Karol Wojtowicz

Henryk Mikołaj Górecki

- urodził się 6 grudnia 1933 w Czernicy k. Rybnika

- zmarł 12 listopada 2010 w Katowicach
- kompozytor, pedagog
- 1951 ukończył gimnazjum w Rydułtowach
- 1951 podjął pracę nauczyciela w Szkole Podstawowej w Rydułtowach-Radoszowach
(równocześnie uczęszczał do miejscowego ogniska artystycznego na lekcje fortepianu, a gry
na skrzypcach uczył się wcześniej u muzyka-amatora Pawła Hajdugi)
-1952 rozpoczął naukę na wydziale instruktorsko-pedagogicznym Średniej Szkoły Muzycznej
w Rybniku.
- 1955 rozpoczął studia w PWSM w Katowicach, w klasie kompozycji Bolesława
Szabelskiego.
- 1960 otrzymał dyplom uczelni z najwyższym odznaczeniem
- 1958 debiut na „Warszawskiej Jesieni” wokalno-instrumentalnym utworem Epitafium.
- 1965 przyjął etat wykładowcy w PWSM w Katowicach;
- 1964-69 był wiceprezesem katowickiego koła ZKP
- 1975 przyjął stanowisko rektora PWSM w Katowicach, równocześnie prowadził własną
klasę kompozycji, którą ukończyli: R. Agustyn, M. Hussar, E. Knapik, A. Krzanowski.
- 1977 otrzymał tytuł profesorski
- 1979 zrezygnował z funkcji rektora, jak również z posady w katowickiej uczelni
- 1977-83 był wiceprezesem Towarszystwa im. K. Szymanowskiego w Zakopanem,
- 1980-84 był prezesem Klubu Inteligencji Katowickiej w Katowicach.
- od 1993 był członkiem honorowym ZKP.

Henryk Mikołaj Górecki rozpoczynał swoją kompozytorską karierę jako skrajny

awangardzista. Krzysztof Droba nazwał twórczość kompozytora „super niepoprawną
estetycznie”. Stwierdzenie to odnieść można nie tylko do kontekstu historycznego utworów
Góreckiego, lecz również do autentyzmu muzycznej wypowiedzi, który ujawnia się zarówno
w agresji brzmieniowej wczesnych dzieł, jak i w kontemplacyjności III Symfonii czy
ujmującej prostocie utworów chóralnych. W każdym przypadku muzyka ta potrafi dosłownie
porazić swą mocą.

W jego muzyce nie ma żadnej powierzchowności – każdy utwór jest dokładnie przemyślany
w swej konstrukcji oraz głęboko przez kompozytora przeżyty. Wydaje się, że właściwie nie
interesuje go estetyczny wymiar muzyki. Posiada ona dla niego głównie wymiar etyczny,
duchowy. Na pierwszy plan wysuwa się dźwiękowa prawda, która oddziałuje na słuchacza,
„łapiąc go za gardło” czy też „waląc obuchem” bez żadnego estetycznego znieczulenia. Ta
bezpośredniość właśnie, a także skoncentrowana siła wyrazu, pozostają najważniejszymi
cechami muzyki Góreckiego, zapewniając jej odrębność i oryginalność.
Dodekafonia

Jest jedną z największych indywidualności współczesnej muzyki polskiej. Już podczas

studiów dał się poznać jako twórca oryginalny, bezkompromisowy, kroczący własną drogą.
Pierwsze utwory Góreckiego (m. in. Cztery Preludia, I toccata na fortepian, Sonata na dwoje
skrzypiec, Pieśni o radości i rytmie na 2 fortepiany i orkiestrę kameralną) wykazują wpływy
Szymanowskiego i Bartoka. Wnoszą specyficzne dla całej twórczości Góreckiego jakości
estetyczne: żywiołowość, dynamizm, ekspresjonizm, a także „bruityzm”, wynikający z
zamiłowania do posługiwania się ostrymi, brzmieniami i jaskrawymi efektami dynamicznymi.
Styl wypowiedzi kompozytora – prosty, nierozwinięty, został zachowany w kompozycjcach z
przełomu lat 50. i 60., które znamionuje użycie dodekafonii i techniki serialnej. Techniki te
zgłębiał Górecki w dużej mierze samodzielnie, na podstawie lektury rozpraw teoretycznych.
Czynnikiem formotwórczym jest opozycja struktur horyzontalnych i wertykalnych, zwanych
przez kompozytora „kompleksami” i „pasmami” dźwiękowymi w takich dziełach, jak
Koncert na 5 instrumetów i kwartet smyczkowy, Trzy diagramy na flet solo, Symfonia „1959”
Scontri. Powstałe w tym okresie pierwsze dzieła symfoniczne (Symfonia „1959”, Scontri) są
zapowiedzią w późniejszej twórczości skłonności do monumentalizmu i patosu; jednocześnie
stanowią apogeum charakterystycznej dla serialnej fazy twórczości Góreckiego komplikacji
struktur materiałowych i formalnych.

Sonoryzm

Górecki dość szybko porzucił technikę serialną, przechodząc, m. in. w skomponowanym w

1962-63 cyklu Genesis na zwolennika „sonoryzmu” – reprezentowanego przez liczną grupę
twórców w Polsce (m. in. K. Serocki, B. Schaeffer, K. Penderecki, W. Szalonek). W
poszczególnych częściach Genesis Górecki wykorzystał niekonwencjonalne sposoby gry na
smyczkach, harfie, fortepianie. Skomplikowaną dziedzinę serialną zastąpiło w tych utworach
zastosowanie prostych procedur matematycznych dotyczących kształtowania przestrzeni
muzycznej i wewnętrznej logiki formy (geometryczny plan rozmieszczenia instrumentów na
estradzie koncertowej, np. Monologhi, Muzyczka II, Choros I; symetryczne kształtowanie
procesów rozwoju dynamiki i brzmienia, np. w Canti strumentali, gdzie mamy do czynienia z
techniką równomiernego rozszerzenie klasterów’ geometria zapisu muzycznego, np. w
Monodramie – we fragmencie partii talerzy tworzy się tam, w procesie przekształceń
początkowej figury, symetryczny wzór geometryczny).

Konstruktywizm

Skomponowane w 1963 Trzy utwory w dawnym stylu na orkiestrę smyczkową są pierwszym

zwiastunem przełomu, który wiązał się z dalszym upraszczaniem zasad konstrukcyjnych,
powrotem do tradycyjnego brzmienia i zarzuconej w okresie awangardowym sfery
zainteresowań muzyką staropolską i ludową. W Kolejnych utworach orkiestrowych (Refren,
Canticum graduum) Górecki wypracował nową wersję techniki konstruktywistycznej,
odrzucając środki sonorystyczne i wprowadzając na ich miejsce skondensowany materiał
harmoniczny w postaci klasterów budowanych w oparciu o skalę całotonową i półtonową.
Rozwój formy tych i następnych utworów (Muzyka staropolska, Kantata na organy, cykl
Muzyczek) polega na manipulowaniu planami: wertykalnym i horyzontalnym,
przeciwstawianiu sobie grup instrumentów i typów klasterów, stopniowaniu gęstości
współbrzmień i dynamiki, powtarzaniu odcinków melodycznych i bloków klasterowych, ich
przemieszczaniu po stopniach skal diatonicznych bądź chromatycznych. W omawianych
utworach pojawiają się chwyty archaizujące (melodie chorałowe, skale modalne), które
decydują o nowym kształcie brzmieniowym i ekspresyjnym muzyki z tego okresu. Jest to
kształt ascetyczny, świadomie „ubogi” (zadecydował o nadaniu przez K. Drobę omawianej
fazie twórczości Góreckiego nazwy „redukcjonistyczej”). Kompozytor ograniczył wówczas
przestrzeń klasterów i linii melodycznych, zamykając je w wąskich „komórkach”, gdzie
podelgały subtelnemu „przemontowywaniu”, zrezygnował z różnorodności rytmu i znacznych
wahań dynamiki, wprowadził powtarzalność motywów i akordów, jednolitą artykulację i
bardzo wolne tempa (Refren). W narracji pojawił się element statyki, który nadał utworom
charakter medytacyjny. Górecki nie zrezygnował w nich całkowicie z dawnej żywiołowości,
puentując wolne fragmenty dzieł gwałtownymi kulminacjami o charakterze motorycznym.

Dzieła w nurcie „narodowym”

Kolejny moment przełomowy w twórczości Góreckiego wyznacza Ad Matrem, (1971).

Rozpoczyna ono serię dzieł jawnie nawiązujących do polskiego etosu, wykorzystujących
teksty religijne i ludowe. Zazwyczaj łączy się powstanie „narodowego” nurtu twórczości
Góreckiego z wpływem ówczesnej atmosfery społeczno-politycznej w Polsce, kiedy nastąpiła
aktywizacja niezależnych postaw inteligencji, jako rekacja na niepokoje społeczne 1968 roku’
nie mniejsze znaczenie miałoby tu również powszechne odczuwane w tym czasie przez
rodzimych kompozytorów znużenie awangardą. Górecki podkreślał jednak wielokrotnie, że
zmiana jaka nastąpiła w jego estetyce począwszy od Ad Matrem, była rezultatem
niezależnych przemyśleń, dokonywanych w coraz bardziej ostentacyjnej izolacji od
zbiorowych poczynań polskich twórców.

II i III symfonia

Połowa lat 70. Przyniosła dwa monumentalne dzieła symfoniczne: II Symfonię

„Kopernikowską”, napisaną na zamówienie Fundacji Kościuszkowskiej w Nowym Jorku dla
uczczenia 500. rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika (1972), oraz III Symfonię „Pieśni
żałosnych” (1976). W obydwu utworach kompozytor wprowadził tekstm który uściśla
przesłąnie dzieła i staje się istotnym elementem jego ekspresyjnej wymowy. W II Symfonii są
to fragmenty Psalmów Dawida i cytat z dzieła Kopernika, zaś w III Symfonii – Lament
Świętokrzyski, pieśń ludowa Kajze misie podzioł oraz tekst napisany na ścianie celi „Palace”
przez Halenę Błażusiakównę w Zakopanem. Wybór tekstów III Symfonii stanowi ilustrację
ówczesnego stanu ducha kompozytora, coraz sielniej przejętego dawnym i wspołczesnym
losem swego narodu. Popadając w ów stan, Górecki skazał sie na rolę outsidera w środowisku
muzycznym, które oceniło III Symfonię jako utwór kontrowersyjny i trudny w odbiorze ze
względu na monumentalne wymiary, ascetyczny kształt dźwiękowy, statyczność narracji i
nieprzystępność patetycznej wymowy. Dopiero po 18 latach dzieło przemówiło pełnym
głosem do światowej publiczności, która zafascynowała się jego nagraniem płytowym z
nagraniem z 1991r.
Dzieła religijne i dalsze lata

W tym czasie Górecki był już z powrotem przywódcą krajowego środowiska twórców
(zwłaszcza jego części o orientacji prawicowej i katolickiej), jako autor chóralnych pieśni do
tekstów łacińskich (Amen, Euntes ibant et flebant), a przede wszystkim utworu Beatus vir
(1979), napisanego na zamówienie ówczesnego arcybiskupa Karola Wojtyły dla uczczenia
400-lecia męczeńskiej śmierci św. St. Szczepanowskiego. Jego prawykonanie miało miejsce
w 1979r. podczas pierwszej wizyty papieskiej w Polsce, w obecności Ojca Świętego
(wykonaniem dyrygował sam kompozytor). Beatus vir do tekstów pslamów stanowi apogeum
nurtu twórczości wokalno-instrumentalnej na duże składy.

W latach 80-tych kompozytor stworzył kilka dalszych dzieł religijnych, których

prawykonania stanowiły patriotyczne manifestacje (m. in. Miserere na chór mieszany,
upamiętniające walkę Bydgoszczan z milicją, oraz O Domina Nostra – Medytacje o
Jasnogórskiej Pani naszej, przedstawione poraz pierwszy przez Stefanię Woytowicz na
„Poznańskiej Wiośnie Muzycznej” w 1985r.). Najgłośniejszym utworem tej dekady pozostaje
wszakże motoryczny Koncert na klawesyn lub fortepian, który kumuluje ważniejsze cechy
„redukcjonistycznej” techniki kompozytora, wprowadzając zarazem element gry z tradycją –
w tym przypadku z konwencjonalnymi wzorami fakturalnymi barokowej muzyki na
klawesyn. Koncert, spopularyzowany przez Elżbietę Chojnacką, stał się „przebojem” polskiej
muzyki współczesnej. W drugiej dekadzie lat 80-tych i w latach 90-tych Górecki
skomponował kilka dzieł kameralnych, których ekspresja i zasady konstrukcyjne stanowiły
powielenie wzorców wypracowanych na terenie muzyki wokalnej i wokalno-instrumentalnej.
Były to: Recitativa i ariosa „Lerchenmusik” na klarnet, wiolonczelę i fortepian (1984-86)
oraz dwa kwartety smyczkowe powstałe na zamówienie amerykańskiego kwartetu „Kronos”:
Już się zmierzcha (1988) i Quasi una fantasia (1990; na decyzję kompozytora od
dopuszczeniu do prawykonania oczekuje napisany w 1993 III Kwartet smyczkowy). Ponadto
Górecki kontynuował serię dzieł religijnych (z okazji III pielgrzymki Papieża skomponował
chóralne Totus Tuus 1987). W ostatnich latach powrócił do muzyki chóralnej, komponując
kantatę chóralną o św. Wojciechu Salve, Sidus Polonorum na chór mieszany, perkusję, 2
fortepiany i organy (1997-2000), Lobgesang na chór mieszany i dzwony (2000) i Pieśni
kurpiowskie na chór mieszany a capella (2003). Dzieła te charakteryzują się wielką prostotą,
która upodabnia je do muzyki ludowej, obecnością ducha modlitewnego. Szczerym liryzmem
nawiązującym do polskiego typu typu religijności. Niewątpliwy jest funkcjonalny związek
tych utworów z obrzędowością religijną, niemniej reprezentują one często współczesną
muzykę polską, będąc przedmiotem wykonań w prestiżowych instytucjach kulturalnych na
całym świecie.

Muzyka Góreckiego stanowi wreszcie znakomite odzwierciedlenie znaczonej zmiennością

nastrojów i silnymi kontrastami charakteru osobowości twórcy. Jej złożoność, a jednocześnie
niesłychana prostota nie tylko wzbogacają obraz muzyki polskiej XX wieku, ale również – a
nawet przede wszystkim – świat muzycznych doświadczeń i emocji każdego z nas.
Nagrody, odznaczenia i doktoraty honorowe
- 1960 I nagroda na Konkursie Młodych ZKP
- 1961 Symfonia „1959” I miejsce na Biennale Młodych w Paryżu
- 1967 Refren III lokata na Międzynarodowej Trybunie Kompozytorów UNESCO,
- 1968 organowa Kantata uzyskała I miejsce na Konkursie Kompozytorskim w Szczecinie,
- 1973 Ad Matrem I lokata na Międzynarodowej Trybunie Kompozytorów UNESCO.
- 1958, 1975 laureat nagród muzycznych Województwa Katowickiego
- 1965 nagroda MkiS III stopnia
- 1969, 1973 nagroda MkiS I stopnia
- 1970 doroczna nagroda ZKP
- 1974 nagroda Komitetu do spraw Radia i Telewizji
- 1976 nagroda Państwowa I stopnia
- 1992 nagroda Ministra Spraw Zagranicznych
- 1993 nagroda im. Karol Miarki
- 2000 nagroda metropolity katowickiego „Lux ex Silensia”
- 2003 nagroda Województwa Śląskiego

- 1994 Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski

- 2000 Order Ecce Homo
- 2003 Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski
- 2005 Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”
- 2009 Order Świętego Grzegorza Wielkiego (Watykan)
- 2010 Order Orła Białego

- 1993 doktorat Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie

- 1994 Uniwersytetu Warszawskiego
- doktorat Catholic University w Waszyngtonie,
- doktorat University of Michigan w Ann Arbor,
- doktorat Victoria University,
- doktorat University of Britisch Columbia w Montrealu,
- doktorat AM w Katowicach

Bibliografia:

Bolesławska-Lewandowska B., Portret w pamięci., Kraków 2013.

Podhajski M., Kompozytorzy polscy 1918-2000. II Biogramy., Gdańsk 2005.
Thomas A., Górecki., Kraków 1998.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Henryk_Mikołaj_Górecki [dostęp 2021.01.18]