Konspekt z Pojęcie prawdy w językach nauk

dedukcyjnych- A. Tarski. Sporządzony przez

Pawła Pawłowskiego wersja 1.
Paweł Pawłowski
13 maja 2011

1 Pojęcie zdania prawdziwego w języku potocznym

Celem pracy jest zbudowanie definicji prawdy, która byłaby semantyczna,

tzn takiej, którą można wyrazić w słowach :
T1 : Zdanie prawdziwe jest to zdanie, które wyraża, że tak a tak rzeczy się
mają, i rzeczy się mają tak właśnie.
Zdanie T1 jest niedoskonałe pod względem ścisłości. Wyrażenia w nim za-
warte są niejednoznaczne. Dlatego Tarski wprowadza modyfikację T1 , mia-
nowicie :
T2 : x jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdygdy p
Warunek ten spełniany jest dla tak zwanych nazw cudzysłowowych np ”Śnieg
jest biały”. Definicja wtedy zmienia się w:
”Śnieg pada” jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdyśnieg pada.
Pewien podzbiór zbioru nazw stanowią nazwy strukturalnoopisowe, czyli ta-
kie, które opisują z jakich wyrazów składa się wyrażenie będące desygnatem
nazwy, oraz z jakich poszczególnych liter składa się każdy wyraz. Nazwami
dla spółgłosek “f”, “g”,..., będą kolejno “ef” ,“ge”, z kolei nazwami dla samo-
głosek będą kolejno: “aj”, “ej”,... . Wtedy nasza definicja zdania prawdziwego
wyglądałaby tak :
T4 wyrażenie, które składa się z dwu wyrazów, z których pierwszy składa się
z pięciu kolejnych liter: eś, en,ij, ej, ge, zaś drugi z czterech kolejnych liter:
pe, aj, de, aj jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdygdy śnieg
pada.
Twierdzenia powyższe wydają się intuicyjnie prawdziwe, jednak prowadzić

1
mogą one do tzw paradoksu kłamcy. Umówmy się że “c” będzie skrótem dla
wyrażenia “zdanie oznaczone jako X2 ”. Spójrzmy zatem na to zdanie X2 :
c nie jest zdaniem prawdziwym. Podstawmy je do naszej definicji zdania
prawdziwego. “c nie jest zdaniem prawdziwym” jest zdaniem prawdziwym
wtedy i tylko wtedy, gdygdy c nie jest zdaniem prawdziwym. Pamiętając
co oznacza symbol “c” otrzymujemy: c jest zdaniem prawdziwym wtedy i
tylko wtedy, gdygdy c nie jest zdaniem prawdziwym. Chwilowo pomijamy
tą trudność, skupmy się na próbie zbudowania definicji zdania prawdziwego.
Zmodyfikujmy T4 w ten sposób:
T5 : dla dowolnego p- “p” jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy,
gdyp.
Zdanie powyższe mogłoby służyć za definicję prawdy, gdyby nie to, że ogra-
nicza się wyłącznie do nazw cudzysłowowych. Rozszerzmy zatem naszą defi-
nicję:
T6 : dla dowolnego x- x jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy-
dla pewnego p- x jest identyczne z “p” i przy tym p.

Problemy ze zdaniami T1 − T6 :

(i) jeśli potraktujemy nazwy cudzysłowowe jako pojedyncze wyrazy ję-

zyka to wtedy każde wyrażenie cudzysłowowe będzie nazwą jednostkową
pewnego wyrażenia, o tym charakterze co imiona własne ludzi. Przy
tej wydawać by się mogło naturalnej interpretacji z T3 nie możemy
otrzymać uogólnienia T5 ani T6 gdyż nie możemy niczego podstawiać
za “p”, bo ona wchodzi w skład wyrażenia cudzysłowowego, które nie
jest podzielne(jego części zachowują się jak litery w danym wyrazie)

(ii) jesli traktujemy nazwy cudzysłowowe jako wyrażenia złożone to poja-

wia się taki problem, że nazwa cudzysłowowa zachowywałaby się tak
jak funktor intensjonalny, zatem nie możemy zaakceptować takiej defi-
nicji. Wtedy również wpadamy w paradoksy semantyczne jak chociażby
wspomniany wyżej paradoks kłamcy.

Przeprowadzone rozważania pokazują nam, że próba sporządzenia defini-

cji zdania prawdziwego dla języka naturalnego jest niezwykle trudna. Dlatego
też skupimy się w dalszej części dla sporządzenia takiej definicji dla języków
sztucznych.

2
2 Języki sformalizowane, w szczególności język algebry klas

Dla każdego języka formalnego podajemy wszystkie znaki, z których utwo-

rzone są wyrażenia języka. Spośród wszystkich wyrażeń utworzonych z tych
znaków wyróżnia się te które nazywać się będzie zdaniami. Wskazuje się
następnie pewną klasę zdań zwaną aksjomatami, oraz wyróżnia się specjalne
reguły pozwalające przekształcać jedne zdania w inne, te zdania inne nazywa
się konsekwencjami. Konsekwencje aksjomatów nazywa się tezami.

Definicja 1 (Aksjomaty Teorii półgrup).

(i) Aksjomat 1: ng, sm, qu, in są wyrażeniami i są różne od siebie.

(ii) Aksjomat 2: Vk jest wyrażeniem wtedy i tylko wtedy, gdy k jest liczba
naturalną i k ≠ 0. Vk jest różne od wyrażeń ng, sm, qu, in, oraz od
każdego wyrażenia Vi jeśli i ≠ k.

(iii) Aksjomat 3: x∩ y jest wyrażeniem wtedy i tylko wtedy, gdy x i y są

wyrażeniami: x∩ y jest różne od wyrażeń ng, sm, qu, in oraz od każdego
z wyrażeń Vk .

(iv) Aksjomat 4: Jeżeli x, y, z, t są wyrażeniami, to x∩ y = z ∩ t wtedy i tylko

wtedy, gdy spełniony jest jeden z warunków:

(i) x = z oraz y = t
(ii) istnieje takie wyrażenie u, iż x = z ∩ u oraz t = u∩ y
(iii) istnieje takie wyrażenie u, iż z = x∩ u oraz y = u∩ t

(v) Aksjomat 5: (zasada indukcji zupełnej) Jeśli klasa X spełnia następu-

jące warunki:

(i) ng, sm, qu, in ∈ X

(ii) k ∈ N ∧ k ≠ 0 → Vk ∈ X
(iii) x ∈ X ∧ y ∈ X → x∩ y ∈ X

To każde wyrażenie należy do klasy X.

3
 Aksjomat 5 zapewnia nas o tym, że każde wyrażenie zbudowane jest ze
skończonej ilości znaków. Układ tych aksjomatów dotyczy naszej metanauki.
Metanauka jest nam potrzebna aby przeprowadzić badania w zakresie nauki i
sporządzić definicję zdania prawdziwego. Za pomocą metanauki odtworzymy
algebrę klas. Symbole: “ng”, “sm”, “qu”,“in” Vk znaczą kolejno sumę logiczną ,
kwantyfikator ogólny, znak inkluzji, zmienną k-tego kształu, wyrażenie skła-
dające się z dwóch kolejnych zmiennych x i y x∩ y, będą one nam potrzebne
aby odtworzyć algebrę klas za pomocą metanauki. Oto definicje, które tłu-
maczą pojęcia teorii mnogości przez pojęcia naszej metanauki:

Definicja 2 (Inkluzja). x jest inkluzją o poprzedniku Vk i następniku Vl

symbolicznie x = Ik,l wtedy i tylko wtedy, gdy x = (in∩ Vk )∩ Vl )

Definicja 3 (Negacja). x jest negacją wyrażenia y x = y wtedy i tylko wtedy

gdy x = ng ∩ y

Definicja 4 (Suma logiczna). x jest sumą logiczną wyrażeń y,z x − y + z

wtedy i tylko wtedy, gdyx = (sm∩ y)∩ z.

Definicja 5 (Suma logiczna wyrażeń). x jest sumą logiczną wyrażeń t1 , t2 , ..., tn

n
symbolicznie ∑ tk wtedy i tylko wtedy, gdyt jest ciągiem skończonym wyrażeń
k
o n wyrazach, spełniającym jeden z następujących warunków:

(i) n = 1 i x = t1
n−1
(ii) n > 1 i x = ∑ tk + tn
k

Definicja 6 (Iloczyn, koniunkcja). X jest inkluzją o poprzedniku Vk i na-

stępniku Vl symbolicznie x = Ik,l wtedy i tylko wtedy, gdy x = (in∩ Vk )∩ Vl )

Definicja 7 (Generalizacja ze względu na zmienną). X jest inkluzją o po-

przedniku Vk i następniku Vl symbolicznie x = Ik,l wtedy i tylko wtedy, gdy
x = (in∩ Vk )∩ Vl )

Definicja 8 (Generalizacja ze względu na ciąg zmiennych). X jest inkluzją

o poprzedniku Vk i następniku Vl symbolicznie x = Ik,l wtedy i tylko wtedy,
gdy x = (in∩ Vk )∩ Vl )

4
Definicja 9 (Generalizacja). X jest inkluzją o poprzedniku Vk i następniku
Vl symbolicznie x = Ik,l wtedy i tylko wtedy, gdy x = (in∩ Vk )∩ Vl )

Definicja 10 (Partykularyzacja). X jest inkluzją o poprzedniku Vk i następ-

niku Vl symbolicznie x = Ik,l wtedy i tylko wtedy, gdy x = (in∩ Vk )∩ Vl )

Definicja 11 (Funkcja zdaniowa). X jest inkluzją o poprzedniku Vk i na-

stępniku Vl symbolicznie x = Ik,l wtedy i tylko wtedy, gdy x = (in∩ Vk )∩ Vl )

Definicja 12 (Zmienna wolna). Vk jest zmienną wolną funkcji zdaniowej x

wtedy i tylko wtedy, gdyk jest liczbą naturalną różną od 0, a x jest funkcją
zdaniową, spełniającą jeden z następujących warunków:

(i) istnieje taka liczba naturalna l, iż x = Ik,l lub x = Il,k

(ii) istnieje taka funkcja zdaniowa y iż Vk jest zmienną wolną funkcji y i

przy tym x = y

(iii) istnieją takie funkcje zdaniowe y i z, iż Vk jest zmienną wolną funkcji y

i przy tym x = y + z lub też x = z + y

(iv) istnieje taka liczba l różna od k i taka funkcja zdaniowa y, iż Vk jest

zmienną wolną funkcji y i przy tym x = ⋂l y

Definicja 13 (Zdanie). x jest zdaniem symbolicznie:x ∈ S wtedy i tylko

wtedy, gdyx jest funkcją zdaniową i przy tym żadna zmienna Vk nie jest
zmienną wolną w x.

Definicja 14 (Aksjomat). x jest aksjomatem (zdaniem pierwotnym)wtedy i

tylko wtedy, gdyx spełnia jeden z następujących warunków:

(i) x ∈ S i przy tym istnieją takie funkcje zdaniowe y, z, i u, iż x jest

generalizacją jednej z czterech funkcji:

(a) y + y + y
(b) y + (y + z)
(c) y + z + (z + y)
(d) y + z + (u + y + (u + z))

(ii) x jest identyczne z jednym z pięciu zdań:

5
 (a) ⋂1 I1,1
(b) ⋂1 ⋂2 ⋂3 (I 1,2 + I 2,3 + I1,3 )
(c) ⋂1 ⋂2 ⋃3 (I1,3 ⋅ I2,3 ⋅ ⋂4 (I 1,4 + I 2,4 + I3,4 ))
(d) ⋂1 ⋂2 ⋃3 (I3,1 ⋅ I3,2 ⋅ ⋂4 (I 4,1 + I 4,2 + I4,3 ))
(e) ⋂1 ⋃2 (⋂3 ⋂4 ((I 3,1 + I 3,2 + I3,4 ) ⋅ (I 1,3 + I 2,3 + I4,3 )) ⋅ ⋂5 (I5,1 + ⋃6 (I 6,1 ⋅
I6,2 ⋅ I6,5 )))

Definicja 15 (Wyrażenie uzyskane z funkcji zdaniowej). x jest wyrażeniem

uzyskanym z funkcji zdaniowej y przez podstawienie zmiennej (wolnej) Vk
zamiast zmiennej(wolnej)Vl . wtedy i tylko wtedy, gdyk, l ∈ N oraz k, l ≠ 0
a x i y są to funkcje zdaniowe spełniające jeden z następujących sześciu
warunków:

(i) x = Ik,k i y = Il,l

(ii) istnieje taka liczba naturalna m ≠ l, iż x = Ik,m i y = Il,m lub też x = Im,k
i y = Im,l

(iii) Vl nie jest zmienną wolną funkcji y i x = y

(iv) istnieją takie funkcje zdaniowe z i t, iż x = z, y = t, zaś z jest wyrażeniem

uzyskanym z funkcji t przez podstawienie zmiennej Vk zamiast zmiennej
Vl

(v) istnieją takie funkcje zdaniowe z, t, u i w, iż x = z +u,y = t+w zaś z i u są

to wyrażenia, uzyskane odpowiednio z funkcji t i w przez podstawienie
zmiennej Vk zamiast zmiennej Vl

(vi) istnieją takie funkcje zdaniowe z i t oraz taka liczba naturalna m ≠ l,

m ≠ k, iż x = ⋂m z, y = ⋂m t, zaś z jest wyrażeniem uzyskanym z funkcji
t przez podstawienie zmiennej Vk zamiast zmiennej Vl

Definicja 16 (Konsekwencja n-tego stopnia). X jest konsekwencją n-tego

stopnia klasy zdań X wtedy i tylko wtedy, gdyx ∈ S, X ⊂ S n jest liczbą
naturalną i przy tym albo n = 0 ix ∈ X albo n > 0 i spełniony jest jeden z
warunków:

(i) x jest konsekwencją n-1 stopnia klasy X.

6
 (ii) istnieją takie funkcje zdaniowe u i w, zdanie y oraz liczby naturalne k i
l, że x jest generalizacją funkcji u, y-generalizacją funkcji w, u daje się
uzyskać z funkcji w przez podstawienie zmiennej Vk zamiast zmiennej
Vl przy czym y jest konsekwencją n-1 stopnia klasy X.

(iii) istnieją takie funkcje zdaniowe u i w oraz zdania y i z takie, że x,y i z

są odpowiednio generalizacjami funkcji u, w + u, w i przy tym y i z są
konsekwencjami n-1 stopnia klasy X

(iv) istnieją takie funkcje zdaniowe u i w, zdanie y i liczba naturalna k, iż

x jest generalizacją funkcji u + ⋂k w, a y generalizacją funkcji u + w, Vk
nie jest zmienną wolną funkcji u i przy tym y jest konsekwencją n-1
stopnia klasy X

(v) istnieją takie funkcje zdaniowe u i w, zdanie y i liczba naturalna k, iż x

jest generalizacją funkcji u + w, y generalizacją funkcji u + ⋂k w i przy
tym y jest konsekwencją n-1 stopnia klasy X

Definicja 17 (Konsekwencja klasy zdań). x jest konsekwencją klasy zdań X

x ∈ Cn(X) wtedy i tylko wtedy, gdyistnieje taka liczba naturalna n, iż x jest
konwekwencją n-tego stopnia z klasy X.

Definicja 18 (Teza). X jest tezą (zdaniem uznanym) x ∈ T wtedy i tylko

wtedy, gdyx jest konsekwencją klasy wszystkich zdań pierwotnych.

Definicja 19 (System dedukcyjny). X jest systemem dedukcyjnym wtedy i

tylko wtedy, gdy Cn(X) ⊂ X ⊂ S

Definicja 20 (Klasa zdań niesprzecznych). X jest klasą zdań niesprzeczną

wtedy i tylko wtedy, gdy X ⊂ S i gdy dla każdego zdania x bądź x ∉ Cn(X)
bądź x ∉ Cn(X)

Definicja 21 (Klasa zdań zupełna). X jest klasą zdań zupełną wtedy i tylko
wtedy, gdy X ⊂ S i gdy dla każdego zdania x bądź x ∈ Cn(X) bądź x ∈ Cn(X)

Definicja 22 (Równoważność ze względu na klasę zdań ). Zdania x,y są

równoważne ze względu na klasę zdań X wtedy i tylko wtedy, gdy x ∈ S, y ∈
S, X ⊂ S i gdy zarazem x + y ∈ Cn(X) oraz y + x ∈ Cn(X)

7
3 Pojęcie zdania prawdziwego w języku algebry klas

Pojęcie tezy i zdania prawdziwego są różne, ponieważ nie chcielibyśmy aby

jakaś konsekwencja definicji zdania prawdziwego byłą sprzeczna z zasadą wy-
łączonego środka, tymczasem lemat E dostarcza przykładu zdania takiego,
że ani ono ani jego negacja nie jest tezą.
Aby zdefiniować zdanie prawdziwe w algebrze klas bierzemy schemat T i w
miejsce “x” wpisujemy nazwę danego zdania, zaś za “p” zdanie będące prze-
kładem zdania wyjściowego na metajęzyk. Jeżeli wprowadzimy symbol Vr na
oznaczenie klasy zdań prawdziwych, to możemy sporządzić umowę, która by
regulowała wszystkie nasze postulaty co do definicji zdania prawdziwego:

Umowa P: Poprawną formalnie definicję symbolu “Vr ” sformułowaną w ter-

minach metajęzyka będziemy nazywać trafną definicją prawdy, o ile pociąga
ona za sobą następujące konsekwencje:

(i) wszystkie zdania dające się uzyskać z wyrażenia “x ∈ Vr wtedy i tylko

wtedy, gdyp” przez zastąpienie symbolu “x” nazwą strukturalnoopisową
dowolnego zdania rozważanego języka, zaś symbolu “p” wyrażeniem ,
stanowiącym przekład tego zdania na metajęzyk

(ii) zdanie “dla dowolnego x, jeśli x ∈ Vr to x ∈ S”

Zdań w języku jest nieskończenie wiele dlatego też nie możemy podać de-
finicji poprzez zastępowanie nieskończonej ilości schematów T. Nie możemy
robić tego również rekurencyjnie bo zdania bardziej złożone nie są połącze-
niami zdań prostych. Wyjściem z tego impasu jest podanie definicji pojęcia
o ogólniejszej naturze, mianowicie spełniania:

Definicja 23 (Spełnianie). Ciąg f spełnia funkcję zdaniową x wtedy i tylko

wtedy, gdyf jest ciągiem nieskończonym klas, zaś x jest funkcją zdaniową,
która spełnia jeden z poniższych czterech warunków:

(i) istnieją takie k, l ∈ N, iż x = Ik,l i przy tym fk ⊂ fl

(ii) istnieje taka funkcja zdaniowa y, iż x = y i przy tym f nie spełnia funkcji
y

(iii) istnieją takie funkcje zdaniowe y i z, iż x = y + z i przy tym f spełnia

bądź y, bądź z

8
(iv) istnieje taka liczba k ∈ N i taka funkcja zdaniowa y, iż x = ⋂k y i przy
tym każdy ciąg nieskończony klas różniący się od f co najwyżej na
k-tym miejscu, spełnia y

Pojęcie spełniania jest bardzo ważne dla semantyki. Z jego pomocą mo-
żemy zdefiniować wiele innych bardzo potrzebnych i ciężkich do zdefiniowania
pojęć takich jak oznaczanie ,definiowalność, oraz pojęcie prawdziwego zda-
nia.

Definicja 24 (Zdanie prawdziwe). x jest zdaniem prawdziwym symbolicznie:

x ∈ V r wtedy i tylko wtedy, gdyx ∈ S i gdy każdy ciąg nieskończony klas
spełnia x.

Oto nasza upragniona definicja, jest ona definicją semantyczną oraz speł-
nia umowę P. Oby przekonać się co do trafności tej definicji, przytoczymy
teraz ogólniejsze prawa, które są z niej wyprowadzalne:

Twierdzenie 1 (Zasada sprzeczności). Dla dowolnego zdania x, bądź x ∉ V r,

bądź x ∉ V r

Twierdzenie 2 (Zasada wyłączonego środka). Dla dowolnego zdania x, bądź

x ∈ V r, bądź x ∈ V r

Lemat (A). Jeśli ciąg f spełnia funkcję zdaniową x, zaś ciąg nieskończony
klas g czyni zadość następującemu warunkowi: dla dowolnego k- o ile Vk jest
zmienną wolną funkcji x, to fk = gk wówczas ciąg g spełnia również funkcję
x.

Lemat (B). Jeśli x ∈ S i jeśli choć jeden ciąg nieskończony klas spełnia x,
wówczas każdy ciąg nieskończony klas spełnia x.

Twierdzenie 3. Jeśli X ⊂ V r to i Cn(X) ⊂ V r w szczególności więc Cn(V r) ⊂

Vr

Lemat (C). Jeśli y jest generalizacją funkcji zdaniowej x, to na to, by każdy

ciąg nieskończony klas spełniał x, potrzeba i wystarcza, by każdy ciąg nie-
skończony klas spełniał y.

Twierdzenie 4. Klasa V r jest systemem dedukcyjnym niesprzecznym i zu-

pełnym.

9
Twierdzenie 5. Każda teza jest zdaniem prawdziwym, T ⊂ V r
Lemat (D). Każdy aksjomat jest zdaniem prawdziwym.
Twierdzenie 6. Istnieją zdania prawdziwe, nie będące tezami V r ⊄ T
Lemat (E). Zarówno ⋂1 ⋂2 I1,2 ∉ T jak i ⋂1 ⋂2 I1, 2 ∉ T
Twierdzenie 7. Klasa T jest systemem dedukcyjnym niesprzecznym ale nie
zupełnym.
Definicja 25 (Zdanie słuszne w dziedzinie indywiduów). x jest zdaniem
słusznym w dziedzinie indywiduów a wtedy i tylko wtedy, gdyx ∈ S i gdy
każdy ciąg nieskończony podklas klasy a spełnia x w dziedzinie indywiduów
a.
Definicja 26 (Zdanie słuszne w dziedzinie k-elementowej). x jest zdaniem
słusznym w dziedzinie złożonej z k elementów, symbolicznie x ∈ Rk wtedy
i tylko wtedy, gdyistnieje taka klasa a, iż k jest mocą klasy a, zaś x jest
zdaniem słusznym w dziedzinie indywiduów a.
Definicja 27 (Zdanie słuszne w każdej dziedzinie indywiduów). x jest zda-
niem słusznym w każdej dziedzinie indywiduów symbolicznie x ∈ R wtedy
i tylko wtedy, gdydla każdej klasy a x jest zdaniem słusznym w dziedzinie
indywiduów a.
Definicja 28. x = k wtedy i tylko wtedy, gdyx = ⋂k+1 Ik,k+1 ⋅⋂k+1 (⋂k+2 Ik+1,k+2 +
Ik+1,k + Ik,k+1 )
Definicja 29. x = α wtedy i tylko wtedy, gdyx = ⋂1 (⋂2 I1,2 + ⋃2 (I2,1 ⋅ 2 ))
Definicja 30. x = βn wtedy i tylko wtedy, gdyn = 0 oraz x = ⋂1 1 lub n ≠ 0
oraz
k≤n+1 n+1 n l
x = ⋂ ( ∑ k + ∑ ∑(Ik,l+1 ⋅ Il+1,k ))
k k l k

Definicja 31. x = γn wtedy i tylko wtedy, gdybądź n = 0 oraz x = β0 bądź

też n ≠ 0 i x = βn−1 ⋅ βn
Definicja 32. x jest zdaniem ilościowym (lub zdaniem orzekającym o ilo-
ści indywiduów) wtedy i tylko wtedy, gdyistnieje taki ciąg skończony liczby
n k
naturalnych p o n wyrazach iż albo x = ∑ γpk albo x = ∑ γpk
k n

10
Twierdzenie 8. Jeśli a jest klasą indywiduów, zaś k mocą tej klasy. to na to,
by x było zdaniem słusznym w dziedzinie indywiduów a, potrzeba i wystarcza
by x ∈ Rk

Lemat (F). Niech ai b będą to dwie klasy indywiduów, zaś R niech będzie
relacją czyniącą zadość następującym warunkom

(i) dla dowlonych f i g jeśli f Rg to f jest ciągiem nieskończonym podklas

klasy a, zaś g-klasy b

(ii) jeśli f jest dowolnym ciągiem nieskończonym podklas klasy a, to istnieje

taki ciąg g, iż f Rg

(iii) jeśli g jest dowolnym ciągiem nieskończonym podklas klasy b, to istnieje

taki ciąg f , iż f Rg

(iv) dla dowolnych f ,g,f ‘, g‘, k i l jeśli f Rg, f ‘Rg‘zaś k i l są to liczby

naturalne różne od 0 to fk ⊂ f ‘l wtedy i tylko wtedy, gdygk ⊂ g‘l . Jeśli
wówczas f Rg i ciąg f spełnia funkcję zdaniową x w dziedzinie indywi-
duów a, to ciąg g spełnia tę funkcję w dziedzinie indywiduów b.

Lemat (G). Jeśli klasy indywiduów a i b są równej mocy i x jest zdaniem

słusznym w dziedzinie indywiduów a, to x jest też zdaniem słusznym w dzie-
dzinie indywiduów b.

Twierdzenie 9. Dla dowolnej liczby kardynalnej k klasa Rk jest systemem

dedukcyjnym niesprzecznym i zupełnym.

Twierdzenie 10. Dla dowolnej liczby kardynalnej k T ⊂ Rk natomiast Rk ⊄ T

Twierdzenie 11. Jeśli k jest liczbą naturalną, zaś X klasą złożoną ze wszyst-
kich aksjomatów oraz ze zdań α, γk to Rk = Cn(X)

Twierdzenie 12. Jeśli k jest liczbą kardynalną nieskończoną, zaś X klasą

złożoną ze wszystkich aksjomatów, ze zdania α oraz ze wszystkich zdań γ l
gdzie l jest dowolną liczbą naturalną, to Rk = Cn(X)

Lemat (H). Dla dowolnej liczby kardynalnej k , α ∈ Rk

Lemat (I). Jeśli k jest liczbą naturalną, zaś l jest liczbą kardynalną różną od
k, to γk ∈ Rk i γk ∉ Rl natomiast γk ∉ Rk i γk ∈ Rl

11
Lemat (K). Jeśli x ∈ S, zaś X jest klasą złożoną ze wszystkich aksjomatów i
ze zdania α to istnieje takie zdanie y, równoważne ze zdaniem x ze względu
na klasę X, iż bądź y jest zdaniem ilościowym, bądź y ∈ T bądź y ∈ T

Twierdzenie 13. Jeśli k jest liczbą kardynalną nieskończoną, to nie ma

takiej klasy X, która by zawierała wśród swych elementów tylko skończoną
liczbę zdań nie będących aksjomatami i sprawdzała przy tym wzór : Rk =
Cn(X)

Twierdzenie 14. Jeśli k jest liczbą naturalną, zaś l jest liczbą kardynalną
różną od k to Rk ⊄ Rl oraz Rl ⊄ Rk

Twierdzenie 15. Jeśli k i l są to liczby kardynalne nieskończone , to Rk = Rl

Twierdzenie 16. Jeśli k jest liczbą kardynalną nieskończoną i x ∈ Rk to

istnieje taka liczba naturalna l, iż x ∈ Rl .

Twierdzenie 17. Jeśli X jest klasą zdań niesprzeczną zawierającą wśród

swych elementów wszystkie aksjomaty i zdanie α to istnieje taka liczba kar-
dynalna, że X ⊂ Rk , jeśli przy tym X jest systemem dedukcyjnym zupełnym
to X = Rk

Twierdzenie 18. Na to by x ∈ R potrzeba i wystarcza by dla każdej liczby

kardynalnej k: x ∈ Rk

Twierdzenie 19. Na to by x ∈ R potrzeba i wystarcza by dla każdej liczby

naturalnej k: x ∈ Rk

Twierdzenie 20. Dla dowolnej liczby kardynalnej k: R ⊂ Rk natomiast Rk ⊄

R

Twierdzenie 21. Klasa R jest systemem dedukcyjnym niesprzecznym, ale

nie zupełnym.

Twierdzenie 22. T ⊂ R natomiast R ⊄ T

Lemat (L). α ∈ R natomiast α ∉ T

Twierdzenie 23. Jeśli x jest zdaniem ilościowym to x ∉ R

Twierdzenie 24. Jesli X jest klasą złożoną ze wszystkich zdań pierwotnych

i zdania α to R = Cn(X)

12
Twierdzenie 25. Jeśli x ∈ S, x ∉ R, x ∉ R to istnieje takie zdanie ilościowe
y, które jest równoważne ze zdaniem x ze względu na klasę R.
Twierdzenie 26. Jeśli a jest klasą wszystkich indywiduów, to na to, by x ∈
V r potrzeba i wystarcza, by x było zdaniem słusznym w dziedzinie a, jeśli
więc mocą klasy a jest liczbą kardynalna k, to V r = Rk
Twierdzenie 27. R ⊂ V r natomiast V r ⊄ R
Twierdzenie 28. Na to by x ∈ V r potrzeba i wystarcza, by x było konsekwen-
cją klasy złożonej ze wszystkich aksjomatów, ze zdania α oraz ze wszystkich
zdań γl , gdzie l jest dowolną liczbą naturalną.

4 Pojęcie zdania prawdziwego w językach skończonego rzedu

Metoda użyta do konstrukcji pojęcia prawdy dla algebry klas jest na tyle
ogólna, że da się ją ekstrapolować na pewną klasę języków formalnych. Próbę
skonstruowania definicji zdania prawdziwego w innym języku formalnym roz-
poczynamy od budowy metajęzyka, i ugruntowania podstaw metanauki. Me-
tajęzyk, który odpowiadałby naszym potrzebą musi zawierać 3 klasy wyrażeń
pierwotnych: wyrażenie o charakterze ogólnologicznym, wyrażenia równo-
znaczne z wszystkimi wyrazami stałymi języka, lub wystarczające do zdefi-
niowania takich wyrażeń języka który obraliśmy, wyrażenia typu struktural-
noopisowego, które oznaczają poszczególne znaki i wyrażenia języka bada-
nego. Wyrażenia z drugiej grupy pozwalają przełożyć każde zdanie języka
na metajęzyk. Wyrażenia z grupy 3ciej przyporządkowują takim przełoże-
niom nazwy jednostkowe. Tym wyrażeniom odpowiadają klasy aksjomatów:
grupie pierwszej odpowiadają aksjomaty ogólnologiczne zaczerpnięte z ja-
kiejś dostatecznie silnego systemu logiki matematycznej, drugiej grupie ak-
sjomaty równoznaczne z aksjomatami nauki, będącej przedmiotem badań,
lub logiczne od nich mocniejsze, a trzeciej grupie aksjomaty ustalające pod-
stawowe własności pojęć pierwotnych typu strukturalnoopisowego. Warto
zauważyć, że aksjomaty grupy 1 i drugiej tną się niepusto, tzn ich zbiory
nachodzą na siebie.
Następnym krokiem jest wyodrębnienie klasy funkcji zdaniowych oraz zdań.
W języku tym znajdujemy z reguły znaki odpowiadające spójnikom klasycz-
nego rachunku zdań np znak negacji, implikacji etc. Znaków stałych jest z
reguły skończenie wiele, w przeciwieństwie do zmiennych których jest nie-
skończenie wiele. Potem podobnie jak w przypadku języka algebry klas,

13
definiujemy pojęcia: aksjomatu, tezy, konsekwencji, etc.
Naszym głównym zadaniem będzie sporządzenie definicji zdania prawdzi-
wego. Aby to zrobić musimy zdefiniować pojęcie spełniania. w Tym celu
musimy określić jakie ciągi spełniają jakie funkcje podstawowe oraz jak się
zachowuje pojęcie spełniania przy przechodzeniu przez którąś z operacji pod-
stawowych. Teraz wystarczy zdefiniować zdanie prawdziwe jako takie, które
jest spełniane przez każdy ciąg przedmiotów. Jednak natrafiamy tu na pe-
wien problem, mianowicie pojęcie kategorii semantycznej. Dwa wyrażenia na-
leżą do tej samej kategorii semantycznej gdy: istnieje taka funkcja zdaniowa,
która zawiera w sobie jedno z tych wyrażeń, oraz żadna funkcja zawierająca
jedno z tych wyrażeń, nie przestaje być funkcją zdaniową po zastąpieniu w
niej tego wyrażenia przez drugie. Zauważamy, że relacja ta jest symetryczna,
przechodnia i zwrotna. Zatem możemy zastosować zasadę abstrakcji dzięki
której zbiór wyrażeń możemy podzielić na rozłączne klasy kategorii seman-
tycznych. Przykładami kategorii semantycznych są: klasa indywiduów, funk-
cji zdaniowych itd. Naczelna zasada teorii kategorii semantycznych mówi, że
aby dwa wyrażenia należały do tej samej kategorii semantycznej wystarczy, że
istnieje choć jedna funkcja spełniająca powyższe założenia. Kategorie seman-
tyczne klasyfikujemy za pomocą pewnej przyporządkowanej im liczby natu-
ralnej zwanej rzędem kategorii. Liczba ta jest również przypisana wszystkim
wyrażeniom należącym do danej kategorii. Rząd 1 przypisujemy nazwom
indywiduów i reprezentującym je zmiennym, wyrażeniami n+1 rzędu, gdzie
n jest dowolną liczbą naturalną, nazywamy funktory tych wszystkich funkcji
podstawowych, których wszystkie argumenty są co najwyżej n-tego,a przy-
najmniej jeden z nich jest dokładnie n-tego rzędu. Warto zauważyć, że rząd
nie wyznacza kategorii. Z kolei funkcje zdaniowe języka wygodnie jest skla-
syfikować poprzez typ semantyczny. Dwie funkcje zdaniowe mają ten sam
typ semantyczny jeśli liczba zmiennych wolnych każdej kategorii semantycz-
nej jest w obu funkcjach taka sama. Klasę wszystkich funkcji semantycznych
posiadających ten sam typ co pewna dana funkcja, nazywać będziemy ty-
pem semantycznym. Dzięki powyższym rozróżnieniom możemy wytypować
4 grupy języków:

(i) języki, w których wszystkie zmienne należą do jednej i tej samej kate-
gorii semantycznej.

(ii) języki, w których liczba kategorii obejmujących zmienne jest większa

od 1, lecz skończona.

14
(iii) języki, w których zmienne należą do nieskończenie wielu różnych kate-
gorii semantycznych, ale rząd tych zmiennych nie przekracza pewnej z
góry danej liczby naturalnej n.
(iv) języki, zawierające zmienne dowolnie wysokiego rzędu.
Pierwsze 3 grupy będziemy nazywać językami skończonego rzędu.
Przedstawiony wcześniej język algebry klas był językiem pierwszego rzędu.
Omówmy teraz przypadek języka wyższego rzędu jakim jest język logiki re-
lacji dwuczłonowych. Jedynymi znakami tego języka są: Znak negacji “N”,
znak sumy logicznej “A”, kwantyfikator ogólny “Π”. Rolę zmiennych pełnią
znaki: “X′ ”, “X′′ ”,... oraz “x′ ”, “x′′ ”,... . Znak złożony z x i k- kresek u dołu
nazywa się zmienną k-tego kształtu pierwszego rzędu, symbolicznie Vk , ana-
logicznie zmienną k-tego kształtu drugiego rodzaju będzie złożenie X oraz
k-kresek u dołu symbolicznie vk . W naszej interpretacji zmienne indywidu-
owe to zmienne 1 rzędu, z kolei nazwy relacji dwuczłonowych to zmienne
drugiego rzędu. Za podstawowe funkcje zdaniowe uważamy “Xyz”, gdzie “X”
to dowolna zmienna drugiego rzędu, a “x”,“y” to zmienne pierwszego rzędu,
oznaczamy to w taki sposób ρk,l,m = (Vk∩ vl )∩ vm
W związku z tym, że operujemy na dwóch rodzajach zmiennych, będziemy
potrzebować dwóch operacji generalizowania. Zatem również będziemy roz-
ważać dwie operacje podstawiania. Ze spełnianiem problem jest podobny,
gdyż będzie ono zrelatywizowane do kategorii semantycznej danego wyraże-
nia. Dla przykładu o przedmiotach R, a i b powiemy, że spełniają funkcję
ρ1,2,3 wtedy i tylko wtedy, gdygdy arb i gdy R jest relacją, a , a,b są indywi-
duami. W przypadku języka pierwszego rzędu mogliśmy operować pojęciem
spełniania przez nieskończony ciąg przedmiotów. Jednakże, dla języka wyż-
szego rzędu trick ten nie zadziała gdyż posiadamy 2 rodzaje zmiennych, za-
tem one generują nam dwa rodzaje ciągów tzn jedne funkcje zdaniowe będą
spełniane przez ciągi relacji inne przez ciągi indywiduów. Aby przezwycię-
żyć te problemy zastosujemy dwie metody: metodę ciągów wielowierszowych
oraz metodę ujednostajnienia semantycznego zmiennych. Pierwsza metoda
polega na tym, że spełnianie interpretujemy jako relację trójczłonową, za-
chodzącą między ciągami indywiduów, ciągami relacji oraz funkcjami zda-
niowymi, wtedy to operujemy takim zwrotem: “ciąg indywiduów f i ciąg
relacji F spełniają łącznie funkcję zdaniową x”.
Z kolei aby zrozumieć metodę ujednostajnienia semantycznego zmiennych
należy zauważyć, że każdemu indywiduum a można przyporządkować pewną
relację dwuczłonową a∗ w taki sposób, że różnym indywiduom odpowiadają

15
różne relacje. Wystarczy za a∗ przyjąć parę uporządkowaną, której pierw-
szym i drugim elementem jest a. Dzięki temu każdej klasie indywiduów
można przyporządkować pewną klasę relacji. Przy tej metodzie istotny jest
wybór kategorii ujednostajniającej czyli kategorii semantycznej, w której
dają się zinterpretować wszystkie zmienne danego języka. Taka kategoria
musi spełniać pewien warunek, mianowicie: wszystkim przedmiotem każ-
dej kategorii semantycznej, reprezentowanej przez zmienne danego języka,
można przyporządkować efektywnie przedmioty tej wybranej kategorii w spo-
sób jedno-jednoznaczny. W przeciwieństwie do metody ciągów wielowierszo-
wych ta metoda wydaje się sztuczna. Jednak bliższa jej analiza, ukazuje, że
jest ona intuicyjna.

Teraz skupimy się na językach wyższych rzędów, a dokładniej na logice re-

lacji wieloczłonowych. Znaki stałe i zmienne są takie same jak w logice relacji
dwuczłonowych. Jednak napotkamy w tej logice więcej zmiennych wyższego
′ ′′ ′′
rzędu i tak jako zmiennych będziemy używać znaków: X′ , X′ , ..., X′′ , ... itd.
Symbol złożony ze znaku “X” oraz l kresek u góry i k kresek u dołu nazywać
będziemy zmiennym funktorem k-tego kształtu o l argumentach i oznaczać
Vkl . Do podstawowych funkcji zdaniowych będziemy zaliczać wyrażenia typu
“Xxy...z” gdzie zamiast “X” występuje dowolny funktor zmienny o l argu-
mentach, zaś zamiast “x”,“y”,...“z” zmienne pierwszego rzędu w ilości l. Taką
formułę czytamy: między indywiduami x,y,...,z zachodzi relacja l-członowa
X, zapisujemy ρlk,p = (((vkl∩ vp1 )∩ vp2 )∩ ...)∩ vp1 . Dalsze definicje przebiegają po-
dobnie jak w przypadkach poprzednich.
Spróbujmy teraz zdefiniować spełnianie. Metoda ciągów wielowierszowych
nie zadziała, gdyż mamy tutaj przypadek n ciągów, co sprawia, że n jest
nieskończenie wielka, a nasz metajęzyk nie ma środków aby to wyrazić.
Jednak metoda ujednostajniania zmiennych działa wyśmienicie. Każdej re-
lacji n członowej R można przyporządkować w sposób jedno-jednoznaczny
pewną klasę R∗ złożoną z ciągów indywiduów o n wyrazach, mianowicie klasę
wszystkich ciągów f , które czynią zadość następującemu warunkowi: między
indywiduami f1 , f2 , ...fn zachodzi relacja R. Mając to na uwadze, oraz to, że
ciągami indywiduów nazywamy relację dwuczłonowe, między indywiduami a
liczbami naturalnymi. Zatem zmiennym vk przypisujemy dawne znaczenie,
natomiast zmienne Vkl reprezentują nazwy dowolnych klas złożonych z cią-
gów skończonych indywiduów lub z innych przedmiotów tej samej kategorii.
Z kolei funkcjom podstawowym kształtu “Xxy...z” rozpoczynającym się od
funktora o l argumentach i zawierające zatem l zmiennych pierwszego rzędu,

16
przypisana jest interpretacja jako zwrot typu: “ciąg indywiduów, którego
pierwszym wyrazem jest x, drugim y, l-tym z należy do klasy X, złożonej z
ciągów indywiduów o l wyrazach”. Dzięki temu redukujemy ilość kategorii
semantycznych do których należą zmienne do 2. Zatem można zastosować
metodę ciągów wielowierszowych. Aby móc precyzyjnie się posługiwać zwro-
tem: “ciąg indywiduów f oraz ciąg F, którego wyrazami są klasy, złożone z
ciągów skończonych indywiduów , spełniają łącznie daną funkcję zdaniową”,
musimy przyporządkować jednoznacznie zmiennym Vkl wyrazy ciągu F w ten
sposób by różnym zmiennych odpowiadały wyrazy o różnych wskaźnikach.
Najlepiej przyporządkować zmiennej Vkl wyraz o wskaźniku (2 ⋅ k − 1) ⋅ 2l−1 .
Przy takiej definicji konstrukcja pojęcia prawdy nie przysparza więcej pro-
blemów.

5 Pojęcie zdania prawdziwego w językach nieskończonego rzędu.

Omówimy teraz języki z czwartej grupy, mianowicie języki nieskończonego

rzędu. Jako przykładowy język weźmiemy język ogólnej teorii klas. Język
ten mimo swej strukturalnej prostoty jest na tyle ekspresywny, że pozwala
nam wyrazić każdą myśl jaką moglibyśmy sformułować w kompletnym ję-
zyku logiki matematycznej. Konstrukcja języka jest podobna do języków
poprzednich. Zmienną zawierającą k kresek u dołu i n kresek na górze na-
zywamy zmienną k-tego kształtu n-tego rzędu, oznaczamy symbolem: “Vkn ”.
Za podstawowe funkcję zdaniowe uważa się wyrażenia typu: “XY”, gdzie “X”
pełni rolę zmiennej n+1 rzędu, a “Y” zmiennej n-tego rzędu. Wyrażenia ta-
kie czytamy “klasa X n+1 rzędu zawiera jako element przedmiot Y n tego
rzędu”, lub“własność X przysługuje przedmiotowi Y”. Dla oznaczenia funkcji
podstawowych posługujemy się symbolami nk,l , gdzie: nk,l = Vkn+1∩ Vnl . Dalsza
budowa jest podobna jak w poprzednich przypadkach. Do aksjomatów tej
nauki zaliczamy podstawienia aksjomatów rachunku zdań i ich generaliza-
cję, pseudodefinicje, czyli zdania będące generalizacjami funkcji zdaniowych
typu: ⋃n+1
k ⋂nl (nk,l ⋅y+k,l +y), prawa ekstensjonalności oraz aksjomat nieskoń-
czoności, który zapewnia nas o istnieniu nieskończenie wielu indywiduów.
Gdy chcemy zdefiniować pojęcie spełniania natrafiamy na szereg trudności.
Nie możemy użyć metody ciągów wielowierszowych, gdyż mamy tutaj nie-
skończenie wiele kategorii semantycznych. Nie możemy również zastosować
metody ujednostajniania gdyż byśmy musieli operować wyrazami nieskończo-
nego rzędu, a takich metajęzyk i język nie zawiera. Jednak nie ma żadnych
przeszkód aby operować nieskończenie wieloma pojęciami spełniania, które

17
to stosowałby się do funkcji zdaniowych danej kategorii semantycznej. Jed-
nak taka definicja spełniania nastręcza trudności. Nie możemy tutaj ani użyć
metody rekurencyjnej ani specjalizować pojęcia ogólnego. Zatem zbudowa-
nie definicji prawdy wydaje się niemożliwe. Co gorsza nie tyle niewykonalne
z aktualnymi środkami, a niewykonalne niezależnie od środków, mianowicie:
Twierdzenie 1: Jakkolwiek zdefiniujemy w metanauce symbol V r oznacza-
jący pewną klasę wyrażeń, jako konsekwencję tej definicji zdołamy uzyskać
negację jednej z tez, opisanych w warunku (i) umowy P. Jeśli więc klasa
wszystkich tez metanauki jest niesprzeczna, to niepodobna skonstruować na
gruncie metanauki trafnej definicji prawdy w sensie powyższej umowy.
Z twierdzenia 1 nie wynika, że nie możemy operować pojęciem prawdy, albo,
że prawda nie jest definiowalna w ogóle.
Twierdzenie 2: Dla dowolnej z góry danej liczby naturalnej k można skon-
struować na gruncie metanauki definicję symbolu “Vr” pociągającą za sobą
jako konsekwencje wszystkie te tezy z warunku (i) umowy P, w których za-
miast symbolu “p” występują zdania ze zmiennymi co najwyżej k-tego rzędu.
Twierdzenie 3: Jeśli klasa wszystkich tez metanauki jest niesprzeczna i jeśli
dołączymy do metanauki symbol “Vr” jako nowy wyraz pierwotny, wszystkie
zaś zdania, opisane w warunkach (i),(ii) umowy P jako nowe aksjomaty to i
klasa tej rozszerzonej w ten sposób metanauki będzie niesprzeczna.
Warto nadmienić, że aksjomaty wskazane w Twierdzeniu 3 mają bardzo małą
siłę wyrazu.

6 Uwagi końcowe

A: Dla każdego sformalizowanego języka skończonego rzędu umiemy skon-

struować w metajęzyku formalnie poprawną definicję zdania prawdziwego,
posługując się wyłącznie wyrażeniami o charakterze ogólnologicznym, wyra-
żeniami samego języka oraz terminami z zakresu morfologii języka tzn na-
zwami wyrażeń języka i zachodzących miedzy nimi strukturalnych relacji.
B: Dla sformalizowanych języków nieskończonego rzędu definicji takiej skon-
struować niepodobna.
C: Natomiast nawet w odniesieniu do sformalizowanych języków nieskoń-
czonego rzędu można operować konsekwentnie i trafnie pojęciem prawdy,
włączając to pojęcie do układu pojęć pierwotnych metajęzyka i ustalając
podstawowe jego własności metodą aksjomatyczną.
D: Semantyka dowolnego sformalizowanego języka skończonego rzędu daje
się zbudować jako dział morfologii języka, oparty na odpowiednio skonstru-

18
owanych definicjach.
E: Niemożliwe jest ugruntowanie na tej drodze semantyki sformalizowanych
języków nieskończonego rzędu.
F: Można natomiast ugruntować semantykę dowolnego sformalizowanego ję-
zyka nieskończonego rzędu jako odrębną naukę, opartą na własnych pojęciach
pierwotnych i własnych aksjomatach a posiadającą jako podbudowę logiczną
system morfologii języka(acz nie ma pewności czy taka semantyką jest nie-
sprzeczna)
Koniec
Paweł Pawłowski.

19