Professional Documents
Culture Documents
5 6192748262739411649
5 6192748262739411649
5 6192748262739411649
ikaksfõokh
yd
udOH wOHhkh
.=re ud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh
^2018 j¾Ifha isg l%shd;aul fõ&
ISBN
uqøKh ( uqøKd,h
cd;sl wOHdmk wdh;kh
uyr.u
Y%S ,xldj
wOHlaI ckrd,af.a mKsúvh
cd;sl wOHdmk fldñIka iNdj úiska ks¾ÈIag cd;sl wOHdmk wruqKq idCId;a lr .ekSfï
iy fmdÿ ksmqK;d ixj¾Okh lsÍfï uQ,sl wruqK iys; j tjl mej;s wka;¾.;h mokï jQ
úIhud,dj kùlrKhg Ndckh fldg j¾I wglska hq;= pl%hlska iukaú; kj ksmqK;d mdol
úIhud,dfjys m<uq wÈhr" j¾I 2007 § cd;sl wOHdmk wdh;kh úiska Y%S ,xldfõ m%d:ñl yd
oaú;Shl wOHdmk lafIa;%hg y÷kajd fok ,È¡
m¾fhaIKj,ska wkdjrKh jQ lreKq o" wOHdmkh ms<sn| j úúO md¾YAjhka bÈßm;a l<
fhdackd o mokï fldg f.k isÿ lrk ,o úIhud,d ;d¾lSlrKh lsÍfï l%shdj,shl m%;sM,hla
f,i úIhud,d pl%fha fojeks wÈhr wOHdmk fCIa;%hg y÷kajd §u 2015 jif¾ isg wdrïN lr
we;¡
fuu ;d¾lSlrK l%shdj,sfha § ish¨ u úIhhkaf.a ksmqK;d mokï uÜgfï isg Wiia uÜgu
olajd l%udkql+, j f.dvke`.Su i|yd my< isg by<g .uka lrk isria ixl,kh Ndú; lr we;s
w;r úúO úIhhkays § tl u úIh lreKq kej; kej; bÈßm;a ùu yels ;dla wju lsÍu" úIh
wka;¾.;h iSud lsÍu iy l%shd;aul l< yels YsIH ñ;=re úIhud,djla ieliSu i|yd ;sria
ixl,kh o Ndú; lr we;¡
.=re Nj;=kag mdvï ie,iqï lsÍu" bf.kqï-b.ekaùï l%shdj,sfhys id¾:l j ksr; ùu" mka;s
ldur ñkqï yd we.hSï m%fhdackj;a mßÈ fhdod .ekSu i|yd wjYH jk ud¾f.damfoaY ,nd §fï
wruqKska kj .=re ud¾f.damfoaY y÷kajd § we;¡ mka;s ldurfha § jvd;a M,odhS .=rejrfhl= f,i
lghq;= lsÍug fuu ud¾f.damfoaY WmldÍ jkq we;¡ isikq af.a ksmK
q ;d j¾Okh lsÍu i|yd .=Kd;aul
fhojqï yd l%shdldrlï f;dard .ekSug .=rejrekag wjYH ksoyi fuu`.ska ,nd § ;sfí¡ tfuka u
ks¾foaYs; mdG .%k:
a j, we;=<;a jk úIh lreKq ms<n
s | j jeä nr ;eîula fuu .=re ud¾f.damfoaYj,
wka;¾.; fkd fõ¡ tu ksid fuu .=re ud¾f.damfoaYh jvd;a M,odhS ùug kï wOHdmk m%ldYk
fomd¾;fïka;=j úiska ilid we;s wod< mdG .%ka: iu`. iu.dó j Ndú; lsÍu w;HjYH fõ¡
i
ksfhdacH wOHCI ckrd,af.a mKsúvh
bf.kqu mq¿,a fCIa;%hl úyso hkakls' th Ôú; w;suy;a njg o" b;d u ir, njg o m;a
lrhs' ukqIHhd bf.kqï l=i,;dfjka W;alDIag h' udkj iudc ixj¾Okh flakaø fldg .;a rgla"
iudchla nqoê
a h úiska y÷kd.;a wiïu;hka neyer lsÍug o iqNdú;hka u`.ska kj f,djla ks¾udKh
lr .ekSug o fuj,u lr .kafka bf.kqu hs'
bf.kqu i|yd jákd hula o" bf.kqï l%ufõohka yd myiqlï o wOHdmkh jgd ks¾udKh
úh hq;= h' úIh ud,dj" úIh ks¾foaYh" ud¾f.damfoaY" iqidOHldrlhka bf.kqï fCIa;%hg tla
jkqfha fï wdldrfhks'
kQ;k YS% ,xldj f.da,Sh m%jK;djka fuka u mqrd;k Wreuhka o iïñY%Kh lr .ksñka
iaùh wOHdmk rgdjla ysñ lr f.k we;' ld,Sk wjYH;d u; m%;sixialrK fya;=fjka jir wglg
jrla hdj;ald,Sk jk úIhud,dfõ bf.kqï iïm;la f,i fuu .=re ud¾f.damfoaY ks¾udKh fõ'
ta ta úIhhkays idOkh ms<sn| we.hSï isÿ lrk cd;sl uÜgfï mÍlaIljrfhl= jqj o
wfmalaId lrk idOkhka" úIh b.ekaùug u`. fmkajk iqidOHldrlhka mdvu wjidkfhys mka;s
ldurfha § orejka iuÕ m%;HlaIlrKhg m;a úh hq;= h' tu tald;añl ùu i|yd jQ m%fndaOd;aul
ixialD;shla f.dvk`.d .ekSug .=re ud¾f.damfoaYh myqrla" hd;%djla lr .kq we;ehs wdhdpkd
mQ¾jl j wfmaCId lrñ'
ii
úIhud,d lñgqj
iïnkaëlrKh (
mS' à' tï' r;akdhl fcHaIaG lÓldpd¾h" isxy, NdId fomd¾;fïka;=j"
cd;sl wOHdmk wdh;kh" uyr.u
jHdmD;s lñgqj
tï' wd¾' ví' uoaÿu wOHlaI" isxy, NdId fomd¾;fïka;=j
mS' à' tï' r;akdhl fcHaIaG lÓldpd¾h" isxy, NdId fomd¾;fïka;=j
wdpd¾h jdúkafka m[a[dkkao ysñ iyldr lÓldpd¾h" isxy, NdId fomd¾;fïka;=j
NdId ixialrKh
l' l' .kqIal rkaÿ, ndysr lÓldpd¾h" fld<U úYajúµd,h
iii
mgqk
iv
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ld,Éfþo ( 05 hs'
ye¢kaùu
ikaksfõokh w;HjYH udkùh l%shdj,shls' mqoa., wka;¾ iïnkaO;d f.dvk`.d .ekSu i|yd iEu
mqoa.,fhl=g u ikaksfõokh w;HjYH fõ' ikaksfõokh hkafkys ir, w¾:h jkafka ye`.Sï
±kSï" woyia iy ±kqu hkdÈh yqjudre lr .ekSu hs' m%d:ñl iudcj, úiQ ñksiqka úúO Yío" ix{d"
ixfla; Ndú;fhka l< ir, woyia yqjudrefõ isg j¾;udkh jk úg ckudOH yd wxls;
ikaksfõok ;dlaIK fuj,ï Tiafia isÿ lrkq ,nk f;dr;=re yqjudrej olajd ikaksfõok
lafIa;%h mq¿,a ù we;' kQ;kfha úYajh u tl mjq,la jk ;rug udkj wka;¾ iïnkaO;d ióm
lrùug ikaksfõokh fya;= ù ;sfí'
ikaksfõok l%shdj,sfha j¾Okh;a iu`. ckudOH we;=¿ úúO ÈhqKq ikaksfõok fuj,ï Tiafia
isÿ jk wiSudka;sl f;dr;=re ckkh" yqjudrej yd jHdma;sh ;ks ;ks mqoa.,hdf.a uki yd p¾hdj
flfrys;a mqoa.,hdf.a iudÔh wka;¾ iïnkaO;d flfrys;a wjidkfha iuia; iudch flfrys;a
m%n, n,mEula we;s lrhs' th bIag fuka u wksIag n,mEula úh yels h' udOH Tiafia wiSudka;sl
j" úÑ;%j;a wdlD;s Tiafia" YS>%fhka .,d tk f;dr;=re mßyrKh lsÍfuka f;dr j yqfol,d mqoa.,
tall f,i iudcfha ;ks j lghq;= lsÍug il%sh mqrjeisfhl=g fkdyels h'
tfia u mqoa.,hd iudc Ôúfhl= f,i f;dr;=re mßyrKfhka je<lS isàu fydaa Tyq j<ld ;eîu l<
fkdyels h' mqoa.,hdf.a yd iudcfha m%.ukhg wjYH f;dr;=re ,nd .; hq;= h' fï i|yd wjYH
jkafka udOH Tiafia ,nd fok f;dr;=re f;dard fírd f.k mßyrKh lsÍfï {dkh hs' udOHh
úiska ujkq ,nk udhdj yd h:d¾:h fjka fjka jYfhka y÷kd .ekSug Yla;sh we;s lrk
mqoa.,hdg w;HjYH jk udOH idlaIr;d {dkfhka iy úpdrYS,S .%dylhka f,i lghq;= lsÍug
wjYH {dkfhka Tyq ikakoaO úh hq;= h'
1
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
hqfkiaflda ixúOdkh 1982 jif¾ § .DDkaj,aÜ m%ldYkh úiska tys iuq¿ jdr lsym
s hl § u udOHfha
wys;lr n,mEfuka <ud yd ;reK mrmqr uqojd .; hq;= nj olajk ,os' tys oS udOH idCIr;dfjka
yd úpdrYS,S f,i udOH mßyrKh lsÍfï {dkfhka fuka u ks¾udKYS,S Ñka;kfhka orejka
n,iïmkak l< hq;= nj wjOdrKh lrk ,È' mdif,a m%d:ñl fY%aKsfha isg udOH wOHdmkh ,nd
osh hq;= njg hqfkiaflda ixúOdkh ks¾foaY lr isáfha o ta wkqj hs'
ikaksfõokh yd udOH wOHhkh úIhh yodrk YsIH YsIHdjka udOH idlaIr;d {dkfhka yd
úpdrYS,S j udOH mßyrKh lsÍu ms<ns | wjfndaOfhka hql;
a il%h
s ikaksfõolhka fuka u mqrjeishka
ùu w;HjYH h' ta i|yd fuu úIhfhys úIh wka;¾.;h fm< .iajd we;' úIh ks¾foaYfhys
ixlaIsma; j olajd ;snQ úIh lreKq fuys § úia;rd;aul j we;=<;a lr ;sfí'
ikaksfõok wOHhkh Ydia;%Sh úIhhla f,i yeoEÍu wdrïN jQ wdldrh" tys j¾Okh" ikaksfõok
úIhh Y%S ,xldfõ wOHdmk moaO;shg y÷kajd §u iy úIhh yeoEÍfï jeo.;alu yd wjYH;dj
ms<sn| wjfndaOh ,nd §u fuu tallh u`.ska isÿ fõ' tu`.ska ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
úIhh yeoEÍug wjYH moku YsIH YsIHdjka fj; ,nd §u wfmalaId flf¾'
• m%d:ñl iudchkays úiQ ckhd ish ir, Ôjk wjYH;d bgq lr .ekSu i|yd úúO ix{d"
Yío" ixfla; Ndú; lrñka wdrïN l< woyia m%ldYkh wo jk úg ÈhqKq ikaksfõok
;dCIKsl fuj,ï Tiafia isÿ jk b;d ixlS¾K l%shdoduhla njg m;a j ;sfí'
• ikaksfõokh hkak ñksidf.a wdrïNh f;la Èfjk l%shdj,shla jqj;a th Ydia;%Sh úIh
lafIa;%hla f,i wOHhkh lsÍu flfrys f,dalfha wjOdkh fhduq jkafka 20 jk
ishjfia uq,a Nd.fha § h'
• ld¾ñl úma,jh" m<uqjk yd fojk f,dal hqoaO fya;=fjka ikaksfõok ;dCIKfha isÿ
jQ YS>% ÈhqKqj ckudOH ìys ùu" j¾Okh yd jHdma;sh flfrys n,mEfõ h' fuu ;;a;ajh
ikaksfõok úIhh ms<sn| wOHhkh lsÍfï Wkkaÿj yd wjYH;dj by< kexù h'
2
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• f,dal hqoaO wjika ùfuka miq hqoaO f;dr;=re jd¾;d lsÍu yd yqjudre lsÍu i|yd Ndú;
l< udOH ck;dj fjkqfjka úfkdaodiajdoh yd f;dr;=re iïmdokh lsÍug fhdod
.kakd ,È'
• fï iEu wdldrfhka u udOH u`.ska iudch fj; t,a, l< ;shqKq n,mEu úiska
ikaksfõok lafIa;%h ms<sn| Ydia;%Sh jYfhka wOHhkh lsÍug úoaj;ayq fmd,Ujkq
,enQy'
• ta wkqj tla oyia kjish úis .Kkaj, § úúO úIh lafIa;%hkays YsCIKh ,nd ;snQ
úfYaI{ ±kqfuka hq;= úoaj;ayq Tjqkaf.a m¾fhaIKj, wkdjrK u`.ska tjl l%shd;aul jQ
ckudOH mqoa.,hd flfrys yd mqoa., iudc iïnkaO;d flfrys n,mEula we;s lrk nj
;yjqre l<y'
• iudc úoHd úIh lafIa;%fha pd,aia fyda¾gka l+,S" foaYmd,k úoHd lafIa;%fha fjda,ag¾
,smaudka iy wOHdmk úoHd lafIa;%fha fcdaka vqù hk úoaj;=kaf.a woyia yd m¾fhaIK
wOHhk úiska ikaksfõok wOHhkh Ydia;%Sh úIhhla f,i j¾;udk ;;a;ajhg m;a
lsÍug wjYH moku ilia lrkq ,eìK'
• pd,aia l+,S ziudc ixúOdkhZ ^1909& lD;sh o fjda,ag¾ ,smaudka zcku;hZ lD;sh ^1922& o
fcdaka vqù zck;dj yd Tjqkaf.a .eg¨ Z^1927& lD;sh o iïmdokh lrñka ±lajQ woyia
ikaksfõok wOHhk lafIa;%h ixj¾Okh lf<a h'
• 1933 jif¾ isg 1945 muK olajd c¾uksfha l%shd;aul jQ wefvd,a*a ysÜ,¾f.a taldêm;s
md,kh hgf;a trg úYajúoHd,j,ska msgux lrkq ,enQ úoaj;ayq úYd, m%udKhla
wfußld tlai;a ckmohg ixl%uKh jQy' Tjqyq wfußldkq úYajúoHd, flakaø lr
.ksñka ikaksfõok lafIa;%h ms<sn| úúO Ydia;%Sh wOHhkhkays ksr; jQy'
• yer,aâ ã' ,eiafj,a" l¾Ü f,úka" fmda,a ,eidiaf*,aâ" ld,a yõ,kaâ" ú,an¾ Y%dï"
fcda¾Ê .dík¾ jeks úoaj;=ka úiska o laf,daâ Yekka iy fjdrka ùj¾ hk bxðfkare
úIh lafIa;%fha úoaj;=ka o úiska ikaksfõok wOHhkfhys Ydia;%Sh ixj¾Okhg wjYH
moku ilia lrk ,È'
yer,aâ ã' ,eiafj,a l¾Ü f,úka fmda,a t*a' ,eidiaf*,aâ ld¾,a whsj¾ yõ,kaâ
^1902-1978& ^1890-1947& ^1901-1976&a ^1912-1961&
Harold D. Lasswell Kurt Lewin Paul F. Lazarsfeld Carl Iver Hoyland
• 1940 oYlfha § uydpd¾h ú,an¾ Y%dï úiska ikaksfõok wOHhkh Ydia;%Sh úIh
lafIa;%hla f,i wdh;k .; lsÍug mshjr .kakd ,È' ta w;r ckudOH mdi,a"
ikaksfõok m¾fhaIK wdh;k ia:dms; lsÍu yd úYajúoHd,h i|yd kj wOHhk wxY
wdrïN lsÍu fmkajd Èh yels h'
4
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• ikaksfõok wOHhkh" Ydia;%Sh úIhhla f,i b.ekaùu wdrïN l< m<uq úYajúoHd,h
jkafka b,sfkdhsia úYajúoHd,h hs'
• 1960 oYlfha uq,a Nd.fha § iudc úoHdj" foaYmd,k úoHdj" ufkda úoHdj iy bx.%Sis
NdIdj wdÈ úIh lafIa;% ;=< wka;¾.; j ;snQ ikaksfõok wOHhkh iajdëk úIh
lafIa;%hla f,i fjk u wOHhkh lsÍu wdrïN úh'
• úfYAIfhka rEmjdysks udOH orejka flfrys we;s lrk n,mEu ms<sn| uydpd¾h ú,an¾
Y%dï jeks úoaj;=ka iy úYajúoHd, m¾fhaIK lKavdhï úiska isÿ lrk ,o m¾fhaIK
wOHhkhkays wkdjrK .eUqßka idlÉPdjg ,la úh'
• uydpd¾h ú,an¾ Y%dï úiska remjdysks udOH ms<sn| isÿ lrk ,o m%:u m¾fhaIK jd¾;dj
bÈßm;a lrñka Tyq m%ldY lr isáfha <uhskaf.a iudc iïnkaO;d ÿria ùu yd rEmjdysks
Ndú;h w;r iïnkaO;djla mj;sk njhs' fouõmshka iu`. w~onr lr.kakd orejka
;u fkdßiaiqï iy.; ye`.Sïj,ska m,d hdug" is;a fõokdjka wu;l lr .ekSug
rEmjdysksh keröug fhduq jk nj ;j ÿrg;a jd¾;dfjka lreKq bÈßm;a lf<ah'
2' orejka Tjqka Ôj;a jk mßirh yd wjg f,dalh ms<sn| ìhla we;s lr .ekSu
3' wka wh iu`. lghq;= lsÍfï § wdl%uKYS,S jkakg;a blaukska wdrjq,a we;s
lr.kakg;a orejka ;=< keUqrej jeä ùu
• udOH u`.ska iudch fj; isÿ lrkq ,nk n,mEu wOHhkh lsÍu iïnkaOfhka isÿ l<
m¾fhaIK wOHhk fya;=fjka ikaksfõok wOHhk lafIa;%h ;j ÿrg;a ixj¾Okh úh'
5
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• ikaksfõok wOHhk lafIa;%fha fuu iajNdjh flfrys isiq wjOdkh fhduq l< hq;=
jk w;r tu fya;=fjka ikaksfõok lafIa;%fhys bÈßhg hdug cd;sl yd cd;Hka;r
;,fha úúO wjia:d f.dvke`.S we;s nj ms<sn| Tjqka ±kqj;a l< hq;= fõ'
we.hSu
1' ikaksfõok wOHhkfhys wdrïNh yd Ydia;%Sh úIhhla f,i tys wdrïNh úia;r
lrkak'
2' ikaksfõokh Ydia;%Sh úIhhla f,i wOHhkh lsÍfï jeo.;alu meyeÈ,s lrkak'
6
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
4' ikaksfõokh Ydia;%Sh wOHhk lafIa;%hla f,i j¾Okh lsÍug odhl jQ fmr wmrÈ.
úoaj;=ka yd Tjqkaf.a ld¾hNdrh ms<sn| wOHhkh lr jd¾;djla ilia lrkak'
7
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ksmqK;d uÜgu ( 1'2 Y%S ,xldjg ikaksfõokh úIhh y÷kajd §u yd thg miqìï jQ
idOl ms<sn| wjfndaOh ,nhs'
ld,Éfþo ( 03 hs'
• ikaksfõok úIhh Y%S ,xldjg m%:u jrg y÷kajd §u isÿ jkafka foysj, lksIaG
úYajúoHd,h ^Junior Campus& uQ,sl ùfuks' j¾I 1968 - 1969 ld,fha § zzmqj;am;a
l,dfõoh ^Journalism&ZZ kñka tys mdGud,djla y÷kajd fok ,È'
• fï i|yd tjl wOHdmk weu;s Oqrh ±rE whs' tï' wd¾' ta' Bßhf.d,a, uy;d
uQ,sl;ajh f.k lghq;= lf<a h'
• 1971 le/,af,ka miq úYajúoHd, i|yd jD;a;Sh wNsuqL mdGud,d y÷kajd §fï §
ikaksfõokh úIhh úYajúoHd, moaO;shg y÷kajd § we;'
• fï i|yd úYajúoHd, m%;smdok fldñIka iNdj úiska m;a lrk ,o uydpd¾h úu,a
Èidkdhl" uydpd¾h iqkkao ufyakaø" uydpd¾h tï'î' wdßhmd," uydpd¾h tÈßùr
irÉpkaø" wdpd¾h tâúka wdßhÞi iy ã' iS' rK;=x. we;=<;a úoaj;a lñgqj úiska
m%uqL;ajh .kakd ,os'
8
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• Y%S ,xldfõ ms<s.;a úYajúoHd, /il jHdma; j ;sfnk fuu úIhh iy;sl m;%"
ämaf,daud" idudkH Wmdê" úfYaI Wmdê" mYapd;a Wmdê" iy wdpd¾h Wmdê mdGud,d
olajd wOHhkh l< yels mdGud,d f,i b;d ixj¾ê; uÜgulg meñK ;sfí'
• cd;sl wOHdmk wdh;kh úiska 2006 j¾Ifha § m%:u jrg 10 jk fY%a‚hg;a 2007
j¾Ifha § 11 jk fY%a‚hg;a w;sf¾l úIhhla f,i zzikaksfõokh yd udOH wOHhkhZZ
úIhh y÷kajd § we;s w;r 2008 j¾Ifha isg Wiia fm< l,d úIh Odrdjg o
ikaksfõokh yd udOH wOHhkh úIhh we;=<;a lr ;sfí'
we.hSu
1' Y%S ,xldjg ikaksfõok wOHhkh y÷kajd §u ms<sn| úia;rhla lrkak'
3' Y%S ,xldfõ ikaksfõokh úIhh W.kajkq ,nk úYajúoHd," ckudOH wdh;k
ksÍlaIKh lrkak' tys § Tn ,nd.;a f;dr;=re wkqj Tng bÈßhg m%fõY úh yels
foaYSh iy úfoaYSh wOHhk lafIa;%" úIhh ±kqu fmdaIKh lsÍug Wmldr ,nd .;
yels ndysr iïm;a mqoa.,hka" wdh;k wd§ lreKq ms<sn| úu¾Ykh lrkak'
4' Y%S ,xldfõ ikaksfõok wOHhk lafIa;%h j¾Okh lsÍug mqfrda.dñ jQ isxy," fou<
pß;dmodk wOHhkh lrkak'
9
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ksmqK;d uÜgu ( 1'3 ikaksfõokh yd udOH wOHhkh úIhh Ydia;%Sh úIhhla f,i
bf.kSfuys wjYH;dj meyeÈ,s lrhs'
ld,Éfþo ( 07 hs'
• zzudOH wOHdmkhZZ hkak lafIa;% .Kkdjla ms<sn| wjOdkhg .kq ,nk mq¿,a úIh
lafIa;h
% ls'
• udOH wOHdmkh hkq mqoa.,hd udOH idlaIr;dfjka hqla; wfhl= njg m;a lr ,Sfï
l%shdj,sh hs' udOH wOHdmkh iuia;hla f,i ish¨ u udOH flfrys wjOdkh fhduq
lrhs'
• zzish¨ u udOHZZ hkakg p,k rEm we;=<;a Ñ;%mg" remjdysksh" ùäfhda mg wdÈ ish,a,;a
y~ udOHhg we;=<;a .=jka úÿ,sh" má.; lrk ,o ix.S;h we;=<;a ish,a,;a" uqøs;
udOHhkag iïnkaO mqj;am;a" i`.rd" fmdaiagr wdÈh;a" kj wxls; ;dlaIKh Ndú;hg
.kakd ish¨ udOH;a we;=<;a fõ'
zzthska iudchg uqøs; udOH yd úoHq;a udOH úpdrYS,S j mßyrKh lsÍug wjYH
oekqu" l=i,;d" wdl,am fmdaIKh l< yels nj;a th Ôj;a ùu i|yd w;HjYH
ksmKq ;djla jk nj;a udOH wOHdmkh ,nd §u i|yd ilia lrkq ,nk jevigykaj,
udOH ksIamdokhka iïnkaO újrKhka" ks¾udKYS,S wdfõokhka m< lsÍfï udOHhla
f,i ckudOH Ndú; l< yels wdldrhka" M,odhs f,i udOH mßyrKh lsÍu yd
il%sh whqßka udOH jevigykaj,g iyNd.s ùu hk lreKq ms<sn| j wka;¾.; l<
hq;= nj;a h' ZZ
10
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• hqfkiaflda ixúOdkh úiska mdi,a úIh Odrdjg udOH wOHdmkh úIhh we;=<;a l<
hq;= nj i|yka lrk ,oafoa fuu ld, jljdkqj jk úg ^1980 oYlh& ckudOHhkaf.a
l%shdldß;ajh <ud yd ;reK mrmqr flfrys we;s lrk ,o wys;lr n,mEu m%n, ù ;sîu
fya;=fjks'
• j¾;udkfha wmßñ; udOH ;dlaIKsl fuj,ï Tiafia isÿ jk fõ.j;a f;dr;=re .,kh
wiSudka;sl yd úÑ;%j;a udOH wdlD;s" wm%udK udOH mßfNdackh yuqfõ udOH Ndú;fhka
mqoa.,hd j<lajd ;nkq fjkqjg" ;¾ckh lr iSud lrkq fjkqjg udOH mßyrKh lsÍug
wjYH ksis ±kqfuka Tyq ikakoaO lr iQodkï l< hq;= njg f,dal u;hla f.dvkef`.kqfha
fuu hqfkiaflda m%ldYkh;a iu`.sks'
• udOH wOHdmkh hk mq¿,a úIh lafIa;%h u`.ska úpdrYS,S j udOH mßyrKh lsÍug
wjYH YslaIKh;a thska udOH idlaIr;dj j¾Okh lr .ekSug;a u`. fmkajkq ,nhs'
• w'fmd'i' Wiia fm<g kshñ; fuu ikaksfõokh yd udOH wOHhkh úIhh fldgia
follska iukaú; h'
1' ikaksfõokh
• udOH wOHhkh hk úIh fldgfia § udOH ms<sn| j bf.kSu" yeoEÍu" udOHfha iajNdjh"
wka;¾.;h" ft;sydisl mßKduh" l%shdldß;ajh y÷kd .ekSu fuka u udOH mqoa.,hdg
iudchg ixialD;shg n,mdk wdldrh ms<sn| j yeoEÍu isÿ fõ'
• udOH wOHhkh u`.ska úpdrYS,SNdjfhka hq;= j udOH mßyrKh lsÍug wjYH wjfndaOh
iy YslaIKh ,nd foa' thska udOH idlaIr;dj j¾Okh fõ'
• m%d:ñl iudcj, Ôj;a jQ udkjhka Ndú;hg .;a Yío" ix{d" ixfla;hkaf.a isg
ckudOHka j¾Okh ùu;a j¾;udkh jk úg wxls; ;dlaIKsl udOH fuj,ï olajd
j¾Okh jQ ikaksfõok l%shdoduh;a iudch flfrys n,mEï we;s lrhs'
11
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• hym;a ikaksfõolfhl= fuka u mqrjeisfhl= ùug wjYH ikaksfõok {dkh;a úpdrYS,S
j udOH mßyrKh lsÍfï YslaIKh;a orejka ;=< j¾Okh lsÍu wjYH fõ'
mdßNdIsl mo
1' Èidkdhl" úu,a" udkj ikaksfõokh" fld<U" iSudiys; f,ala yjqia bkafjiaÜukaÜia
iud.u" 1977
2' De Fleur and Dennis, Understanding Mass Communication, Boston, USA, Houghton Mifflin
Company, 1991.
3. James Waston and Anne Hill, A Dictionary of Communication and Media Studies, India,
Universal book stall, 1991
4. Roger s, Everett M., A History of Communication Study, New York: The free press. 1994
12
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ld,Éfþo ( 04 hs'
• udkjfhl= jYfhka wm isÿ lrk is;Su" iam¾Yh" wd>%dKh" ±lSu" l;d lsÍu" ú`§u"
lshùu" ,sùu" úfkdao ùu wdÈ jQ iEu ld¾hhla u ikaksfõokh yd Rcq j fyda
jl% j fyda iïnkaO;djla olajhs'
• tfyhska ikaksfõokh ms<sn| wjOdkh fhduq lsÍu" wOHhkh lsÍu yd m%.=K lsÍu
jeo.;a h'
13
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• ikaksfõokh hk mofha mD:q, w¾:h z±k .;a foa ±k .ekSug ie,eiaùuZ hkak hs'
• bx.%Sis 'communication' hk moh ,;ska NdIdfõ zfmdÿ njg m;a lsÍuZ hk wre; iys;
'communis' hk jdxuQ,fhka ì£ wdjls'
• ñksid ks¾udKh lr .;a NdIdj fya;=fjka jvd;a ixlS¾K woyia yd ixl,am ms<sn|
f;dr;=re yqjudre lr .ekSfï yelshdj WÞ úKs'
• f,aLkh wdrïNh;a iuÕ f;dr;=re .nvd lr l,a ;nd .ekSug moku ilia úh'
• ikaksfõok ;dlaIKh jeä ÈhqKq ùfï m%;sM,hla f,i f;dr;=re yqjudrej läkï
úKs'
• ckudOHj, wd.ukh;a iuÕ f;dr;=re rdYshla úYd, msßila fj; tl jr" läkñka
fnÞ yeÍfï yelshdj ,eì‚'
we.hSu (
1' ikaksfõokh hkafkys w¾:h meyeÈ,s lrñka th y÷kajd fokak'
14
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ld,Éfþo ( 16 hs'
ikaksfõokfhys iajNdjh
15
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ljr fyda ikaksfõokhla isÿ jkafka lsishï ikao¾Nhla ;=< hs' fuuÕska woyia
flfrkafka wÞ< ikaksfõok isÿ jk zjgmsgdjZ ke;fyd;a zmßirhZ hs'
ikakfs õok ld¾hh yd ikao¾Nh w;r Rcq iïnkaO;djla mj;S' ikao¾Nhg .e<fmk
f,i ikaksfõok ld¾hh ilia úh hq;= fõ' ksoiqkla f,i wjux.f,da;aijhla
wÞ< ikao¾Nh f,i i,lkak' Bg wÞ< j ikaksfõokhka isÿ jk wdldrh úuid
ne,Sfuka fuu ;;a;ajh meyeÈ,s lr .; yels fõ'
fulS zikao¾NhZ hkak yqÿ fN!;sl jgmsgdjg muKla ,>q l< hq;= fkd fõ' uka o
úfgl mqoa.,hka" ia:dk" jD;a;sh" ixialD;sh jeks foa mjd ikao¾Nh hkakg wvx.=
úh yels fyhsks'
• ikaksfõokh l%shdmámdáhls'
ikaksfõokh lsis úgl;a yqfol,d j mj;sk fjkia fkdjk fohla fkd fõ' th
ksrka;rfhka ld,h;a iuÕ fjkia fjhs' tksid u ikaksfõokh ms<sn| wOHhkh
lsÍu yqÿ NdKavhla ms<sn| j wOHhkh lsÍug jvd fjkia jQjls' ikaksfõokh
ms<sn| wOHhkh lsÍfï § ta yd iïnkaO ;j;a idOl fndfyduhla ms<sn| j wjOdkh
fhduq lsÍug isÿ fõ'
´kE u ikaksfõok wjia:djl lsishï l%shdj,shla isÿ fõ' ksoiqkla f,i ,sÅ;
ikaksfõok wjia:djla .ksuq' tys § mshjr .Kkdjla miq lsÍug isÿ fjhs' tu
l%shdj,sh yd iïnkaO is;Su" ie,iqï lsÍu" ,sùu" ixialrKh lsÍu" kej; ,sùu wdÈ
úúO wjia:d .Kklska miq j hs" wjika m%;sM,h fj; t<efUkafka' fufia wka
´kE u ikaksfõok wjia:djl § Bg wkqrEm jQ l%shdj,shla isÿ jk whqre ksÍlaIKh
l< yels h'
ish¨ wdldrfha ikaksfõok j¾. zn,hZ W;amdokhg wjYH miqìu ieliSug Wojq
fjhs' wka;¾j¾;S mqo.
a , ikakf
s õokh ;¾ldkql,+ Ñka;kfha j¾Okhg;a" mqo.
a ,dka;r
iy lKavdhï ikaksfõokh mqoa.,-uyck in|;d ÈhqKq lsÍug;a ckikaksfõokh
m%isoaêh" ckm%sh;ajh Ndjh yd m%;srEm f.dvkeÕSug;a Rcq j yd jl% j Þhl fjhs'
fï ish,a, wvq-jeä jYfhka n,h ks¾udKh ùug wjYH moku Yla;su;a j f.dv
k`.hs'
we.hSu(
1' ikaksfõokfhys iajNdjh WodyrK iys; j meyeÈ,s lrkak'
17
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ld,Éfþo ( 16 hs'
ikaksfõok l%shdj,sfha uQ,sl wx. w;ßka jvd;a jeo.;a jkafka fudkjd o hkak ms<sn|
úúO u; ;sfí' flfia kuq;a fuys § m%Odk wx. 09la ms<sn| j idlÉPd lsÍug wfmalaId
flf¾'
1. ikaksfõolhd
;j;a md¾Yajhla iuÕ f;dr;=re" woyia" u;" wdl,am wdÈh yqjudre lr .kakd
;eke;a;d ikaksfõolhd hs' mqoa.,fhl= muKla fkd j wjia:dkql+, j lKavdhula"
ixúOdkhla" wdh;khla jqj o ikaksfõol ia:dkh ksfhdackh l< yels h'
ikaksfõok l%shdj,sh ms<sn| ie,lsh hq;= uÜgul md,khla lsÍfï yelshdj
ikaksfõolhd i;= fõ'
2' wdfla;lrKh
iEu ikaksfõok l%shdj,shl § u isÿ fõ' fuh udkj ikaksfõokh weiqßka f;areï
.ekSu myiq fõ' wmf.a isf;a we;s jk woyia" ye`.sï ;j wfhl= yd ikaksfõokh
lsÍu i|yd ixfla; Wmfhda.S lr .ksñka ikafoaY njg mßj¾;kh l< hq;= h' fuu
l%shdj,sh wdfla;lrKh hs'
18
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
3. ikafoaYh
ikaksfõolhd wfkla md¾Yajh iuÕ yqjudre lr .kakd f;dr;=r ikafoaYh hs' th
woyila" u;hla" wdl,amhla jeks úúO iajrEmhka .ekSug bv ;sfí' m‚úvhla
yeuúg u ixfla; weiqßka f.dv kef`.a' ixfla; hkak jpk" Yío" j¾K" yev rej
wdÈ jYfhka úúOdldr úh yels h' tAjd f;dard .ekSu mßiaifuka isÿ l< hq;= fjhs'
uka o" ixfla; jerÿKfyd;a m‚úvh o jer§ug bv we;s fyhsks'
4. kd,sldj$udOHh
ikaksfõol ia:dkfha isg wfmalaIs; md¾Yajh fj; ikafoaYh f.k hkq ,nkafka
kd,sldj u`.sks' idudkHfhka tÈfkÞ ikaksfõokfha § Ndú; lrk kd,sld jkafka
mxfÉkaøh
s hs' tA w;ßka wei ^±lSu& iy lk ^weiSu& nyq, f,i fhdÞ .efka' ;dlaIKfha
wd.ukh;a iu`. fulS kd,sld$udOHj, isÿ j we;s mßj¾;khka y÷kd .ekSu
w;sYh jeo.;a fõ'
5. .%dylhd
ikaksfõolhd úiska ish ikafoaYh yqjudre lr .ekSfï wfmalaIdj we;s j th
bÈßm;a lrkq ,nkafka ljrl= fj; o fya .%dylhd hs' .%dylhka úYd, m%udKhla
we;s úg tA yeu fokd z.%dyl lafIa;h
% Z f,i y÷kajkq ,efí' ikaksfõok l%h
s dj,sfhys
oS .%dylhd o ikaksfõolhd yd iudk jeo.;a njla Wiq,hs'
6' úfla;lrKh
ish¨ ikaksfõok l%shdj,shkays ±lsh yels fõ' fuh udkj ikaksfõokh l%shdj,sfha
§ isÿ jk wdldrh úuid ne,Sfuka meyeÈ,s lr .; yels h' wm fj; ,efnk
ikafoaYhla iukaú; j we;af;a ixfla;j,sk's tu ixfla;j,ska lshfjk foa wjfndaO
lr .ekSu i|yd ixfla; w¾:l:kh lr .; hq;= h' tfia bÈßm;a jk ikafoaYfhys
wka;¾.; ikafoaY w¾:l:kh lr tu`.ska bÈßm;a flfrk w¾:h wjfndaO lr
.ekSfï l%shdj,sh úfla;lrKh f,i ye|skafõ'
7. m%;sfmdaIKh
ikaksfõolhd ikafoaYhla ,nd ÿka miq .%dylhd tA iïnkaOfhka ikaksfõolhd
fj; ,nd fok ksÍlaIKh l< yels wdldrfha m%;spdrh y÷kajkafka m%;sfmdaIKh
hkqfjks' ikaksfõok l%shdj,sfha id¾:l;ajh iïnkaOfhka m%;sfmdaIKh w;sYh
m%fhdackj;a h' ,efnk m%;sfmdaIKhg wkqj ikaksfõofha .=Kd;aul nj ;jÿrg;a
by< kxjd,Sug wjYH jk mshjr .; yels fõ'
19
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
8. f>daId$ndOd
ikaksfõol ia:dkfha isg .%dyl ia:dkh olajd ikafoaYh iïfm%aIKh ùfï § Bg
wjysr jk f,i ueosy;a jk ´kE u ;;a;ajhla f>daIdjla fyj;a ndOdjla f,i
ye¢kafõ' m%Odk ndOl j¾. folls'
• udOH ndOl$kd,sldj yd iïnkaO ndOl - kd,sldfõ fyj;a udOHfha
we;s jk fodaI iy.; ;;a;ajhka ksid we;s fõ'
• w¾: ndOl - ikafoaYfha w¾:h yß yeá .%yKh lr .ekSug fkdyels
jk úg Woa.; fõ'
by; i|yka m%Odk ndOl$f>daId j¾. folg w;sf¾l j ;j;a lsysmhla iuyr fm<
fmd;aj, we;=<;a j ;sfí' tAjd kï mdßißl ndOl" ;dlaI‚l ndOl" YdÍßl ndOl"
udkisl ndOl wdÈh hs' fïjd o fndfyda úg by; i|yka m%Odk ndOl j¾.j,ska
tllg wh;a fõ' WodyrK - ;dlaIKsl ndOdj;a kd,sldj$udOH yd iïnkaO ndOd;a
fõ'
9. w;a±lSï miq;,h
mqoa.,hd i;= mQ¾j w;a±lSï iuQyh fuuÕska woyia flf¾' ikaksfõol - .%dyl
md¾Yaj w;r iudk wdldrfha mQ¾j w;a±lSï jeä m%udKhla we;s úg ikaksfõok
ld¾h myiq fõ'
10. ikao¾Nh
fuuÕska woyia flfrkafka wÞ< ikaksfõok l%shdj,sh isÿ jkakd jQ jgmsgdj hs'
ikao¾Nh meyeÈ,s f,i u ikaksfõok l%shdj,sh u; n,mEï we;s lrhs' fyd|
ikaksfõolfhla yeu úg u ish ikaksfõokh Bg mdol jk ikao¾Nhg WÑ; f,i
ilia lr .kshs' fufia Bg wkq.; fkdùu úúO ikaksfõok .eg¨j,g fya;= úh
yels h'
11. n,mEu
iEu ikaksfõokhla u lsishï n,mEula we;s lsÍfï wfmalaIdfjka isÿ flf¾' tlS
n,mEfï iajNdjh úúOdldr jkakg mq¿jk' jfrl th wdl,amuh fyda p¾hduh
fyda fjkila we;s lsÍu b,lal lr isÿ lrk ikaksfõokhla úh yels w;r ;j;a
úfgl ,dNh jeks uq,H m%;s,dNhla wruqKq lr .; yels h' flfia kuq;a ikaksfõok
l%shdj,sfha id¾:l;ajh ;SrKh jkafka wfmaCIs; n,mEu idCId;a lr .;af;a o
hkak u; hs'
we.hSu (
1' ikaksfõok l%shdj,sfha uQ,sldx. kï lrkak'
3' ikakf
s õok l%shdj,sh f;areï .ekSu i|yd uQ,sldx. Wmldß jk wdldrh m%dfhda.sl
WodyrK iys; j úia;r lrkak'
20
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ld,Éfþo ( 06 hs'
21
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
we.hSu(
1' ikaksfõok hkak ks¾jpk weiqßka meyeÈ,s lrkak'
2' ikaksfõokh ms<sn| úúO úIh lafIa;%j, úoaj;=ka úiska bÈßm;a lr we;s kj
ks¾jpk 05la tla/ia lrkak' tajd u`.ska ikaksfõokh hkak ms<sn| úúO me;slv
Tiafia lr we;s újrK meyeÈ,s lrkak'
22
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ld,Éfþo ( 18 hs'
ikaksfõokfha ld¾h
• ikaksfõokh uÕska uQ,sl ld¾h 04la bgq flfrk nj th Ydia;%Sh úIhhla f,i
j¾Okh ùu wdrïN jQ uq,a hq.fha isg u ms<s.kq ,eìK' tu ld¾h 04 kï"
i. f;dr;=re iïmdokh
ii. Wmfoia iïmdokh$wOHdmkh
iii. fm,Uùu
iv. úfkdaÞiajdo iïmdokh
• fuu ld¾hhka fjk fjk u f.k idlÉPdjg n÷ka l< yels kuqÿ we;eï úg tlsfkl
w;r ióm iïnkaO;djla fmkakqï lrhs' ksoiqkla f,i Wmfoia iïmdokfha oS f;dr;=re
iïmdokh yd úfkdaodiajdo iïmdokh ld¾hka o isÿ úh yels h' flfia kuq;a fulS
ld¾hhka flaj, f,i i,ld ne,Sfuka jvd;a .eUqßka tajd wjfndaO lr .ekSug wjia:dj
ie,fihs' fuys oS jeä wjOdkhla fhduq lrkafka idudkH ikaksfõok ;;a;ajhka
iïnkaOfhka jk w;r ck ikaksfõokh ms<sn| j miq j idlÉPd l< yels h'
i. f;dr;= r e iïmdokh$wOHdmkh
iEu ikafoaYhla u f;dr;=rla f,i ie,lsh yels w;r iEu ikaksfõok wjia:djl § u wvq
jeä jYfhka hï wdldrhl f;dr;=re iïmdokhla isÿ fõ' f;dr;=re iïmdok ld¾hh
.=Kd;aul núka jvd;a by< w.hla .kafka tlS f;dr;=rej, ksrjoH;dj jvd;a by<
uÜgul mej;Su u; hs'
,smskhla ,nd §u" NdKavhl ñ, .Kka mejiSu" /lshdjla i|yd b,a¨ï lsÍfï § Ôj o;a;
m;%sldjla ,nd §u" ud¾. wdf,dal ix{d u`.ska kej;Sug fyda msg;a ùug okajd isàu wdÈ jQ
úúO wjia:d /ila f;dr;=re iïmdok ld¾hh yd iïnkaO wjia:d f,i oelaùug yels h'
wfkla w;g ¥rl:k kdudj,s" mka;s kï ,ehsia;=" N+f.da,Sh is;shï" ldgQka jeks oE u`.ska
o isÿ flfrkafka by;ska i|yka l< f;dr;=re iïmdok ld¾hhg wod< tajd h'
23
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
f;dr;=re iïmdokh úúO wdldrfhka isÿ úh yels nj fï wkqj fmkS hhs' tfia u j;auka
ld, jljdkqfjys f;dr;=re iïmdok ld¾hh fndfyda ÿrg jdKsc uqyqKqjrla .;a ,dN
Wmhk ls%hdj,shla njg m;a j ;sfí'
fuys § o f;dr;=re iïmdokhla uQ,sl jYfhka isÿ jk kuq;a bka Tíng .sh ls%hdldß
iajNdjhla Wiq,kakd jQ hula o isÿ fjkq oelsh yels h' th yqÿ lreKq oelaùulg iSud fkd
ù tajdfha lsishï ixúOdkd;aul fyda w¾:l:kd;aul bÈßm;a lsÍula fmkakqï lrhs'
mß.Klhla Ndú; lr ,smshla ilia lr .kafka flfia oe hs Tn ;j;a wfhl= oekqj;a lsÍu
ksoiqkla f,i .ksuq' th Wmfoia iïmdokhls' Tn tys § mß.Klh iïnkaO uQ,sl
f;dr;=rej,g wu;r j tu ld¾h isÿ lrk whqre" Bg iïnkaO úúO fuj,ïj," l%shdldÍ;ajh
wdÈh meyeos,s lrñka ixúOdkd;aul bÈßm;a lsÍul kshef,kafkys h' th f;dr;=re
iïmdokfhka Tíng .sh Wmfoia iïmdokhla ke;fyd;a wOHdmk ld¾hhla jkafka tfyhsk's
foaYk" jevuq¿" iïuka;%K" fm< fmd;a wdÈh u`.ska uQ,sl jYfhka isÿ lrkqfha wOHdmk
ld¾hhla nj fï wkqj meyeÈ,s úh hq;= h'
iii. fm,Uùu
iuyr ikafoaY u`.ska hful= is;k m;k wdldrfha fyda lghq;= lrk wdldrfha fjkila
isÿ lsÍu wruqKq lrhss' tkï wdl,amuh fyda p¾hduh fjkila we;s lsÍu hs' fuh fm,Uùï
ld¾h hs' tÈfkod úúO lghq;= i|yd ;j;a md¾Yajhl iyNd.s;ajh wjYH jk wjia:dj, §
wmg ta wh ta i|yd fmd,Ujd .ekSug isÿ fõ' fm,Uùfï ld¾hh wruqKq lr.;a ikafoaY
fndfyda úg is;du;d ie,iqï iy.; j ilia lrkq ,nhs' l:kh" f,aLkh" rEmuh bÈßm;a
lsÍï wdÈ úúO jQ Wmdh-Wml%u fï i|yd fhdod .; yels fõ' tfuka u wjYH;dj" wjia:dj"
wod< nj jeks wdkqIx.sl wfkl=;a jeo.;a idOl ms<sn| j o wjOdkh fhduq lrñka jvd;a
ixúOdkd;aul j bosßm;a lsÍu u; fuu ikafoaYj, id¾:l;ajh r|d mj;S' ksoiqka f,i
fjf<| oekaùï oelaúh yels h'
24
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• ckudOH ìys ùu;a iu`. ikaksfõok l%shdj,sh ;j ;j;a mq¿,a úh' úYd, msßilg tl
jr f;dr;=re ikaksfõokh lsÍug fï ksid yels úh' my; ±lafjkafka by; ±la jQ
ld¾hhkag wu;r j ck ikaksfõokhg u úfYaIs; jQ ld¾hhka h' y;r jk mdvfï
ckudOH ms<sn| ú.%y jk wjia:dfõ fuu lreKq ms<sn| jeä ÿr úia;r we;=<;a fõ'
i. iqmÍCIKh
ii. w¾:l:kh
iii. iyiïnkaOh
iv. iudcdkqfhdackh
we.hSu (
1' ikaksfõokh i;= ld¾hNdrh WodyrK iys; j meyeÈ,s lrkak'
25
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
mdßNdIsl mo
wdY%s; .%ka:
4. Dominic, Joseph, R., Dhynamic of Mass communication, USA, Maee Grow: Hill (Publisher)
2010
5. James Waston and Anne Hill, A Dictionary of Communication and Media Studies,
India, Universal book stall, 1991
26
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ksmqK;d uÜgu ( 3'1 ikaksfõok j¾. ms<sn| wjfndaO lr .ksñka wjia:dkql+, j Ndú;
lrhs'
ld,Éfþo ( 30 hs'
bf.kqï m, (
ikaksfõok j¾. kï lrhs'
•
ikaksfõok j¾. fjka fjka jYfhka kï lrhs'
•
ikaksfõok j¾. ms<sn| kHdhd;aul lreKq m%dfhda.sl j Ndú; lsÍfuka
•
ikaksfõokh id¾:l lr .ekSug yels jk nj ms<sf.k lghq;= lrhs'
• wka;¾j¾;S mqoa., ikaksfõokfha iajNdjh yd l%shdj,sh ú.%y lrhs'
• wka;¾mqoa., ikaksfõokh hkak meyeÈ,s lrhs'
• wdpdrYS,S j wka;¾mqoa., ikaksfõokfha fhfohs'
• j.lSu yd j.ùfuka hq;= j iuQy ikaksfõokfha fh§fï wjYH;dj
y÷kd .ksñka tA wkqj lghq;= lrhs'
• iuQy ikaksfõokfha iajNdjh yd tys úfYaI;d y÷kd f.k bÈßm;a
lrhs'
• iuQy ikaksfõokh hkak y÷kd .ksñka tA wkqj lghq;= lrhs'
• uyck ikaksfõokh hkak meyeÈ,s lrhs'
• ck ikaksfõokh hkq l=ula ± hs ú.%y lrhs'
• w;:H ikaksfõokfha iajNdjh yd l%shdj,sh y÷kd f.k bÈßm;a lrhs'
• ikaksfõok j¾.hkays m%dfhda.sl wjYH;dj yd M,Þhs;ajh ú.%y lrhs'
mdvu ie,iq u i|yd Wmfoia (
• ikaksfõok j¾. hkakg bx.%Sis NdIdfõ 'Types of Communication' f,i Ndú; fõ'
27
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• ;ud ;ud iu`. u isÿ lrkq ,nk ikaksfõokh wka;¾j¾;S mqoa., ikaksfõokh hs' iEu
mqoa.,hl= u ;u uki yd iïnkaO fjñka ikaksfõokfha fhfohs'
• wmf.a mxp bkaøshhka jk wei" lk" kdih" Èj" iu hk bkaøshhkg ±fkk rEm" Yío"
.kaO" ri" iam¾Y hk W;af;ackhkag m%;sl%shd ±laùu fuys § m%Odk fõ'
28
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
2' wka;¾mqo.
a , ikakf
s õokh ^Interpersonal Communication&
• mqoa.,hka fofofkl= fyda jeä fofkl= w;r isÿjk f;dr;=re yqjudrej wka;¾mqoa.,
ikaksfõokh hs' (Berger,Charles. R., 2008)
• wka;¾mqoa., ikaksfõokh lsysm fofkl= w;r isÿ ùfï § ta w;r isák fofofkl= w;r
jqj o ikaksfõokhla isÿ úh yels h' th hq., (dyadic) ikaksfõokh hs'
29
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• lsishï msßila fyj;a iuQyhla fmdÿ wruqKla we;s j tlg tla j isÿ lrk
ikaksfõokh iuQy ikaksfõokh hs'
• fuys § iuQy hkafkka woyia jkafka l=vd msßils' tkï iSud iys; m%udKhlska hq;=
iuQyhls' iuQyfha tlsfkld iu`. myiqfjka ikaksfõokfha fh§fï yelshdj mj;S'
• fmr iQodku
• wruqKq iy.; nj
• wjdÑl ikaksfõok úêl%u Ndú;h
• úúO ;dlaI‚l WmlrK fuj,ï Ndú;h
• m%§md.dr Wml%uh
• wdl¾IŒh l:k ú,dih
• .%dyl flakaøSh ikaksfõokh
• .%dyl m%;spdr ms<sn| j ie,ls,su;a ùu
• ld, l<ukdlrKh
• wdpdrYS,SNdjh
• j.lSu yd j.ùu wdÈh fï w;r fõ'
30
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• uyck ikaksfõokh l%shd;aul jkafka fndfyda ÿrg ksjdi" ld¾hd, jeks fm!oa.,sl
j lsysm fofkl= /ia jk ia:dkhl fkd fõ' Y%jKd.dr" fmdÿ ck;djg talrdYs úh
yels fmdÿ l%svdx.K iy iïuka;%K Yd,d wdos ia:dkj, hs'
• hï lreKla msßilg ±kqï §ug fyda fmd<Ujd .ekSug fyda úfkdaodiajdoh" i;=g"
m%fndaOh ,nd §u i|yd uyck ikaksfõokh fhdod .; yels h' Wod ( ue;sjrK /,s"
ix.S; ixo¾Yk wdÈ
• /iaj isák msßig wod< jk mßÈ wka;¾.;h ilia lr .; yels kï jvd;a fhda.H
fõ' th iSud iys; msßilg muKla wod< jk úg wka whf.a wjOdkh .s,sfya'
• we;eï wjia:dj, § úYd, msßila talrdYS ùu ksid we;s jk jHdl+, Ndjh fya;=fjka
o wjOdkh fhduq lr .ekSu wmyiq úh yels h'
2' m%ia;+; lreKq ms<sn| jeäÿr ±kqj;a lsÍula isÿ lsÍu i|yd fhdod .; yels ùu
• zjD;a;Sh ikaksfõolhka hdka;%sl udOH jy,a fldg f.k mq¿,a f,i;a laI‚lj;a
wLKavj;a úYd, jQ;a úúO jQ;a .%dyl lafIa;%hka fj; ikafoaYh m;=rjñka hï
n,mEula we;s lsÍfï l%shdj,sh hs' (Defleur and Dennis, 2002)
• ck ikaksfõokh i|yd Ndú; lrkq ,nk ckudOH uQ,sl jYfhka fufia fnod
±laúh yels h'
ck udOH
fmd;a .=jkaúÿ,sh
mqj;am;a rEmjdysksh
iÕrd
• w;súYd, ck msßila tljr b,lal lr .ksñka f;dr;=re fnod fohs'
• .%dyl msßi úIu cd;Sh msßila fõ' tfuka u ck ikaksfõokfha .%dyl msßi
iudchl iduQysl j úfYaIs; jQ msßils'
• ck ikaksfõok l%shdj,sh ms<sn| bÈßm;a ù we;s úúO wdlD;s w;ßkaa f¾' t,avka
yhsn¾Ü ^Ray Eldon Hiebert), fvdk,aâ wd¾' wka.=f¾Ü (Donald R. Ungurait), f;dauia
ví,sõ' fndaka (Thomas W. Bohn) hk úoaj;=ka ;sfokd bÈßm;a l< HUB wdlD;sh
ms<sn| fuys § lreKq bÈßm;a flf¾'
32
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
n,mEu
.%dyl lafIa;%
fmrykq
kshdulfhda
ckudOH
fodrgqmd,lfhda
fla;
m%;sfmdaIKh
úia;drKh
ikaksfõolfhda
udOH
33
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
01' ikakf
s õolfhda (Communicators)
• fla; hkqfjka fuys oS woyia lrkq ,nkafka ikaksfõokh i|yd fhdod .kq ,nk
ixfla; moaO;shls'
• Rcq j u udOH wdh;k yd iïnkaO fkd jqK o udOH lghq;= yd iïnkaO jQ tajd
md,kh lrk wdh;k yd mqoa.,fhda isá;s' Tjqka mkjk fr.=,dis ksid ikafoaYj,
lsishï md,khla isÿ fõ' ksoiqkla f,i rdcH fldñIka iNd" Widú" jD;a;Sh
ixúOdk" mdßfNda.slhka iy n,mEï lKavdhï hk wdÈ wh úúOdldrfhka fuu
kshduk ld¾hh yd iïnkaO fõ'
• f,dalfha iuyr rgj, ckudOH kd,sldjka fuka u udOH wdh;k i|yd n,mEï
lrk oekaùï wdh;k o nyqcd;sl iud.ï o kshdulhka f,i ie,lsh yels h'
34
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• ck ikaksfõok l%shdj,sh ir, j meyeÈ,s lr .ekSu i|yd úúO wdlD;s bÈßm;a ù we;'
tu wdlD;s wOHhkh lsÍfuka ;jÿrg;a ck ikaksfõok l%shdj,sh meyeÈ,s lr .; yels h'
35
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• Virtual hk bx.%Sis jpkfha isxy, w¾:h u,,fialr Yío fldaIhg wkqj zkdñl j
fkdjQj o m%dfhda.sl j" w;d;aúl" ujk ,o ^lhska ke;s& w:;H" w:;H;djZ hk w¾:
imhd we;' ^u,,fialr YíofldaIh" 6 jk ixialrKh" 2014&
• w:;H ikaksfõokfha m%Odk ixrplh jkafka wka;¾cd,hhs' úoHq;a ;emE, (email) "
ùäfhda iïuka;%K (Video conferences) " iudc cd, fjí wvú (Social networking) iy
ud¾..; l;dny (Online chatting) i|yd udOH jkafka wka;¾cd,h hs' cx.u ÿrl:kh
Tiafia ,nd fok ikafoaYhka o w:;H ikaksfõokhg wh;a fõ'
• w:;H ikaksfõokh úfYaI;d /ilska iukaú; h' tu úfYaI;d w;rska lsysmhla fufia
±laúh yels h'
• ld¾hlaIu j ikaksfõokfha fh§fï yelshdj
• wvq msßjeh
• wdrlaIs; nj
• Y%jH oDYH wx. iys; j ikaksfõokfha fh§fï yelshdj
• tl jr mqoa.,hka /ila iu`. ikaksfjokfha fh§fï yelshdj
• fN!;sl jYfhka bvlv wjYH fkdùu
36
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
we.hSu
1' wNsu; Ndjkdj" hd{dj jeks Ñ;a; tald.%;d wNHdihl ksr; ú ;udf.a is; yeisfrk
wdldrh úYaf,aIKh lrkak' ^ioaO¾u r;akdj,sfha Nd.ffkh l:d jia;=j weiqßka
uki úia;r lrkak'&
2' tla Èkla ;=< Tn uqyqK ÿka wka;¾mqoa., ikaksfõok wjia:d ú.%y lrkak'
3' mdif,a l,d Wf,<la" udOH Èk ixialD;sl jevigykla ixúOdk lsÍfï § mej;s iuQy
ikaksfõok ld¾hhl ikaksfõok wjia:d ú.%y lrkak'
4' foaYmd,k" wd.ñl" idys;H" úfkdao" l,d" fmdÿ fiajd wruqK bgq lr .ekSu i|yd
ixúOdk lrk ,o uyck ikaksfõok wjia:djlg iyNd.s ù tys .%dylhd wdl¾IKh
lr .ekSug fhdod.;a ikaksfõok Wml%u ú.%y lrkak'
5' ck ikaksfõok udOH i;= ,laIK weiqßka f;dard.;a ,laIK wNsu; úoHq;a fyda uqøs;
udOH Ndú; weiqßka úu¾Ykh lrkak'
37
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ksmqK;d uÜgu ( 3'2 ikaksfõok iajrEm ms<sn| meyeÈ,s lrñka Ndú;fha § fhdÞ .kshs'
ld,Éfþo ( 10 hs'
• ikaksfõok iajrEm hkak bx.%Sis NdIdfjka Forms of Communication f,i w¾: ±lafõ'
fuys § m<uq j iajrEm hkafkys jdpHd¾:h ms<sn| j úuid ne,Su jeo.;a fõ'
• uyd isxy, YíofldaIhg wkqj iajrEm - ^1& ;udf.a u rEmh" wdldrh" yevh" fmkqu"
^2& iajNdjh" ;;a;ajh" .;sh" f;dr;=re" we;s ieáh" wdrxÑh" m%jD;a;h
s " mKsjqvh" úia;rh
1962 ms'
• ikaksfõokfha úúO iajrEm .Kkdjla we;' ta w;r jdÑl" ks¾jdÑl" l:k" Y%jH" oDYH
,sÅ;" rEmKh iy úêu;a wúêu;a wdÈ iajrEm fõ'
• fuu ikaksfõok iajrEm" l=i,;d f,i j¾Okh lr .; yels h' tu`.ska id¾:l
ikaksfõokhlg u`. fmkajhs'
• lsishï NdIdjl mj;sk Yío rgd iy jpk rgd Ndú; lrñka isÿ lrk
ikaksfõokh jdÑl ikaksfõokh hs'
38
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• hula m%n, f,i bÈßm;a lsÍug ikaksfõolfhla i;= úh hq;= jdÑl ikaksfõok
l=i,;d jeo.;a fõ' tA i|yd
• ,sÅ; fyda l:k jpk Ndú;fhka f;drj tla mqoa.,fhla úiska ;j;a mqoa.,fhla
fj; f;dr;=re bÈßm;a lsÍu ks¾jdÑl ikaksfõokh hs'
• ks¾jdÑl ikaksfõokh m%Odk jYfhka ix{d NdIdj (Sign Language) yd fyj;a isrere
ni (Body Language) f,i m%Odk fldgia follg fnod olajhs'
• ix{d NdIdj (Sign language) hkakg ish¨ wdldrfha ixfla;" ixLHd" mska;+r"
rEmigyka" fmdaiag¾ PdhdrEm" Yío ix{d" fmdaiag¾ Ñ;%" ldgqka" is;shï we;=<;a fõ'
• myiqfjka .%yKh lr .; yels iy u;l ;nd .; yels" f,dalh mqrd fmdÿfõ Ndú;
jk oDYH ix{d yd Y%jH ix{d /ila we;' ÿï îu ;ykï ,l=K" .eyeKq iy msßñ rEm"
ud¾. ix{d" wdf,dal ix{d" fnr y~" ihsrka k,d y~" Ñ;%" ldgqka is;shï wdÈh
we;=<;a fõ'
• isrere ni hkakg uqyqfKka bÈßm;a jk m%ldYkhka" bßhõ" b`.s" uqød" k¾;k ú,di
wNskhka wdÈh wka;¾.; fõ'
39
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• uqúka msgjk jpk yd Yío wkqidrfhka úúO w¾: ckkh lsÍu l:k ikaksfõokh
hs' NdIdjla Ndú;fhka wfkHdakH jYfhka woyia yqjudre lr .ekSula isÿ jk
neúka ffoksl ikaksfõokfha fndfyda wjia:dj, § l:k iajrEmh Ndú; fõ'
• l:kh mqoa.,fhl= i;= j¾Okh l< yels l=i,;djls' ukd ijka fokafkl= ùu
l:k ikaksfõok l=i,;d j¾Okh lr .ekSug fya;= fõ'
• l:k ikaksfõokh"
• .%dyl uKav,hg wkqj l:k ikaksfõokh fjkia fõ' WodyrK f,i mQch mCIh
iu. l:kfha fh§u" orefjl= iu. l:kfha fh§u
• l:k ikaksfõokh l=i,;d j¾Okhg fya;= jk lreKq lsysmhla my; i|yka fõ'
• ijka §u
• lshùu
• l:k mqyqKqj
• iuQyhla weu;Su
• úúO foa l:kfhka bÈßm;a lsÍu ^WodyrK f,i kdgH fonia" jd¾;d l:k
wdÈ&
40
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• rEmK hkafkys jdpHd¾:h - ±laúu" úia;r lsÍu" pß;dÈh ksrEmKh lsÍu" ujd
fmkaùu f,i uyd isxy, YíofldaIfhys i|yka lrhs' ^úfÊ;=x. yßiapkaø" 2017&
• m%d:ñl udkjhdf.a isg j¾;udkh olajd u rx.kh u`.ska ikaksfõok ld¾hhka isÿ
j we;'
• wod< mßÈ fhdod .ekSfuka ikaksfõokh jvd;a M,odhS lr .ekSu i|yd rEmKh b;d
jeo.;a fõ'
• wdpdrYS,S j l;d nfya fhÈfï isg mqoa., Ôú;fha ish¨ ikaksfõok ld¾hhka i|yd
rEmKh Wmldr fõ'
• WmlrK Ndú;h" yev .ekaùï" we÷ï me<÷ï jeks foa Ndú;fhka rEmKh m%n, lr
.; yels h'
• wkqlrKh
• ,sÅ; ikaksfõokh hkakg ,sms" ±kaùï" pl%f,aL" jd¾;d" mqj;am;a" i`.rd wdÈh
WodyrK jYfhka ±laúh yels h'
41
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• ,sÅ; ikaksfõokfhka lshùug yels ck;dj i|yd f;dr;=re bÈßm;a lsÍu isÿ lrhs'
• ksjerÈ f,i f,aLkh isÿ fkdjqKfyd;a jerÈ wjfndaO we;s ùfï wjOdku mj;S'
• ,sÅ; ikaksfõokh l=i,;d j¾Okhg fya;= jk lreKq lsysmhla my; i|yka fõ'
• idCIr;d yelshdj
• fmd; m; lshúu
• ijka oSu mokï lr .;a Yío udOHhfha ´kEu j¾.hl iïfm%aIK iajrEmhla Y%jH
ikaksfõokh f,i ye¢kaúh yels h'
• Yíoh fyj;a y`v hkak Ôù fyda wÔù jia;+kaf.ka fyda udOHhka u`.ska bÈßm;a fõ'
• fuys § isÿ jkafka hula Y%jKh lsÍfuka hï woyila f;areï .ekSu hs' iajdNdúl
Yío" lD;%su Yío" ix.S;h" ksy~ nj" idlÉPd" lú .dhkd" foaYk" l:d wdosh fuhg
wh;a h'
• Y%jH ikaksfõokh woH;kfha ;dCIKh yd noaO j we;s ksid úúO iajrEmfha y`v
fuj,ï Ndú;hg meñK we;s w;r y`v ixrlaIKh lr .ekSfï l%u o ÈhqKq
;;a;;ajhg m;a j we;' ixhqla; ;eá" Y%jKh l< yels fmd;a" ix.S; ;eá wdÈh
tjeks fuj,ï lsysmhls'
• mqoa.,fhl=f.a y~ u`.ska Tyqf.a YlH;dj" fm!reIh" ±lau" Ñka;kh" iajr úfYaI;d
wdÈh muKla fkd j wOHd;añl .;s ,laIK ^újD; nj" wjxl nj jeks .=Kdx.& mjd
wjfndaO lr .; yels h'
• Y%jH ikaksfõokh w;S;fha wdÈ udkjhdf.a isg m%n, ikaksfõok iajrEmhla f,i
Ndú; lr we;'
42
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• Y%jH ikaksfõokh l=i,;d j¾Okhg fya;= jk lreKq lsysmhla my; i|yka fõ'
• uekúka ijka §u
• wei Wmfhda.S fldg f.k ±lSfuka yd ne,Sfuka woyia yd f;dr;=re tla /ia lr
.kafka kï tu ikaksfõokh oDYH ikaksfõokh hs'
• oDYH ikaksfõokh hkakg ix{d" uqøKdlaIr" .%d*sl ks¾udK" Ñ;% igyka" j¾K"
iÔùlrKh" Ñ;%mg wdÈ jQ wx. /ila wh;a fõ'
• ixfla; yd oDYH ikaksfõokh ms<sn| wOHhkh lsÍu ix{d¾:fõoh ^Semiotics&
f,i y÷kajhs'
• j¾;udkfha ikaksfõok ;dlaIKfha ÈhqKqj;a iu`. oDYH ikaksfõokh m%n, ù we;'
• oDYH ikaksfõokh l=i,;d j¾Okhg fya;= jk lreKq lsysmhla my; i|yka fõ'
• rEm uekúka ±lSu
• rEm y÷kd .ekSu
• iEu úg u ks, jYfhka bÈßm;a jk lsishï j.lSula iys; f,aLkhla fyda m%ldYhls'
• ks, jd¾;d" isys le|ùï ^memo&" ,sms YS¾Ih ^Letter Head& iys; ,sms" .eiÜ ksfõok" ks,
úoHq;a ;eme,a wdÈ ,sÅ; m%ldYk úêu;a ikaksfõokhg WodyrK lsysmhls'
43
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• ,sÅ; m%ldYk fuka u ks, jYfhka isÿ lrkq ,nk m%ldYkhka úêu;a ikaksfõokh
hg;g .efka' Wod( jd¾Isl whjeh m%ldYk" rdcH kdhlhka isÿ lrkq ,nk ks,
m%ldY" rdcH wdh;kj, ks, udOH m%ldYlf.a m%ldYk" leìkÜ m%ldYl ksYaÑ; OQrdj,shla
iys; l%shdj,shls'
• wúêu;a ikaksfõokh ck;djf.a ye`.Sï" wdl,am" úfrdaO;d wdÈh m%ldY lsÍug bvlv
i,id fohs'
we.hSu
2' Tn leu;s ikaksfõok iajrEm tlla fyda lsysmhla Ndú; lrñka ikafoaYhla bÈßm;a
lrkak'
44
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ld,Éfþo ( 25 hs
• .%Sisfha m%lg Þ¾Ykslfhl= jQ weßiafgdag,a mçjrhd ^l%s'mQ' 384 - 322& úiska l:k
ikaksfõok ;;a;ajhka ms<sn| j wjOdkh fhduq lrñka rpkd lrk ,o jd.a
w,xlrK Ydia;%hg wod< ßfgdßla (Rhetoric) kï .%ka:fha ikaksfõokh iïnkaO
lreKq i|yka fõ'
• fuu wdlD;sh u`.ska m%Odk jYfhka ikaksfõok l%shdj,sh i|yd w;HjYH uQ,sldx.
myla ms<sn| j meyeÈ,s lrhs'
l:s
lhd
l:lhd l:dj
l:dj .%.%ddylfhda
ylfhda n,mEu
n,mEu
wjia:dj
lÓlhd ( ikafoaYh bÈßm;a lrkakd fuu`.ska w¾: ±lafõ' l:lhd úiska b,lal .;
lKavdhug yd wjia:djg .e<fmk f,i ish l:dj ie,iqï lr.; hq;= h'
tu`.ska Y%djl msßi ;=< hï n,mEula fyda ke;fyd;a fm,Uùula we;s lsÍug
yels úh hq;=h'
l:dj ( lÓlhd bÈßm;a lrk f;dr;=r hs' l:dj Y%djlhd fmd,Ujk iq¿ tlla úh
hq;=h' ÈhqKq ikaksfõok ;dlaIKhla lsisfia;a fkd ;snQ tl, lKavdhï
jYfhka ikaksfõokh lsÍfï § Ndú; jQ l:dj fyj;a foaYkh fuys §
bjy,a lr f.k we;'
46
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
Y%djlhd ( l:dj fyda foaYkh wid isákakka ms<sn| j ñka lshefõ' fuys Y%jlhd
wl%Sh ijka fokafkla muKs'
• wfußldkq cd;sl foaYmd,k úµd uydpd¾hjrhl= jQ yer,aâ ã' ,eiafõ,a ^1902 - 1978&
úiska 1948 § bÈßm;a lrk ,o woyia weiqfrka f.dvk`.k ,o wdlD;shls' m<uqjk
f,dal hqoaOfha § Ndú; l< m%pdrK úê l%u ms<sn| ,eiafj,a úiska wOHhkh lr we;'
• Tyq bÈßm;a lr we;s wdlD;sh m%Odk jYfhka fldgia 5lska iukaú; h'
47
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
l=uk
ljqo @ l=ula lshhs l=uk ld yg o @ n,mEula
o@ kd,shla o @ i|yd o @
3' fuu`.ska ikaksfõok l%shdj,sfha § isÿjk n,mEu ms<sn| jeä wjOdkhla fhduq
lr we;'
aYh x×
afo Qn i oaYh
ik × ,e af
ix ik
iïfm%I
a Kd.drh .%dylhd ikafoaY
f;dr;=re
wka;h
uQ,dY%
,enQ ix{d
ndOl
48 .=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• fuys § ikafoaYh úldYh l< yels ix× njg m;a lr .%dylhd fj; bosrsm;a fõ'
ix×" ixfla;j,ska fyì ikafoaYh udOHhla yryd .uka lsÍfï § úúO ndOl
;;a;ajhkag ,la fõ' tAjd w¾: ndOd (Semantic Noise) fuka u kd,Sh ndOd (Channel
Noise) úh yels h'
2' ikaksfõokhg n,mdk ndOl ;;a;ajhka ms<sn| j uq,a jrg woyia bÈßm;a lsÍu
• ú,an¾ Y%dï (1907- 1987) yd pd¾,aia Tia.=â (1933 Wm; ,nd we;') úiska fuu ikaksfõok
wdlD;sh 1954 § y÷kajd § we;' fuu úoaj;=ka fofokd iudc úoHd úIh lafIa;%hg
iïnkaO wh jk ksid ikaksfõok l%shdj,sh ms<sn| iudc úoHd;aul oDIaáfldaKfhka
ú.%y lr ;sfí'
49
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• ta wkqj ikaksfõok l%shdj,sh tla ;eklska wdrïN ù ;j;a ;eklska wjika fkd ù pl%Sh
j .uka lrk nj Y%dï Tia.=â fuu wjia:dfjka fmkajd fohs'
we.hSu
50
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
mdßNdIsl mo
1' Èidkdhl" úu,a" udkj ikaksfõokh" f,ala yjqia iud.u" fld<U" 1977
2. Berger,Charles R., Interpesonal Communication: The International Encyclopedia of
Communication, New York, Wiley Blackwell, 2008
3. Bittner, John R. Mass Communication: An Introduction, U.S.A, 1986
4. Charles, Wright R., Mass Communication, New York, 1971
5. DeFleur and Dennis, Understanding Mass Communication, 7th Edition, U.S.A, 2002
6. Domimic, Joseph, R., The Dynamics of Mass Communication, 10th Edition, New York,2010
7. James Waston and Anne Hill, A Dictionary of Communication and Media Studies, India,
Universal book stall, 1991
8. MacBride Sean, Many Voices, One World, United Nations Educational, Scientific and
Cultural Organization,New York, 1980
9. Murphy, Herta A.,Herbert W. Hildebrandt, and Thomas Jane P.,Effective Busines Commu
nications,7th edition, Mc Graw - Hill, 1997
10. Stewart L.,Tubbs and Moss Sylvia,Human Communication,7th Edition,Singapore,1994
51
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ksmqK;d uÜgu ( 4'1 idïm%odhsl udOH hkq l=ula ± hs w¾:l:kh lrñka tys iqúfYaI;d
meyeÈ,s lrhs'
ld,Éfþo ( 8 hs'
• ld,dka;rhla ;siafia .eñ m%cdj w;r f;dr;=re" oekqu" úfõlh" úfkdaoh i|yd Ndú;
jk" wjg mrsirfhka imhd .; yels iïm;a Wmfhda.S lr f.k isÿ lrk ikaksfõok
l%u idïm%Þhsl udOH f,i w¾: ±laúh yels h'
• fïjd idïm%odhsl iudcj, m%Njh ,en tu iudchkays u Ndú; fõ' fuu udOH
.eñ ck iudcj, wLKav j mej; ths' fïjdg ksh; l¾;D;ajhlaa fkdue;' tfia u
;dlaIKsl fuj,ï Ndú;fhka f;dr j .eñ ck iyNd.S;ajfhka isÿ lrkq ,nkakls'
• udkj b;sydifha m%d.a ft;sydisl hq.fhys idïm%odhsl ikaksfõokh Wfoid Yío ix{d
(Sound signal) ^fnr" ilay`v" k,d y~" yQj wdoS& yd oDYH ix{d (Visual signal) ^ÿu" fld<
w;= t,a,Su" fldä" i,l=Kq ;eîu wdoS& Wmfhda.S lr f.k we;'
52
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
03' kuHYS,;
S j
a h (Flexibility)
ixialD;sl ikao¾Nh hkafkka woyia flfrkafka pdß;% jdß;%" weoys,s úYajdi" l,d
l%u" yd oekqï moaO;s ta ta ixialD;Skag wkqj Ndú; lsÍuhs' ta ta jD;a;Skag" wjia:djkag
yd wjYH;djkag wkqj idïm%odhsl ikaksfõok l%uj, ixialD;sl ikao¾N fjkia
fõ' ksoiqkla f,i úfkdaoh iemhSu" fi;a me;Su ±laúh yels h'
• fuu lreKqj,g wu;r j ckuQ, moku" úYajdi yd .re lsÍu" fmdÿ ms<s.ekSï yd fmdÿ
hym;" mdrïmßl j Wreu ùu" foaYSh ixialD;sl wkkH;dj yd Ndú;h myiq ùu
idïm%odhsl udOHj, iqúfYaI;d f,i ±laúh yels h'
53
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
01' ck lú
• .eñ Ôjk rgd mokï j ck lú ìys ù we;' cklú .eñ ck;d jHjydrfhka mej; tk
l¾;D;ajh y÷kd.; fkdyels .dhkd úfYAIhls' .eñ ckhdf.a Ôjk oDIaáh" weoys,s"
úYajdi" wjYH;d" jD;a;Sh f;dr;=re" ±kqu" idïm%odhsl {dkh" úfõlh" úY%dka;sh" ÿla
fõokd" is;=ï me;=ï wdÈh fuu`.ska ikaksfõokh lrhs'
• wjHdc;ajh" ir,;ajh" ixlaIsma;Ndjh" ixhuh" l;d jHjydr ,laIK" Yío rgd yd fmdÿ
ckhdf.a is;=ï me;=ïj,g ióm jpk fldaIh fya;=fjka cklúh idïm%Þhsl
ikaksfõokfhys iqúfYaI ù we;'
Wod(- ore ke<ú,s" f.dhï lú" lu;a lú" mdre lú" fk¿ï lú" ;yxÑ lú" rnka
lú" áld iSmo" f;;`.= lú
02' ckl;d
• ckl;d jQ l,S hï isoaêhla uq," ueo" w.hk wx.;%h ukdj .<mk ,o ckhdf.a Ôjk
wr.,h" wfmalaId" wdYd" ÿlaLfodaukiai yd .fõIK hkdÈh ms<sìUq lrk l;kaor
úfYaIhls'
• ckl;d wjfYaI ckY%e;s fuka uqL mrïmrd.; j Wm; ,nd ta wkqj jHjydrfha mj;shs'
• ckl;dfõ úúO j¾. we;' W;am;a;s l;d" i;aj l;d" foaj l;d" jDCI,;d l;d" wdYap¾h
l;d" w;aN=; l;d" ydfiHda;amdol l;d" Wmydi l;d" iqrx.kd l;d wdÈ jYfhka j¾.j,g
fnÈh yels h'
• ckl;dj,ska m%dfoaYSh jd.a jHjydrj, mj;akd wdfõksl ,laIK y÷kd.; yels h'
54
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• fuu wx. we;=<;a jk m%Odk úIh Odrdj f,i ye¢kaúh yels jkafka ckY%e;s úoHdjhs'
tys § Ndú; jk fhÿï lsysmhla f,i wNspdr" hd;= l¾u" weoys,s" úYajdi wdÈh ±laúh
yels h' fuys § hd;= l¾u hkakg YíofldaId¾: ,o fkdyels kuq;a bx.%Sis NdIdfõ
ritual hk fhÿug w¾: mQ¾K fhÿula f,iska hd;= l¾u yd wNspdr úê hk fhÿï Ndú;
l< yels fõ'
• Ritual hkafkka hï hï woDYHudk jia;+ka weu;Su tajdhska msysgla ,nd .ekSu jeks
l%shdjka ^l¾uhka& wfmalAId flf¾' lsishï m%cdjlg wh;a hd;= l¾u úúOdldr fõ' hd;=
l¾u hkakg ksYaÑ; w¾: l:khla § fkdue;s jqj o mQcd úê ke;fyd;a Y=oaO jQ
ksñ;a;lrKhla f,i th ie,fla' hd;= l¾u je÷ï msÿïj,g muKla iSud fkdù ixúê;
wd.ïj, l%shdldÍ wx.hla f,i mj;sk w;r újdy wjux.,H W;aijj,§ o Ndú; fõ'
• fuys § k¾;kh" rx.kh" jdokh" úúO l:k iajrEm yd úúO ieris,s l%u Ndú; flf¾'
rEmKfha § k¾;kh yd fjia .ekaùu u`.ska rEmK wjia:djka f.dvk`.d .kshs' fïjdfha
fndfyda ixjdo mj;S' ixjdo ir, yd ydfiHda;amdol iajrEmhla .kakd w;r hleÿrd úiska
wd;=rhd" fkdfmfkk n,fõ. fuka u krUkakka iu`. woyia yqjudre lr .ekSu o isÿ
fõ'
• .eñ kdgl hkq lsishï l;d mqj;la fyda l;d mqj;a lsysmhlska ieÿï ,oaod jQ l,d
wx.hla f,i y÷kajd Èh yels h' flda,ï" fidlß" rElv wdÈh ksoiqka lsysmhls'
55
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• fidlß kdgHh rÕ olajkq ,enQfõ f.dhï lmd md.d wjika jQ úg lu; rx.
N+ñh fldg f.k h'
• flda,ï fyj;a fjia uqyqKq kdgl o .eñ kdgl úIfhys m%Odk fõ' fuh fjia uqyqKq
kdgl f,i olajkafka ,Sfhka idok ,o j¾Kj;a fjia uqyqKq me,|Su ksid h'
• flda,ï hk jpkh fou< Yíohla jk w;r tys uq,a f;areu k¿jl= úiska m,|sk
,o fõYh hkak hs' isxy,fhys flda,ï hk jpkhg we;af;a wdreV lr .kakd
ú,dih hk w¾:h hkak hs'
• .eñ kdglj, § lú lSu yd ysájk ixjdo Wmfhda.s lr .kq ,nhs' fuys § iïmQ¾K
kdgl jYfhka ye|skafjk l;d rÕ oelaùula isÿ lrhs' i|ls÷re l;dj" f.daGhsïnr
l;dj" ukfï l;dj" .u l;dj wdÈh ksoiqka h'
• .eñ kdgl m%n, ikaksfõok wjia:d ckkh lrhs' lú .dhkd" ysájk lú ixjdo
fuka u rx.k krUkakkaf.a m%fndaOhg;a ikaksfõok iyNd.S;ajh ,nd .ekSug;a
Ndú; lrk wdldrh y÷kd.; yels h' i¿md,sh fuhg WodyrKhls'
wd.ñl" idrO¾u" ixialD;sl jákdlï we;=¿ fi!LH" wOHdmkh" úúO Ôjk w;aoelSï
yqjudre lsÍu i|yd Ndú; lr we;'
weoys,s" úYajdi" pdß;% jdß;%" l,dj" oekqu" kS;s Í;s" isß;a úß;a hkdosh idïm%odhsl
udOH Tiafia mrïmrdfjka mrïmrdjg yqjudre l< yels h'
Ndj m%ldYkh
iudcfha hï wys;lr isoaê" pß; úfõpkh lrñka ydiH Wmydih uqiq lrñka
.eñ ck;dj ±kqj;a lsÍu idïm%odhsl udOH u`.ska isÿ úh' WodyrK f,i fmd,sia
flda,u" wdrÉÑ flda,u ±laúh yels h'
• kQ¾;s" kdv.ï" yd àg¾ ck mokulska wdrïN jQ l,d udOHhka h' bka§h wdNdIhkaf.ka
iukaú; fuu l,d udOH Y%S ,dxflah ck ixialD;sl wx. f,i iudc.; j mj;s'
• iïm%odhsl udOHj,ska wfmaCIs; ikaksfõok w¾:hka o fuys § úuish hq;= fõ' ta w;r
Wmfoia iïmdokh" fm<Uùu" úfõpkh" ta;a;= .ekaùu iy úfkdaodiajdoh ,nd §u wd§
lreKq wjOdkhg .; yels h' Ndú;fhka udkjhd ;u mßirfhka ,nd .kakd wuqøjH
Wmfhda.S lr f.k woyia yqjudre lr .ekSu fuu`.ska woyia lrhs'
we.hSu
3' zikaksfõok ld¾hh id¾:l j bgq lr .ekSug idïm%odhsl udOH úê l%u Ndú; l<
yels h'Z WodyrK weiqfrka meyeÈ,s lrkak'
4' idïm%odhsl udOH jevigykla krUd tys ikaksfõok ,CIK meyeÈ,s lrkak'
57
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ksmqK;d uÜgu ( 4'2 úúO ckudOH m%fNao y÷kd .ksñka tAjdfha úfYaI;d wjfndaOfhka
hq;= j ú.%y lrhs'
ld,Éfþo ( 16 hs'
ckudOH ks¾jpk
• kQ;k iudcfha mj;sk m%Odk ckudOH f,i fmd;a" iÕrd" mqj;am;a" .=jkaúÿ,sh yd
rEmjdysksh y÷kd.; yels nj ä*a¨j¾ yd fvksia zckikaksfõok wjfndaOhZ lD;sfha
olajd we;'
zzckudOH f,i w¾:l:kh lrkafka mq¿,a m%foaYhl úisÍ mj;sk nyqúO" woDYH .%dyl
fldÜGdihlg wduka;%Kh lrkq ,nk udOH fõ'ZZ
58
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ckudOHfha úfYaI;d
ckudOHfha ld¾hNdrh
• wOHdmkh ,nd oSu" f;dr;=re iïmdokh" fm,Uùu iy úfkdaodiajdoh hkdÈ ikakf s õokfha
uQ,sl ld¾hhka ckudOH u`.ska o bgq lrhs' ckudOHg iqúfYaI jQ ld¾hNdrhka lsysmhlaa
hqfkiaflda Many Voices One World lD;sfha fuf,i i|yka fõ'
iqmÍlaIKh (Servilance)
idudch ;=< cSj;ajk mqoa.,hd oek .; hq;= f;dr;=re tla /ia lsrSu fuka u
wdrCIK f;dr;=re ms<sn| oekqj;a lsrSu" iudcSh wjYH;d" wdmod f;dr;=re tla/ia
lsrSu iy läkñka tajd ms<sn| iudch oekqj;a lsrSu wdosh iqmrSlaIKh hkakg
we;=<;a fõ'
w¾:l:kh (Interpretation)
úúO isoaêka iy f;dr;=rej, w¾: meyeos,s lsrSu" újrKh lsrSu iy wod< iudcsh
m%;spdr ,nd .ksñka f;dr;=re úYaf,aIKh lr bÈßm;a lsÍu hkdÈh fuhg we;=<;a
fõ'
iyiïnkaOh (Correlation)
ckudOH ikafoaY u`.ska mqoa.,hka iy wdh;k w;r wfkHdakH iïnkaO;dj
f.dvke`.Su m%Odk jYfhka fuhska woyia flf¾' iudc ia:dhs;dj mj;ajd f.k
hdu i|yd ckudOHfha iyiïnkaO;d ld¾hh Wmldr fõ'
59
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
iudcdkqfhdackh (Sociolization)
mqoa.,hd iudchg wkq.; j yeisrSu ms<sn| bf.kqu" iudch ms<sn| oekqu iy
jákdlï bÈßm;a lsrSu" tajd ck;dj fj; ,nd §u yd iudcfha fmdÿ .eg¨ yd
wNsfhda. y÷kd .ekSug ie,eiaùu ckudOHfha iudc ld¾h hs'
01' iqmrSlaIKh
02' m%jD;a;s f,dj mqrd fnod yerSu
03' fm%alaIl u;h yd woyia yev.eiaùfï yelshdj
• uydpd¾h ú,an¾ Y%dï o ckudOH bgq l< hq;= m%Odk N+ñld 03la olajhs'
fuys uQ,sl woyi jkafka fmdÿ ck;dj fj; t,a, jk úúOdldr ;¾ckhka flfrys
úuis,su;a ùu yd Bg tfrys j y~ ke`.Su hs'
fuys § rdcH l%shdldß;ajh flfrys úfYaI ie,ls,a,la fhduq flf¾' iudc l%shdj,sfha
§ md,lfhda w;a;fkdau;sl f,i l%shd lr;a kï iudc Nla;sfhka hq;= j iudchg
isÿ jk ydksh j<lajd .ekSug ckudOH l%shd l< hq;= h' tfia jqj;a fndfyda úg isÿ
jkafka ckudOH md,l mka;sfha oDIaájdohka l%shd;aul lsÍuhs'
ckudOH u`.ska kj Ôjk l%u" kj isß;a úß;a" kj we÷ï me,÷ï" kj nvq NdKav
wdosh wrNhd m%fndaOhla iy iylïmkhla we;s lrjhs' tfuka u ck;dj ;=< iudc
m%.;shg ys;lr jQ kùk;ajhla ms<sn| yeÕSula we;s lsßug o ckudOH Wmldß fõ'
ckudOH j¾.SlrKh
ckudOH j¾.SlrKh úúOdldr h' tkï uqøs; udOH iy úoHq;a udOH f,i hs' uqøs; udOH
f,i mqj;am;a" fmd; iy iÕrd" y÷kd.; yels w;r úoHq;a udOH f,i .=jkaúÿ,sh"
60
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
rEmjdysksh y÷kd.; yels h' ;dCIKhg wkqj äðg,a udOHfha wd.ukfhka ckudOH ;j;a
wdldrhlg j¾. flf¾'
mqj;am;
• mqj;am; uq,a u ixúê; ckudOH hs' m%jD;a;sj,ska iukaú; hk uqLH w¾:h mej;sh o
mqj;am; m%jD;a;s yd úfYaIdx.j,ska hqla; h' mqj;am;a hkq zm%jD;a;s m%isoaO lrK m;%hZ
f,i iqux., YíofldaIh ^msgqj 629& olajd we;'
• fuhg wu;r j mqj;am; ms<sn| ks¾jpk lsysmhla úuid ne,Su iqÿiq fõ'
• iqúfYaI N+f.da,Sh l,dmhl fjfik nyq;r ck;djg wh;a fmdÿ reÑl;ajhka wvx.=
m%jD;a;s oelafjk Èkm;d fyda i;sm;d ksl=;a jk m%ldYkhls' hqfkiaflda ixúOdkh z
mqj;am; hkak fufia y÷kajd § we;'
zztosfkod Ôú;hg wjYH f;dr;=re iys; hï ksYaÑ; ld, jljdkqjl wLKav j m%ldYhg
m;alrk" tlg fkdn¢k ,o m%ldYkhls'ZZ
—mqj;am; uqøs; m%ldYkhls' th tlg f.dkq jQ lgq .id wuqKd ke;s lvodis f.dkqjls' th
Èkm;d i;sm;d jYfhka m< úh yels h' Bg m%jD;a;s" PdhdrEm" úfYaIdx. yd fjf<|
±kaùï we;=<;a fõ' úfYaI kula o thg fhdod we;'˜
• fuu ir, ú.y%h jvd;a iúia;rd;aul j uydpd¾h iqkkao ufyakaøhka úiska ikakf
s õok
Yíodlrfha fï wdldrfhka ú.%y lr we;'
zNewspaper – Èkm;d i;sm;d fyda jdrdkql+, j mqj;a iemhSu i|yd mqj;a iemhSfï wruqfKka
m<uqfjka mgka .;a m;%sld úfYaIhls' tfy;a ld,dkqrEm j mqj;am; hkq yqÿ mqj;a iemhSu
i|yd u fjka jQ udOHla fjkqjg Bg jvd úúO wxf.damdx.hka we;=¿ jQ m%ldYk úfYaIhla
f,i ye¢kaúK’' mqj;am; i|yd wdrïNfha § fokq ,enQ ks¾jpkh fjkia ù we;af;a ;dCIKh
fya;= fldgf.khs' kùk Èkm;d mqj;am;la fyda i;sm;d mqj;am;la úfYaIdx. /ilska
iukaú; h' foaYSh yd úfoaYSh mqj;a iïmdokh yereKq fldg PdhdrEm" ldgqka" Ñ;%" ;Sre
rpkd" fjf<| ±kaùï" l;= jels" ks¾udKdx. jeks wx. we;=<;a fõ' mqj;am;a j¾. o lsym
s hla
we;' idudkH f;dr;=re iïmdokh yd úfYaIdx. we;=<;a mqj;am;a yereKq úg úúO úIhkag
fhduq jqKq úfYaI j¾.fha mqj;am;a ìys ù ;sfí' <ud" ldka;d" l%Svd" úoHd" iskud bka
lsysmhls' Z
61
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
fmd;a
• zfmd;a Z hkakg iqux., YíofldaIh z ^,shQ fyda uqøs;& .%ka:hZ f,i olajhs'
• ,shq fyda uqøs; fyda wuqøs; fyda fld< tlg tla fldg ;kd.;a f,aLk ñáh fmd;
f,i y÷kd.; yels nj yßiapkaø úfÊ;=x. uy;df.a uyd isxy, YíofldaIh 1163
msgqfõ olajd we;'
• kQ;k ckudOH b;sydih wdrïN jQjdhhs i,lKq ,nkafka fmd; u`.sks' fuh
iudcfha fjkila we;s lsÍug fya;= úh' fuys § i|yka l< hq;= m%Odk lreKla
jkqfha ;dlaIKsl ud¾.j,ska tf;la mej;s fjk;a udOH tkï" w;ska ,shk ,o fyda
uqúka m%ldY lrk ,o foa uqøs; j bÈßm;a lsÍu fmd;hs' tys § isÿ jQfha ck;dj w;r
m%isoaO j ;snQ .%duH NdIdj,ska muKla ks¾ñ; jQ foa uqøs; fmd;la f,i bÈßm;a ùuhs'
• tmuKla fkdj tys È.= ùula f,i foaYmd,k yd wd.ñl m;%sld iy tracts ^uOH.; hq.fha
Ñka;kh fjkia lsÍug fya;= jq m;%sld úfYaIhls'& fmd;a njg m;a úh'
• fuys uq,a mshjr jYfhka kS;s" wKmk;a" rdcd{d iy rchg iïnkaO ,sms f,aLk fmd;a
njg m;a úh'
• fï wldrhg n,k l< fmd; iudcfha fjkia ùulg iy msì§ulg fya;= ù we;'
• tfiau mqj;am;a wka;¾cd,hg tla lsÍu ksid mqj;am;a lshùfï iajrEmh fjkialï isÿ
ùfuka ;sfnk nj ksÍlaIKh l< yels h'
i`.rd
• i;sm;d fyda udisl j ,sms f,aLk fyda PdhdrEm we;=<;a ;kS f,aLkhla f,i Tlaia*¾â
YíofldaIh i`.rdj hkak w¾: olajhs'
zztosfkod Ôú;hg wjYH f;dr;=re iys; hï ksYaÑ; ld, jljdkqjl wLKav j m%ldYhg
m;alrk" tlg n¢k ,o m%ldYkhls'ZZ
• iÕrdjla hkq hï lafIa;%hla wruqKq lr f.k fyda hï mdGl msßila b,lal lr f.k
ksYaÑ; ld, iSudj, § m< jk flá ,sms yd rEm igyka iys; m%ldYkhls' jdr m%ldYk
kñka o fuh ye|skafõ' iÕrd m< lsÍu udisl" oaúudisl" ff;%udisl" w¾O jd¾Isl yd
jd¾Isl f,i isÿ l< yels h'
62
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• l,dj" wd.u" l%Svd" lDIsl¾uh" úoHdj jdKscHh" wd¾:slh" foaYmd,kh" .Dy úoHdj"
ixialD;sh" l%Svd yd wOHdmkh hkdÈ f;aud Tiafia m< flf¾'
• uqøs; udOHhla f,i mqj;am;lg idfmalaI j iÕrdj, fjkialï o oel .; yels h'
iÕrd ,sms os.= ld,hla iq/ls j .nvd lr .ekSfuka oekqu ,nd .; yels fõ' fndfyda úg
ffoksl f;dr;=re wka;¾.; fkd fõ'
.= j ka ú ÿ,s h
• .=jkaúÿ,sh m<uq úµq;a ckudOH fõ' y`v iïfm%aIKh lrk udOHla jYfhka .=jkaúÿ,sh
ìys jQfha ;dlaIKsl j¾Okfha m%;sM,hla f,ihs' wê ixLHd; m%;Hdj¾;l Odrd
wkqidrfhka cks; lrjk pqïnl ;rx. Wmfhda.S lr .ksñka iïnkaê; lrk /yeka
rys; j tla ;ekl isg y`v úiqrejd yeÍu .=jkaúÿ,s udOHfha § isÿ fõ'
• .=jkaúÿ,s m%pdrh úêu;a f,i wdrïN jkafka 1914 -15 ld,fha § h' m%:u f,dal ix.%du
iufha § yuqod lghq;= i|yd Ndú; úh' .=jkaúÿ,sh /yeka rys; hk w¾:fhka jh¾,ia
hkqfjka ye¢kaúh' fuu`.ska jeä ÿr m%udKhlg ikafoaY úldYkh l< yels h'
• .=jkaúÿ,sh miq ld,Sk j .Dyia: WmlrKhla f,i ck;dj w;r ckm%sh;ajhg m;a úh'
ixialD;sl fjkila we;s lsÍug o úfkdaodiajdoh yd f;dr;=re iïmdokh o tys m%Odk
N+ñldjla úh'
• CIKsl h'
• tla jrl § f;areï .; yels f,i ikafoaY bÈßm;a l< yels h'
• tla tla .%dyl fldgia b,lal lr .ksñka jevigyka bÈßm;a l< yels h'
rEmjdys k s h
• rEmjdysksh Y%jH oDYH udOHls' Y%jH oDYH ixl,kh fuh ckm%sh udOHhla ùug yd
mqoa., uki flfrys m%n, f,i n,mEï lsÍug fya;= úh'
• rEmjdysksh f,dalfha m%n,;u ckudOH f,i ie,fla' f,dalh mqrd iudc" wd¾Òl"
foaYmd,k" ixialD;sl m%jK;d ks¾udKh lsÍfuys ,d fuu udOH §¾> ld,Sk j n,mEï
lr ;sfí'
• rEmjdysks udOH ffoksl cSú;fha cSjk rgdjkag úúO n,mEï lrk w;r wdl,am" ±kqu"
iy yeissÍï ilia lsÍug fya;= ù we;s nj o jgyd .; hq;= fõ'
• wdl¾IKSh udOHhls'
iskudj
• uq,a hq.fha § tkï m<uqjk f,dal hqO iuh mej;s ld,fha m%pdrK udOHla f,i iskudj
Ndú; jQ w;r rEmjdysks udOHfha jHdma;sh iu`. m%Odk l,d udOHhla njg m;a úh'
64
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• ñksid NdIdjla ks¾udKh lr .ekSfï isg ckudOH ìys lr .ekSu iy tys úldYh ms<sn| hï
wjfndaOhla .=rejrhd fj; ;sìh hq;= h'
• th ish¨ mdvï tall b.ekaùfï § .=reNj;dg m%fhdackj;a fõ' ld, f¾Ldjla ^Timeline&
ilia lr .ekSfuka m%Odk ikaêia:dk ms<sn| iuia;h jgyd .ekSug wjYH lreKq talrdYs
lr.; yels h'
ckikaksfõok wdlD;s
65
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ksmqK;d uÜgu ( 4'3 kj udOH yd iudc udOH y÷kd .ksñka tajdfhys iudc ld¾hNdrh
meyeÈ,s lrhs'
ld,Éfþo ( 10 hs'
• kj udOH hkq wxls; ;dCIKh Tiafia f;dr;=re wxls; lsÍu" Yíoh" jpk" o;a;" .%e*slaia"
Ñ;%" rEm" ùäfhda yl=¿jd tajd b;d myiqfjka msgm;a lr wvq msßjehla hgf;a b;d fõ.fhka
fnod yeßh yels udOH hs' fuu o;a;" ìkaÿj;a tl;a w;r wxls; ;dCIK l%ufõohkag
yl=¿jd ±laúh yels h'
• ÿrl:kh m%Odk jYfhka lgy~" yd ix{d u; /|S mj;S' /yeka iys; ÿrl:k l%shdj,sh
fï jk úg /yeka rys; ù we;s w;r th wxls; ÿrl:k ;dCIKh olajd j¾Okh ù we;'
• wka;¾cd,h kj udOHhla f,i ie,lsh yels jkafka tu`.ska cd, .; fõ.j;a f;dr;=re
yqjudrejla isÿ jk neúks' 1960 oYlfha mß.Klh wdY%fhka tlsfkld w;r úfYaIfhka
m¾fhaIK mokï lr f.k úoHdj iïnkaO f;dr;=re ixirKh yd hqo yuqod lafI;%j,g
wjYH f;dr;=re yqjudre lr .ekSug .;a W;aidyfha m%;sM, f,i kj udOH ìys úh'
• kj udOH ìys ùu i|yd wd¾Ól iudc" foaYmd,k" ;dCIKh wdÈ lafIa;%j, fjkialï
n,md we;' ta w;r f;dr;=re ;dCIKfha j¾Okh ùu o m%Odk fõ'
• áï n¾kia ,S ^Tim Berners Lee) úiska f,dal jHdma; cd,h ^World Wide Web - www& ms<sn|
woyi bÈßm;a lsÍu;a iu. kj udOHfha j¾Okh fõ.j;a úh'
• úúO udOH ióm ùu iy tla ùu tkï wNsidß;dj kj udOH jHdma; ùu flfrys n,mE
m%n, idOlhls' fuh kj ikaksfõok ;dCIK j¾Okfha m%;sM,hls'
66
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
kj udOH ,laIK
wxls;lrKh (Digitalisation)
cd,.;lrKh (Networking)
wka;¾l%shdldß;ajh (Interactive)
wêmdGkSh;ajh (Hypertextuality)
iajhxlrKh (Automation)
o;a; ixÑ;lrKh ^Database)
fõ.j;a ikafoaYlrKh ^Fastest massaging)
wxls;lrKh (Digitalisation)
wxls;lrKh hkq wxls; ;dCIKfha taldnoaO;djhs' ffoksl cSú;fha iuia;
l%shdldß;ajh iu. wxls; ;dCIKh ne£ mj;s' ;dCIKhg k;=j mj;sk f,dalfha
ixj¾Okh wxls;lrKh u`.ska úoHudk fõ' myiqfjka ,nd .ekSug yelsjk wdldrhg
o;a; mß.Kl .; lsÍu wxls;lrKh u`.ska isÿjk nj w¾: ±laúh yels h'
cd,.;lrKh (Networking)
f;dr;=re cd,d tlsfklg iïnkaO lsÍu cd,.;lrKhhs' ia:dkSh lafIa;% cd,.;lrKh
^Local Area Network - LAN& yd mq¿,a lafIa;% cd,.;lrKh ^Wide Area Network -
WAN& uQ,sl wjia:dj fõ' mq¿,a úia;S¾K cd,.;lrKhla f,i f,dal jHdma;
cd,.;lrKh ^World Wide Web - WWW& i|yka l< yels h'
wka;¾l%shdldß;ajh (Interactive)
oaú ud¾.sl ikaksfõok l%shdj mß.Klh fyda rEmjdysksh udOH fldg f.k l%shd;aul
fõ' o;a; ,nd .ekSug Wmfoia ,nd §u laIKsl j f;dr;=re hdj;ald,Sk lsÍu iy
m%;spdr ±laùu i|yd Ndú; lrk udkj ixjdoYS,S;ajh wka;¾ l%shdldß;ajh hs'
wêmdGkSh;ajh (Hypertextuality)
úµq;a in|;d Ndú; lrñka tla mÀ;hla fj;ska fjk;a mÀ;hla fj; <`.d ùug we;s
in|;dj wêmdGkSh;ajh hs' fuu mÀ;hka tlsfkl yd ne£ mj;sk ksid mq¿,a j mÀ;
lrd <`.d ùug yels ùu fuys we;s jdisodhl;ajh hs' WodyrK f,i ud¾..; o;a;
mÀ;hl iïnkaO u`.ska úúO f;dr;=re uQ,hkag <`.d ùug we;s yelshdj ±laúh yels h'
iajhxlrKh ^Automation)
iajhxlrKh hkq kj ;dlaIKh Wmfhda.S lr.ksñka o;a; yqjudre lr.ekSu i|yd
Ndú; iajhxl%Sh l%shdj,shls' mQ¾j WmfoaYj,g wkqj il%Sh jk iDcq udkj t<Uqulska
f;drj .%dylhd fj; mKsúv yqjudrej i|yd Wmfhda.S lr.kq ,nk l%shdj,shls'
67
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
uQ,sl o;a; tl;=jls' mß.Kl úê l%uj,g wkqj ,nd .ekSug yels wdldrfhka o;a;
.nvd lr ;sfí' o;a; ixÑ; ixlS¾K iajNdjhlska hqla; h' fuu ixÑ;j,ska wjYH
mqoa.,fhl=g o;a; ,nd.; yels h' WodyrKhla f,i mqj;am;l fjí wvúhl o;a;
ixÑ;fha mj;sk mqj;a ,nd .eksug we;s wjldYh i|yka l< yels h'
• fuys § kj udOH Ndú;fha § ixialD;sl jHQy yd wjldYh ch .; yels h' kQ;k udOHj,
olakg ,efnk f;dr;=relrKfha fõ.hg jvd jeä fõ.hlska fuu`.ska f;dr;=re yqjudre
lsÍug yels ù we;' fuyss § f,dj mqrd ñksiqka w;r ÿria: Ndjh wju lsÍula fyda ióm
iudc udOH
• iudc udOH hkq kj udOHj, ÈhqKq wjia:djls' tfiau th kj udOHj,ska u mek ke`.=Kls'
ÿrl:kh yd wka;¾cd,h fuys m%Nj wx. fõ'
• fuu`.ska kj udOH ixl,amhka f.dvke`.S we;s w;r tys iqúfYaI m%jK;djla f,i iudc
udOH (Social Media) y÷kd.; yels h'
• mqoa.,hka fyda mqoa., lKavdhï w;r ine¢ cd,j, ikafoaY yqjudre lr .ekSfuka iudc
cd, f.dvke`.S we;'
• fm!oa.,sl f;dr;=re uqod yeÍug yelshdj ,eî ;sîu fuys jHdma;shg m%n, j n,mEfõ h'
• iudc udOH ud¾. .; ikaksfõok kd,sld m%cd mdol t<Uqï iu`. taldnoaO lrhs' tu`.ska
wka;¾l%shdldÍ;ajh" taldnoaO;dj" wka;¾.;hka yqjudre lsÍu isÿ lrkq ,efí'
68
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• fnod .ekSu i|yd flá mKsúv heùu" PdhdrEm fnod .ekSu iy ,eîu isÿ lsÍu o jd¾;d
lsÍu fuka u ùäfhda u; woyia m%ldY lsÍug yels ùfukaa o tys l%shdldß;ajh f.dvke`.Su
y÷kd .; yels fõ' fuf,i f.dvkxjd we;s l%shdldß;ajh yryd úúO iudc udOH iudc
cd, f.dvkxjd ;sîu y÷kd.; yels h'
ckm%sh ksoyia iudc cd, wvúhls' mßYS,lhkag PdhdrEm yd ùäfhda tla lsÍug"
mKsúv heùug" iÔj úia;r m%pdrh iy wkHhka iu`. in|;d f.dvkxjd ,Sug
yels ù we;' fuh f,dalfha jeäu msßila mßYS,kh lrkq ,nk iudc cd, fjí
wvúh fõ' fuu`.ska jHdmdr" fjf<| kdu o m%j¾Okh l< yels h'
flá mKsúv yqjudre l< yels iudc cd, udOHhls' wl=re 140la we;=<;a Twitter
tllska ;udf.a f;dr;=re f,dalh mqrd fnod yeßh yels fõ' fndfyda úg m%isoaO
iud.ula fuka u ckm%sh mqoa.,fhda o ks, Üúg¾ .sKu
q la (Official Twitter Account)
mj;ajd f.k h;s'
69
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
PdhdrEm iy ùäfhda fnod yod .ekSu mokï jQ iudc udOHhls' Facebook, Twitter
jeks ckm%sh iudc cd, fjí wvúj,g fïjd fhduq l< yels h'
Skype
Viber
fuu`.ska flá mKsúv" y`v" ùäfhda weu;=ï iy PdhdrEm fnod yod .; yels h'
tfuka u Viber out kï úfYaIdx.h yryd mßYS,lhka fkdjk whg o weu;Su l<
yels h'
hym;a n,mEï
• f,dj mqrd iudc udOH fõ.fhka j¾Okh fjñka ;sfí' <uhska" fh!jkhka fuka u
jeäysáhka o fuu iudc udOH wka;¾ ls%hdldß;ajfha n,mEug k;= j ;sfí' th
mqoa.,hdg iy iudchg úúOdldrfhka n,mEï lrhs'
70
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• CIKsl ùu
• m%fhdackj;a f,i fjkia lsÍug fuka u wys;lr p¾hdjka i|yd fhduq lr ,Sug o
fuu`.ska yelshdj ,eî we;' fuys § iudc udOHfha Okd;aul n,mEï iudÔhlrKhg
n,mEï t,a, lrk wdldrh fufia ±laúh yels h'
• il%sh .%dylhka ùu
• isiqkag lvodisj, ,sùug jvd íf,d.a Ndú; l< yels ùu" .=rejreka i|yd ±kqu"
l=i,;d j¾Okh l< yels ùu" ¥ria: bf.kqï l%shdj,shg fhdod .; yels ùu
• NdKav yd fiajd y÷kajd §ug myiq iy ir, msßjeh wvq l%uhls' ;u fjf<| ikakdu
m%j¾Okh lr ,Sug o fhdod .; yels h'
whym;a n,mEï
• udkisl wjmSvkh" lkiai,a," oreKq yqfol,dj" fÄockl ishÈú kid .ekSï jeks
.eUqre udkisl yd iudÔh lïmk we;s lsÍu
• fm!oa.,sl;ajh ms<sn| .eg¨ u;= ùu" ia:dk fy<s orõ ùu yd wjirhlska f;dr j
mßYs,lhkaf.a .sKqïj,g we;=¿ ùu
• iudðlhkaf.a fm!oa.,sl o;a; iudc cd,d ixúOdk fj;ska fjk;a md¾Yjhka fj;
,nd §u
• ihsn¾ ysßyer
we.hSu
4' zj¾;udkh jk úg iudc udOHfha l%shdldß;ajh fya;=fjka úúO .eg¨ u;= ù we;'Z
úuikak'
72
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ksmqK;d uÜgu ( 4'4 kj udOH yd iudc udOH Ndú; l=i,;d m%o¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 12 hs'
• kj udOH iïnkaO f;dr;=re yqjudrej ldKav y;rlg j¾. l< yels fõ' ta ms<sn|
wjfndaOh kj udOH yelshd iy l=i,;d j¾Okhg jeo.;a fõ'
ikaksfõokh úIhh iïnkaO úIhh lreKq fiùug úúO fijqï hka;% Ndú;
l< yels fõ'
• tla wfhl=f.a isg ;j;a wfhla olajd isÿ jk ikaksfõokh - B fï,a (e mail)
• tla wfhl=f.a isg tla wfhl=g tla wfhl=f.a isg lsysm fofkl=g isÿ jk
ikaksfõokh
- wka;¾cd,h u`.ska isÿ jk l;d ^Chat&
• fndfyda msßilf.a isg tla wfhl= olajd fyda tla wfhl=f.a isg ;j;a wfhl= olajd fyda
tla wfhl=f.a isg fndfyda wh olajd isÿ lrkq ,nk ikaksfõokh
73
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
3' PdhdrEmhla f.k ixialrKh lsÍu iy fjí msgqjl th we;=<;a lrkafka flfia o@
4' fjí msgqjl ùäfhdajla i|yd fla;hla we;=¿ lr th m%;sks¾udKh lrkafka flfia o@
5' l;djlg wod< ine¢ ^Link) fidhd .ksñka tajd tl;= lsÍu isÿ lrkafka flfia o@ hk
wjfndaOh
• iudc udOH yelshd iy l=i,;d Ndú; l=i,;d" udOH ikafoaY ks¾udKh lrkakkag
fuka u mßyrKh lrkakkag o jeo.;a fõ'
• f,aLkh - fndfyda iudc udOH fmdaiaÜia mdG we;=<;a jk w;r fndfyda fofkl= fm<
mdol lr f.k we;' thska woyia jkafka iudc udOHj,ska hjk ,sms M,odhs ùug kï
mdG fhdod meyeÈ,s wdl¾IKSh ikafoaYhka ks¾udKh l< hq;= jk nj hs' tys § NdIdj
yeisrùu flfrys ie,ls,su;a úh hq;= h'
• ks¾udK" iðù ùäfhda l;d lsÍu" md¾fNda.sl fiajd iy ;u woyia olajñka ikafoaY
úYaf,aIKh lsÍu jeks ld¾h l< yels fõ'
we.hSu
1' úµq;a ;eme,a .sKqula ilia lrkak' ta u`.ska f;dr;=rla heùug lghq;= lrkak'
2' .=re Nj;df.a o iyfhda.h ,nd .ksñka udOH iudch i|yd íf,d.a wvúhla ks¾udKh
lrkak'
3' fiùï hka;%hla wdOdrfhka ckudOHg iïnkaO jeo.;a f;dr;=rla úoHq;a ;eme,a .sKqula
74
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
mdßNdIsl mo
ckudOH - Mass Media
kj uOH - New Media
iudc udOH - Social Media
idïm%odhsl udOH - Traditional Media
wdY%s; .%ka:
2. Brown, L. The New Shoter Oxford English Dictionary Thumb Index Edition. Volum 1- A
– M., Oxford University Press: London, 1993
75
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ksmqK;d uÜgu ( 5'1 ixialD;sh" tys iajNdjh yd úfYaI;d wjfndaOfhka hq;= j meyeÈ,s
lrhs'
ld,Éfþo ( 08 hs'
ye|skaùu
• ixialD;sh ñksid úiska ñksidf.a ,eÈhd iy wjYH;d bgq lsÍfï wruqKska isÿ jk
wLKav l%shdj,shls' uq,ska u Culture hk jpkh ìys jQfha ,;ska NdIdfjys jk w;r th
cultus hk jpkfhka ì|S wdjls' ixialD;sh hk jpkfha uQ,sl w¾:h hï fohla j.d
lsÍu" ms<silr lsÍu" frdamKh lsÍu hkak h'
• fuu jpkh lDIsl¾udka;h (Agriculture) i|yd uq,ska Ndú; lrk ,oafoa ud¾lia m¾ishia
lefgda (Marcus Porcius Cato 234-149) úisks' bka wk;=re j frdau cd;slhka ixialD;sh
76
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
) ghs,¾g wkqj ixialD;sh hkq"zzixialD;sh fyda iNH;ajh hkq oekqu" weoys,s" l,d"
kS;s" iodpdr" isß;a úß;a yd ñksid iudcfha Ôj;a jk mqoa.,fhl= jYfhka ,nd.;a
wfkl=;a l=uk úêhl fyda mqreÿ yd yelshdjka we;=<;a ixlS¾K iuia;h hs' ZZ
) ixialD;sh hkq ixlS¾K l%shdj,shls' iudch tlg ne| ;nk fmdÿ jákdlï"
úYajdi" iudc l%shdldrlï" kS;s" l,ams;hka hkak ixialD;shg we;=<;a fõ'
• iudch iy mqoa.,hd w;r iïnkaO;dj ksrka;rj u m%;sksIamdokh l< hq;= h' iudch
ixlS¾K moaO;shla muKla fkd j th .;sl il%sh mßKduhg ,la jk tallhls'
• fuu l%shdj,sh iudcdkqfhdackh hs' tys w¾:h jkafka fjkia jk iudc ixialD;sl
;;a;ajhkag mqoa.,hd wkqj¾;kh lsÍu h" m%;syev.eiaùu h' fuh mqoa.,fhl=f.a
Wmf;a isg u isÿ jk l%shdj,shls' ta i|yd udkj iudcfhys iqúYd, wdh;k ixLHdjla
iïnkaO jkafka h' mjq," mdi," wd.ñl ia:dk" foaYmd,k mlaI" úúO mqrjeis ixúOdk"
úYajúoHd, iy ck udOH kso¾Yk f,i ±laúh yels h'
78
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• iudcdkqfhdack l%shdj,sh uq¿ Ôú; ld,h mqrd u isÿ jqj;a mqoa., Ôú;fha m%drïNl
wjêfha úfYaIfhka <ore" <ud" .egjr j¾Ok uÜgïj, § Bg iqúfYaI wjOdkhla fhduq
lrkq ,efí' m%drïNl iudcdkqfhdack l%shdj,sh iy Bg iïnkaO jk ldrlhka
^wdh;k& jk mjq," <ore mdi," jeäysáhka wd§ka úiska mqoa.,hdf.a wkd.; fm!reIh
iy ±lau yev .eiaùfuys ,d m%n, n,mEula isÿ lrkq ,efí' wµ;kfha § fuhg
.=jka úÿ,sh" rEmjdysksh we;=¿ kj udOHh o we;=<;a fõ'
we.hSu
2' mqoa.,hd" iudch" ixialD;sh yd ikaksfõokh w;r mj;sk in|;dj ksoiqka foñka meyeÈ,s
lrkak'
79
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ksmqK;d uÜgu ( 5'2 ixialD;s wOHhkfhka ixialD;s w;r we;s úúO;d y÷kd f.k
ixikaokd;aul j meyeÈ,s lrhs'
ld,Éfþo ( 24 hs'
• iudcfhys udkjhdf.a l%shdldß;ajh nyqúO fõ' tfia u Tjqka wh;a jk iudc ia:r
wkqj o tlS l%shdldß;ajfha iajNdjh fjkia fõ' tu l%shdldß;ajfha úldYh iu`.
ixialD;sh ìys úh'
• ñksidf.a l%shdldß;ajh iïnkaO j ksrka;r j m%Odk lafIa;% folla f,i iajNdjO¾uh
^m%lD;sh& iy iudch ^úlD;sh& ye|skaúh yels h' tu wxY fol u ixialD;sh ;=< olakg
,efí'
• iuld,Sk kQ;k udkjhdf.a mßKdufha § ie,lsh hq;= ixialD;sl m%fNao iuQyhla
ks¾udKh ù we;s nj fmfka'
80
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• ld¾ñl iudcfha l%shdldß;aj mdol fldg f.k idïm%Þhsl iudc ixialD;sh kQ;k
iudc ixialD;shla njg m;a ùu wdrïN úh' tkï uOH hq.fhys ixialD;sfha j¾Okh
ksudjg m;a lrñka th kQ;k hq.hg m%úIag úh' kQ;k hq.fha ixialD;sh uQ,sl jYfhka
m%Odk m%jK;d folla Tiafia j¾Okh úh' tla w;lska udkj jdoh" nqoaêjdoh" úoHdj"
o¾Ykjdoh" wOHdmkh wdÈ Wiia jákdlï mdol j j¾Okh jQ iïNdjH ixialD;sh o
wfkla w;ska úfYaIfhka u 20 jk ishjfia fojk Nd.fha § ck ixialD;sh (Mass
Culture) iudcfhys m%uqL;u iajrEmh njg m;a úh'
• f,dalfha úúO ckj¾. 6000la muK we;s w;r ta iEu ck jd¾.sl;ajhlg u ish ck
ixialD;shla ;sfí' uQ,sl jYfhka idïm%odhsl iudc wjldYj, ish mßKdufha úúO
uÜgïj, Ôj;a jk ckj¾. iy Tjqkaf.a ixialD;s ±jeka; úúO;ajhla ks¾udKh
lrkafka h'
• iïNdjH ixialD;sh udkj iudcfha mßKdufha ksYaÑ; uÜgula iu`. iïnkaO w;r
th ks¾udKh lrkq ,nkafka Bg úfYaI nqoaêuh iy l,d;aul yelshdjla we;s mqoa.,hska
úisks' Tjqka w;r m%lg f,aLlfhda" l,dlrefjda" ix.S;{fhda" k¾;kfõ§yq Ñka;lfhda
isá;s' tu ks¾udK Wiia l,d;aul iy fi!kao¾hd;aul jákdlulska wkQk jk w;r
tajdfha nqoaêuh iy iodpdrd;aul uÜgu o Wiia ;,hl mj;S'
81
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• ck ixialD;sh (Mass Culture) hk mdßNdIslh m%:ufhka Ndú; l< 1957 ,sms ix.%yh
iïmdokh lf<a fâúâ jhsÜ (D. White) iy n¾kdâ frdfikan¾.a (B. Rosenberg) hk
wh hs'
• ckm%sh ixialD;sfha úfYaI ,laIK w;r th fkd.eUqre ùu" ir, ùu" uyd mßud‚lj
ksIamdokh ùu" ish¨ fokdg u ióm ùu" iïNdjH ixialD;sfha jQ ys`.lu iy ÿ¾,Nlu
fjkqjg fuys we;af;a w;sßla;hla iy iq,Nluls'
• fuh ldg;a myiqfjka riú¢h yels ùu" fuys nqoaêuh iÞpdrd;aul iy l,d;aul uÜgu
ySk ùu" fuys mßfNdaclhka fmdÿ ck;dj ùu ksid fuh mßyrKh lsÍug" weiqre
lsÍug ia:dkhla fyda fõ,djla úfYaI Y%uhla" mßY%uhla" uqo,la fuka u úfYaI nqoaêuh
iy wOHdmk uÜgula wjYH fkdfõ'
82
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• udOH ixialD;sh udkj j¾.hdf.a ixialD;sl mßKdufha uE;l § ìys jQ kj;u ixialD;sl
m%fNaohla f,i ye¢kaúh yels h' úfYaIfhka 20 jeks ishji ueo § ixialD;sl wOHhkfha
m%udKj;a jYfhka ìys jQ ixialD;slfõoh (culturology) úIhfha <orefjl= f,i udOH
ixialD;sh hk lafIa;%h ìys j j¾Okh jkakg úh'
• tkï udOH ixialD;sh hkq ú×mk ^f;dr;=re& iudcfha ixialD;sh jkafka h' udOH hk
ixl,am o 20 jk ishjig wh;a ixl,amhla jk w;r th m%drïNl jYfhka Ndú;hg
.kakd ,oafoa ck ixialD;sfha wx. w¾:j;a lsÍu i|yd h'
• 20 jeks ishjfiys udOH ixialD;sh i|yd wjYH jQ ixl,amSh moku ks¾udKh l<
tla mqfrda.dñfhl= njg m;a jQfha fjda,ag¾ fnkaceñka h' úoHdj iy ;dlaIKh ksid
l,d;aul iy udOH fmf<ys isÿ jk ;SrKd;aul fjkialï rdYshla fmkajd ÿkafka
20 jeks ishjfia ;=kajk oYlfha § h' ;dlaI‚l m%;sksIamdokfha w;s±jeka; yelshdj
ksid uq,a lD;sh iy wkqmsgm; ^fldmsh& w;r mj;sk iudÔh iy l,d;aul fjkia lï
w;=reoyka jkafka h'
• udI,a uela¨ykaf.a udOH ixialD;sh ixl,amhg wkqj uq¿ udkj YsIagdpdrh m%Odk
wjê ;=klg fnÞ ±laúh yels h' m%d.a ,sÅ; ixialD;sl wjêh" ,sÅ;-uqøs; ixialD;sl
wjêh iy oDYH ixialD;sl wjêh Bg we;=<;a fõ' udI,a uela¨ykaf.a udOH ixialD;sh
ms<sn| ixl,am b;d mq¿,a iajNdjhla .kakd w;r Bg ñksia l%shdldß;ajhg wdOdrl jk
ish¨ udOH we;=<;a fõ' fuu udOH ksrka;rj u j¾Okh jk w;r th ñksidf.a
ndysr m%idrKhla" úys§ula iy È.=jla f,i i,lhs'
• udOH ixialD;sh iuld,Sk iudcfhys bgq lrk ld¾hhka w;r ú×mk ^f;dr;=re&
ld¾h" ikaksfõokd;aul ld¾h" oDIaájd§ ld¾h" m%;sIaGdmk ld¾h" ks¾udKd;aul ld¾h"
wkql,kd;aul ld¾h (Intergration) yd w;rueÈ ld¾h fõ'
• udOH ixialD;sh hkq mqoa.,hd iudcdkqfhdackh lsÍu i|yd;a iudc u;h yev.eiaùu
i|yd;a Wmldr jkakd jQ udkj ixy;sh úiska ish ixialD;sl ft;sydisl m%.uKfha
§ f.dvk`.d .kakd ,o f;dr;=re ikaksfõokd;aul udOHhkaf.a iïfm%aIKh fõ'
• udkj j¾.hdf.a iudc mßKduh j¾;udkh jk úg f.da,Sh uÜgula olajd j¾Okh ù we;'
f.da,ShlrKh j¾;udk ñksidf.a Ôú;fha ish¨ u lafIa;% iam¾Y lrkafka h' f.da,ShlrKh"
f.da,Sh iïm%Þh hk ixl,amh uq,ska 1981 § Ndú;hg tla lrk ,oafoa fcdaka uela,Ska (John
MacLean) jk w;r f.da,Sh ixialD;sh hk woyi 1985 § frdn¾Üika úiska y÷kajd fok ,È'
84
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• udkj iudc mßKdufha m%;sM,hla f,i j¾;udkfha ks¾udKh ù we;s f.da,Sh Wmß
iudch (Global Super Society) iy Bg wh;a Wmß wd¾Ólfha" Wmß rdcHfha" Wmß oDIaájdofha"
Wmß ixialD;sfha" Wmß udOH ixialD;sfha n,mEug" wdêm;Hhg k;= ùu iuld,Sk
f.da,Sh j¾Okfha úfYaI;ajhls'
• tA wkqj f.da,Sh ixialD;sh hkq wka lsisjla fkd j f.da,Sh Wmß iudcfha wkq±kqu iy
u.fmkaùu hgf;a f,dj ish¨ cd;sl" jd¾.sl ixialD;Ska úkdY lrñka jHdma; jk ck
ixialD;sh hs'
• f,dalfha ±jeka; fjf<| ±kaùï iud.ï oyfhka kjhla u wh;a jkafka W;=re
wfußldkq iud.ïj,g h' fjf<| ±kaùï u`.ska n,y;aldrfhka f,dalhg wdfrdamKh
lrkafka ngysr ck ixialD;sfha m%ñ;Ska h' zzhqfrdamd m%ñ;skZa Z zzngysr wdlD;sZZ zzwefußldkq
j¾.ZZ ish¨ cd;sl ixialD;sl iskudj" idys;Hh" rEmjdysks" ix.S;" m%dix.sl l,d iy
f,aLk wdÈ ks¾udKj,g we;=¿ ù ;sfí' f,dj jvd;a ckm%sh Ñ;%mg 100ka 88la wfußldkq
tAjd jk w;r f,dj mqrd rgj, wdkhkh lrk rEmjdysks jevigyka w;ßka 75]
wfußldkq tAjd h'
85
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• iS;, hqoaOh meje;s ld,fha Bg iïnkaO jQ md¾Yajhka úiska tlsfkldg n,mEï lsÍfï
udOHla f,i ixialD;sh o uQ,sl jYfhka fhdÞ .kakd ,È' tfia u wußldkq
jHdmdßlhkag" foaYmd,lhkag iy rdcH fiajd ks,Odßkag fjk;a rgj, cd;Ska" ck
j¾. iy ixialD;ska iu`. jev lghq;= lr f.k hdu i|yd ta ta rgj, ixialD;Ska
iïm%odhka ±k .ekSfï wjfndaO lr .ekSfï wjYH;dj ±ä f,i fojk f,dal hqoaOfhka
miq j 1950 .Kkaj, § ±fkkakg úh'
• ta i|yd 1947 jif¾ § wußldkq rch u`.ska úfoaY fiajd wdh;kh ^Foreign Service
Institute -FIS) wdrïN lrk ,È' tu wdh;kh úiska wka;¾ ixialD;sl" yria ixialD;sl"
wka;¾jd¾.sl ixialD;sl ikaksfõokh wdÈ lafIa;%j, j¾Okh iy jHdma;sh i|yd
iqúYd, fufyfjrla isÿ lrk ,È' úfYaIfhka wka;¾ ixialD;sl ikaksfõokh kï jQ
ixl,amh Wm; ,nkafka 1954 jif¾ § h'
• th tâj¾â à' fyda,a (Edward T. Hall) iy fcda¾Ê t,a' fÜ%.¾ ^George L. Trager) hk
m¾fhaIlhka fofokd m< l< z ixialD;sh ikaksfõokh f,i ( wdlD;s iy úYaf,aIKhZ
(Culture as Communication : A Model and Analysis) iy bka miq j tâj¾â à' fyda,a 1950
§ m< l< ksy`v NdIdj (The Silent Language) lD;sh wka;¾ ixialD;sl wOHhk lafIa;f % ha
;j;a .eUqrg wOHhkh lrñka ixialD;sfha iuia; l%shdj,sh wOHhkh lsÍu i|yd
muKla fkd j úúO ixialD;skaj, p¾hd;aul" ffoksl WmmoaO;s wOHhkh lsÍu
flfrys ixialD;slfõ§kaf.a jeä wjOdkh fhduq úh'
• udkj j¾.hdg iEu od lu jf.a fjk;a ixialD;Ska ±k y÷kd .ekSfï l=;=y,hla mj;S'
úúO udkj lKAvdhï w;r ixialD;sl" p¾hd;aul yeisÍï rgd" wdl,am wdÈh w;r
iuúiu;d fidhd ne,Sug;a" iuyr ixialD;sl iïm%odhka ie,lsh hq;= uÜgfuka fjkia
86
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
jkafka;a iuyr wjia:dj, § tlsfklg mriamr jkafka;a wehs o hkak fidhd n,d
wkdjrKh lr .ekSug ñksid úiska w;S;fha isg m%h;ak ork ,È'
• fuys § we;eï ixialD;s Wiia f,i olskakg;a we;eï ixialD;s my;a h hs i,lñka
tajdfha jákdlï yd yr moaO;sj,g ks.%y lsÍug;a ixialD;s w;r mj;sk iu wiu;d
úúO;d ms<sn| úúO woyia jHdma; ùu;a isÿ úh' fujeks miqìul ixialD;s ms<sn|
wOHhkh l< hq;= njg úoaj;=ka w;r l;sldj;a yd ixjdo fuka u m¾fhaIK wOHhkhka
yd kHdhhka ìys ùu;a th wka;¾ ixialD;sl wOHhkh úIhfha ixj¾Okhg;a fya;=
úh'
• ta wkqj tla ixialD;shla wOHhkh lsÍfuka y÷kd.kq ,enQ idrO¾u" udkj p¾hdjka"
ckY%;sldx. fjk;a ixialD;shl tu idOl yd iu`. iei¢h yels h' ta wkqj tla
ixialD;shla ms<s.kakd foa ;j;a ixialD;shla úiska tlaflda fkdms<s.ekSu fyda wd.ka;=l
h hs ie,lSu fyda ye¢k .; yels h' "
• ikaksfõok ;dCIKfha YS>% ÈhqKqj;a iu. rgrgj, cd;sl ixialD;s ióm lr ;sfí'
ikaksfõok ;dCIKh Tiafia jvd;a ks¾udKd;aul iajrEmfhka" úÑ;% wdlD;sj,ska"
jdKsc jákdlï iys; j úúO ixialD;skays wx. yqjudre fõ' úúO ixialD;Ska ms<sn|
j wOHhkh lsÍu yd wjfndaO lr .ekSu úpdrYS,S j udOH mßyrKh lsÍug u`.
fmkajhs'
we.hSu
1' úúO ixialD;sl m%fNao ms<sn| tajdg wdfõKsl iqúfYaI ,CIK weiqfrka fjka fjka j
meyeÈ,s lrkak'
2' ikaksfõok lafIa;%fha kj m%jK;djla f,i wka;¾ ixialD;sl wOHhkfha jeo.;alu
ksoiqka olajñka meyeÈ,s lrkak'
87
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ld,Éfþo ( 12 hs'
• ixialD;sh" udOH iy ikaksfõokh hkak tlsfklg fjka l< fkdyels m%mxp ;%s;ajhls'
kQ;k hq.h olajd ixialD;sh iy ikaksfõokh idïm%odhsl udOH iu`. mq¿,a iïnkaO;djla
muKla fkd j idïm%odhsl udOH moaO;sh mdol j ixialD;sh yd ikaksfõokh j¾Okh
jQ nj fmkajd Èh hq;= h'
• kQ;k hq.fha § uq,ska u mqj;am;a" i`.rd ìys ùu;a miq j PdhdrEmlrKh" iskudj" .=jka
úÿ,sh iy rEmjdysksh wdÈ ckudOH moaO;sh ìys ùu;a mYapd;a kQ;k hq.fha § wka;¾cd,h
we;=¿ mß.Kl mdol iudc udOH ìys ùu;a iu`. u ixialD;sh ìys ùfï" meje;afï" l%shd
lsÍfï" jHdma;slrKfha" hdka;%Kfha iy udÈ,sfha m%n, úm¾hdihla we;s úh'
• iuld,Sk f,dalfha f;dr;=re m%jdy fldf;la ÿrg úúO;ajhlska iukaú; jkafka o h;a
tajd ksis mßÈ f;areï lr .ekSu ;ks mqoa.,fhl=g muKla fkd j úfYaI{hkag mjd ÿIalr
ld¾hhls' ta ksid tu f;dr;=re m%jdyj,g k;= jkakka fj; isÿ jk n,mEu w;suy;a h'
88
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• udkjhdf.a wdrïNfha isg u ft;sydisl jYfhka we;s jQ úúO udOH mqoa.,hd iy iudch
flfrys isÿ lr we;s n,mEu iudc ixj¾Ok l%shdj,sh;a iu`. W;aikak ù we;s w;r tys o
tla tla udOH m%fNao iy iajrEm mqoa.,hd iy iudch fj; isÿ lrk n,meu ta ta udOH
m%fNaofha iy iajrEmfha fuka u úúO udOH w;r we;s iïnkaO;dfõ iajNdjh wkqj úúO
uÜgï f.k ;sfí'
• ta wkqj idïm%odhsl udOHfha n,mEfï iajNdjhg jvd kQ;k ckudOHfha n,mEu fjkia
jkafka h' tfia u mYapd;a kQ;k hq.fha l%shd;aul jk kj udOHhkaf.a n,mEu ckudOHj,
n,mEug jvd úfYaI;d orkafka h'
• óg wu;r j ta iEu hq.hl u jQ udOHj, n,mEu fjkia jkakd fia u tla hq.hl mj;sk
úúO udOH m%fNao iy iajrEmj, n,mEfï úfYaI;d o olakg ,efí' iuld,Sk ckudOHhkaf.a
n,mEu wOHhkh lsÍfï § m%dfoaYSh" cd;sl" l,dmSh" cd;Hka;r iy f.da,Sh iajNdjhka iy
m%jK;d ms<sn| j o wjOdkh fhduq l< hq;= h'
a
we.hS
a u
1' z udOH mqoa.,hd" iudch yd ixialD;sh flfrys bIag fuka u wksIag wdldrfhka o n,mdkq
,nhs'Z úpdrd;aul j úuikak'
mdßNdIsl mo
ixialD;sh - Culture
ixialD;sh ks¾jpk - Definitions of Culture
idïm%odhsl ixialD;sh - Traditional Culture
ck ixialD;sh - Mass Culture
iïNdjH ixialD;sh - Classical Culture
ckm%sh ixialD;sh - Popular Culture
udOH ixialD;sh - Media Culture
f.da,Sh ixialD;sh - Global Culture
wka;¾ ixialD;sl wOHhkh - Cross Cultural Studies
udOH n,mEu - Media Effect
wdY%s; .%ka:
1' ufyakaø" tia'" ikaksfõok Yíodlrh" fld<U" tia' f.dvf.a iy ifydaorfhda" 1997
2' fifkúr;ak" wkqrdO" ixialD;sh yd iudch" fld<U" weia' f.dvf.a iy ifydaorfhda" 1996
3' Dominic, Joseph, R., Dhynamic of Mass communication, USA, Maee Grow: Hill (Publisher) 2010
89
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ksmqK;d uÜgu ( 6'1 udOH idlaIr;dj hkak ms<sn| wjfndaOfhka hq;= j udOH
idlaIr;d uQ,sldx. ú.%y lrhs'
ld,Éfþo ( 28 hs'
ye¢kaùu
udkj ikaksfõokfha m%Odk fuj,u f,i NdIdj ye¢kaúh yels h' NdIdjla hkq ix{d"
ixfla; iuqodhlska ieÿï ,;a rgd iuqodhls' udkjhd ;u woyia" ye`.Sï m%ldYkfha § NdIdj
fhdod .kshs'
• mq¿,a w¾:fhka .;a l, idlaIr;dj hkq" uqøs; yd ,sÅ; øjH Ndú; lrñka ixlS¾K
mdG y÷kd .ekSug" wjfndaO lr .ekSug" w¾:l:kh lr .ekSug" ks¾udKh lsÍug
ikaksfõokh lsÍug iy ixLHdxlkh lr .ekSug we;s yelshdj hs' ^UNESCO
- Education Sector – 13, 2004 )
91
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• merKs ld,fha Y+r lÒl;ajh f,i;a ,sÅ; udOH j¾Okfhka miq wl=re lshùfï yd
,sùfï yelshdj f,i;a idCIr;dj hkak Ndú; lr we;'
• ikaksfõokfha ;dlaIKsl ÈhqKqj ksid ikaksfõok fuj,ï Ndú;hg .ekSu
fya;=fjka Bg iu.dó j idlaIr;d ixl,am o úúO lafIa;% Tiafia mq¿,a úh'
• udOH idlaIr;dj hkqfjka woyia lrkafka ckudOH u`.ska bÈß m;a jk úúO ikafoaY
lshjd jgyd .ekSug;a tajd Ndú; lsÍug;a mj;sk yelshdj" ksmqK;dj yd ±kqu hs'
• udOH idlaIr;dj úIhhla f,i ìys ùug miqìu ilia jkafka ckudOH jHdma; ùfï
m%;sM,hla jYfhks' II jk f,dal hqoaOfhka miq we;s jQ ckudOH n,mEu ms<sn| fidhd
ne,Su;a iu`. udOH wka;¾.;h wjfndaO lr .ekSfï l%ufõohla f,i udOH idlaIr;dj
wOHdmkh yd iïnkaO ù we;'
ks¾jpk
2' zzudOH idlaIr;dj hkq udOHfhka iEu wdldrhlska u bÈß m;a lrk ikafoaY
mßyrKh lsÍug" úYaf,aIKh lsÍug" we.hqug yd ks¾udKh lsÍug ,nd .kakd
yelshdj hs'ZZ ^hqfrdamd fldñiu&
3' udOH idCIr;d wOHdmkh - udOH ikafoaY úpdrYS,S Ñka;kfhka hq;= j jgyd
.ekSu;a iajlSh ikafoaY ks¾udKh lr .ekSu i|yd udOH Ndú; lsÍu;a ms<sn|
b.ekaùu udOH idCIr;d wOHdmkh hs' th úis tla jk ishjfia l=i,;dj hs'
udOHhkag m%fõY ùu
udOHhka úYaf,aIKh
udOHhka we.hSu
udOH ks¾udKh iy
udOHhka ;=< l%shdYS,S j lghq;= lsÍfï iu;a nj hs'
- cd;sl udOH idCIr;dj i|yd cd;sl wdh;kh" wfußldj -
92
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
fuys § udOH hkqfjka f;dr;=re iïmdokh lr úldYkh lsÍu i|yd Ndú; lrkq
,nk fuj,ï iy fkdfhl=;a úoHq;a iy wxls; udOHh o" uqøs; udOHh o" rEmuh
ix{d wdY%s; udOH o woyia flf¾'
5' ixfla; ix{d weiqßka f;dr;=re iïmdokh lr úldYkh lsÍu iy tfia úldYkh
jk f;r;=re kej; w¾:j;a jpk njg yrjd úYaf,aIKh lsÍu o udOH idCIr;d
ld¾hhls'
• udOH ikafoaY l%shdj,sh y÷kd .ekSfï yelshdj" udOH ikafoaYhkays n,mEu y÷kd
.ekSfï yelshdj" udOH ikafoaY úYaf,aIKh lsÍfï yd ta iïnkaO l;sldj;la
f.dvke`.Sfï yelshdj" udOH ikafoaYh ixcdkkh lsÍfï yelshdj" udOH ikafoaYh
we.hSfï yelshdj hk wxY ms<sn| b.ekaùu i|yd fuu tallfha bÈß ksmqK;d uÜgï
ish,af,ys we;=<;a lreKq wOHhkh lsÍu m%fhdackj;a jkq we;'
• iaj flakaøh iE§ we;af;a ;uka .uka lrjk ;u b,lal weiqfrks' tu b,lal
ke;fyd;a wruqKq u`.ska ;ukag f;dr;=re iemfha' ;ukag wjYH f;dr;=re muKlaa
;ud Wlyd .kakd w;r wkjYH f;dr;=re m%;sfCIam lrhs' ;udf.a wjidk wruqKq yd
b,lalhka .ek ±kqula ;ud i;=j mj;sk úg f;dr;=re imhd .ekSu i|yd .uka
lrjk n,h Yla;su;a kï ;ud ta i|yd ;udf.a ldh Yla;sh jeh lrhs' tfy;a iaj
flakaøh ÿ¾j, kï tkï wjidk úfYaI b,lal .ek ±kqula ;udg fkdue;s kï ;ud
ta i|yd .uka lrjk n,h;a ÿ¾j, fõ' fujeks ;;a;ajhla hgf;a ;ud md,kh
lsÍug udOHhkag we;s bvlv jeä jk w;r udOH u`.ska isÿ jk f;dr;=re iemhSfï
l%shdj,skaf.a n,mEïj,g hg;a ùug Tng isÿ fõ'
93
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• udOH idCIr;dj hkq ksrka;r j isÿ jk È.= l%shdj,shla ñi wjidk l%shdjla fkd
fõ' tu ksid udOH idCIr;dj jeä lr .ekSfuka iaj flakaøh jeä jeäfhka Ndú;
lsÍug;a ksIaM, .=Kj;a núka wvq udOHhkaf.ka wdrCId ù" tajdg ysi fkd keóug;a
mqoa.,hl=g yels fõ'
• {dk jHQy hkq mqoa., ukil ;ekam;a ù we;s ieliqKq f;dr;=re lÜg,hls' {dk
jHQyhka iajhx isoaO j ke;fyd;a wyïfnka Wreu fkd jk w;r tajd b;d ie,ls,fa ,ka"
b;d ksjerÈ j f.dvk`.d .; hq;= h' {dk jHQyj, we;af;a idudkH lreKq muKla
u fkd j tajd f.dvkef`.kafka tla;rd ie,eiaula wkqj hï hï f;dr;=re f;dard fírd
.ekSfuks' tjeks f;dard .ekSï lsÍu i|yd wmg l=i,;d wjYH h' fuu l=i,;d
wmf.a WmlrK ke;fyd;a fuj,ï njg m;a fõ'
94
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• f;dr;=re ie§ we;af;a lreKq u`.sks' ,S len,s lsysmhla ksjila fkd fjkakdla fuka
lreKq muKla u ±kqu o fkd fõ' ±kqug jHQyhla fuka u w¾:h f;areï .ekSu i|yd
jpkj, iïnkaOhla o wjYH h' ikafoaY iy f;dr;=re uQ,øjH h hs Wml,amkh
lf<d;a tu uQ, øjHj,ska hula lsÍug yels fuj,ï fyda WmlrK jYfhka iu;a lu
fyda l=i,;dj ±laúh yels h' udOH idCIr;dfjka hq;= Wiia ÈhqKq mqoa.,hl=f.a tla
,CIKhla jkafka zzf;dr;=reZZ {dk jHQyhka njg m;a lsÍug yels l=i,;dj hs'
• ikafoaYhla ;=< f;dr;=re j¾. folla we;=<;a ù ;sfí' tkï ;:H f;dr;=re (Factual)
iy iudÔh f;dr;=re (Social) hk f;dr;=re h' ;:H lreKq fkdfyd;a h:d f;dr;=re
hkq ieliS we;s fkdfyd;a w¾:h ;yjqre fkd jQ lreKq h' h:d f;dr;=rla fuka fkdj
iudÔh f;dr;=rla ms<s.;a u;su;dka;r wkqj ilia jk ksid tys tk iEu fohla u ienE
h hs ks, jYfhka ;yjqre lr .; fkd yels h' fuhska iudÔh f;dr;=re .=Kd;aul
núka wvq njla fyda tajdfha i;H;djla fkdue;s njla fyda woyia fkd flf¾' iudÔh
iïnkaO;d fkdfyd;a m%;sl%shd ksÍCIKh lsÍfuka .;a lreKq iudÔh f;dr;=rej,
wvx.= h' WodyrKhla jYfhka yevg ye| me,|Sug Wmfoia" ixhufhka m%sh ukdm
Ndjfhka l;dnfya fhoSug Wmfoia" l%Svd lsÍug Wmfoia" ksfrda.S nj /l .ekSug
Wmfoia wdÈh iudÔh f;dr;=rej,g wh;a h'
• udOH idCIr;dj .ek l;d lrk úg fCIa;% lsysmhl {dk jHQyhka ,nd .ekSu .ek
idlÉPd lsÍug wmg isÿ fõ' tkï udOH n,mEï" udOHhka ;=< wvx.= lreKq" udOH
l¾udka;h" jHdmdßl lghq;= iy ienE f,dfõ isÿ jk lreKq wdÈh hs' fuu fCIa;%
weiqßka f;dr;=re iïmdokh jk whqre wjfndaO lr .;a úg .,d tk f;dr;=re ksis mßÈ
;lafiare lr h:d¾:h ms<sn| ksjerÈ ;SrKhka .ekSug flfkl=g n,h ,efí'
• f,dalfha úúO fCIa;%j, jev lr m<mqreÿ whg b;d myiqfjka udOH u`.ska .,d tk
f;dr;=re úYaf,aIKh lr tajdfha .=Kd;aul Ndjh msßlaish yels h' WodyrKhla f,i
lsl
% Ü fyda mdmkaÿ l%Svdfõ fhÿKq wfhl=g tu ;r.hka fmkajk rEmjdysks jevigykaj,
§ ta ta l%Svlhka l%Svd lrk wdldrh tu l%Svdj, fkdfhÿKq wfhl=g jvd w.h l< yels
h'
• {dk jHQyhka ksid udOH u`.ska .,d tk kj f;dr;=re f;areï .ekSug wjYH iïnkaOh"
miqìu wmg ,efí' wmf.a {dk jHQyhka mq`:,a ;rug ;ud udOHh idCIr;djfha
ksmqK;ajhla ,enQ wfhla o@ udOH f,dalh u`.ska uqodyßk úúO jevigyka yd idfmaCIj
ii|d n,k úg ;ud okakd jevigyk .ek muKla ;udg udOH idCIr;dj we;'
95
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ulaksido tu jevigyk .ek muKla u {dk jHqyhka ie§ we;akï ;udf.a ±kqu tu
jevigykg u muKla iSud fõ' wka jevigyka ms<sn| wjfndaOhla fyda {dk jHQy
fkd;sìh yels h'
• tjeks wfkl=;a jevigyka .ek ;ud ;=< ±kqula ke;fyd;a ckudOHj, ienE ysñlrejka
ljqo" tajd md,kh lrkafka ljqo" flfiao" udOH jeä ÈhqKq jkafka flfia o" hï hï
foa we;eï udOHhka u`.ska ks;r ks;r fmkajkq ,enqj;a tu foaj,a u ;j;a udOHhka
u`.ska fkd fmkajkafka wehs o hkak wjfndaO lr .ekSug ;udg fkd yels h' tfy;a
;udf.a {dk jHQyhka mq¿,a yd jeä ÈhqKq lr .ekSfuka udOH fCIa;%fha ;sfnk"
isÿfjk iEu fohla ms<sn| j u úYd, Ñ;%hla ;u ukfiys f.dvk`.d .; yels h'
l=i,;d (skills)
• zzl=i,;dZZ ke;fyd;a udOH iu;alï wmg ,efnkafka hï l%shdjl ks;r fh§ ta ms<sn|
j m<mqreoaola ,nd .ekSfuks' WodyrKhla jYfhka wmf.a udxYfmaISka ks;r wNHdifha
fhÿfjd;a tajd wmg Yla;u s ;a lr.; yels h' jHdhdï iy wNHdij, wm fkdfhÿfkd;a
wmf.a udxY fmaISka jeä j¾Okhla fkdfjkq we;'
• zudOH idlaIr;dj ;jÿrg;a meyeÈ,s lsÍu i|yd WmldÍ jk tys ;j;a jeo.;a wxY
folla we;' m<uqjekak udOH idlaIr;dj jeä udk ixLHdjlska hq;= ixl,amhla (multi
dimentional) nj h' tys m%fhdackj;a m%shckl uqyqK;a lSmhla we;' tys wka;¾.; j
;sfnk foh w.h lsÍu i|yd m¾hdf,dal .Kkdjlska wm ta foi ne,sh hq;= h'
fojkqj udOH idlaIr;dj wLKav;djlska hq;= fohla nj hs' th m%fNaohla fkdfõ'
96
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• udOH idlaIr;dj úúO udk ixLHdjlska hqla; h' idudkHfhka zf;dr;=rez hhs wm
is;kafka fmd;lska ±lafjk lreKq" mqj;a m;lska fyda i`.rd ,smshlska lshfjk lreKq
h' tfy;a fuu f;dr;=re tl j¾.hlg wh;a h' tkï ixcdkk f;dr;=re h'
• udOH idlaIr;djla ,nd .ekSu i|yd ixcdkk f;dr;=re u muKla fkdj Ñ;a;fõ.S"
fi!kao¾hd;aul iy iodpdr me;slv fkdfyd;a udkhkaf.ka ,efnk f;dr;=re o
wjYH h' fuu udk i;r wmf.a wjfndaOh ;jÿrg;a mq¿,a lrhs'
• jevigyka ksIamdoljreka fuu ye`.Sï b;d f,aisfhka y÷kd.; yels ixfla; iy b`.s
u`.ska ;u jevigykaj,g we;=<;a lrk w;r tajd wjfndaO lr .ekSu i|yd Wiia udOH
idlaIr;djla hful=g wjYH ke;'
• tfy;a wm iuyr fofkl=g wka whg jvd m%;súreoaO;ajh" úhjq,a nj" ieluqiq nj wd§
ix{d f;areï .; yels h' fujeks ye`.Sï ckkh lsÍu i|yd fkdfhl=;a Ys,amSh Wml%u
udOH rplhkag" ksIamdoljrekag yd k¿ ks<shkag wjYH h' fuu b`.s wjfndaO lr
.ekSu i|yd Wiia udOH idlaIr;djla udOH krUk .%dylhkag o wjYH h'
• fi!kao¾h udkh flf,i hï ikafoaYhla" f;dr;=rla ks¾udKh l< hq;= o hkak lshd
fohs' fuu udkfhka wm uksk ñkqï o`vq Ndú;fhka fyd| f,aLlhska" PdhdrEmlrejka"
miq;, ilikakka" .dhl .dhsldjka wmg y÷kd.; yels h'
• iodpdrd;aul udkh fkdfhl=;a jákdlï ms<sn| f;dr;=re wmg ,nd fohs' wm is;a ;=<
fyda yDo idlaIsh ;=< ;sfnk ñkqï o`vq wdY%s; j f.dvke`.=Kq f;dr;=re fï .Khg wh;a
fõ'
• Tnf.a udOH idlaIr;djg wksjd¾hfhka u by; i|yka udk fyda me;slv o we;=<;a úh
hq;= h' WodyrKhla jYfhka hï Ñ;%máhla krUk úg wmg th fkdfhla whqßka
úYaf,aIKh l< yels h' tu Ñ;%máh whs;s l=,lh" tys b;sydih" wOHlaIjrhdf.a
97
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
oDIaáh" tys ie`.ù we;s uQ,sl f;audj Tng úia;r l< yels h' tfy;a ta weiqßka Tnf.a
ye`.Sï wjÈ fkdjqKfyd;a Tn lrkafka hï úNd.hlg wjYH wNHdihla muKls'
• hï mqoa.,fhl=f.a udOH idlaIr;dj ìxÿjhs" iShhs hkqfjka .Kkh l< fkd yels h'
fuhska woyia lrkafka udOH idlaIr;dj ;sfnk m%udKhg jvd jeä ÈhqKq lr
.ekSug iEu flfkl=g u yels nj h'
• mqoa.,fhl=f.a m¾hdf,dalh Yla;su;a yd mq¿,a jkafka Tyq i;= {dk jHQyhka lÜg,
.Kk iy tajdfha .=Kd;aul Ndjh u; h' ñksiqkaf.a m¾hdf,dal iSud jQ úg Tjqkaf.a
udOH idlaIr;dj o b;d ÿ¾j, w.hl mj;S' mgq" lD;%su" ixúOdkh fkd jQ {dk
jHQyhka Tjqka i;= h' ta ksid udOH u`.ska .,d tk ikafoaY yß yeá wjfndaO
lr .ekSug Yla;shla Tjqkg ke;'
ví' fÊïia fmdg¾g ^2011& wkqj Wiia udOH idlaIr;djla ,nd .ekSfuka fyda udOH
idlaIr;dj ÈhqKq lr .ekSfuka ,efnk M, m%fhdack lreKq ;=kla Tiafia idlÉPd
l< yelsh'
• úúO udOH fkdfhl=;a foaj,a ms<sn`o úia;r iuQyhla f;dard .ekSug wmg bÈßm;a
lrhs' WodyrKhla jYfhka wka;¾cd,hg iq¿ fõ,djlg fyda wm msúish fyd;a
thska wmg ,nd .; yels ±kqfï iSudjla fkdue;s nj wmg jegfya'
• fkdfhl=;a úIhhka ms<sn| f;audjka .ek fmd;am;a rdYshla f,dj mqrd ,shfõ'
jirlg ksl=;a jk jdr i`.rd o oi oyilg wêl h' flan,a kd,sld muKlaa
mkaishhlg wêl m%udKhla we;'
• fndfyda úg isÿ jkafka úúO ckudOH wmf.a f;dard .ekSfï bvlv hï wdldrhlg
iSud lr Tjqkaf.a kd,sldj muKla keröfï mqreoao wm ;=< we;s lsÍug W;aidy
lsÍuhs'
98
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• tf,i udOH n,mEïj,g hg;a fkd ù Tnf.a udOH idlaIr;dj iy {dk jHQyhka
ixLHdj Tn jeä ÈhqKq lr .; fyd;a .=Kd;aul núka by< udOHhka u ks;r fidhd
.ekSug fm,fUk ks¾NS; .fõIlfhl= njg Tn m;a jkafkys h'
• wmf.a uki Tnf.a iaj flakaøh ;ukaf.a udOH ikafoaYj,g wkql+, j yqre
mqreÿ lr .ekSug udOH whs;slrejka ksrka;rfhka .kakd W;aidyh mrdch lr
;ud n, .ekaùu udOH idlaIr;dj j¾Okh ùfï § isÿ fõ'
• udOH u`.ska .,d tk úúO u;su;dka;r" woyia Woyia md,kh lsÍug fm!oa.,sl
j wm ieug yelshdjla ke;;a wmf.a u;h" udkh ta ta kd,sldjkag yrjd thu u
yqre mqreÿ lr .ekSug úúO kd,sld ork W;Aidyh wmg md,kh l< yels h'
• ;ukaf.a ,dNh Wmßu lr .ekSu i|yd .%dylhd yjq,a lr .ekSu Tjqkaf.a tlu
wNs,dIh hs' udOH ysñlrejkaf.a jHdmdßl wruqKq yd .%dyl wruqKq o tl yd iudk
kï thska Tjqkag ch wh;a fõ'
ta wkqj"
• udOH idlaIr;dj l=ula o" tys úúO me;slv fudkjd o" udOH idlaIr;dj ,nd
.ekSfuka ,efnk M, m%fhdack .ek o fuu mdvfuka wms l;d lr we;af;uq' udOH
idlaIr;dj jeä ÈhqKq jkafka wmf.a m¾hdf,dal .Kk jeä ùfuka nj o wms
lSfjuq'
99
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• udOH idlaIr;d m%fNao wkqj j¾. l< fkd yels h' mqoa.,fhl=f.a udOH idlaIr;dj
Bg wvq fyda jeä wxYlhl;a mej;sh yels h'
• udOH idlaIr;dfõ ;j;a m%Odk ,laIKhla kï tys úúO me;slv we;s nj h' tkï
th nyq udk iys; njhs'
• th jeä ÈhqKq lr.; yels jkafka ixcdkk ±kqu" ye`.Sï úkaokfhka ,efnk ±kqu
fi!kao¾hd;aul udkfhka ,efnk ±kqu yd iodpdrd;aul jákdlï ksjerÈ j y`ÿkd
f.k m%.=K lsÍfuka ,efnk ±kqu ixl,kh ùfuks'
• hful=f.a udOH idlaIr;dj ia:r ;=kla u; f.dvkef`.a' tkï iaj flakaøh" Tyq i;=
{dk jHQy lÜg, .Kka yd Tyq we;s lr .kakd iu;alï fkdfyd;a l=i,;d tu
;%s;ajh hs'
• iu;alï fkdfyd;a l=i,;d hkq úúO udOH Tiafia .,d tk f;dr;=re ixl,kh lr
wmf.a {dk jHQy lÜg, jeä .Kkla whs;s lr .ekSug wm ,nk m<mqreoao hs'
• wmf.a l=i,;d fkdfyd;a iu;alï udOH Tiafia .,d tk uQ,øjH f;dard .ekSug wmg
• Wiia udOH idlaIr;djla ysñ mqoa.,fhl=g ;ud yuqfõ we;s ikafoaYh wvx.= foa úksúo
±lsh yels h' ;ukaf.a is;e`.shdjkag jy,a fkd ù iajhx md,kfhkaa ;ukag wjYH
.=Kd;aul udOHhka y÷kd f.k tajd ;lafiare lsÍu fï ksid myiq fõ'
• il%sh udOH idlaIr;dj ;srfha bÈßmi jefgk" krUkakg fhfok lshjkakg ,efnk
we.hSu
2' Wiia udOH idlaIr;djla we;s lr .ekSu i`oyd iaj flakaøh" {dk jHQyh lÜg, yd
l=i,;d wjYH fõ' úuikak'
3' Wiia udOH idlaIr;djla w;am;a lr .ekSfuka Tng ,efnk M, m%fhdack WodyrK iys; j
idlÉPd lrkak'
100
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ksmqK;d uÜgu ( 6'2 udOH úpdrh yd thg iïnkaO úúOdx. y÷kd f.k úpdrYS,S
.%dyl;ajh meyeÈ,s lrhs'
ld,Éfþo ( 22 hs'
ye¢kaùu (
lsishï fohl w.h úYaf,aIKh lr ±laùu úpdrh f,i ye¢kaúh yels h' ú.%yh" w¾:l:kh
yd w.h lsÍu udOH úpdrfha m%Odk idOl jkafkah' tu`.ska isÿ lrkqfha ks¾udKh meyeÈ,s
lsÍu" wdlD;sh úYaf,aIKh lsÍu yd tys we;s w.hhka úu¾Ykh lsÍu hs' úpdrd;aul
Ñka;kh fm!reIfhka hq;= ikaksfõok pß;hla njg m;a ùug ;sìh hq;= w;HjYH .=Kdxhls'
w;S;fha isg j¾;udkh olajd l,d ks¾udK úpdrh lsÍu msKi
s fkdfhla isoO a dka; f.dvke`.S
we;' lsishï ks¾udKhl f;audj" .%dyl w;a±lSï yryd tys we;s wdiajdoh meyeÈ,s lr §u"
.%dyl wjfndaOh j¾Okh lsÍu i|yd úpdrl w;a±lSï mdol lr .ksñka ks¾udKh f;areï
lsÍu iy tu ks¾udKh Ôú;hg jeo.;a jk wdldrh ú.%y lr §u úpdrfha § jeo.;a jk
uQ,sl lreKq lsysmhls' udOH yd iudch jgyd .ekSfuys ,d udOH úpdrh jeo.;a fõ'
úpdrYs,S;ajfhka f;dr j kQ;k udOH Ndú;h yd m%jK;d y`ÿkd .ekSu ÿIalr h' udOH
yuqfõ úpdrlhd hk pß;h fjkqjg .%dylhd u úpdrlhd o jkafka h'
udOH úpdrfha § úúO udOH Tiafia bÈßm;a jk ikafoaY úYaf,aIKh lsÍu isÿ fõ'
udOH u`.ska úÑ;%j;a wdlD;s Tiafia .,d tk ikafoaY idudkH mqoa.,hdf.a ukfiys
thg we,Sula we;s lrjhs' th udOHhg jy,a ùuls' udOH úpdrh wjYH jkafka
fuu udOH jy,a Ndjfhka mqoa.,hd uqojd .ekSu msKsi h'
101
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
óg wu;r j udOH ffoksl Ôú;hg n,mdk wdldr <uhdg" ;reKhdg" ldka;djkag wd§
jYfhka úuish yels h'
udOH f;dr;=re yd úfkdaodiajdoh i|yd uQ,dY%hls' tneúka udOH jvd;a wmf.a tÈfkod
Ôú;hg iïnkaO j mj;S' úúO udOH u`.ska wdorh" ú,dis;d" iïnkaO;d yd fjk;a foa
keröug we;eï fh!jkhka leu;s h' we;eï wh wka;¾cd,fha we;s jHik iys; foa
we;=<;a fjí wvúj, ießieÍug ms%h lr;s' ldfudaoa§mk jevigyka keröug jeäysáhka
leu;s h' we;eï fofkla m%jD;a;s" wdydr" fi!LH yd jHdhdu jeks jevigyka krU;s'
Èklg rEmjdysksh foi meh folyudrla muK f,dj fndfyda <uqka n,d isák nj
m¾fhaIK u`.ska ;yjqre fldg ;sfí' úúO udOH jevigyka n,j;a f,i msßñ yd
.eyekq <uhskaf.a N+ñld flfrys n,mdhs'
kQ;k udOH f,dalfhys mj;akd úúOdldr jQ ikafoaY t;rï .=Kd;aul Ndjh flfrys
wjOdkh fhduq fkd lrhs' iskudy,aj, iskud Ndú; u`.ska ,sx.sl o¾Yk yd m%pKav;ajh
wêl j olajk rEmj,g ksrka;rfhka ksrdjrKh ùu isÿ fõ' u;aøjH yd u;ameka mdkh"
,sx.sl yeisÍu iy ldu ñ:Hdpdrh jeks foaj,a .ek ie,ls,su;a jkakjqkaf.a m%Odk
wdrxÑ ud¾.hla jkafka udOH nj we;eï úfYaI{hkaf.a úYajdih hs' udOH wmg fï
foaj,a fmkajhs' wmg fy<sorjq lrhs' túg wms ish¨ fokd u mdfya is;kafka Tjqka th
lrkjd kï wm fkdl< hq;af;a uka oe˜ hs hkqfjks'
miq.sh ishjfiys f,dj úYaùh fh!jkhkag udOH u`.ska isÿ jQ wys;lr n,mEu
laI‚l wdydr mqreoaao hs' tys m%;sM,hla f,i f,dj oi ,laI ixLHd; fh!jkfhdaa wo
;rndrelug tfrysj igka lr;s' Tjqka udOH u`.ska wdydr fjf<| oekaùï oyia .Kklg
ksrdjrKh ùu fuhg fya;=j nj y`ÿkd f.k we;'
udOH flfrys wmf.a lsisÿ md,khla ke;' tneúka udOH wmf.a ffoksl Ôú;fhys
ksrka;r N+ñldjla bgq lrhs' udOH úiska wmf.a fmkqu" úYajdihka" wdYdjka iy u;hka
yiqrejñka n,mEï we;s lr we;' tmuKla fkd j wm jgd we;s k.r yd udj;aj,
ffoksl Ôú;hg n,mdk ì,afndaâ yd fmdaiag¾ hkdÈh u`.ska wmf.a fN!;sl mßirh o
udOH úiska ks¾udKh lr we;' fï ish,a, ffoksl j .%dyl;ajh flfrys n, fkd
mdkafka o@ hkak wm úuish hq;= h'
udOH yd oDIaájdo hkafkka woyia lrkafka udOH úpdrhg úúO oDIaájdo .Kkdjla
uÕ fmkajkafka h hkak hs' úúO úpdrhkays wdNdih ,nñka udOH úpdrh fmdaIKh
lr .; yels h'
udlaiajd§ úpdrh" ufkda úYaf,aIK úpdrh yd ia;S%jd§ úpdrh fuys,d m%uqL fõ'
udlaiajd§ úpdrh
udlaiajd§ úpdrfhys m%uqL woyi jkafka OfkaYajr iudcfha wjYH;d yd jrm%ido ,;a
iy mj;akd n, jHqyh Yla;su;a lsÍu i|yd udOH ksIamdok mj;sk nj hs' tneúka udOH
102
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
l,dj o ksIamdok ld¾h o udOH u`.ska .%dylhdg úúO foa mejÍu" m;=rjd yeÍu yd
mrdj¾;kh lsÍu ms<sn| udOH úpdrfhka úu¾Ykh flf¾' udOHj, mj;akd wd¾Ól yd
ixialD;sl moku;a n,h yd uqo,a b,lal fldg udOH ks¾udK ìysùu;a fuu`.ska úYaf,aIKh
l< yels h' tfia u fuu úpdrhg wkqj Okh yd n,h ms<sno wiu;=,s;;dj iys; iudÔh
wdh;k udOH úiska Yla;su;a lrkq ,nk wdldrh;a" udOH wdêm;Hh u`.ska mj;ajd f.k
hkq ,nk wdldrh;a úuish yels h' fujeks úpdr Ñka;k kQ;k .%dylhdg w;HjYH fõ'
ufkda úYaf,aIKjd§ úpdrh u`.ska udOH isÿlrk Ñ;a;fõ.S n,mEï flfrys wjOdkh
fhduq lrhs' udOH u`.ska Wmokd is;=ú,s yd yeÕSï wd;;shg m;alrkafka flfia o hkak
úuihs' tfia u fjf<| oekaùï jeks udOH ls%hd fya;=fjka ìys jk mqkrela;sh u`.ska isÿ
úh yels udkisl n,mEï ms<sn| wjfndaOhla ,o yels fõ' mQ¾j w;aoelSï yd udOH weiqr
iïnkaO n,mEu .%dyl idlÉPdjg tl;== lsÍu msKsi o fuu úpdr oDIaáh WmldÍ fldg
.; yels h' Bg wu;r j udOH weiqr u`.ska f.dvkef`.k wka;¾j¾;S yd wka;¾ mqoa.,
iïnkaO;d flfrys wjOdkh fhduq l< yels h' uk(l,ams; Ôú;j,g ;,a¨ lsÍug
udOH ls%hdldrlï fya;=jk whqre úuiSfuka udOH úpdrh u`.ska m%n, iudc
mqrjeisfhl= ìys lr .; yels nj wjOdkhg .; hq;= fõ'
ia;S%jd§ úpdrh
fuu úpdrjdoh u;= lrk uQ,sl moku jkafka ia;s% whs;sjdislï ms<sn| j ,sx.sl;aj
iudkd;au;d moku u; isg úpdrh lsÍu hs' ia;S%jd§ oDIaáfldaKh u`.ska udOHj,
ldka;djka wjm%udKh lrk wdldrh ksÍlaIKh lrhs' tf,iska ckudOHj, ldka;djka
wjm%udK lsÍug n,mdkakd jQ n,h ms<sn| Tjqyq úYaf,aIKh lr;s' ia;S% mqreINdjh
ms<sn| fuu`.ska Wkkaÿjla olajhs' udOH u`.ska ldka;djkag tfrysj isÿ jk fjkialï
úfYaI wjOdkhg .kshs'
udOHj, .eyeksh taldlD;sl f,i ksrEmKh lrk nj ksÍlaIKh lrk fuu úpdr
isoaOdka;h u`.ska iajdNdúl ia;S%ka udOH ;=< olakg fkd,efnk nj úYajdi lrhs'
uõjreka" Nd¾hdjka" ÈhKshka" fmïj;shka ,sx.sl NdKav f,i ksrEmKh lrk whqre
fuu úpdr oDIaáh u`.ska úuihs' úfYaIfhka udOH wdêm;H mqreIhka i;= j mj;akd nj
o fuu`.ska wmg y÷kd.; yels h'
ia;S%ka yd ia;S%;ajh ms<sn| jákdlï fnod yeÍu Wfoid udOH odhl úh hq;= h' ldka;d
.eg¨ udOH u`.ska úlD;s lsÍfuka tajdg ms;D uQ,sl oDIaáhla ,efí' ia;S%kaf.a jákd
fndfyda me;slv udOH u`.ska fkd i,ld yeÍu úpdrhg .; yels úh hq;= h'
103
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ikafoaYh l=ulao@ th ks¾udKh lf<a ldgo@ ljq o@ l=ula i|yd o@ l=uk udOHhlska
o@ hkak úuiSfuka udOH ikafoaYhkays iu úIu;d úpdrh wdrïN l< yels fõ'
lsishï udOH ikafoaYhla úiqrejd yeÍu i|yd ksjerÈ u l%uhla ke;' wmf.a u oekqu"
úYajdihka" w;aoelSï iy idrO¾u u; mokï j wms tlsfkld fjkia wdldrfhka
udOH w¾: ksrEmKh lruq'
ikafoaYfha —fm<˜ l=ulao@ ^wm olsk foh fyda wik foh" ,sÅ; fyda lÓl jpk"
PdhdrEm" Ñ;% igyka" ,dxPk" ks¾udK" ix.S;h" Yío" wdÈh& tys tk jpk" rEm fyda Yío
u`.ska fhdackd lrkafka l=ulao@ ikafoaYfha fm< (text) hkq l=ulao@ ^tu`.ska ieÕjqKq
fyda fkdfmfkk w¾: .ek Tn is;kafka l=ulao@& udOH ikafoaYj, fm< (texts) iy
Wmfm< (subtexts)wvx.= fõ'
udOH ikafoaY ;=< mj;akd jpk" mska;+r iy$fyda Yío fm< (text) fõ' Wmfm< hkq
ikafoaYfha ieÕjKq iy háka mj;sk w¾:h hs' udOH ks¾udKlre jpk" rEm" Yío"
ie,iqï iy wfkl=;a wx. Ndú; lrñka ikafoaY ilia lrk wdldrh fy<s lr .; hq;=
h' udOH ksIamdolhkaf.a oDIaáfldaKh" Tjqkaf.a jákdlï iy tajdfha mlaImd;S;ajh
idlÉPd l< yels h' tajdfhys ieÕjqKq w¾:hka o fidhd .; yels h'
udOHlrejka ksYaÑ; j bÈßm;a lrk ikafoaY" ckhd Tjqkaf.a mQ¾j oekqï iy w;aoelSï"
Tjqkaf.a jákdlï iy Tjqkaf.a úYajdihka u; mokï j" tajd fjk;a wdldrfhka
ms<sf.k mßj¾;kh lr .ks;s' fuhska woyia jkafka udOHfha tl u ikafoaYfhka
úúO Wm fm< ks¾udKh l< yels njhs' fuys § wm <Õ we;s —udOH fuj,ï˜ Ndú;
lrkafka l=uk wdldrfhka o@ tu udOH u`.ska bÈßm;a lrk ,o hym;a ikafoaY fudkjd
o@ l=ukdldr RKd;aul ikafoaY bÈßm;a lrkafka o@ hkak úuish hq;= h'
fuu lreK hgf;a ish¨ u udOH ikafoaY ^rEmjdysks jevigyka" mqj;am;a" Ñ;%má"
fjf<| oekaùï wdÈh& ñksiqka úiska idod fyda f.dvk`.d we;s nj wjOdrKh flfrhs'
tu ikafoaY ks¾udKh l< ;eke;a;d ljfrla o hkak;a" udOH ikafoaY ,nd§fï
woyi l=ula o hkak;a wm f;areï .; hq;= h' tfia u udOH ikafoaY wmf.a woyia"
wdl,am yd ls%hdjkag n,mdhs' wm ish,a,kag m%pdrK" m%jD;a;s" Ñ;%má" fmdma ix.S;"
ùäfhda lS%vd iy fjk;a wdldr udOH jevigyka n,md we;'
udOH n,.;= ixialD;sl n,fõ.hla jkafka tneúks' Ñ;a;fõ.Sh n,mEu jeä ÈhqKq
lsÍu i|yd udOH ikafoaY yeisrúh yels h' Ñ;%má iy rEmjdysks kdgHj, ;sr rpkh
Yla;su;a lsÍu i|yd úúOdldr Ndú;hka ^leurd fldaK" rduq lsÍu" fõ.S lemSï" úfYaI
m%fhda." wdf,dal ix.S; iy Yío m%fhda.& Ndú; flfrhs' iÕrd" oekaùï fyda fjí wvú
104
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
i|yd u pu;aldr ckl ikafoaY ks¾udKh lrhs' ikafoaY u`.ska udOH u;jdo yd
jákdlï yqjudre lr .kshs'
Wod (- m%jD;a;s jd¾;d ^.eg¨jla fyda isoaêhla ksrdjrKh lsÍu yereKq fldg" m%jD;a;s
jd¾;d u`.ska n,h yd wêldß;ajh ms<sn| Wml,amk Yla;su;a lrhs'& iy úfYaIs;
ksIamdok úlsŒu yereKq fldg fjf<| oekaùï u`.ska mdßfNda.slhkaf.a jákdlï
ksrka;rfhka m%j¾Okh lrhs'
udOH ikafoaY wdêm;H hkq iudc ixialD;sl jákdlï yd Ñka;kh flfrys n,mj;akd
udOH n,h hs' mqj;am;a" iÕrd" rEmjdysksh" .=jkaúÿ,sh" wka;¾cd,h fuf,i wdêm;Hh
ork wdh;k f,i ie,lsh yels h' fuu udOH wmf.a ixialD;sfha o Ñka;kfha o
wdêm;Hh orhs'
udOH wd¾Ólh hkq miq.sh jir 40 mqrd ie,lsh hq;= j¾Okhlg ,la j we;s wOHhk
lafIa;%hls' udOH l¾udka;h u; f.dvkef`.k udOH wd¾Ólh fjf<| oekaùï lrejkaa"
.%dylhd yd udOH w;r kj iïnkaO;djls'
105
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
lrejka u; h' udOH iud.ula hkq l=ula o iy tys wNsfmaa%rKh l=ula o yd Bg wod<
;r.ldß fjf<|m< l=ulao hkdÈh y`ÿkd .ekSu udOH wd¾Ólhg wh;a fõ'
udOH hkq" jHdmdßl lafIa;%fha isg ks¾udKd;aul woyia olajd mq¿,a úIh lafIa;%hla
wdjrKh jk ixlS¾K l¾udka;hls' flfia fj;;a" uQ,sl uÜgfï § udOH wd¾Ól
wOHhkh wjOdkh fhduq lrkafka l¾udka;fha m%Odk iud.ï" mdßfNda.slhka yd udOH
mßirh ms<sn| j h' tf,iska ksIamdolhka" krUkakka" oekaùïlrejka" wdKavqj iy
m%cdj w;r in|;d úYaf,aIKh iy wjfndaO lr .ekSug udOH wd¾Ólh wmg Wmldr
l< yels h'
ta ta udOHhg wod< ;dlaIKh fuys ,d wjOdkhg .efka' uqøs; yd úoHq;a udOH f,i
j¾Okh jQ hdka;s%l udOH .=jka úÿ,sh yd rEmjdysksh Tiafia úoHq;a njg m;a úh' bka
wk;=re j ixLHdxl udOH Tiafia úúO jQ kj udOH ;dlaIKhka ìys ù we;'
kQ;k udOH ;dlaIKhka wjfndaO fldg .; hq;af;a udkqISh w¾nqo úi|k mokñka h'
udOH ;dlaIKh yd ksoyi úuish hq;= h' ksoiqkla f,i wka;¾cd,fhys fm!oa.,sl;ajh
yd m%ldYk ksoyi úpdrh hq;= h' f.da,Sh jYfhka udOH ;dlaIKh Ndú; jk whqre
y÷kd.; hq;= h' mqrjeis udOH yd wka;¾cd, ;dlaIKh ixLHdxllrKh yd udOH
jHdmdr flfrys udOH ;dlaIKh iïnkaO fõ'
kj udOH yuqfõ rEmjdysks fjf<| m%pdrK úäfhda" úäfhda lS%vd" ixhqla; .S;" mß.Kl"
cx.u ÿrl:k yd wka;¾cd, jYfhka Ndú; ;dlaIKh wm wjfndaO fldg .; hq;= fõ'
iudc cd, wvúj, PdhdrEm" l;d" úäfhda yd úúO l,d;aul oE yqjudre lr .kakd
;dlaIKh ms<sn| úuish hq;= h'
kj udOH f,dalfha we;s i;H h:d¾:h jgyd .; yels jkafka tjka úpdrd;aul
mßirhl mu‚' kQ;k iudcfha ;dlaIKh yd udOH Ndú;fhka isÿ jk iudc
wiu;=,s;;dj iy iudc úmßKduh ms<sn| oekqj;a ùug fuu udOH ;dlaIKh úuiSu
jeo.;a fõ' udOH f.da,ShlrKfha jdis iy .eg¨ ta Tiafia wjOdkhg .; yels h'
;dlaIKh" f.da,ShlrKh jeks lreKq f;areï fkd.kafka kï wmg úúO .eg¨j,g
uqyqK §ug isÿ jkq we;'
úúO iudÔh oDIaáfldaK u`.ska udOH iy ;dlaIKh úYaf,aIKh lr idlÉPd lsÍu b;d
jeo.;a úpdrYS,S wjYH;djls' udkj iudcfha wka;¾ls%hdldß;ajh W;aikak ù we;s
whqre y÷kd .ekSug ;dlaIKfha n,mEu úuish hq;= h' tfuka u j¾;udkfha ;dlaIKh
kùk iudchla yd ffoksl Ôú;hla njg mßj¾;kh lrhs' úfYaIs; ld,j, § úfYaIs;
jQ ;dlaI‚l n,mEï yd tajdfhys úfYaIs; ls%hdldß;ajh ms<sn| úuiSu hkdÈh fuhg
wod< fõ'
106
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ixialD;sl wjfndaOh udOH úpdrhg w;HjYH fõ' ixialD;sh úúOdldr h' ckms%h"
Wm" m%;s" by< iy my<" m%N+" ck wdÈ f,i ixialD;s j¾. l< yels fõ' rEmjdysksh
jeo.;a ixialD;sl n,fõ.hls' th iudcfha mrudo¾YSh yd h:d¾:jd§ o¾Ykhka
ms<sìUq flfrk kS;s yd N+ñld ms<sn| mdvï imhhs' tfia u rEmjdysksh hkq
iudchSh" jD;a;Sh yd ,sx.sl ls%hd" iudc mka;sh" mß;Hd. yd wkql+,;dj" cd;sh iy
jd¾.sl;ajh ms<sìUq lrk" úfõpkd;aul f,i yev.iajk" iudÔh wdh;khls'
fjf<o oekaùïj, fm< yd rEm u`.ska ñ:Hdj ckkh lrhs' tf,iska u oekaùï ;=<
ieÕjqKq w¾: mj;S' tneúka oekaùïlrejka ñ:Hdj Ndú; lrkafka flfia o hkak
úpdrh l< hq;= h' WodyrKhla f,i udOH lafIa;%fha jevigykaj, ldka;dj yd w,xldrh
w;r o ñ:Hdj mj;S' ldka;dj ú,dis;djla f,i;a fjf<o NdKavhla f,i;a fhdod
.kafka ñ:Hduh w,xldrh Ndú; lrñks'
ñ:Hdj ( wm woyia lrk úg" wmg wjYH úg muKla wms ikaksfõokh lruq'
h:d¾:h ( jpkj, úfYaIs; w¾:hla ke;' w¾:h yg.kafka .%dylhd ;=< h'
ñ:Hdj ( ikaksfõokh mqoa.,fhl=g hula mejiSug wmg we;s tal ud¾.sl ls%hdjls'
ñ:Hdj ( wmg wka whg f;dr;=re ,nd Èh yels nj idudkH jegySu hs'
107
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
h:d¾:h ( m%udKd;aul f;dr;=re fkdue;s j wka whg f;dr;=re ,nd§ug hEfuka .eg¨ldÍ
f;dr;=re ìys ùu isÿ ù ;j ÿrg;a tajd .eg¨ldÍ j jgyd .; yels h '
úpdrYS,S .%dylhd
• udOH uÕska ,efnk iEu f;dr;=rla u iEu rEmKhla u ks¾udKh lr we;' ke;s kï
ilia lr we;' i;H fyda h:d¾:h tuÕska ms<sìUq fkd fõ' udOHhkaf.ka wdl+, jQ
iudc mßirhl Ôj;a jk mqoa.,hka f,i ckudOH f;areï .ekSu" úu¾Ykd;aul j
udOH ikafoaY jgyd .ekSu iy udOHfha udhdj yd h:d¾:h f;areï .ekSu we;=¿ udOH
idCIr;d ,CIK úpdrYS,S .%dylfhl= i;= úh hq;= h'
• úpdrYS,S .%dylhd il%sh .%dylfhls' il%sh .%dylhd" f;dr;=re ,efnkafka flfia o"
ldf.ka o" fldfyka o" hkak úuihs' il%sh .%dylfhla úYajdi l< yels uQ,dY%j,ska
f;dr;=re ,efí ± hs ieu úg u úuid n,hs' udOH ikafoaY tu wdldrfhka u ndr
fkd.ekSug;a tajd ms<sn| m%Yak lsÍug;a il%sh .%dylhd fhduq fõ'
• il%sh udOH .%dyl;ajh wmg ksi`.fhka fyda iycfhka fyda ,efnk n,hla fkd j th
yeoEßh hq;= úIhhls' zztuÕska fkdfhl=;a ckudOH" ckm%sh ixialD;sh" kj ;dlaIKh
ms<sn| j úpdrYS,S j úuid ne,Sug wjia:dj ,nd foa'ZZ ^v.a,ia fl,ak¾ - 1979&
• m%Odk ckudOH uÕska ,efnk f;dr;=re fuka úl,am ckudOH uÕska ,efnk f;dr;=re
,nd .ekSfï jeo.;alu yd wNsfhda.
• il%sh iy úpdrYS,s udOH idlaIr;dj uÕska udOHfha msgqmi ;sfnk fkdfhl=;a n,fõ.
ms<sn| ±kqj;a ùu
• ia;%S mqreI Ndjh" cd;sh" j¾.h" l=,h" ,sx.sl;ajh" ckudOH uÕska m%;sks¾udKh ùu
ms<sn| yeoEÍu
• fuu wOHhkh udOH idlaIr;dj we;s lr .ekSu i|yd muKla fkd j úúO ckudOH
foi úpdrYS,S j ne,Su iy tAjd msgqmi isák woDYHudk n,fõ. iy .%dylhka iy
ckudOH weiqfrka hï hï foa ms<sn| ljrdldrfhka jgyd .kafka ±hs wOHhkh lsÍu
• il%sh .%dylfhl= ieu úg u ;ud l< hq;= foa" is;sh hq;= foa" fkdis;sh hq;= foa .ek
úpdrYS,S j l,amkd lsÍu
108
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• fkdfhl=;a ckudOH iudcfha ljrdldr ñksiqka fyda ia;%Ska úh hq;= o hkak wmg
fmkajd fohs' ckm%sh jkafka flfia o" Ôú;h id¾:l lr .kafka flfia o" Ôú;fha
wid¾:l Ndjh ke;s lr .kafka flfia o" iudcfhys l%shd;aul jk m%Odk n,fõ."j
- ákdlï iy iudc ixia:dj,g wkql+, j mqreÿ mqyqKq ùu wmg b.ekaùug udOH l%shd
lrhs'
1' úYaf,aIKh (Analysis) - udOH ikafoaYhl wka;¾.; j we;s fyda ixfhda. ù we;s
øjH" wxYhka fjka lsÍu
4' wkqudkh ^Induction) - wkqudkh lrñka udOH ikafoaYfhys w;=<;a foa wkqj is;d
n,d iuia; rgdj ms<sn| wkqudk lsÍu
5' ks.ukh ^Deduction) - udOH ikafoaYfhys fmdÿ ;;a;ajhka weiqßka úfYaIs; hula
ks.ukh lsÍu
fuu l=i,;d udOH úu¾YS,S;ajhg u muKla iSud fkdjk w;r we;eï l=i,;d wms
tÈfkod Ôj;a ùfï § o Ndú; lrkafkuq' fuu l=i,;d Ndú; lsÍu i`oyd hï ±kqula
wm iEu flfkl= ;=< u ;sfnk w;r fïjd jeä jeäfhka m%.=K lr udOH f;dr;=re
wjfndaO lr .ekSu wm ieu fj; we;s wNsfhda.hls'
fuhska wm woyia lrkafka l=vd lreKq m%udKhl úoHudk jk rgdj y÷kd f.k
Bg jvd úYd, lreKq m%udKhl fmdÿ rgdj y÷kd .ekSu hs' WodyrKhla jYfhka
cku; úpdrhl m%;sM, wm úNd. lr ne¨fjd;a fndfyda fokd lrkafka udOH
Tiafia .,d tk f;dr;=re u; u muKla ienE uyck u;h th hss is;u
S h' fndfyda
úg ienE ;;a;ajh tfia úh fkdyels h'
fuhska woyia jkafka fmdÿ lreKq Wmfhda.s lr f.k úfYaI fohla meyeÈ,s lsÍug
W;aidy lsÍu h' fuf,i fmdÿ foaj,a ms<sn| jerÈ wdl,am wm ;=< mej;sh fyd;a
wfkl=;a lreKq;a ta whqßka jerÈ f,i úia;r lsÍug wm fm,ôh yels h'
6' kj m%ia;;
= hla f.dvke`.Su (Synthesis)
fuhska woyia jkafka ;sfnk fldgia tl;= lr" w¨;a jHQyhla f.dv k`.d .ekSu
hs' {dk jHQyhka f.dvk`.d .ekSfï § fuh wmf.a m%d:ñl iu;alula ke;fyd;a
l=i,;djhls' w¨;a f;dr;=re udOHhka u`.ska wm fj; .,d toa§ tajd wm úYaf,aIKh
fyda l=vd m%fhdackj;a f;dr;=re ldKav f,i o ;nd .; hq;= h' tu lreKqj,
m%fhdackj;aNdjh" úYajikSh;ajh" m%ikak nj wm ;lafiare l< hq;= h' wmg fyd|
h hs isf;k lreKq wm ;=< ;sfnk {dk jHQyhka iu`. tl;= lr .; hq;= h' w¨;a
{dk jHQy ks¾udKh lsÍu fyda w¨;a rgdjla i,ld ne,Su fï ksid isÿ fõ' ta ksid
kj m% i a ; = ; hla f.dvke`.S u hkq wmg ,efnk w¨;a u udOH f;dr;= r e
110
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
rgdjla i,ld ne,Su fï ksid isÿ fõ' ta ksid kj m%ia;=;hla f.dv ke`.Su hkq wmg
,efnk w¨;a u udOH f;dr;=re kej; ilid" f;dard fírd wm ;=< ;sfnk {dk
jHQyhka w¨;a lr .ekSu hs'
7' úhql;
a l
s rKh ^Abstraction)
we.hSu (
2' udOH ikafoaY úpdrd;aul j f;areï lr .ekSu ffoksl Ôú;fha § udOH .%yKhg
yiqùfukaa mqoa.,hd j<lajd ;nhs'Z úu¾Ykh lrkak'
3' úpdrYS,S .%dylfhl= i;= úh hq;= ,CIK yd úpdrYS,S ùfï wjYH;dj meyeÈ,s lrkak'
111
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ld,Éfþo ( 22 hs'
• udOH ikafoaYhla úYaf,aIKh lsÍu i|yd fhdod .ekSug yels uQ,sl lreKq lsysmhla fuys
i|yka fõ' úúO udOH iajrEmhka wkqj ikafoaY úYaf,aIKh lsÍu i|yd ;j;a fujeks
lreKq /ila wod< lr .; yels h'
1' w¾:h
• w¾:h hkq Rcq m%ldYs; fkdjk hula ms<sn| meyeÈ,s j ikaksfõokh lsÍu hs' tkï th
jpkhla" mdGhla" ixl,amhla fyda l%shdjl woyi lshd mEu hs' fuf,iska woyia lrk fyda
m%ldYs; fyda weÕjqï lr we;s foa w¾:h kï fõ'
• tfia u w¾:h hkq hï fohla ms<sn| iuld,Sk meje;aug wod< jákdluls' w¾:h jd.a
úoHd;aul j NdId Ndú;h u`.ska ikaksfõokh lrkq ,nhs' wfkla w;ska w¾:h ufkdaúoHd;aul
wdia:dkhls' Ôú;fha w¾:h ñksia meje;afï iajNdjh ms<sn| ixl,amh hs'
112
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• jd.aúoHdj ;=< NdIduh m%ldYkhl wdrïNl w¾:hg jvd we;eï úg tys wjidk w¾:h
fjkia úh yels h' ksoiqkla f,i —wdorh˜ iy —foúhd˜ hk fhÿïj, úúO w¾:hka we;s nj
úuish yels h'
• ikaksfõolhd hïlsis wjia:djl § hula m%ldY lsÍfuka woyia jkafka l=ula o@ hkak
ie`.jqKq wre;a f.k foa' WodyrK ( —uu .syska tkakï˜ hkafkka weÕjqï lrkafka hk nj hs'
tk njla fkd fõ' —ug iS;,hs˜ hk jdlHfha w¾:h ljq¿j jid oeófï b,a,Sula fyda fmdrjd
.ekSug froaola b,a,Su úh yels h' tneúka udOH ikafoaY úYaf,aIKfha § ikafoaYfhka
ikaksfõokh jk w¾: Wmokd whqre mßiaiñka y÷kd.; hq;= h hkak fuu`.ska lshfõ'
2' wod<;a j h
• ckudOH Ndú;fha fhda.H;dj" ;;a;ajh" wjYH;dj iy udOH ,laIK w;r .e<mSï u; r|d mj;S'
lsishï úfYaIs; wruqKla i|yd úfYaIs; iudc ikao¾Nhl úfYaIs; fma%laIlfhl= ùu u
fhda.H;djls' tfia u fhda.H;dj hkq l:djla jgyd .; yels m%udKhls'
• wfmalaIs; wruqKq idlaId;a lr .ekSu i|yd ikao¾Nfha wjYH;djkag .e<fmk iqÿiq ;dlaIKhla
úh hq;= h' wod<;ajh tlsfkldf.a reÑ wreÑlï u; ;SrKh úh hq;= jqj o jvd;a jeo.;a jkafka
ukd wjfndaOhlska hq;= j úpdrYS,S j wod<;ajh ;lafiare lsÍu hs'
3' wNsfm% ar Kh
• wNsfm%arKh ksrka;r j isÿ flfrk ikakf s õok l%shdj,shls' fuys § wNsfm%arKh hkq udOH u`.ska
mqoa., úYajdihka" wdl,am" wNsm%dh" fyda yeisÍu flfrys n,mEï we;s lr ms<s.ekSug hg;a lsÍu
hs' udOH ikafoaY flfrys úYajikSh;ajh we;s lsÍu wNsfm%arKhls' úúO ,dxPk u`.ska ta;a;=
.ekaùu l< yels h' fndfyda úg jdKsc ikafoaYj,g wm hg;a jkafka ikakdñl ,dxPk u`.sks'
tmuKla fkd j jHdê iy Ñ;a;fõ. o ikafoaY u`.ska wNsfm%arKh l< yels h'
• udOH wNsfm%arKh u`.ska mqoa.,hd ish wdl,am" p¾hdjka fjkia lr .kakd wdldrh y`ÿkd
.ekSu flfrys wjOdkh fhduq l< yels h' udOH ikafoaY lsysmhla úYaf,aIKh lsÍfuka
mqoa.,hd wNsfm%arKh jk wdldrh úuid ne,Sh yels h'
113
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
2' —1000lg jvd wvq m%udKhla úfrdaO;d oelaùu i|yd fmkS isáhy'˜
• we;eï ikafoaYj, hï ksYÑa ; lreKq fyda úia;r lmd yer wfklla we;=<;a lrkq ,efí' ta wkqj
mlaImd;S;ajh we;s fõ' mdGlhka fyda krUkakka l;kaorh .ek is;k wdldrh u; o mlaI
.%dys;ajh fjkia úh yels h'
• lsishï ikafoaYhl iïmQ¾K l:dj f;areï .ekSug úúO udk lsysmhla úuiSu jeo.;a fõ'
l:djla weiqfrka ñksiqka lïmd lrjk wdldrhg m%jD;a;shla ,súh yels h' tfia u m%jD;a;s
ia:dk.; lsÍug wkqj o mlaImd;S;ajh we;s fõ'
• m%jD;a;shl PdhdrEmhg wm is;k wdldrhg tfrys j n,mEï l< yels h' mqj;am;aj, fyda úoHq;a
udOH m%jD;a;s úldYkfha wjidkfha m%jD;a;j s , jeo.;alu wvq h' ksoiqkla jYfhka m%pKav;ajh
ms<sn| l;djla we;af;a mqj;amf;ys uq,a msgqfjys kï th jvd;a wjOdrKh jkq we;' mqj;am;
msgqmi l=vdjg m%jD;a;sh yiqrejkafka kï th wvq jeo.;alulska hqla; jkq we;'
ksoiqk - 1 YS¾I mdG- —u;al=vq fydfrka f.kd ''''''' cd;sl l;la .=jka f;dgqmf<a § w;a
wvx.=jg˜
ksoiqk - 2 ixLHdf,aLk - ixLHd o;a; iy ixLHd f,aLk u; .%dylhd is;k wdldrh fjkia
l< yels h'
—mdi, i|yd wruqo,a /ia lrkafkl= Wmhd .;af;a remsh,a 1"100 la muKs' ˜
—mdif,a id¾:l wruqo,a /ia lrkafkla remsh,a 1000 lg jvd jeäfhka Wmhd .kS'˜
114
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
ksoiqka - 3
jpk f;aÍu iy ;dkh - udOHfõ§ka Ndú; lrk jpk yd ;dkh l;kaorhg n,mEï l<
yels h' Okd;aul fyda iDKd;aul jpk Ndú; lsÍfuka m%jD;a;sh .ek wmg yefÕk
wdldrh fjkia l< yels h' m%jD;a;s ksfõolfhl=f.a y~ iajrfhka wmg n,mEï l< yels
h'
ksoiqka - 4
uQ,dY% md,kh - l;kaorh wdrïN jkafka fldfyka o@ l;kaorfha uQ,dY%h ljqo@ Tn weiSu
fyda lshùu lrkqfha ljfrl=f.a oDIaá fldaKhla o@
• ikafoaYhl mlaImd;S;ajh úúO whqßka isÿ úh yels neúka tajd úpdrd;aul j úuiSfuka ksis
wjfndaOhlg meñKsh yels h' w;HjYH f;dr;=rej,ska u`. yeÍu" uq,dY% f;dard .kakd
wdldrh" l;d f;dard.kakd wdldrh" ia:dkh f;dard .kakd wdldrh" y÷kajd fok wdldrh
wkqj" f;dr;=re .uka lrkd fõ.h wkqj mlaImd;S;ajh f.dvkef`.a'
m%d:ñl udk
úfYaI{;dj ^ksmqK;d&
iudÔhNdjh
115
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
oaú;Shsl udk
.;sl;ajh
;ekam;a nj
iudÔhNdjh
• úYajikSh;ajh hkq —f.!rjŒh m%Njh˜ f,i o ye¢kafõ' tfiau úYajikSh;ajh mqoa.,sl h'
Ndrldr;ajh Tfí úYajdijka;Ndjh .ek l;d lrhs' wka wh Tn flfrys úYajdih ;nk úg
Tjqka Tnf.a n,mEug újD; j we;'
• úYajikSh;ajh ;lafiarelsÍug úksYaph wjYH fõ' úksYaph hkak tu úIh lafIa;%hg mokï
oekqu u; r|d mj;s' fuf,iska udOH ikafoaY flfrys úYajikSh;ajh we;s jk whqre ms<sn| wm
ikafoaY úpdrhg t<ôh hq;= h'
• tla md¾Yajhla úiska fjk;a md¾Yjhlg f.k hkq ,nk kd,sld fyda úúO wdldrfha
ueÈy;aùïj,ska ikafoaYh úlD;s lsÍïj,g ,la fõ' ikafoaYhl f;areï .ekSfï ls%hdj,sfha
§ wfkHdakH w¾:h" iajrh fyda jpk iïmQ¾Kfhka u w,a,d .ekSug fkdyels úh yels h'
tla w;lska úlD;slrKh hkq fjkia lsÍuls'
• m%;sfmdaIK fkd,eîu ksid udOH iïmdolhkaf.a bÈßm;a lsÍïj,g n,mEï lsÍfuka úlD;s
lsÍïj,g odhl úh yels h' w;sYfhdala;shg keÕSfuka" kskaod lsÍfuka ikafoaYhla úlD;s l<
yels h' wkqj¾;S (harmonic), jlafrda;a;syrKh (disambiguation), m%;HlaIK (cognitive), md¾Yaùh
(phase), úia;r úYd, lsÍu (amplitude), m¾hdf,dalh (perspective) wdÈ úlD;slrK fndfyda
fihska mj;s' tajd wm úpdrd;aul j y`ÿkd.; hq;= fõ'
116
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
7' iM,;a j h
• ud¾f.damfoaY fkdue;s j" wfma u ikafoaYh we.hSu wd;aóh jHdhduhla fõ' tneúka tajd
uekSu i|yd hï ffjIhsl m%ñ;Ska we;s lsÍu m%fhdackj;a h'
ir, nj (Simplicity)
úfYaI;ajh (Specificity)
jHQyh (Structure)
we,Su (Stickiness)
ir, nj
ikafoaYhl ir, nj iy;sl lr .ekSu i|yd m%Yak folla weish hq;= h'
wruqK meyeÈ,s o@
ikafoaYhl wruqK jkqfha oekqï §u" ta;a;= .ekaùu fyda úfkdao ùu h' wruqK oek .ekSfuka
f;dr;=re yd ixúOdkh .ek wmg yeÕfjkq we;' wm l:k o;a; u; oeä f,i r|d mj;sk
nj ufkdaúoHd;aul i;Hhls'
úfYa I ;a j h
úfYaI;ajh hkq NdIdfõ f;aÍu iy tys Ndú;h hs' NdIdj .ek wmg wmf.ka u wid .;
yels h'
NdIdj úfYaIs; o@
ikafoaYh ;=< f;dard .;a jpkj,g wod< w¾:l:khkaf.ka ìysjk fuu Ñ;a;fõ.Sh
iïnkaO;dj wruqKg úreoaO j lghq;= lrkafka o@
NdIdfõ úfYaIs; nj y÷kd.; hq;= h' we;eï jpk ieÕjqKq Ñ;a;fõ.Sh w¾:hka f.k ths'
fndfyda w¾:hka fyda w¾:l:k iys; jpk Ndú;h m%fõYfuka úpdrhg ,la l< hq;= h'
117
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
w;sf¾l f;areula we;s jpk Ndú; lsÍfuka jerÈ w¾:l:khla ìysúh úh yels o@
NdIdj úfYaIs; nj y÷kd.; hq;= h' we;eï jpk ieÕjqKq Ñ;a;fõ.Sh w¾:hka f.k hhs'
fndfyda w¾:hka fyda w¾:l:k iys; jpk Ndú;h m%fõYfuka úpdrhg ,la l< hq;= h'
jHq y.; ls Í u
ikafoaY jHQy.; lsÍu wkql%ñl j isÿjkakls' ikafoaY fyd| krl f,i jHqy.; l< yels
h' thg mj;akd ixialD;sl yd iudc jákdlï n,mEï lrhs' ikafoaY jHqy.; ùu .%dylhd
is;k wdldrhg wkqj isÿjkakls' wm wmf.a is;=ú,sj,g wkqj f;dr;=re .,md .kshs'
oekaùï jHqjy.; lsÍuls' tla w¾:hlska fjf<| oekaùula hkq NdKavhla fyda fiajdjla
i|yd mdßfNda.slhkaf.a oekqj;aNdjh yd wdl,am ks¾udKh lsÍu" Yla;su;a lsÍu fyda
fjkia lsÍuhs' ta i|yd m%fhda.d;aul udOHuh ^Y%jH" oDYH" ,sÅ;& jHqyhla oekaúïlrejka
ilid .kshs'
we,S u
ikafoaYhlg we,Su w;sYh ixls¾K udkisl lsh % dj,shlska isÿ jkakls' thg iudc" ixialD;sl
jákdlï fia u ikafoaYh f.dvk`.kd wdldrh o n,mdhs' úfYaIfhka ikafoaY flfrys
we,Sug ir, nj" wkfmalI
a ;
s nj" ikafoaYfha Yla;us ;aNdjh" úYajikSh;ajh" yeÕSï W;amdokh
yd l;kaorhla ùu hkdÈh m%Odk uQ,O¾uhka fõ'
• ikafoaYhl Y+r fufyhùu hkq úfYaIs; wjYH;djkag wkql+, jk m%;srEmhla fyda ;¾lhla
ks¾udKh lrk iïnkaO ud,djls'
• mqreIhkaf.a wdl,am ieliSu" uyck iïnkaO;d" m%pdrh" wf<úlrKh ;=< Ndú; fõ' tla tlaa
ikao¾Nh i|yd mrud¾:h fnfyúka fjkia jk w;r mq¿,a ;dlaIKh fndfyda úg fhdod
.efka' fnfyúka m%Odk isÿùï u`.ska ÿria: lsÍu" PdhdrEm yeisrùu yd ùäfhda yeisrùu u`.ska
isÿ flf¾'
• ikafoaYh Y+r fufyhùug ikafoaYfha wx. fjkia lsÍug n,mdk m%d:ñl ixrpl my; mßÈ fõ'
9' ta l dlD;s l nj
• ,sx.sl;ajh iy jd¾.sl yd jd¾.sl w.;Skaf.a ksiel j u wfma taldlD;s u;hka jvd;a újdod;aul
whqßka iïnkaO fõ' Wkkaÿjla olajk mqoa.,hkaf.ka fndfydauhla mqoa.,hka fm!oa.,sl j
w;aoelsh fkdyels jQ úg mßirh ms<sn| Tjqkaf.a ÿmam;a oekqu fmdfydi;a lsÍu i|yd wka whf.a
idlaIs u; r|d mj;S'
• f;dr;=re yd úfkdaodiajdoh i|yd udOH n,.;= f,i iudc jákdlï iïfma%IKh lrhs'
tneúka fkdl< ixialD;sl n,mEu ksid ckudOHfõ§ka taldlD;s yd h:d¾:hka w;r mj;akd
fjkialï wjfndaO lr .ekSug;a" ienE f,dalfha fjkialï isÿ lrk taldlD;s ksrEmKhkag
tfrys j iaÒridr ksÍlaIKhka mj;ajd .ekSug;a iodpdrd;aul j.lSula we;'
• taldlD;s Ndú; lsÍu u`.ska wjxlNdjh ms<sn| uQ,sl ñksia jákdlï W,a,x>kh lsÍu o l<
yels h' flfia fj;;a tn÷ oejeka; ixialD;sl taldlD;sl iajNdjhka u; h:d¾:h mokï fõ'
we;eï taldlD;s hkq iïmQ¾Kfhka u wi;H fõ'
• mQ¾j w;aoelSïj,ska Wmqgd .;a Wml,amk u; mokï jQ lKavdhï taldlD;sl h' taldlD;sl;ajh
hkq kj f;dr;=re y÷kajd §fï § th fjkia lsÍug wiu;a úh yels kï wms th w.;s.dñ"
mlaI.%dyS hkqfjka y÷kajuq' ^Wod( ,sx.sl;ajh" cd;sjdoh&
fuu taldldÍ iajrEmhka yd tajd Ndú; lrk wdldrh ms<sn| j yefÕkafka flfia o @
119
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
10' w.ehSu
• we.hqï rduqj —l=i,;d lÜg,hla muKla fkd j w;aoelSï ms<sn| wdl,amhls' th idudkHfhka
ksYaÑ; j hula isÿ lrk ryia mÍlaIKhls' ta wkqj úYaf,aIKh u`.ska m%Yakj,g ms<s;=re imhhs'
ikafoaYh idrdxY.; l< yelafla flfia o@ Tfí ikafoaYh Tfí h:d¾:h" úYajdihka iy
jákdlï iuÕ ióm j fhfok wdldrh fld;rï ióm jkafka o@
ikafoaYfha wruqK l=ula o@ th Wmfoia" oekqï §u" úlsŒu" ta;a;= .ekaùu" meyeÈ,s lsÍu"
;¾l lsÍu" úfkdaodiajdoh fyda fjk;a hula fõ o@
• ckudOH idlaIr;dfõ uQ,sl ixl,am wjfndaO lr .ekSu i|yd ys;ldó m%fõYhla jk udOH
;s%fldaKdldr wdhqO ;=kla jgd ixúOdkh lr we;s bÕs fhdod .ksñka udOH fm< úYaf,aIKh
l< yels h'
• úúO udOH ikafoaY fufia úYaf,aIKh l< yels fõ' má.; lrk ,o .=jka úÿ,s udOH
ikafoaYhla" .S;hla" rEmjdysks fjf<| ±kaùula" jd¾;d jevigykla" iudc udOH
ikafoaYhla jeks ´kE u udOH ikafoaYhla úpdrhg ,la lsÍfuka úpdrYS,S;ajh j¾Okh
lr .; yels fõ'
120
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
• fuys ±lafjkqfha mqj;am;l uq,a msgqj ir, f,i úYaf,aIKh lr we;s wdldrh hs' fujeks
ir, úYaf,aIKhl isg wka;¾.;fha we;=<;a lreKq iïnkaOfhka o .eTqre úYaf,aIKhla
olajd udOH ikafoaYh ú.%y l< yels fõ' tu`.ska udOH idCIr;dj we;s lr .ekSug wjYH
±kqu iy wjfndaOh we;s lr .; yels h'
we.hSu (
1' Tn leu;s udOH ikafoaYhla f;dard f.k by; lrKq Tiafia th úYaf,aIKh lrkak'
2' Tnf.a iy Tfí ñ;=rkaf.a udOH ikafoaY úYaf,aIKhka ikaikaokd;aul j wOHhkh
lrñka ta ms<sn| idlÉPd lrkak'
121
.=reud¾f.damfoaYh
12 fY%aKsh ikaksfõokh yd udOH wOHhkh
mdßNdIl mo
wdY%s; .%ka:
1. De Fleur and Dennis, Understanding Mass Communication, Boston, USA, Houghton Mifflin
Company, 1991.
2. Waston James and Hill Anne , A Dictionary of Communication and Media Studies, India,
Universal book stall, 1991
122
.=reud¾f.damfoaYh