Jarosław Domaradzki

Andrzej Zaleski

Anatomia praktyczna
układu ruchu

Wydanie I
Tytuł: Anatomia praktyczna układu ruchu
Autorzy:
dr hab. Jarosław Domaradzki, prof. AWF
dr n. o kult. fiz. Andrzej Zaleski

Wszelkie prawa zastrzeżone, zwłaszcza prawo do przedruku i tłumaczenia na inne języki.

Żadna część tej książki nie może być w jakiejkolwiek formie publikowana bez uprzedniej
pisemnej zgody Wydawnictwa.
Ze względu na stały postęp w naukach medycznych oraz odmienne nieraz opinie na temat
diagnozowania i leczenia, jak również możliwość wystąpienia błędu, prosimy, aby w trakcie
podejmowania decyzji uważnie oceniać zamieszczone w książce informacje, zwłaszcza
dotyczące podawania leków nowych lub rzadko stosowanych. Radzimy również zapoznać
się z informacjami producenta leku, używanych narzędzi i sprzętu. Pomoże to zmniejszyć
ryzyko wystąpienia błędu lekarskiego.

© Copyright for the Polish edition by Edra Urban & Partner, Wrocław 2021.
© Copyright for the illustrations by Edra Urban & Partner, Wrocław 2021.

Prezes Zarządu: Giorgio Albonetti

Dyrektor wydawniczy: lek. med. Edyta Błażejewska
Redaktor prowadzący: Dorota Lis-Olszewska
Redaktor tekstu: Jolanta Kardela
Autor rycin: Piotr Koszowski
Źródło fotografii: NOTIOMI sp. z o.o.
Opracowanie skorowidza: Zofia Szamrowicz
Projekt okładki: Beata Poźniak

ISBN 978-83-66548-70-1

Edra Urban & Partner

ul. Kościuszki 29, 50-011 Wrocław
tel.: 71 726 38 35
biuro@edraurban.pl

www.edraurban.pl

Łamanie i przygotowanie do druku: Anna Noga-Grochola

Druk i oprawa: KDD, Konin
Przedmowa
Inspiracją do napisania podręcznika stało się opubli-
kowanie 21  sierpnia 2019  r. w  Dzienniku Ustaw Roz-
porządzenia Ministra Nauki i  Szkolnictwa Wyższego
w  sprawie wprowadzenia standardów kształcenia fizjo-
terapeutów. Szczegółowe efekty uczenia, zawarte w bio-
medycznych podstawach fizjoterapii, wskazują anatomię
jako przedmiot w  zupełnie nowej odsłonie. Anatomię
ujętą kompleksowo, łączącą różne jej rodzaje – anatomię
opisową, funkcjonalną, rentgenowską i palpacyjną.
Jako autorzy postawiliśmy sobie za cel zebranie
w  jednym podręczniku wszystkich wymaganych, we-
dług nowych standardów, treści, co powinno znacząco
ułatwić czytelnikowi–studentowi opanowanie w wyma-
ganym zakresie wiedzy potrzebnej w  przyszłej pracy
z pacjentem.
Opisane zagadnienia są dopasowane do potrzeb przy-
szłego fizjoterapeuty i innych zawodów, które wymagają
wiedzy z zakresu budowy i funkcjonowania ludzkiego
organizmu. Jednakże ograniczenia wynikające z  okre-
ślonych ram wydawniczych spowodowały, że zakres opi-
sanego materiału nie wyczerpuje wszystkich zagadnień
mogących zaspokoić najbardziej wymagających. Uważa-
my, że każdy student fizjoterapii i dziedzin pokrewnych
powinien pogłębić swą wiedzę, studiując także podręcz-
niki szczegółowe dotyczące danego obszaru anatomii.
W opracowaniu podręcznika wykorzystaliśmy nasze
doświadczenie z wieloletniej pracy dydaktycznej, zarówno
w przekazywaniu wiedzy teoretycznej, jak i umiejętności
praktycznych studentom fizjoterapii i  innych specjalno-
ści, w czasie zajęć akademickich, szkoleń i kursów, a także
w  pracy klinicznej z  pacjentem. Słuchacze wielokrotnie
stawiali konkretne pytania. Wyczerpujące odpowiedzi na
te najczęściej zadawane znalazły się na kartkach tej książki.
Dołożyliśmy wszelkich starań, by podręcznik prezen-
tował wysoki poziom aktualnej i szerokiej wiedzy anato-
micznej potrzebnej studentom, a także by był wsparciem
dla czynnych zawodowo, działających w  różnych obsza-
rach fizjoterapeutów oraz wszystkich zainteresowanych
tematem budowy i funkcjonowania ludzkiego organizmu.
Pracownikom Edra Urban & Partner Sp. z o.o., arty-
ście plastykowi oraz osobom zaangażowanym w wydanie
tego podręcznika pragniemy gorąco podziękować za nie-
ocenioną pomoc na każdym etapie jego tworzenia.
Czytelnikom życzymy pouczającej i satysfakcjonują-
cej lektury, a  studentom powodzenia w  sesjach zalicze-
niowych i egzaminacyjnych.
v
Spis treści
Przedmowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v
O autorach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vi
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
WPROWADZENIE DO ANATOMII OPISOWEJ . . . 1
Plan budowy ciała ludzkiego, osie i płaszczyzny ciała. 1
Charakterystyka opisowa układu ruchu . . . . . . . . . . . . . 2
WPROWADZENIE DO ANATOMII
RADIOLOGICZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
WPROWADZENIE DO ANATOMII
FUNKCJONALNEJ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Ruchomość połączeń. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Zasady działania mięśni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
WPROWADZENIE DO ANATOMII
PALPACYJNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
PUNKTY SPUSTOWE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Głowa, szyja, tułów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
GŁOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Anatomia opisowa kości i połączeń kości. . . . . . . . . . . . 10
Mózgoczaszka i trzewioczaszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Czaszka jako całość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Szwy, staw skroniowo-żuchwowy. . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Anatomia opisowa mięśni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Mięśnie mimiczne i mięśnie żuchwy . . . . . . . . . . . . . . 16
Anatomia rentgenowska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Radiogramy czaszki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Anatomia funkcjonalna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Anatomia palpacyjna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
SZYJA, TUŁÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Anatomia opisowa kości i połączeń kości. . . . . . . . . . . . 24
Szkielet osiowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Połączenia kręgosłupa, kręgosłupa z czaszką,
mostka oraz żeber z kręgosłupem i mostkiem. . . . . . 28
Anatomia opisowa mięśni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Mięśnie szyi, grzbietu, klatki piersiowej i brzucha . 32
Anatomia rentgenowska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Radiogramy kręgosłupa i klatki piersiowej. . . . . . . . . 45
Anatomia funkcjonalna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Anatomia palpacyjna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Kończyna górna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
OKOLICA BARKOWA I RAMIĘ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Anatomia opisowa kości i połączeń kości. . . . . . . . . . . . 62
Obojczyk, łopatka, kość ramienna. . . . . . . . . . . . . . . . 62
Staw mostkowo-obojczykowy, staw barkowo-
obojczykowy, staw ramienny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Anatomia opisowa mięśni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Mięśnie obręczy kończyny górnej i mięśnie 
ramienia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Anatomia rentgenowska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Radiogramy okolicy barkowej i stawu 
ramiennego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Anatomia funkcjonalna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Anatomia palpacyjna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
PRZEDRAMIĘ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Anatomia opisowa kości i połączeń kości. . . . . . . . . . . . 78
Kość łokciowa i kość promieniowa. . . . . . . . . . . . . . . . 78
Staw łokciowy, połączenia kości przedramienia
ze sobą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Anatomia opisowa mięśni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Anatomia rentgenowska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Radiogramy stawu łokciowego. . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Anatomia funkcjonalna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Anatomia palpacyjna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
RĘKA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Anatomia opisowa kości i połączeń kości. . . . . . . . . . . . 87
Kości nadgarstka, śródręcza i palców . . . . . . . . . . . . . 87
Staw promieniowo-nadgarstkowy, stawy ręki. . . . . . 88
Anatomia opisowa mięśni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Anatomia rentgenowska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Radiogramy ręki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Anatomia funkcjonalna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Anatomia palpacyjna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
ix
x Anatomia praktyczna układu ruchu

Kończyna dolna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Radiogramy stawu kolanowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

Anatomia funkcjonalna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
MIEDNICA I UDO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Anatomia palpacyjna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Anatomia opisowa kości i połączeń kości . . . . . . . . . . . 100
STOPA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
Kość miedniczna i kość udowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Anatomia opisowa kości i połączeń kości. . . . . . . . . . . . 132
Miednica (jako całość), spojenie łonowe,
Kości stępu, śródstopia i palców . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
staw krzyżowo-biodrowy, staw biodrowy. . . . . . . . . . 102
Staw skokowo-goleniowy (skokowy górny), staw
Anatomia opisowa mięśni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
skokowo-piętowy i skokowo-piętowo-łódkowy
Mięśnie obręczy kończyny dolnej i mięśnie uda . . . 105
(skokowy dolny) oraz pozostałe stawy stopy. . . . . . 133
Anatomia rentgenowska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Wysklepienie stopy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Radiogramy miednicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Anatomia opisowa mięśni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Radiogramy stawu biodrowego . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Anatomia rentgenowska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Anatomia funkcjonalna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Radiogramy stopy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Anatomia palpacyjna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Radiogramy stawów skokowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
PODUDZIE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Anatomia funkcjonalna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Anatomia opisowa kości i połączeń kości. . . . . . . . . . . . 119
Anatomia palpacyjna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Kość piszczelowa i kość strzałkowa . . . . . . . . . . . . . . . 119
Staw kolanowy, połączenia kości goleni . . . . . . . . . . . 120
Piśmiennictwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Anatomia opisowa mięśni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Anatomia rentgenowska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Skorowidz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Wprowadzenie
Biologia (bios – życie, logos – nauka) jest nauką o orga-
nizmach żywych. O ich budowie, którą zajmuje się mor-
fologia (morfe –  postać), i  funkcjonowaniu, którą bada
fizjologia (fysis – natura, przyroda). Anatomia jest nauką
należącą do morfologii.
Nazwa nauki –  anatomia –  pochodzi od greckiego
słowa anatemnej, które oznacza rozcinać, rozczłonkować.
Termin ten wskazuje na podstawowy sposób badania na-
ukowego anatomii polegający na otwarciu ciała ludzkiego
i opisie znajdujących się w nim narządów. Podstawowym
rodzajem anatomii jest zatem a n a t o m i a o p i-
s o w a. Jeśli opis dotyczy organizmu zdrowego, prawi-
dłowo ukształtowanego, to mówimy o    a n a t o m i i
p r a w i d ł o w e j. Przeciwieństwem jest natomiast
anatomia patologiczna.
Anatomia opisowa opisuje narządy (organa), które
połączone są w  odrębne układy (systema). W  budowie
organizmu ludzkiego wyróżnia się 10  układów narzą-
dów: kostny (systema ossium), połączeń kości (systema
junc­turae ossium), mięśniowy (systema musculorum),
po­karmowy (systema digestorium), oddechowy (systema
respiratorium), moczowo-płciowy (systema urogenitale),
gruczołów dokrewnych (systema glandulae sine ductibus),
naczyniowy (systema vasorum), nerwowy (systema nervo-
sum) oraz powłokę wspólną (skórę i jej wytwory) i narządy
zmysłów (integumentum communae et organa sensoria).
Układ kostny i układ połączeń kości określane są jako
układ bierny ruchu. Kości pełnią funkcję podporową
naszego ciała, stanowią ochronę wielu narządów, a więk-
szość ich połączeń pozwala na ruch kości względem sie-
bie. Mięśnie są napędem naszego ciała, przemieszczając
czynnie kości w ruchomych połączeniach. Nazywane są
układem czynnym ruchu. Te trzy układy anatomiczne
tworzą wspólnie układ ruchu (systema motorius).
Zważywszy, że celem anatomii jest nie tylko prepara-
cja zwłok, ale przede wszystkim zrozumienie funkcjono-
wania ludzkiego ciała, wyodrębnić możemy też inne jej
rodzaje, których zastosowanie wiąże się z  żywym czło-
wiekiem.
1
Rozdział
A n a t o m i a r a d i o l o g i c z n a (r e n t-
­g e n o w s k a) pozwala zajrzeć do wnętrza organizmu
ludzkiego, bez konieczności jego otwierania. Umiejęt-
ność rozpoznawania szczegółów anatomicznych na rent­
genogramach oraz obrazach MR i TK jest dla współcze-
snego fizjoterapeuty niezbędna do lepszego rozumienia
problemów zdrowotnych pacjenta. Służyć ma też odpo-
wiedniemu prowadzeniu postępowania rehabilitacyj-
nego. W  niniejszym podręczniku zagadnienia anatomii
rentgenowskiej ograniczono do opisu podstawowych
rentgenogramów.
A n a t o m i a f u n k c j o n a l n a ukie-
runkowana jest na analizę czynnościową, szczególnie
w odniesieniu do układu ruchu – ruchów zachodzących
w  różnych stawach i  działania mięśni. Pozwala określić
zależności między budową i funkcją w warunkach zdro-
wia i choroby. Zrozumienie mechaniki połączeń stawów
oraz napędzających je mięśni (z uwzględnieniem ich
współpracy i antagonizmu) decyduje o efektywności re-
habilitacji.
A n a t o m i a p a l p a c y j n a służy prak­
tycznej umiejętności rozpoznawania struktur anatomicz-
nych, co jest niezbędne do prawidłowej terapii w bezpo-
średnim kontakcie z  pacjentem. Świadoma palpacja
struktur anatomicznych stanowi umiejętność nie do
przecenienia w praktyce zawodowej fizjoterapeuty.
W tej części podręcznika zagadnienia w  ujęciu wła-
ściwym dla wymieniowych rodzajów anatomii przedsta-
wiono w odniesieniu do układu ruchu.
Wprowadzenie do anatomii opisowej
Plan budowy ciała ludzkiego, osie
i płaszczyzny ciała
Ciało człowieka zbudowane jest na planie figury dwu-
boczno-symetrycznej. Zbudowane jest z  antymerów
(dwóch symetrycznych, co do planu budowy, ale nie wiel-
1
2 Anatomia praktyczna układu ruchu
Oś pionowa
Płaszczyzna pozioma
Oś strzałkowa
Ryc. 1.1  Osie i płaszczyzny ciała.
kości i kształtu, połów). W budowie wyróżniamy: głowę
(caput), szyję (collum), tułów (truncus): grzbiet (dorsum),
klatkę piersiową (thorax) i  brzuch (abdomen) oraz koń-
czyny (extremitates) – górną (superior) i dolną (inferior).
Przez ciało człowieka przeprowadzić można umowne
osie ciała (axes). Wyróżniamy trzy główne rodzaje osi:
pionowe (axes verticales), przechodzące z góry w dół, po-
przeczne (axes transversales), przechodzące z prawej do
lewej strony, i osie strzałkowe (axes sagittales), przecho-
dzące od przodu do tyłu (ryc. 1.1).
Osie te przecinają się pod kątem prostym. Każda
para osi wyznacza płaszczyznę. Płaszczyzny służą przede
wszystkim do przedstawiania przekrojów narządów. Wy-
różniamy trzy główne rodzaje płaszczyzn: czołowe (pla-
na frontalia), oddzielające część przednią ciała od tylnej,
strzałkowe (plana sagittalia), oddzielające część prawą
od lewej oraz poziome (plana horizontalia), oddzielające
część górną od dolnej (ryc. 1.1).
Do opisu narządów wykorzystuje się podstawowe
określenia w przestrzeni:
• górny (superior) i dolny (inferior),
• przedni (anterior) i tylny (posterior),
• przyśrodkowy (medialis) i boczny (lateralis),
• pośrodkowy (medianus), pośredni (intermedius),
• brzuszny (ventralis) i grzbietowy (dorsalis),
• czaszkowy (cranialis) i ogonowy (caudalis),
• powierzchowny (superficialis) i głęboki (profundus),
• bliższy (proximalis) i dalszy (distalis)
Charakterystyka opisowa układu ruchu
Rodzaje kości
Biorąc pod uwagę kryterium kształtu kości, wyróżniamy
cztery ich rodzaje.
Płaszczyzna Oś poprzeczna
strzałkowa
Płaszczyzna
czołowa
Kości długie – to kości, w których jeden z wymiarów
(w jednej z osi) jest dłuższy od pozostałych. Zaliczamy do
nich przede wszystkim kości kończyn.
Kości płaskie – to kości, w których jeden z wymia-
rów (w jednej z osi) jest krótszy od pozostałych. Są nimi
przede wszystkim niektóre kości czaszki, łopatka i talerz
kości biodrowej.
Kości krótkie – to kości, których wszystkie wymiary
są do siebie podobne. Do nich zaliczamy przede wszyst-
kim kości nadgarstka, stępu i kręgi, zwane inaczej kośćmi
różnokształtnymi.
Kości pneumatyczne – zawierają wewnątrz jamy po-
wietrzne (zatoki). Do kości takich należą wyłącznie kości
czaszki: czołowa, klinowa, szczękowa i sitowa.
Podział szkieletu
Szkielet człowieka dzieli się na cztery części:
szkielet osiowy – obejmuje kręgosłup, żebra i mostek,
kości czaszki – dzielą się na kości mózgoczaszki i trze-
wioczaszki: kości twarzy, kosteczki słuchowe i kość gny-
kową,
kości kończyn – analogicznie zbudowane kończyny gór-
na i dolna; w obu wyróżniamy kości obręczy i kończyny
wolnej, zbudowane z  trzech odcinków: bliższego, środ-
kowego i dalszego (ryc. 1.2).
Podział i rodzaje połączeń kości
Biorąc pod uwagę kryterium struktury łączącej kości,
wyróżniamy połączenia ciągłe oraz przerywane (mazio-
we), czyli stawy.
Połączenia ciągłe (synarthroses) stanowią: połączenia
włókniste (juncturae fibrose) – więzozrosty (syndesmo-
ses), szwy (suturae) i wklinowania (gomphosis), połącze-
nia chrzęstne (juncturae chondronaceae) – chrząstkozro-
 Rozdział 1  Wprowadzenie 3

Kości czaszki

Szkielet osiowy

Kości kończyny górnej

Kości kończyny dolnej

Ryc. 1.2  Schemat szkieletu – widok od przodu i od tyłu.

sty (synchondroses) i spojenia (symphisis) oraz połączenia W stawach mogą występować elementy dodatkowe:
kostne – kościozrosty (synostoses). więzadła, krążki stawowe, łąkotki lub obrąbki stawowe.

Ogólna budowa stawu Podział stawów

Stawem (articulatio) nazywamy połączenie, w  którym
występują trzy składowe:
a) powierzchnie stawowe (facies articulares) – to pokry-
te chrząstką stawową miejsca, którymi kości przy-
legają do siebie; są najczęściej dopasowane, a  jedna
jest negatywem drugiej; kształt powierzchni decyduje
o liczbie i zakresie ruchów,
b) jama stawowa (cavitas articularis) –  to bardzo wą-
ska przestrzeń, wypełniona mazią stawową; niekiedy
w jamie leży krążek, więzadło lub zachyłek błony ma-
ziowej,
c) torebka stawowa (capsula articularis) –  otacza staw,
przyczyniając się do przylegania powierzchni stawo-
wych; zbudowana jest z  dwóch warstw: włóknistej
(zewnętrznej) – pełniącej funkcje ochronne oraz ma-
ziowej (wewnętrznej) – produkującej maź stawową.
Stawy dzielimy według różnych kryteriów na rodzaje.
• Ze względu na liczbę powierzchni stawowych bu-
dujących staw wyróżniamy stawy proste – dwie po-
wierzchnie i złożone – więcej niż dwie powierzchnie
stawowe. Jeśli w jamie stawu leży krążek stawowy, to
staw jest złożony, krążek bowiem też ma powierzch-
nie stawowe.
• Ze względu na kształt powierzchni stawowych wy-
różniamy stawy: kuliste (jedna powierzchnia jest gło-
wą, a druga panewką), kulisto-panewkowe (jak po-
przednie, z tym że panewka jest głębsza), kłykciowe
(obie powierzchnie mają kształt eliptyczny), siodeł-
kowe (powierzchnie mają kształt siodła), zawiasowe
(powierzchnia wypukła ma kształt bloczka, wklęsła
to wcięcie), obrotowe (powierzchnia wypukła ma
kształt walca osadzonego we wklęsłym wydrążeniu),
4 Anatomia praktyczna układu ruchu

płaskie (obie powierzchnie są płaskie i ściśle przyle-
gają do siebie).
• Ze względu na liczbę osi ruchów wyróżniamy stawy:
wieloosiowe (trzy osie ruchu), dwuosiowe i  jedno-
osiowe.
Większość stawów stanowią połączenia, w  których
odbywa się ruch o  większym lub mniejszym zakresie.
Specyficznym rodzajem są stawy płaskie, które tworzą
połączenie półścisłe, bez mechaniki wokół osi.
W podręczniku informacje o  rodzaju stawu, z  uwz­
ględnieniem każdego kryterium, przedstawiono krótko
w podsumowaniu na końcu opisu każdego stawu.
Budowa mięśni
W budowie mięśnia wyróżnia się brzusiec (venter) (część
kurczliwą) i ścięgna (tendines). Ścięgna są częściami nie-
aktywnymi, służącymi umocowaniu mięśnia do kośćca.
Ścięgna zrastają się z  okostną kości. Umocowanie ścię-
gien do kości nazywa się przyczepami.
Wiele mięśni funkcjonuje z  wykorzystaniem narzą-
dów pomocniczych, do których zaliczamy: powięzie
(łącznotkankowe pokrowce otaczające mięsień lub grupę
mięśni), kaletki maziowe (elementy zapobiegające tar-
ciu ścięgien o kość lub inne ścięgno), pochewki ścięgien
(zbliżone są do kaletek maziowych i otaczają ścięgna),
bloczki (elementy najczęściej kostne, zmieniające kieru-
nek przebiegu ścięgna).
Podział i rodzaje mięśni
Ze względu na przebieg włókien mięśniowych wzglę-
dem osi długiej mięśnia wyróżniamy: mięśnie wrzecio-
nowate – w których przebieg włókien mięśniowych jest
równoległy do osi długiej mięśnia, mięśnie pierzaste,
w których włókna dochodzą do osi długiej pod pewnym
kątem, oraz półpierzaste –  których ścięgno przebiega
wzdłuż osi długiej, a  włókna dochodzą do niego tylko
od jednej strony.
Inny podział oparty jest na kształcie mięśnia i liczbie
brzuśców. Wyróżniamy mięśnie płaskie, długie, krótkie,
jedno- i wielobrzuścowe.
Podział topograficzny mięśni
Mięśnie w  organizmie człowieka zlokalizowane są na
wszystkich częściach ciała (ryc. 1.3). Wyróżniamy:

Mięśnie głowy

Mięśnie szyi
Mięśnie tułowia

Mięśnie kończyny
górnej

Mięśnie kończyny dolnej

Ryc. 1.3  Schemat mięśni – widok od tyłu i od przodu.

Głowa, szyja, tułów
GŁOWA
Kostnym rusztowaniem głowy jest czaszka (cranium).
Kości czaszki (ossa cranii) ograniczają przestrzenie i two-
rzą jamy, które służą przede wszystkim ochronie różnych
narządów. Jama czaszki chroni mózgowie, oczodół – na-
rząd wzroku, jama nosowa – narząd powonienia (węchu),
błędnik kostny – narząd słuchu i równowagi, a jama ustna
– narząd smaku i narządy służące do pobierania pokarmu.
Kości podzielone są na dwie grupy. Pierwsza budu-
je górnotylną część czaszki, zwaną mózgoczaszką (neu-
rocranium). Druga tworzy przedniodolną część czaszki,
w skład której wchodzą kości twarzy (ossa faciei). Tę dru-
gą grupę uzupełniają kosteczki słuchowe i kość gnykowa,
tworząc razem trzewioczaszkę (splanchnocranium).
Kości połączone są przede wszystkim w sposób cią-
gły. Są to głównie szwy (suturae). Skostnienie szwów pro-
wadzi do powstania kościozrostów. W obrębie głowy wy-
stępują też wklinowania (gomphosis). Są to umocowania
zębów w  zębodołach. Jedynym połączeniem stawowym
jest parzysty staw skroniowo-żuchwowy (articulatio tem-
poromandibularis).
Mięśnie głowy dzielą się formalnie na trzy grupy:
mięśnie wyrazowe (pozwalają na ruchy skóry twarzy),
mięśnie żuchwy (pozwalają na ruchy żuchwy) i mięśnie
związane z trzewiami (mięśnie języka, podniebienia gał-
ki ocznej i  ucha). Ta ostatnia grupa zwyczajowo opisy-
wana jest w  części dotyczącej narządów wewnętrznych
i narządów zmysłów.
• Mięśnie mimiczne twarzy (wyrazowe) podzielone
są na:
mięśnie sklepienia czaszki – mięsień naczaszny
(m. epi­cranius):
 mięsień potyliczno-czołowy (m. occipitofrontalis)
 mięsień skroniowo-ciemieniowy
(m. temporoparietalis)
mięśnie otoczenia szpary powiek:
 mięsień okrężny oka (m. orbicularis oculi)
 mięsień podłużny (m. procerus)
2
Rozdział
 mięsień marszczący brwi (m. corrugator
supercilii)
mięśnie otoczenia szpary ust:
 mięsień okrężny ust (m. orbicularis oris)
 mięsień obniżacz wargi dolnej (m. depressor labii
inferioris)
 mięsień bródkowy (m. mentalis)
 mięsień obniżacz kąta ust (m. depressor anguli oris)
 mięsień śmiechowy (m. risorius)
 mięsień jarzmowy większy (m. zygomaticus
major)
 mięsień jarzmowy mniejszy (m. zygomaticus
minor)
 mięsień dźwigacz wargi górnej i skrzydła nosa
(m. levator labii superioris alaeque nasi)
 mięsień dźwigacz wargi górnej (m. levator labii
superioris)
 mięsień dźwigacz kąta ust (m. levator anguli oris)
 mięsień policzkowy (m. buccinator)
mięśnie otoczenia nozdrzy:
 mięsień nosowy (m. nasalis)
 mięsień obniżacz przegrody (m. depressor septi)
mięśnie małżowiny usznej:
 mięsień uszny przedni (m. auricularis anterior)
 mięsień uszny górny (m. auricularis superior)
 mięsień uszny tylny (m. auricularis posterior)
• Mięśnie żuchwy – mięśnie żucia (mm. masticatores)
– to cztery pary mięśni umiejscowionych w przycze-
pie początkowym w górnej części czaszki, a w przy-
czepie końcowym niżej – na żuchwie. Ponieważ przy-
czepy początkowe położone są powyżej żuchwy, to
wspólną czynnością wszystkich mięśni żuchwy jest
ruch jej unoszenia. Wyróżniamy:
 mięsień skroniowy (m. temporalis)
 mięsień żwacz (m. masseter)
 mięsień skrzydłowy przyśrodkowy
(m. pterygoideus medialis)
 mięsień skrzydłowy boczny (m. pterygoideus
laterialis)
9
10 Anatomia praktyczna układu ruchu
Anatomia opisowa kości i połączeń kości
MÓZGOCZASZKA I TRZEWIOCZASZKA
MÓZGOCZASZKĘ (neurocranium) tworzy 7 kości kształ-
tujących puszkę mózgową stanowiącą ochronę dla mó-
zgowia. Budują ją głównie kości płaskie. Wyróżniamy ko-
ści nieparzyste: potyliczną, klinową i czołową oraz kości
parzyste: ciemieniową i skroniową.
Kość potyliczna (os occipitale) stanowi tylnodolne
ograniczenie jamy czaszki i składa się z: łuski potylicz-
nej (squama occipitalis), dwóch części bocznych (partes
laterales) i części podstawnej (pars basilaris). Wszystkie
te części ograniczają otwór wielki (foramen magnum).
Kość klinowa (os sphenoidale) stanowi dolne ogra-
niczenie jamy czaszki, wchodząc w  skład jej podstawy.
Składa się z: trzonu (corpus), oraz parzystych skrzydeł
większych (alae majores), skrzydeł mniejszych (alae
minores) i wyrostków skrzydłowatych (processus ptery-
goidei). W trzonie znajduje się parzysta zatoka klinowa
(sinus sphenoidalis).
Kość czołowa (os frontale) stanowi przedniogórne
ograniczenie jamy czaszki. Składa się z: łuski czołowej
(squama frontalis), parzystej części oczodołowej (pars
orbitalis) i części nosowej (pars nasalis). W trzonie znaj-
duje się parzysta zatoka czołowa (sinus frontalis).
Kość ciemieniowa (os parietale), prawa i lewa, tworzą
sklepienie czaszki. Każda kość ma kształt czworobocznej
płytki, w  której wyróżnia się dwie powierzchnie (we-
wnętrzną i zewnętrzną) oraz cztery brzegi (przyśrodko-
wy, boczny, przedni i tylny).
Kość skroniowa (os temporale), prawa i lewa, wcho-
dzą w  skład ścian bocznych czaszki. Każda składa się
z  czterech części: łuskowej (pars squamosa), sutkowej
(pars mastoidea), bębenkowej (pars tympanica) i  ska-
listej (pars petrosa). Od części łuskowej odchodzi do
przodu wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus),
który bierze udział w budowie łuku jarzmowego (arcus
zygomaticus). W miejscu, w którym rozpoczyna się wy-
rostek jarzmowy, położony jest guzek stawowy (tuber-
culum articulare), a z tyłu od niego dół żuchwowy (fossa
mandibularis). Obie struktury stanowią powierzchnie
stawowe dla głowy żuchwy. Część sutkowa zawiera licz-
ne jamy powietrzne zwane komórkami sutkowymi (cel-
lulae mastideae), które są położone w obrębie wyrostka
sutkowatego. Część bębenkowa ogranicza otwór słucho-
wy zewnętrzny (porus acusticus externus). Część skalista
nosi nazwę piramidy (pyramis). Zawiera liczne kanały
dla naczyń krwionośnych i  nerwów. Przechodzi przez
nią przewód słuchowy wewnętrzny (meatus acusticus in-
ternus) prowadzący do błędnika kostnego (labirynthus)
ucha wewnętrznego. Do błędnika kostnego od zewnątrz
dochodzi przewód słuchowy zewnętrzny (meatus acusti-
cus externus).
TRZEWIOCZASZKĘ (splanchnocranium) tworzą 22 kości
podzielone na 3  podgrupy. Wyróżniamy 15  kości twa-
rzy, 3  pary kosteczek słuchowych (młoteczek, kowadeł-
ko i strzemiączko) położonych w jamie bębenkowej oraz
kość gnykową. Ta ostatnia, rozwojowo należąca do czasz-
ki, położona jest na szyi i  nie ma żadnego bezpośred-
niego połączenia z  czaszką. Stanowi miejsce przyczepu
mięśni i krtani.
Kości twarzy dzielą się na kolejne 3 podgrupy: a) ko-
ści parzyste wyczuwalne, b) kości parzyste ukryte i c) ko-
ści nieparzyste.
Kości parzyste wyczuwalne
Kość nosowa (os nasale) – obie kości biorą udział w bu-
dowie grzbietu nosa. Ich dolne brzegi ograniczają otwór
gruszkowaty (apertura piriformis).
Kość jarzmowa (os zygomaticum) – jest kością najbar-
dziej bocznie położoną na twarzy. Zbudowana jest z trzo-
nu (corpus) i  dwóch wyrostków: czołowego (processus
frontalis) i skroniowego (processus temporalis). Bierze on
udział w budowie łuku jarzmowego (arcus zygomaticus).
Szczęka (maxilla) jest, obok żuchwy, największą ko-
ścią twarzoczaszki. Zbudowana jest z  trzonu (corpus)
i  czterech wyrostków: wyrostka czołowego (processus
frontalis), wyrostka jarzmowego (processus zygomati-
cus), wyrostka podniebiennego (processus palatinus)
i wyrostka zębodołowego (processus alveolaris).
Kości parzyste ukryte –  położone są w  naturalnych
otworach twarzy:
Kość łzowa (os lacrimale) –  ma kształt czworobocznej
płytki. Położona jest w przyśrodkowej ścianie oczodołu.
Kość podniebienna (os palatinum) –  leży do tyłu
od szczęki. Zbudowana jest z blaszki pionowej (lamina
perpendicularis) i  poziomej (lamina horizontalis) połą-
czonych pod kątem prostym na kształt litery L. Blaszka
pozioma bierze udział w budowie podniebienia twardego
jamy ustnej.
Małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior)
jest płytką kostną położoną w ścianie bocznej jamy no-
sowej.
Kości nieparzyste
Kość sitowa (os ethmoidale) jest kością położoną w twa-
rzoczaszce pośrodkowo, w  tylnej części jamy nosowej
i oczodołów. Zbudowana jest z blaszki pionowej (lamina
perpendicularis), blaszki sitowej (lamina cribrosa horizon-
talis) oraz parzystego błędnika sitowego (labyrinthus eth-
moidalis). Błędnik sitowy zawiera liczne jamki powietrzne

–  komórki sitowe (cellulae ethmoidales), które wspólnie
tworzą zatokę sitową (sinus ethmoidalis).
Lemiesz (vomer) jest płaską kością budującą przegro-
dę jamy nosowej.
Żuchwa (mandibula) jest największą kością twarzo-
czaszki. Jest także jedyną kością czaszki połączoną stawo-
wo. Zbudowana jest z trzonu (corpus) i parzystej gałęzi
żuchwy (ramus mandibulae). Na powierzchni przedniej
trzonu znajduje się guzowatość bródkowa (proturberan-
tia mentalis), a po jej bokach parzysty otwór bródkowy
(foramen mentale). Od wewnątrz, pośrodku położony
jest parzysty kolec bródkowy (foramen mentale), a po jego
bokach doły dwubrzuściowe (fossae digastricae). Struktu-
ry te stanowią miejsca przyczepu mięśni. Na górnej kra-
wędzi trzonu żuchwy znajduje się łuk zębodołowy (arcus
alveolaris) zawierający zębodoły. Od trzonu, ku górze,
w  miejscach zwanych kątami żuchwy (anguli mandibu-
lae) odchodzą jej gałęzie. Na każdym kącie, od zewnątrz,
położona jest guzowatość żwaczowa (tuberositas masse-
terica), a  od wewnątrz –  guzowatość skrzydłowa (tube-
rositas pterygoidea). Obie guzowatości stanowią miejsca
przyczepu jednoimiennych mięśni. Każda gałąź żuchwy,
w swojej górnej części, podzielona jest na dwa wyrostki.
Przedni nosi nazwę wyrostka dziobiastego (processus co-
ronoideus) i jest miejscem przyczepu mięśnia skroniowe-
Kość czołowa
Kość klinowa
Kość nosowa
Oczodół
Kość jarzmowa
Szczęka
Żuchwa
Ryc. 2.1  Boczna ściana czaszki.
Rozdział 2  Głowa, szyja, tułów 11
go. Tylny to wyrostek kłykciowy (processus condylaris),
którego górną część stanowi głowa żuchwy (caput man-
dibulae). Głowa zaopatrzona jest w powierzchnię stawo-
wą. Poniżej głowy znajduje się przewężenie zwane szyjką
żuchwy (collum mandibulae). Po wewnętrznej stronie ga-
łęzi żuchwy przebiega kresa żuchwowo-gnykowa (linea
mylohyoidea) stanowiąca miejsce przyczepu mięśnia żu-
chwowo-gnykowego.
C Z A S Z K A J A KO C A ŁO Ś Ć
Górna ściana czaszki zwana jest sklepieniem (calvaria).
Przednią jego część stanowi kość czołowa, wchodząca
równocześnie w  skład górnego odcinka twarzoczaszki.
Dolną granicę stanowi brzeg nadoczodołowy (margo
supraorbitalis) oddzielający sklepienie czaszki od oczo-
dołów. Nad brzegami są widoczne łuki brwiowe (arcus
superciliares). Pomiędzy łukami, nad nasadą nosa, znaj-
duje się gładka powierzchnia zwana gładzizną (glabella).
Po bokach kości czołowej, powyżej łuków brwiowych,
leży parzyste uwypuklenie zwane guzem czołowym (tu-
ber frontale). Na górnej ścianie, łukowato, od prawej do
lewej strony przebiega szew łączący kość czołową z kość-
mi ciemieniowymi. Jest to szew wieńcowy (sutura coro-
nalis). Obie kości ciemieniowe połączone są pośrodko-
Kresa skroniowa górna
Kresa skroniowa dolna
Kość ciemieniowa
Szew łuskowy
Kość skroniowa
Kość potyliczna
Otwór słuchowy zewnętrzny
Wyrostek sutkowaty
Wyrostek rylcowaty
Łuk jarzmowy
12 Anatomia praktyczna układu ruchu
wo szwem strzałkowym (sutura sagittalis). W  obrębie
każdej z kości, na górnej powierzchni czaszki, występuje
duże uwypuklenie zwane guzem ciemieniowym (tuber
parietale). Z tyłu kości ciemieniowe łączą się z łuską kości
potylicznej szwem węgłowym (sutura lambdoidea).
Tylna ściana czaszki utworzona jest od góry przez
kości ciemieniowe, a od dołu przez łuskę kości potylicz-
nej. Są one połączone szwem węgłowym. W obrębie ko-
ści potylicznej występuje dobrze wyczuwalne zgrubienie
zwane guzowatością potyliczną zewnętrzną (protube-
rantia occipitalis externa). Poniżej tej guzowatości biegną
trzy poprzeczne listewki kostne nazywane kresami kar-
kowymi (lineae nuchae), będące miejscem przyczepów
mięśni.
Boczna ściana czaszki utworzona jest od góry przez
kość ciemieniową, która przez szew łuskowy (sutura
squa­mosa) łączy się z kością skroniową. W przedniej czę-
ści tej powierzchni położona jest kość klinowa. W górnej
części tej ściany znajdują się listewki kostne zwane kre-
są skroniową górną (linea temporalis superior) i  kresą
skroniową dolną (linea temporalis inferior). Z uwagi na
nieznaczne zagłębienie, ściana boczna tworzy dół skro-
niowy (fossa temporalis). Zewnętrznym ograniczeniem
tego dołu jest łuk jarzmowy (arcus zygomaticus). Z tyłu
łuku położony jest otwór słuchowy zewnętrzny (porus
acusticus externus) prowadzący do przewodu słucho-
wego zewnętrznego (meatus acusticus externus). Do
tyłu od otworu występuje zgrubiały wyrostek sutkowa-
ty kości skroniowej (processus mastoideus), a do przodu
i  przyśrodkowo –  wyrostek rylcowaty (processus stylo-
ideus), które są miejscami przyczepu mięśni (ryc. 2.1).
Dolna ściana czaszki to podstawa czaszki (basis cra-
ni). Od tyłu tworzy ją kość potyliczna. W jej centralnej
części położony jest otwór wielki (foramen magnum)
prowadzący do wnętrza czaszki. Po jego obu stronach
leżą kłykcie potyliczne (condyli occipitales), służące do
po­ łączenia z  pierwszym kręgiem szyjnym. Podstawę
kłykcia przebija kanał nerwu podjęzykowego (canalis
hypo­glossalis), przez który przechodzi XII nerw czaszko-
wy. Bocznie od kłykci podstawę czaszki budują piramidy
kości skroniowej. Z  piramidy wystaje ku dołowi długi
i cienki wyrostek rylcowaty (processus styloideus), będą-
cy miejscem przyczepu mięśni. Między piramidą a kością
potyliczną znajduje się otwór szyjny (foramen jugulare),
przez który przechodzą nerwy i  naczynia krwionośne.
U podstawy łuku jarzmowego położony jest dół żuchwo-
wy (fossa mandibularis), a przed nim – guzek stawowy
(tuberculum articulare). Do przodu od kości skroniowej
znajduje się kość klinowa. Widoczny jest w niej niewiel-
ki otwór owalny (foramen ovale), będący przejściem dla
nerwu żuchwowego (V3). Pośrodkowo położone jest wyj-
ście z jamy nosowej – nozdrza tylne (choanae), ograni-
czone po bokach przez wyrostki skrzydłowate (processus
pterygoidei) kości klinowej .
W przedniej części podstawy czaszki znajdują się ko-
ści trzewioczaszki. Budują one podniebienie twarde (pa-
latum durum) utworzone przez: kości szczękowe i blaszki
poziome kości podniebiennych. Od przodu podniebienie
twarde ograniczone jest przez łuk zębowy górny (arcus
alveolaris superior), utworzony przez obie szczęki. Zęby
szczęk osadzone są w zagłębieniach zwanych zębodoła-
mi (alveoli dentales).
Przednia ściana czaszki utworzona jest w górnej czę-
ści przez kość czołową. Poniżej budują ją kości twarzo-
czaszki. Centralną część przedniej ściany czaszki zajmują
oczodoły. Stanowią one ochronę dla narządu wzroku.
Między oczodołami położona jest jama nosowa (ryc. 2.2).
Oczodół (orbita) ma kształt czworościennej piramidy,
podstawą (otwartą) skierowaną do przodu, a wierzchoł-
kiem do tyłu. Podstawa nosi nazwę wejścia do oczodołu
(aditus orbitae). Jest ono ograniczone przez dobrze wy-
czuwalną krawędź. Górna jej część zwana jest brzegiem
nadoczodołowym, a  dolna brzegiem podoczodoło-
wym. W przyśrodkowej części brzegu nadoczodołowego
znajduje się wcięcie lub otwór nadoczodołowy (incisura
[foramen] supraorbitalis), przez który przechodzi na ze-
wnętrzną powierzchnię czaszki gałąź nerwu ocznego
(V1). Wewnątrz oczodołu, w  obrębie jego wierzchołka,
rozpoczyna się kanał wzrokowy (canalis opticus), któ-
rym nerw wzrokowy (II) i tętnica oczna przechodzą
z oczodołu do wnętrza czaszki. W oczodole wyróżniamy
cztery ściany: górną, dolną, przyśrodkową i boczną. Po-
szczególne ściany budują:
a) ściana górna: część oczodołowa kości czołowej
i skrzydło mniejsze kości klinowej,
b) ściana dolna: trzon szczęki i kości jarzmowej, wyro-
stek oczodołowy kości podniebiennej,
c) ściana przyśrodkowa: wyrostek czołowy szczęki, kość
łzowa, błędnik kości sitowej, kość klinowa,
d) ściana boczna: trzon kości jarzmowej i skrzydło więk-
sze kości klinowej.
Poza kanałem wzrokowym w każdym oczodole znaj-
dują się dwie szczeliny. Szczelina oczodołowa górna
(fissura orbitalis superior) prowadzi do wnętrza czasz-
ki, stanowiąc przejście dla nerwów mięśni oka. Przez
szczelinę oczodołową dolną (fissura orbitalis inferior)
przechodzi nerw pod­ oczodołowy przeznaczony m.in.
dla zębów szczęk. W boczno-górnej części oczodołu wy-
stępuje zagłębienie zwane dołem gruczołu łzowego (fos-
sa glandulae lacrimalis), w którym położony jest gruczoł
łzowy. Na ścianie przyśrodkowej oczodołu znajduje się
dół woreczka łzowego (fossa sacci lacrimalis), który jest
początkiem kanału nosowo-łzowego (canalis nasolacri-
malis) odprowadzającego łzy do jamy nosowej.

Między oczodołami leży jama nosowa (cavitas nasi).
Wejście do jamy, zwane otworem gruszkowatym (aper-
tura piriformis), ograniczone jest przez kości nosowe
i szczęki. Jama nosowa przedzielona jest cienką, pionową
przegrodą nosa (septum nasi) na dwie części. W każdej
połowie wyróżniamy cztery ściany. Poszczególne ściany
budują:
a) ścianę górną: kości nosowe i kolec nosowy kości czoło-
wej, blaszka sitowa kości sitowej i trzon kości klinowej,
b) ścianę dolną (dno jamy nosowej) –  podniebienie
twarde: wyrostki podniebienne obu szczęk i  blaszki
poziome kości podniebiennych,
c) ścianę przyśrodkową (przegroda nosa): lemiesz
i blaszka pionowa kości sitowej,
d) ścianę boczną: trzon i wyrostek czołowy szczęki, kość
łzowa, małżowina nosowa dolna, błędnik kości sito-
wej, blaszka pionowa kości podniebiennej i wyrostek
skrzydłowaty kości klinowej.
Na bocznych ścianach jamy nosowej znajdują się
cienkie, zagięte blaszki kostne zwane małżowinami no-
sowymi. Małżowina nosowa dolna (concha nasalis infe-
rior), największa ze wszystkich, jest samodzielną kością.
Dwie pozostałe: małżowina nosowa środkowa (concha
Wcięcie lub otwór
nadoczodołowy
Kość klinowa
Szczeliny oczodołowe
górna i dolna
Otwór podoczodołowy
Otwór gruszkowaty
Żuchwa
Otwór bródkowy
Ryc. 2.2  Przednia ściana czaszki – twarzoczaszka.
Rozdział 2  Głowa, szyja, tułów 13
nasalis media) i małżowina nosowa górna (concha na-
salis superior) są wyrostkami kości sitowej. Małżowiny
położone są poziomo, równolegle do siebie. Ograniczają
wraz ze ścianą boczną przestrzenie zwane przewodami
nosowymi. Pod małżowiną nosową dolną leży przewód
nosowy dolny (meatus nasi inferior), do którego uchodzi
przewód nosowo-łzowy. Powyżej znajduje się małżowina
nosowa środkowa ograniczająca przewód nosowy środ-
kowy (meatus nasi medius). Do przewodu tego uchodzą
zatoki: czołowa, szczękowa i  część zatoki sitowej. Naj-
wyżej położona jest małżowina nosowa górna. Ograni-
cza przewód nosowy górny (meatus nasi superior), do
którego uchodzi pozostała część zatoki sitowej. Czwarta
z zatok – zatoka klinowa – uchodzi w górnotylnej części
jamy nosowej, w miejscu zwanym zachyłkiem klinowo-
-sitowym (recessus sphenoethmoidalis).
Na przedniej ścianie czaszki, poniżej oczodołów,
w obrębie kości szczękowej znajduje się duży otwór pod­
oczodołowy, przez który na twarz wychodzi nerw pod­
oczodołowy (V2). Środkową część twarzy stanowią kości
szczękowe. Ich wyrostki zębodołowe tworzą łuk zębodo-
łowy górny. W  zębodołach tego łuku osadzone są zęby
górne.
Kość czołowa
Kość ciemieniowa
Kość skroniowa
Oczodół
Dół woreczka łzowego
Kość jarzmowa
Jama nosowa
Małżowina nosowa dolna
Lemiesz
Guzowatość bródkowa
14 Anatomia praktyczna układu ruchu
Powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki (ba-
sis cranii interna). Powierzchnia wewnętrzna podsta-
wy czaszki ze względu na swoje ukształtowanie tworzy
doły czaszki (fossae cranii). Wyróżnia się trzy doły, które
schodkowato obniżają się od przodu ku tyłowi. Ukształ-
towanie dołów czaszki wywołane jest powierzchnią dol-
ną mózgowia (ryc. 2.3).
Dół przedni czaszki (fossa cranii anterior). Jest naj-
płytszy spośród dołów. Zbudowany jest z części oczodo-
łowej kości czołowej, blaszki sitowej kości sitowej oraz
z  trzonu i  skrzydeł mniejszych kości klinowej. Przez
otwory blaszki sitowej (foramina cribrosa) kości sitowej
przedostają się z jamy nosowej do wnętrza czaszki włók-
na nerwów węchowych (I – nn. olfactorii).
Dół środkowy czaszki (fossa cranii media). Jest nieco
głębszy niż poprzedni. Składa się z części środkowej i sy-
metrycznych części bocznych.
Część środkowa zbudowana jest z trzonu kości klino-
wej i części podstawnej kości potylicznej. Zawiera zagłę-
bienie zwane  siodłem tureckim (sella turcica), w którym
umieszczona jest przysadka mózgowa. Z przodu znajduje
się bruzda skrzyżowania nerwów wzrokowych (sulcus
chiasmatis), prowadząca do przodu do kanałów wzro-
Bruzda skrzyżowania
nn. wzrokowych
Siodło tureckie
Otwór okrągły
Otwór owalny
Otwór kolcowy
Piramida kości skroniowej
Stok
Ryc. 2.3  Doły czaszki.
kowych, przez które przechodzą oba nerwy wzrokowe
(II – n. opticus).
Część boczna (parzysta) utworzona jest przez skrzy-
dło większe kości klinowej, łuskę i piramidę kości skro-
niowej. W  przedniej części dołu znajduje się szczelina
oczodołowa górna (fissura orbitalis superior), przez
którą przechodzą do oczodołu nerwy przeznaczone dla
oka: okoruchowy (III –  n. oculomotorius), bloczkowy
(IV – n. trochlearis), oczny (V1 – n. ophthalmicus) i od-
wodzący (VI – n. abducens). Kolejno, do tyłu od szcze-
liny oczodołowej górnej, położone są inne otwory dla
nerwów i  naczyń krwionośnych: otwór okrągły (fora-
men rotundum) przeznaczony dla nerwu szczękowego
(V2 – n. maxillaris) i otwór owalny (foramen ovale) dla
nerwu żuchwowego (V3 – n. mandibularis). Z tyłu i nie-
co bocznie położony jest otwór kolcowy (foramen spi-
nosum), a dalej – otwór poszarpany (foramen lacerum).
Dół tylny czaszki (fossa cranii posterior). Jest najgłęb-
szym z dołów czaszki. W części środkowej utworzony jest
przez część podstawną i  części boczne kości potylicznej
oraz trzon kości klinowej. Z  boku tworzą go: piramida
i  część sutkowa kości skroniowej oraz łuska kości poty-
licznej. Pośrodku dołu położony jest otwór wielki czaszki
Kość czołowa
Kość sitowa (blaszka sitowa)
Kość klinowa (trzon)
Skrzydło mniejsze kości klinowej
Skrzydło większe kości klinowej
Kość skroniowa
Otwór słuchowy wewnętrzny
Otwór szyjny
Otwór wielki
Kość potyliczna

(foramen magnum), który służy do połączenia kanału krę-
gowego z czaszką. W dole tym leżą otwory przeznaczone
dla kolejnych nerwów czaszkowych. W piramidzie znaj-
duje się otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus in-
ternus) prowadzący do przewodu słuchowego wewnętrz-
nego, w  którym jest nerw twarzowy (VII  –  n.  facialis)
i  nerw przedsionkowo-ślimakowy (VIII –  n. vestibulo-
cochlearis). Do tyłu od tego otworu znajduje się otwór
szyjny (foramen jugulare), przez który przechodzą nastę-
pujące nerwy: językowo-gardłowy (IX – n. glossopharyn-
geus), błędny (X – n. vagus) i dodatkowy (XI – n. acces-
sorius). Od strony bocznej otworu wielkiego, w nasadzie
każdego z kłykci potylicznych, widoczny jest kanał ner-
wu podjęzykowego (canalis hypoglossalis) przeznaczony
dla n. podjęzykowego (XII – n. hypoglossus).
S Z W Y, S TAW S K R O N I O W O - Ż U C H W O W Y
Kości czaszki połączone są głównie w sposób ciągły.
Jedynie żuchwa łączy się swoimi gałęziami z  kośćmi
skroniowymi parzystym stawem skroniowo-żuchwo-
wym. Połączenia ciągłe bazują głównie na więzo­zrostach
i chrząstkozrostach. Do pierwszej grupy należą wklino-
wania (gomphosis) –  służące mocowaniu zębów w  zę-
bodołach oraz szwy. Szwy (suturae) łączą poszczególne
kości zarówno mózgoczaszki, jak i  twarzoczaszki. Do
najbardziej charakterystycznych szwów zaliczamy połą-
czenia kości mózgoczaszki: szew wieńcowy (sutura coro-
nalis), szew strzałkowy (sutura sagittalis) i szew węgło-
wy (sutura lambdoidea) (wskazane przy opisie sklepienia
Dół żuchwowy Guzek stawowy
Krążek stawowy
Głowa żuchwy
Więzadło rylcowo-żuchwowe
Ryc. 2.4  Staw skroniowo-żuchwowy.
Rozdział 2  Głowa, szyja, tułów 15
czaszki). Inne to m.in.: szew klinowo-czołowy (sutura
sphenofrontalis), szew klinowo-ciemieniowy (sutura
sphenoparietalis), szew klinowo-łuskowy (sutura sphe-
nosquamosa), szew czołowo-jarzmowy (sutura frontozy-
gomatica), szew czołowo-nosowy (sutura frontonasalis),
szew czołowo-szczękowy (sutura frontomaxillaris), szew
podniebienny pośrodkowy i poprzeczny (sutura palati-
na mediana et transversa).
Staw skroniowo-żuchwowy (articulatio temporoman-
dibularis) jest jedynym (parzystym) połączeniem sta-
wowym kości czaszki. Wypukła powierzchnia stawowa
głowy żuchwy łączy się z  wklęsło-wypukłą powierzch-
nią dołu żuchwowego i  guzka stawowego kości skro-
niowej. W  jamie stawu położony jest krążek stawowy
zbudowany z  chrząstki włóknistej, zrośnięty obwodo-
wo z torebką stawową. Jego zadaniem jest dopasowanie
do siebie powierzchni stawowych przylegających kości.
Staw obejmuje gruba i luźna torebka stawowa. Jest ona
od strony bocznej wzmocniona więzadłem bocznym
(lig. laterale), a  od strony przyśrodkowej –  więzadłem
rylcowo-żuchwowym (lig. stylomandibulare) i klinowo-
-żuchwowym (lig. sphenomandibulare). Oba stawy są ze
sobą sprzężone (ryc. 2.4).
R O D Z A J I M E C H A N I K A S TA W U
Staw złożony, wieloosiowy. Ruchy:
• wysuwanie i cofanie lub ruch w przód i tył,
• unoszenie i opuszczanie lub ruch w górę i dół,
• ruchy boczne lub ruchy żucia.
Mięsień skrzydłowy boczny
16 Anatomia praktyczna układu ruchu
Anatomia opisowa mięśni
MIĘŚNIE MIMICZNE I MIĘŚNIE ŻUCHWY
Do mięśni mimicznych zalicza się mięsień naczaszny
oraz mięśnie ulokowane wokół naturalnych otworów
twarzy, w okolicy: oka, szpary ust, nosa i ucha. Mięśnie
żuchwy to 4 mięśnie, których wspólne oddziaływanie na
żuchwę polega na jej unoszeniu.
MIĘŚNIE MIMICZNE (ryc. 2.5)
Mięśnie mimiczne, określane inaczej jako mięśnie wyra-
zowe, decydują o zmianach kształtu skóry twarzy, nada-
jąc jej odpowiedni wyraz –  mimikę. Wyróżniają się na
tle innych mięśni szkieletowych następującymi cechami:
1. co najmniej jeden przyczep mają w tkance podskór-
nej, kurcząc się poruszają skórą,
2. nie posiadają powięzi (poza m. policzkowym),
3. występują w  postaci cienkich blaszek mięśniowych
lub pęczków,
4. pozostają pod silnym wpływem stanów emocjonal-
nych, które wyraźnie przejawiają się w mimice i gry-
masach twarzy,
5. nie tworzą zwartych ścięgien, włókna mięśniowe
przechodzą w pojedyncze zakończenia ścięgniste na-
dające przyczepom „pędzelkowaty” wygląd,
6. unerwione są nerwem twarzowym (VII),
7. charakteryzują się dużym zróżnicowaniem między-
osobniczym, jak również między dwiema częściami
twarzy jednego osobnika.
MIĘSIEŃ SKLEPIENIA CZASZKI
Mięsień naczaszny (musculus epicranius) położony jest
na sklepieniu czaszki. Składa się on z dwóch części: mię-
śnia potyliczno-czołowego (musculus occipitofrontalis)
i  skroniowo-ciemieniowego (musculus temporoparie-
talis). Oba mięśnie połączone są szerokim, płaskim roz-
cięgnem zwanym czepcem ścięgnistym (galea aponeu-
rotica). Czepiec ten tworzy wspólne ścięgno końcowe
dla obu mięśni. Mięsień potyliczno-czołowy składa się
z brzuśca czołowego i potylicznego.
CZYNNOŚĆ
Najbardziej aktywny jest brzusiec czołowy. Jego
skurcz unosi brwi do góry i wywołuje fałdy poprzecz-
ne na czole.
MIĘŚNIE OKOLICY OKA
Wokół oczodołu przebiega mięsień okrężny oka
(musculus orbicularis oculi). Składa się z  trzech części.
Część powiekowa buduje ściany powieki górnej i dolnej.
Część oczodołowa otacza wejście do oczodołu. Część
łzowa jest najmniejsza i połączona z woreczkiem łzowym.
CZYNNOŚĆ
Skurcz całego mięśnia zaciska powieki tak, jak przy
mocnym oświetleniu. Bierze udział w  mruganiu po-
wiekami oraz w mechanizmie odpływu łez z oczodołu
do jamy nosowej.
Na wysokości łuków brwiowych kości czołowej prze-
biega mięsień marszczący brwi (musculus corrugator
supercilii).
CZYNNOŚĆ
Skurcz wywołuje kilka pionowych bruzd skórnych na
nasadzie nosa.
Mięsień podłużny (musculus procerus) leży między
brwiami.
CZYNNOŚĆ
Odpowiada za powstawanie poprzecznych fałd na na-
sadzie nosa.
MIĘŚNIE OKOLICY SZPARY UST
Mięsień okrężny ust (musculus orbicularis oris) położo-
ny jest podobnie jak mięsień okrężny oka – tworzy sze-
roki pierścień dookoła szpary ust, stanowiąc zrąb wargi
górnej i  dolnej. Włókna obwodowe tworzą część war-
gową, włókna położone bliżej czerwieni wargowej two-
rzą  część brzeżną.
CZYNNOŚĆ
Mięsień jest zwieraczem szpary ust. Ponadto przyci-
ska wargi do zębów i wysuwa wargi do przodu.
W okolicy bródki znajduje się silny mięsień bródkowy
(musculus mentalis).
CZYNNOŚĆ
Wpływa on na kształt i  wielkość okolicy bródkowej
i  pogłębia poprzecznie biegnącą bruzdę bródkowo-
-wargową.
W okolicy trzonu żuchwy znajduje się mięsień obni-
żający wargę dolną (musculus depressor labii inferio-
ris), którego włókna przedłużają się w  mięsień szeroki
szyi. Bardziej bocznie leży mięsień obniżający kąt ust
(musculus depressor anguli oris).
CZYNNOŚĆ
Oba mięśnie obniżają części zawarte w  nazwie, jak
przy uczuciu strachu lub płaczu.
 Rozdział 2  Głowa, szyja, tułów 17

Brzusiec czołowy mięśnia Czepiec ścięgnisty

potyliczno-czołowego

Mięsień okrężny oka

Mięsień marszczący brwi

Mięsień skroniowo-
-ciemieniowy
Mięsień podłużny

Mięsień dźwigacz wargi

górnej i skrzydła nosa

Mięsień nosowy
Mięsień jarzmowy większy
Mięsień dźwigacz wargi
górnej
Mięsień dźwigacz wargi
Mięsień jarzmowy mniejszy górnej

Mięsień śmiechowy

Mięsień obniżacz wargi Mięsień obniżacz kąta ust

dolnej

Mięsień szeroki szyi

Mięsień bródkowy

Ryc. 2.5  Mięśnie mimiczne twarzy.

Od kości jarzmowej do okolicy kącika ust biegną mię-
sień jarzmowy większy i  mięsień jarzmowy mniejszy
(musculus zygomaticus major et minor). Dół nadkło-
wy wypełniony jest przez mięsień dźwigacz kąta ust
(musculus levator anguli oris). W  okolicy bruzdy no-
sowo-wargowej znajdują też: mięsień dźwigacz war-
gi górnej (musculus levator labii superioris) i  mięsień
dźwigacz wargi górnej i skrzydła nosa (musculus leva-
tor labii superioris alaeque nasi). Natomiast bocznie od
kąta ust leży mięsień śmiechowy (musculus risorius).
Ten ostatni występuje stale u dzieci, ale z wiekiem często
zanika. Może utrzymywać się jednak jednostronnie lub
obustronnie.
CZYNNOŚĆ
Nadają one kształt biegnącej łukowato bruździe no-
sowo-wargowej. Unoszą kąt ust i  pociągają do tyłu
jak przy uśmiechaniu się i  uczuciu radości. Mięsień
śmiechowy pociąga kąt ust w  bok, tworząc w  skórze
policzka zagłębienie zwane „dołkiem śmiechowym”
towarzyszące śmiechowi (lirycznie zwane „wyciskiem
paluszka Amora” (Amoris digitulo impressum)).
Na bocznej ścianie czaszki położony jest mięsień policz-
kowy (musculus buccinator). Mięsień ten bierze udział
w budowie policzka, tworząc jedną z jego warstw. Prze-
bity jest przewodem ślinianki przyusznej. Jako jedyny
z grupy mięśni wyrazowych posiada powięź (przyuszni-
czo-żwaczową).
MIĘŚNIE OKOLICY NOSA
W okolicy nozdrzy znajduje się mięsień nosowy
(musculus nasalis). Pokrywa on od zewnątrz ściany nosa,
poruszając nieznacznie skrzydłami nosa.
CZYNNOŚĆ
Wpływa na kształt bruzdy nosowo-wargowej.
Pod nosem, pośrodkowo położony jest mięsień obni-
żacz przegrody (musculus depressor septi).
CZYNNOŚĆ
Obniża przegrodę nosa.
18 Anatomia praktyczna układu ruchu
MIĘŚNIE OKOLICY UCHA
Wokół małżowiny usznej znajdują się trzy szczątkowe
mięśnie. Są to: mięsień uszny przedni, mięsień uszny
górny i  mięsień uszny tylny (musculus auricularis an-
terior, superior et posterior). Ponadto w  obrębie samej
małżowiny usznej na chrząstce występuje kilka drobnych
mięśni.
CZYNNOŚĆ
Czynność jest mocno uwsteczniona. Rzadko oddzia-
łują na małżowinę uszną, pociągając ją odpowiednio
w przód, górę lub tył.
Do mięśni mimicznych zaliczamy też leżący na szyi mię-
sień szeroki szyi (platysma). Jego cechy anatomiczne
i czynnościowe odpowiadają cechom mięśni wyrazowych.
Stanowi przedłużenie mięśnia obniżacza wargi dolnej
i kończy się w skórze na wysokości I–II żebra. Zmniejsza
nacisk na żyłę szyjną zewnętrzną.
UNERWIENIE
Mięśnie wyrazowe unerwia nerw twarzowy (n. facialis
– VII nerw czaszkowy).
MIĘŚNIE ŻUCHWY
Mięsień skroniowy (musculus temporalis). Wypełnia cały
dół skroniowy, który stanowi jego przyczep początkowy.
Ma kształt wachlarza, którego włókna biegną od obwodu
Ryc. 2.6  Mięśnie żuchwy.
wyznaczonego brzegami dołu skroniowego (kresą skro-
niową dolną) do wyrostka dziobiastego żuchwy, który
jest miejscem przyczepu końcowego (ryc. 2.6).
CZYNNOŚĆ
Unosi żuchwę. Część tylna mięśnia cofa wysuniętą żu-
chwę. Ponadto obraca żuchwę na zewnątrz.
Mięsień żwacz (musculus masseter) jest grubym, pro-
stokątnym mięśniem położonym na gałęzi żuchwy. Ze-
wnętrzna powierzchnia mięśnia oddzielona jest powięzią
od ślinianki przyusznej. Składa się z dwóch warstw: po-
wierzchownej, której przyczep początkowy znajduje się
na dolnym brzegu kości jarzmowej i  łuku jarzmowym,
oraz głębokiej przyczepionej do tylnej części łuku jarz-
mowego. Przyczep końcowy znajduje się na guzowatości
żwaczowej żuchwy (na zewnętrznej powierzchni kąta żu-
chwy) (ryc. 2.6).
CZYNNOŚĆ
Unosi żuchwę i obraca ją na zewnątrz. Część powierz-
chowna wysuwa żuchwę (działa antagonistycznie do
części tylnej mięśnia skroniowego).
Mięsień skrzydłowy boczny i  mięsień skrzydłowy
przyśrodkowy (musculus pterygoideus lateralis et media-
lis) położone są po wewnętrznej stronie gałęzi żuchwy.
Oba mięśnie rozpoczynają się na wyrostku skrzydło-
watym kości klinowej, a kończą się na wewnętrznej po-
wierzchni żuchwy. Część włókien końcowych mięśnia
Mięsień skroniowy
Powięź skroniowa
Mięsień żwacz – warstwa
powierzchowna (przecięta)
 Rozdział 2  Głowa, szyja, tułów 19

skrzydłowego bocznego dochodzi do torebki stawu skro-

niowo-żuchwowego, powodując jej napięcie.

CZYNNOŚĆ
2
Mięsień skrzydłowy przyśrodkowy unosi żuchwę 1
i jednostronnie skręca ją na zewnątrz.
Mięsień skrzydłowy boczny działa przeciwnie do tylnej
części mięśnia skroniowego, wysuwając żuchwę. Po-
4 3
nadto skręca żuchwę do wewnątrz (skurcz jednostron-
ny prawego mięśnia powoduje ruch brody w  stronę 15
16
lewą).

UNERWIENIE
Pochodzi od trzeciej gałęzi nerwu trójdzielnego
5
(V nerw czaszkowy) – nerwu żuchwowego (V3). 6
17
POWIĘZIE 7
Mięśnie żwaczowe pokryte są powięziami. Na bocz- 8
nej ścianie czaszki przebiega powięź skroniowa (fascia
temporalis). Dochodzi ona do łuku jarzmowego dwo- 9
ma blaszkami, pomiędzy którymi odkłada się tkanka
tłuszczowa. Jej zanik widoczny jest w postaci zapadania 10 12 13 11 14
się okolicy skroniowej. Mięsień żwacz pokryty jest po- Ryc. 2.7  Czaszka – projekcja potyliczno-czołowa.
więzią żwaczową (fascia masseterica), która biegnąc ku
tyłowi, dochodzi do ślinianki przyusznej, a ku dołowi
przedłuża się w  blaszkę powierzchowną powięzi szyi. STRUKTURY CZASZKI NA ZDJĘCIU RENTGENOWSKIM
W PROJEKCJI POTYLICZNO-CZOŁOWEJ (ryc. 2.7):
Ponadto na głowie znajdują się: powięź policzkowo-
-gardłowa (fascia buccopharyngea) i  powięź przyusz-   1. zatoka czołowa
nicza (fascia parotidea).   2. szew strzałkowy
  3. grzebień koguci
  4. szew węgłowy
Anatomia rentgenowska   5. część skalista kości skroniowej
  6. przewód słuchowy wewnętrzny
RADIOGRAMY CZASZKI   7. wyrostek sutkowaty kości skroniowej
Główne elementy radiogramu czaszki w projekcjach po-   8. podstawa kości potylicznej
tyliczno-czołowej i bocznej:   9. część boczna kręgu szczytowego
• mózgoczaszka: zbudowana z kości czołowej, ciemie- 10. ząb kręgu obrotowego
niowych i potylicznej tworzących sklepienie czaszki 11. dno zatoki szczękowej
–  widoczne w  górnej części zdjęcia rtg, o  kształcie 12. przegroda nosowa
kopuły, kości połączone są więzozrostami w postaci 13. siodło tureckie
szwów (strzałkowy, wieńcowy i  węgłowy), w  cen- 14. szczelina oczodołowa górna
tralnej części zdjęcia w projekcji potyliczno-czoło- 15. skrzydło większe kości klinowej
wej wyrzutowana jest zatoka czołowa położona gór- 16. skrzydło mniejsze kości klinowej
nobocznie do sklepienia jamy nosowej, w  projekcji 17. otwór okrągły
bocznej widoczna jest też zatoka klinowa;
• twarzoczaszka: centralną część zajmuje jama nosowa, STRUKTURY CZASZKI NA ZDJĘCIU RENTGENOWSKIM
po jej bocznej stronie widoczne są oczodoły, zidenty- W PROJEKCJI BOCZNEJ (ryc. 2.8):
fikować można także nieostro zarysowane struktury
kości klinowej, skroniowej oraz drobnych kości twa-   1. śródkoście (diploë)
rzy, w dolnej części widoczna jest żuchwa,   2. szew wieńcowy
• na radiogramach czaszki widać najczęściej również   3. skrzydło większe kości klinowej
kręgi odcinka szyjnego kręgosłupa.   4. dół przysadki (siodła tureckiego)
20 Anatomia praktyczna układu ruchu

7
10

9
12

11

6 15 16 5 13 4 8 14
Ryc. 2.8  Czaszka – projekcja boczna.

  5. grzbiet siodła żuchwy wykonuje obrót względem krążka z  równocze-

 6. stok snym przesunięciem się ku przodowi i w dół. Przy zamy-
  7. zatoka czołowa kaniu ust następuje ruch odwrotny.
  8. zatoka klinowa W płaszczyźnie poprzecznej wykonywane są ruchy
  9. wyrostek podniebienny szczęki wysuwania i cofania. Przy wysuwaniu żuchwy (protrak-
10. szew węgłowy cja) głowa żuchwy wraz z  krążkiem przesuwają się ku
11. przewód słuchowy zewnętrzny przodowi na szczyt guzka stawowego. Postępowy ruch
12. komórki wyrostka sutkowatego kości skroniowej składowych stawu jest możliwy dzięki luźnej torebce sta-
13. guzek stawowy kości skroniowej (w stawie skronio- wowej zespolonej z obwodową częścią krążka stawowego.
wo-żuchwowym) Przy cofaniu żuchwy (retrakcja) następuje ruch odwrotny.
14. wyrostek dziobiasty żuchwy Trzeci rodzaj ruchu nazywany jest żuciem (transla-
15. wyrostek kłykciowy żuchwy (głowa żuchwy) cja boczna) i  zachodzi w  płaszczyźnie czołowej. Polega
16. gałąź żuchwy na przesunięciach bocznych głowy żuchwy połączonych
z przesunięciem jej na guzek stawowy, co powoduje od-
dalenie zębów obu łuków od siebie.
Anatomia funkcjonalna
Do mięśni, które unoszą żuchwę, należą:
STAW SKRONIOWO-ŻUCHWOWY
– mięsień żwacz,
W stawach skroniowo-żuchwowych odbywają się rów- – mięsień skroniowy (tylna część mięśnia cofa wysu-
nocześnie trzy rodzaje ruchów. Stawy te, wraz z żuchwą, niętą żuchwę),
tworzą zamknięty łańcuch kinematyczny. Przy zamknię- – mięsień skrzydłowy przyśrodkowy.
tej żuchwie zęby obu łuków nie przylegają do siebie, a na-
pięcie więzadeł powoduje, że głowa żuchwy nie przylega Mięśnie obniżające żuchwę są liczniejsze od po-
do dna dołu żuchwowego, tylko do guzka stawowego, przednich, ale znacznie od nich słabsze. Działanie ich
który od przodu ogranicza dół. wspomaga grawitacja. Należą do tej grupy:
W płaszczyźnie strzałkowej wykonywane są ruchy – mięsień dwubrzuścowy,
unoszenia i obniżania. W trakcie otwierania ust głowa – mięsień bródkowo-gnykowy,
 JAROSŁAW DOMARADZKI

J. DOMARADZKI
ANDRZEJ ZALESKI

A. ZALESKI
ANATOMIA ANATOMIA

ANATOMIA PRAKTYCZNA UKŁADU RUCHU

PRAKTYCZNA
UKŁADU RUCHU PRAKTYCZNA
UKŁADU RUCHU
Kompleksowe ujęcie anatomii opisowej,
funkcjonalnej, rentgenowskiej i palpacyjnej

„W opracowaniu podręcznika wykorzystaliśmy nasze doświadczenie

z wieloletniej pracy dydaktycznej, zarówno w przekazywaniu wiedzy teo-
retycznej, jak i umiejętności praktycznych studentom fizjoterapii i innych
specjalności, w czasie zajęć akademickich, szkoleń i kursów, a także w pracy
klinicznej z pacjentem. Słuchacze wielokrotnie stawiali konkretne pytania.
Wyczerpujące odpowiedzi na te najczęściej zadawane znalazły się na kart-
kach tej książki.
Dołożyliśmy wszelkich starań, by podręcznik prezentował wysoki poziom
aktualnej i szerokiej wiedzy anatomicznej potrzebnej studentom, a także
by był wsparciem dla czynnych zawodowo, działających w różnych obsza-
rach fizjoterapeutów oraz wszystkich zainteresowanych tematem budowy
i funkcjonowania ludzkiego organizmu”.
Z Przedmowy

www.edraurban.pl