Politički govor Brozove epohe

Autor: Dejan A. Milić

Rezime: Brozova epoha u političkom govorništvu moderne Srbije potrajala je skoro pola
veka. Ona je, iz ugla političkog govorništva, jedan nazadni period razgradnje političkog
govora u Srbiji, s trima negativnim posledicama. Najpre, Brozova epoha je masovno
proizvodila besmislene, nelogične i neistinite političke govore netrpeljivosti i
netolerancije, ili posve beskorisne doktrinarne političke govore bez jasnih ili, češće, bez
ikakvih političkih ideja. Nadalje, tada je definitivno napravljen kalup “gluvog govornika”
(koga ne interesuje reč suprotne strane, koji se gnuša argumentacije političkog
neistomišljenika, i koga, sve u svemu, ne zanima ni sopstvena izgovorena reč), koji će u
Miloševićevom vremenu biti zacementiran i, naposletku, definitivno je napravljen i kalup
“podaničkog’’ ili “nezainteresovanog auditorijuma”, što je problem s kojim se suočava
političko govorništvo i u tranzicijskoj Srbiji.
Ključne reči: politički govor, Josip Broz, Brozova epoha, samoupravni socijalizam, gluvi
govornik, podanički auditorijum, nezainteresovani auditorijum.

Staro je retorsko pravilo da razvoju govorništva (naročito političkog) jedino pogoduje

demokratski oblik vladavine, a da svaka diktatura suzbija govorništvo, budući da je
slobodna reč najveći neprijatelj diktature i diktatora. Nedemokratska društva pogoduju
razvoju jednog posebnog oblika prigodnog govorništva – udvoričkom govorništvu.
Udvoričko govorništvo (hvalospevi i samohvalospevi), pak, skoro da nema nikakvu
naučnu vrednost i retko je predmet proučavanja retorike.
Pa, ipak, ne može se reći da u nedemokratskim društvima ne postoji političko
govorništvo. Naprotiv, politički govor je osnov idejne nadgradnje nedemokratskog
društva koji je potpuno potčinjen jednom jedinom cilju – očuvanju vlasti pojedinca ili
oligarhije, ali taj politički go- vor nema osnovne odlike koje, po Aristotelu, krase politički
govor, tj. ne sadrže poznavanje istorije i geografije naroda, njegovog mentaliteta,
osobenosti njegovih delova a ni političku doslednost, a ni razboritost, čestitost, kako
Aristotel naglašava, dobrohotnost.1 U nedemokratskim društvima, dakle, preovlađuje
politički govor u funkciji očuvanja vlasti. Međutim, na marginama nedemokratskog
društva, među protivnicima poretka, preživljavao je tokom istorije i disidentski politički
govor, koji ima sve odlike pravog političkog govora, a koji naročito krase politička
doslednost, borbenost i hrabrost. Takav politički govor je uvek bio sistematski gušen u
raznim oblicima neslobode, a govornici teško kažnjavani, ali je upravo on uvek
označavao početak kraja jednog nedemokratskog društva.
Takva je bila situacija i u bivšoj jugoslovenskoj federaciji u vreme Brozove epohe, u
kojoj je nastao “samoupravni socijalistički politički govor”, kao oblik političkog
antigovora.
Josip Broz Tito koji je, kao apsolutni vladar svih naroda socijalističke Jugoslavije, imao
nepomućenu vlast i nad Srbima punih trideset i šest godina, toliko je značajna ličnost u
novijoj srpskoj istoriji da se o vremenu njegove vlasti bez imalo rezerve može govoriti
kao o Brozovoj epohi.
Kakav je bio politički govor Brozove epohe?
Ponajpre, kad se govori o političkom govoru ove epohe2 duge četrdeset i tri godine,
pažnju treba usmeriti na samog utemeljivača “socijalističkog” političkog govora Josipa
Broza Tita. O njegovoj političkoj ličnosti ovde se neće raspravljati, već će pažnja biti
usmerena na Broza kao govornika.
Josip Broz Tito je, ako imamo u vidu opšte (poznavanje jezika, glas, sugestivnost,
držanje) i posebne uslove (poznavanje istorije i geografije naroda, mentaliteta naroda,
osobenosti delova naroda i politička doslednost) koje treba da ispuni jedan govornik, na
početku svoje (i govorničke) vlasti imao jedan veliki hendikep koji je bitno umanjivao
njegov značaj kao govornika. On, naime, nije dobro poznavao svoj maternji (hrvatski)
jezik, a još je manje znao srpski jezik, pa je taj svoj pro- blem rešavao brojnim retorskim
šumovima (poštapalicama). Osim toga, on se ni u politici (pa, logično) ni u govorništvu
nije odlikovao etikom, doslednošću, umerenošću i dobronamernošću, ni govorničkom
odmerenošću. Ovo je bilo dovoljno da se Broz eliminiše kao bilo kakav značajniji
govornik. S druge, pak, strane, on je u velikoj meri posedovao sve druge i opšte i posebne
uslove dobrog govornika – govorničko držanje, sugestivnost, moć samokontrole,
razboritost, nesporno veliku informisanost i, nadasve, izuzetnu harizmu, da su te osobine
dobrog govornika bile više nego dovoljne da potru one njegove govorničke slabosti koje
su mu umanjivale značaj kao govornika.
Na početku svoje vlasti Broz je bio sugestivan govornik koji je svojim slušaocima slao
jasne i koncizne poruke, njegovi nastupi su bili dobro pripremljeni, usmereni na
zadobijanje slušalačke benevolencije, što je poprilično poslužilo za učvršćivanje njegove
lične vlasti. On nije propuštao priliku da auditorijum podseti na zasluge KPJ i (isprva vrlo
diskretno) lične zasluge za oslobođenje zemlje i stvaranje nove Jugoslavije,3 te da upozori
na “spoljnog” ali i “unutrašnjeg” neprijatelja “koji je neprestano vrebao” i kojem su
jedina brana bili upravo on i KPJ. Svoje govore usmeravao je ka svom prevashodnom
cilju – održanju lične vlasti. Skoro nepogrešivo prilagođavajući svoje govore konkretnom
političkom trenutku, od samog početka svoje vladarsko-govorničke karijere Broz je
postao promoter političkog demagoškog govora i ta mu je uloga lepo stajala. No, kako je
vreme prolazilo, što zbog s godinama sve komotnijeg položaja nespornog vladara, što
zbog godina koje su ga sustizale, Broz je postajao sve lošiji govornik.4 Njegova
govornička pažnja je popuštala, njegov govornički motiv više nije postojao, a svoje
političke ciljeve je skoro potpuno ostvario tako da, iskreno, više i nije imao o čemu da
govori.
Brozovi govori s vremenom su se pretvorili u skup izlizanih fraza, i bili su nezamislivi
bez stalnih komunističkih mantri kao što su “socijalistička revolucija”,
“narodnooslobodilački rat”, “bratstvo i jedinstvo”, “okupatori i domaći izdajnici”,
“socijalističko samoupravljanje”, “udruženi rad” itd. U poslednjih nekoliko godina svoje
vlasti a naročito na svom zalasku, maršal je, kada bi progovorio, svojim slušaocima
mogao da ponudi samo duga, dosadna, prazna slova puna staračkih trabunjanja. Tada ga
već, naravno, niko više nije s pažnjom slušao mada su se mnogi pretvarali da to čine.
Kakav je, nadalje, bio govor Brozove epohe?
Kada o tom govoru raspravljamo moramo imati u vidu dve vrste političkih govornika
toga doba: režimske govornike i govornike koji su bili neskriveni protivnici režima.
Kad su u pitanju režimski govornici, politički govor ovog vremena možemo označiti kao
demagoški i propagandno-parolaški, kao pohvalni i poltronski, kao drveni birokratski i
kao policijsko-politički govor. Najčešće su se u jednom govoru, po pravilu dugom i
dosadnom, koji ni sa čim novim nije mogao zaokupiti pažnju slušalaca, pronalazile sve
od ovih vrsta govora.5 “Zvanični govornici se trude da budu što dosadniji; valjda im se
čini da će tako delovati ozbiljno i upućeno’’.6 “Govori postaju čudna mešavina odlučnosti
i opreznosti a diskutanti ‘odlučni plašljivci’, koji traže akciju, jer treba graditi novo
društvo i čoveka. Vokabular vrvi od energičnih reči: akcija, doslednost, odlučnost, borba,
ali je misao kukavna, neoriginalna i kukavička’’.7 Bio je to govor sačinjen u potpunom
dosluhu cenzure i samocenzure, građen na razvalinama poimanja ljudske časti. To je
istovremeno bio i govor mimikričnog prikrivanja pravih namera govornika, govor
iskrivljenja slike stvarnosti i sa- krivanja pravog stanja stvari. Sami govornici, ako su bili
višeg ranga u nomenklaturi vlasti, trudili su se (svesno ili podsvesno) da u svemu
oponašaju Broza8 pa su im i retorski šumovi (uzrečice i poštapalice) bili jednaki
njegovim. Ali to je bio i govor mržnje, pun pretnji i uvreda prema onima koji bi da
ugroze politički poredak i dovedu u pitanje položaj vođe i kamarile.
Kao perjanicu ovakvog političkog govorništva treba izdvojiti rečitog Crnogorca
Milovana Đilasa, koji je sve dok nije pao u nemilost, najpre svojim rečima streljao i
vešao političke protivnike režima, da bi ih naknadno stizala i stvarna kazna. Pravi primer
govora mržnje Brozove epohe upravo je govor Milovana Đilasa, održan u Narodnom
pozorištu u Beogradu povodom dvadeset sedme godišnjice Oktobarske revolucije, 7.
novembra 1944. godine, kada je na sledeći način govorio o po- kušaju građanskih
stranaka da obnove svoj rad: “… Reakcionarne vođe i vođice raznih partija, koji su u
polutmini, pod okupacijom, bilo lično, bilo preko svojih pouzdanika šurovali s Nemcima
i otvorenim fašistima kao Nedić i Pavelić… te mračne i podle kreature se pomaljaju na
svetlo dana i pokušavaju da se uvuku u narodno-oslobodilački pokret i razbiju ga iznutra.
To se najjasnije ispoljava u Srbiji. I to zbog toga što je, usled slabog razvitka ustanka u
Srbiji u toku 1942. i 1943. godine narodnim masama stvarna uloga tih mračnjaka još
nedovoljno vidljiva… Srpski narod treba da nemilosrdnom borbom protiv spoljnog
neprijatelja i njegovih domaćih slugu vrati tim narodima onaj dug koji su oni u toku tri i
po godine krvavog rata dali i za oslobođenje srpskog naroda.”9
Ako je Josip Broz bio gospodar demagoškog i propagandnog političkog govora, a njegovi
najbliži saradnici promoteri policijsko-političkog govora, funkcioneri srednjeg ranga i
politička boranija Brozovog režima su se utrkivali u izgovaranju najfantastičnijih
udvoričkih govora, posvećenih Brozu ali i jednog komičnog oblika političkog govora
Brozove epohe – “socijalističkog samoupravnog novogovora”. To je posve bezidejan,
beskoristan, dug i nejasan govor. On vrvi od stranih reči, izraza, birokratskih termina,
citata klasika marksizma i samog Broza. Stil je visokoparan, ali se njime ništa ne govori.
Slušaoce na kraju ostavi u potpunom nerazumevanju kako cilja govora, tako samog
govora. Sredinom osamdesetih godina prošlog veka neki protivnik ovakvog govora
sačinio je obrazac za političku besedu samoupravnog socijalizma koji je sačinjen od deset
redova i četiri kolone fraza, kombinacijom kojih je moguće govoriti duže od četrdeset
časova a da se ništa ne kaže. Ovde, radi ilustracije, možemo da ponudimo tri takve
rečenice: “Drugovi i drugarice, drage kolege i koleginice, složenost i mesto studija
kadrova pomaže u pripremi i realizaciji uslova usvojenih aktivnosti. Bogata i raznolika
iskustva, aktuelna struktura organizacije, zanimljiv je pokušaj verifikacije pravaca
vaspitanja u pravcu napretka. Praksa svakodnevnog života dokazuje da novi model
aktivnosti organizacije zahteva preciziranje i determinisanje sistema opšte
participacije…”10
Uporedimo li ove reči sa izvodom iz govora Ivana Stambolića11 (godine 1987. bio je
predsednik Predsedništva SR Srbije), održanog na Osmoj sednici CK SKS 24. septembra
1987. godine, ili bilo kojeg drugog tadašnjeg partijskog funkcionera, možemo zaključiti
da se stiče utisak kao da su se partijski funkcioneri tokom Brozove epohe govornički
obrazovali upravo po navedenom šablonu.
S druge strane, vreme Brozove diktature učinilo je da se, među protivnicima režima,
ponajpre među intelektualcima, pojavi jedna plejada briljantnih političkih govornika koji
su zarad svog nemirenja s tim vremenom odlazili na dugogodišnje robije ili bili osuđivani
na politički ostrakizam. Osim dr Dragoljuba Jovanovića,12 ili advokata Stevana
Moljevića, koji su kao briljantni politički govornici stasali još u Kraljevini, to su i
episkop Varnava Nastić (zbog dve besede kazane tokom bogosluženja u Sabornoj crkvi u
Sarajevu, 1947. godine, osuđen je na četrnaest godina strogog zatvora), profesor Pravnog
fakulteta u Beogradu akademik Mihailo Đurić (koji je zbog kritikovanja
konfederalističkih ustavnih amandmana iz 1971. godine koji su ugrožavali položaj
srpskog naroda u federaciji osuđen na 14 meseci zatvora), književnik Gojko Đogo, slikar
Mića Popović, advokat Veljko Guberina i mnogi drugi… Istovremeno, ovo vreme dalo je
i briljantne sudske govornike u političkim procesima poput Dragića Joksimovića, Jovana
Barovića, Vitomira Kneževića, Branislava Tapuškovića… čiji su sudski pledoajei osim
krivično-pravnog značaja imali i širi politički značaj, jer su udarali na jedan diktatorski
poredak, u vremenu za koje je akademik Mića Popović tvrdio da je bilo herojsko jer je u
njemu bilo časno buniti se protiv Brozove diktature, koja je bila naročito opasna budući
da nije bila ogoljena.
Na marginama Brozove epohe, daleko u emigraciji, trajao je jedan politički govor
Brozovih poraženih političkih protivnika iz vremena građanskog rata, koji su bili
okupljeni mržnjom ne samo prema Brozu, već i pre zemlji iz koje su morali da uteknu, ne
uspevajući da se oslobode svog gneva što ih je Otadžbina izdala. Bio je to ostrašćen
politički govor, s jedne strane pun nostalgije za Otadžbinom i žala za minulim vremenom
sopstvene političke moći (bilo stvarne, bilo uobražene i imaginarne), a s druge strane, pun
poruka mržnje i netolerancije prema poli- tičkim protivnicima, ali za političke prilike
posve beznačajan, a jednako nezanimljiv za teorijska proučavanja.
Kakav je bio auditorijum u Brozovo vreme? Auditorijum je bio preovlađujuće podanički.
U većoj meri bio je idolopoklonički, koji je potpuno podržavao vođu i divio se njegovim
mudrostima, i s pažnjom slušao nadrigovore vođinih satrapa, dok je u manjoj meri
auditorijum bio nezainteresovan, što je vid pasivnog podaničkog otpora vođinom govoru.
Sasvim beznačajan je bio broj onih koji su s političkim antigovorom toga doba javno
polemisali, navlačeći na sebe gnev državnog aparata. Pripadnost jednom, drugom ili
trećem auditorijumu bila je uslovljena političkim ubeđenjem samih slušalaca.
Brozova epoha, iz ugla političkog govorništva, je jedan nazadni period razgradnje
političkog govora u Srbiji. Brozova epoha potvrđuje pravilo da diktature ne pospešuju
razvoj slobodnog govora već ga suzbijaju. Naročita opasnost ovog perioda nicala je iz
činjenice da Brozova diktatura nije bila ogoljena već je bila umotana u oblandu “društva
sa ljudskim licem’’ u kojem je, istini za volju, bio zadovoljen jedan broj ljudskih prava
(pre svega socijalnih i ekonomskih). Pa, ipak, i u ovom vremenu potvrđeno je pravilo da
se slobodna reč nikako ne može ugušiti. Međutim, ovo je mala satisfakcija ako se zna da
je vreme Brozove vlasti za političko govorništvo trostruko negativno. Najpre, ono je
masovno proizvodilo besmislene, nelogične i neistinite političke govore netrpeljivosti i
netolerancije, ili posve beskorisne doktrinarne političke govore bez jasnih ili, češće, bez
ikakvih političkih ideja i ciljeva. Tada je definitivno napravljen kalup “gluvog govornika”
(koga ne interesuje reč suprotne strane, koji se gnuša argumentacije političkog
neistomišljenika i koga, sve u svemu, ne zanima ni sopstvena izgovorena reč), koji će u
Miloševićevom vremenu biti zacementiran i, naposletku, definitivno je napravljen i kalup
“podaničkog’’ ili “nezainteresovanog auditorijuma”, što će sve do danas ostati bitne
komponente političkog antigovorništva u Srbiji.

Dejan A. Milić
POLITICAL SPEECH OF THE TITO ERA
Summary
Tito’s era in the political rhetoric of modern lasted for over half a century. It was from the
aspect of political rhetoric a retrograde period of dissolution of political rhetoric with
three negative consequences. Firstly, Tito’s era produced on a large scale meaningless,
illogical and untrue political speeches inciting tension and intolerance or completely
useless doctrinaire political speech without clear or more often without any political
conception. Secondly, at that time the model of a ‘deaf speaker’ was created (a speaker
who is not interested in what the party says, which can not tolerate the argument of
political difference and who is entirely uninterested in his own spoken words) which
gained solid ground in the Milosevic era. Finally the model of ‘subject’ or ‘uninterested
audience’ was created which is a problem encountered by political rhetoric in transition
Serbia.
Key words: political speech, Tito, Tito’s era, self-governing socialism, deaf speaker,
subjected audience, uninterested audience.

1. Aristotel, Retorika, Beograd, 2000. [↩]

2. Koja je započela krajem oktobra 1944. godine obraćanjem Josipa Broza narodu u
oslobođenom Beogradu s balkona Narodnog pozorišta a okončana pobedom
Miloševićeve frakcije na Osmoj sednici SKS, 24. septembra 1987. godine. [↩]
3. Vidi: Govor JBT 21. oktobra 1945. godine u Kragujevcu, u: Kragujevac, 21.
oktobar 1941. godine, SKZ, Beograd, 1961, str. 231. [↩]
4. Vidi: Govor JBT septembra 1979. godine povodom otkrivanja spomenika na
Kadinjači, u: Dejan A. Milić, Politička beseda moderne Srbije, str. 210-217. [↩]
5. Carevi dugih i dosadnih socijalbirokratskih govora ipak, na sreću, nisu bili naši
revolucionari. Osim Staljina i drugih sovjetskih doajena “drvenog” govora,
vodeće mesto među ovim antigovornicima zauzimaju albanski komunistički vođa
Enver Hodža, koji je jednom prilikom govorio na kongresu KPA duže od 36 sati, i
lider Kube Fidel Kastro, koji se jedanput usred svog dugog govora onesvestio od
iscrpljenosti. [↩]
6. Milovan Danojlić, Muke s rečima, Beograd, 1979, str. 10. [↩]
7. O. Stanojević, S. Avramović, Ars rhetorica – Veština besedništva, str. 119. [↩]
8. General armije Nikola Ljubičić, iako Srbin iz Srbije, bio je poznat po stalnom
korišćenju Titove uzrečice “čim prije”. [↩]
 9. Članak: “Maršal Tito prisustvovao je svečanoj akademiji na kojoj je general-
lajtnant Milovan Đilas govorio o značaju Oktobarske revolucije” u listu Politika,
broj od 8. novembra 1944, str. 3; preuzeto iz: Slobodan G. Marković, “Josip Broz
– upotreba naučnih ustanova u Srbiji za deifikaciju jugoslovenskog diktatora”,
časopis Hereticus, br. 1/2005, str. 33. [↩]
10. Dejan A. Milić, Politička beseda moderne Srbije, Beograd 2004, str. 219. [↩]
11. “Zrelost, ozbiljnost i sposobnost svakog rukovodstva ocenjuje se prema tome da li
uspeva da izgradi široku društvenu političku i stručnu bazu za izvršavanje krajnje
složenih poslova, ili to ne uspeva. Nema ni govora da te poslove možemo izvršiti
sami u uskim političkim krugovima i na zatvorenim sednicama, bez oslonca na
mišljenja i uverenja najširih radnih slojeva i bez saznanja do kojih dolaze naša
nauka i kritička javnost. Poslovi koji su pred nama su poslovi čitavog društva.
Razume se, niko nema pravo da se ponaša i da misli da je jedini upućen u tajnu
našeg izlaska iz krize. Toga smo svi svesni. Niko nema, takođe, pravo da se bavi
iluzijom mogućnosti brzog izlaska iz stanja u kome se nalazimo i da na osnovu
toga brzopleto i samovoljno odlučuje. Potrebna je odlučnost, ali upornom,
strpljivom, stalnom, neprekidnom radu” – izvod iz govora Ivana Stambolića,
govor objavljen u Borbi, 25.09.1987. godine. [↩]
12. Profesor Pravnog fakulteta u Beogradu i vođa Zemljoradničke stranke. [↩]

http://www.hereticus.org/arhiva/2005-3-4/politicki-govor-brozove-epohe.html#more-240