaju da primijene principe
poslovne etike, kako bi se uz pomoć njih potpo-
moglo ostvarivanje zacrtanih ciljeva, ali i, ujedno,
omogućilo adekvatno i odgovorno donošenje po-
slovnih i „ispravnih“odluka. Drugim riječima, po-
slovna etika je potrebna za afirmisanje pozitivne
organizacione atmosfere jer je to ujedno i najbolji
način za podsticanje osjećaja odgovornosti, kako
na individualnom, tako i na kolektivnom nivou.
S druge strane, postavlja se pitanje da li su poslov-
na i individualna etika međusobno slične ili ne.
Ipak, ono što je evidentno jeste da lična etika ima
veliki, a često i presudan uticaj na oblikovanje i vo-
đenje poslovne etike. Ljudi, bilo kao zaposleni ili
članovi neke organizacije, većinu svojih moralnih
i etičkih stavova donose na bazi svojih religioznih
stavova, kulturnih osobenosti, porodičnog pori-
jekla, prethodnih životnih iskustava i sl. Shodno
tome, navedene vrijednosti su te koje utiču i na
kreiranje etičkih odluka u kompanijama.
Etička pitanja se često postavljaju kada se rasprav-
lja o načinima i instrumentima koje koriste organi-
zacije civilnog sektora u cilju sticanja i privlačenja
pažnje na njihovu djelatnost i njihove aktivnosti.
Ako se u obzir uzme razmatranje načina na koji
neke od ovih organizacije privlače pažnju javnosti
(kao što su nasilne akcije uz upotrebu opasnih re-
kvizita), logično je da se zapitamo da li upotreba
takvih akcija predstavlja opravdanje za postizanje
odgovarajućeg cilja.
Razvoj civilnog društva doveo je do nastanka no-
vog sinonima koji se danas koristi širom svijeta, a
to je pojam korporativnog državljanstva koji, za-
pravo, predstavlja odgovornost koju kompanija u
današnje vrijeme ispoljava prema društvenoj za-
jednici. Stoga, ako se korporacije posmatraju kao
„vještačka lica“ koja se nalaze pod okriljem zakona
(npr. oni posjeduju vlastitu imovinu, oni mogu tu-
žiti ili biti tuženi itd), onda oni, takođe, mogu zahti-
jevati i neka od prava, povlastica i zaštite, kao što
su npr. prava na slobodu govora, političku aktiv-
nost i slično. Ova i slična pitanja su u današnje vri-
jeme više nego interesantna i na svoj način „teška“
jer se u savremenom dobu naglašava eksplicitna
politička uloga korporacije u zaštiti ili sprečavanju
građanskih prava i sloboda pojedinaca, ali i direk-
tnog političkog djelovanja, kao što su lobiranje i
finansiranje stranaka i drugih političkih organiza-
cija. Korporacije se ne percipiraju uvijek kao gra-
đani, već mnogo češće kao administratori građa-
na i pojedinaca. Ipak, činjenica je da korporacije
moraju, gotovo neminovno u nekom trenutku, biti
uključene u civilno društvo i kao takve ostvariti i
određeni uticaj na njega, samo je pitanje da li je
on pozitivnog ili negativnog karaktera. U današnje
vrijeme, svi smo svjedoci većeg broj intenzivnijih
poslovnih odnosa koje organizacije civilnog druš-
tva žele ostvariti i ostvaruju kroz partnersko rješa-
vanje temeljnih socijalnih i ekoloških problema.
Neke organizacije civilnog društva su spremne
ići i dalje od jednostavne saradnje sa poslovnim
sektorom, pa pribjegavaju formiranju neke vrste
građansko-regulativne korporativne akcije. Jedno
od glavnih polazišta za ocjenjivanje vrijednosti po-
slovnog angažmana svake kompanije u civilnom
društvu su aktivnosti dobrotvornog karaktera, kao
i drugih oblika korporativne filantropije u užoj i ši-
roj društvenoj zajednici.
Neke kompanije biraju odgovarajućeg subjekta
kojem su opredijelili finansijska i svaka druga sred-
stva, ne toliko prema potrebi koju imaju te organi-
zacije, već u skladu sa potencijalom za kreiranjem
dodate vrijednosti brenda, njegovo poboljšanje
i građenje čvrste reputacije, to ne sugeriše odre-
đena ograničenja na filantropiju kao sredstvo za-
dovoljavanja šire građanske uloge i odgovornosti.
Civilno društvo i njegove organizacije u današnje
vrijeme karakteriše briga o tri elementa održivosti, a
to su: socijalni elementi, elementi životne okoline i
elementi ekonomske kategorije. Neke od mnogih or-
ganizacija danas se bave humanitarnim pitanjima
(socijalna pitanja), tu su i razvojne agencije (eko-
nomska i socijalna pitanja) i ekološki aktivisti. 73
 Većina organizacija civilnog društva posvećena
je unapređenju uzroka koji utiču negativno na ži-
votnu sredinu i na njenu održivost, umjesto da se
fokusiraju na konkretna pitanja i probleme koji su
već nastali. Ovo ide u prilog činjenici da je stra-
tegija ovih organizacija od reaktivne prešla na
proaktivni nivo, čime se pokušava povećati svijest
i važnost čuvanja životne sredine ili nekih drugih
„gorućih“ pitanja. Na ovaj način se pokušava uti-
cati na korporacije i njihove česte stavove o tome
da oni isključivo štite i afirmišu privredne interese.
Međutim, napredak ka održivosti, ipak, zahtijeva
da širi skup interesa bude predstavljen i inkorpo-
riran u procese donošenja poslovnih odluka. Kao
veoma diskutabilno nameće se pitanje da li pre-
duzeće mora nužno raditi sa organizacijama civil-
nog društva kako bi se postigla održiva rješenja.
Ipak, kao logično nameće se rješenje da je mnogo
bolje i efikasnije ostvariti ovaj vid saradnje, jer se
na taj način kreiraju održiva i kvalitetna rješenja.
Promovisanje transparentnosti organizacija civil-
nog društva zavisi od njihove sposobnosti da uz
pomoć jasnih, uvjerljivih i lako dostupnih dokaza
ukažu na eksplicitno postojanje opravdanosti za
njihovo postojanje i aktivnostima koje sprovode.
Uspješnost njihove politike i njihovih aktivnosti je
u direktnoj vezi sa sposobnošću da gore spome-
nute dokaze saopšte široj javnosti na način da ista
ta javnost postane elemenat „pritiska“ koji će do-
vesti do odluka koje idu u prilog rješavanju nekog
ili nekih specifičnih problema. Uspješnost veoma
često dolazi od agencija i organizacija koje su do-
bro umrežene, imaju dobru reputaciju i uvaženi su
kao članovi visokog statusa. Činjenica je da civilno
društvo predstavlja sinonim koji se i previše kori-
sti, a samim tim i veoma često zloupotrebljava u
današnjoj teoriji i praksi. Međutim, ako se u obzir
uzme činjenica da je riječ o sektoru koji ima veliki
rast i izuzetno jak uticaj, ovako nešto ne treba da
nas čudi. Na primjer, organizacije civilnog društva
u Gani, Zimbabveu i Keniji danas pružaju 40 odsto
svih usluga iz domena zdravstva i obrazovanja. Ra-
zvoj NVO imaju godišnji globalni rast od oko 5.5
milijardi dolara. Ono što je više nego jasno jeste
da ove organizacije uspijevaju privući najveću po-
litičku i istraživačku pažnju javnosti širom svijeta.
Civilno društvo je podijum koji je širi od porodice,
prijatelja, države i tržišta, gdje se ljudi organizuju
sa ciljem unapređivanja zajedničkih interesa. Sma-
74 traju se “trećim sektorom” savremenog društva,
koji se razlikuje od države i privrede, jer se odnosi i
na porodicu i lične interese i zanimanja.
Problem današnjice - kako se uključiti u politiku,
postao je ključni izazov za mnoge nevladine orga-
nizacije, a sve u cilju očuvanja punog legitimeta
njihovih ciljeva. Praksa u savremenim zemljama
je pokazala da je dio NVO postao previše politič-
ki aktivan, dok su one nevladine organizacije koje
su istrajavale na svojim vrijednostima i principima
postale obilježje organizacija sa jakim kredibilite-
tom, koji veoma često koriste da pregovaraju sa
korporacijama i vladama širom svijeta.
Ako su organizacije civilnog društva usmjerene na
korišćenje dokaza kao sredstava kojima žele spro-
vesti promjenu u sektoru civilnoga društva, onda
su obavezne ispuniti sljedeća tri cilja:
1. INSPIRISATI: generisati podršku za odgovara-
jući problem ili akivnost; podstaknuti generisa-
nje novih ideja ili pitanje starih problema, ali i
stvoriti nove načine isticanja problema;
2. INFORMISATI: predstaviti stavove drugih; po-
dijeliti stručnost i iskustva drugih; iznijeti nove
pristupe;
3. UNAPRIJEDITI: dodati, ispraviti ili promijeniti
politiku pitanja, imati odgovorne donosioce
odluka; ocijeniti i poboljšati svoje aktivnosti,
naročito u vezi sa pružanjem usluga; učiti od
drugih.
Navedeno upućuje samo na činjenicu da civilno
društvo ima veliku odgovornost pred svima nama,
ali da se ta odgovornost može bolje kanalisati i
usmjeravati uz poštovanje principa i vrijednosti
poslovne etike.
LITERATURA:
1. Crane,A. and Matten D. “Business Ethics”,
Oxford University Press, New York 2004.
2. Deakins, David. „Entrepreneurship and small
firms“. McGraw - Hill, 2005
3. Calvin, Robert. „Entrepreneurial Manage-
ment“. McGraw - Hill, 2002
4. Hannafey, F.T. „Entrepreneurship and Ethics“,
Journal of Business Ethics, 2003.
5. http://en.wikipedia.org
6. www.investopedia.com
Endnotes:
1 http://en.wikipedia.org/wiki/Business_ethics
Javni dug i fiskalna disciplina
Zorica Đurović, PKCG
Kao rezultat saradnje Saveza ekonomista Crne
Gore, Privredne komore Crne Gore i Fondacije Fri-
edrich-Ebert, 19. novembra organizovan je okrugli
sto, čija je tema bila „Javni dug i fiskalna discipli-
na“. Na ovom skupu govorili su eminentni eko-
nomski stručnjaci, predstavnici države, monetarne
vlasti i privrede, a prisustvovali su i studenti Eko-
nomskog fakulteta. Želeći da osvijetle sve pozitiv-
ne i negativne strane procesa zaduživanja, njego-
vu svrhu i namjenu, organizatori su, pred oko 60
prisutnih, izašli u susret zakonskim rješenjima koja
će dizajnirati ovu problematiku.
Uvodnu riječ imao je potpredsjednik Privredne
komore, Ivan Saveljić, koji je naveo da javni dug
Crne Gore iznosi 1,7 milijardi eura, odnosno 51,3
odsto bruto domaćeg proizvoda, kao i da je prema
podacima Ministarstva finansija iz juna 2012. godi-
ne, dvije trećine duga prema inostranim povjerio-
cima, a ostalo prema domaćim.
Period od 2008. godine, kada je javni dug iznosio
27 odsto BDP, do danas karakteriše brzi rast zadu-
živanja, koji, iako ne prevazilazi okvire Mastrihtskih
kriterijuma, dinamikom rasta čini jedan od najve-
ćih razloga za zabrinutost građana.
Ivan Saveljić istakao je da veličina duga nije proble-
matična, ali da je potrebno strogo voditi računa da
on svojim upotrebnim karakterom doprinese kvali-
tetu vođenja ekonomske politike, jer, kako kaže: „Dr-
žava može da se zadužuje samo ukoliko to dozvo-
ljava privredni rast, jer dok god zemlja ima relativno
dinamičnu stopu privrednog rasta, javni dug, po
pravilu, nije problem“. Smatra da je potrebno ogra-
ničiti zaduženja i usmjeriti ih na dugoročne investi-
cije - u stvaranje boljeg ambijenta za privrednike,
infrastrukturu, turizam, obrazovanje i poljoprivredu,
što bi najbolje bilo realizovati kroz privatno-javna
partnerstva. Ovakva ulaganja, dodaje Saveljić, imala
bi multiplikativna dejstva na opšti privredni razvoj.
Saveljić je ocijenio da je slabiji kreditni rejting
Crne Gore posljedica nedovoljno dobrog stanja u
platnom bilansu – visokog deficita tekućeg raču-
na, ograničenih administrativnih kapaciteta, kao i
nedostatka monetarne fleksibilnosti i zaključio da
bi se moglo doprinijeti poboljšanju ekonomske
konkurentnosti i diversifikaciji ekonomije ukoliko
država implementira započete reforme na tržištu
rada i u poslovnom okruženju. Ovo poboljšanje
bi imalo niz pozitivnih posljedica, kao što su bolji
uslovi pod kojima bismo se zaduživali u budućno-
sti i povećanje povjerenja stranih investitora.
Profesor Saša Popović, predsjednik Upravnog od-
bora Saveza ekonomista Crne Gore i ujedno osoba
odgovorna za ideju organizovanja ovakvog doga-
đaja, smatra da dug disciplinuje i da bi Crna Gora
trebalo da sprovede ozbiljne strukturne reforme
koje će omogućiti generisanje interne akumulacije
da bi manje posezala za zaduživanjem na među-
narodnom nivou. Zaduživanje je, prema njegovim
riječima, resurs koji treba štedjeti za neke buduće
investicione aktivnosti i još nije kasno da se taj re-
surs sačuva usporavanjem zaduživanja.
On upozorava da stabilizatori javnog duga mogu
postati socijalni destabilizatori, pa je mišljenja da
će se u traženju optimalnog odnosa sprovoditi
ekonomska politika, i dodaje da dug i rast nijesu
nužno u negativnoj korelaciji.
U prvoj sesiji, koja je nosila naziv „Kriza javnog
duga – evropska perspektiva“, govorili su profesor
Jože Mencinger, vodeći slovenački ekonomista i
ujedno prvi ministar ekonomije Slovenije i dr Ana
Armstrong, osnivač i izvršni direktor Armstrong
Investment Managers LLP.
Profesor Mencinger ocijenio je da javni sektor nije
krivac za ekonomsku krizu, već da se ona prenijela
iz privatnog finansijskog sektora. Prema njegovim
riječima, kriza se od 2009. godine povećala zbog
pada prihoda i rješavanja problema bankarskog
sektora, što je vodilo i rastu javnog duga.
Kako je u 2012. godini EU u recesiji, javni dug će i
dalje rasti i u prosjeku dostići skoro 90 odsto BDP-a.
Centralizovana monetarna politika, a decentralizo-
vana fiskalna je, kaže Mencinger, jedan od problema
EU od njenog osnivanja. Izvore krize u Uniji vidi i u
greškama koje su napravljene kada je stvaran euro,
jer tada nijesu uzete u obzir razlike u državama koje
ga koriste. Iako se smatralo da je euro rješenje koje
će trajati vječno, pokazalo se da je on nešto što do-
bro radi u dobrim vremenima, a predstavlja teret u
lošijim. Mencinger je istakao da je taj problem po-
znat od 1998. godine, ali da se na tome nije htjelo
raditi. „Problem eura je to što je on simbol, kao što je
to u SFRJ bilo bratvstvo i jedinstvo. Euro, koji je bio
simbol Evropske unije, sada je ugrožava“. 75
 Pritom, on smatra da je isključeno štampanje nov-
ca kao često pominjano rješenje za smanjenje
duga eurozone, jer se tome protivi Njemačka. Kao
alternative, Mencinger je naveo raspad monetarne
unije na države koje imaju suficite i na one sa de-
ficitima (čemu daje najveću vjerovatnoću), renaci-
onalnizaciju fiskalnih politika, uvođenje fiskalnog
pakta vezanog za zlatno pravilo, te fiskalne unije.
Najvjerovatnijim smatra jedan od scenarija, po ko-
jem će se monetarna unija suziti na područje koje
je gravitiralo njemačkoj marki. A na pitanje o tome
kada će se kriza završiti, Mencinger kaže : „To će biti
kada naviknemo na nju kao na normalno stanje“.
Profesor je dao svoj osvrt i na problem porasta jav-
nog duga, uz istovremeni porast nezaposlenosti.
Smatra da se matematički taj problem ne može ri-
ješiti i prezentovao formulu koja pokazuje da pro-
mjena javnog duga zavisi od visine duga i kamat-
ne stope, stope rasta i primarnog suficita/deficita,
a da se može računati i pomoću monetarne politi-
ke, odnosno štampanjem novca, međutim, to u EU
„ne dolazi u obzir“.
dDt = Dt-1 * (i - r) + PRt – dHt
dDt = Dt-1*(i - r) + PRt – (p+r)/v
D – public debt/GDP, PR – primary balance/BDP,
p – inflation,
i – interest rate, r – GDP growth, v – velocity of
circulation of M0
Profesor Mencinger je dao i kalkulacije ostvariva-
nja primarnog suficita i pokazao zašto se problem
Grčke ne može riješiti.
Grčka: dug 160% BDP, kamatna stopa 10%, rast
BDP -5%  PR=24%
Slovenija: dug 48%, kamatna stopa 5%, rast
BDP 0%  PR = 2.4%
EU: dug 80%, kamatna stopa 3%, rast BDP 1%
 PR = 1.6%
Kao najveći problem Crne Gore, profesor Mencin-
ger vidi platni bilans, prvenstveno zato što se 35
odsto BDP-a pokriva stranim investicijama, odno-
sno prodajom imovine.
Suprotno mišljenju prof. Mencingera, dr Ana Arm-
strong smatra da Evropska unija i euro imaju velike
šanse da opstanu, uprkos jakoj dihotomiji među
članicama, jer postoji jak interes da tako bude.
76 Ona kao jedan od izvora krize vidi to što su zemlje
evropske periferije u Uniji izgubile konkurentnost.
To je najočiglednije u slučaju Španije, kod koje se če-
tvrtina privrede bazirala na sektoru nekretnina. Kada
je došlo do krize, cijene nekretnina su počele da pa-
daju, a to se dešava i danas, pa je cijela ekonomija
posrnula, uključujući i finansijski sistem koji je davao
zajmove građevinskim kompanijama. Po njenom mi-
šljenju, Španija nije na vrijeme restrukturirala ekono-
miju kako bi bila konkurentna na svjetskom tržištu.
Primjena mjera restriktivne politike u ovim zemlja-
ma po njoj je pogrešna, jer one ne mogu dovesti
do nužnog ekonomskog rasta. Rješenje problema
je, kaže Armstrong, u promjeni cijele strukture pri-
vrede, kao i u adekvatnoj monetarnoj politici, koja
mora da se prilagodi onima kojima je to neophod-
no, a ne najrazvijenijim zemljama Evrope.
Ana Armstrong je kao primjer navela SAD i Veliku
Britaniju koje su imale isti procenat državnog duga
u odnosu na BDP kao Grčka danas, ali je razlika u
tome što SAD i Velika Britanija imaju kontrolu nad
monetarnom politikom. Bilo je potrebno dvije go-
dine da njihova ekspanzivna monetarna politika
počne da daje vidljive rezultate, odnosno od kad
je BDP počeo da se oporavlja i sada iznosi šest od-
sto, dok je EU ponovo u recesiji, drugi put od 2009.
godine. Takvom monetarnom politikom, SAD su
postigle da im porast inflacije od dva procenta
smanji državni dug za deset odsto.
„Stanje i tendencije javnog duga Crne Gore“ je sesija
u kojoj su svoje mišljenje sa učesnicima podijelili
dr Milorad Katnić, ministar finansija i Aleksandar
Damjanović, poslanik u Skupštini Crne Gore.
Katnić je saopštio da je sprovedena značajna fi-
skalna konsolidacija i javna potrošnja je smanjena
na oko 40 odsto BDP-a i dodao da je profil crno-
gorskog duga solidan jer je 90 procenata njegovog
ukupnog iznosa u eurima, a 70 odsto pod fiksnim
kamatnim stopama, pa nema valutnog i rizika vari-
jabilnih kamata. Radi upoređivanja, iznio je podat-
ke da je prosječan iznos duga u EU 90 odsto BDP-a
i da od zemalja regiona Srbija, Hrvatska i Albanija
imaju veći dug od Crne Gore, dok je u Makedoniji i
Bosni i Hercegovini manji.
Nacrt zakona o budžetu, koji stupa na snagu 2014.
godine, predviđa fiskalna pravila kojima je defini-
sano da deficit budžeta države može biti najviše
jedan odsto BDP-a, ali samo u slučaju kada je nje-
gov projektovani rast manji od jedan i po odsto i u
slučaju kada postoji investicioni kreditni rejting. U
Ministarstvu vjeruju da do 2025. godine crnogorski
državni dug treba da bude na nivou od 30 odsto
BDP-a ili nižem, što je iznos koji garantuje održivost
i stabilnost javnih finansija. Katnić je naglasio važ-
nost fiskalnih pravila, ali i odgovornosti za njih i in-
strumente kako bi se sačuvalo njihovo poštovanje.
Poslanik Aleksandar Damjanović je ocijenio da samo
ekonomski rast može dovesti do povećanja budžet-
skih prihoda, otplate dugova i zaustavljanja ten-
dencije zaduživanja. Crnogorski javni dug, smatra
on, čine složenim sposobnost države u narednom
periodu vraća glavnice i kamate po osnovu duga,
trend njegovog rasta i postojanje potrebe za daljim
zaduživanjem, da bi se ostvario ubrzani razvoj.
Ozbiljna je činjenica je Crna Gora od 2010-2012.
godine, otplatila 650 miliona eura po osnovu ka-
mata i vraćanja glavnice, a da je u tom periodu go-
tovo duplirala javni dug. A po mišljenju Damjano-
vića, svako zaduživanje koje je veće od pet ili šest
odsto je vrlo opasno za Crnu Goru, pogotovo kad
je rast BDP-a manji od tog procenta. Njegova ocje-
na je da se bez rezova primanja, odnosno bez teš-
kih socijalnih posljedica, teško može doći do novca
kojeg u privredi nema. Novac se, smatra on, nalazi
isključivo kod poslovnih banaka koje su u stranom
vlasništu, pa ga je potrebno staviti u funkciju raste-
rećenja države i pomoći privredi.
Alternativom povećanju zaduživanja u narednom
periodu Damjanović smatra kvalitetne strane direk-
tne investicije, jačanje fiskalne discipline, poveća-
nje poreskih i rast javnih prihoda. Po Damjanoviću,
krucijalno je uvođenje fiskalnog reda i suzbijanje
sive ekonomije, a zalaže se za progresivno opore-
zivanje. Pozdravio je to što Nacrt zakona o budžetu
predviđa sankcije za one koji ga budu kršili.
U trećoj sesiji koja je nosila naziv „Fiskalna discipli-
na – problemi i rješenja“, riječ su imali dr Radoje
Žugić, guverner Centralne banke Crne Gore i dr
Vladimir Vučković, član Fiskalnog savjeta Srbije.
Fiskalna stabilnost je preduslov održivog ekonom-
skog rasta i razvoja, dok je disciplina jedan od nje-
nih ključnih elemenata, smatra Žugić. S tim u vezi,
on naglašava da država mora trošiti onoliko koliko
su njene objektivne materijalne mogućnosti, a da
fiskalni obveznici, plaćanjem poreza, pokazuju od-
nos prema državi. Objasnio je da, ukoliko poreski
obveznici neuredno izmiruju obaveze, to vodi ve-
ćem nivou deficita budžeta države, što proizvodi
javni dug, koji se mora pokriti bilo izvornim priho-
dima ili novim zaduživanjima koja konačno padaju
na teret građana, naročito onih koji uredno izmiru-
ju obaveze. „Ukoliko ne definišemo odgovornost,
odnosno sankciju za prekršioce, fiskalna pravila
ostaju mrtvo slovo na papiru”, zaključio je Žugić.
Iako istorijski podaci govore da se fiskalna nedisci-
plina povećava u vremenu ekonomske krize, pa je
tako i danas, trebalo bi da bude sasvim suprotno -
treba snažiti fiskalnu disciplinu i time uticati na niži
nivo javnog duga.
U narednoj godini Žugić vidi prostor za sublimira-
nje nivoa javnog duga, što se može postići poveća-
vanjem fiskalne discipline, uz beskompromisnost
prema onima koji ne plaćaju poreske obaveze. Sto-
ga je Centralna banka preporučila Vladi uvođenje
fiskalnih pravila, koja bi trebalo da povećaju kre-
dibilitet fiskalne politike, utiču na kreditni rejting i
doprinesu cilju da se sačuva euro u Crnoj Gori.
Žugić je mišljenja da fiskalna pravila mogu zaži-
vjeti u praksi ako su konzistentna sa dugoročnim
ciljevima ekonomske politike i ako su ostvariva,a
moraju imati mjeru fleksibilnosti da bi zadovoljila
različite ekonomske cikluse.
Centralna banka je preporučila Vladi da preduzme
mjere u cilju reprograma dugovanja onih subjekata
koji imaju iskazanu solventnost, ali ne i likvidnost.
Vučković je prisutnima saopštio da se zalaže za po-
sebni fiskalni savjet, koji bi bio nezavisan od Vla-
de, jer je skeptičan prema crnogorskom modelu
u kome se Državna revizorska institucija, za koju
smatra da za to nema kapaciteta, stara o poštova-
nju fiskalnih pravila.
Tokom rasprave, ekonomski analitičar Vasilije Ko-
stić je izjavio da se visina javnog duga i naše odre-
đenje prema njemu nalazi u osnovi izbora koncep-
ta društva, jer ako želimo socijalnu državu, onda
ćemo imati veći javni dug. Njega toliko ne zabri-
njava napredak javnog duga koliko daleko slabije
napredovanje BDP-a. 77

Privrednici su, takođe, dali doprinos davanjem
svog viđenja problema i ukazivanjem na moguć-
nosti njihovog prevazilaženja. Jovan Lekić, di-
rektor kompanije “Nall International”, govorio je
o kompleksnosti unutrašnjeg duga, koji odlikuje
kašnjenje vraćanja. Za njega bi bila prihvatljiva i
veća zaduženost Crne Gore nego što je sad da je
tim zaduženjem riješila infrastukturne probleme.
Predsjednik Jadranskog brodogradilišta Bijela,
Stanko Zloković, objasnio je da EU od Crne Gore
traži otvorenost tržišta dok njene članice nijesu
otvorene prema našim preduzećima. Tražio je da
država podrži uspješne privredne subjekte kao ge-
neratore razvoja.
78
Društveno preduzetništvo
Boban Kumburović, direktor NVO “Mreža znanja”
Svjetska ekonomija, u formi u kakvoj egzistira da-
nas, te u jeku globalne ekonomske krize, pokazala
se neodrživom. Kompleksni socijalni, društveni,
kulturološki, ekološki problemi uzrokuju političku,
društvenu i ekononomsku nestabilnost cijelog svi-
jeta. Svjetski institut za istraživanje razvojne eko-
nomije 2000. godine objavio je podatke da je 94
odsto svjetskih prihoda raspodijeljeno na 40 odsto
stanovništva Zemlje, dok preostalih 60 procenata
mora živjeti od samo šest odsto svjetskih prihoda.
Studija The Boston Consulting Groupe iz 2010. go-
dine pokazala je da jedan procenat stanovništva u
svojim rukama ima 39 odsto ukupnog svjetskog bo-
gatstva. Rezultati novijih istraživanja pokazuju kako,
zapravo, pola svjetskog stanovništva živi sa dva do-
lara dnevno ili manje, dok gotovo milijarda ljudi živi
s manje od dolara dnevno. U Europskoj uniji 16 od-
sto stanovništva živi ispod granice siromaštva, dok
se taj postotak povećava kod zemalja koje graniče
sa zemljama EU, čak do 50 odsto u slučaju Albani-
je, Kosova, itd. Svjedoci smo različitih prirodnih i
društvenih problema: velikih klimatskih promjena,
prevelike upotrebe fosilnih goriva, uništavanja pri-
rode na svim nivoima (svaki dan izumire 200 bilj-
nih i životinjskih vrsta), rasta populacije (danas na
planeti živi više od sedam milijardi ljudi), migracije
iz ruralnih u gradske sredine (danas 2/3 populacije
živi u gradovima), bolesti (danas 10 miliona djece
godišnje umire od izlječivih bolesti), gladi (u 2011. u
Somaliji više od 750.000 stanovnika godišnje umire
od gladi), ratova (jedan odsto ukupnog godišnjeg
ulaganja u oružje omogućilo bi obrazovanje za svu
djecu na svijetu), terorizma, itd.
1. Nastanak i razvoj društvene ekono-
mije i društvenog preduzetništva
Krajem 18. i početkom 19. vijeka, kao odgovor na
probleme koji su bili posljedica velikih promjena
u tadašnjem privrednom sastavu, prvi put se jav-
lja koncept društvene ekonomije i društvenog
preduzetnišva. Pojam “društvena ekonomija” prvi
put je upotrijebio francuski ekonomista Charles
Dunoyer u svojoj knjizi “Treatise on Social Econo-
my” 1830. godine, u kojoj se zalagao za moralniji,
pravedniji pristup u ekonomiji. Značajnu ulogu u
razvoju društvene ekonomije u to vrijeme imao je
i J. S. Mill, koji je pod pojmom etičnosti u ekonomiji
podrazumijevao “sreću svih ljudi” (Principles of Po-
litical Economy, 1848), a velike napore usmjeravao
u proces usvajanja prvog zakona o zadrugama u
kao razvojna šansa Crne Gore
svijetu u Velikoj Britaniji 1852. godine. Njihov rad
nastavio je Leon Walras (Etudes d’economie so-
ciale; Theorie de la Repartition de la richesse so-
ciale, 1896), te su do kraja 19. vijeka oblikovana i
osnovna načela/vrijednosti društvene ekonomije:
demokratsko udruživanje i djelovanje, solidarnost
i saradnja. U to vrijeme javljale su se različite inici-
jative, s ciljem ublažavanja posljedica siromaštva
- u Francuskoj i Italiji svjedoci smo pojave radnič-
kih proizvodnih zadruga, a u Velikoj Britaniji prvih
funkcionalnih zadruga, itd. Veliku prekretnicu u
razvoju zadrugarstva označilo je osnivanje jedne
od prvih potrošačkih zadruga u svijetu, Rochdale
Society of Equitable Pioneers 1844. godine, čiji su
članovi bili osnaženi i motivisani djelovanjem Ro-
berta Owena (1771 - 1858), britanskog reformiste,
socijaliste i pionira zadrugarstva. Zadruge su u 19.
vijeku imale vodeću ulogu u sektoru društvene
ekonomije, te su bile jedan od najstarijih i najraši-
renijih oblika društvenih preduzeća.
U 20. vijeku, u zemljama srednje i istočne Europe
koje su bile usko povezane sa sastavom Sovjet-
skog Saveza i centralizovanom ekonomijom, drža-
va je jedina sprovodila ekonomske aktivnosti, ne
ostavljajući time prostora vizionarima, inovatori-
ma i društvenim preduzetnicima da djeluju. Iako
su postojali neki tipovi zadrugarstva, principi za-
drugarstva, poput otvorenosti za članstvo i demo-
kratskog upravljanja potpuno su bili neprihvaćeni
(Monzon J. L., Chaves R., 2008).
Društvena ekonomija i društveno preduzetništvo
doživjeli su pravi procvat u 80-im godinama proš-
log vijeka, ponajviše iz razloga što se tradicionalna
tržišna ekonomija nije znala nositi s velikim pro-
blemima, poput ogromne dugotrajne nezaposle-
nosti, društvenog isključivanja, loših životnih uslo-
va u ruralnim predjelima, zdravstva, obrazovanja,
itd. Usvajanjem italijanskog Zakona o socijalnim
zadrugama (cooperative sociale) 1991. godine dat
je dodatni zamah razvoju zadrugarstva i društve-
nog preduzetništva. No, već i ranije koncept druš-
tvene ekonomije i društvenog preduzetništva bio
je predmet javnih diskusija i djelovanja. Primjer
pojma društvenog preduzeća korišten je u Velikoj
Britaniji prilikom izrade “EU Job Creation” progra-
ma početkom 1980-ih.
U 21. vijeku, društveno preduzeće postalo je glo-
balno korišteni termin u mnogim zemljama kao
oblik djelovanja pravednih (fair) organiza-
cija. Sektor društvene ekonomije u Evrop-
skoj uniji 2003. godine zapošljavao je više
od 11 miliona ljudi u 10 odsto registrova-
nih preduzeća (dva miliona organizacija),
što je činilo 6,7 procenata radne populaci-
je Evropske unije (Monzon J. L., Chaves R.,
2007). Samo u Velikoj Britaniji je u 2006.
godini sektor društvenih preduzeća brojao
55.000 organizacija (pet odsto broja registriranih
preduzeća koja su imala bar jednu zaposlenu oso-
bu - danas se procjenjuje da je broj društvenih pre-
duzeća 62.000), sa ukupnim godišnjim prihodima
od 27 milijarde funti (Social enterprise action plan
Scaling new heights, 2006) i 475.000 zaposlenih u
različitim sektorima (Spear R., Cornforth C., Aiken
M., 2009). Iako u svijetu ima relativno dugu tradi-
ciju, društveno preduzetništvo nova je pojava u
zemljama Zapadnog Balkana. Širenje i razvoj druš-
tvenog preduzetništva predstavlja konkretnu mo-
gućnost rješavanja potreba ugroženih grupa ljudi i
problema lokalnih zajednica.
2. Pojmovno određenje društvenog
preduzeća
Vaillancourt (2009) tako u svom istraživanju navo-
di nekoliko karakteristika organizacija koje djeluju
u sektoru društvene ekonomije:
• stvaraju proizvode i/ili pružaju usluge s jasnom
društveno/ekološki usmjerenom misijom;
• neprofitno su orijentisane u svom poslovanju;
• autonomne su u upravljanju, te se odluke do-
nose od strane zaposlenih, članova i/ili kori-
snika (demokratski pristup);
• imaju naglašenu individualnu i kolektivnu od-
govornost, participiraju u osnaživanju lokalne
zajednice.
Jednu od prvih definicija postavio je 1978. godine
Freer Spreckley koji je rekao da „društvenim pre-
duzećem možemo nazvati ono preduzeće koje je
u vlasništvu svojih zaposlenih i/ili članova lokalne
zajednice, vođeno podjednako društvenim, kao i
ekonomskim ciljevima, a upravljano zajednički na
demokratskim načelima. Tradicionalni odnos u ko-
jem je „rad u službi kapitala“, s naglaskom na stva-
ranju i povećanju dobiti iznad bilo koje druge ko-
risti, bilo za preduzeće samo ili za zaposlene, kod
društvenih preduzeća okreće se u načelo „kapital
u službi rada“, s naglaskom na društvene, ekološke 79
 i ekonomske koristi. U jednom od svojih predavanja daje još jasniju definiciju - “društveno preduzeće je
legalno registrovana organizacija koja sprovodi komercijalne i društvene aktivnosti, u vlasništvu je svo-
jih članova/zaposlenih na način da svaki od njih ima jedan glas (one voting share), te se kroz taj proces
organizacijom demokratski upravlja” (Spreckley F, 2010). Veliki doprinos razumijevanju pojmova dali su
i Bacq, S., F. Janssen (2011), koji u svom posljednjem radu daju pregled definicija društvenih poduzeća
hronološki:

Tabela 1: Definicije društvenih preduzeća

Autori Godina Definicija
Smallbone 2001. Društvena preduzeća doprinose lokalnom privrednom razvoju pružanjem
usluga ili proizvodnjom proizvoda koje privatni profitni ili javni sektor nisu
voljni ili ne mogu pružiti ili proizvesti, razvijanjem vještina, stvaranjem novih
radnih mjesta (fokusirajući se posebno na potrebe društveno isključenih osoba),
stvaranjem i upravljanjem radnim prostorima, pružanjem kredita pojedincima
sa niskim kamatama, te poboljšavanjem procesa uključivanja građana razvojem
volonterizma. Širi društveni doprinos vidi se kroz podsticanje djelovanja u skladu
s okolinom, te pružanje edukacije i radnog iskustva mladim ljudima.
Thompson 2002. Društvena preduzeća su organizacije sa društvenim ciljevima, koja kao poslovni
subjekti djeluju u privatnom neprofitnom sektoru. Glavni sektor u kojem djeluje
društveni preduzetnik upravo je privatni neprofitni sektor.
Boschee i 2003. Društvena preduzeća su neprofitne organizacije koje naglašavaju ostvarene
McClurg prihode, održivost i samostalnost naspram dobovoljnih priloga, vladinih
podsticaja i vječne zavisnosti od drugih finansijskih izvora.
Dart 2004. Društvena preduzeća kombinuju neprofitno i profitno djelovanje.
Haugh 2005. Spektar organizacija koje posluju sa društvenom svrhom. One poprimaju jedan
od niza različitih pravnih oblika, a zajedničko im je što primjenjuju principe
donošenja poslovnih odluka kako bi postigli društvene ciljeve, te reinvestiraju
dobit za dobrobit zajednice.
Dees i Battle 2006. Postoji cijeli spektar poslovnih modela dostupnih društvenim preduzetnicima,
Anderson od potpuno filantropskih do potpuno komercijalnih, uz mnoge varijacije između
te dvije opcije.
Thompson i 2006. Društvena preduzeća imaju društvenu svrhu; materijalna dobra i sredstva se
Doherty koriste za dobrobit zajdnice, to se postiže trgovinom na tržištu; profit i dohodak
se ne dijeli akcionarima; “članovi“ ili zaposlenici imaju donekle ulogu u donošenju
uloga i/ili upravljanju; preduzeće je prepoznato kao korisno i članovima i široj
društvenoj zajednici; najučinkovitija društvena preduzeća pokazuju visoke
ekonomske i društvene povrate na investicije

3. Pojmovno određenje društvenog preduzetnika

Ono što, zapravo, unosi pometnju u razumijevanje društvene ekonomije jeste pojmovno određenje
društvenog preduzetnika. U ranijoj istoriji, kao dobre primjere društvenih preduzetnika, možemo izdvo-
jiti Florence Nightingale (osnivačicu prve škole za medicinske sestre), te svima poznatu Mariu Montessori
(osnivačicu nove pedagogije). Muhammad Yunus i njegova Grameen banka 2006. godine dobili su No-
belovu nagradu za mir. Tu prestižnu nagradu zaslužili su pružajući mikro-kredite najsiromašnijim stanov-
nicima Bangladeša, ponajprije ženama, koje bi po standardima ostalih banaka bile kreditno nesposobne,
te im na taj način omogućili pokretanje vlastitih poslovnih poduhvata. Od tog trenutka, u javnosti su
diskusije o društvenoj ekonomiji, društvenom preduzetništvu, društvenim preduzećima i društvenim
preduzetnicima učestali, a značaj društvene ekonomije u mnogim zemljama biva prepoznat, kako u aka-
demskim krugovima, tako i u javnom, privatnom profitnom i privatnom neprofitnom sektoru. Ono što je
najbitnije istaći kada govorimo o društvenim preduzetnicima, jeste činjenica da njih ne pokreće zarada.
Radi boljeg razumijevanja, u nastavku je prikazano nekoliko definicija društvenog preduzetnika --Bacq,
80 S., F. Janssen (2011):
 Tabela 2: Definicije društvenog preduzetnika
Autori Godina Definicija
Bornstein 1998. Ashokin društveni preduzetnik je predvodnik s moćnom novom idejom, koji
(citirajući kombinuje vizionarstvo i kreativnost za rješavanje problema u stvarnom svijetu,
Draytona) onaj koji ima snažnu etičku crtu i koji je “totalno zaposjednut“ vlastitom vizijom
promjene.
Catford 1998. Društveni preduzetnici kombinuju aktivizam sa profesionalnim vještinama,
vizionarska nadahnuća s pragmatizmom, te etičku komponentu sa strateškim
uvjerenjima. Oni vide mogućnosti gdje drugi vide samo prazne zgrade, ljude
koje nije moguće zaposliti i bezvrijedne resurse
Dees 1998. Društveni preduzetnici imaju ulogu agenata promjene u društvenom sektoru
- prihvataju misiju stvaranja i održavanja društvene vrijednosti (a ne samo
privatne vrijednosti); prepoznaju i neumorno traže nove mogućnosti da služe
tom zadatku; uključuju se u procese stalnih inovacija i učenja; djeluju hrabro bez
ograničenja resursima koji su im trenutno na raspolaganju, te javno djeluju u
zajednici kojoj služe i kojoj su rezultati namijenjeni.
De Leeuw 1999. Rijetki pojedinci koji imaju mogućnost analizirati, zamisliti, iskomunicirati,
saosjećati, nadahnuti, zagovarati, posredovati, omogućiti i podstaknuti široki
spektar različitih pojedinaca i organizacija.
Sullivan Mort, 2002. Društveni preduzetnici su u početku nadahnuti misijom kreiranja bolje društvene
Weerawarde- vrijednosti od svojih konkurenata, što rezultira djelovanjem u različitim
na i Carnegie preduzetničkim ulogama. Kao drugo, oni pokazuju sposobnost donošenja
uravnoteženih odluka -koherentnog zajedništva svrhe i akcije u svoj svojoj
kompleksnosti. Kao treće, društveni preduzetnici istražuju i prepoznaju prilike
za stvaranje boljih društvenih vrijednosti za svoje klijente. Konačno, društveni
preduzetnici pokazuju domišljatost, proaktivnost i spremnost na rizik prilikom
donošenja ključnih odluka.
Boschee i 2003. Društveni preduzetnik je osoba, u bilo kojem sektoru, koja koristi ekonomski
McClurg usmjerene strategije kako bi postigao društvene ciljeve.

4. Situacija u Crnoj Gori

Iz gore navedenog možemo uočiti da društveno preduzetništvo otvara širok dijapazon djelovanja u svim
sredinama, pa i kod nas. NVO “Mreža znanja” je organizacija koja je osnovana 2010. godine i bavi se promoci-
jom društvenog preduzetništva u Crnoj Gori. Od svog osnivanja, pa do danas organizovali smo niz aktivno-
sti, među kojima se ističu: organizacija prezentacije „Socijalno preduzetništvo – jednaka šansa za sve” (mart
2011), okrugli sto na temu „Socijalna ekonomija u regionu i njen trenutni položaj u CG” (jun 2011), konferen-
ciju „Biznis sa društvenom odgovornošću” (mart 2012), seminar na temu „Od ideje do realizacije” (jun 2012),
okrugli sto na temu „Kako do socijalnog preduzeća u praksi” (jul 2012), kao i izrada prvog priručnika na temu
socijalnog preduzetništva (septembar 2012). Predstavnici naše organizacije su uključeni u radnu grupu za
izradu Zakona o socijalnom preduzetništvu, koji radi Ministarstvo rada i socijalnog staranja i koji bi trebalo
da bude usvojen do kraja tekuće godine. Navedeni zakon će umnogome olakšati registraciju i definisati na-
čin funkcionisanja budućih socijalnih preduzeća. NVO „Mreža znanja“ je od juna 2011. godine član ESENSEE
mreže, asocijacije koja je usmjerena za razvoj društvenog preduzetništva u jugoistočnoj Evropi.

Kada govorimo o društvenom preduzetništvu, moramo imati na umu nekoliko načela koje ono obuhvata:
• Zapošljavanje marginalizovanih grupa ljudi,
• Društveno održivo poslovanje kompanija i
• Ekološku održivost.

Pored ovih osnovnih načela, moramo imati na umu osnovni postulat društvenih preduzeća, a to je da ona
ostvarenu dobit reinvestiraju u neku oblast od javnog interesa. Kada posmatramo navedeno, jasno je da
društveno preduzetništvo rješava određene društvene probleme u zajednici, zbog čega i naglašavam da
ovo predstavlja razvojnu šansu Crne Gore u budućem periodu. 81
 Vaspitanje djece u predškolskom uzrastu i biznis
Mr Milutin Baturan
Kakvu vezu ima vaspitanje djece u pred-
školskom uzrastu i biznis ?
Ono što veoma utiče na naše preduzetnike
je brzina izdavanja raznih dozvola i donoše-
nja raznih odluka.
I način na koji lokalne samouprave i mini-
starstva služe preduzetniku.
Na to služenje direktno utiče motivisanost držav-
nog službenika.
A na tu motivisanost direktno utiče Zakon o zarada-
ma i naknadama zarada kao i sistem nagrađivanja.
Na taj zakon, između ostalog, direktno utiču pogle-
di pravnika, onih koji su radili na njemu, o finansij-
skoj kompezaciji za radnike u državnim upravama,
ministarstvima, direkcijama insitucijama itd.
A na taj pogled pravnika, između ostalog, utiče
i vaspitanje koje su dobili. Vaspitanje od malih
nogu. Vaspitanje koje ih je, možda, učilo kolekti-
vizmu i vaspitanju u kolektivu i za kolektiv.
Budućnost svakog društva su djeca. Od načina na
koji ih vaspitavamo i od onog što nauče zavisi bu-
dućnost zemlje.
Kroz rad i preko drugih oblika aktivnosti djeca stiču
razne vidove navika, kao što su radne (manuelne i
umne), higijenske, kulturne, estetske i dr.
Radne navike su prvorazredne, ne samo za vaspita-
nje, već i formiranje ličnosti u cjelini - za razvijanje
dječje volje, karaktera, motivacije, temperamenta.
To sa jedne strane, a sa druge - volja i karakterne
osobine ličnosti utiču na usavršavanje radnih na-
vika i razvijaju interes za još veću aktivnost. “Rad
razvija djecu fizički, umno i psihički. On im pomaže
da se prilagode sredini u kojoj žive umno i psihički.
Zato na porodici, predškolskoj ustanovi i dr. ostaje
da navikavaju djecu na rad”.1
Zbog toga su i pedagozi u socijalizmu veliku pa-
žnju pridavali vaspitanju mladih, na po tada važe-
ćoj dogmi, na najbolji način. Kao što se može vi-
djeti iz smjernica, u tada važećim udžbenicima za
82 vaspitavanje djece:
• “Mala škola pruža i sljedeće značajne aktivno-
sti (između ostalih):
• razvijanje i njegovanje kolektivizma i kolektiv-
nog duha,
• uvođenje u organizovani društveni život.”2
Još se bolje se to opisuje u sljedećim smjernicama
gdje autori navode i interpretiraju sljedeće princi-
pe vaspitanja predškolske djece:
• “princip socijalističke idejne usmjerenosti vas-
pitanja,
• princip socijalističkog humanizma,
• princip svjesne aktivnost vaspitanika,
• princip organizovanosti vaspitnog rada,
• princip vaspitanja u kolektivu i za kolektiv.”3
A u tada važećim udžbenicima u Crnoj Gori mogu
se pročitati i sljedeća uputstva za vaspitanje djece
do treće godine života:
• djecu do tri godine “vaspitač postepeno uči
zajedničkoj igri i utiče na razvijanje osjećaja
radosti, uspjeha, afirmacije koju može da pru-
ži samo zajednička igra, postepeno razvijajući
osjećanje grupne pripadnosti”.4
“Težiti da se svako dijete što prije uključi u zajed-
ničke aktivnosti, da prihvati saradnju, poštuje že-
lje i mišljenje druge djece i osjeti zadovoljstvo što
je član grupe. Podsticati složenije oblike saradnje
(grupni zadaci, kolektivne igre, više dežurnih istovre-
meno npr. u garderobi, trpezariji, radnoj sobi, kut-
ku žive prirode itd”.5
Ono što je bilo zajedničko predškolskom vaspita-
nju u socijalizmu je vaspitavanje u kolektivu i za
kolektiv. Natprosječna djeca su uprosječavana.
A u osnovnoj školi najbolji đaci su ostajali poslije
časova da pokazuju lošim đacima. Umjesto da se
posvetimo njima i stvaramo lidere.
Takvim vaspitanjem gušena je privatna inicijativa,
samopoštovanje i kritički duh.
Naravno, bilo je potpuno strano i protestansko
vaspitanje čija je osnova vjerovanje razumom i
štednja. Svako ko je bio u Njemačkoj, u bilo kojoj
robnoj kući, vidjeće koliki je izbor kasica prasica za
malu djecu. Tamo se djeca od malih nogu uče da
štede i da cijene teško zarađeni novac. Takođe, vje-
rovanje razumom usađeno od malih nogu omo-
gućava da, kad odrastu, odlučuju shodno svom
finansijskom interesu i ubjeđenjima.
Još veća greška je vaspitavanje djece strogošću od
strane roditelja. Umjesto da razgovaraju sa djecom
i sve im objasne, oni pribjegavaju kraćim i po nji-
ma efikasnijim metodama. Kada dijete vaspitate
strogošću, ono razvija strah od autoriteta i manjak
samopouzdanja.
Taj manjak samopouzdanja kasnije se reflektuje u
nemogućnošću rada u timovima. Dok u USA djecu
od malih nogu uče da rade u timovima i da bez
kompleksa slijede lidera, kod nas to nije slučaj.
Zato zbog manjka samopouzdanja dosta osoba,
zbog svog možda kompleksa niže vrijednosti, tvrdi
da sve znaju najbolje. I zbog toga, osim par izuze-
taka, partnerske firme u Crnoj Gori ne traju dugo.
Već su većinom uspješne ili firme jednog vlasnika
ili porodične firme.
Kada ta djeca odrastu, završe visoke pravne škole i
dobiju funkcije, njihovo vaspitanje od malih nogu
kao i način razmišljanja utiče na predloge i dono-
šenje raznih zakona.
Zakona kao što je i:
Zakon o zaradama državnih službenika i namješte-
nika6
Kao i važećeg zakona o radu, koji je opisan kao ,,za-
kon koji je na korak od socijalističkog”.
Pod time se pretpostavlja i dalje njegovanje orga-
nizacione kulture jednakosti, koja će u budućnosti
i dalje biti demotivirajući faktor za domaćeg ek-
sperta i imaoca primjenjivog znanja.
Neko može reći da se u socijalizmu dosta uradilo/
izgradilo. Ali to bi isto bilo kao da je Pikasu naređe-
no da može da crta samo plakate za filmove. I svi
bi sada hvalili njegove plakate, ali niko ne bi znao
za njegove slike, skulpture, keramiku...
Najveća neugodnost koja može zadesiti neku ze-
mlju za izvanprosječne i nadarene ljude koji ima-
ju izgrađen dignitet i poslovni moral, osim ratova,
gladi i poplava je dolazak komunista na vlast. Mož-
da je najbolje taj oblik vladavine opisao 1997. go-
dine Artur Klark u knjizi “3001 Finalna Odiseja”.
“Iako su rasprave o slobodi pojedinca u odnosu
na obaveze prema državi bile stare i kad su Platon
i Aristotel pokušali da ih kodifikuju, i da će se te
rasprave vjerovatno nastaviti do kraja vremena,
neki konsenzus je postignut u trećem mileniju-
mu. Generalno je usaglašen stav da je komunizam
najsavršeniji oblik vladavine, nažalost, ustavljeno
je, po cijenu nekoliko stotina miliona života, da je
jedino primjenjiv na socijalne insekte, robote kla-
se II, i slične ograničene kategorije. Za nesavršena
ljudska bića, najmanje najgori odgovor je demo-
kratija, često definisana kao ‘individualna pohlepa,
koju ublažava djelotvorna, ali ne previše revnosna
vlada’”.7
Ono zbog čega prosječni ljudi hvale socijalizam
je zato što je on bio zlatno doba za prosječne. Za
ostale, lidere, vrhunske pojedince, bio je jedna
uravnilovka koja ih je stavljala u isti koš sa svima.
A da ne bismo i mi ponovo imali istu uravnilovku,
potrebno je promijeniti Zakon o radu, uvesti stvar-
no ocjenjivanje na poslu u državnim upravama, di-
rekcijama, agencijama, ministarstvima. Definisati
ciljeve, rokove, nove sistematizacije državnih or-
gana uz pomoć stranih, npr. norveških eksperata.
Usaglasiti Zakon o zaradama i naknadama zarada
sa činjenicom da je socijalizam propao. Svaki dr-
žavni organ treba da ima finansijskog direktora.
Svaki državni organ pojedinačno treba da ima i
šefa ljudskih resursa, šefa koji određuje ko ide na
usavršavanja, ko će biti unaprijeđen. Šefa koji vodi
računa o karijerama asova.
Dok se to ne desi, uravnilovka u državnim orga-
nima će se nastaviti, a sa njom i motivacija pravih
radnika ostaće na istom nivou.
83

Literatura:
1. Clarke Arthur: 3001 Final Odiseey., Ballantine
Book., London 1997
2. Mr Jovanović Dobrivoje: Društveni progres i poli-
tika rada i razvoja radnih zajednica industrijskog
tipa , doktorska disertacija 1972
3. Potkornjak Orlović Milena, Potkornjak Nikola:
udžbenik “Pedagogija” - zavod za udžbenike i
nastavna sredstva Beograd 1976
4. Republički zavod za unapredjenje vaspitanja i
obrazovanja : Plan i program Predškolskog vaspi-
tanja i obrazovanja pedagoškog savjeta SR Crne
Gore, Titograd 1985
5. Sl list CG br. 86/ 2009
6. Mr Stevanović Marko, Vujić Krista, Đorđević
Dragan: Vaspitno obrazovni rad u Malim škola-
ma, PFZ Beograd 1983
ENDNOTES:
1 Mr Jovanović, D.,: Društveni progres i politika
rada i razvoja radnih zajednica industrijskog tipa,
doktorska disertacija 1972., str. 16
2 Mr Stevanović, M., Vujić, K., i Đorđević, D. : Vas-
pitno obrazovni rad u Malim školama, PFZ Beo-
grad 1983
3 Potkornjak, M., Potkornjak, N. : udžbenik “Peda-
gogija” - zavod za udžbenike i nastavna sredstva
Beograd 1976., str 62.
4 Republički zavod za unapredjenje vaspitanja i
obrazovanja : Plan i program Predškolskog vaspi-
tanja i obrazovanja pedagoškog savjeta SR Crne
Gore, Titograd 1985., str. 61
5 Republički zavod za unapredjenje vaspitanja i
obrazovanja : Plan i program Predškolskog vaspi-
tanja i obrazovanja pedagoškog savjeta SR Crne
Gore, Titograd 1985., str. 141
6 Sl. list CG br. 86/ 2009
7 Clarke, A. : 3001 Final Odissey., Ballantine Book,
London 1997., str. 76.
84
Kako uhvatiti korak sa pro
Velibor Bošković, Inkubator INVENTIVNOST
Globalna ekonomija donosi promjenu načina na
koji radimo i stvaramo u modernom dobu XXI vi-
jeka. Svi bismo trebali biti svjesni toga, siguran
sam. Međutim, da li je to tako? Nažalost, realnost je
drugačija. Ako želimo uspjeti u XXI vijeku, moramo
svoje razmišljanje promijeniti tako da ono bude u
skladu sa realnošću u kojoj živimo, a to je veoma
turbulentno i nepredvidivo vrijeme koje je ispred
nas. Da bismo zadržali korak sa vremenom, mora-
mo steći razumijevanje o tome kako tehnologija,
međunarodna konkurencija i komunikacija utiču
na našu ekonomiju. Ono što je neosporiva činjenica
je da su zbog uticaja globalne ekonomije, promje-
ne neizbježne, bolne i nepredvidive. Za napredova-
nje u svijetu u kojem je promjena jedina konstanta,
moramo postati prilagodljiviji. Da bismo bili pri-
lagodljivi, mi konstantno moramo raditi na našim
vještinama koje se stalno hrane dodatnim obrazo-
vanjem i osposobljavanjem. David McNally, autor
knjige „Orlova tajna“ kaže: “Okolnosti našeg života
će imati onoliko snage koliko im mi odlučimo dati”.
Dakle, ovdje govorimo o sopstvenoj odgovornosti
za svoj život i vlastitu sudbinu u novom vijeku, vije-
ku radikalnih promjena. Poznavati sopstvene sna-
ge, vrijednosti, prioritete, i kako primijeniti vještine
produktivno, veoma je važno. Ali najbolja kombi-
nacija za lični i profesionalni uspjeh je osjećaj svrhe
i vizije. Osjećaj svrhe nas inspiriše, a vizija nas mo-
tiviše. Dakle, za početak, da biste bili uspješni, po-
gledajte oko sebe, pronađite potrebu i ispunite je!
Zvuči jednostavno? Možda za one koji su analitički,
ali i kritički mislioci po prirodi.
Mnogi su rekli da će u ovom vijeku biti više nego
ikad važno živjeti unutar svojih mogućnosti, štedje-
ti, ali i investirati. Drugi kažu da će najjači opstati i
zato moramo biti mentalno, fizički i emocionalno u
top formi. Neki ljudi, možda, misle da će zaraditi za
život samo provodeći vrijeme na poslu. No, mora-
mo promijeniti naš način razmišljanja. U XXI vijeku,
da bismo napredovali, potrebno je posjedovati du-
boku želju da se uključite, otkrijete, naučite i proši-
rite svoje vidike, kako biste ostvarili željene ciljeve.
Što ste i gdje ste upravo sada je rezultat kako ste
mislili i ponašali se u nekom određenom trenutku
u vašem životu. Ono gdje ćete biti sjutra zavisi od
vaše spremnosti da se prilagodite promjenama, da
učite i bute otvoreni za životne prilike koje će vam
se pružati. Biti potpuno svjestan svoje specifično-
sti i talenta, karakteristika, sklonosti, ali i kvaliteta
ključno je za profesionalan uspjeh koji bi trebalo da
mjenama?
dovede do zadovoljenja određenih potreba.Tako-
đe, saradnja sa drugima i poštovanje razlika će biti
presudno za postizanje uspjeha.
Novi savremeni lideri će morati stvoriti okruženje
u kojem je povjerenje dominantno važan faktor
uspjeha. Postoje četiri specifična ponašanja koja
morate uraditi za uspostavljanje povjerenja sa
ostalima u vašem okruženju: učinite ono što ka-
žete da ćete učiniti, budite orijentisani na ispunje-
nje dogovorenih ciljeva, budite tolerantni prema
drugim stavovima, dijelite informacije, vaše misli i
ideje, otvoreno. Kada ljudi osjećaju da se njihov in-
telekt i vještine vrednuju, povjerenje se učvršćuje.
Šta možete početi raditi sada da biste bili sprema-
ni za izazove moderne budućnosti? Investirajte
u sebe, saznajte više o globalizaciji, posjećujete
seminare ili radionice, razmišljate o tome kako vi
i vaša organizacija možete odgovoriti izazovima.
Proširite vidike, pročitajte inostrane publikacije,
gledajte „Learning / Discovery Channel“. Školujte
se, saznajte više o Aziji, Africi, Indiji, 50 odsto sta-
novništva živi tamo. Obogatite sebe, na društve-
nim skupovima razgovarajte s ljudima iz drugih
zemalja. Komunicirajte putem interneta s ljudima
iz cijelog svijeta kako bi vam pomogli da razumje-
te njih i njihove kulture. Posjetite muzeje i galerije.
Postavite sami sebi cilj, a to je da budete prilagod-
ljivi za vječnim promjenama koje dolaze ili se već
dešavaju oko nas, a mi ne želimo da ih vidimo.
Ljudi su u većini slučajeva „neprijateljski“ nastro-
jeni prema promjenama. Ali, upravo u toj činjenici
možemo naći jedan od razloga zbog kojeg se naše
društvo nalazi na nižem stepenu razvoja od nekih
kojim težimo. Crna Gora i naši građani moraju se
konačno pomiriti sa realnošću koju donosi kom-
pleksan svijet u kome živimo i koji utiče na naše
svakodnevne živote. Naš cilj mora biti usmjeren
ka fleksibilnosti, otvorenosti prema promjenama i
strasnoj želji za napretkom i boljim životom koji se
može ostvariti samo ako se kvalitetno postavimo u
trci koja se zove surova ekonomska utakmica koja
vlada na globalnom tržištu.
Međutim, promjena načina razmišljanja cjeloku-
pnog društa definitivno potiče od pojedinaca i tu je
ključ našeg uspjeha. Svi mi moramo prvo mijenjati
sebe, pa one oko sebe i na taj način doprinijeti op-
štem društvenom osvješćenju i izlasku iz neugod-
ne pozicije u kojoj se danas nalazimo. Svi moramo
shvatiti da je naš lični doprinos presudan u tom pro-
cesu koji nikako da poprimi značajne razmjere. Baš
kao i u prirodi, gdje su male životinje uvijek brže i
agilnije od onih koje su krupnije i veće kako bi svo-
jom brzinom i manevrima uspjele da nadomjeste
svoj nedostatak snage i veličine, tako i mi kao mala
zemlja moramo biti brži, fleksibilniji i snalažljiviji od
drugih kako bismo opstali na globalnom ekonom-
skom tržištu. Nikad kao danas nije bilo važnije biti
brži, a ne veći od drugih. U toj trci mi moramo po-
bijediti snagom svoje volje, želje i maksimalnog na-
pora koji je neophodan kako bi se ti ciljevi ostvarili.
U to ime želim da podstaknem sve vas koji činite
sadašnjost i budućnost naše zemlje da predvodi-
te novi talas kreativnog, inovativnog, fleksibilnog
i modernog načina razmišljanja koji će nas, naše
društvo i zajednicu učiniti stabilnijom, modernijom,
usmjerenom ka uspjehu, ali i moralnim vrijednosti-
ma. U tom procesu je važno da ostanemo odgovor-
ni prema sebi i svojim ciljevima, poštujući druge i
okruženje u kojem radimo, stvaramo i živimo. 85
 Tržište iz ugla mladog bankara
Dženan Jusović
Posljednjih par godina je vrlo naporno i turbulentno
za tržišne aktere u svakoj državi, pa i kod nas. Kriza
koja nas sve pogađa osjeća se kod svih, kako kod
uličnih prodavaca, tako i u najvećim finansijskim in-
stitucijama, kao što je MMF. Svi tržišni činioci reagu-
ju tako što sužavaju svoje djelovanje, ne akumuliraju
velike zalihe već razmišljaju i djeluju na kratak rok.
Bankarski sektor, iako prilično uređen sistem, zna-
čajno je doprinio da do krize dođe, pa kasnije i da
se ona produbi do ovih razmjera. Na finasijskom tr-
žištu posluje veliki broj banaka, što dovodi do vrlo
izraženog rivaliteta, što one manje profitabilne, u
cilju povećanja profita, dovodi do toga da često po-
sluju na ivici zakonskih okvira, ili ih nekad i svjesno
krše. Upravo takvo poslovanje dovodi do nenapla-
tivosti velikog broja kreditnih plasmana, što vodi u
gibitke i ozbiljna kolebanja na finansijskom tržištu.
S obzirom da je platežna moć stanovništva mala,
ovakvo stanje se reflektuje na privredna društva
tako što im se smanjuju prihodi, što opet ima di-
rektan uticaj na mogućnost za korišćenje novih
kreditnih proizvoda kod banaka. Ovakva situacija
koja izaziva lančane probleme kod svih učesnika
na tržištu nikome ne ide u prilog i ekonomsku situ-
aciju čini sve težom.
Usljed visokog rizika, banke često nisu primar-
no orijentisane na finansiranje malog biznisa, pa
se kao bitan činilac u cilju podrške novim i rastu
postojećih privrednih društava javljaju sredstva iz
fondova EU za razvoj preduzetništva, turizma i kul-
ture. Prisustvo ovih sredstava dodatno doprinosi
poboljšanju ekonomske situacije, i uz sredstva koja
država plasira kroz razvojne fondove značajno po-
maže uvećanje broja malih i srednjih preduzeća.
Načini na koje se banka trudi da pokrene zamajac
koji će dovesti do oporavka privrede su različite vr-
ste kreditinih linija, kako za fizička, tako i za pravna
lica. Osim standardnih, koje su u ponudi tokom go-
dine, u određenim intervalima se u ponudi banaka
pojavljuju i kreditne linije sa posebnim uslovima, pa
tako imamo razne vrste subvencionisanih kredita.
Septembar i oktobar 2012. godine protekli su u
znaku subvencionisanih kredita za obrtna sredstva
namijenjena pravnim licima. Ova kreditna linija je
rađena u saradnji sa državom, u cilju smanjenja bro-
86 ja dana kašnjenja u plaćanjima među privrednim
društvima, kao i radi povećanja obrtnih sredstava.
Novembar je, pak, u znaku Nedjelje štednje, koja,
po tradiciji, počinje u posljednjoj nedjelji oktobra
i traje nekad i do kraja tekuće kalendarske godine.
Kampanja pod nazivom Nedjelja štednje ima za cilj
da se klijenti stimulišu da svoj novac ulože u šted-
nju, kako bi bankarski sektor lakše finansirao kre-
dite koje nudi klijentima, a klijenti u ovom periodu
dobijaju nešto veće kamate na štednju od onih
koje su u ponudi koja važi van nedjelje štednje.
Rezultati koji su ostvareni u bankarskom sektoru,
kao i analiza zaduživanja klijenata u posljednjoj
godini, pokazuju da se klijenti sve manje zadužu-
ju, mnogo su oprezniji, svaka stavka u ugovoru se
detaljno čita; čak i ako se odlučuju na zaduzenja,
klijenti se trude da rok bude što kraći i da se zadu-
žuju u vrijeme povoljnijih uslova. Banke se trude da
ovakve tendencije podrže, pa osim gore pomenutih
subvencija za obrtna sredstva i nedjelje štednje, ak-
tuelne su subvencije za stambene kredite, a nedav-
no su istekle i subvencije za energetsku efikasnost.
Zbog uslova koji vladaju na tržištu, sve banke su
prinuđene da vrše detaljnu segmentaciju klijent-
skog portfolija po raznim kriterijumima, pa da
onda ciljano za određenu kategoriju klijenata pra-
ve posebnu ponudu.
Svi ekonomski stručnjaci koji imaju ulogu u odlu-
čivanju su u velikoj dilemi na koji način da reaguju
na tržišne uslove i na koji način da stimulišu tržište
kako bi se otvarala nova radnja mjesta, novi proi-
zvodni pogoni, kako bi rastao BDP i kako bi država
izašla iz krize.
U sučeljavanju mnogih teorija, vjerujem da će se
pojaviti neki novi deda Avram koji će riješiti proble-
me i pokrenuti privredu naprijed.
Moje mišljenje je da treba relaksirati psihu, kako
potrosaca, tako i investitora, obezbijediti bolje
uslove, brze procedure za razne vrste potvrda i
odobrenja koje često traju mjesecima, a tržište će
tako oslobođeno od stega uraditi ostatak posla.
Posljednjih dana me posebno motiviše jedna mi-
sao koja pokazuje snagu čovjeka kada stvari gle-
da na pravi način i analizira iz pravog ugla, a glasi:
„ Na tvom putu je mnogo kamenja, samo od tebe za-
visi da li ćeš ga upotrijebiti da napravis most ili zid“.
Socijalno preduzetništvo – neprihvaćenost
koja je osuđena na uspjeh
Marko Radović
U eri surovog modernog kapitalizma, sve je teže
stvoriti povoljan ambijent za ostvarenje socijalnih
ciljeva društva. Kada govorimo o socijalnoj ekono-
miji, podrazumijevamo da su nam socijalni ciljevi
važniji od ekonomskih i da se ostvaruju na eko-
nomski održiv način. Socijalna ekonomija obuhva-
ta organizacije koje svoj profit usmjeravaju ka re-
alizaciji određene socijalne misije. Misija se može
odnositi na zdravstvenu zaštitu ili kulturne potre-
be ljudi u zajednici, edukaciju, očuvanje životne
sredine ili inkluziju različitih društvenih grupa kroz
stvaranje radnih mjesta.
Socijalno preduzetništvo predstavlja inovativan
način razmišljanja ljudi koji žele da riješe različite
ekonomske, obrazovne, zdravstvene i ekološke
probleme u svojoj zajednici kroz svoj rad – udru-
živanjem i korišćenjem održivih biznis modela,
odnosno upotrebom preduzetničkih principa.
Postoji više definicija ,,socijalnog preduzetni-
ka’’, opredijelio sam se za definiciju profesora J.
Gregory Deesa, koji radi na prestižnom Duke
univerzitetu, koja glasi: „Socijali preduzetnik je
pojedinac, grupa, mreža, organizacija ili alijansa
organizacija koja traži održivu promjenu visokog
stepena putem ideja kroz koje razvija okvire, u
kojoj vlade, neprofitni i poslovni sektor ne ulažu
značajnije napore da bi se dao odgovor na zna-
čajne društvene probleme“. Socijalno preduzeće
je orijentisano na rješavanje socijalnih problema
i svoj profit reinvestira prvenstveno u te svrhe.
Postojanje takvih organizacija može uzdignuti
nivo etičkih standarda poslovanja i društvene od-
govornosti korporacija. Glavni ciljevi socijalnog
preduzeća su otvaranje novih radnih mjesta i rje-
šavanje socijalnih problema. Evropska komisija
raspolaže podacima da socijalna preduzeća čine
10 odsto ukupnog broja preduzeća u Evropskoj
uniji, a njihovi zaposleni čine šest procenata uku-
pnog broja zaposlenih u EU. U Velikoj Britaniji
ove organizacije čine pet odsto svih britanskih
preduzeća i ostvaruju godišnju zaradu od osam
milijardi funti, što čini oko jedan odsto bruto na-
cionalnog proizvoda Velike Britanije.
Ko su, zapravo, uspješni socijalni preduzetnici?
David Bornstain u svojoj knjizi „Kako promijeniti
svijet“ daje nam odgovor na ovo pitanje. Ključne
osobine koje uspješan socijalni preduzet-
nik mora da posjeduje su:
• Volja za samodisciplinom - perspek-
tivna preduzeća u socijalnom sek-
toru moraju biti prilagodljiva svom
okruženju. U uslovima današnjih intezivnih
tehnoloških promjena i globalizacije poslov-
ne kulture, finansijski, operativni i eksterni
uslovi mogu se promijeniti u trenutku. Vođe
koje mogu držati korak su oni koji će profiti-
rati, dok oni koji ne vode računa o uvođenju
promjena u svoje poslovanje ne mogu biti
uspješni.
• Volja za dijeljenjem zasluga - dijeljenje uspjeha
sa drugima nije jednostavan način za dobija-
nje samo više pomoći i motivisanje svih uklju-
čenih u poslovanje, već za socijalnog predu-
zetnika treba biti rezultat urođene tolerantno-
sti i snage. Ovo nesebično priznanje istinska je
mjera preduzetnikove ličnosti.
• Volja za rušenjem postojećih struktura - često je
preduzetništvo pod uticajem rigidnih i zagu-
šljivih struktura koje djeluju kao prepreka ino-
vacijama. Ovaj inovativni pristup poslovanju
ili socijalnim promjenama definiše preduzet-
ničko okruženje.
• Volja za prevladavanjem interpersonalnih ogra-
ničenja – identifikovati sve stejkholdere u
svom preduzeću od posebne je važnosti. Po-
slovanje u skladu sa svim zahtjevima poten-
cijalnih stejkholdera potrebno je kako bi se
dobilo njihovo interesovanje i podrška.
• Volja za radom u tišini – socijalni preduzetni-
ci ne traže priznanja, slavu ili bogatstvo, oni
jednostavno žele promjene. Ključni motiv so-
cijalnog preduzetnika je želja da učini nešto.
Jean Monnet je jednom primijetio kako am-
biciozne ljude možemo svrstati u dvije grupe -
one koji žele nešto postati i one koji žele nešto
učiniti. Socijalni preduzetnici spadaju u drugu
navedenu grupu.
• Etika kao pokretač – ono što, zaista, razlikuje
tradicionalnog preduzetnika od socijalnog
preduzetnika može se sažeti u jedno pitanje:
je li preduzetnikov san izgradnja najuspješnije
proizvodnje cipela ili obezbjeđivanje vakcine
za svu djecu na svijetu? 87
 Prepreke za razvoj socijalne ekonomije u Crnoj Gori
predstavljaju nedostatak obrazovanja i liderstva
u ovoj oblasti i nepostojanje adekvatnog institu-
cionalnog okvira. U postojećoj pravnoj regulativi
nema zakona koji se bavi ovom problematikom. U
Velikoj Britaniji socijalna preduzeća registrovana
su kao kompanije društvenog interesa, dok se u
Francuskoj prepoznaju kao zadruge zajedničkog
interesa.
Da bih približio način funkcionisanja socijalnih
preduzeća, izabrao sam konkretan primjer, „CAFE
FIFTEEN“, restoran koji je u Londonu 2002. godi-
ne osnovala fondacija „Jamie Oliver“. Program koji
sprovodi ovaj restoran je međunarodno priznat i
predstavlja reper za transformaciju života mladih
ljudi. Profit restorana se usmjerava za finansira-
nje edukacije i treninga mladih ljudi. Sve je poče-
lo tako što je Jamie krajem 2002. godine otvorio
„CAFE FIFTEEN“ i zajedno sa timom od 25 profesi-
onalnih kuvara omogućio sticanje obrazovanja u
oblasti kulinarstva petnaestorici mladih pripravni-
ka. Svake godine više od 200 kandidata aplicira za
učešće u programu, ali samo 18 njih dobija šansu
da učestvuje u programu.
Muhammad Yunus, član Ashoka globalne aka-
demije dobija 2006. godine Nobelovu nagradu za
mir i time skreće pažnju na mogućnosti koje pruža
socijalno preduzetništvo. Naime, profesor Yunus
nakon sticanja doktorske diplome u Sjedinjenim
Američkim Državama vraća se u osiromašeni Ban-
gladeš, osniva mikrokreditnu instituciju i omogu-
ćava najsiromašnijim ljudima da kroz preduzet-
ničke poduhvate omoguće sebi dostojanstven
život. Svoju borbu protiv siromaštva profesor Yu-
nus počinje sedamdesetih godina prošlog vijeka,
88
kada sa 27 dolara kreditira 42 dužnika u selu Jo-
bra kojima omogućava da se oslobode duga i da
započnu ekonomski nezavisnu egzistenciju. Tada
uviđa da odobravanje mikrokedita predstavlja
najbolju strategiju u borbi protiv siromaštva i
osniva Gramin banku. Gramin banka omogućava
najsiromašnijima da preko mikrokredita krenu sa
svojim preduzetničkim poduhvatom i omoguće
sebi normalan život; pritom klijenti nijesu uslov-
ljeni da dobijaju sredstva uz određeni kolateral ili
žirante. Gramin banka realizuje projekte u sarad-
nji sa velikim kompanijama kao što su „Danone“,
BASF i „Adidas“. Navedene kompanije su ostva-
rile partnerstvo sa Gramin bankom i inkorpori-
rale načela društveno odgovornog poslovanja u
svoju poslovnu filozofiju. Profesor Muhammad
Yunus novac koji je dobio za Nobelovu nagradu,
1.4 miliona dolara, planira da uloži u otvaranje
oftalmoloških klinika za siromašne. Očigledno da
se profesor Yunus drži do one rečenice Mahatme
Gandija: „Moramo biti promjena koju želimo da
vidimo u svijetu“.
LITERATURA:
1. David Bornstain, 2004, How to Change the
World: Social Entrepreneurs and the Power of
New Ideas, Oxford University Press, New York.
2. Dragan Lajović,Nemanja Nikolić,Radivoje Drob-
njak, 2012, UVOD U BIZNIS, Ekonomski fakultet
Podgorica, Podgorica.
WEB IZVORI:
1. http://www.jamieoliver.com/the-fifteen-
apprentice-programme/home
2. http://www.caseatduke.org/documents/dees_
sedef.pdf
3. http://www.sens.rs/
Porodica kao temelj društva, porodični biznis
kao temelj ekonomije
Vladimir Popović
Kad sam ja rođen, uveliko je važila maksima da su
strateške grane razvoja Crne Gore turizam i poljo-
privreda. Kako smo mi kao narod vrsni teoretičari, a
nikakvi prakričari, svi su izgledi da ista priča, kao po-
kvarena ploča, bude aktuelna i kad ja više ne budem
nastanjivao Zemlju. Naslov rada iziskuje mnogo više
prostora od formata teksta u stručnom časopisu, pa
ću se potruditi da u najkraćim crtama iznesem svoje
opservacije, konkretno na temu poljoprivrede.
When I was born, the maxim that strategic develo-
pment of Montenegro is based on tourism and agri-
culture was „in power“. Knowing that we are recogni-
zed as a very good theoreticians and awful practi-
cans, it seems to me that this maxim will be popular
when I am out of this world. This title demands more
space than provided for this type of paper, so I will
try to present my observations the shortest way po-
ssible, specifically on the agriculture.
U jednom od prethodnih brojeva časopisa „Eko-
nomist“ naišao sam na jednu veoma temeljnu i
izuzetno dobro prezentovanu studiju. Naime, gos-
podin Džon Parker detaljno je prikazao problem
propadanja zemljišta usljed korišćenja pesticida i
drugih hemikalija koje „pospješuju proizvodnju“,
kao i probleme koji nastaju usljed genetskog mo-
difikovanja hrane, prije svega u američkoj, a do-
brim dijelom i u zapadnoevropskoj poljoprivredi.1
Gospodin Parker predviđa da će se svijet susresti
sa problemom nedostatka hrane, što zbog gore
navedenog problema sa obradivim površinama,
što zbog porasta populacije na devet milijardi naj-
kasnije do 2050. godine. Gospodin Parker na kra-
ju čak staje u odbranu GMH-a jer ćemo (ako već i
nijesmo) biti primorani da je konzumiramo usljed
nedostatka organske.
Moj otac ima običaj da kaže da bi cijelu Crnu Goru
moglo da prehrani 1000 dobrih domaćina. Među-
tim, nikako da dođemo do te cifre. Umjesto da se,
iako smo zemlja izuzetnih prirodnih bogatstava,
stvorenih za stočarstvo i poljoprivredu, okrenemo
proizvodnji organske hrane, koju bismo, nakon
podmirivanja domaće tražnje, mogli izvoziti, mi i
dalje živimo u svijetu nerada, sanjanja lake zarade,
prevare. Lakše nam je da uvozimo meso iz Brazi-
la, Argentne, sa Tajlanda nego da te životinje sami
uzgajamo, zaštitimo domaću proizvodnju kako
treba, organizujemo siguran otkup i tako
zbrinemo kompletan sjever. Ali, neko tre-
ba i da radi oko te stoke, a i danas se na
oglas za rukovodioca stada možda neko i
javi, za posao čobana sigurno neće niko.
Lakše nam je da zavidimo Francuzima i
Italijanima na njihovim sirevima, kao da
oni dobijaju mlijeko od nekih samo njima pozna-
tih životinja, nego da ovdje otvorimo proizvodnju.
Lakše nam je da veličamo našu turističku ponudu,
opet zasnovanu na ISKLjUČIVO ranije pomenutim
prirodnim ljepotama, u odnosu na ponude svjet-
skih destinacija, i da se svake godine nadamo no-
vim, neprevarenim gostima koji će kod nas bora-
viti jednokratno, nego da se tokom vansezonskih
perioda pripremimo za predstojeću sezonu i una-
prijedimo kvalitet ponude.
Nama je potrebna promjena mentaliteta. Mentali-
tet društva čini ponašanje većine pojedinaca, a sva-
ki pojedinac predstavlja jednu porodicu. Porodica
kao osnovna čestica društva generiše mentalitet.
Porodica u Crnoj Gori danas polako nestaje. Poro-
dični ručak je zamijenilo ispijanje kafe po kafićima,
koji su postali vodeća grana privrede. Vaspitavaju
nas televizija, internet, i sve nas to odvaja od pošte-
nog rada. Pošteni rad je postao sramota, sramota
koju treba dobro sakriti pod okrilje sujete. Inače
smo skloni da svoju realnu vrijednost multiplikuje-
mo, mnogostruko. Sebe stavljamo u prvi plan, a ne
one koji dolaze poslije nas. Upravo zato se budu-
će generacije i okreću gore pomenutim, „alterna-
tivnim vaspitačima“. Interesantan je podatak da u
prosjeku 85 odsto svih kompanija u Evropi jeste u
porodičnom vlasništvu (najviše u Italiji 99 odsto).2
Porodični biznis zahtijeva rad, red i disciplinu, vodi
računa o svakom centu, snižava troškove na mini-
mum, ne poznaje razliku između radnih i neradnih
dana, državnih i kojekavih drugih praznika (isklju-
čujući vjerske), ali isto tako garantuje najbolje uslo-
ve za rad i finansijsku sigurnost. Jednostavno reče-
no, najviše zahtijeva, ali i najviše pruža. Znajući to,
mi se vrlo rado i bez imalo premišljanja okrećemo
državnim firmama koje nam jedva obezbjeđuju
egzistenciju (a često ni toliko), ali zato imamo više
neradnih nego radnih dana u godini. Sve to zbog,
opet, ispijanja kafe, koju najčešće treba neko drugi
da nam plati. Nijesmo ludi da se malo potrudimo,
pa da možemo nekog da izvedemo i na ručak. 89

Zdrava ekonomija se zaniva na radnoj navici sta-
novništva, a radna navika se stiče u porodici. Ne
čine ekonomiju Lejdi Gaga, Rijana, velike diskote-
ke ili zalizani fudbaleri; ekonomiju čine armije ano-
nimnih farmera, fabričkih radnika, trgovaca. Na
njih se treba ugledati i slijediti njihov primjer, njih
treba istaći u prvi plan i obezbijediti im što bolje
uslove, jer oni i dalje imaju ispravan sistem vrijed-
nosti. Simbioza, ali i pravedna raspodjela između
rada i organizacije obezbjeđuje blagostanje druš-
tva i garantuje mu otpornost na sve vrste kriza.
Endnotes
1 The Economist, A special report on feeding the
world
2 http://www.profitmagazin.com/izdanja/
broj_5.25.html
90
Događaji tokom zimskog
IV SERIJA JAVNIH TRIBINA O EVROATLANTSKIM
INTEGRACIJAMA U JEDINICAMA LOKALNIH SA-
MOUPRAVA – “SPEAKING TOUR” (12.11.2012.)
Ambasada Republike Slovačke  u Podgorici, u sa-
radnji sa Koordinacionim timom za implementa-
ciju komunikacione strategije o evroatlantskim
integracijama Crne Gore, ambasadama država
članica NATO akreditovanim u Crnoj Gori, aka-
demskim institucijama i jedinicama lokalne samo-
uprave organizovala je četvrtu seriju javnih tribina
- Speaking tour, u periodu od 12. do 16. novembra
2012. godine. Ceremonija otvaranja IV serije jav-
nih tribina o evroatlantskim integracijama održa-
na je 12. novembra 2012. godine na Ekonomskom
fakultetu. Pred punom salom u kojoj su, osim
studenata ekonomije, bili i studenti drugih fakul-
teta UCG, kao i učenici Srednje ekonomske škole,
govorili su potpredsjednik Vlade za ekonomsku
politiku i finansijski sistem i ministar za informa-
ciono društvo i telekomunikacije, prof. dr Vujica
Lazović, ambasador Republike Slovačke u Crnoj
Gori  František Lipka, ambasador Republike  Slo-
venije u Crnoj Gori  Vladimir Gasparič,  profesor
Ekonomskog fakulteta  Maja Baćović, eksperti iz
Slovačke - generalni direktor u Generalnoj direk-
ciji ministra vanjskih poslova Republike Slovačke,
ambasador  Mihal Kotman, generalni sekretar
Slovačke atlantske komisije Robert Vas, zamjenik
komandanta brigade Kopnene vojske (pripadnik V
kontigenta VCG u misiji ISAF u Avganistanu-štabni
oficir u Mazar-i-Šarifu) potpukovnik  Zoran Božo-
vić, izvršna direktorka NVO CEMI Nikoleta Tomo-
vić i predstavnik Studentskog parlamenta Univer-
ziteta Crne Gore Miloš Pavićević
OBILJEŽAVANJE GLOBALNE NEDJELJE PREDU-
ZETNIŠTVA (16. 11.2012.)
Globalna nedjelja preduzetništva, najveći predu-
zetnički događaj na svijetu, ove godine je obilje-
žena u periodu od 12. do 18. novembra. Studenti,
uspješni preduzetnici i poslovni ljudi, predstavnici
vladinog i nevladinog sektora organizovali su niz
aktivnosti širom svijeta kako bi obilježili važnost
ideje preduzetništva. Ekonomski fakultet, u sarad-
nji sa Ambasadom Sjedinjenih Američkih Država
u Podgorici, Američkom privrednom komorom
u Crnoj Gori i istaknutim crnogorskim preduzet-
nicima obilježio je ovaj svjetski događaj zajedno
sa svojim studentima dvosatnim interaktivnim
predavanjem. Gosti Ekonomskog fakulteta su bili
Džon Kuni (John Cooney), rukovodilac Službe za
semestra
politička i ekonomska pitanja u ambasadi SAD u
Podgorici, Edin Seferović, izvršni direktor Američ-
ke privredne komore, kao i tri uspješna crnogorska
preduzetnika: Slavko Petričević (fabrika sokova
“Pirella”), Jovan Jovetić (štamparija “MontCarton”)
i Radojka Ražnatović (“Frutiera”). U razgovoru sa
studentima, gosti Ekonomskog fakulteta su go-
vorili o značaju razvoja preduzetništva, posebno
preduzetničkog duha kod mladih ljudi. Džon Kuni
je istakao značaj razvoja preduzetničkog duha kod
djece, počevši od najnižnih nivoa školovanja, na-
vodeći primjer američke djece koja već u osnovnoj
školi prodaju limunadu i kolače na improvizova-
nim štandovima u svojim dvorištima, sakupljajući
tako novac za vannastavne aktivnosti.
Edin Seferović je upoznao studente Ekonomskog
fakulteta sa nadležnostima Američke privredne
komore u Crnoj Gori, na koji način oni zastupaju
američke privrednike koji su zainteresovani da ula-
žu u Crnu Goru i kako ih povezuju sa domaćim in-
vestitorima. On je poručio studentima da je sama
suština preduzetništva – biti drugačiji, da moraju
biti spremni na rizik ukoliko žele da ostvare svoje
snove i budu uspješni, a da je mladost pravo vri-
jeme za to. Osim degustacije proizvoda uspješnih
crnogorskih proizvođača sokova i proizvoda od
voća, studenti su u razgovoru sa vlasnicima pre-
duzeća “Pirella” i “Frutiera” saznali kako je tekao
razvoj ovih preduzeća od malog kućnog biznisa
do priznatih kompanija u Crnoj Gori i regionu. Od
osnivača štamparije “Montcarton” studenti su čuli
ohrabrujuću priču o tome kako se od štamparije
u garaži porodične kuće stiže do liste 36 najbo-
ljih proizvođača u svojoj kategoriji u Evropi koju
objavljuje Evropska komisija.
PREDAVANJE O NEGATIVNIM EFEKTIMA DROGE
(28.11.2012.)
U saradnji sa misijom OEBS-a u Crnoj Gori, na Eko-
nomskom fakultetu je održana radionica na temu
“Negativni efekti upotrebe droga” koju je vodio
šef OEBS-ovog centra za obuku policije u Danilov-
gradu, Hakan Altunaj. U neformalnoj atmosferi u
kojoj su studenti mogli bez ustručavanja da razgo-
varaju na tu temu, Hakan Atunaj im je prenio svoja
iskustva o problemima sa drogom sa kojim se suo-
čavaju mladi ljudi u njegovoj rodnoj Turskoj. On je
iznio uznemirujuću činjenicu da je donja starosna
granica konzumenata droge u toj zemlji spala na
10 godina i da je to problem koji će uskoro zahvati-
ti i zemlje Balkana. U razgovoru sa studentima, on
je detaljno opisao efekte upotrebe opijata poput
kanabisa, ekstazija, heroina, kokaina kao i haluci-
nogenih droga poput LSD-a, ali je, takođe, fotogra-
fijama i opisima predstavio i posljedice koje takav
način života ostavlja na svakog pojedinca.
PROMOCIJA KNJIGA DR ISAKA KALDERONA
ADIŽESA, (29.11.2012.)
U organizaciji Ekonomskog fakulteta, Centralne
banke Crne Gore i izdavačke kuće HESPERIAe-
du, na Ekonomskom fakultetu je gostovao tvorac
metodologije upravljanja preduzećima koja nosi
njegovo ime i renomirani konsultant kompanija
i vlada širom svijeta, dr Isak Kalderon Adižes, u
cilju promocije svojih novih izdanja. Tom prilikom
promovisana je trilogija: “Adižes o menadžmen-
tu”, “Adižes o ličnom razvoju” i “Adižes o poli-
tici”, kao i tek izdate knjige povodom 50 godina
njegovog rada, “Misli” i “PAEI menadžment uvi-
di”. O stvaralaštvu jednog od vodećih autoriteta
u teoriji i praksi menadžmenta, govorili su: dekan
Ekonomskog fakulteta, doc.dr Dragan Lajović,
guverner Centralne banke Crne Gore, dr Rado-
je Žugić, izvršni direktor Centralne banke Crne
Gore, mr Radojica Luburić i direktorka i glavna
urednica HESPERIAedu Zorica Stablović-Bulajić.
Učesnici promocije bili su saglasni u tome da je
velika odgovornost govoriti o stvaralačkom opu-
su gurua savremenog menadžmenta, ali i velika
čast, s obzirom na činjenicu da dr Adižes doprinosi
reputaciji Crne Gore kao nosilac počasnog dokto-
rata Univerziteta Crne Gore i član Savjetodavnog
odbora Centralne banke Crne Gore. Autor nezao-
bilazne literature u oblasti menadžmenta na veći-
ni biznis škola poručio je prisutnima da, ako žele
da postignu održiv uspjeh, moraju izgraditi svoj
sistem uspjeha, i da je sistem živ samo ako posje-
duje energiju. Ta energija potiče od ljudi koji čine
organizaciju. To je razlog, smatra profesor Adižes,
što menadžeri tragaju za ljudima koji su energični,
svestrani i posvećeni radu. On je istakao da, kada
nema uzajamnog povjerenja i poštovanja, to je
kao da   protok energije nailazi na prepreke – or-
ganizacija je slabije snabdjevena energijom, što je
stavlja u podređeniji konkurentski položaj. Što je
više uzajamnog povjerenja i poštovanja, to je na
raspolaganju više energije. Zato je na kraju dr Adi-
žes poručio studentima i ostalim prisutnima: „Ne
oklijevajte, i u životu i u radu uvijek  krenite sa
uzajamnim povjerenjem i poštovanjem“. 91
 Ekonomski fakultet Podgorica – 2 Eduniversal
palme
Dr Milijana Novović

Međunarodna Eduniversal konvencija

Lima, Peru 17-19. oktobar, 2012.

Međunarodna rejting agencija „Eduniversal“, sa sjedištem u Parizu, ocjenjuje i rangira najbolje bi-
znis škole iz više od 150 zemalja svijeta. U cilju adekvatnog informisanja studenata o međunarod-
noj reputaciji i ambicijama akademskih institucija, razvrstanih u devet različitih geografskih zona,
ocjena i izbor najboljih škola vrši se glasanjem dekana i manifestuje kroz dodijeljivanje tzv. Eduni-
versal palmi.

U zavisnosti od broja dobijenih Eduniversal palmi, institucije se rangiraju u sljedeće kategorije:

1. Universal Business School – 5 palmi
2. Top Business School – 4 palme
3. Excellent Business School – 3 palme
4. Good Business School – 2 palme
5. Local References – 1 palma

Od decembra 2011. do marta 2012. godine, od dekana ili direktora 1000 najboljih akademskih institucija
zatraženo je da učestvuju u anketi „Dean Vote 2012“. Rezultati anketiranja zvanično su objavljeni na petoj
svjetskoj Eduniversal konvenciji, koja je održana u Limi, u Peruu, od 17. do 19. oktobra 2012. godine.

Shodno Eduniversal metodologiji ocjenjivanja, glasovi dekana se sumiraju i konvertuju u obračunsku sto-
pu na osnovu koje se vrši upoređivanje i vrednovanje akademskih institucija. Ekonomskom faklutetu u
Podgorici dodijeljene su dvije Eduniversal palme1. Na osnovu rezultata glasanja, od ukupno 201. instituci-
je rangirane u kategoriji Good Business School, Ekonomski fakultet u Podgorici zauzeo je 17. mjesto.2

Slika 1: Ekonomski fakultet Podgorica, 2 Eduniversal palme

Eduniversal rejting lista rezultat je rada Međunarodnog naučnog komiteta3 koji čini devet nezavisnih ek-
sperata. Detaljno objašnjenje metodologije ocjenjivanja i lista 1000 najboljih biznis škola u 2012. godini,
može se naći na zvaničnoj web stranici Eduniveral rejting agencije.

Endnotes
1 http://www.eduniversal-ranking.com/business-school-university-ranking-in-montenegro.html
2 http://www.eduniversal-ranking.com/business-school-university-ranking-2palms.html
3 http://www.eduniversal-ranking.com/committee/

92
Potrošači – referenca uspješnosti biznisa
Lidija Krgović
Suštinu svakog biznisa predstavlja ljudski aspekt.
Kad potrošače počnemo da tretiramo kao indivi-
due, shvatićemo da, zapravo, naš biznis čine upra-
vo oni, a ne proizvodi i usluge koje plasiramo na
tržište. Fokusirajući se na robu u našoj prodavnici
ili na uslugu koju pružamo, zapravo, zanemaruje-
mo samog potrošača.
Za stvaranje dobrog kruga lojalnih potrošača bit-
no je fokusirati se na više koraka koji će nas dovesti
u blisku vezu sa potrošačima i omogućiti nam du-
goročno uspješnu saradnju sa njima.
Kvalitet usluge je jako bitan, međutim, ne može
prevazići kvalitet osobe koja tu uslugu pruža. Mi-
šljenje da će dobit biti veća uz isplatu minimalnih
zarada, pružanja malih pogodnosti i nedovoljne
obuke zaposlenima mogu preduzeće dovesti jedi-
no do kolapsa. Dakle, ukoliko očekuje uspješnost
plasiranja svog proizvoda ili usluge na tržištu, pre-
duzeće mora biti svjesno činjenice da treba pomo-
ći ljudima koji rade za njih i stvoriti im adekvatne
uslove poslovanja, jer će se zaposleni prema po-
trošačima odnositi onako kako se sam poslodavac
odnosi prema njima. Poslodavac treba obratiti
pažnju na svakodnevni pristup svojim zaposleni-
ma: da li ih sa entuzijazmom pozdravlja, da li je
ljubazan prema njima, spreman da udovolji njiho-
vim zahtjevima i da osluškuje njihova razmišljanja,
predloge i želje. Stalna nepristojna usluga, sa ko-
jom se često susrećemo, zapravo, je više odraz me-
nadžmenta firme nego njenih zaposlenih.
Još jedan način da se ostvari bliskost s potrošačem
je prepoznavanje redovnog potrošača. S obzirom
da svi volimo da budemo uvaženi, nazivajući ne-
koga po imenu je jednostavan način da nekoga
učinimo uvaženim i da shvati da ga cijenimo.
Tokom perioda mog studiranja promijenila sam
tri lokacije stanovanja. Činjenica da sam promije-
nila adresu me je nekim prirodnim tokom stvari
navela da osnovne namirnice kupujem u drugoj,
meni tad bližoj prodavnici. Međutim, uslužnost
prodavača u novoj prodavnici i bliskost sa njima
bila je daleko od one u prethodnom kvartu. Dalji-
na, doduše ne velika, nije me spriječila da se kao
lojalan potrošač vratim prethodnoj samoposluzi.
Asortiman robe bio je isti, ali sam sa većom že-
ljom kupovala u prethodnoj, kako sam je ja na-
zvala „mojoj prodavnici“, zbog osmijeha kojim
sam tamo bila dočekivana.
Ono što je, takođe, bitno je i da potrošači
prepoznaju nas. Biti primijećen i zapam-
ćen je značajna prednost. Tako su, na
primjer u lancu kafeterija „Piccadilly Cafe-
teria“ slike menadžera i njihovih pomoć-
nika postavljene na zidovima duž linije za
izbor hrane. Pravilo ove kafeterije je da je
kancelarija menadžera locirana svega ne-
koliko koraka od mjesta naplate kupcima.
Vrata ove kancelarije uvijek su otvorena, tako da
potrošači mogu da vide šta se u njoj dešava, što
ukazuje na otvorenost menadžmenta ove firme
prema korisnicima i mogućnost da ih u bilo kom
momentu kontaktiraju.
Pružiti uvijek više. Što to, zapravo, znači? Doći
na ideju da svog potrošača iznenadimo time što
ćemo mu prilikom isporuke uz to priložiti poruku
zahvalnosti, poslati rođendansku čestitku, ili čestit-
ku povodom nekog njegovog poslovnog unapre-
đenja ili drugog važnog događaja. Dakle, forsirati
komunikaciju, saznati što više o mušteriji, njenim
navikama i iskazati ovakav ili sličan znak zahvalno-
sti zbog njene lojalnosti.
Pozdrav potrošaču prilikom njegovog ulaska u
objekat i ljubaznost ukazana bez obzira na to da
li će on u tom momentu kupiti neki od ponuđe-
nih proizvoda ili ne. Pri tom treba voditi računa
da ne pretjeramo i ne opteretimo ga pritiskom i
stvaranjem slike da smo mu pri svakom njegovom
pokretu „za leđima“. Umjereno i kulturno: „Dobar
dan“, „Ukoliko Vam je potrebna moja pomoć, tu
sam“ i „Zahvaljujemo, dođite nam opet“, neće op-
teretiti potrošača, a svakako će mu izmamiti osmi-
jeh usljed činjenice da nije ostao neprimijećen.
Debate sa potrošačem treba izbjegavati. Dokazi-
vanje da smo, zapravo, mi u pravu, a da potrošač
griješi, nije vrijedno ako ćemo ga zbog toga izgu-
biti. S obzirom da se na taj način može izazvati naj-
češće kontra efekat, debatu sa potrošačem nikada
nećemo dobiti, pa ga stoga ne treba ni dovoditi u
takvu poziciju.
Ako potrošač traži neku ekstra uslugu, treba uči-
niti sve da mu se kaže „DA“. Činjenica je da ćemo
na zahtjeve potrošača odgovoriti na najbolji mo-
gući način ako mu pružimo priliku da postavlja
zahtjeve. Nekada se ti zahtjevi mogu kositi sa
prethodno već utvrđenim pravilima, međutim, 93

ukoliko to što potrošač traži od nas nije protiv-
pravno, treba se potruditi i izaći mu u susret. Pri
tom, i ako se napravi izuzetak, to ne treba da nas
obeshrabri i sruši sliku narušavanja našeg već
utvrđenog načina poslovanja. Fleksibilnost nam
u tom slučaju može samo donijeti dobit, a shod-
no različitosti želja i prohtjeva potrošača, datu
situaciju treba da posmatramo kao izuzetak za
jednog potrošača, a ne stvaranje novih pravila i
kršenje postojećih. U praksi se dešava da se otku-
pom određene firme i nastavkom poslovanja u
istoj branši uz promjenu menadžmenta, a samim
tim i određenih pravila poslovanja, dešava da se
susretnemo sa mušterijama koje su navikle na
jedan tretman primanja određene usluge i traže
baš isti takav u starom – novom okruženju. U tom
slučaju treba odreagovati taktički, poput Mars-
hall Fielda, trgovca iz Čikaga, koji je susrećući se
sa sličnom situacijom, izgovorio svoju čuvenu re-
čenicu: „Dajte dami šta želi“.
S obzirom da ljudi koji su u direktnom kontaktu
sa potrošačima igraju najkritičniju ulogu u isku-
stvu potrošača, trebaju znati šta da kažu i kako
da se ponašaju u svim mogućim situacijama.
Dakle, zaposlenima treba dati smjernice kako da
se ponašaju i odreaguju u različitim situacijama
kako bi iskustvo potrošača bilo što pozitivnije i
prijatnije.
A šta naši potrošači misle o nama, takođe je bit-
na činjenica radi unapređivanja poslovanja. Da
bismo saznali, trebamo ih pitati. Kratak upitnik o
uspješnosti u poslovanju i zadovoljenju njihovih
potreba može biti pravo rješenje, pogotovo ako
se postavi na neko vidno mjesto, pored kase ili
na izlazu iz radnje. Da bi se povećala vjerovatno-
ća povraćaja upitnika, uz njega se može dostaviti
i povratna koverta ili obavještenje potrošača o
prijemu povraćaja upitnika, kao i zahvalnost uka-
zana zbog usluge, koju su, ovog puta, oni nama
učinili.
Prethodno navedeni predlozi su samo neki od
načina da se na što bolji način pristupi potroša-
ču, što je od ključnog značaja za uspješnost po-
slovanja, jer se uspjeh ne mjeri brojem osvojenih
potrošača, već brojem zadržanih potrošača! Per-
cepcija svakog od njih pojedinačno o preduzeću
odrediće uspješnost samog preduzeća, odnosno
94 naš uspjeh!
Uticaj novih tehnologija
Milica Kovačević
Poslednji trend digitalne ekonomije je pojava
SMART uređaja i wireless tehnologije. Jednom
kada uđu u naš život ne možemo ga zamisliti bez
njih. Ti uređaji su izmijenili našu svakodnevicu, uz
njihovu pomoć samo jednim dodirom možemo
pristupiti brojnim sadržajima, bilo kada i bilo gdje.
Upravo ta dostupnost im daje prednost nad klasič-
nom tehnologijom, jer “informaciona tehnologija
smanjuje vrijeme i prostor.“1
Tehnologije daju veliki broj mogućnosti, kako na
poslovnom planu, tako i na privatnom. Lakoća
dolaženja do informacija stvara povoljni poslovni
ambijent, a s druge strane daje mogućnost izbora.
Pojava društvenih mreža briše granice i udalje-
nost među ljudima. Paradoksalno, ista ta tehno-
logija pravi nevidljive granice i živi kontakt gubi
na značaju.
“U cijeloj istoriji čovječanstva tehnološki razvoj je
odlučujuće uticao na razvoj društva.”2
U zavisnosti od ugla posmatranja, ovaj novi oblik
društva može imati pozitivne i negativne strane.
Jaz među ljudima- u velikim gradovima ljudi su
nekada koristili vrijeme u gradskom prevozu da
komuniciraju sa saputnicima, da upoznaju nove
ljude i razmijene mišljenje sa njima, dok je danas
“druženje” sa telefonima mnogo prisutnije.
Ukoliko nove tehnologije posmatramo isključivo
kao trend digitalne ekonomije i kroz njen uticaj
na poslovanje, može se lako zaključiti da je po-
slovanje olakšano i da daje nove mogućnosti. Po-
sao je sada moguće obavljati i od kuće, a ujedno
provoditi vrijeme sa porodicom. U svijetu kakav je
danas, odnosno u svijetu koji mnogi autori nazi-
vaju “globalno selo”, tehnologije ispunjavaju svoju
obavezu tako što omogućavaju ljudima blizinu.
Najnoviji eksperiment Japana omogućiće ljudima
da putem svojih pametnih telefona razgovaraju
sa ljudima koji ne koriste isti jezik kao i oni, tako
što će obije strane govoriti svoj maternji jezik, a
telefon će pomoću aplikacije prevoditi razgovor.
Očigledno je da će i prirodne granice koje jezik
postavlja biti izbrisane.
Uprkos svim pogodnostima koje nude, neki nauč-
nici strahuju od lošeg uticaja na psiho-fizički razvoj
omladine. Po njihovim riječima, fizički i mentalni
na društvo
razvoj novih generacija može biti ugrožen ukoliko
se nastavi korištenje ovih uređaja u tolikoj mjeri.
Oni na određeni način sprečavaju procese, odno-
sno potrebu za razmišljanjem, što zapravo održava
mozak u formi, baš kao i ostali mišići koji vreme-
nom atrofiraju u slučaju pasivnosti. U prilog ovoj
tvrdnji ističu to da onaj ko stalno koristi navigacio-
ni uređaj kako bi došao do cilja, slabi osjećaj za ori-
jentaciju. Ne opada samo sposobnost snalaženja u
prostoru, nego se i fizički smanjuje volumen dijela
mozga koji je za to zadužen.
Neki roditelji su mišljenja da njihova djeca mogu
biti uspješnija ukoliko ranije počnu sa upozna-
vanjem kompjuterskih funkcija, ali kao i u svemu
ostalom i u tome treba naći mjeru, postepeno
podučavati djecu. Svakako, odgovornost je u tom
periodu na roditeljima i obrazovnom sistemu, koji
treba da ih uputi. Nije rijedak slučaj da omladina
pretjera, posveti sve svoje slobodno vrijeme druš-
tvenim mrežama, igricama, i sličnim zabavnim
sadržajima. Prirodni ambijent, zdrav vazduh, biva
zamijenjen zagušenim, poluosvijetljenim sobama.
Stoga je od izuzetne važnosti da se njeguju svevre-
menske vrijednosti i aktivnosti.
Nasuprot ovakvom gledištu stoji ono koje razvoj
tehnologije posmatra kao pozitivnu pojavu. Kao
primjer može poslužiti primjena tehnologije u me-
dicini. Sada wireless senzor tehnologija omoguća-
va lakše praćenje znakova života kod pacijenata u
kritičnom stanju. Zdravlje pacijenata može biti pra-
ćeno u teškim stanjima, poput sleep apnea-e i sl.
Ono što smo nekad posmatrali kao naučnu fan-
tastiku, danas je realnost, dio naše svakodnevice.
Tehnologija napreduje takvom brzinom, da je po-
nekad teško uhvatiti njen korak. Dok u određenim
djelovima svijeta nijesu riješena egzisten-
cijalna, a kamoli pitanja novih tehnologija,
iz onih razvijenih iz dana u dan dobijamo
vijesti o novim ili poboljšanim rješenjima,
novim proizvodima. Tržište nastoji da za-
dovolji potrebe korisnika, odgovori na nji-
hove brojne zahtjeve.
Možemo zaboraviti na miš, tastaturu, dodir,
jer buduću generaciju računara činiće gestikulaci-
ja, pokreti, pa čak i same misli. Već sad se pojavlju-
ju sićušne naprave, koje obavljaju sve željene funk-
cije. I to iste one naprave koje su nekada zauzimale
čitave zgrade ili prostorije.
Ljudska znatiženja je bezgranična. Postavlja se pi-
tanje gdje je kraj ovom procesu? Kraja nema. Jed-
nom započet, zagolicao je maštu onih koji teže no-
vim saznanjima, novim mogućnostima. I ne samo
njima, već se proširio na šire mase, na društvo gdje
svako nastoji da da svoj mali ili veliki doprinos ra-
zvoju. Kreirana je nova kultura, u kojoj se znanja
dijele, time multiplikuju i obogaćuju. Ovdašnje
generacije neće biti svjedoci mnogih otkrića, ali su
svakako začetnici jednog novog svijeta i poretka.
Endnotes
1 Riderstrale, Jonas, Nordstrom, Kjel: Funky Busi-
ness, Kapital igra kako talenat svira, Plato, Beo-
grad, 2004, str. 59.
2 http://www.preduzetnistvo.ef.ac.me/doku-
menta/tehnologijaiinovacije-skripta.pdf
95
 Budimo preduzetni(ci)
Nevena Keković
Vjerujem da nema boljeg načina da se obi-
lježi Međunarodna sedmica preduzetništva,
od toga da se stvore uslovi za susret crno-
gorskih preduzetnika i onih koji to namje-
ravaju jednom da budu. Susret entuzijazma
na početku karijere, na kom se nalaze stu-
denti, i iskustva koje je gradilo kompanije sa
zvučnim imenima na crnogorskom tržištu,
svakako, je morao biti koristan.
Prvenstveno studentima, naravno. Imali smo od-
ličnu priliku da vidimo gdje nas, uz izvjesne okol-
nosti i čeličnu volju, može dovesti put kojim smo
krenuli.
Uvjerili smo se na rečenim primjerima da taj put
laganim mogu smatrati samo veoma naivni i da
ćemo često doći u situaciju da dignemo ruke od
poslovne ambicije. Upravo tu se stvara jaz između
onih koji su uspješni preduzetnici i onih koji to ni-
jesu. Oni prvi sami sebe obilježe onda kad riješe
da istraju.
Uvriježen je stav da ni jedan početak nije lak. Naši
gosti su to potvrdili. Zapravo, niko od njih nije imao
one željene, idealne uslove da otpočne bez straha i
neizvjesnosti. Ali, to preduzetništvo i jeste! Odluka
i istrajnost uprkos riziku. U ovakvim okolnostima,
naučili smo, skepticizmu nema mnogo mjesta i
kada nešto ne ide idealno po planu, ne treba odu-
stati, nego se prilagoditi.
Odlično je znati da na poslovnoj sceni naše države
postoje uspješni primjeri poslovanja. Ta činjenica
je odličan stimulans i ne ostavlja prostora za izgo-
vore zbog kojih ne bismo počeli da radimo i uzi-
mamo život i posao u svoje ruke.
Sa druge strane, ponuđen nam je i odgovor na pi-
tanje kako to rade u Americi. Možda je teško po-
vući paralelu između sistema na dva kontinenta sa
očiglednom razlikom u kvanitativnim i kvalitativ-
nim karakteristikama, međutim, nesporno je pri-
mjenjivo i poučno.
Za početak, moramo govoriti o opštem pogledu
na preduzetništvo, o preduzetničkom duhu usađe-
nom u mentalitet i navike, koji je, svakako, plodnije
tlo od onog gdje je vjekovima mnogo više cijenje-
no kada umreš za državu nego kada živiš za nju.
96
Možda možemo postaviti pitanje kada se u Ameri-
ci stvara preduzetnik, a kada u Crnoj Gori, pri tom
imajući u vidu da nerijetko sa blagim ponosom gle-
damo na humoristični prikaz lijenih Crnogoraca.
Naši gosti iz Amerike poručili su nam da se pre-
duzetnik kod njih stvara i stasava od malih nogu
i takva tradicija traje već 200 godina. Teško je ići
u korak sa ovakvom činjenicom, međutim, možda
bismo trebali da vidimo šta se to može učiniti. Šta
može da učini država da bi stvorila pogodnu klimu
i potom, da li može išta učiniti ako imamo problem
u sistemima vrijednosti i mentalitetu u cjelini.
Osvrnimo se na početke, koji se obično nalaze u
osnovnoj ćeliji društva – porodici. Na primjer, ame-
ričkim roditeljima je sasvim prihvatljivo da njihov
potomak prodaje slatkiše kao izviđač ili da sam
izađe na ulicu i od limuna, vode i šećera pravi, pa
prodaje – limunadu. Potom, niko ne vidi ništa ne-
podobno u tome da se mladi čovjek otisne iz ro-
diteljske kuće i počne da živi sam, iako, načelno,
ne mora to da čini. U Crnoj Gori ova praksa još ne
nailazi na podršku roditelja, a ni djece. Samim tim,
mladom čovjeku nije u svijest usađen niz vrijedno-
sti – samostalnost, odgovornost i radne navike.
Potražiti uzrok u nekom drugom uvijek je najlakše,
ali su odgovori često jednostavniji nego što pret-
postavljamo.
Drugim riječima, naše mogućnosti i naša buduć-
nost su isključivo naša odgovornost. I to koliko
smo spremni da, umjesto vječitog sukoba tradicije
i inovacije, napravimo sklad ova dva elementa. U
velikoj smo prednosti jer imamo dobre primjere iz
svijeta i iz neposrednog okruženja na koje se mo-
žemo osloniti.
Iskreno se nadam da nove generacije postaju svje-
snije sopstvene odgovornosti za poslovnu klimu
u državi. Iako obavezuje, ova činjenica morala bi
da nam imponuje. Nije lako promijeniti načela cje-
lokupnog društva, ali ako svi počnemo od sebe,
uspjeh neće izostati.
Ljubljana Calling
Vlado Stanišić
Organizacija. Prva riječ koja mi pada na pamet kada
želim opisati moj dosadašnji boravak u Sloveniji.
Želja za akademskim usavršavanjem, drugačijim
životom i promjenom podgoričke svakodnevice
dovela me je na Ekonomski fakultet u Ljubljani.
Suviše sam mlad da bih pamtio suživot jugoslo-
venskih republika, ali me sudar kultura naše dvije
države ponekad navodi na pomisao da nikad ni-
smo bili zastupnici doktrine bratstva i jedinstva.
Kao turista nisam primjećivao kompleksnost živo-
ta sa kojim se suočavaju moji današnji sugrađani.
Danas je slika potpuno drugačija. Iako ni ovdje ne
teče med i mlijeko, zastupam stav da je uvijek bo-
lje ukazivati na pozitivne stvari. U skladu sa tim,
podijelio bih sa vama par pojmova (događaja) koji
su, po meni, ključni za razumijevanje ovdašnjeg
studentskog života.
Pročitajte početnu riječ teksta. To je prvo sa čime se
susrećete kad uđete na glavna vrata fakulteta. Im-
pozantan sklop zgrada, nezavisnih na prvi pogled,
čine koherentan skup u kojem se do tančina zna
zadatak svakog pojedinca. Počev od recepcije, ka-
feterije, preko učionica, sve do mjesta gdje pratim
predavanja, imam utisak da ovdje ništa ne može
„poći po zlu“. Naše prostorije su off limits za sve koji
nisu studenti ili profesori IMB-a (INTERNATIONAL
PROGRAMME IN BUSINESS ADMINISTRATION).
Kompletan sadržaj i inventar nam je dostupan 24
sata dnevno, sedam dana u nedjelji. Cijeli fakultet
je pokriven wireless konekcijom, posjedujemo de-
setine kompjutera, štampače, projektore, čak i ku-
hinju (za one najupornije). Predavanja se odvijaju
u vrlo opremljenim učionicama, sa eminentnim i
svjetski priznatim profesorima. Stil predavanja je
potpuna suprotnost ex-cathedre, sa aktivnim uče-
šćem cijele generacije kroz razne zadatke,
projekte i analize.
Komunikacija. Mjeri se u megabajtima. Sve
relevantne informacije dobijate na svoj
lični studentski profil koji se aktivira istog
momenta kada postanete član fakulteta.
Literatura, slajdovi, rezultati ispita su na
samo dva klika udaljeni od vašeg kompju-
tera. Tačnost i pravovremenost su vizit karta ovog
fakulteta. Mada, nedoumica će uvijek biti. A ukoli-
ko ih imate, koordinatori smjera su vam na usluzi
svakog dana. Za njih ne postoji nerješiv problem.
Mreža. Hiljadu godina ispred naše studentske mre-
že. Ovdje ne možete biti Zlatko Gavrilović i isto-
vremeno biti na čelu studentske organizacije. Vaš
zadatak je daleko složeniji od organizovanja žurki i
ekskurzija. Tu ste da rješavate probleme, igrate ulo-
gu medijatora između uprave i studenata. Studen-
ti svih godina imaju svog predsjednika. IMB smjer
ima dva zastupnika koji se staraju o svakodnevnim
potrebama kolega. Iskrenost i otvorenost su ključ-
ne u premošćavanju mogućih prepreka.
I za kraj;
Uspjeh. Because failure is not an option. Alfa i ome-
ga ove cijele kratke priče. Pojam koji povezuje sve
igrače u ovoj “igri”. Cilj je jedan i njemu svi težimo.
Trud i mukotrpan rad su izuzetno cijenjeni. Kom-
binacija ta dva inputa će neminovno donijeti re-
zultate.
Pitate se da li ima i negativnih stvari? Naravno. Ali,
o tome nekom drugom prilikom.Uvijek treba pri-
kazati sjajniju stranu medalje.
97
 U službi studenata
Alden Selmanović
Jedanaestog oktobra tekuće godine na Eko-
nomskom fakultetu održani su izbori za stu-
dentske predstavnike u Studentskom parla-
mentu i u okviru samog fakulteta za period
od naredne dvije godine. Zahvaljujući podrš-
ci kolega, imaću čast i obavezu da obavljam
posao studenta povjerenika u narednom
periodu, a drugi predstavnik studenata u
Studentskom parlamentu biće kolega Dražen
Gazivoda. Takođe, treba istaći da ću kao povjerenik
našeg fakulteta biti u prilici da zastupam interese
kolega, ali i fakulteta u Senatu Univerziteta Crne
Gore i da dam puni doprinos afirmaciji u regionu već
prepoznatog Ekonomskog fakulteta, ali i svoje viđe-
nje statusa studenata i studentske problematike na
nivou Univerziteta.
Inače, uloga i zadatak studenta povjerenika je upra-
vo rad na poboljšanju statusa studenata, rješavanje
problema s kojim se svako od nas sreće u toku studi-
ranja, ali i povezivanje profesora i studenata i dopri-
nos otklanjanju eventualnog problema nedostatka
komunikacije, a u cilju uspješnijeg školavanja, pune
afirmacije fakulteta, kao i studentskih organizacija
koje u okviru njega funkcionišu, kao i koordinacija
studentskih aktivnosti.
Kao jedan od ciljeva u toku kampanje za izbor stu-
dentskih predstavnika naveo sam upravo postizanje
što bolje atmosfere u okviru fakulteta; odnosno cilj mi
je da naš fakultet bude mjesto koje će studenti sa za-
dovoljstvom posjećivati, u njemu se ugodno osjećati
i postići visok nivo znanja, kako iz oblasti ekonomije,
tako i iz života da bi po sticanju diplome bili spremni
za izazove koje moderno društvo nudi. U funkciji
toga, a u saradnji sa ljudima koji će u narednom peri-
odu voditi brigu o svijetloj budućnosti Ekonomskog
fakulteta Podgorica, radi se na poboljšanju već po-
stojećih vannastavnih aktivnosti i njihovoj promociji,
pokretanju nekih novih događaja, ali i njegovanju
onih koje su već zaštitini znak našeg fakulteta – ak-
cija dobrovoljnog davanja krvi, humanitarnih akcija,
obilježavanja nedjelje studenata, tribina i okruglih
stolova na ekonomske, ali i aktuelne društvene teme,
prepoznavanju i podsticanju najkvalitetnijih kadrova
koje Ekonomski fakultet proizvodi.
U okviru fakulteta funkcioniše veći broj sekcija: Sek-
cija za studentsku razmjenu i saradnju, Sekcija za
studentsku praksu, Volonterski klub fakulteta,
98 Umjetnička sekcija kao dokaz inovativnosti i svestra-
nosti studenata ekonomije, a u toku je i formiranje
Debatnog kluba Ekonomskog fakulteta koji će imati
priliku da prezentuje retoričke sposobnosti i steče-
na znanja mojih kolega i na nivou Univerziteta. Ono
što je bitno napomenuti je da svaka od ovih grupa
funkcioniše isključivo u cilju što lakše koordinacije
aktivnosti, ima izuzetnu međusobnu saradnju i plod
je koordinisanog rada studenta povjerenika, kolega
iz SSEF i talentovanih koleginica i kolega.
Akcenat će biti stavljen i na rad Sekcije za međuna-
rodnu razmjenu i saradnju, koja već postoji, a u na-
rednom periodu će studentima omogućiti precizan
u uvid u mogućnosti koje im se nude u oblasti raz-
mjene, to jest prezentovati programe i destinacije
na kojima mogu provesti dio svog školovanja i na
taj način obogatiti svoj studentski život i steći ne-
procjenjivo iskustvo. Takođe, ova sekcija će raditi na
regionalnom povezivanju našeg fakulteta na nivou
studenata, organizaciji razmjena studenata ili posje-
ta nekom od ekonomskih fakulteta.
Sekcija za studentsku praksu ima za cilj da studenti-
ma pomogne u provjeri teoretskih znanja na terenu,
to jest praktično, a aktivnost studentske prakse kao
složen zadatak realizovaće se u saradnji sa upravom
fakulteta kao, uostalom, i sve pomenute aktivnosti,
ali i nadležnim državnim organima. Kao pozitivan
pomak u ovoj oblasti pomenuo bih praksu sprovede-
nu u Investiciono-razvojnom fondu Crne Gore koja
je bila, praktično, prvi iskorak u ovoj oblasti i uvod u
dalje aktivnosti.
Što se tiče kontakta studenta povjerenika i studena-
ta, kolegama na raspolaganju stojim svakog dana u
kancelariji br.106 na I spratu, takođe i putem društve-
nih mreža, a u pripremi je i blog koji će omogućiti
još bolju interakciju i razmjenu informacija. U toku
je i rad na formiranju Studentskog vijeća Ekonom-
skog fakulteta sa predstavnicima svih godina, ali i
predstavnicima Studija menadžmenta u Podgorici i
Bijelom Polju, kao dodatni iskorak u potpunom po-
vezivanju svih studenata i uprave fakulteta.
Na kraju, iskoristio bih priliku da pozovem sve kole-
ginice i kolege da aktivno uzmu učešće u kreiranju
svakodnevice na našem fakultetu, da se uključe u rad
pomenutih sekcija, ali i novoformiranog Ženskog bi-
znis kluba (SBWA) ili u direktnoj komunikaciji daju
svoje predloge i sugestije koji će pomoći da kvalitet
studiranja bude na što višem nivou.
Studiranje u Beču: vodič za „preživljavanje“
kroz principe ekonomije
Jovana Žugić i Ivana Jovović
Repetitio est mater studiorum! Ovim radom želje-
le bismo da podsjetimo svoje koleginice i kolege
na davno naučene ( a do neke od kasnijih godina
možda i zaboravljene ) ekonomske zapovijesti1,
koje za život studenata na razmjeni u Beču posta-
ju neophodne.
1. Ljudi se suočavaju sa trade-offom – Pitanje koje
smo postavile sebi uoči prijavljivanja za program
bilateralne saradnje sa WirtschaftsUniversitaat
bilo je da li se isplati jedan cijeli semestar prove-
sti u inostranstvu ( sa obrazovnog, društvenog,
finansijskog aspekta). Razmatrajući pitanje da-
nas, dolazimo do zaključka da je odgovor pozi-
tivan; i ne samo to, već bismo preporučile sva-
kom studentu ekonomije da donese tu odluku.
Kroz ostale principe, dokazaćemo i zašto.
2. Trošak nečega je ono čega se moraš odreći da
bi to stekao – Na prvi pogled, odlazak iz nai-
zgled savršenih uslova: udobnog i ustaljenog
života, studiranja na maternjem jeziku, majki-
ne kuhinje i ostalih beneficija djeluje kao pre-
više veliko odricanje radi ‘ekskurzije’ u trajanju
od četiri mjeseca. Primijetile smo kako se veli-
ki broj studenata upravo iz navedenih razloga
ne prijavljuje za programe razmjene. Pri tome,
kolegama bismo htjele da skrenemo pažnju na
drugu stranu medalje, koja se tiče koristi. Ona
podrazumijeva sticanje samostalnosti, upozna-
vanje sa novom kulturom, usavršavanje stranog
jezika, proširivanje znanja i interesovanja. Sma-
tramo da je Beč idealno mjesto za prvo iskustvo
studiranja u inostranstvu. Prije svega, nalazi se
na sat i četrdeset pet minuta leta od Podgorice,
a konekcija postoji šest dana u nedjelji. U pri-
log činjenici da je potencijalno u pitanju prva
razmjena, idu i godišnji prijemi u crnogorskoj
ambasadi koji za cilj imaju povezivanje stude-
nata koji se trenutno nalaze na razmjeni, ali i
onih koji su u Beču na redovnim studijama. Ovo
doprinosi tome da se crnogorski student prak-
tično nikad ne osjeti usamljenim. Takođe, od
značaja su i brojne benificije, kao što su niske
cijene karata javnog, međugradskog i među-
narodnog prevoza, obroka u menzi, ulaznica za
muzeje, koncerte, balet ili operu, učlanjivanja u
biblioteke.
3. Racionalni ljudi razmišljaju o marginalnim vri-
jednostima – Za polaznu tačku naše neeko-
nomske analize uzećemo jedan dodatni dan
proveden u Beču, tj. njegove troškove i koristi
ćemo smatrati marginalnom. Uzevši u obzir
eksplicitne i oportunitetne troškove jednog
prosječnog dana, i uporedivši ih sa marginal-
nim koristima istog, došle smo do zaključka
da je drugi segment taj koji preovladava. Ako
nam ne vjerujete, zamislite da se svake dvije
nedjelje nalazite u različitoj evropskoj prije-
stonici, zaboravite na klasično srednjoškolsko
predavanje po modelu profesor priča, a učeni-
ci hvataju bilješke, pomislite na božićne vaša-
re, fakultetski bal, subotu ujutro na Karlsplacu i
nova poznanstva.
4. Ljudi reaguju na podsticaje – U našem slučaju,
podsticaje predstavljaju razne stipendije. Što
se tiče Beča, ‘ima ponešto za svakog’. Na prvom
mjestu je opcija CEEPUS stipendije, koja podra-
zumijeva potpuno plaćenu školarinu i mjesečne
izdatke koji pokrivaju troškove doma, ishrane, a
i džeparac. Studentima Ekonomskog fakulte-
ta u Podgorici, pored CEEPUS-a, dostupan je i
program bilaterale, pri čemu su informacije za
obje mogućnosti lako dostupne svim zaintere-
sovanima, bilo kroz informativna predavanja u
Rektoratu Univerziteta Crne Gore, konsultacije
sa timom zaduženim za međunarodnu sarad-
99

nju, ali i kroz kontakt sa kolegama koji su slično
iskustvo već imali.
5. Razmjena dovodi svakog u bolji položaj – Naše
razumijevanje petog principa ekonomije bazi-
ra se na razmatranju ne trgovine između dvije
zemlje, već razmjene studenata. Iako Crna Gora
nema apsolutnu prednost, u poređenju sa Au-
stijom ima određene komparativne prednosti.
Boravak ovdje nam je pomogao da ih i same
prepoznamo, kroz kontakt sa brojnim studen-
tima, ne samo iz Beča, već i iz drugih evropskih
gradova. Naša zemlja je uglavnom privlačna
zbog njene veličine, turističke atraktivnosti,
mentaliteta, ali i dinamike studentskog života.
6. Tržišta (znanja) su obično dobar način da se
organizuju aktivnosti – Za potrebe ovog rada,
tržišta smo poistovjetili sa fakultetima, a eko-
nomske subjekte sa studentima. ‘Nevidljiva
ruka’ je u ovom modelu mehanizam zapošlja-
vanja nakon završenih studija. Da bi doveli ovo
tržište u ekvilibrijum, tj. da bi svi studenti2 bili
u mogućnosti da nađu posao, sve više posta-
je neophodno iskustvo života i studiranja u
inostranstvu, koji su omogućeni kroz saradnju
između fakulteta. Uporište za ovu postavku
nalazimo i u procesu globalizacije, koja uzima
sve više maha u Crnoj Gori, gdje postaje ne-
ophodno poznavati više jezika, upoznati se sa
drugačijim procesima sticanja znanja, postati
bliži potrebama univerzalnog kupca. Beč ima
viševjekovnu tradiciju povezivanja Istoka i Za-
pada, koja traje do današnjeg dana, pa je za ove
potrebe savršen izbor.
Željele bismo da se osvrnemo na citat kojim smo
započele ovaj rad, i da damo svoju adaptaciju, in-
spirisanu životom u Beču : Experiment est mater
studiorum. Koliko god da je bitno s vremena na
vrijeme ponoviti stare postavke, za uspješnost u
svakom polju neophodno je malo hrabrosti. Iz lič-
nog iskustva tvrdimo da se rizik isplati.
Endnotes
1 Pri čemu mislimo na Menkjuovih deset prin-
cipa ekonomije, od kojih smo za potrebe rada
izdvojile 6 koje se tiču ponašanja potrošača i
firmi
2 U realnim uslovima, svi se zamjenjuje sa ve-
ćina, ali da bismo ostale vjerne ekonomskom
modelu smo se pridržavale pravila za odeđiva-
100 nje ekvilibrijuma
Genercije koje društvu po
Božica Vujović
Fakultet u Ulici Jovana Tomaševića broj 37 sve više
i više odiše posebnom ljepotom, vedrinom i speci-
fičnošću, premda je uvijek zračio najljepšim umjet-
ničkim notama, u posljednje vrijeme, naš fakultet
je po broju vannastavno aktivnih studenata, ofor-
mljenih klubova, učeća studenata u svim društve-
nim sferama, sigurno na prvom mjestu.
Naši studenti hrabro pomjeraju granice. O njiho-
vim sposobnostima, vještinama, volji za radom i
druženjem svjedoči njihovo učešće i aktivnosti u
nekim klubovima unutar fakulteta.
Tu je SSEF, kao i SSSM, koji se dugi niz godina
bave studenskim problemima, uljepšavaju druš-
tveni i kulturni život i sprovode mnoge aktivnosti
koje su od opšteg značaja, ne samo za naš fakultet,
već i za širu društvenu zajednicu.
Zatim EKOMEN, koji je zadužen za sva sportska i
rekreativna dešavanja naših studenata u sklopu
Ekonomskog fakulteta, kao i univerziteta.
Slijedi klub koji je osnovan početkom prošle godi-
ne. Naime, riječ je o volonterskom klubu Ekonom-
skog fakulteta (VEF), koji je u protekloj godini spro-
veo niz aktivnosti koje će nastojati da ponovi i ove
godine, naravno, uz proširenje plana rada. Unutar
Volonterskog kluba oformljena je i dramska sek-
cija, koja je prošle godine predstavom „Računajte
na nas“ dokazala umjetničku sklonost naših stu-
denata. Predstava govori o životu studenata, ističe
tradicionalne vrijednosti i raznoliki mentalit našeg
društva. Scenario, režiju i uloge potpisuju studenti
Ekonomskog fakulteta. Predstava je izvođena dva
puta na fakultetu i oba puta je protekla u najboljoj
atmosferi i na opšte oduševljenje svih prisutnih. Sa
profesorima Milivojem Radovićem i Draganom
Lajovićem odlučujemo da posjetimo i kolege u Bije-
lom Polju, sada se spremamo za nastup u Nikšiću, a
onda slijedi i Cetinje. Naoružani osmijehom nasto-
jaćemo da posjetimo sve gradove naše države.
Dramska sekcija prerasta u umjetničko druš-
tvo Ekonomskog fakulteta (UDEF) i u saradnji sa
Otvorenim amfiteatrom Ekonomskog fakulteta
počela je da radi u novembru. Ono čime ovaj klub
već sada može pohvaliti je broj amaterskih gluma-
ca, pjevača, recitatora, komičara, pisaca koji pred
sobom imaju jedan zanimljiv posao. Pored ostalih
redovnih aktivnosti za studente, jednom mjeseč-
ručuju „Računajte na nas“
no članovi ovog kluba pokušaće kroz razne ani-
macije da izmame osmijeh svakom ko se tog dana
zadesi na našem fakultetu. Naime, 23. novembra
je proslavljen „Dan osmijeha“. Članovi umjetničkog
kluba od ranog jutra su počeli sa pripremama za
proslavu. Fakultet je izlijepljen kreativnim natpisi-
ma koji su nagovještavali da je u toku Dan osmi-
jeha. Na glavnom ulazu kolege, profesori i osoblje
fakulteta su dočekivani sa kolačima, zagrljajima,
osmijesima, pjesmom. Profesori su ostavljali zani-
mljive poruke našem klubu. Umjetnički klub je do
18 časova slavio Dan osmijeha.
Početkom decembra slijedi umjetnički dan fakul-
teta. U jutarnjim časovima očekuje nas otvaranje
izložbe poznatih crnogorskih fotografa, dok ćemo
u popodnevnim časovima uživati u izložbi slika
naše bibliotekarke Dušanke Božović. U večernjim
satima vas očekuje još jedna predstava, „Noć ka’ i
svaka druga“, gdje scenario, režiju i uloge potpisu-
ju članovi našeg kluba, među glumcima naćiće se i
naš profesor Milivoje Radović.
I za kraj ljetnjeg semestra, priredićemo još jedan
dan osmijeha i time proslaviti uspješne protekle
aktivnosti i poželjeti srećne prestojeće praznike.
I za kraj, nekoliko redova za najmlađi i najljepši
klub na fakultetu :) Riječ je o Studentskom biznis
ženskom klubu (SBWA), koji je počeo da radi u no-
vembru, a koji ima za cilj afirmaciju studentkinja za
tržište rada. Članice kluba su studentkinje sa svih
godina studija, kao i studentkinje studija menad-
žmenta. Plan kluba jeste organizovanje brojnih
radionica, kurseva, seminara, okruglih stolova, de-
bata, izrade biznis planova. Februar i mart će biti
rezervisani za dane debate, gdje će se debatovati o
opštim temama, iste će biti takmičarskog tipa. Naj-
prije se takmiče studenti i studentkinje,
zatim asistenti i asistentkinje, profesori
i profesorice, SBWA I SSEF, a onda slijedi
polufinale i finale. U maju pripremamo
Ženski biznis dan. Pomenuli bismo mr Ju-
liju Cerivić, mr Milijanu Novaković, mr
Selmu Demirović koje su koordinatorke,
kao i našu savjetnicu doc. dr Anu Lalević-
Filipović i dekana doc. dr Dragana Lajovi-
ća koji se nalaze na čelu našeg kluba; pomenuti su
od samog početka uz nas, pružajući nam nesebič-
nu pomoć i podršku.
Nastojaćemo da zajedničkim snagama sve plani-
rane aktivnosti realizujemo u roku koji je predvi-
đen našim poslovnim planom. Za sada je održano
pet radionica i okruglih stolova na teme : „TIMSKI
RAD“, „ŽENA-PORODICA-KARIJERA“ „KONFLIK-
TI“ „RAD SA MLADIMA. Naše aktivnosi možete
pratiti i na Fejsbuk stranici SBWA- student business
women association.
U drugom semestru, zajedno sa SBWA, počinje da
radi i statističko-istraživački centar Ekonomskog
fakulteta, SICEF koji će se najprije baviti istraživa-
njima na nivou fakulteta, problematikom i temama
vezanim za život studenata tokom studija i nakon
završetka.
Ono što predstavlja snagu naših klubova jeste za-
jednička saradnja svih i naša svjesnost da jedino
tako uspijevamo u svemu i pomjeramo granice.
Jer, kako prof. Dragan Lajović reče našoj generaciji
na posljednjem predavanju discipline biznis: „Vi se
nalazite na daskama koje život znače“.
SSEF,SSSM, EKOMEN, VEF, UDEF, SBWA, SICEF
poručuju samo jedno: RAČUNAJTE NA NAS!
101
 Savez studenata Ekonomskog Fakulteta
Božidar Vuković
Savez studenata Ekonomskog fakulteta
(SSEF) je nevladina, neprofitna i nepolitička
organizacija koja je tokom tri decenije kva-
litetnog angažovanja stekla status krovne
studentske organizacije na fakultetu.
Praćenje kvaliteta nastave, organizacija re-
kreaktivnih sadržaja za studente i borba za
studentska prava samo su neke od redovnih
aktivnosti SSEF.
U prvom redu, Savez se zalaže za očuvanje i po-
boljšanje studentskog standarda. Takođe, SSEF
ima za cilj da, kroz razne vannastavne aktivnosti,
studentima Ekonomskog fakulteta pruži priliku da
steknu znanja, tehnike i vještine koje im mogu ko-
ristiti tokom i nakon studiranja. Tribine, okrugli sto-
lovi i debate o ekonomskim i društvenim temama
koje organizuje SSEF prilika su da studenti prošire
znanja stečena u redovnoj nastavi, formiraju stav i
diskutuju o aktuelnim temama iz oblasti međuna-
rodne i domaće ekonomije.
Savez studenata prepoznao je potrebu za kvali-
tetnim rekreativnim sadržajima na fakultetu, što
je rezultiralo pokretanjem projekta “Kulturne
večeri SSEF”. Podrška je ubrzo stigla i od uprave
fakulteta – “Kulturne večeri” prerasle su u proje-
kat “Otvoreni amfiteatar”. Predstave, projekcije
filmova, muzičko-poetske večeri, karaoke takmi-
čenja postali su redovni sadržaji na Ekonomskom
fakultetu.
Ipak, od svih projekata na kojima SSEF preda-
no radi, naročito smo ponosni na brojne hu-
manitarne akcije čiji smo bili inicijator, kao i na
činjenicu da smo uzor drugim organizacijama i
institucijama u pokretanju sličnih akcija. Sa po-
sebnom emocijom i entuzijazmom svake godi-
ne organizujemo akciju “Osmijeh na dar”, koja je
namijenjena prikupljanju sredstava za djecu bez
roditeljskog staranja iz doma “Mladost“. Svake
godine sve više knjiga, odjeće, igračaka i slatkiša
skupljenih na Ekonomskom fakultetu obraduje
mališane u Bijeloj.
Predan rad i zalaganje za studentska prava prepo-
ručili su nas da budemo prepoznati kao vodeća
studentska organizacija u Crnoj Gori. SSEF ostva-
rio je uspješnu saradnju i sa drugim fakultetima i
102 organizacijama.
• Savez studenata Ekonomskog fakulteta po-
krenuo je akciju umrežavanja u studentskoj
grupi M:tel mreže – više od 1000 studenata
čini grupu za besplatne razgovore.
• SSEF je učestvovao u brojnim kampanjama za
prevenciju narkomanije i AIDS.
• “Zdravo Evropo” je projekat koji je studentima
omogućio da među prvima pređu granicu EU
bez viza.
• Nedjelju studenata Savez obilježava dinamič-
nim i raznovrsnim sadržajima.
• SSEF je pokrenuo inicijativu za organizovanje
studentske praske- sticanje znanja i iskustva
kroz rad u privredi i državnom sektoru.
• U organizaciji SSEF-a održane su brojne tribine
(„Uticaj svjetske ekonomsko krize na privre-
du Crne Gore“, „Za i protiv ulaska Crne Gore u
NATO“, „Menadžment u lokalnoj samoupravi“
...) i okrugli stolovi („Mobilnost studenata UCG-
a“, „Položaj studenata sa invaliditetom“, „ Pred-
nosti i nedostaci Bolonjske deklaracije“ ...)
Osim unapređenja aktuelnih, SSEF planira i realiza-
ciju novih projekata koji imaju za cilj da doprinesu
poboljšanju standarda i kvaliteta studija i student-
skog života. Do kraja studijske 2012/13.godine u
planu su sljedeće aktivnosti:
• Tribina o dobrovoljnom davanju krvi
• Organizovanje davanja krvi na fakultetu
• “Dani bankarstva” - studenti će imati priliku da
prošire svoje znanje o aktuelnim, atraktivnim i
perspektivnim zanimanjima na kojima počiva
crnogorski finansijski sektor
• Šesti Međunarodni forum ekonomskih fakul-
teta
• Nedjelja studenata
• Nastavak umrežavanja studenata u okviru
M:TEL mreže
• Okrugli sto na temu “YES I CAN”
• Uređenje dvorišta fakulteta
• Tradicionalne karaoke Ekonomskog fakulteta
• Ekonomijada 2013.
• Pokretanje marketing radionice
• Rad na razvijanju novih projekata u saradnji sa
novoformiranim studentskim klubovima
• Brojne aktivnosti zabavnog i kulturnog sadr-
žaja
Posebno bismo se osvrnuli na Međunarodni forum
ekonomskih fakulteta . Forum predstavlja okuplja-
nje studenata, asistenata i profesora sa prostora
Balkana, na kojem se razmatraju aktuelne ekonom-
ske teme, kao i teme bitne za studentski standard
i kvalitet studija. Zahvaljujući pokretanju ovog fo-
ruma od strane SSEF-a, u zemljama okruženja su
se pokrenuli slični projekti koji, ujedno, pomažu i
razvijanje međunarodne saradnje.
Savez studenata otvoren je za saradnju sa svim or-
ganizacijama i institucijama koje se zalažu za prava
studenata, poboljšanje studentskog života i kvali-
tet studijskih programa.
Članovi Saveza studenata Ekonomskog fakulteta
mogu biti svi studenti Ekonomskog fakulteta koji
žele da uzmu aktivno učešće u radu i organizova-
nju raznih programa i poštuju Statut SSEF-a.
Drage kolege,
Za svaku informaciju, pomoć ili savjet, budite
slobodni da se obratite SSEF-u.
Naša vrata su vam uvijek otvorena.
103
 Moje iskustvo sa Univerzitetom u Nici
Nikolina Katić
Ekonomski fakultet je 2010. godine potpi-
sao Ugovor o saradnji sa Ekonomskim fa-
kultetom Univerziteta “Sophie Antipolis” iz
Nice, čime je studentima pružena moguć-
nost da dio ispita polažu na francuskom
jeziku i na taj način steknu diplome oba
Univerziteta. Kao apsolvent ekonomskog
fakulteta, mogu reći da sam i ja jedan od
studenata koji su doprinijeli realizaciji ovog
projekta, uspješno završivši prvu godinu studija na
francuskom jeziku.
Na samom početku akademskog obrazovanja,
mojoj generaciji ponuđena je mogućnost besplat-
nog pohađanja kurseva francuskog jezika, i to sve
u cilju sticanja, najprije određenog nivoa znanja, a
zatim i međunarodno priznate diplome o pozna-
vanju francuskog jezika (DELF/DALF). Ideja je bila
da studenti , kroz pohađanje kurseva , podignu
nivo znanja francuskog jezika na nivo koji će im
omogućiti da kvalitetno i nesmetano pripremaju
ispite koji im predstoje. Budući da sam francuski
učila i ranije, i da zaista volim taj jezik, odlučila sam
da se prijavim i uzmem učešće u projektu. Moram
priznati da je u početku interesovanje studenata
za ovaj program bilo veoma veliko, jer kada je ne-
što besplatno, zašto to i ne iskoristiti? Ali, zapravo
i nije bilo “besplatnog ručka”. Kako je vrijeme od-
micalo, obaveze na fakultetu su bivale sve veće i
kompleksnije, oportunitetni trošak pohađanja
kursa se povećavao, tako da je polako taj broj stu-
denata počeo da opada. Bilo je pomalo naporno
uskladiti predavanja na fakultetu kao i spremanje
redovnih ispita, sa kursevima francuskog jezika,
koji su pritom bili svakog dana.
I najzad, došlo je vrijeme za polaganje prvih ispita
na francuskom jeziku. Istorija ekonomske misli je
bio predmet kojim smo, slobodno mogu reći, pro-
104
bili led. Sama pomisao da je potrebno odgovoriti
na esejska pitanja i to na nekom drugom jeziku,
izazivala je strepnju da li ću pri pisanju izostaviti
neko slovo ili pogrešno staviti akcenat. Međutim,
kad sam pročitala mail od prodekana za nastavu,
u kojem su bili rezultati ispita, ispostavilo se da
nije bilo razloga za brigu. Trud se svakako isplatio.
Sedam mojih kolega i ja smo položili sve ispite sa
prve godine i samim tim stekli uslov za upis druge
školske godine na Univerzitetu “ Sophia Antipolis”.
Prednost ovog programa je što studenti polaznici
imaju prvenstvo u odnosu na ostale, kada je u pi-
tanju nastavak školovanja u Nici.
Kao student sa najbolje ostvarenim dosadašnjim
rezultatima na ovom programu, preporučujem
mlađim generacijama da uzmu učešće u projek-
tu, jer im se pruža mogućnost da unaprijede svo-
ja znanja i budu konkurentni na tržištu rada, kako
Crne Gore, tako i Francuske. Smatram da je znanje,
kao najznačajniji resurs današnjice, potrebno isko-
ristiti na pravi način uz neprestani trud da se izno-
va usavršavamo i nadograđujemo svoja znanja iz
određenih oblasti, u kojim želimo da se afirmišemo.
Poznati engleski filozof F. Bacon je zagovarao tezu
„Onoliko možemo koliko znamo“, te je stoga znanje
palica moći kojom diriguje onaj koji ga posjeduje.
Za mene, učenje stranog jezika ne podrazumijeva
samo ovladavanje osnovnim gramatičkim pravili-
ma ili učenje stranih riječi, već i otkrivanje jednog
novog svijeta i tajni neke druge kulture. Budući da
sam imala priliku da par puta boravim u Francu-
skoj, ono što me iznova fascinira je upravo kultura
tog naroda. Vođena pozitivnim iskustvom ,plani-
ram da svoje stučno usavršavanje nastavim na ma-
ster studijama u Nici. Nadam se da ću za neki od
narednih brojeva “Preduzetnika” imati priliku da
pišem upravo o ovom iskustvu.
Redizajn sajta Ekonomskog fakulteta
Tim koji radi na projektu: Bild studio. Kompanija
Bild Studio d.o.o. je osnovana 2007. godine i tokom
proteklih 5 godina uspješno pruža usluge web di-
zajna, grafičkog dizajna, programiranja i SEO-a. Tim
iskusnih profesionalaca sa više od 10 zaposlenih
programera i dizajnera razvija savršena vizuelna i
programerska rešenja koja čine naše klijente zado-
voljnim. Pristup razvoju web sajtova bazira se na
timskom radu. Iskustvo i stalno ažuriranje o novim
trendovima i dostignućima daje nam mogućnost
da klijentu ponudimo visok kvalitet dizajn rešenja.
Karakteristike/opis: Ekonomski fakultet danas
predstavlja ustanovu koja pored produkcije, ne-
ophodnog, ekonomski obrazovanog kadra svojim
naučnim i stručnim potencijalima kroz pozitivnu
transmisiju generiše i pospješuje reformske pro-
cese u privredi i društvu Crne Gore. Ekonomski fa-
kultet organizuje modern nastavu, prožetu sa uče-
njem stranih jezika i informatićkim obrazovanjem.
Upisivanjem Ekonomskog fakulteta imate veliku
šansu da postanete uspješni privrednici, državni-
ci, menadžeri, biznismeni, brokeri, preduzetnici,
specijalisti za bankarsko i berzansko poslovanje,
eksperti za reviziju, računovodstvo i slično. Cilj fa-
kulteta je visok standard obrazovanja.
• pretraga po semestru
• pretraga po nazivu predmeta
• pretraga po nazivu obavještenja
• pretraga po tipu obavještenja, itd.
Jedna od bitnih, ako ne i najbitnija promjena,
jeste studentski servis i oglasna tabla koje omo-
gućuju:
• brži pregled rezultata ispita, materijala sa pre-
davanja, rasporeda ispita itd…
Tom promjenom je omogućeno da svaki predmet
ima svoju posebnu stranicu na kojoj se mogu vi-
djeti podaci o predmetu, oglasna table za taj pred-
met, opšte informacije, plan rada i slično.
Dodatne informacije: U planu je izrada sledećih
servisa:
• aplikacije za mobilne telefone,
• personalizaciju, tj. da svaki student može da
vidi samo svoje podatke nakon logovanja,
• sistem za notifikacije, tj. kad neko obavješte-
nje bude objavljeno studenti koji su prijavljeni
na te predmete bivaju obavješteni preko sms-
a, e-maila i slično.

Izazovi: lakše unošenje i pretraživanje informacija,

veća preglednost i usability, funkcionalnost, efika-
snija upotreba studentskog servisa.

Efikasnost, primenjljivost: Novi dizajn omoguću-

je brže snalaženje, veću preglednost, usability- pri-
menljivost. Kolorizacija je prijatna za oko i pored
dobro sortiranih boxova doprinosi preglednosti,
funkcionalnosti i lakšem snalaženju.

Novi dizajn sajta prati Web 2 standarde, otvo-

renost i slobodu.

Strategija: Olakšano je unošenje informacija i

time svaki profesor i asistent može zasebno ažu-
rirati svoj predmet preko svojih korisničkih poda-
taka. Radi lakšeg snalaženja u pretraživanju, una-
pređena je brza pretraga, tako da se sad pored
godine studiranja i tipa obavještenja može brzo
pretraživati po predmetu. Pored toga napravljena
je i nova napredna pretraga koja mogućuje pretra-
gu svih podataka po svim kriterijumima koje nudi
studentski servis, a to su:
• pretraga po profesoru 105
 Izdavač
Ekonomski fakultet Podgorica
Predsjednik programskog odbora:
Isak Kalderon Adizes
Glavni i odgovorni urednik
Doc. dr Dragan Lajović
Uređivački kolegijum
Prof. dr Milorad Jovović
Prof. dr Nikola Gradojević
Prof. dr Radmil Polenakovik
Prof. dr Srđan Redžepagić
dr Dušan Dobromirov
dr Mladen Radišić
mr Nemanja Nikolić
mr Radivoje Drobnjak
mr Zorica Kalezić
Olja Stanković
mr Selma Demirović
Vladimir Đurišić
Jelena Nenezić
Andreja Prelević
Adresa redakcije
Jovana Tomaševića 37
81000 Podgorica, Crna Gora
Štampa
Montcarton
Tiraž
300
www.ekonomija.ac.me