Archeologia Prawa SKRYPT Z TEMPLARIUSZEM

ARCHEOLOGIA PRAWA - SKRYPT Z

TEMPLARIUSZEM
Skrypt ten jest syntezą dotychczasowych notatek z lexa oraz
wykładów dr Małeckiego z semestru 2014/15. Skrypt nigdy nie
zastąpi uczestnictwa w wykładach, które są bardzo ciekawe i
zachęcam do chodzenia na nie. Ma on na celu zebranie i
usystematyzowanie materii przekazywanej na wykładzie.
Egzamin: 20 pytań, jednokrotny wybór, mogą pojawić
się zdjęcia.
Zebrał i opracował: Maciej Jastrząb

HISTORIA, DEFINICJE

I. Nazwa: archeologia prawa (archeios - dawny; logos - nauka)

II. Definicja: Nauka pomocnicza historii prawa zajmująca się badaniem i wyszukiwaniem:
a) obiektów materialnych, które kiedyś posiadały ustalony przez porządek prawny charakter
służebny w stosunku do realizowania i stanowienia norm prawnych (miejsca, budynki np.
siedziba sądów)
b) atrybutów, symboli i znaków prawnych (sfragistyka - nauka zajmująca się badaniem
pieczęci; heraldyka - nauka zajmująca się badaniem herbów)
c) form rytuału prawnego o charakterze symbolicznym
III. Zabytki archeologicznoprawne - obiekty, które mają charakter usługowy (wtórny) w stosunku
do tworzenia norm prawnych
IV. Metodologia archeologii prawnej:
1. wyszukiwanie
2. opisywanie
3. sprawdzanie wiarygodności

V. Autorzy:
a) Witold Maisel (1914-1993)— prof. Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Twórca
polskiej archeologii prawnej. Autor: „Archeologii prawnej Polski” (1982) i „Archeologii prawnej
Europy” (1989). Opisał pierwsze zabytki prawne.
b) Karl von Amira (1848-1930) - niemiecki historyk prawa. Uważany za twórcę archeologii prawa
(umowna data - 1889 r.). Autor „Die Recht Archeologie” („Archeologia Prawa”). Zajmował się
inwentaryzacją zabytków austriackich.
c) Klaus von Sterin - autor „Archeologia prawa”, uczeń von Amira.
d) Aleksander Brückner (1856-1939) - polski historyk, autor „Encyklopedii Staropolskiej”
e) Joachim Lelewel (1786-1861) - polski historyk, działacz polityczny. Zajmował się badaniem
nagrobków królów polskich, przyczynił się do rozwoju archeologii prawa.
f) Bolesław Ulanowski (1860-1919) - historyk prawa, prof. UJ. Przyczynił się do rozwoju
archeologii prawa w Galicji.
g) Jan Długosz (1415-1480) — kronikarz, opisał „rodzenie przez ziemie garnków” w Śremie,
pierwsze wzmianki o prowadzeniu badań archeologicznych w Polsce.
h) James Fulton - zobrazował stratyfikację skał, stworzył uniformatyzm - warstwy gleby
odpowiadają warstwom kulturowym

VI. Cechy zabytku archeologii prawnej:

1. zewnętrzne: widzialność, postrzegalność; wewnętrzne: funkcja służebna (pomocnicza) w
realizacji norm prawnych.
2. ilość funkcji:
• 1 funkcja (np. miecz katowski, krzyż pokutny);

1 z 12
Archeologia Prawa SKRYPT Z TEMPLARIUSZEM

• kilka funkcji (np. zamki - jurysdykcja, siedziba władz, miejsce uchwalania norm prawnych; słup
kamienny np. słup kamienny koło Konina (najstarszy znak drogowy) - prawo azylu, znak
drogowy, znak miru; ratusz - siedziba władz, uchwalanie norm prawnych)
3. stosunek do symboliki:
• obiekty będące symbolami np. korona, znamię, znak szubieniczny
• obiekty niebędące symbolami np. pręgierz, znak własności, narzędzia tortur
• charakter mieszany np. miecz katowski z wygrawerowanymi znakami
4. podział ze względu na cechy zewnętrzne:
• materialne: podział na ruchome i nieruchome
• niematerialny np. formy rytuału prawnego - składanie przysięgi
5. występowanie:
• pojedynczo np. krzyże pokutne
• sprzężone ze sobą np. zamki, ratusze
• zespoły zabytków np. Rynek Główny w Krakowie
6. powiązanie z miejscem, czasem:
• zakres rzeczowy

MIEJSCA UCHWALANIA NORM PRAWNYCH, MIEJSCA ZGROMADZEŃ

Wiec – masowe zgromadzenie ludności w celu przedyskutowania aktualnych wydarzeń

politycznych. Miejsce wiecu nazywano wietnicą.

Początkowo miejsca związane z uchwalaniem norm prawnych były in campo (pod gołym niebem,
a nie wewnątrz budynku) Związane były z symbolicznymi obiektami np. nasyp, tron, wzgórze.

Starożytność: W starożytnych Atenach zgromadzenia obywateli (eklezja) odbywały się na

wzgórzu Pnyks. Na Aeropagu (wzgórzu Aresa) obradowała najwyższa rada złożona z byłych
archontów (nazwa pochodzi od nazwy wzgórza - Aeropag). W okresie klasycznym miejscem
zgromadzeń mieszkańców, debat politycznych, wyborów urzędników i sądów skorupkowych była
Agora ateńska mieszcząca się u podnóża Akropolu.
W starożytnym Rzymie posiedzenia Senatu odbywały się w budynku Curia Iulia na Forum
Romanum. (Budynek senatu = Senaculum). Zgromadzenie centurii w starożytnym Rzymie
odbywało się na Polu Marsowym i wybierało najważniejszych urzędników. Zbiory aktów prawnych
w Rzymie nazywane było Tabularium i mieściło się na wzgórzu Kapitol. Komicje - były to
zgromadzenia pełnoprawnych obywateli rzymskich. Komisja centurialna - decydowała o
najważniejszych sprawach w państwie.
W Colloseum odbywały się wiece plemiona Longobardów.

Wielka Karta Swobód z 1215 roku zakładała, że wszelkie zgromadzenia mają odbywać się w
miejscach ustanowionych na wezwanie króla (najczęściej rynki miast). Teren zgromadzenia ma by
objęty prawem azylu (czego konsekwencją był np. zakaz wnoszenia broni).

Władca Irlandii stworzył jedno miejsce dla wszystkich, żeby się zgromadzili - Wzgórze Tara
(Wzgórze Praw). Miejscem sądu były Jenah - średniowieczne jarmarki. Pierwszą siedzibą
zgromadzenia wiecowego Irlandii były wzgórza na wyspie Man.

W Islandii wiece zwane Althing (utworzone w 930 r.) odbywały się na Półwyspie Klaiar, a
później w Wąwozie Rola.

W Danii miejsce zgromadzeń było miasto Ringstadt (znajdowały się tam trzy głazy o tym
świadczące), na przedmieściach Kopenhagi. W 1648 r. za panowania Chrystiana VI doszło do
zwołania sejmu w tym miejscu. Tam odbywał się też wiec Zelandii. Jest to miejsce kultu
Duńczyków.

2 z 12
Archeologia Prawa SKRYPT Z TEMPLARIUSZEM

Pierwotną stolicą Szwecji była Stara Upsala (miejscowość położona ok. 5 km od dzisiejszej
Upsali). Początkowo był tam ośrodek pogański. Był to kompleks kilku wzgórz. Na jednym z nich był
kościół, gdzie odbywały się koronacje królów. W pobliżu wzgórz zaczęto sypać kurhany (rodzaj
mogiły w kształcie kopca). Na środku wzgórza znajdował się kamień przypominający tron,
prawdopodobnie w tym miejscu znajdowała się siedziba monarchy i tam ogłaszano akty prawne.
Prawdopodobnie jeszcze za Gustawa Wazy (król Szwecji 1523-1560) w XVI w. odbywały się tam
wiece i sejmy. W Szwecji odbywał się sąd wiecowy - Ting.

W Norwegii wiece odbywały się na równinach (pastwiska, łąki). W zależności gdzie przebywał
władca, tam otaczano miejsce sznurem, co oznaczało teren objęty azylem.

Szwajcarzy zachowywali się w podobny sposób co Norwegii. Także oddzielali teren wiecu, sądu
za pomocą sznura, ale odmiennie niż w Norwegii wiece odbywały się na rynkach.

W Czechach zgromadzenia, potem sejmy odbywały się na Hradczanach w Pradze.

W. Brytania: Siedzibą parlamentu Pałac Westminsterski (Izba Lordów - biała komnata; Izba gmit -
malowana komnata)

Polska: Zgromadzenia wiecowe odbywały się pod gołym niebem. Sejmiki odbywały się także na
cmentarzach, a w razie deszczu w kościołach. Sejmiki dla Małopolski najczęściej nie odbywały
się w Krakowie, bowiem to tam były najważniejsze instytucje i nie było potrzeby jeszcze
organizować tutaj sejmiku. Sejmiki dla Małopolski odbywały się w Korczynie, a dla Wielkopolski w
Kole. Sejmiki dla Wielkopolski i Mazowsza odbywały się nieraz w Piotrkowie, jednak dla
Mazowsza głównie w Warszawie. Dla Litwy w Słominie. Sejmiki ziemskie powiatowe odbywały się
w miastach, które były siedzibą powiatu. (powiat to był okręg sądowy) Wykorzystywano do tego
celu najczęściej kościół. W miejscowości Szubin (Wielkopolska) znajduje się kościół, przy wejściu
do którego znajdują się rysy (wgłębienia w miejscach, gdzie szlachta kładła broń), które są
dowodem na to, że w tym kościele odbywały się sejmiki (bowiem wewnątrz obowiązywało prawo
azylu - zakaz wejścia z bronią). Także we Wrocławiu.
Sejmiki ziemskie odbywały się także w zamkach np. Troki na Litwie. W Prusach Królewskich
sejmiki odbywały się w Malborku, Elblągu i Grudziądzu. Sejmiki ziemskie szlachty krakowskiej
odbywały się w Proszowicach.

Miejsca sejmów walnych to Piotrków, Radom, Kraków, Warszawa, Bydgoszcz, Sandomierz,

Lublin, Parczew.

1493 r. Pierwszy sejm walny na Zamku w Piotrkowie. Uważany za początek polskiego

parlamentu. Sejm poprzedzony był sejmikami, na których wybrano przedstawicieli spośród
szlachty do Izby Poselskiej, która podczas sejmu walnego obradowała wraz z Senatem (w jego
składzie m.in. kasztelanowie, wojewodowie, duchowieństwo (arcybiskupi - Gniezno, Lwów oraz
biskupi). Sama tradycja sejmów ogólnokrajowych jest znacznie wcześniejsza i sięga XIV w.

W Krakowie odbywały się sejmy koronacyjne od roku 1320. Pierwszy z nich odbył się przy okazji
koronacji Władysława Łokietek (on oraz Kazimierz Wielki nie byli uznawani za królów Polski na
arenie międzynarodowej)

Od 1573 roku odbywały się sejmy elekcyjny. Pierwszy z nich (Henryk Walezy) odbył się we wsi
Kamion pod Warszawą. Później ustalono stałe miejsce - była to wieś Wola pod Warszawą (ale
elekcja Augusta III Sasa miała miejsce również w Kamionie. W Woli była szopa.

sobór - zjazd (spotkanie) biskupów całego kościoła

synod - zebranie przedstawicieli duchowieństwa z danej ziemi (jednostki terytorialnej).

W Polsce piastowskiej wyróżniano się synod diecezjalny (pod przewodnictwem biskupa w

katedrach), synod prowincjonalny (dla całej prowincji polskiej - Gniezno, także Łowicz) i
cząstkowy. Miejscem obrady synodalnych była także Koprzywnica.
3 z 12
Archeologia Prawa SKRYPT Z TEMPLARIUSZEM

Miejsca zwoływania stanów generalnych i prowincjonalnych we Francji to St. Maximin de la

Beane (tam są relikwie św. Marii Magdaleny). Miejscem obraz sejmów prowincjonalnych było
także Yeres. Stany generalne zwoływane były także do Tours, Poitiers.

MIEJSCA PUBLIKACJI AKTÓW PRAWNYCH

Publikacje aktów zawierających normy prawne mogą następować na wiele sposób np. w sposób
trwały i w sposób pośredni. Przykładem publikacji aktów prawnych w sposób trwały to Kodeks
Hammurabiego czyli babiloński zbiór praw zredagowany i spisany w XVIII w. p.n.e. za panowania
króla Hammurabiego (obecnie KH znajduje się w Luwrze w Paryżu). Innym przykładem jest
spisywanie praw studentów na murach Uniwersytetu w Bolonii. Na Krecie prawo spisywane było
na spiżowych tablicach.
Innym sposobem publikacji jest sposób pośredni np. przez woźnego sądowego. W taki sposób
publikowano akty prawne w Peruggi, gdzie przepisy prawne miasta oraz wyroki śmierci na
ogłaszano na ratuszowej ambonie.
Publikacji aktów prawnych dokonywano również na mostach, przy portalach katedr.

KORONACJE

Pierwsza koronacja w Polsce piastowskiej odbyła się w 1025 r. w Gnieźnie (Bolesław Chrobry,
korona wg. tradycji należąca do św. Stefana). Od 1320 r. (Władysław Łokietek) koronacje królów
Polski odbywały się w katedrze wawelskiej w Krakowie. (Poza wyjątkami Stanisław Leszczyński i
Stanisław August Poniatowski - Warszawa, kolegiata św. Jana). Insygnia koronacyjne w Polsce
podczas Potopu znajdowały się w Lubowni. Należy pamiętać, że w średniowieczu król
podróżował po swoim kraju („rex ambulans” - „król objazdowy”) - dlatego we wczesnym okresie
Piastowskim stolica kraju była ruchoma - Gniezno, Płock, Poznań.
Miejsce koronacji władców Świętego Cesarstwa Rzymskiego od 936 do 1531 r. była Katedra w
Akwizgranie (koronacje np. Ottona III dokonywano na schodach Katedry, istniał przesąd by nowy
król najpierw usiadł na tronie kamiennym).
Koronacje królów Francji odbywały się w Reims. (Znajdują się tam olejki koronacyjne)

Koronacje często związane były z symbolami. Jednym z nich są kamienie i trony kamienne.
Najbardziej znanym kamieniem służącym do koronacji jest Kamień Przeznaczenia (Kamień ze
Scone). Jest to kamień koronacyjny królów Szkocji, także Anglii i Wielkiej Brytanii umieszczany w
konstrukcji tronu lub pod tronem. Jest to blok czerwonego piaskowca o wymiarach 65cm x 40 cm x
25 cm. Za sprawą Edwarda I kamień trafił ze Szkocji do londyńskiego Westminsteru w 1296 roku.
W 1996 r. Elżbieta II zwróciła kamień Szkotom i jest umieszczony w Zamku Edynburskim z
zastrzeżeniem, że będzie służył przy każdej kolejnej koronacji króla Zjednoczonego Królestwa.

Tron kamienny Słowian znajduje się obecnie w Klagenfurcie (wcześniej służył jako tron
koronacyjny w Krnskim Gradzie). W dawnej Polsce istniał tron kamienny w Poznaniu na
Ostrowiu przed Kościołem NMP w czasach Przemysła II, istniał także w Gnieźnie.
Prawdopodobnie także w Krakowie, choć nie jest to potwierdzone.

Czeskie insygnia władzy (korona św. Wacława) znajdowały się w Karlštejn na zamku
ufundowanym w 1348 r. przez Karola IV (do XVII w.). Od 1792 r. umieszczono koronę w specjalnej
komnacie nad kaplicą św. Wacława w katedrze praskiej. Następnie podczas okupacji niemieckiej
umieszczone były na zamku królewskim na Hradczanach, obecnie ponownie znajdują się w
katedrze św. Wita w Pradze.

Władcy Norwegii koronowali się w Trondheim.

HOŁDY LENNE

4 z 12
Archeologia Prawa SKRYPT Z TEMPLARIUSZEM

Hołdy lenne na ziemiach polskich były stosowane na Pomorzu Zachodnim i na Śląsku. Tam
docierały wpływy niemieckie, czeskie.
20 stycznia 1320 roku po koronacji Władysława Łokietka w Krakowie odbył się hołd lennym
złożony w imieniu krakowskich mieszczan, którzy reprezentowani lud polski. Odbył się on w
miejscu hołdu pruskiego z 1525 r. Symbolem hołdu była chorągiew, pierścień, miecz. Miejsce
hołdu zwane jest Goldą i znajduje się pomiędzy dzisiejszą Wieżą Ratuszową a wylotem ul.
Brackiej na Rynku Głównym. Było to zwyczajowe miejsce składania hołdów lennych i hołdów
mieszczan w Polsce. 29 października 1611 roku odbył się tzw. Hołd Szujskich udzielony
Zygmuntowi III Wazie przez cara Rosji Wasyla IV w Sali Senackiej Zamku Królewskiego w
Warszawie.

W 1057 r. w Krzyszkowie odbył się hołd złożony przez Bolesława Kędzierzawego Cesarzowi
Fryderykowi Barbarossie.

W Norymberdze znajdował się tzw. Dom Pierwszej Prośby. Było to miejsce do składania hołdów
przez lenników Cesarza.

Anagni - miejscowość niedaleko Rzymu; siedziba papiestwa tuż przed Niewolą Awiniońską.

MIEJSCA ODBYWANIA SĄDÓW

Często miejsca roków sądów znajdowały się przy ważnych drzewach. W Polsce wg. tradycji jest to
Dąb Bartek, zaś we Francji drzewo Vince pod Paryżem (za panowania Ludwika IX świętego, wg.
tradycji pod drzewem zasiadał władca, a wokół niego możni).
Do oznaczeniu miejsc roków sądowych używano sznurów (tak w Grecji) oraz patyków (Germanie).
W Skandynawii miejscem sądów były często głazy i wzgórza. W innych krajach także łąki, mosty
(tzw. mosty sądowe, zwyczaj opisany w Kronice Thietmara). Również przed portalami katedr np.
Notre-Damm w Paryżu czy w Polsce w Raciborzu. Także cmentarze, miejsca zamieszkania
sądzonego. W Anglii sąd odbywał się w Tower.
We Francji instytucje sądowe nazywane były Parlamentami, z których najbardziej znany był
parlament w Paryżu. Mieścił się on na wyspie Ile de la Cite. (Tam znajdował się także trybunał
rewolucyjny w czasach rewolucji).

Sądy odbywały się w miejscowości Mering w Bawarii.

Miecze sędziowskie - były to najczęściej miecze rycerskie, na które nakładano pewne emblematy
związane z wymiarem sprawiedliwości. Miały ostre zakończenie (miecze katowskie nie miały). Taki
miecz zachował się w Głogowie.
Rulandy - postacie symbolizujące władzę wymiaru sprawiedliwości pana czy mieszczan na danym
terenie. Po ogłoszeniu wyroku łamano laskę sędziowską co oznaczało, że został on skazany na
śmierć.

SĄDY BOŻE

Sąd Boży to inaczej ordalia. Był to środek dowodowy (irracjonalny, w przeciwieństwie np. do
zeznań, które były dowodem racjonalnym) w średniowiecznym procesie, szczególnie karnym.
Dzielił się na singulare (próba jednostronna, dotyczył jednej osoby) i duellum (próba podwójna,
głównie pojedynek sądowy)
1) Singulare to np. próba wody gorącej, próba wody zimnej, próba żelaza.
2) Pojedynki sądowe - zawsze kończyły się rozstrzygnięciem. Odbywały się najczęściej rano, o
świcie. W czasach Karola Wielkiego odbywały się pojedynki za pomocą drewnianych mieczy,
także pojedynki na szachy. Ludwik Pobożny (778-840) dawał do wyboru rodzaj broni przez
pojedynkujących się. Tradycyjnie pojedynki odbywały się przed wejściem do kościoła, na
dworze, łące. Były to pojedynki ”na ubitą ziemię” (na śmierć i życie). W prawie polskim termin
by stawić się wynosił 14 dni (wg. Księgi Elbląskiej), we Francji - 40 dni. Za czasów Filipa
5 z 12
Archeologia Prawa SKRYPT Z TEMPLARIUSZEM

Pięknego wyzywający na pojedynek był zobowiązany do ugoszczenia wszystkich

zaproszonych na pojedynek. Walkę poprzedzały sakramenty (spowiedź, uczestnictwo we Mszy
św. i przyjęcie komunii). Pojedynki sądowe mogły być konsekwencją nagany sądowej - forma
quasi-apelacji (strona, która naganiała wyrok stwierdzała, że wyrok jest niesłuszny. Wtedy
odbywał się pojedynek między stroną, a sędzią.)

Pojedynkować nie mogli się:

• księża (od IV Soboru Laterańskiego - 1215)
• kobiety, małoletni, starcy powyżej 60 roku życia
• osoby nierówne urodzeniem (np. szlachcic z chłopem, szlachcic z mieszczaninem)
• osoby oskarżone o zabójstwo
• trędowaci
• strony po ugodzie

W Anglii i Hiszpanii zabroniono pojedynkować się w XIII wieku (w Hiszpanii zabronił król Alfons X
Mądry), a w Czechach w 1316 - za Karola IV. We Francji zabronił Ludwik IX Święty, zakaz cofnął
Filip IV Piękny. W Polsce pojedynkowanie się było regale książęcym np. pojedynek Bolesława
Krzywoustego i brata Zbigniewa w miejscowości Sądowel. W Niemczech zastąpiono pojedynki
przysięgą oczyszczającą.
Chłopi pojedynkowali się za pomocą prostej broni obuchowej (najczęściej drewniane kije), a
szlachta za pomocą wyrafinowanej broni siecznej (najczęściej miecze bojowe).
Miejscem pojedynków studentów była Skarpa Wiślana (obecnie dziekanat :))

PRAWO AZYLU
Azyl to miejsce bezpiecznego pobytu osoby, która dopuściła się przestępstwa. Prawo azylu jest
związane z pojęciem miru. Miejsca azylu chroniły przed krwawą zemstą (wróżdą, wendetą,
vendettą) Wyróżniano:
a) mir osobowy - związany z osobą np. w obecności króla, biskupa
b) mir rzeczowy - związany z miejscem np. cmentarz, posąg (tak w Rzymie, świątynia (np. przy
Świątyni w Jerozolimie), mieszkania sędziów, kapliczka przydrożna (ustanowiona miejscem
azylu podczas Synodu w Clermont), gościniec, siedziba kupców lubeckich w Gdańsku (prawo
przyznane przez W. Łokietka), sądy, kościoły (nie wolno było do kościołów wchodzić z bronią)
c) mir mieszany - połączenie miru osobowego z rzeczowym np. chłop orzący pole, dwór króla,
dwór biskupa

Pogwałceniem prawa azylu było zabójstwo św. Stanisława ze Szczepanowa w 1079 r. w kościele
na Skałce, a następnie poćwiartowanie (kara kwalifikowana). Także T. Becketa.

Z prawem azylu związana jest w prawie żydowskim tradycja „miast ucieczki”. Były to miejsca, do
których mogły udać się osoby, które dopuściły się nieumyślnego zabójstwa.

PIELGRZYMKI KARNE (EKSPIACYJNE)

Pielgrzymki karne były elementem kary kompozycyjnej, miały charakter ekspiacyjny (służący
oczyszczeniu osoby, która dopuściła się przestępstwa). Istniały prawdopodobnie od schyłku
starożytności. Były znane np. w Szwecji. Tam stosowano taką karę dla kazirodców, i krewnobójców
wysyłano ich na pielgrzymkę do papieża. Pielgrzymki odbywano do miejsc świętych, na piechotę.
Pielgrzymkę taką odbył np. Bolesław Krzywousty po okaleczeniu brata Zbigniewa do klasztoru św.
Idziego na Węgry. Pielgrzymki odbywały się do m.in. Betlejem, Jerozolimy, Maastricht, Trewiru
(tam znajdują się sukna Jezusa), Santiago de Compostella, Groty Mlecznej (w Betlejem, dla
dzieciobójczyń), Akki.

MIEJSCA WYKONYWANIA KAR

6 z 12
Archeologia Prawa SKRYPT Z TEMPLARIUSZEM

prawo miecza (ius glandi) - w średniowieczu prawo przyznane niektórym miastom i feudałom do
sądzenia spraw zagrożonych karą śmierci i jej wykonania.

Zlokalizowane były głównie w centrum miasta (rynek) bądź przy wyjazdach z miasta na wzgórzach
nazywanych Galgenbergami (góra straceń), na których ustawione były szubienice.

W starożytnych Atenach i Rzymie skazanych zrzucano ze skały - w Atenach była to wzgórze

Pnyks, zaś w Rzymie Skała Tarpejska. Także na drodze z Aten do Pireusu wykonywano
egzekucje, szczególnie na niewolnikach. W Sparcie egzekucje były wykonywane poza miastem, a
w szczególnych przypadkach na agorze. Czasem wykonywano kary śmierci także na gościńcu np.
Via Appia w Rzymie. W Rzymie dokonywano także ukrzyżowań w miejscach nazywanymi traktami
handlowymi.
W Forum Romanum nieopodal Curia Julia wykonywano kary śmierci przez ścięcie. Tak zginął św.
Paweł Apostoł w miejscu, gdzie obecnie znajduje się Opactwo Trzech Fontann, ponieważ wg.
tradycji głowa św. Pawła miała odbić się trzy razy od ziemi dając początek trzem źródłom.
W Izraelu wykonywano kary śmierci w miejscach publicznych. Przeważnie za tzw. Bramą Gnojną.
Tam zachowała się kolumna z I wieku w miejscu, gdzie sędzia sprawdzał tożsamość więźnia. Przy
kościele św. Szczepana w Jerozolimie znajduje się pole, gdzie dokonywano egzekucji -
kamienowania Żydów. W Jerozolimie kary wykonywano też na Golgocie (Czaszce). Odbywały się
tam kary śmierci dla obywateli nierzymskich m.in. kary ukamienowania (było to miejsca dawnego
kamieniołomu). W Kaplicy św. Longinusa w Katedrze Grobu Pańskiego w Jerozolimie
przyjmuje się, że przetrzymywano przed ukrzyżowaniem Jezusa (także w siedzibie Sanhedrynu w
zagłębieniu (cysternie)).
W Asyżu kar śmierci dokonywano w miejscu zwanym inferno (miejsce piekielne) na Wzgórzu.
Tam pochowany został św. Franciszek.
W Mykenach wyroki śmierci wykonywano przy Bramie Lwów.

Kara spalenia na stosie wykonywana była głównie poza terenami by nie doprowadzić do pożaru
(drewniane zabudowania), ale np. w Krakowie wykonywano ją przed Kościołem Mariackim i w
okolicach Kościoła Norbertanek. We Francji kary spalenia dokonywano na wyspie Trzcin na
Sekwanie.

W średniowieczu podobnie jak w starożytności wykonywano wyroki śmierci w miejscach

publicznych. W Krakowie wykonywano kary śmierci przez powieszenie na ul. Pędzichów. Tam
znajdowała się publiczna szubienica. Także na Wzgórzu Lasoty wykonywano kary śmierci.

Topienie odbywało się najczęściej w głębokich fosach. W Wełtawie został utopiony św. Jan
Nepomucen. W morzu topiono niewolnice tureckie np. przy Morzu Marmara.
Kary mutylacyjne (łac. truncatio - obcięcie członków) miały charakter hańbiący i polegały na
obcinaniu kończyn za pomocą noża oszelmowania np. za kradzieże obcinano rękę i przybijano
do drzwi w celu prewencji generalnej. W Polsce kar mutylacyjnych dokonywano pod pręgierzami.
Nóż oszelmowania zawieszony jest w „krzyżu” Sukiennic (wielokrotnie kradziony, obecnie kolejna
replika).

Od buntu strzelców nazwa placu przy Pałacu w Moskwie nosi nazwę Placu Czerwonego.
W Paryżu gilotyna stała na Place de la Concorde (podczas rewolucji) i na Placu Inwalidów.
Miejscem egzekucji i tortur w czasach rewolucji był także Plac de Greve.

Urządzenia i narzędzia służące do wykonywania kar, tortur:

- Pręgierz (niem. Pranger; hiszp. la picota): słup stojący przeważnie przed ratuszem dawnych
miast, służący do wymierzania kar. Pochodzi z Portugalii, gdzie znajduje się najwięcej pręgierzy
- niemal w każdym miasteczku. Krakowski pręgierz, który był dwustopniowy (zwany piłatem)
stojący kiedyś na Rynku Głównym znajduje się obecnie w Mydlnikach jako podstawa figurki przy
cmentarzu. Nieodłącznym elementem pręgierza były kuny - obręcze żelazne składające się z
dwóch zamykanych części, przytwierdzone łańcuchem np. właśnie do pręgierz. Krakowskie

7 z 12
Archeologia Prawa SKRYPT Z TEMPLARIUSZEM

kuny znajdowały się przy Kościele Mariackim. W Miechowie istniały cztery pręgierze. Cesarz
Józef II nakazał niszczyć pręgierze, dlatego tak mało się zachowało.
- Szubienica: kara powieszenia na szubienicy uważana była za karę hańbiącą (wyjątkowo nie,
jeśli stosowana dla chłopów i kobiet). Stosowano za przestępstwa pospolite np. kradzież (za
drobną kradzież stosowano karę mutylacyjną, za poważniejszą karę śmierci). Słowianie
stosowali szubienicę dwuszalową. Karę szubienicy nazywano „chłopską” lub „kobiecą”. Znane
są różne typy szubienic: a) drzewa (Henryk Brodaty, Wrocław); b) wiąza (tak w Londynie nad
strumykiem Tybur); c) słupowa (tradycyjna, „kolankowa”, pionowy słup z poprzeczną belką); d)
zły krzyż (mala crux) - szubienica, która przypominała literę T i kształt krzyża; e) szubienice
dwusłupowe. Ludzie, którzy zginęli na szubienicach nie ściągano tylko wisiały dopóki zwłoki nie
spadły. f) szubienica trójsłupowa - stosowana w Szwecji i Austrii; g) szubienice
wielokondygnacyjne - takie szubienice posiadały część nadziemną i część podziemną.
Niektóre szubienice miały charakter przenośny. Do dzisiejszych czasów zachowało się mało
szubienic np. w Stutthofie. Do posiadania szubienicy potrzebna była zgoda władcy. Żaden z
rzemieślników nie chciał podjąć się samodzielnego wybudowania szubienicy. W Krakowie
znajdowała się na ul. Pędzichów. Ostatnią karę śmierci wykonano w okresie PRL właśnie na
szubienicy 21 kwietnia 1988 roku w krakowskim więzieniu przy ul. Montelupich.
- Garota (hiszp. garotte): służyła do uduszenia. Skazanego sadzano przy słupie bądź na krześle,
przytwierdzano go do żelaznej kuny, którą coraz bardziej zacieśniali. Stosowana w Hiszpanii (do
1832 roku) i Portugalii.
- Strapaddo (pal szubieniczny, wahadło) - narzędzie służące do tortur, nie stosowane w
przypadku kary śmierci, choć mogło prowadzić do śmierci. Polegało na związaniu rąk z tyły,
przeciąganiu bezwładnego człowieka przez belkę i następnie puszczaniu tak by zawisnął przed
kontaktem z podłożem. Często używano dodatkowy ciężarków przywiązanych do nóg (lub
genitaliów) człowieka. Powodowało zerwanie ścięgien, łamanie kości. Strappado używane jako
narzędzie „gehenny” inkwizycyjnej m.in. na Templariuszach (tak torturowany był Gerard de
Pasagio). Templariuszy torturowano także wkładając ich stopy do ognia.
- Szafot: rodzaj estrady, podium, na którym przez ścięcie mieczem, później toporem, a jeszcze
później gilotyną wykonywano publiczne egzekucje. Szafot miał od 2 do 6 metrów długości i od 2
do 4 metrów szerokości. Szafot zachował się w Londynie i Moskwie (tam był kamienny i składał
się z okręgu o trzech metrach średnicy). W Tower w Londynie na szafocie zginął m.in. Karol I.
Często głowy ściętych były przybijane do murów, bram, mostów. Tak robił m.in. sułtan Saladyn.
31 maja 1794 r. w Krakowie na Rynku Głównym na na szafocie został ścięty mieczem ks.
Maciej Dziewoński za zdradę podczas powstania kościuszkowskiego. Była to ostatnia
publiczna egzekucja na Rynku. Ścięcie mogło być także poprzez topór (w Polsce rzadko, po raz
ostatni w Bytomiu w 1945 r.). Topory katowskie znajdują się w Tower w Londynie. (W Tower
wykonywano wyroki śmierci przez ścięcie)
- Gilotyna: nie została wymyślona przez Francuzów, była stosowana wcześniej w Szkocji. Przez
Francuzów udoskonalona (ostrze półokrągłe zamienione na ukośne by ukrócić męki skazanego
- bardziej humanitarna). W czasach dyktatury jakobińskiej dokonywano egzekucji osób
niewinnych. Ostatnią grupą osób ściętych była grupa 200 niewinnych zakonnic. W Polsce
istniały gilotyny w Katowicach i Poznaniu. Znana jest szczególnie gilotyna w Katowicach.
Mieściła się w więzieniu hitlerowskim przy ul. Mikołowskiej. Ścięto na niej co najmniej 552
osoby. Następnie gilotyna została sprowadzona do Auschwitz.
- Ścięcie na pniu: wykonywano w Grecji, Anglii, Warszawie.
- Ścięcie na krześle egzekucyjnym: zachowały się krzesła w Rotynburgu i Keckenie.
- Miecz Katowski - długość zróżnicowana, ale najczęściej ok. 115 cm. Szerokość miecza to 5
cm. Najczęściej nie miał zbrocza (rowka w środku) oraz sztychu (ostrego końca służącego do
wbijania, ponieważ nie był to miecz bojowy. Wyjątkowo miecze rycerskie mogły służyć jako
miecze katowskie (tak przy egzekucji Mikołaja II w 1497 r., miecz którym ścięto Mikołaja II
znajduje się w Muzeum w Nysie) Niektóre miecze katowskie posiadały otworki. Wydaje się, że
były tam odważniki dzięki którym siła miecza była większa. Inny pogląd jest taki, że ten otwór to
miejsce na duszę skazanego, a następnie po 70-80 egzekucjach miecz musiał być pochowany.
Trzecia hipoteza mówi, że służyły one do wydawania charakterystycznego odgłosu - świstu
podczas wymierzania kary. Miecz katowski wyróżniał charakterystyczny wygląd np. napisy,
znaki (np. szubienica, koło egzekucyjne). „Jak tylko miecz ten wzniosę na ciebie, życzę Ci życia
8 z 12
Archeologia Prawa SKRYPT Z TEMPLARIUSZEM

wiecznego” - taki napis widnieje na mieczu warszawskim. Lubranka - wieża, w której ścinano
szlachtę polską na Wawelu.
- Gwoździe egzekucyjne - części ciała były przybijane na drzwiach, murach w celu prewencji
generalnej. Gwoździe wykorzystywano też przy ukrzyżowaniu. Gwóźdź egzekucyjny z egzekucji
Chrystusa (Arma Christi - narzędzia Męki Pańskiej, motywy związane z męką Jezusa) znajduje
się na Wawelu. W Muzeum UJ znajduje się gwóźdź egzekucyjny z Hamburga. Gwóźdź
Chystusowy znajduje się w Katedrze w Mediolanie (udostępniany wiernym raz w roku).
- Ciernie - do miejsca, gdzie chowano skazanego wrzucano ciernie.
- Pałka - stosowano przy egzekucji. Przyjmuje się, że św. Jakub apostoł został tak zabity.
- Koło egzekucyjne - przewidywała go Theresiana. Skazanego przywiązywano na ziemi albo
szafocie, a kat zrzucał zwykłe koło od wozu zakończone często metalowym ostrzem -
lemieszem w daną partię ciała. Po zakończeniu tortur, należało wpleść ciało skazanego wokół
koła, wbić pal i zostawić. Wplecenia dokonywał kat, co było dowodem jego dużych umiejętności
(„majstersztyk”) Projekt Zamoyskiego utrzymał jako karę łamanie kołem. Koła egzekucyjne
znajdują się obecnie w Regensburgu i Peczu.
- Kamienie egzekucyjne: stosowana powszechnie kiedyś kara ukamienowania (obecnie
stosowana np. w Iranie). Prawo określa ich dokładne wymiary. Kamienie z ukamienowania św.
Szczepana znajdują się obecnie w Kolonii.
- Hak egzekucyjny np. w Liptowskim Mikulaszu, na którym powieszono Janosika.
- Beczka - stosowana na wyspie Mann
- Noże egzekucyjne
- Krzyże pokutne - element kary kompozycyjnej (kary pieniężnej). Kiedy darowano skazanemu
życie za zabójstwo miał on obowiązek postawienia krzyży pokutnych. Wykonywane były często
z piaskowca w miejscu popełnionej zbrodni. Najwięcej krzyży pokutnych znajduje się w
Niemczech. Krzyże miały charakter kommemoratywny (upamiętniający zmarłego) oraz
ekspiacyjny (przynosiły oczyszczenie sprawcy) Zachowały się w krajach kultury niemieckiej tj.
w Czechach, Niemczech, Szwajcarii, Austrii i Polsce. Na terenie Polski znajduje się ok. 600 tego
typu zabytków. Olbrzymia ich większość znajduje się na terenie Wielkopolski oraz ziemiach
Górnego i Dolnego Śląska. Takie krzyże znajduje się w Bytomiu Odrzańskim i są
wmurowane w ścianę kościoła. Przedstawiają narzędzia, którymi dokonano zabójstwa. Kara
wykonania krzyża pokutnego mogła mieć charakter hańbiący jeśli towarzyszyło jej wyrycie na
krzyżu danych personalnych sprawcy. Z reguły nie miała jednak charakteru hańbiącego.
Jedynym krzyżem dwuramiennym zachowanym na terenie ziem polskich jest krzyż
„jagielloński” zwany też krzyżem bożogrobców w Rydułtowach. Jest to z pewnością krzyż
kommemoratywny, jednak nie wiadomo czy miał funkcję pokutną. (W zakresie krzyży pokutnych
publikacja dr Mariana Małeckiego „Krzyże pokutne na ziemi wodzisławskiej i pszczyńskiej”.)
- Kamienie hańby: kamienie połączone łańcuchem stosowane wobec kobiet (za kłótliwość,
plotkarstwo!!!) jako rodzaj kary hańbiącej. Autentyczne kamienie hańby znajdują się w Muzeum
Tortur Dawnych w Zielonej Górze.
- Dziewica norymberska (żelazna dziewica): pudło żelazne z kolcami, do którego wkładano
skazańca.
- Maski hańby - kara o charakterze hańbiącym wzorowane często na wyglądzie zwierząt.
- Kołek - kara polegała na przebiciu serca za pomocą osikowego kołka (stosowana na terenie
Wodzisławia Śląskiego)

INNE KARY:
- Kary wieży - dolna i górna (stosowana na pewno w Lublinie i Głogówku). Jedyna kara
wolnościowa dla szlachty. Wykonanie tej kary nie przynosiły ujmy szlachcicowi (były to kary
honorowe). Zdecydowanie ciężka były kara wieży dolnej (Szlachcic mógł mieć nawet swoją
służbę) Kara wież odbywała się m.in. na Wawelu.
- Ukrzyżowanie - zapoczątkowane przez Kartagińczyków, stosowane także przez Rzymian,
Fenicjan jako kara hańbiąca dla nie-obywateli. Krzyż składał się z: patibulum (poprzeczna
belka), stipes (dłuższa belka) i rzadziej suppedaneum (belka na nogi. „belka dobrego łotra”)
- Wypędzenie z miasta - miało charakter publiczny

9 z 12
Archeologia Prawa SKRYPT Z TEMPLARIUSZEM

- Wypędzenie na ciężkie roboty (galery): stosowane przez Turków, także Joannitów (Kawalerów
Maltańskich)
- Sprzedaż w niewolę
- Kara chłosty: wykonywana przez woźnego sądowego w więzieniu lub na dziedzińcu
więziennym nie miała charakteru hańbiącego, wykonywana przez kata miała. Narzędziem
najbardziej niebezpiecznym dla skazanego, którego używanie podczas biczowania mogło
prowadzić do śmierci był korbacz. Miejsce chłosty Jezusa zwane jest litostrotos.
- Kara beczki: stosowana na wyspie Man przez Szwedów.
- Zesłanie: Rosjanie (na Kamczatkę), Anglicy (do Australii), Hiszpanie (na Wyspy Kanaryjskie),
Francuzi (Gujana, Nowa Kaledonia). Karę zesłania utrzymywał rosyjski Kodeks Kar Głównych
i Poprawczych (1846). Prusacy zawarli w 1800 r. z Rosjanami umowę o zsyłaniu na Syberię;
Galery - stosowane przez Turków dla ludności chrześcijańskiej, Francuzów, Burgundów.
Stosowane także przez zakony rycerskie np. Kawalerów Maltańskich.
- Kara pozbawienia wolności: stosowana rzadko w typowych więzieniach. Takie więzienia w
formie wykopanego dołu istniały na terenie Słowacji np. w Trstenie (Trzciana) - wrzucano tam
chłopów, później zadaszona. Kara pozbawienia wolności odbywana była w systemie celkowym
(wymyślonym przez Anglików, służącym odosobnieniu, pierwsze więzienie celkowe w Polsce
powstało w Siedlcach). W Krakowie więzienie dla kobiet istniało w czasach okupacji w domu
Helzlów usytuowanym pomiędzy ul. Długą a Helzlów.
- Odarcie ze skóry: tak zginął np. św. Bartłomiej na Półwyspie Indyjskim, gdy bronił religii.
- Utopienie: kara popularna dla kobiet. W starożytnym Rzymie do worka wrzucano zwierze jako
symbol popełnionego przestępstwa. W Austrii stosowane jako ordalia - za kradzież ryb z sieci.
W Polsce topiono w Mołtawie, Wiśle (w okolicach Salwatora w Krakowie), Wrocławiu.

Jedno z najbardziej znanych muzeów tortur znajduje się w miasteczku San Gimignano (zwanym
Manhattanem średniowiecza) we Włoszech. Jako pierwsza karę śmierci zniosła Józefina.

Kary wykonywane były przez kata. W Krakowie jeśli mówimy o domu kata chodzi o basztę
katowską. Baszta stała (obecnie nie istnieje) u wylotu dzisiejszej ul. św. Marka (dawniej ul.
Rogackiej). Mieściło się tam mieszkanie krakowskiego kata.
Boczna kaplica znajdująca się po lewej stronie głównego wejścia do Kościoła Mariackiego zwana
jest kaplicą złoczyńców. Było to miejsce, w którym spędzali ostatnie chwile skazani na śmierć i
gdzie korzystali z pomocy duszpasterskiej.
Kara ścięcia wykonywana była w Krakowie u wylotu Bramy Floriańskiej.

HISTORYJKA ANDRZEJA WIERZYNKA:

Andrzej Wierzynek (zmarły w 1406 r.) pochodzący z krakowskiego rodu Wierzynków był rajcą
miejskim i został skazany na śmierć przez ścięcia za defraudację publicznych pieniędzy. Jego
proces przebiegł bardzo szybko, nie zachowano form procesu średniowiecznego. Andrzej
Wierzynek był złapany na gorącym uczynku (sądzony „gorącym prawem”). Wierzynka pochowano
w niepoświęconej ziemi, za murami miasta, na rogu dzisiejszych ulic Dominikańskiej i św.
Gertrudy. W miejscu, gdzie pochowano Wierzynka (tzw. cmentarz ściętych) jego syn, Mikołaj
wzniósł kościółek św. Gertrudy. Do końca XVIII w. chowano wokół niego ofiary miejskiego kata.

Budynki o znaczeniu prawnym:

- Pałac Ligi Narodów w Genewie. (Obecnie jedna z dwóch głównych kwater ONZ)
- Siedziba Wysokiego Komisarza Wolnego Miasta Gdańsk w Sopocie
- Siedziba Komisji Plebiscytowej ds. Górnego Śląska w Opolu
- Katedra w Płocku - miejsce pochowania Bolesława Krzywoustego
- Katedra w Monreale (Palermo) - miejsce pochowania Fryderyka Barbarossy, kiedyś siedziba
parlamentu weneckiego, siedziba Cesarstwa.
- Parlament w Wenecji
- Zamek w Trokach na Litwie
- Budynki sądowe
- Zamek w Malborku - siedziba władz państwowych, starosty,

10 z 12
Archeologia Prawa SKRYPT Z TEMPLARIUSZEM

Budynki mające znaczenie dla jurysdykcji:

- budynki jurysdykcji panów feudalnych - wynikało to z immunitetu sądowego pana feudalnego
oraz z prawa lennego. W Ziemi Świętej pojawiła się Rada Generalna, która była sądem
najwyższym, i obradował w Wieży Dawida, a potem w Akce. Nie każdy pan feudalny miał takie
miasto. Np. Zamek w Czachticach - zamek Elżbiety Batory; Zamek Dürnstein w Austrii - tam
przebywał Ryszard Lwie Serce. Siedlęcin - tam odbywały się sądy dla ludności chłopskiej, tam
są najstarsze polskie malowidła o charakterze świeckim.
- budynki kościelne np. Watykan, Bazylika św. Jana na Lateranie (tam się znajdował urząd
kancelarii apostolskiej, jest najważniejszą świątynią w kościele rzymskokatolickim); Pałac
papieski w Awinionie (przed niewolą awiniońską siedzibą papiestwa było miasteczko Anagni),
Katedra w Reims (miejsce koronacji królów Francji); w Krakowie to np. Kościół św. Michała na
Wawelu i Katedra Wawelskiego.
- budynki związane z jurysdykcją zakonów np. Siedziba Templariuszy w Paryżu, w Polsce to np.
Malbork.
- Sądy w londyńskie Tower: sądy westminsterskie, sąd kanclerski, sąd ławy królewskiej, sąd
spraw pospolitych, sąd szachownicy (skazał Karola I Stuarta), sąd izby gwiaździstej.
- Parlament Paryski: sąd wieżyczki (sprawy karne), izba obrachunkowa, izba skarbowa, izba
mennicza.

ZDJĘCIA

1. Aeropag - Wzgórze Aresa w Atenach; był to sąd kryminalny; także zgromadzenie ludowe
2. Agora - miejsce obraz zgromadzenia ludowego w Atenach
3. Eklezja - Pnyks w zachodniej części Aten
4. Mykeny - brama lwów - tutaj realizowano wyroki śmierci
5. Komicje w Rzymie -
6. Skała Tarpejska w Rzymie - tutaj wykonywano wyroki śmierci przez spadek ze skały na
osobach, które zagrażały demokracji.
7. Łuk Trajana
8. Parlament w Lizbonie
9. Bolonia - prawo na ścianach budynku władz komunalnych

Zdjęcia#2:
- Kamień: pamiątka rozejmu pokojowego polsko-szwedzkiego w Sztumskiej Wsi.
- Kapliczka w Raciborzu: pamiątka zawarcia ugody między biskupem Tomaszem z księciem
Henrykiem Probusem
- Stół sędziowski w Cavalese (Dolomity, Włochy)
- Ratusz w Peruggi (Włochy): w środku znajduje się ambona, gdzie ogłaszano wyroki i prawo
Peruggi.
- Zakrystia bazyliki w Jerozolimie: symbole władzy królewskiej.
- Cytadela Dawida w Jerozolimie: miejsce, gdzie królowie sprawowali władzę.
- Akka: ostatnia stolica Królestwa Jerozolimy.
- Montfort: zamek zakonu krzyżackiego
- symbole własności: symbol zakonu templariuszy, symbol burbonów
- Karawanseraj w Acce: miejsce obsługi podróżnych
- Komora celna w Cezarei Nadmorskiej.
- Dom św. Piotra w Kafarnaum, miejsce działalności św. Piotra i Jezusa
- Armagedon - Pałac Kananejczyków, miejsce sprawowania władzy
- Cytadela Rajmunda z Trypolisu - miejsce sprawowaniu władzy przez władze jerozolimskie
- Kana Galilejska
- miejsce straceń w Nazarecie

Zdjęcia#3:
- Bazylika Narodzenia Pańskiego w Betlejem

11 z 12
Archeologia Prawa SKRYPT Z TEMPLARIUSZEM

- Pałac hanów w Bakczysaraju

Zdjęcia#4:
- Stół kamienny sędziowski z Cavalese
- Ratusz w Peruggi
- San Gimmiano - Muzeum Tortur - tam m.in. dziewica norymberska
- Muzeum Wymiary Sprawiedliwości w Zielonej Górze - kamienie hańby
Zdjęcia#5:
• Miecz katowski z okolic Pszczyny , miecz katowski z Zittau; miecze egzekucyjne posiadała
symbolikę np. szubienicę, koło egzekucyjne. Miecz, którym ścięto
• Miecz sędziowski - pełnił funkcję symbolu wymiaru sprawiedliwości - miniatura z księgi sądowej
miasta Herford; na miecz przysięgano.
• topór i pień katowski z Rothenburga, Tower.
• Gwóźdź egzekucyjny z Hamburga w Muzeum UJ.
• Stół Sędziowski z Liptowskiego Mikulaszu.
• Koło egzekucyjne z Rothenburga. Na kole był lemiesz i on uszkadzał ciało.
• Obdzieranie ze skóry - św. Bartłomiej wg. tradycji został obdarty ze skóry
• więzienie w Gdańsku
• kara wieży górnej - Głogówek, Lublin;
• więzienie w Raciborzu (wieża katowska)
• więzienie w Trstenie
• kajdany w Krakowie, Siklosu
• Kamień na pamiątkę rozejmu w Sztumskiej Wsi
• miecz sędziowski z Głogowa
• kaplica św. Antoniego w Kościele Mariackim - tam przetrzymywano więźniów (kaplica
złoczyńców)
• inferno w Asyżu na wzgórzu - tam wykonywano wyroki śmierci, tam pochowano św. Franciszka.
• kamienie hańby z Zielonej Góry
• San Gimminiano

12 z 12