Wymień i opisz podstawowe metody zbierania danych do badań pedagogicznych.

Agata Łuczyńska PSziOW I rok

Pedagogika jako nauka z grup nauk humanistycznych i społecznych zajmuje się

przedmiotem, który ciągle się zmienia, jest żywy a zatem dość oporny jako materiał do
obiektywnych badań1. Zupełnie inaczej niż na przykład w naukach ścisłych jak fizyka, gdzie znając
podstawowe dane obiektu jak wielkość, masę i prędkość przedmiotu można z łątwością przewidzieć
w jakim czasie pokona odcinek o podanej długości. Pedagog znając profil psychologiczny swego
wychowanka, jego zaplecze środowiskowe i dotychczasowe oceny w szkole podstawowej, nie jest
w stanie orzec z jakich przedmiotów osiągnie jakie oceny na maturze. Nawet znając wszystkie
przeszłe i przyszłe czynniki (co nie jest możliwe) i konteksty nie jest w stanie przewidzieć tych
wyników. Świat praktyki wychowawczej i edukacyjnej jest wielopoziomowy i skomplikowany.
Podatny na wpływ wielu, różnorodnych czynników zarówno wewnętrznych (charakter,
temperament, odporność na stres) jaki i zewnętrznych (wpływ grup rówieśniczych, warunki bytowe
rodziny, dynamika życia społecznego).
Pedagogika jako dziedzina badań obserwuje i opisuje fakty w świecie swoich zainteresowań
(edukację, wychowanie, oświatę). Dokonuje uogólnień lub odwrotnie: odnosi pewne zjawiska
jedynie do konkretnych kontekstów, w których mają miejsce. Aby tego dokonać niezbędne są
pewne istotne dane, których zbieranie jest ważne w rozwoju każdej nauki. Dochodzimy w ten
sposób do podstawowego podziału metod zbierania danych. Pierwszym są metody ilościowe, które
dotyczą np.: osiągnięć dydaktycznych uczniów z konkretnego przedmiotu (w tym przypadku
pedagog-badacz dokonuje uogólnień). Metody ilościowe służą do opisywania związków między
zjawiskami, np.: związek osiągnięć uczniów z plastyki z poziomem zamożności ich rodzin. Drugim
rodzajem zbierania danych są metody jakościowe, opisujące wybrane sytuacje występujące w
danych kontekstach, np.: zachowanie, sposób postępowania nauczycieli w technikum
samochodowym wobec dziewczynek z najmłodszych roczników. Metody jakościowe ułątwiają
zrozumienie źródeł przykłądowych praktyk pedagogicznych, np.: obniżanie wymagań na zajęciach
plastycznych wobec uczniów pochodzących z mniej zamożnych rodzin a podnoszenie tych
wymagań wobec uczniów z bardziej zamożnych domów.
Rozumienie a najpierw obserwowanie i wyjaśnianie praktyk edukacyjnych będzie
prowadziło do budowania różnych teorii pedagogicznych czyli, naukowo rzecz nazywając,
poznawczych i symbolicznych reprezentacji tej nauki. Reprezentacje są tworzone na podstawie
twierdzeń ogólnych a te pozwalają, przynajmniej w pewnym stopniu, przewidywać praktykę
edukacyjną nauczycieli i wychowawców. Pedagogika jest nauką ciągle się rozwijającą, żywą,
podobnie jak przedmiot jej zainteresowań i ciągle buduje swe teorie wyjaśniające poszczególne
praktyki edukacyjne. Nie zostały one jeszcze stworzone w wielu obszarach, jednak na tym etapie
zaawansowania badań pedagogicznych, można już przewidzieć kierunek rozwoju wielu z nich.
1. Metody jakościowe nierozerwalnie wiążą się i wymagają obecności badacza w terenie a
ściślej mówiąc w środowisku badanego przedmiotu (czy raczej podmiotu bo mówimy wszak o
jednostkach ludzkich)2. Takim środowiskiem dla badacza-pedagoga są przede wszystkim szkoły,
placówki szkolno-wychowawcze i opiekuńcze, grupy rówieśnicze, kolonie, rodziny czy różne
instytucje o profilu oświatowo-wychowawczym. Badacz wchodzi w te miejsca, uczestnicząc po
prostu w codzienności życia osób będących przedmiotem jego obserwacji. Pedagog-badacz zatem
nie tylko obserwuje, a wręcz rzadko to robi, częściej będąc integralną częścią środowisk, które bada
a ponadto jest światkiem rozmów, relacji uczniów, młodzieży a co równie ważne i interesujące,
innych pedagogów, nauczycieli, wychowawców. Takie rozmowy, wymiana spostrzeżeń „na gorąco”
jest także istotnym elementem zbierania danych jakościowych. Na podstawie nich nie można

1. Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. 1, Wstęp str.2

Zbigniew Kwieciński, Bogusław Śliwerski, Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa 2003.

2. Ibdn, 2.1. Metody Jakościowe, str. 34

jednak budować uogólnień ponieważ badania jakościowe charakteryzują się dużą subiektywnością
zależąc od perspektywy, z której je poznajemy.
Szczególnie na uwagę zasługuje fakt, że badacz jakościowy poznaje okoliczności zdarzeń
pedagogicznych z różnych perspektyw: nauczyciela, rodzica, ucznia. Dzięki temu poznaje skutki
tych zdarzeń oraz znaczenia jakie poszczególni uczestnicy, świadkowie i inne osoby zaangażowane
w dany fakt pedagogiczny, mu nadali.
Należy pamiętać, że mimo dużej dozy subiektywności badania jakościowe mają istotną
wartość ponieważ umożliwiają zrozumienie faktów, które pozornie zdają się niezrozumiałe a
dopiero włąśnie obserwacja ich kontekstów ze względu na różne perspektywy nadaje im sens.
Badacz jakościowy posługuje się nie tylko postrzeganiem, myśleniem i uogólnianiem ale też
intuicją a nawet emocjami. Badacz: a) wnika w interakcje międzyludzkie b) poznaje historie ludzi i
c) obserwuje oraz analizuje życie społeczne. Ze względu na obszary, w których działa, badania
jakościowe wypada podzielić właśnie na 3 grupy:
Ad.a) Obserwacja uczestnicząca lub etnograficzna: zbieranie danych w sytuacji, w której
badacz wnikający włąśnie w interakcje międzyludzkie, jest jednocześńie ich uczestniekiem. Nie
próbuje kreować sytuacji ani inicjować sytuacji ale po prostu uczestniczych w nich na zwykłych
zasadach, jak każdy inny uczestnik. W pracy opiekuna i wychowawcy ciągle jestem w takiej
sytuacji.

Bywałam w takiej sytuacji badawczej niejednokrotnie podczas obserwowania pracy opiekunów i dzieci na Adventure
Playground. Zauważyłam, że dzieci, które zostaną serdecznie przywitane podczas wchodzenia na Plac i
poinformowane, że mogą w każdej chwili się do nas (dorosłych) zwrócić w każdej sprawie, chętniej i częściej
podejmowały interakcje nie tylko z nami ale również z innymi dziećmi niż te, które weszły na plac niejako
niezauważenie. W późniejszych rozmowach w czasie corocznego podsumowania sezonu, po 3-4 miesiącach
spędzonych na wspólnej, nierzadko codziennej zabawie, opowiadały, że wolą nie być anonimowe, czują potrzebę bycia
ważnymi a to dzieje się gdy ich aktywność na Placu jest zauważana (i komentowana) przez opiekunów.

Metoda zbierania danych poprzez obserwację uczestniczącą czy etnograficzną zaczerpnięta

została wprost z badań antropologicznych. Opiera się na byciu badacza w środowisku naturalnym
badanych zjawisk. Może polegać na tym, że badacz uczestniczy jawnie bądź niejawnie w życiu
grupy. Jawnie, np.: nauczyciel, gdy badani wiedzą, że prowadzi on również obserwację. Po
pewnym czasie gdy zadomowi się, zostanie zaakceptowany przez grupę, przestaje być
wyodrębnioną jednostką, uczestnicy grupy zaczynają się zachowywać naturalnie i badania mogą
być już prowadzone. Niejawna: gdy grupa nie wie, że np.: jeden z jej członków jest badaczem. W
tej sytuacji od razu rozpoczyna on zbieranie danych ponieważ grupa nie potrzebuje czasu by
zaakceptować i niejako przyzwyczaić się do obecności kogoś z zewnątrz ponieważ jego prawdziwa
tożsamość jest nieznana grupie.
Ad.b) Poznawanie historii ludzkiego życia. Jest szalenie interesującymi ważnym sposobem
zbierania danych do badań pedagogicznych. Zazwyczaj badaczowi nie chodzi jednak o całość
historii życia a o jakiś konkretny fragment, występującym w kontekście, którym jest z jakiegoś
powodu zainteresowany badacz. Taką sytuacją może być obserwacja rozwoju osobniczego
konkretnego ucznia. Załóżmy, że w pewnym momencie jego ścieżki edukacyjnej od przedszkola do
końca szkoły podstawowej nastąpiło drastyczne pogorszenie jego stopni z poszczególnych
przedmiotu a zachowanie zmieniło się z aktywnego na zupełnie bierne, chłopiec przyjął postawę
wycofanego z życia grupy rówieśniczej. Po kilku próbach w końcu otworzył się i opowiedział o
traumie, jaką stała się dla niego śmierć ukochanego dziadka, z którym spędzał prawie każdą sobotę
w warsztatcie stolarskim dziadka, tworząc wspólnie różne przedmioty. W ten sposób dało się
zmianę zachowania chłopca umiejscowić w kontekście. A zastosowana metoda badawcza to
wywiad.
Wyróżniamy wiele różńych sposobów wywiadu. Podstawowy podział, to: wywiad
standaryzowany i niestandaryzowany. Pierwszy jest konstruowany przez badacza według ściśle
określonego wzoru (standardu), który budują poszczególne pytania, sposób ichzadawania i
kolejność. Ten standard jest identyczny dla wszystkich badanych. Wyniki mogą być zatem
opisywane poprzez wskaźniki (liczby) zatem ten sposób zbierania danych może posłużyć również
do zbierania danych ilościowych ponieważ zebrane dane można ze sobą porównywać.
Wywiady niestandaryzowane rządzą się bardziej swobodnymi zasadami. Często opierają się
na jednym pytaniu, któe może być zadawane w różny sposób poszczególnym badanym i jest
dostosowywane do rozwoju sytuacji. Te metody zbierania danych sprawdzają się przy zbieraniu
danych jakościowych. Wyróżniamy dalej wywiad narracyjny, który ma na celu poznanie
konkretnych wątkó z życia badanego. Odbywa się to w ten sposób, że badach wysluchuje historii
badanego na temat konkretnych wątków właśnie3. Bywają to wielogodzinne rozmowy lub
opowieści ale często tylko jednokrotne a nie, jak w przypadku obserwacji trwającej wiele dni a
raczej miesięcy czy wręcz lat „podglądania” badanego w jego środowisku edukacyjnym czy
wychowawczym. Buduje się wtedy model biografii, który ma swoją konstrukcję. Składa się z
najważniejszych wydarzeń biograficznych, najważniejszych dokonań i zidentyfikowanych przeżyć
podczas nich: zdobycie dyplomu ukończenia szkoły średniej, ślub, urodzenie dzieci, przedwczesna
śmierć rodzica, rozwód itp. i uczucia związane z tymi wydarzeniami.
Wywiad może też się odbywać w bardziej formalny sposób. Wtedy spisywane są konkretne
sytuacje, historie i emocje, które przeżywał badany w trakcie ich trwania.
Ad c) Poznawanie historii może odbywać się także bez czynnego udziału badacza w życiu
grupy jak w opisanym powyżej przypadku. Odtworzenie czy poznawanie losów np.: grupy
społecznej może odbyć się poprzez analizę dokumentów (świadectw szkolnych, innych dyplomów,
notatek nauczycielskich). Badanie innych żródeł historycznych: prywatnych dokumentów, tekstów,
rzeczy materialnych. Taka metoda zbierania danych, to metoda analizy archiwów. Analiza
dokumentów: wytrworów (najczęściej urzędowych) ludzkiej działalności, źródeł: pamiętników,
listów, poczty szkolnej (skrzynka na anonimy) oraz rzeczy materialnych: najtrudniejsze do
zdefiniowania a mające istotnych wpływ na kontekst, który badacz chce opisać oraz teksty:
kulturowe (reklamy, filmy), tworzące określone wizje życia badanego.
Podsumowując, badania jakościowe cechują się:
- wspólnym językiem danych: subiektywny, związany z kontekstami, bywa podobny do języka
potocznego, oddając w ten sposób bezpośrednio doświadczenie wyniesione z terenu badań,
- analizą danych: jakościowe dane są analizowane według schematu opierającego się na: redukcji
danych (przekształcenie, selekcja, upraszczaniu danych mających postać notatek), później dane te
podlegają procesowi reprezentacji danych (budowanie ich konfiguracji w postaci modeli czy
matryc przegłądowych, tabel i wykresów) i ostani etap: wyprowadzenie i weryfikacja wniosków
(początkowo wnioski mają postać dość luźnych spostrzeżeń a można je weryfikować sprawdzając
wyprowadzone schematy w innych grupach społecznych),
- marzędziami badawczymi: raczej nie używa się wsytandaryzowanych narzędzi a sam badacz
rozpoznaje rzeczywistość polegając na własnych przemyśleniach, spostrzeżeniach i intuicji,
- organizacja badań: ad hoc pnieważ czynności badacza tworzą się w trakcie trwania zbierania
danych, nie są wcześniej zaprojektowane a każda nowa obserwacja prowadzi w jakimś kierunku,
który nie był wcześniej zaplanowany,
-ograniczenia metod jakościowych: jak wspomniałam brak możliwości uogólnienia wniosków i
odniesienia ich do całości populacji czy innej, podobnej pod kakimś względem grupy ponieważ
wnioski mogą być opatrzone błędem subiektywizmu badacza ze względu na chociażby
zaangażowanie osobiste badacza.
2. Metody ilościowe, będące bardziej obiektywne ponieważ ich używanie wiąże się ze
stosowaniem pomiaru czyli przypisywania badanym obiektom wartości liczbowych. Mierzenie
faktów i procesów edukacyjnych musi rozpocząć się od zarejestrowania danych jedną z kilku
metod: metodą a) obserwacyjną, b) sondażową, c) kwestionariuszową, d) tekstową lub e)
eksperymentalną.
Badacz też musi już na początku wiedzieć co konkretnie będzie mierzyć czyli powinien
skonstruować hipotezę badawczą zanim przejdzie do wyboru metody zbierania danych ewentualnie
dobrać najbardziej odpowiednią dla swoich badań. Jeśli stosuje metody obserwacyjne, to może albo

3 Ibdn.
obserwować badanych w naturalnym środowisku (szkole, grupie, pokoju nauczycielskim), albo
przyjąć warunki labioatoryjne czyli specjalnie zorganizowaną w czasie przestrzeń, w której będzie
przeprowadzał obserwację (eksperyment laboratoryjny). Jeśli badacz będzie posługiwał się metodą
badań sondażowych, to będzie się opierał na obserwacji zachowań werbalnych (ustnych lub
pisemnych) używając ankiet i testów.
Badacz zanim przystąpi do właściwych czynności mających na celu zebranie danych musi
wykonać szereg czynności przygotowujących. Po pierwsze - zdefinować fakty, które są
przedmiotem badań czyli zbudować model tego zjawiska. Po drugie - zaprojektować relacje
pomiędzy faktami, które według niego mogą mieć miejsce. Po trzecie - skonstruować narzędzia
dbając jednocześnie o ich trafność by mierzyły to, co faktycznie mają mierzyć (może tworzyć
arkusz, tabelę itp.). Po piąte - zaplanować całą organizację badań. A zatem można przyjąć, że
przedmiotem badań jest sposób w jaki ujawnia się w rzeczywistości pedagogicznej stoworzony
przed badaniem konstrukt teoretyczny4. Omówię następnie poszczególne metody ilościowe.
Ad. a) Metody obserwacyjnych, które służą do utrwalenia zachowań mających miejsce w
poszczególnych dziedzinach praktyki pedagogicznej.

Bibliografia:
1. Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych, Strategie ilościowe i jakościowe,
Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 20001.
2. Babbie E., Podstawy badań społecznych, PWN, Warszawa 2008.
3. Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. 1
Zbigniew Kwieciński, Bogusław Śliwerski, Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa 2003.

4 Ibdn.