Chuong 02

Chương 2 –
TÍCH PHÂN BỘI
ThS. LÊ HOÀNG TUẤN

Chương 2 – TÍCH PHÂN BỘI
Trường ĐH Công Nghệ Thông Tin – ĐHQG Tp.HCM – http://www.uit.edu.vn
TÍCH PHÂN KÉP

Định nghĩa : SGK
Cách tính I   f ( x, y )dxdy

D
Định lý Fubini
a  x  b
a/ Nếu D xác định bởi 
 f1 ( x)  y  f 2 ( x)
f 2 ( x)
D  f2 ( x)
b 
f1 ( x)  I     f ( x, y ) dy  dx
a 
 f1 ( x ) 
a b
b f2 ( y)
  dx  f ( x, y)dy
a f1 ( x )
TÍCH PHÂN KÉP

c  y  d
b/ Nếu D xác định bởi 
 g1 ( y )  x  g 2 ( y )
d
g1 ( y ) d g2 ( y)
D g 2 ( y)  I   dy  f ( x, y)dx
c c g1 ( y )
Ví dụ Tính I   ( xy 2  y )dxdy
D
, với D là miền phẳng xác định bởi
 y  x2
D:
y  2  x
TÍCH PHÂN KÉP

 2  x  1
Lúc này, miền D có thể được biểu diễn lại là D :  2
x  y  2  x
1 2 x 1 2 x
 xy3
y 2
 I   dx  ( xy  y )dy
2
    dx
2 x2 2 
3 2  x2
1
 (2  x) 3 (2  x) 2 ( x 2 )3 ( x 2 ) 2 
  x  x  dx
2 
3 2 3 2 
 ...
Ví dụ 2 Tính I   ( xy  y )dxdy
D
O(0,0)
A(1,1)
, với D là tam giác OAB , trong đó
B (2,0)
TÍCH PHÂN KÉP

Cách 1 ( nhìn theo phương đứng )
0  x  2 A
1
thì lúc này D:
0  y  ? D1 D2
O 1 B
nên ta tách D thành D  D1  D2
0  x  1
D1 :  1  x  2
0  y  x , và D2 : 
0  y  2  x
 I   ( xy  y )dxdy   ( xy  y )dxdy
D1 D2
TÍCH PHÂN KÉP

1 x 2 2 x
Hay ta có I   dx  ( xy  y )dy   dx  ( xy  y )dy
0 0 1 0
Cách 2 ( nhìn theo phương ngang )
Lúc này, ta có
A
1
0  y  1
D:
y  x  2  y O 1 B
1 2 y 1 2 y
x y 
2
 I   dy  ( xy  y )dx     xy  dy
0 y 0 
2 y
TÍCH PHÂN KÉP

Phương pháp đổi biến
a/ Tọa độ cực
M
(r ,  ) là tọa độ cực của M r

x  r cos 
, với
y  r sin 
Ví dụ Từ phương trình r  sin  ta tìm ngược lại miền D

Do r  sin   r 2  r sin 
 x 2  y 2  r sin   y
2
2  1 1
 x  y  
 2 4
TÍCH PHÂN KÉP

 2  1
Như vậy,
1     2
D:
r1 ( )  r  r2 ( ) 1
2
2 r2 ( )
 I   f ( x, y )dxdy   d  f (r cos  , r sin  )rdr
D 1 r1 ( )
Lưu ý Ta áp dụng công thức này khi D có dạng hình tròn , hay
một phần hình tròn
x2  y 2  4
Ví dụ Tính I   x 2  y 2 dxdy , với D:
D  y  0; y  x
TÍCH PHÂN KÉP

Lúc này, ta có
Dùng PP đổi biến:
 x  r cos 

 y  r sin 
  2
 
  rdr
2
 D:4 I d  r
0  r  2  /4 0
 2
  dr
2
 d r
 /4 0
8 
      2
3 4
TÍCH PHÂN KÉP

Ví dụ 2 Tính I   (2 x  3 y )dxdy
D
1  x 2  y 2  4
2 
, với D :  y  3x
1
x  0

Lúc này, miền D tương đương với

  2 2
  
D:3 2  I   d  (2 cos   3 sin  )r 2 dr
1  r  2  1
3
TÍCH PHÂN KÉP

x 2  y 2  x
Ví dụ 3 Tính I   xydxdy , với D:
D y  x
Lúc này, ta có miền D
  
    
D: 2 4
0  r  cos 


4 cos
I  d  (r cos  )(r sin  )rdr

0
 
2 
 cos 3
4 
    r cos  sin dr d
  0 

2
TÍCH PHÂN KÉP

a/ Tọa độ cực mở rộng I   f ( x, y )dxdy
D
 x  x(u , v)
Đổi biến  , từ đó D x
 x ( u , v ); y  y ( u ,v )
   D1
 y  y (u , v)
Sau đó, ta tính định thức của ma trận

Jacobi
x'u x 'v
J   x'u y 'v  x'v y 'u  0
y 'u y 'v
 I   f ( x(u , v), y (u , v)). J dudv

D1
TÍCH PHÂN KÉP

Trường hợp 1: D là hình tròn lệch tâm
( x  x0 ) 2  ( y  y0 ) 2  r 2
 x  x0  r cos 
Đổi biến 
 y  y0  r sin 
cos   r sin 
 J  r0
sin  r cos 
Lưu ý
Khi lấy cận của r và  ta coi như gốc tọa độ ở ( x0 , y0 )
Ví dụ
( x  2) 2  ( y  3) 2  1
Tính I   ( x  2 y )dxdy , với D:
D x  2
TÍCH PHÂN KÉP

Ta có
 x  2  r cos 
Đặt 
 y  3  r sin 
  / 2     / 2
, với D:
0  r  1
 /2 1
I  d  (2  r cos  )  2(3  r sin  )rdr
 /2 0
Ví dụ 2 Tính
x2  y 2  2 y
I   xydxdy , với D:
D y 1
TÍCH PHÂN KÉP

Ta có  x  r cos 
Đặt 
 y  1  r sin 
 J r
    2
, và D:
0  r  1
2 1
 I   d  (r cos  )(1  r sin  )rdr
 0
Lưu ý PP này được áp dụng thích hợp tùy theo

bài
( bằng cách vẽ hình để nhận dạng miền
D)
TÍCH PHÂN KÉP

x2 y2
Trường hợp 2: D là hình ellipse 2
 2 r
a b
x
 a  r cos  x 'r x'
Đổi biến y  J   abr  0
  r sin  y 'r y '
b
Lưu ý Trong tọa độ cực, thường người ta chọn 0  r 1
Ví dụ Tính I   ( x  y )dxdy
D
 x2 y2
  1
, với D: 9 4
 y  0
TÍCH PHÂN KÉP
x
 3  r cos 
Ta đặt y  J  abr  6r
  r sin 
2
0    
và lúc này D:
0  r  1
 1
 I   d  (3r cos   2r sin  )6rdr
0 0
Ví dụ 2  x2 y2
  1
Ta dùng lại ví dụ 1, nhưng với miền D: 9 4
 y  x
TÍCH PHÂN KÉP
Lúc này, góc  được x/ định
sin 
tg 
cos 
r sin  y/2 x/2 3
   
r cos  x/3 x/3 2
do ta nắn ellipse thành hình tròn

 cho cạnh dài x = cạnh ngắn y
3 
   arctg 
2 4
ỨNG DỤNG HÌNH HỌC CỦA TÍCH PHÂN KÉP
a/ Tính diện tích miền phẳng  dxdy  S

D
D
Ví dụ Tính diện tích miền phẳng bị giới hạn

bởi
2 y  x 2  y 2  4 y

Dùng pp tọa độ cực, ta có  y  x
 4 sin 
S D   dxdy   d  rdr
D 3 2 sin
4
 4 sin 

r  2
   d   6 sin 2 d
3  2  2 sin  3
4 4
b/ Thể tích vật thể  f ( x, y )dxdy  V

D
, với điều f liên tục trên D

kiện
f ( x, y )  0; ( x, y )  D
Hay cụ thể hơn
Xét vật thể 

+ có hình chiếu vuông góc xuống Oxy bằng D
prjOxy   D
+ mặt trên z  z 2 ( x, y )
là
+ mặt dưới là z  z1 ( x, y )
Lúc này V   z 2 ( x, y )  z1 ( x, y )dxdy

D
x2  y 2  z  4
Ví dụ Tính thể tích vật thể bị giới hạn bởi 
z  2
+ mặt trên z  4  x2  y2
z2
+ mặt dưới z2
prjOxy   x 2  y 2  2
2 2

2 2
 V  ( 4  x  y  2) dxdy  
2
 d  ( 2  r )rdr
x 2  y 2 2 0 0

z  x2  y 2
Ví dụ 2 Tính thể tích vật thể bị giới hạn bởi 
x  z  2
Ta có prjOxy   x 2  y 2  2  x
2
 1 2 9
x   y 
 2 4
( đây là dạng của D)
+ mặt z  x2  y2
dưới
+ mặt trên z  2 x

2 2
 V  ( 2  x  x  y )dxdy
2
 1 2 9
 x   y 
 2 4

 1
x   r cos 
Đặt  2
 y  r sin 
2 3/ 2
 1 2
 V   d   2   r cos   r rdr
0 0  2 
Ví dụ 3 Tính thể tích vật thể bị giới hạn bởi
1  x 2  y 2  4

z  0
z  x2  y 2  4


2 2
 V  ( 4  x  y  0)dxdy
1 x 2  y 2  4

Ví dụ 4
 y  x; y  2 x; x  1
Tính thể tích vật thể bị giới hạn bởi  2 2
 z  0; z  x  y
y  2x
Ta có prjOxy   OAB

2 2
x 1  V  ( x  y )dxdy
x y OAB
x2  z 2  1

Ví dụ 5 Tính thể tích vật thể bị giới hạn bởi y  0
 y  2  x2

Lúc này ta có
prjOxz   x 2  z 2  1

2
 V  ( 2  x  0)dxdz
2 2
y  0
x z
 y  2  x2

Ví dụ 6 Tính thể tích vật thể bị giới hạn bởi 
 z  0 dưới
D  V   3 xdxdy  z  3 x trên
D 2 2 x 2
  dx  3xdy
0 0
TÍCH PHÂN BỘI BA

Định nghĩa : SGK
Cách tính : đưa về 3 tích phân xác định lần lượt theo từng biến
( cận của các tích phân và thứ tự tính chúng
là do miền lấy tích phân xác định )
a/ Trường hợp  là hình hộp chữ nhật

miền
a  x  b
 Với a,b,c,d,m,n
c  y  d
m  z  n là các hằng số

b d n
Khi đó  f ( x, y, z )dxdydz   dx  dy  f ( x, y, z )dz

 a c m
TÍCH PHÂN BỘI BA 0  x  1


Ví dụ Tính I   ( xy  z )dxdydz , với  :  1  y  2
 1  z  3

Ta có I   xydxdydz   zdxdydz
 
1 2 3 1 2 3
  xdx  ydy  dz   dx  dy  zdz
0 1 1 0 1 1
1 3 27
   2  1.3.4 
2 2 2
a  x  b
b/ Trường hợp  
miền  :  y1 ( x)  y  y2 ( x)
là miền xác định bởi  z ( x , y )  z  z ( x, y )
 1 2

a, b là các hằng số
Trong đó
y1 ( x), y2 ( x) là hàm số theo biến x
Lúc này,
b y2 ( x ) z2 ( x , y )
I   f ( x, y, z )dxdydz   dx  dy  f ( x, y, z )dz

 a y1 ( x ) z1 ( x , y )
( càng phụ thuộc nhiều thì càng tính trước )
( nhưng nếu ngang cấp thì xét biến nào trước cũng
được )

y  x  y2

Ví dụ Tính I   zdxdydz , với  : 1  y  2
 0  z  xy

2 y2 xy 2
1
 I   dy  dx  zdz   y 8  y 5 dy
61
 
1 y 0
2
1y y 9 6
   
6 9 6 1
Ví dụ 2 Tính 1  x  2

I   xdxdydz , với  :  1  y  1
  x 2  y 2  z  2( x 2  y 2 )


2 1 2( x 2  y 2 )
Suy ra I   dx  dy  xdz
1 1 x2  y2
b/ Trường hợp  là miền xác định bởi các mặt cong

miền
 z  z 2 ( x, y )
 , và D là hình chiếu của  xuống Oxy
 z  z1 ( x, y ) mp
z2 ( x , y )
Lúc này  f ( x, y, z )dxdydz   dxdy  f ( x, y, z )dz

 D z1 ( x , y )
z  2  x2  y 2
Ví dụ Tính I   zdxdydz , với  2 2
  z  x  y

Trước hết, ta xác định giao tuyến của 2 mặt cong
z  2  x2  y 2 
t  x 2  y 2  0
 2 2

 z  x  y 
 2  t 2
t
 t  1  z  1  x2  y2  1
2 2
Vậy giao tuyến của 2 mặt cong là đường x y 1
tròn
Suy ra : hình chiếu của  lên mp Oxy là hình tròn
2 x 2  y 2
x  y  1
2 2
D:  I   dxdy  zdz
z  0 D x2  y2
1
2 D

2 2 2
 
 I   dxdy 2  x  y  x 2  y 2 
0  r  1
Đổi sang tọa độ cực D:
0    2
1  5 1 11
 I     2  2      
2  4 6 12
Ví dụ 2 Tính I   x 2  z 2 dxdydz x2  z 2  4



, với  : y  0
y  2


Vì  bị giới hạn bởi y  0; y  2
, nên hình chiếu của  lên mp Oxz là hình tròn
x 2  z 2  4
D: Suy ra
y  0
2
 I   dxdz  x 2  z 2 dy  2  x 2  z 2 dxdz
D 0 D
0  r  2
Đổi sang tọa độ cực D:
2 2
0    2
32
 I  2  d  r dr  2
0 0
3

PHƯƠNG PHÁP ĐỔI BiẾN
Xét tích phân I   f ( x, y, z )dxdydz


u  u ( x, y, z ) x'u x 'v x'w


Đặt v  v( x, y, z )  J  y 'u y 'v y 'w
w  w( x, y, z )
 z 'u z 'v z 'w
 J  x'u y 'v z 'w  x'v y 'w z 'u  x'w y 'u z 'v
 ( x'w y 'v z 'u  x'v y 'u z 'w  x'u y 'w z 'v )
Khi đó I   f ( x(u, v, w), y (u , v, w), z (u , v, w)). J dudvdw

1
TÍCH PHÂN BỘI BA  x2 y2 z2

   1
Ví dụ Tính I   2dxdydz , với : 9 4 1
  z  0
x
3  u
 y x'u x 'v x'w 3 0 0
Đặt  v  J  y 'u y 'v y 'w  0 2 0
2 z 'u z 'v z 'w 0 0 1
z  w
 1
 3.2.1  6
1 12  4r 3 
 I   2.6dudvdw  12 V     8
 2 2 3 

a/ Tọa độ trụ ( khi miền có dạng trụ tròn hay trụ ellipse )
Lúc này, tọa độ trụ của M là

 M ( x, y , z )
M (r ,  , z )
 r
  x  r cos   x(r ,  , z )

bằng cách đặt  y  r sin   y (r ,  , z )
z  z

x 'r x' x' z
 J  y 'r y ' y'z  r Sau đó, ta xét tiếp
z 'r z ' z'z
1     2
 suy ra từ hình chiếu prjOxy 
Nếu r1 ( )  r  r2 ( )
 z (r ,  )  z  z (r ,  )
 1 2
2 r2 z2
thì I   d  dr  f (r cos  , r sin  , z )rdr

1 r1 z1
Lưu ý x  x
Nếu hình trụ tròn chạy dọc theo Ox

đặ  y  r cos 
t  z  r sin 

Ví dụ Tính I   ( x  y )dxdydz

x2  y 2  1  x  r cos 
 
Với  : z  x2  y 2 Ta đặt  y  r sin 
 z  2( x 2  y 2 ) z  z
 
Mặt khác, do prjOxy   x 2  y 2  1
0    2
nên D:
0  r  1
và cận chạy của z là
x 2  y 2  r 2  z  2 r 2  2( x 2  y 2 )
2 1 2r 2
 I   d  dr  (r cos   r cos  )rdr
0 0 r2

Ví dụ 2 Tính I   ( x  1)dxdydz x2  z 2  1

 2 2
x  z  4
, với :
y 1
 y  1  x 2  z 2
 x  r cos  0    2
 
Ta có  z  r sin   : 1  r  2
y  y 1  y  1  r 2
 
2 2 1 r 2 2 2
 I   d  dr  ( r cos   1) rdy    (r cos   1)dr
d r 3
0 1 1 0 1

b/ Tọa độ cầu
OM  r  0
 M ( x, y , z )  là góc giữa OM và chiều
 dương Oz
 M 1M  r cos 
 M1
OM 1  r sin 
 là góc giữa OM 1 và chiều dương Ox
0  
 x  r sin  cos   x  x0  r sin  cos 
 
 y  r sin  sin  và nếu lệch tâm thì  y  y0  r sin  sin 
 z  r cos   z  z  r cos 
  0

x' x' x 'r
Lúc này J  y ' y ' y 'r  r 2 sin 
z ' z ' z 'r
1     2

Và miền  viết lại  : 1     2
thành r ( ,  )  r  r ( ,  )
1 2
2 2 r2
 I   d  d  f (r sin  cos  , r sin  sin  , r cos  )r 2 sin dr

1 1 r1
x2  y 2  z 2  1
Ví dụ I   zdxdydz , với : 2 2
  z  x  y

 x  r sin  cos 

Đặt  y  r sin  sin 
 z  r cos 

 
0    4

với 0    2
0  r  1



4 2 1
 I   d  d  r cos r 2 sin dr
0 0 0

Chuong 02

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Chuong 02

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Chương 2 –

TÍCH PHÂN BỘI

ThS. LÊ HOÀNG TUẤN

TÍCH PHÂN KÉP

Cách tính I   f ( x, y )dxdy

TÍCH PHÂN KÉP

, với D là miền phẳng xác định bởi

TÍCH PHÂN KÉP

TÍCH PHÂN KÉP

TÍCH PHÂN KÉP

Cách 2 ( nhìn theo phương ngang )

TÍCH PHÂN KÉP

Ví dụ Từ phương trình r  sin  ta tìm ngược lại miền D

TÍCH PHÂN KÉP

TÍCH PHÂN KÉP

TÍCH PHÂN KÉP

TÍCH PHÂN KÉP

I  d  (r cos  )(r sin  )rdr

TÍCH PHÂN KÉP

Sau đó, ta tính định thức của ma trận

 I   f ( x(u , v), y (u , v)). J dudv

TÍCH PHÂN KÉP

TÍCH PHÂN KÉP

TÍCH PHÂN KÉP

Lưu ý PP này được áp dụng thích hợp tùy theo

TÍCH PHÂN KÉP

TÍCH PHÂN KÉP

TÍCH PHÂN KÉP

Lúc này, góc  được x/ định

do ta nắn ellipse thành hình tròn

ỨNG DỤNG HÌNH HỌC CỦA TÍCH PHÂN KÉP

a/ Tính diện tích miền phẳng  dxdy  S

Ví dụ Tính diện tích miền phẳng bị giới hạn

ỨNG DỤNG HÌNH HỌC CỦA TÍCH PHÂN KÉP

b/ Thể tích vật thể  f ( x, y )dxdy  V

, với điều f liên tục trên D

Xét vật thể 

ỨNG DỤNG HÌNH HỌC CỦA TÍCH PHÂN KÉP

Lúc này V   z 2 ( x, y )  z1 ( x, y )dxdy

ỨNG DỤNG HÌNH HỌC CỦA TÍCH PHÂN KÉP

ỨNG DỤNG HÌNH HỌC CỦA TÍCH PHÂN KÉP

ỨNG DỤNG HÌNH HỌC CỦA TÍCH PHÂN KÉP

ỨNG DỤNG HÌNH HỌC CỦA TÍCH PHÂN KÉP

TÍCH PHÂN BỘI BA

a/ Trường hợp  là hình hộp chữ nhật

Khi đó  f ( x, y, z )dxdydz   dx  dy  f ( x, y, z )dz

TÍCH PHÂN BỘI BA 0  x  1

TÍCH PHÂN BỘI BA

I   f ( x, y, z )dxdydz   dx  dy  f ( x, y, z )dz

( càng phụ thuộc nhiều thì càng tính trước )

TÍCH PHÂN BỘI BA

TÍCH PHÂN BỘI BA

b/ Trường hợp  là miền xác định bởi các mặt cong

Lúc này  f ( x, y, z )dxdydz   dxdy  f ( x, y, z )dz

TÍCH PHÂN BỘI BA

TÍCH PHÂN BỘI BA

Ví dụ 2 Tính I   x 2  z 2 dxdydz x2  z 2  4

TÍCH PHÂN BỘI BA

TÍCH PHÂN BỘI BA

Xét tích phân I   f ( x, y, z )dxdydz

u  u ( x, y, z ) x'u x 'v x'w

Khi đó I   f ( x(u, v, w), y (u , v, w), z (u , v, w)). J dudvdw

TÍCH PHÂN BỘI BA  x2 y2 z2

TÍCH PHÂN BỘI BA