Molekularna biologija

Molekularna biologija izučava osnovne procese života, njihovu prirodu i

povezanost. Tokom pedesetih prikupljeni su sljedeći podaci o genetičkim
karakteristikama DNK:
1. Da sadržaj DNK postoji u garnituri ćelijskih hromozoma
2. Da sadržaj DNK postoji u ćelijama iste vrste
3. Da genetička informacija DNK se nalazi u redosljedu četiri nukleotida
4. Da ukoliko roditelj ima virus, prenosi genetičku informaciju na
potomstvo
Ovo je omogućilo da 1953. Votson i Krik predlože strukturni model molekula
DNK koji se sastoji iz dva komplementarna polinukleoptidna lanca međusobno
uvijesna u spiralu – povezana vodoničnim vezama. (A = T, G = C)
Tri uslova izgrađenog molekula DNK:
1. Sposobnost samoreprodukcije
2. Sposobnost nošenja genetičke informacije
3. Sposobnost mijenjanja strukture i funkcije

Nukleinske kiseline
U svim ćelijama postoje dva tipa – DNK (dezoksiribonukleinska) i RNK
(ribonukleinska). Njihove uloge su: očuvanje, prenošenje i ostvarivanje
genetičkih informacija. DNK sadrži uputstva za sintezu proteina, a RNK ih
ostvaruje. Molekuli DNK su osnovni sastojak hromozoma, koji se nalaze u
jedrima eukariotskih ćelija. Svaki hromozom sadrži po jedan molekul DNK.
Molekuli RNK se većinom nalaze u citoplazmi, gdje se obavlja sinteza, a ima ih i
u jedrima gdje se sintetiše.

Građa i struktura DNK

Molekuli DNK izgrađuju se od samo četiri osnovne jedinice od tri jedinjenja.
Dva su ista kod svih – dezoksiriboza i fosforna kiselina. Nukleotidi se
međusobno razlikuju po trećoj komponenti – purinskih ili pirimidinskih baza.
Purinske : adenin (A) i guanin (G) Pirimidinske:
citozin (C) i timin (T). Purinski nukleotidi su veći. Nukleotidi se
spajaju fosfodiestarskim vezama u dugačke polinukleotidne lance od kojih se
formira molekul DNK.
Molekul DNK se sastoji od dva polinukleotidna lanca koji se obmotavaju u
dvolančanu zavojnicu – Votson-Krikova spirala. Najbolje uklapanje postiže
adenin sa timinom, a guanin sa citozinom. Parovi baza A-T i G-C se posmatraju
naspramni naspramni lancu dvolančane spirale DNK. Molekuli DNK izolovani iz
različitih bioloških vrsta razlikuju se po veličini i redoslijedu nukleotida. Od
četiri vrste nukleotida može se napraviti bezbroj kombinacija. Molekul DNK
predstavlja uputstva sinteze proteina jednog organizma, a ta uputstva se
prenose na potomke.

Građa i vrste RNK

Njihova građa je veoma slično onoj od DNK. Sastoji se iz četiri vrste nukleotida
koje sadrže fosfornu kiselinu, pentozu i po jednu purinsku ili pirimidinsku bazu.
Umjesto timina se nalazi uracil, a umjesto dezoksiriboze – riboza. Molekuli RNK
su mnogo manji od DNK. To su jednolančani molekuli i sparuju se pomoću
vodoničnihveza. (A – U i G – C). Uloga RNK je da ostvaruje sintezu proteina.
Uglavnom se nalazi u citoplazmi. Postoje tri kategorije RNK:
1. Informaciona
2. Transportna
3. Ribozomska
Informacione sadrže informacije, tj. uputstvo za sintezu proteina. Redoslijed
nukleotida u njima određuje redosled aminokiselina u proteinima.
Transportne služe za prenošenje aminokiselina do ribozoma. Najmanje su od
svih RNK. One obezbjeđuju ugradnju svake aminokiseline na tačno mjesto.
Ribozomske predstavljaju osnovnu komponentu ribozoma. One su
najzastupljenija vrsta RNK.

Pojam i funkcije gena

Život svake ćelije obezbjeđuje se proizvodima hiljada reakcija koje se u njima
odvijaju. Biohemijskim reakcijama ostvaruju se rastenje i razmnožavanje. Bitnu
ulogu u ovim procesima imaju proteini. Zato spajanje aminokiselina u
polipeptidne lance mora biti određeno jer slučajnim ređanjem aminokiselina
neće doći do formiranja funkcionalnih proteina koji treba da obave raznovrsne
aktivnosti u ćelijama. Uputstva za njihovu sintezu nalaze se u molekulima DNK.
Svaki dio DNK koji sadrži uputstva za redoslijed aminokiselina naziva se
strukturni gen. Skup svih gena u jednoj ćeliji naziva se genotip i karakterističan
je za svaku biološku vrstu. U višećelijskim organizmima sve ćelije imaju isti
genotip. Međutim, nisu svi geni aktivni u svakoj ćeliji. Geni kojima se reguliše
aktivnost strukturnih gena nazivaju se regulatorni geni. Fenotip su brojna
obilježja po kojima se prepoznaje jedan organizam. Oni mogu biti vidni, a mogu
biti i mikroskopski ili molekulski. Potomci ne nasleđuju od roditelja fenotip, već
mogućnost da ga proizvedu. Fenotip nastaje kao posljedica uzajamnog
djelovanja genotipa i sredine u kojoj se razvija. Potomci će imati iste proteine i
kao roditelji. Otuda i sličnost roditelja i potomaka. Individualna varijabilnost je
veća kod organizama koji se polno razmnožavaju naspram ostalih, jer postoji
mogućnost kombinovanja gena oba roditelja. Promjene u genima se nazivaju
mutacije. Mutacije mogu biti i letalne (smrtonosne).

Replikacija – sinteza DNK

Potomci moraju imati istu DNK kao i roditelji. To se postiže udvajanjem DNK
molekula prilikom diobe ćelije. Ono se obavlja pomoću enzima koje koriste
roditeljski molekuli DNK kao kalup za sintezu novih. Zato se taj proces i naziva
replikacija. Ove kopije se raspoređuju ćerkama ćelijama svake diobe imanjem
istog genotipa. Replikacija počinje time što se vodonične veze između lanaca
DNK raskidaju i prema svakom lancu redaju nukleotidi koje određuje princip
dopunjavanja. Princip komplementarnosti baza:
1. Odmotavanje DNK
2. Određivanje mjesta početka replikacije
3. Raskidanje vodonične veze između lanca
4. Povezivanje nukleotide fosfodiestarskim vezama i dr.
Proces replikacije je tačan, ali ne i nepogriješiv. Omjer milijardu tačnih
nukleotida na jedan pogrešan. Učestalost greški se povećava izloženošću ćelija
fizičkim ili hemijskim faktorima.

Transkripcija – sinteza RNK

Sličnost u građi RNK i DNK nije slučajna. Molekuli RNK su kopije dijelova DNK –
gena za iRNK, rRNK i tRNK. One služe kao prenosioci i prevodioci genetičkih
informacija. Za sintezu RNK se koristi samo jedan od lanaca DNK, dok se
prilikom replikacije kopiraju oba lanca. Na dijelu koji treba da posluži za sintezu
nekog molekula RNK, lanci DNK se razdvajaju i jedan od njih služi kao kalup
prema kome enzimi se redaju komplementarno naspram ribonukleotida. Zbog
sličnosti RNK i DNK, ovo se naziva transkripcija – prepisivanje. Kada se sa
jednog gena iskopira dovoljan broj molekula RNK, lanci DNK se ponovo spajaju
vodoničnim vezama. Po potrebi se mogu opet razdvojiti na istom ili drugom
mjestu.

Translacija – sinteza proteina

Proces biosinteze proteina – translacija prevodi niz nukleotida u genu u niz
aminokiselina u proteinu. Sve komponente koje učestvuju u biosintezi proteina
okupljaju se u ribozomima, u kojim će se aminokiseline spojiti peptidnim
vezama. U svakoj tRNK su tri nukleotida koja su komplementarna jednom od
kodona na iRNK. Ti tripleti nukleotida nazivaju se anti-kodoni.

Genetičko inženjerstvo
Genetičko inženjerstvo je dobijanje rekombinantnih DNK. Za udvajanje i
umnožavanje gena, najpogodnije su bakterije, jer se ona u povoljnim uslovima,
dijele svakih 30 minuta. Pri svakoj diobi ćelije udvaja se i njena DNK. Protein
koji se sintetiše imaće isti redoslijed aminokiselina kao što bi imao u ćeliji iz
koje je izolovan gen za njega, jer je genetički kod univerzalan. Genetičko
inžinjerstvo koristi se za poboljšanje ili promjene postojećih bakterijskih sojeva,
proizvodnju anitibotika i drugih životnih pomagala. Ono pruža nebrojene
mogućnosti za kombinovanje gena i stvaranje novih genotipova koji se ne
nalaze u prirodnim uslovima.
Gensko inženjerstvo je vrlo raznovrstan i postiže zanimljive rezultate. Ono se
odnosi direktno na tretiranje i mijenjanje DNK.
Hromosomsko inženjerstvo je manipulacija grupa gena u eksperimentima. Te
metode omogućavaju da se u recepijentske sisteme unese donorska nasljedna
tvar u obliku krupnijihčestica. Koriste se tehnike mikroskopske manipulacije.