Janina Rożałowska

Hertha Pohl
Krapkowicka pisarka
ludzi ubogich i osamotnionych

Hertha Pohl w wieku 57 lat

2

Hertha (właśc. Hermine) Pohl (ur. 24.07.1889 w Krappitz/Krapkowice, zm.

4.10.1954 we Freiburg im Breisgau/Freiburgu Bryzgowijskim) – niemieckojęzyczna pisarka i
poetka górnośląska, której szczyt popularności przypadł na lata 20. XX wieku. Nazywana
„pisarką ludzi ubogich i osamotnionych”. Mieszkała z rodziną przy dzisiejszej ul. Szkolnej 5
w Krapkowicach, w późniejszym okresie przy ul. Opolskiej 9.

Autograf Herthy Pohl (ze zbiorów prywatnych)

ŻYCIORYS

Przyszła na świat w ubogiej rodzinie mieszczańskiej. Ojciec pracował jako malarz

pokojowy, matka, Ida Pohl, prowadziła pierwsze w mieście przedszkole. Wychowywała ją
babka, która rozbudziła w niej zainteresowanie literaturą. Trudna sytuacja materialna zmusiła
przyszłą pisarkę do szybkiego podjęcia pracy zarobkowej. Jako czternastolatka objęła we
Wrocławiu posadę lektorki, z której, ze względu na ciężar rozłąki z rodziną, szybko
zrezygnowała.
W rodzinnym mieście zatrudniła się jako kopistka deseni w fabryce dywanów. W roku
1907 r, z nadzieją na awans finansowy i społeczny, wyjechała Berlina, gdzie pracowała
kolejno w szwalni, fabryce obić i magazynie bielizny. Warunki życia w tym czasie
wspominała jako niezwykle trudne. Pobyt w stolicy był jednak impulsem do ustawicznego
kształcenia się. Pohl zaczęła regularnie bywać w berlińskich teatrach, pochłaniała kolejne
lektury. Zachłyśnięcie się literaturą i sztuką zaowocowało dopiero po kilku latach. Pierwsze
literackie próby spotkały się z życzliwym przyjęciem miejscowego środowiska literackiego,
które zachęciło ją do dalszej pracy. Dobrze zapowiadającą się przyszłość przekreślił wybuch I
wojny światowej. Utrata pracy i choroba matki zmusiły ją do powrotu w 1915 roku do
Krapkowic.
 3

Mimo trudnych warunków, kontynuowała pisarską działalność. Główny okres

twórczości literackiej przypada na lata 1920-1930, kiedy to wydała szereg opowiadań
i książek, stając się znaną i popularną pisarką. Zdobyła uznanie w konkursach literackich.
W 1931 przeniosła się na stałe do Freiburga, gdzie siedzibę miało publikujące jej
utwory wydawnictwo Herder Verlag. W uznaniu za zasługi, w 1939 roku, z okazji 50. urodzin
Herthy, ówczesny burmistrz Krapkowic - Kowohl, przesłał pisarce w imieniu mieszkańców
list gratulacyjny, wraz ze specjalnie dla niej namalowanym obrazem, przedstawiającym
panoramę XVII-wiecznych Krapkowic. Lata 1952-1954 spędziła samotnie w domu starców
St. Elisabethstift we Freiburgu, gdzie zmarła 4 października 1954 roku, tam też została
pochowana.

TWÓRCZOŚĆ I ROZWÓJ LITERACKI

Pochodząca z ubogiej rodziny Hertha Pohl nie posiadała wykształcenia literackiego.

Braki nadrabiała samodzielnie. Zafascynowana w Berlinie światem teatru i poezji, zaczęła
bywać na przedstawieniach, czytać liryki. Żmudna codzienna praca sprzyjała obdarzonej
wyobraźnią dziewczynie wymyślaniu wielu barwnych historii, które następnie przelewała na
papier, nie zamierzając jednak ich publikować. Zachętą do dalszego pisania była rozmowa
z katolicką pisarką Marthą Grosse oraz przychylność i duchowe wsparcie innych znanych
twórców, dziennikarzy, krytyków literackich.
Już na początku swej literackiej działalności Hertha Pohl zdołała zapewnić sobie
rozgłos i spore uznanie jako swoisty „literacki fenomen” – szwaczka, która znalazła się w
literackich salonach, biorącą udział w ówczesnym życiu kulturalnym. Krytycy chwalili
naturalność i piękno jej opowiadań, powstałych w sposób tak oczywisty, jak polne i łąkowe
kwiaty. Wielokrotnie podkreślano trudy drogi, którą przeszła – począwszy od ciężkiej pracy
od najmłodszych lat, biedy, poprzez gorliwe samokształcenie, aż do uzyskania statusu
popularnej pisarki. Sama literatka nie miała wielkich ambicji, by być sławną i cenioną.
Zawsze skromna, wolała być widziana jako „pisarka ubogiego ludu”, jak zwykła o sobie
mawiać. Wielokrotnie nawiązywała do swoich życiowych doświadczeń.
Akcja napisanych przez nią utworów często toczy się w prowincjonalnym,
górnośląskim miasteczku, którego opisy jednoznacznie kojarzą się z Krapkowicami: mostem
nad Odrą, kolejowym dworcem, piecami do wypalania wapna, wysokimi kominami fabryki
papieru, robotniczymi domami z czerwonej cegły na przedmieściach, piekarnią rodziny
Lorenzów, łąkami, polami czy łańcuchem gór na horyzoncie. Tutejszy pejzaż, zwyczaje
(dożynki, Zielone Świątki, kolędowanie), życie rodzinne i religijne jego mieszkańców były
dla niej natchnieniem i upodobniło do innej górnośląskiej pisarki, Valeski von Bethusy-Huc,
związanej ze Zdzieszowicami.
Dobrze zapowiadającą się przyszłość przekreślił wybuch I wojny światowej. W 1915
roku powróciła do Krapkowic, gdzie, mimo trudnych warunków, kontynuowała pisarską
działalność. Pobyt w rodzinnych stronach stał się dla niej dodatkowym źródłem inspiracji.
W 1920 roku otrzymała od Niemieckiego Związku Pisarek nagrodę za opowiadanie
Das Wunder (Cud), nawiązujące tematyką do minionej wojny. W 1922 roku ukazał się
pierwszy zbiór opowiadań, Die klagende Nacht (Skarżąca się noc). W tym samym roku
wydała tomik Armes Volk (Ubogi lud), w którym znalazło się m.in. opowiadanie Das Wunder.
W 1923 roku ukazały się na wpół autobiograficzne powieści: Der Weg der Martina Förster
4

(Droga Martiny Förster) oraz Die Bettelgret. Ein Schicksalbild aus Oberschlesien (Żebraczka
Greta. Obraz losu z Górnego Śląska).
W szkicu biograficznym swojego autorstwa Pohl pisała o Krapkowicach: Małe
miasteczko, w którym 24 lipca 1889 roku przyszłam na świat, przegląda się w Odrze. Nad
polami i łąkami powiewa dym wapiennych pieców. Wysokie, drewniane krzyże i przystrojone
kwieciem kapliczki stoją przy gościńcach i świadczą o wierze ludu.

Wydarzenia opisywane przez Pohl rozgrywają się w kamieniołomach, na jarmarku, w kuźni.

Bohaterowie to, używając tytułu jednej z jej książek, "ubogi lud” – chłopi, drobni
rzemieślnicy i handlarze, robotnicy, służba, żebracy. Te warstwy społeczeństwa były jej
najbliższe, sama się do nich zaliczała. W licznych utworach występują dzieci, a także proste,
zapracowane kobiety z ludu, pobożne wieśniaczki, młode dziewczęta emigrujące ze wsi do
miasta w poszukiwaniu zarobku i lepszego życia, robotnice w fabryce, samotne matki.
W 1924 roku opublikowała swoją najbardziej znaną książkę Tina Stawiks Ernte
(Żniwo Tiny Stawik). Przyniosła ona sukces w jednym z ówczesnych konkursów literackich.
Książkę wznowiono dwukrotnie w 1925 roku. Dalsze lata przynosiły kolejne zbiory
opowiadań i nowel.
W latach 30. pisała już coraz mniej. W 1931 roku na zawsze opuściła rodzinne
Krapkowice. Przeniosła się na stałe do Freiburga, gdzie siedzibę miało publikujące jej utwory
wydawnictwo Herder Verlag. Wydała w tamtym czasie dwie cieszące się powodzeniem
powieści – Der Vorhäng fällt. Geschichte einer Jugend (Kurtyna opada. Historia pewnej
młodości) oraz Mir ist recht geschehen (Stało mi się sprawiedliwie). W 1950 roku ukazała się
sztuka Der barmherzige Samaritan (Miłosierny Samarytanin).
Pohl tworzyła również bajki i wiersze, które ukazywały się, podobnie jak liczne
opowiadania, w czasopismach. Na krótko przed śmiercią pisarki wydano jeszcze tomik jej
późnych nowel – Ich bin der Betroffene (Mnie to dotyczy), który dla uczczenia 70. rocznicy
urodzin krapkowiczanki wznowiono ponownie w 1959 roku.
W jej twórczości znalazła swoje miejsce również tematyka chrześcijańska, odwołująca
się do wiary, bogobojności, pokory i miłości bliźniego. Cechami tymi charakteryzowały się
postacie wielu jej utworów: opiekująca się niedołężnym ojcem-alkoholikiem Magdalene
Hillert z opowiadania Der Händedruck (Uścisk dłoni), rezygnująca dla niego z własnych
planów, odrzucona przez ukochanego Martha, zajmująca się potomstwem zmarłej rywalki (w
In der Schmiede (W kuźni)) czy Hedwig Bruckner, która pomimo złego traktowania, z
pełnym oddaniem pielęgnująca chorą macochę (Die Tochter (Córka)).
Pojedyncze utwory krapkowickiej autorki są tłumaczone na język polski i ukazują się
w czasopismach (Das Licht in der Nacht (Światło w ciemności), przekład Janusz Krosny,
Zeszyty Eichendorffa 2005, nr 9). W Krapkowicach, rodzinnej miejscowości pisarki, nie
zachowało się po niej wiele pamiątek. Zdjęcia i informacje na jej temat można odnaleźć w
„Dziejach parafii Krapkowice”. Zachowały się miejsca w których żyła i pracowała – dom
przy ul. Szkolnej, niegdysiejsza tkalnia przy ul. Podgórnej. Istnieją miejsca, które stanowiły
inspirację licznych dzieł autorki: wapienniki przy ul. Opolskiej, zabudowania zakładów
papierniczych, rejon krapkowickich błoni.
 5

WYDANE DZIEŁA

1. Die klagende Nacht. Oberschlesische Erzählungen (Skarżąca się noc. Górnośląskie

opowiadania), 1922
2. Armes Volk. Novellen (Ubogi lud. Nowele), Habelschwerdt 1922
3. Die Weg der Martina Förster. Roman (Droga Martiny Förster. Romans), Dillingen 1923
4. Die Bettelgret. Ein Schicksalbild aus Oberschlesien (Żebraczka Greta. Obraz losu z
Górnego Śląska), Regensburg 1923
5. Tina Stawiks Ernte. Roman einer Magd (Żniwo Tiny Stawik), Freiburg im Breisgau 1924
(wyd. 2 i 3 tamże), powieść uhonorowana nagrodą wydawnictwa Herder Verlag
6. Vom alten Schlag (Jak za dawnych lat), Hildesheim 1925
7. Auf der Lebenstraße. Erzählungen (Na drodze życia), Freiburg im Breisgau 1927
8. Im Thymian. Erzählungen (W tymianku), Breslau-Schweidnitz 1928
9. Der Vorhäng fällt. Geschichte einer Jugend (Kurtyna opada. Historia pewnej młodości),
Bonn 1933
10. Mir ist recht geschehen (Stało mi się sprawiedliwie), Freiburg im Breisgau 1934, wyd. 2
w 1935 tamże. Tytuł Mir ist recht geschehen A. Stein i W. J. tłumaczą jako Dobrze mi tak.
11. Der Karpfenteich. Ein Märchen (Staw z karpiami. Bajka), „Der Oberschlesier” 1935, nr 8.
12. Der barmherzige Samaritan (Miłosierny Samarytanin), sztuka , Freiburg i. Br. 1950
13. Ich bin der Betroffene (Mnie to dotyczy), München 1954; wyd. 2. Augsburg 1959

Książki Herthy Pohl (fot. ze zbiorów prywatnych)

6

ŹRÓDŁA

1. Janina Rożałowska, Krapkowicka pisarka, Kurier Krapkowicki, Nr 163 (08.08.2006).

2. Janina Rożałowska, Hertha Pohl - zapomniana pisarka z Krapkowic [w:] Studia Niemcoznawcze pod red.
Lecha Kolego, Tom XXXV, Uniwersytet Warszawski, Instytut Germanistyki, Warszawa 2007, ISSN 0208-
4597

na podstawie:
 M. Buchta, Dichterin des armen Volkes, „Unser Oberschlesien” 2004, nr 18
 H. T. Cebulla, Vor 50 Jahren starb Hertha Pohl, unsere Krappitzer Dichterin, „Krappitzer Heimatblatt”
(Köln) 2004, nr 178
 O. Ehrnstorfer, Hertha Pohl (1889-1954). „Dichterin des armen Volkes”, [w:] Oberschlesische Literatur
1900-1925. Historischer Umbruch und literarische Reflexion, pod red. A. Johanning i F. Steinforta,
Frankfurt a. Main 2000
 W. Federau, Hertha Pohl, „Ostdeutsche Monatshefte” 1929, R. 10, z. 1
 A. Hayduk, Hertha Pohl zum Gedenken, „Der Schlesier” 1956, nr 43
 F. Heiduk, Oberschlesisches Literatur-Lexikon. Biographisch-bibliographisches Handbuch, t. 2: I-P, Berlin
1993.
 F. Herwig, Eine oberschesische Dichterin, „Hochland. Monatsschrift für alle Gebiete des Wissens, der
Literatur und Kunst”, 1923/1924, R. 21, z. 10
 E. Laskowski, Eine Näherin wurde Dichterin, „Unser Oberschlesien” [Wiesbaden] 1959
 A. Lubos, Die schlesische Dichtung im 20. Jahrhundert, München 1961
 A. Lubos, Geschichte der Literatur Schlesiens, t. 2, München 1967
 A. Lubos, Linien und Deutungen. Vier Abhandlungen über schlesische Literatur, München 1963
 K. Schindler, Das Leben der Anna Bernard, Leimen bei Heidelberg 1969
 K. Schindler, Von zwei Polen oberschlesischer Dichtung, „Der Oberschlesier. Monatschrift für das
heimatliche Kulturleben”, 1929, R. 11, z. 6
 A. Stein, W. J. [krypt.], Słynni Ślązacy: Hertha Pohl – pisarka, „Info & Tips” 2005, nr 12
 G. B. Szewczyk, Postać Górnoślązaczki w literaturze niemieckiej i polskiej w XIX i XX wieku, [w:] Udział
kobiet w polskim ruchu narodowościowym na Górnym Śląsku i Śląsku Cieszyńskim w XIX i XX wieku,
pod red. H. Karczyńskiej, Opole 1996
 R. Williams, Społeczna historia pisarzy angielskich, [w:] W kręgu socjologii literatury. Antologia tekstów
zagranicznych, wstęp, wybór i oprac. A. Mencwel, t. 2: Zagadnienia, interpretacje, Warszawa 1980

© Janina Rożałowska, Witold Rożałowski

Krapkowice, 12.2008