1

2
 აზ პირველი – ცხოვრება და მემკვიდრეობა

თეიმურაზ პირველის მოღვაწეობის ეპოქა და ცხოვრება. მე-17 საუკუნის ერთ-ერთმა უდიდესმა

სახელმწიფო მოღვაწემ, მეფე-პოეტამ თეიმურაზ პირველმა, კახთა მეფის, დავითისა, და წამებული
დედოფლის, ქეთევანის, მემკვიდრემ შფოთიანი და მღელვარებით აღსავსე ტრაგიკული ცხოვრების
გზა განვლო. მან მდიდარი და მრავალფეროვანი ლიტერატურული მემკვიდრეობა დაგვიტოვა,
რომელმაც უმალვე მიიპყრო ყურადღება როგორც თანამედროვე და მომდევნო ხანის მწერალთა, ისე
მე-19-20 საუკუნეების მკვლევარ-მეცნიერთა ყურადღება. არჩილ მეფის „გაბაასება თეიმურაზისა დ
რუსთველისა“ პირველი, თუმცა არამეცნიერული, შეფასება იყო თეიმურაზის პოეტური
შემოქმედებისა, რომლის კვლევის საფუძვლზე მდიდარი სამეცნიერო ლიტერატურა შეიქმნა.
თეიმურაზის შემოქმედება ა. ხახანაშვილი, კ. კეკელიძის, ალ. ბარამიძის, გ. ჯაკობიას, დ. კობიძის, ალ.
გვახარიას, რ. ბარამიძის, მ. მამაცაშვილის, მ. გუგუშვილის, მ. გაბადაძისა და სხვათა შრომებში
სხვადასხვა კუთხითაა შესწავლილი. თუმცა, საკვლევი კიდევ ბევრია, რადგან კვლევა ეხებოდა
ძირითადად ლიტერატურული წყაროების გამოვლენას, ხოლო თხზულებათა მხატვრული და
სახისმეტყველებითი პრობლემატიკა ნაკლებადაა შესწავლილი.
ქართველ მეფეთა შორის ერთ-ერთი ყველაზე ტრაგიკული მეფე თეიმურაზ პირველი გაჭირვების
ჟამს, თავისი ცხოვრების უმძიმეს და ურთულეს პერიოდებში საკუთარ თავში მაინც პოულობდა
იმდენ ძალასა და ენერგიას იმისათვის, რომ ქართულ პოეზიაში თავისი სიტყვა ეთქვა. ქვეყნის
ტრაგიკული ხვედრის მიუხედავად, ხანგრძლივი შეუპოვარი ბრძოლისა ირანულ-ოსმალური
აგრესიის წინააღმდეგ, ღრმა სულიერი ტკივილებით აღსავსე მეფე-პოეტი მხატვრული სიტყვით
ეხმიანებოდა იმდროინდელი საზოგადოებრივი ცხოვრების უმთავრეს მომენტებს. თეიმურაზის,
როგორც მეფისა და პოეტის, ბედი ეპოქალურ ძვრებს, ქართველი ერის ბრძოლას არსებობისათვის,
მძიმე ყოფას უკავშირდებოდა, შესაბამისად, მისი შემოქმედება ეპოქის სულისკვეთებას გამოხატავდა
და ყველა ის თემა და მოტივი, რომელიც თეიმურაზის პოეზიაში წარმოჩნდება, სატრფიალო-
სამიჯნუროც კი, სევდიან განწყობილებას გამოხატავს, პესიმისტურ ხასიათს ატარებს. ამ პესიმიზმის
საფუძველი მწერლის თანამედროვე სოციალურ-პოლიტიკური ვითარება იყო, რასაც მისი ოჯახის
მიერ გადატანილი რამდენიმე ტრაგედია ემატებოდა.
სამეცნიერო ლიტერატურაში ყოველთვის უთითებენ, რომ თეიმურაზმა შინაარსობრივი
თვალსაზრისით გაამრავალფეროვნა ქართული პოეზია, გაამდიდრა ახალი თემებითა და ახალი
ჟანრებით, თავის პოეზიაში შემოიტანა აღმოსავლური ლიტერატურისათვის დამახასიათებელი
გაბაასებისა და მაჯამის ჟანრი//თემა. XVII საუკუნის პირველი მესამედიდან მოყოლებული
თეიმურაზმა პირველმა წამოსწია ეროვნულ-ისტორიული თემატიკა და საფუძველი ჩაუყარა
საისტორიო ეპოსს ისტორიული პოემის შექმნით. ესაა „წამება ქეთევან დედოფლისა“. აგრეთვე,
ქართულ ლიტერატურაში მან ერთ-ერთმა პირველმა ააღორძინა ლირიკული ჟანრი, ლირიკული
ლექსი, რომელზეც შოთა რუსთველმა პოეზიის არსის, დანიშნულებისა და სახეობების შესახებ
საუბრისას „ვეფხისტყაოსნის“ დასაწყისში აღნიშნა: „მესამე ლექსი კარგი არს“...
თეიმურაზ პირველის პირადი ცხოვრება და პოლიტიკური მოღვაწეობა მჭიდროდ უკავშირდება
XVI-XVII საუკუნეების საქართველოს ყოველი სამეფოს, განსაკუთრებით კახეთის სამეფოს, ისტორიას.
იგი კახეთის ბაგრატიონების მემკვიდრე იყო. მას შემდეგ, რაც XV საუკუნიდან საქართველო დაიშალა

3
სამ სამეფოდ და სამცხე-საათაბაგოდ, საქართველოს ერთიანი სახელმწიფო აღარ არსებობდა.
საქართველოს სამეფო საგვარეულოს წარმომადგენლები ოცნებობდნენ საქართველოს კვლავ ერთ
სამეფოდ გაერთიანებაზე, ოღონდ ყოველი სამეფოს უზენაესი ხელისუფალი გაერთიანებული სამეფოს
მეფედ სამეფო საგვარეულოს საკუთარ შტოს და საკუთარ თავს წარმოიდგენდა, რაც ხელს უშლიდა
ერთიანობისათვის ბრძოლას, ე.ი. სამეფოების ტახტის მპყრობელებს, მათ პიროვნულ და მეფურ
ღირსებათა მიუხედავად, სახელმწიფოს ერთიანობის განცდა აკლდათ. XVI საუკუნის ბოლოს კახეთის
სამეფო რეალურად აღმოჩნდა სამი დიდი სახელმწიფოს - ირანის, ოსმალეთის და რუსეთის
გავლენების ქვეშ, რამაც მას ტრაგიკული ხვედრი არგუნა. თეიმურაზის პაპამ, ალექსანდრემ, რომელიც
ჭკვიანი პოლიტიკოსი და დიპლომატი იყო, ურთიერთობა დაამყარა რუსეთთან და 1587 წელს
ხელშეკრულებაც გააფორმა, პარალელურად ცდილობდა, მშვიდობიანი პოლიტიკა ეწარმოებინა
ირანთან და ოსმალეთთან. ოსმალეთის ხონთქარს ყოველწლიურად ხარკს უხდიდა, ხოლო ტახტზე
ასულ შაჰ-აბას I-ს გახელმწიფება მიულოცა და მფარველობა სთხოვა. შაჰ-აბასი კარგად ხედავდა, რომ
კახთა მეფის რუსეთთან ურთიერთობის დამყარებით ამიერკავკასიაში ახალი პოლიტიკური კურსი
ისახებოდა, რაც საქართველოში მის ბატონობას ემუქრებოდა. ამიტომ მან საქართველოს ერთიანად
განადგურება განიზრახა და ამ განზრახვის განხორციელებას შეეცადა კიდეც. შეიძლება ითქვას, რომ
მან დიდი დრო და ენერგია შეალია თავისი ოცნების ასრულებას, თუმცა, საქართველოს ცალკეული
სამეფოსათვის შაჰის მიერ თავს დატეხილი უბედურების მიუხედავად, მაინც ვერ შეძლო
დამორჩილება და მუდმივი ბრძოლა უწევდა. კახეთისა და ქართლის სამეფოები ხშირად წარმატებით
იგერიებდნენ ირანის თავდასხმებს, მაგრამ დიდი სისხლის ღვრითა და მსხვერპლის გაღებით. ხშირად
კი ირანის თავდასხმები უმძიმესი შედეგით მთავრდებოდა და საქართველოს სამეფოებს ძალების
მოსაკრებად დიდი ძალისხმევა სჭირდებოდა.
თეიმურაზ პირველის პაპას, ალექსანდრე კახთა მეფეს, ჰყავდა ხუთი ვაჟი და ერთი ასული: ერეკლე,
დავითი, გიორგი, კონსტანტინე, როსტომი და ნესტან-დარეჯანი. უფროსი ვაჟი ერეკლე, რომელიც
ტახტის მემკვიდრე იყო და რეალურად მეფეც უნდა გამხდარიყო, ოსმალეთის სულთნის მოთხოვნით
მის კარზე საიდუმლო მძევალი ყოფილა და 1690 წლის ახლო ხანებში ოსმალეთშივე დაღუპულა.
მცირეწლოვანი კონსტანტინე მამამ შაჰის მოთხოვნით ირანში გაგზავნა მძევლად. ტახტის მემკვიდრე
იყო დავით ბატონიშვილი, როგორც ალექსანდრე მეფის უფროსი ვაჟის, ერეკლე ბატონიშვილის
მომდევნო ძმა. დავითმა, რომელიც აშოთან მუხრანბატონის ასულზე, ქეთევანზე, იყო
დაქორწინებული, ხანდაზმულ მამას 1601 წლის ოქტომბერში ტახტი წაჰგვარა, ალექსანდრე
იძულებით ბერად აღიკვეცა ალავერდის მონასტერში. დავითის მომდევნო ძმა, ბატონიშვილი გიორგი,
რომელიც ალექსანდრე მეფეს ეიმედებოდა და თანამოაზრედ მიაჩნდა, სათავეში ჩაუდგა დავითის
პოლიტიკითა და მართვით უკმაყოფილო ფეოდალების შეთქმულებას, რომელიც მალევე გამჟღავნდა.
დავითმა დააპატიმრა მამა და ძმა, თავად კახეთის მართვა-გამგებლობა განაგრძო, მაგრამ მხოლოდ
ექვსი თვე იმეფა და ჯერ კიდევ ახალგაზრდა საიდუმლო ვითარებაში გარდაიცვალა 1602 წელს. მეფე
ალექსანდრე მონასტრიდან გამოვიდა და კახეთის მართვას შეუდგა, თანამოსაყდრედ გიორგი
გაიხადა. დავითის ვაჟი, თეიმურაზი, იმ დროს 12-13 წლისა იყო და კახეთის სამეფო ტახტი
ლეგიტიმურად მას ეკუთვნოდა. დავითს და მის მეუღლეს, ქეთევანს, სამი შვილი ჰყავდათ.
თეიმურაზის დედა – ქეთევან დედოფალი საქართველოს ისტორიაში ცნობილია, როგორც ძლიერი
ნებისყოფის, ჭკვიანი და გონიერი, სამშობლოს კეთილდღეობისათვის მზრუნველი და თავდადებული

4
დედოფალი, რომელმაც თავი სამშობლოსა და რწმენის ერთგულებას შესწირა. როგორც სამეცნიერო
ლიტერატურაში მიუთითებენ, თეიმურაზი დაიბადა 1589 წელს. თეიმურაზის მიერ გაცემული
სიგელების გათვალისწინების შედეგად ივანე ჯავახიშვილმა დაასკვნა, რომ იგი გამეფდა 1606 წელს.
ამავე ცნობას მხარს უჭერს ისკანდერ მუნშიც. წყაროთა ნაწილი უთითებს, რომ თეიმურაზი 16 წლის
გამეფდა, რის საფუძველზეც მეცნიერთა ნაწილი მისი დაბადების თარიღად 1590 წელს მიიჩნევს.
თეიმურაზის და, ელენე, შაჰ-აბასმა შეირთო ცოლად, თუმცა, მოგვიანებით, 20-იან წლებში, იგი
დაუდ-ხან უნდილაძის მეუღლე ჩანს. სამეფო კარმა და დედამ თეიმურაზი ირანში გაგზავნა, სადაც
„ისწავლიდა წიგნსა და ენასა სპარსთასა“.
XVII საუკუნის დამდეგს კახეთის სამეფო კარზე დიდი ტრაგედია დატრიალდა. შაჰ-აბასი
შესანიშნავად ხვდებოდა ალექსანდრესა და გიორგის პოლიტიკის არსს, რომელთაც სურდათ რუსეთის
მეშვეობით ირანისა და ოსმალეთის ბატონობისაგან თავის დახსნა. ამიტომ 1605 წელს შაჰ-აბასმა
გამაჰმადიანებული კონსტანტინე ბატონიშვილი საგანგებო მისიით სამშობლოში გამოისტუმრა.
თავისი აღზრდილი მან საიდუმლოდ დამოძღვრა, რომ მოეკლა მამა და ძმა, თავად კი კახეთის ტახტს
დაუფლებოდა. კონსტანტინემ შაჰის დავალება შეასრულა. მამისა და ძმის მოკვეთილი თავები „ირანის
ლომს“ გაუგზავნა და კახეთის მართვას შეუდგა. ფაქტობრივად, კახეთი ირანის სახანოდ გადაიქცა.
რენეგატმა კონსტანტინემ ქეთევან დედოფალს ცოლობა სთხოვა, რამაც მთელი კახეთი აღაშფოთა.
მაჰმადიანური რელიგიის მიხედვით ეს ჩვეულებრივი მოვლენა იყო და ამ წინადადებაში
კონსტანტინესაც არაფერი ეხამუშებოდა. ქეთევანი სათავეში ჩაუდგა კახელთა აჯანყებას
გამაჰმადიანებული, გადაგვარებული კონსტანტინეს წინააღმდეგ, რომელიც 22 ოქტომბერს ბელაქნის
ველზე ბრძოლისას მოკლეს. ქეთევან დედოფალმა გრემში სამეფო ტახტი დაიკავა და კახეთის მართვას
შეუდგა. წყაროები მიუთითებენ, რომ ქეთევანმა „სიმხნე მამაკაცებრივი აჩვენა“. 1606 წლის
გაზაფხულზე შაჰს ქეთევანის ელჩები ეახლნენ და სთხოვეს, თეიმურაზი კახეთის მეფედ
დაემტკიცებინა და გაეგზავნა საქართველოში. შაჰ-აბასმა დიპლომატიური ნაბიჯი გადადგა და
კახეთის ტახტზე თეიმურაზი დაამტკიცა, ქართველი მეფის კურთხევისა და მეფედ დამტკიცების
ცერემონიალიც ირანში ჩაატარა. შაჰ-აბასი დიდ იმედს ამყარებდა თვით თეიმურაზზე, რადგან, შაჰის
აზრით, სპარსული ენისა და ლიტერატურის საუკეთესო მცოდნე ახალგაზრდა მეფე სპარსული
ორიენტაციის მომხრე და გამტარებელი იქნებოდა საქართველოში. კახეთში დაბრუნებული
თეიმურაზი ბოდბეში ეკურთხა მეფედ. სამეფოს, ფაქტობრივად, დედამისი ქეთევან დედოფალი
განაგებდა. 1607 წელს, როცა შაჰ-აბასმა შემახას ციხეს ალყა შემოარტყა და თეიმურაზი იხმო, მის
ნაცვლად ქეთევან დედოფალი ეახლა ათასკაციანი რაზმით, რადგან ქეთევანი შაჰს არ ენდობოდა.
შაჰმა იწყინა, მაგრამ დედოფალი პატივით მიიღო.
1607 წელს თეიმურაზი დაქორწინდა გურიელის ასულზე – ანაზე, რომლისაგანაც ორი შვილი
შეეძინა: ლევანი და ალექსანდრე. ჭაბუკი მეფე ბედნიერი იყო, მაგრამ ანა დედოფალი ნაადრევად
გარდაიცვალა, რასაც თეიმურაზისათვის ოჯახურ ტრაგედიასთან ერთად სხვა უსიამოვნებებიც
მოჰყვა. თეიმურაზი შაჰ-აბასმა დაიბარა თავისთან, შავის გახდა უბრძანა და წინადადება მისცა
ცოლად შეერთო ქართლის მეფის, ლუარსაბის, და ხორეშანი. თეიმურაზი შეწუხდა, რადგან ხორეშანი
მისი ახლო ნათესავი იყო, ისინი და-ძმის შვილიშვილები იყვნენ. საკითხი დარბაზმა გადაწყვიტა და,
თეიმურაზის სურვილის წინააღმდეგ, ქორწილი მაინც შედგა. სამეფო კარისთვის საფუძველი, შაჰის
მოთხოვნის გარდა, საქართველოს გაძლიერება იყო, ამ ქორწინებით ორი სამეფოს – ქართლისა და

5
კახეთის სამეფოები და ეროვნული ძალები ერთმანეთს უკავშირდებოდა, რასაც დიდი მნიშვნელობა
უნდა ჰქონოდა ქვეყნის თავდაცვისათვის.
შაჰ-აბასი ვერ ეგუებოდა ქართველების კავშირს ერთმორწმუნე რუსეთთან, რის გამოც გადაწყვიტა
ქართლ-კახეთში მუსლიმური მოსახლეობის ჩასახლება და ქართველთა სამეფოს ირანის სახანოდ
საბოლოოდ გადაქცევა. 1613 წლის შემოდგომაზე იგი განჯაში ჩავიდა დიდი ლაშქრით და
თეიმურაზისაგან ერთგულების ნიშნად მძევლები მოითხოვა. შაჰის მოთხოვნისამებრ, თეიმურაზმა
ჯერ უმცროსი ვაჟი გაუგზავნა, რომელიც თვით ქეთევან დედოფალმა წაიყვანა. მაგრამ შაჰი
უკმაყოფილო დარჩა უფლისწულის მცირეწლოვანების გამო და თეიმურაზისაგან უფროსი ვაჟის,
ტახტის მემკვიდრის, გაგზავნა მოითხოვა. თეიმურაზი იძულებული გახდა ირანის შაჰისთვის ეს
სურვილიც აესრულებინა და შვილი გაგზავნა. ამის შემდეგ, როგორც ჩანს, შაჰმა სამეფო ოჯახის
განადგურება განიზრახა და მეფეც თავისთან იხმო. საზოგადოდ ეჭვიანი თეიმურაზი შაჰს არ ენდო და
არ ეახლა. განრისხებული შაჰი კახეთისაკენ დაიძრა, სადაც მან ორჯერ ილაშქრა. ამ ლაშქრობებმა
ქვეყანა გააპარტახა (1613-1614 წწ., 1616 წ.), დაინგრა ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლები. შაჰის
მოთხოვნითა და ბრძანებით, 80 000 კაცი ირანის შორეულ პროვინციაში, ფერეიდანში გადაასახლეს,
ხოლო დატყვევებული ქეთევან დედოფალი და თეიმურაზის ვაჟები შირაზში გაგზავნეს. თეიმურაზმა
იმერეთს შეაფარა თავი და საქმის დიპლომატიურად მოგვარებას შეეცადა. თუმცა ამაოდ. შაჰ-აბასმა
საშინლად აწამა თეიმურაზის შვილები, ისინი დაასაჭურისებინა, რის შედეგადაც ალექსანდრე
გარდაიცვალა, ხოლო ლევანი შეიშალა. შაჰმა ქეთევან დედოფალს გამაჰმადიანება მოსთხოვა,
წინააღმდეგ შემთხვევაში კი მისი სიკვდილით დასჯა უბრძანა შირაზის ხანს, იმამ-ყული-ხან
უნდილაძეს, რომელიც გამაჰმადიანებული ქართველის – ალავერდი-ხან უნდილაძის შვილი იყო.
იმამ-ყული-ხანი, თვალსაჩინო ფიგურა შაჰ-აბასის დროინდელი ირანის სამხედრო-პოლიტიკურ
ასპარეზზე, თავისი ავტორიტეტის გავლენით ცდილობდა გადაეთქმევინებინა შაჰისათვის საშინელი
ბრძანება, მაგრამ, როცა ვერაფერს გახდა, დედოფალს გამაჰმადიანება ურჩია თავის გადარჩენის
მიზნით. ქეთევანმა მტკიცე უარი განაცხადა და ეწამა „ქრისტესათვის ტანჯვითა ფერად-ფერადითა“
1624 წლის 12 სექტემბერს ძვ. სტილით.
1624 წელს შაჰ-აბასს ფეიქარ-ხანმა, შაჰის ემისარმა კახეთში, აცნობა, რომ ქართველები
აჯანყებისათვის ემზადებოდნენ. შაჰმა საქართველოსაკენ ყარჩიხა-ხანის სარდლობით დიდი ლაშქარი
გაისტუმრა, რომელსაც თან ახლდა განდგომილ ქართველ თავადთა ერთი ჯგუფი, მათ შორის იყვნენ
ირანში გადახვეწილი გიორგი სააკაძე და ზურაბ ერისთავი. მართალია, შაჰმა გიორგი სააკაძე ყარჩიხა-
ხანის მოადგილედ დანიშნა, მაგრამ ბოლომდე არ ენდობოდა და ირანში მძევლად დაიტოვა მისი ვაჟი
პაატა და ზურაბ ერისთავის ცოლი. შაჰის ეჭვი უსაფუძვლო არ აღმოჩნდა. გიორგი სააკაძემ მოვლენები
სწორად შეაფასა, აშკარად დაინახა, რომ შაჰ-აბასის მიზანი არ ეთანხმებოდა საქართველოს
ინტერესებს და 1625 წლის 25 მარტს მარტყოფის ველზე ყარჩიხა-ხანი სიცოცხლეს გამოასალმა.
მოურავმა თბილისი აიღო და გაერთიანებული ქართლ-კახეთის ტახტზე მეფედ თეიმურაზი მოიწვია.
თეიმურაზი გაერთიანებული ქართლ-კახეთის სამეფო ტახტზე აიყვანეს და ერთგულების ფიცი
მისცეს.
შაჰ-აბასმა სწრაფად მიიღო ზომები. ჯარს ირანის ყველაზე დიდი მთავარსარდალი ისა-ხან ყორჩი-
ხანი უსარდლა და საქართველოსაკენ გამოისტუმრა. ალგეთზე, მარაბდასთან შეებნენ მტრები
ერთმანეთს 1625 წლის 3 ივლისს. ქართველ ჯარს თვით თეიმურაზ მეფე სარდლობდა. ბრძოლა

6
ქართველთა უპირატესობით წარიმართა, მაგრამ მარაბდის ომი საბოლოოდ მაინც ქართველების
დამარცხებით დამთავრდა. 1626 წელს გიორგი სააკაძემ თეიმურაზთან ერთად ქართლის ციხეებიდან
სპარსელები განდევნა. თეიმურაზი მცირე ხნით გაერთიანებული ქართლ-კახეთის მეფე გახდა, მაგრამ
ქართლის ფაქტობრივი მმართველი გიორგი სააკაძე იყო. თეიმურაზსა და გიორგი სააკაძეს შორის
ქართლის ფეოდალებმა და შაჰ-აბასმა შეძლეს განხეთქილების ჩამოგდება. ქართლის თავადები ორად
გაიყვნენ. ზურაბ ერისთავი, რომელსაც თეიმურაზის ასული ჰყავდა ცოლად, და ფეოდალთა ერთი
ჯგუფი თეიმურაზს მიემხრო, მუხრანბატონი და ქსნის ერისთავები – დიდ მოურავს. ამაზე აქვს
ნათქვამი არჩილი:
ასე სჭირს საქართველოსა, დიდებულთ, გინა მცირეთა,
აზვავდებიან, იტყვიან: უჩემოდ ვინ იმღერეთა (გაბაასება, 673).
1626 წელს ბაზალეთის ტბასთან გაიმართა ბრძოლა თეიმურაზსა და გიორგი სააკაძეს შორის, რაც
მოურავის დამარცხებით დამთავრდა. გიორგი სააკაძე ოსმალეთში გაიქცა, სადაც 1629 წლის 3
ოქტომბერს ხუსრევ ფაშას ბრძანებით მოღალატურად მოკლეს.
თეიმურაზი ევროპაშიც ეძებდა დახმარებას. მან ჯერ კიდევ 1613 წელს სცადა რომთან კავშირის
დამყარება. 1626 წელს ნიკიფორე ირბახი, ჩოლოყაშვილი-ირუბაქიძე გაგზავნა ელჩად რომის პაპთან,
აგრეთვე, ესპანეთსა და ევროპის სხვა ქვეყნებში. თეიმურაზი რეალურ ფინანსურ დახმარებას
თხოულობდა განადგურებული ქვეყნის აღსადგენად და ირანთან საბრძოლველად, მაგრამ რომის
პაპისაგან და ევროპის ქვეყნებისაგან საჭირო დახმარება ვერ მიიღო.
შაჰ-აბასმა თეიმურაზთან დიპლომატიური ურთიერთობის აღდგენა და მოწესრიგება განიზრახა.
მოსკოვის მეფის შუადგომლობით შაჰი თეიმურაზისაგან ოსმალეთთან კავშირის გაწყვეტას
მოითხოვდა და სამაგიეროდ ტყვედ წაყვანილი ქართველების უკან დაბრუნებას ჰპირდებოდა.
თეიმურაზთან მოლაპარაკება დაუდ-ხან უნდილაძეს დაევალა, რისთვისაც შაჰმა მას განჯის
ბეგლარბეგობა უბოძა. თეიმურაზმაც დიპლომატიური ნაბიჯი გადადგა და დათმობაზე წავიდა; შაჰმა
იგი ქართლ-კახეთის მეფედ სცნო, ოღონდ სრული მონანიების ნიშნად ირანს ჩასვლა მოსთხოვა. 1627
წლის თებერვალში თეიმურაზი ირანს ჩავიდა, მაგრამ შაჰს არ შეხვედრია. იგი შირაზის ხანს ესტუმრა
და იმამ-ყული-ხანის მიერ ინგლისის ელჩის პატივსაცემად გამართულ მეჯლისს დაესწრო. ალბათ,
თეიმურაზს სულ სამი წლის წინ ამ ქალაქში ნაწამები დედის აჩრდილი ედგა თვალწინ, პირადი და
საქვეყნო უბედურება ისე ღრმად აღბეჭდოდა სახეზე, რომ ინგლისის ელჩის ჰერბერტისაგან ასეთი
დახასიათება დაუმსახურებია: „ნუგეშმოწყვეტილი საქართველოს პრინცი, გულოვანი გვამი,
ლაშქრობაში გამოცდილი და მტკიცე ქრისტიანი“ (ბარამიძე, 1940: 86). შირაზის ხანსა და მის
სამფლობელოს თეიმურაზზე დიდი შთაბეჭდილება მოუხდენია. ჩანს, ამ შთაბეჭდილებამ განაპირობა
შირაზის ხანის ქება „ქეთევანიანში“, რომელიც თეიმურაზმა ირანიდან დაბრუნების შემდეგ დაწერა
1627-1628 წლებში.
XVII საუკუნის 20-იან წლებში გაძლიერდა ზურაბ ერისთავი, რომელსაც სამუხრანბატონოზე ეჭირა
თვალი, მაგრამ, როცა დაინახა, რომ თეიმურაზმა მუხრანი თავის შვილს – დათუნას მისცა, მეფეს
სვიმონ-ხანი დაუპირისპირა, რომელსაც ქართლის სამეფო ტახტზე მეტი უფლებები ჰქონდა, როგორც
ქართლის ბაგრატიონთა შთამომავალს. ზურაბმა სვიმონს ხელი შეუწყო და ქართლში გაამეფა,
თეიმურაზი იძულებული გახდა ქართლი დაეთმო. ზურაბს კი შეუთვალა: „შეუგვანებელ არს
განწირვად სიძისაგან სიმამრისა“. შეწუხდა ზურაბი. მას სიმონი ქართლის მეფედ უნდოდა, ხოლო

7
თეიმურაზი კახეთისა, ოღონდ ორივე მისი მორჩილი უნდა ყოფილიყო. თეიმურაზის წერილმა
ზურაბს ბოროტი გადაწყვეტილება მიაღებინა. ცხველის ციხეში ღალატით მოაკვლევინა სიმონი და
თავი თეიმურაზს გაუგზავნა. თეიმურაზს სიბრალული აღუძრა სიმონის ულმობელმა მკვლელობამ
და გულწრფელად დაიტირა ახალგაზრდა მეტოქე. მართალია, მას ზურაბისადმი წყენა კი ჰქონდა
გულში, მაგრამ სიძე-სიმამრმა მაინც შეძლო შეთანხმება. სიმონ-ხანის სიკვდილში ზოგი წყარო
თეიმურაზსაც სდებს ბრალს. ისტორიული დოკუმენტებიდან ჩანს, რომ თეიმურაზი მკაცრად
უსწორდებოდა სიმონის მომხრეებს. სიმონის სიკვდილის შემდეგ თეიმურაზი ქართლ-კახეთში კვლავ
გამეფდა. აქედან გამომდინარე, ზოგის ფიქრით, თეიმურაზს ბრალი უნდა ჰქონოდა სიმონის
მკვლელობაში. ჩანს, ეს ყაენსაც მოახსენეს და ამიტომ ირანის ახალი მბრძანებელი - შაჰ-სეფი „კახ-
ბატონს გაუწყრა“. თეიმურაზს ისედაც აღიზიანებდა განდიდებული ზურაბ ერისთავი, რომელიც მისი
სიძე იყო, არ დაინდო და საფურცლეში ღალატით მოაკვლევინა, შაჰ-სეფის კი აცნობა, რომ სიმონ
მეფის სიკვდილისათვის დაისაჯაო. თეიმურაზმა პოლიტიკური მოსაზრებით თავისი დაქვრივებული
ასული იმერეთის მეფის ძეს – ალექსანდრეს მიათხოვა. ისტორიულ საბუთებში თეიმურაზი 1629
წლიდან „ორისავ ტახტის მპყრობლად“ იხსენიება როსტომის ქართლში გამეფებამდე. ე.ი. თეიმურაზი
გაერთიანებული ქართლ-კახეთის მეფე იყო 1629-1633 წლებში და ეს მოკლე პერიოდი შედარებით
მშვიდობიანიც იყო თეიმურაზისათვის. ამ პერიოდში დაწერა თავისი უმნიშვნელოვანესი პოემები:
„იოსებზილიხანიანი“, „ლეილმაჯნუნიანი“ და სხვ. მაგრამ ასე დიდხანს არ გაგრძელებულა.
გაერთიანებული ქართლ-კახეთის მეფე ირანის ვასალობას ვერ ურიგდებოდა. არც ირანის შაჰი იყო
ქართლ-კახეთის ერთიანობით აღტაცებული, რადგან ქვეყნის გაერთიანება მის პოლიტიკურ მიზნებს
ეწინააღდეგებოდა, მას დანაწევრებული საქართველო უფრო აიტერესებდა, რათა თავისი გავლენები
უფრო კარგად გაევრცელებინა და გაეფართოებინა. 1632 წელს თეიმურაზმა და მასთან
ძმადშეფიცულმა დაუდ-ხან უნდილაძემ განჯა-ყარაბაღი დაარბიეს და არეზს აქეთა ტერიტორია
ააოხრეს. შაჰ-სეფი თეიმურაზს შემოსწყრა და 1632 წელს ქართლი სიმონ მეფის ძმის დაუთ-ხანის
უკანონო შვილს, სპარსეთში გაზრდილ როსტომს მისცა, რომელმაც თავის დროზე დიდი როლი
შეასრულა შაჰ-სეფის გახელმწიფებაში. შაჰმა ამ დროისათვის საკმაოდ ხანდაზმული როსტომი, 69
წლის ასაკში, როგორც ქართლის კანონიერი ტახტის მემკვიდრე, საქართველოში გაისტუმრა. ამიტომ
თეიმურაზი იძულებული გახდა არა მხოლოდ ქართლი, კახეთიც დაეთმო და 1633 წლის თებერვალში
იმერეთში გადასულიყო, გახიზნულიყო. როსტომი ქართლში გამეფდა, ხოლო სპარსელებმა კახეთში
სელიმ-ხანი დასვეს. ამ დროიდან თითქმის მთელი საუკუნის განმავლობაში ქართლის სამეფო ტახტზე
გამაჰმადიანებული ბაგრატიონები ისხდნენ, რომელთაც „ვალის“ ტიტული ჰქონდათ და ირანისათვის
ხარკის გადახდა ევალებოდათ. ასე გრძელდებოდა თეიმურაზ პირველის შთამომავლის, მისი
შვილიშვილის შვილის, თეიმურაზ მეორის, ქართლში გამეფებამდე.
თეიმურაზი ვერ ურიგდებოდა ქართლში მაჰმადიანი როსტომის მეფობას, რადგან ფაქტობრივად,
ეს ირანელთა ბატონობა იყო. ამიტომ 1634 წელს თეიმურაზის ხელმძღვანელობით როსტომის
მეფობით უკმაყოფილო კახელმა ფეოდალებმა ზოგიერთ ქართლელ თავადთან ერთად როსტომის
წინააღმდეგ გაილაშქრეს. მართალია, აჯანყებულები დამარცხდნენ, მაგრამ აჯანყებას შედეგი მაინც
მოჰყვა, რადგან თეიმურაზმა კახეთიდან სელიმ-ხანი გააძევა და კახეთის ტახტი დაიბრუნა. როსტომმა
კახეთს შეუტია. თეიმურაზმა შერიგება გადაწყვიტა, როსტომს წერილი გაუგზავნა და შეახსენა,
დედოფალი თქვენი ბიძაშვილია, შევრიგდეთ და თინათინ ბატონიშვილს ყაენს ვაახლებო. როსტომი

8
ამ წინადადებით კმაყოფილი დარჩა და 1634 წელს თეიმურაზის ასული თინათინი შაჰ-სეფის წინაშე
წარგზავნეს. შაჰმა იგი ცოლად შეირთო და ქრისტიანი თეიმურაზი კახეთის მეფედ სცნო. ერთხანს
მშვიდობიანობა ჩამოვარდა, მაგრამ თეიმურაზმა ქვეყნის გარეთ, კერძოდ, რუსეთში, დაიწყო
მოკავშირეთა ძებნა როსტომისა და სპარსელების წინააღმდეგ.
1644 წელს ზაალ ერისთავმა, იოთამ ამილახვარმა, ნოდარ ციციშვილმა, დათუნა ბატონიშვილის
სიმამრმა ევდემოზ დიასამიძემ და სხვებმა როსტომის წინააღმდეგ შეთქმულება განიზრახეს და
ქართლში თეიმურაზის გამეფება გადაწყვიტეს. შეთქმულება გაცემულ იქნა და როსტომმა მისი
მონაწილენი სასტიკად დასაჯა. იგი თეიმურაზს მაღაროში თავს დაესხა, ამ შეტაკებისას კახელებმა
გაიმარჯვეს. მაგრამ როსტომმა კვლავ განაგრძო თეიმურაზთან ბრძოლა და შემდეგი თავდასხმა
თიანეთში ჯარის სიმცირის გამო თეიმურაზის დამარცხებით დამთავრდა. ამ ომში მოკლეს
თეიმურაზის ვაჟი, ბატონიშვილი დავითი (დათუნა), ქართლ-კახეთის ტახტის ერთადერთი
კანონიერი მემკვიდრე. თეიმურაზი უნუგეშო მდგომარეობაში ჩავარდა. როსტომს ისევ დედოფალი
ხორეშანი მიუგზავნა და იმერეთისაკენ გზა სთხოვა. დედოფალმა დათუნას სიკვდილის ამბავი არ
იცოდა და გზასთან ერთად როსტომს ქართლ-კახეთის ერთადერთი მემკვიდრის შეწყალება სთხოვა.
როსტომმა დამარცხებულებს იმერეთისაკენ გზა გაუხსნა. თეიმურაზმა დათუნას ვაჟები თან წაიყვანა,
იმერეთში გადავიდა და 1648 წლიდან რაჭაში დამკვიდრდა.
1648-1656 წლებში პოლიტიკურ სარბიელს ჩამოშორებულმა ხანდაზმულმა თეიმურაზმა
ლიტერატურულ მოღვაწეობას მიჰყო ხელი. ამ დროს შექმნა „ვარდბულბულიანი“, „შამიფარვანიანი“,
„გაზაფხულშემოდგომიანი“, „მაჯამა“, „შვიდთა კრებათათვის“. სვეგამწარებული მეფე-პოეტი,
რომელიც, არჩილის სიტყვით, ხშირად ჩიოდა: „სალექსო დროები არასდროს არ შემომესწროო“,
ცხოვრობდა რაჭაში და გულში ჩამწვდომი პოეტური სიტყვით მოთქვამდა პირადსა და საქვეყნო
უბედურებაზე. იმერეთში თავშეფარებული მეფე-პოეტი თავის სიძეს, ალექსანდრეს, რუსთ
ხელმწიფის მფარველობაში შესვლას ურჩევდა. 1649 წელს მოსკოვში ერთდროულად ჩავიდნენ
თეიმურაზისა და ალექსანდრეს ელჩები. საპასუხოდ 1650 წელს რუსეთის მთავრობამ ელჩობა
გამოგზავნა, რომლებიც 1651 წლის 18 ივნისს თეიმურაზმა რაჭაში მიიღო. რუსმა ელჩებმა თეიმურაზს
სთხოვეს შვილიშვილი გაეტანებინა. თეიმურაზმა უფროსის, ლუარსაბის, როგორც ტახტის
მემკვიდრის, გაგზავნა არ ისურვა, 1652 წელს ერეკლე ბატონიშვილი და დედამისი ელენე დედოფალი
რუსეთისაკენ გაისტუმრა. 1657 წელს 70-ს მიტანებული თვითონ გაემგზავრა რუსეთისაკენ და
მოსკოვში 1658 წლის ივნისში ჩავიდა.
თეიმურაზმა რუსეთისაგან ვერ მიიღო სამხედრო დახმარება, რის შემდეგაც შაჰ-აბას მეორეს
სთხოვა, რომ თავს არ დასხმოდა და იმერეთში დაბრუნდა. გზად მყოფმა სარატოვში შეიტყო ტახტის
მემკვიდრის ლუარსაბ ბატონიშვილის სიკვდილი, იმერეთში გარდაიცვალა თეიმურაზის მეუღლეც,
დედოფალი ხორეშანი. თეიმურაზი უნუგეშო მდგომარეობაში ჩავარდა. 1659 წლის 18 სექტემბერს
სიგელით რუსეთის ხელმწიფეს აცნობა ლუარსაბის სიკვდილი და ერეკლეს ივერიის მეფედ
გამოგზავნა სთხოვა. სწორედ ამ დროს კახეთში სახალხო აჯანყებამ იფეთქა (1659//1660 წწ.), რომლის
მიზანი იყო კახეთის გაწმენდა ჩამოსახლებული თურქმანებისაგან და ქვეყნის გათავისუფლება
ირანელთა ბატონობისაგან. აჯანყებულებმა პირველ მიზანს მიაღწიეს, მაგრამ ფეოდალთა
გათიშულობის გამო აჯანყების საბოლოო მიზნის მიღწევა ვერ მოხერხდა. ეს მიზანი ირანელთა

9
ბატონობის მოსპობა და კახეთში მეფობის აღდგენა იყო. ფაქტობრივად, თეიმურაზი ქართლ-კახეთის
მეფე უნდა გამხდარიყო.
1660 წელს გარდაიცვალა იმერეთის მეფე ალექსანდრე; სკანდის ციხეში თავშეფარებულმა, უნუგეშო
მდგომარეობაში ჩავარდნილმა თეიმურაზმა, რომელსაც იმერეთშიც გამოეცალა საყრდენი, კიდევ
ერთხელ აახლა თავისი ელჩი რუსეთის ხელმწიფეს და დახმარება სთხოვა.
ამ დროისათვის ქართლში უკვე სხვა ვითარება იყო. როსტომის გარდაცვალების შემდეგ ქართლში
მისი შვილობილი ვახტანგ მუხრანბატონი, ვახტანგ მეხუთე, შაჰ-ნავაზად წოდებული, გამეფდა
იძულებითი გამაჰმადიანების სანაცვლოდ. 1660 წლის შუა ხანებში ქართლის მეფე ვახტანგ V შაჰ-
ნავაზი იმერეთში გადავიდა, სკანდის ციხე აიღო და თეიმურაზი იძულებული გახდა თბილისში
გაჰყოლოდა. 1661 წელს თეიმურაზი ბერად აღიკვეცა. ბერად აღკვეცილი თეიმურაზი პოლიტიკური
მოსაზრებით ირანში გაემგზავრა და ეახლა შაჰ-აბას II-ს, რომელმაც წინადადება მისცა, წერილი
მიეწერა ერეკლე ბატონიშვილისთვის, რათა შაჰს ხლებოდა. შაჰი თეიმურაზს არწმუნებდა, თუ
ერეკლე ირანის ყმობას აღიარებდა, მას კახეთს მისცემდა. თეიმურაზმა წერილი მისწერა ერეკლეს,
მაგრამ ამ დროს თუშეთში მყოფი ერეკლე შაჰთან არ წავიდა. იგი ირანის წინააღმდეგ ხალხს
რაზმავდა. განრისხებულმა შაჰმა მოხუცი თეიმურაზი ასტრაბადის ციხეში დაამწყვდია. თეიმურაზმა
თავისი დაუდგრომელი წუთისოფელი ტრაგიკულად დაასრულა და 1663 წელს ტყვეობაში მყოფი
გარდაიცვალა, - „დადუმდა ენა რიტორი, ორღანი, მზრახი, წინნალი“. მხოლოდ ერთი, უკანასკნელი
სურვილი აუსრულდა მეფე-პოეტს: მისი ცხედარი სამშობლოში ჩამოასვენეს და ალავერდის ტაძარში
მამა-პაპათა საგვარეულო საძვალეს მიაბარეს.

თეიმურაზ პირველის მხატვრული მემკვიდრეობა

თეიმურაზის პოეტური მემკვიდრეობა ახალი ეტაპია ქართულ მწერლობაში. მისი მხატვრული

მემკვიდრეობა მოწმობს, თუ როგორი ღრმა განათლება მიუღია როგორც საერო, ისე სასულიერო
მწერლობაში. მან ძალიან კარგად იცოდა ანტიკური ლიტერატურა და ფილოსოფია (ახსენებს და
იყენებს პლატონის, არისტოტელეს, ემპედოკლეს, ეპიკურესა და სხვათა მემკვიდრეობას), წმინდა
წერილი, უმდიდრესი საღვთისმეტყველო მწერლობა, აღმოსავლური ლიტერატურა, რომელთა
ცოდნის კვალი მის თითქმის ყველა ნაწარმოებში შეინიშნება. უწინარეს ყოვლისა, მან საფუძველი
ჩაუყარა საისტორიო ეპოსს, რის საუკეთესო ნიმუშიცაა „წამება ქეთევან დედოფლისა“, რომელიც 1627-
1628 წლებშია დაწერილი. სხვაგვარად იგი სამეცნიერო ლიტერატურაში „ქეთევანიანის“
სახელწოდებითაც იხსენიება. ესაა პირველი თხზულება თეიმურაზის შემოქმედებაში და,
საზოგადოდ, ამ პერიოდის მწერლობაში, რომელიც ეროვნულ-ისტორიულ თემატიკას ასახავს.
ლიტერატურაში ისტორიულ-ეროვნული თემატიკის შემოტანა XVII საუკუნის სოციალურ-
პოლიტიკურმა ვითარებამ განაპირობა. „წამება ქეთევან დედოფლისა“ ისტორიული და ეროვნული
სინამდვილისადმი მიძღვნილი თეიმურაზის ერთადერთი ნაწარმოები არაა. ასეთივეა თეიმურაზის
უაღრესად მნიშვნელოვანი ლექსებიც: „თამარ მეფის სახე დავით გარეჯას“, „გრემის სასახლეზედ“;
სახოტბო ჟანრისაა თეიმურაზის ქალიშვილისა და სიძისადმი მიძღვნილი „ქება და მკობა ხელმწიფის
ალექსანდრესა და დედოფლის ნესტან-დარეჯანისა“.

10
 თეიმურაზ პირველის მხატვრული მემკვიდრეობა ძირითადად ორ პერიოდშია დაწერილი: 1. XVII
საუკუნის 20-30-იანი წლების მიჯნაზე; ესენია: „წამება ქეთევან დედოფლისა“ (1627-1628 წწ.),
„იოსებზილიხანიანი“ (1629 წ.), „ლეილმაჯნუნიანი“ (1629-1631 წწ.), ლირიკულ ნაწარმოებთა ნაწილი;
2. რაჭაში ყოფნის პერიოდში, 1649-1656 წლებში: „ვარდბულბულიანი“, „შამიფარვანიანი“, „ქება და
მკობა ხელმწიფის ალექსანდრესა და დედოფლის ნესტან-დარეჯანისა“, „შედარება გაზაფხულისა და
შემოდგომისა“, „მაჯამა“, „შვიდთა მნათობთათვის“, ლირიკული ლექსები.
თეიმურაზ პირველის ლიტერატურული მემკვიდრეობა თემატური კლასიფიკაციის მიხედვით
შემდეგნაირად განლაგდება: ისტორიულ-ეროვნულ თემაზე შექმნილი ნაწარმოებები; გაბაასების
ჟანრის თხზულებები; მაჯამის ფორმისა და სტილის თხზულებები; წუთისოფლის გაუტანლობისა და
სოფლის სამდურავის თემა; სპარსულიდან გადმოღებული თხზულებები, რომლებიც, თავის მხრივ,
სამიჯნურო ხასიათისაა; სხვადასხვა დროს შექმნილი ლირიკული ნაწარმოებები.
ხელნაწერები და გამოცემები. თეიმურაზ პირველის მხატვრული თხზულებები შემონახულია
საკმაოდ ბევრ ხელნაწერში, რომელთაგან ზოგიერთი მის თხზულებათა ასე თუ ისე სრულ კრებულს
წარმოადგენს, ხოლო ზოგიერთი მოთავსებულია სხვადასხვა კრებულში, ძირითადად
ანთოლოგიებში. ზოგიერთ ხელნაწერში, შემდეგ კი გამოცემებშიც, ისეთი თხზულებებია შეტანილი,
რომლებიც თეიმურაზს არ ეკუთვნის. 1934 წლის გამოცემამ საბოლოოდ გაცხრილა თეიმურაზ
პირველის თხზულებათა კრებული ფსევდოთეიმურაზისად მიჩნეული თხზულებებისაგან.
თეიმურაზ პირველის თხზულებათა გამოცემა დაიწყო მე-19 საუკუნეში. ალექსანდრე ბარამიძისა და
გიორგი ჯაკობიას მიერ პოეტის თხზულებათა მეცნიერულად მომზადებული გამოცემა, რომელსაც
ახლავს გამოკვლევა და ლექსიკონი, განხორციელდა 1934 წელს.
თეიმურაზ პირველისა და მისი მეუღლის ხორეშანის სახეები შემონახულია კათოლიკე მისიონერის
დონ კრისტოფორო დე კასტელის ჩანახატებში.

ისტორიულ-ეროვნულ თემაზე შექმნილი ნაწარმოებები.

„წამება ქეთევან დედოფლისა“. თეიმურაზის პოემის განხილვამდე საჭიროა წმ. ქეთევან
დედოფლის თემის განხილვა ქართულ და უცხოურ წყაროებში. წმ. ქეთევან დედოფლის
პიროვნებისადმი ინტერესი დიდი იყო როგორც მის თანამედროვეთა შორის, ისე შემდგომ
პერიოდშიც. დედოფლის მოწამეობრივმა სიკვდილმა უდიდესი გამოხმაურება ჰპოვა ქართულ
მწერლობაში.
წმ. ქეთევან დედოფლის თემა აქტუალური იყო ქართულ ჰაგიოგრაფიასა და ჰიმნოგრაფიაში, რაც
მე-18 საუკუნის მეორე ნახევარში აღნიშნა ანტონ პირველმა. მისი სიტყვით: „ამისნი [ქეთევანის] უკუ
ისტორიანი, ვჰგონებ, ვითარმედ პირველად ძემან მისმან მეფემან თეიმურაზ პირუელმან
შაირსიტყვაობით, და მესამემან არჩილ იმერთა მეფემან, მამის ბიძამან ჩემმან, მოიხსენა
შაირსიტყვაობითა შინა თეიმურაზ პირუელისა საქმეთა ისტორიისათა, კუალად გიორგი
ხუცესმონაზონთან გარეჰსჯას ღირსისა დოდოს მონასტრისამან, ნეტარმა ბესარიონმან მამათ-
მთავარმან ჩუენმან, ვახუშტი ნათესავმან ჩემმან აღწერითა კახეთისათა“ (გვ. 597). ქეთევანის წამებას
ეხება XVII-XVIII საუკუნეების მიჯნის მოღვაწე, საქართველოს კათალიკოსი XVIII საუკუნის 20-30-იან
წლებში ბესარიონ ბარათაშვილ-ორბელიშვილი (ორბელიანი) „წმ. ლუარსაბის წამებაში“.

11
 გრიგოლ დოდორქელმა შექმნა ჰაგიოგრაფიული თხზულება: „წამება ყოვლად დიდებულისა
მოწამისა დედოფლისა ქეთევანისა, რომელიც იწამა სპარსთა მეფის შაჰ-აბასის უსჯულოჲსა მიერ
ქალაქსა შირაზს“. თხზულების ტექსტს მიაკვლია და პირველად გამოაქვეყნა ტრიფონ რუხაძემ
(რუხაძე, 1949: 229-247). სამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნულია, რომ ეს თხზულება დაწერილია
1703-1713 წლებში (ტ. რუხაძე, კ. კეკელიძე). შემდეგში ქეთევან დედოფლის წამების გრიგოლ
დოდორქელის ჰაგიოგრაფიული ტექსტი გალექსა მღვდელმონაზონმა კოზმანმა, რაც აღნიშნული აქვს
იოანე ბაგრატიონს (იოანე ბაგრატიონი, 182). გრიგოლ დოდორქელმა შექმნა აგრეთვე წმ. ქეთევან
დედოფლისადმი მიძღვნილი საგალობლები. გრიგოლ დოდორქელის ნაწარმოებების ანალიზისა და
ანტონის ზემოთ დამოწმებული ცნობის საფუძველზე, მიხეილ ქავთარიამ გრიგოლ დოდორქელის
სახელით ცნობილი საგალობლებიდან გამოყო ერთი ჰიმნოგრაფიული კანონი, რომელიც ეძღვნება
ქეთევან დედოფალს და რომელიც მიიჩნია ქეთევანის თანამედროვე ანონიმი ავტორის ნაწარმოებად
(ქავთარია, 1977: 142-158), ე.ი. ეს ანონიმური საგალობელი წმ. ქეთევან დედოფლისადმი მიძღვნილ
საგალობელთაგან ყველაზე ძველია. წმ. ქეთევან დედოფლის სახელი გვხვდება 13 სექტემბრის ერთ
საგალობელში. ნიკოლოზ თბილელს სადღესასწაულო საგალობელში მოუთავსებია კონდაკი ქეთევან
დედოფლისა. თეიმურაზ პირველის მიბაძვით ქეთევან დედოფლის წამების შესახებ პოეტური
ნაწარმოები, პოემა შეუთხზავს დიმიტრი ბაგრატიონს, რომელიც მოღვაწეობდა XVIII-XIX
საუკუნეების მიჯნაზე. მისი პოემა მე-19 საუკუნეში რამდენჯერმე დაიბეჭდა; მეცნიერულად
დადგენილი ტექსტი გამოაქვეყნა რარა ნაკაშიძემ. ანტონ კათალიკოსს დაუწერია „შესხმა და
მოთხრობა ღვაწლთა და ვნებათა წმიდისა დიდისა მოწამისა ქეთევან დედოფლისათა“, რომელსაც
დართული აქვს შვიდსტროფიანი ლექსი (ანტონ კათალიკოსი, 583-598). თეიმურაზ ბაგრატიონის
თხზულება „ქეთევანის წამება“ ავტორის გარდაცვალების შემდეგ გამოქვეყნდა ჟურნალ „ცისკარში“
1872 წელს. თეიმურაზის პოემა გაუგრძელებია ვინმე ანონიმს და შეუთხზავს ქეთევანის შესახებ
რამდენიმე სტროფი, რომელშიც ისტორიული ღირებულების ცნობებიცაა დაცული.
წმ. ქეთევან დედოფლის მოწამეობრივ აღსასრულს დიდი რეზონანსი ჰქონდა საზღვარგარეთაც.
1626 წელს ქეთევანის წამება აღწერა პიეტრო დელა-ვალემ. 1633 წელს წიგნი დაიბეჭდა ინგლისში. 1657
წელს მწერალმა ანდრეას გრიფიუსმა დაწერა ტრაგედია „საქართველოს დედოფალი კატარინა“,
რომლის წყაროები იყო, როგორც ა. ბიბიჩაძემ გაარკვია, პიეტრო დელა-ვალეს ადამ ოლეარიუსის
რომში პროპაგანდისათვის 1626 წელს წარდგენილი მოხსენების ტექსტი და ავგუსტინელი მოძღვრის
ამბროზიო დუშ ანჟუშის 1628 წელს გაგზავნილი წერილი რომის პაპისადმი ქეთევან დედოფლის
ნეშტის გოაში გადასვენების შესახებ. მე-17 საუკუნეში სლოვაკეთში შეიქმნა სასწავლო პიესა ქეთევან
დედოფლის წამების შესახებ.
ამრიგად, სპარსეთის სამეფო კარზე საქართველოს დედოფლის მოწამეობრივმა სიკვდილმა დიდი
რეზონანსი ჰპოვა და ქრისტიანულ სამყაროში მისი მოღვაწეობა მრავალგზის აღიწერა როგორც
ქართველი, ისე უცხოელი ავტორების მიერ.
თეიმურაზის პოემის ტექსტი დაბეჭდილია ზემოხსენებულ 1934 წლის მეცნიერულ გამოცემაში,
ოღონდ ვარიანტების გარეშე. 2017 წელს დაიბეჭდა თეა ქართველიშვილის მიერ მეცნიერულად
დადგენილი ტექსტი თავისი ვარიანტებით. ტექსტის დამოწმებისას მას ვეყრდნობით. პოემა „წამება
ქეთევან დედოფლისა“ 1627-28 წლებითაა დათარიღებული; დაწერილია 1627 წელს შირაზის ხანთან
სტუმრობისას მძიმე ისტორიის მოსმენით მიღებული შთაბეჭდილების შემდეგ. ი. ტაბაღუა მიიჩნევდა,

12
რომ პოემა თეიმურაზს უნდა დაეწერა ქეთევანის წამების თვითმხილველის, ამბრიზიო დუშ ანჟუშის
მიერ მონათხრობის მოსმენის შემდეგ. დუშ ანჟუში საქართველოში იმყოფებოდა 1628 წლის მაისში,
პოემაც ამის შემდეგ უნდა იყოს შექმნილი. 1628 წლის დამლევის შემდეგ პოემა ვერ დაიწერებოდა,
რადგანაც თეიმურაზი შაჰ-აბას I-ს ცოცხლად მოიხსენიებს, ხოლო შაჰ-აბასი გარდაიცვალა 1629 წლის
დასაწყისში, 19 იანვარს. ისტორიკოსთა მოსაზრებით, პოემაში ასახულია მარტყოფის ომი, რომელიც
1625 წლის 25 მარტს მოხდა და რა დროსაც თეიმურაზი ქართლ-კახეთის მეფე იყო. პოემის ტექსტი 86
სტროფისაგან შედგება, მაგრამ ხელნაწერებში მას ერთვის კიდევ ათი სტროფი, რომლებიც თეიმურაზს
არ ეკუთვნის, მათი ავტორი ცნობილი არაა. მათი დაბეჭდვა ტექსტთან ერთად, როგორც
ფსევდოთეიმურაზისეული ტექსტისა, გამოცემებში არაა მართებული. თეიმურაზი შაჰის
გარდაცვალების ამბავს არ ასახავს, ამას გვამცნობს ე.წ. გაგრძელების ავტორი, რაც იმას მიუთითებს,
რომ 1629 წლის დამდეგისათვის თეიმურაზს პოემა უკვე დაწერილი ჰქონდა, ხოლო
ფსევდოთეიმურაზისეული სტროფები პოემის შექმნიდან მოკლე ხანშია შექმნილი და დამატებული.
უნდა აღინიშნოს, რომ სულხან-საბა ორბელიანს თეიმურაზის „ქეთევანიანში“ ჩაუმატებია სამი
სტროფი, რომლებშიც დედოფლის წამების სცენაა აღწერილი.
პოემის სიუჟეტის საფუძველია წმ. ქეთევან დედოფლის წამება შირაზში. საისტორიო წყაროებიდან
ცნობილია წამების წინა პერიოდის ისტორიული ამბები, როდესაც 1614 წელს შაჰ-აბასი კახეთისაკენ
გამოემართა. მან კახეთის მეფეს მძევლად ვაჟი მოსთხოვა. თეიმურაზმა უმცროსი ვაჟი, ალექსანდრე,
გაგზავნა, რომელსაც ბებია, ქეთევან დედოფალი, გაჰყვა სხვა დიდებულების თანხლებით. შაჰი
თეიმურაზს განურისხდა მცირეწლოვანი ბავშვის გაგზავნის გამო და ტახტის მემკვიდრე მოსთხოვა,
რომელიც ასევე მცირეწლოვანი იყო, მაგრამ მომავალი მეფე უნდა ყოფილიყო. თვით თეიმურაზსაც
უბრძანა, ხლებოდა მას. მეფე არ ენდო შაჰს და მხოლოდ ვაჟი გაუგზავნა, თვითონ არ ეახლა. შაჰმა
დატყვევებული დედოფალი და ბავშვები განჯაში განამწესა, თვითონ კახეთისაკენ გაეშურა და
ააოხრა. ეს იყო დაუნდობელი, სასტიკი ომი ქართველთა წინააღმდეგ. კახეთიდან მობრუნებულმა
შაჰმა ქეთევან დედოფალი და უფლისწულები განჯიდან შირაზში გაგზავნა, სადაც ქეთევან
დედოფალი ხუთი წლის განმავლობაში შვილიშვილებს თავად ზრდიდა. ხუთი წლის ტყვეობის
შემდეგ შაჰმა ლევანი და ალექსანდრე შირაზიდან თავისთან გაიწვია. ქეთევანმა იცოდა, თუ რას
ნიშნავდა უფლისწულების დედაქალაქში გაწვევა, რაც პოემაში თვალთა სინათლის დაშრეტად, ცის
დაბნელებადაა აღქმული. ფაქტობრივად, ცოცხლად გამოიტირა ისინი. მართლაც, დედოფლის მძიმე
წინასწარმეტყველური ხედვა ახდა, როდესაც შაჰის ბრძანებით ისინი დაასაჭურისეს. ალექსანდრემ
წამებას ვერ გაუძლო და გარდაიცვალა, ხოლო ტახტის მემკვიდრე, ლევანი, ჭკუიდან შეიშალა.
შვილიშვილებთან გაყრის შემდეგ მუდმივ ტირილსა და ვაებაში, ლოცვასა და მარხვაში, საზოგადოდ,
ღვაწლში იმყოფებოდა. შემოქმედ ღმერთს ევედრებოდა, რომ მისთვის სჯული არ შეეცვალა, რაც
ჯოჯოხეთად მიაჩნდა და შიშობდა. მხოლოდ იმის იმედი ჰქონდა, რომ იესო ქრისტეს გამოეხსნა და
აეცილებინა მძიმე ხვედრი.
წმ. ქეთევანს ამ შემთხვევაშიც აუხდა წინასწარმეტყველური ფიქრი, რადგან რამდენიმე წლის
შემდეგ, 1624 წელს, შაჰმა შირაზში მყოფ ქეთევან დედოფალს გამაჰმადიანება მოსთხოვა, რაზეც
დედოფალმა მტკიცე უარი განაცხადა, რის შემდეგაც ამავე წლის 13 (26) სექტემბერს შაჰის ბრძანებით
სასტიკად აწამეს. ამ ფაქტს ეძღვნება თეიმურაზის თხზულება, რომელიც სამეცნიერო ლიტერატურაში
შესწავლილია ლიტერატურულ-ისტორიული თვალსაზრისით; სხვადასხვა დროს მნიშვნელოვანი

13
მოსაზრებები გამოითქვა მისი მხატვრული ღირებულების შესახებ. ამ მხრივ უნდა დავასახელოთ
კორნელი კეკელიძის, ალექსანდრე ბარამიძის, გაიოზ იმედაშვილის, მერი გუგუშვილის, დალი
ბეთხოშვილის შრომები. თანამედროვე კვლევის დონეზე უმეტესად განიხილება სახისმეტყველებითი
ასპექტები, მხატვრულ-გამომსახველობითი საშუალებები, ბიბლიური ალუზიები და
რემინისცენციები, რომლებითაც მდიდარია პოემა. თხზულება ლექსმცოდნეობითი
თვალსაზრისითაცაა შესწავლილი.
თეიმურაზ პირველის თხზულების სრული სათაურია: „წამება და წიგნი პატიოსნისა თეიმურაზის
დედისა ქეთევანისა თქმული მეფისგანვე ძისა მისისა თეიმურაზისა, სუფევითმცა ყოს უფალმან
უკუნისამდე“. პოემა ჟანრობრივი სიახლეა, რადგან იგი პოეტური ფორმით მოგვითხრობს ისტორიულ
ამბავს წმ. ქეთევან დედოფლის წამების შესახებ. ფაქტობრივად, იგი ქართულ მწერლობაში
ისტორიული პოემის პირველი ნიმუშია. ამავე დროს, იგი უკავშირდება ძველი ქართული მწერლობის
ისეთ ტრადიციულ სფეროს, როგორიც არის „წამებათა“ ჟანრი ჰაგიოგრაფიაში. ამ პოემით საფუძველი
ჩაეყარა ქართულ ლიტერატურაში ეროვნულ-ისტორიულ თემატიკას. თეიმურაზის თხზულება
მოგვითხრობს წმინდანი დედოფლის მოწამეობრივი ღვაწლის შესახებ. ავტორი წამებული
დედოფლის შვილია და, ბუნებრივია, პოემაში წარმოჩენილია მისი სულიერი ტკივილები და
განცდები, რაც მეფე-პოეტის პირადი და საქვეყნო ტრაგედიით იყო გამოწვეული. პოემა დაიწერა იმ
უშუალო შთაბეჭდილებათა და განცდათა შედეგად, რაც თეიმურაზმა შირაზის ხანთან სტუმრობისას
მიიღო და განიცადა. ბუნებრივია, იმ ქალაქში, სადაც სამი წლის წინ მოწამეობრივი გვირგვინით
შეიმკო და შეიმოსა მეფე-პოეტის დედა, თეიმურაზი დაწვრილებით ცნობებს მოიძიებდა დედოფლის
ტყვეობის, წამებისა და მის თანხმლებ პირთა მდგომარეობის შესახებ. პირველ რიგში,
უნდილაძეებისაგან გაიგებდა ბევრ რამეს. შირაზის ხანის ძმა - დაუდ ხან უნდილაძე წამებული
დედოფლის სიძე და თეიმურაზთან ძმადშეფიცული იყო. თეიმურაზმა რომ მისგან შეიტყო ბევრი რამ,
ეს აშკარად იგრძნობა პოემაში. გარდა ამისა, „წამება ქეთევან დედოფლისას“ ტექსტის ისტორიულ
წყაროებთან შედარება უეჭველს ხდის, რომ პოემაში დასახელებული პირები რეალური პიროვნებები
არიან, რომლებიც დედოფალს შირაზში ტყვეობისას ახლდნენ. სამეცნიერო ლიტერატურაში
აღნიშნულია, რომ თეიმურაზის პოემა კომპოზიციური სიუჟეტის მქონე თხზულება არაა, კერძოდ
გაიოზ იმედაშვილის აზრით, „შესამჩნევია „ქეთევანიანის“ სქემატურობა და სიუჟეტური
შედგენილობის ერთგვარი სიმწირე“, მით უმეტეს, რომ, - წერს მკვლევარი, - თეიმურაზს მდიდარი
წყაროები ჰქონდა დედის წამების შესახებ მოპოვებული; მაგრამ წამების ეპიზოდები და დეტალები,
რაც საზოგადოებისათვის კარგად იყო ცნობილი და რაც უთუოდ იცოდა თეიმურაზმაც, „არაა
გამოყენებული, რამაც განსაზღვრა სინამდვილის მხატვრული შეგრძნების სიღარიბე მის ნაწარმოებში“
(იმედაშვილი, 1964: 143). სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოთქმული მოსაზრების მიუხედავად,
კომპოზიციური თვალსაზრისით თხზულება ყურადღებას იქცევს, რადგან, მიუხედავად მოცულობით
სიმცირისა, იგი 86 სტროფისაგან შედგება, მას აქვს თავისი არქიტექტონიკა, - შესავალი,
ექსპოზიციური ნაწილი, ძირითადი ამბავი, დასასრული, - რომელთა მხატვრული დანიშნულება
თანხვდება წინა პერიოდის ლიტერატურულ თხზულებათა კომპოზიციას, მათ შორის ჰაგიოგრაფიის
სპეციფიკურ ნიშნებსაც.
თეიმურაზის თხზულებაში რამდენიმე საკითხი იქცევს ყურადღებას: პერსონაჟები და მათი
წარმოსახვის პრინციპები; დედოფლის თანმხლები პირები; გარემო, რომელშიც სიცოცხლის ბოლო

14
წლები გაატარა; უნდილაძეების დამოკიდებულება დედოფლისადმი; წმ. ქეთევან დედოფლის
აღმსარებლობის საკითხი; უშუალოდ წამების ამბავი; ყოველივე ეს გადმოცემულია მხატვრულ-
გამომსახველობითი საშუალებებით; ასევე, პოემაში აქტუალურია დედოფლის ნეშტის საკითხი.
როგორც სამეცნიერო ლიტერატურაშია აღნიშნული, პოემის პერსონაჟი, წმ. ქეთევან დედოფალი,
ჰაგიოგრაფიული ნაწარმოებების, კერძოდ მარტიროლოგიური თხზულებების, პერსონაჟთა მსგავსად,
ბიბლიური სახისმეტყველებითაა წარმოსახული, წამებული დედოფლის ხატ-სახის არქეტიპად
წამებული წმინდანები უნდა მივიჩნიოთ. თუმცა განსხვავებული შეხედულებაცაა გამოთქმული.
პოემის დასაწყისი ძველ ქართულ ლიტერატურულ ტრადიციას მისდევს, ავტორი ახსენებს
ჭეშმარიტ ქრისტიანულ ღმერთს, როგორც ცისა და ქვეყნის ღმერთს, და მიმართავს, როგორც ყოვლის
შემოქმედს, რომელსაც შეუძლია ადამიანს ჭირი ლხინად და ლხინი ჭირად გადაუქციოს. პოეტი
ყველას მოუწოდებს უფლის დიდებისაკენ, მისი ვედრება მიმართულია მაცხოვრისა და ყოვლადწმიდა
ღვთისმშობლისაკენ, მოიხსენიებს ბიბლიურ პერსონაჟებს: აბრაამს, ისააკს, იაკობსა და ელიას, რათა
შეეწიონ და შვება მოჰგვარონ. თხზულების მიხედვით, ღმერთმა სიბრძნით განაგო სამყარო და
განაწესა ყოველი გული. ცოდვილი პოეტი ქრისტიანული მსოფლმხედველობის საფუძველზე აქებს წმ.
ქეთევან დედოფლის სულიერ სიძლიერეს და შესთხოვს, წარმოათქმევინოს წამებულის შესხმა:
ღმერთო, რომელმან განაგე საქმე სიბრძნითა შენითა,
შენ განაწესე ყოველი გული სიღრმითა თმენითა.
მზის ქეთევანის წამება, ვიცოდე რა საქმენითა,
ღირსმყავ ცოდვილი მე ესე, რომ მათქმევინო ენითა (6).1
ღმერთის ქების შემდეგ პოემის ექსპოზიციურ ნაწილში თეიმურაზი საუბრობს წმ. ქეთევან
დედოფლის ვინაობისა და პიროვნების, დედოფლისა და მცირეწლოვანი უფლისწულების, ლევანისა
და ალექსანდრეს, შაჰ-აბასის სამეფო კარზე მოხვედრის შესახებ. ბიბლიური სიმბოლური აზროვნების
შესაბამისად აღნიშნულია, თუ როგორ „მიენდო“ შაჰს დედოფალი ქეთევანი და ეახლა მას. პოემაში
თეიმურაზი მოგვითხრობს სამშობლო ქვეყნის გაპარტახებისა და აოხრების შესახებ შაჰ-აბასის მიერ,
მოთქვამს, რომ მტრებმა ქვეყანა „დაარბიეს, ამოწყვიტეს, შექმნეს ვითა განაქარი“. დეტალურად
გადმოსცემს დედოფლის სიმტკიცეს, მაჰმადიანობის მიღებაზე უარის თქმას, ლოცვას, როცა წამების
წინ ის უფალს, „უცნაურსა და უხილველს“, თავის სამშობლოს, საკუთარ სულს ავედრებს. შესავალშივე
ასახულია პოეტის მსოფლმხედველობრივი მრწამსი წუთისოფლის წარმავლობისა და
დაუდგრომლობის შესახებ, რომლის ფონზე მსჯელობს საკუთარი ცხოვრების არსზე, ტკივილზე,
სოფლის დაუნდობლობაზე და აცხადებს, თუ როგორ ცდილობდა წუთისოფლის ისრის აცილებას,
მაგრამ ვერ აირიდა.
პოეტი წმ. ქეთევანის წამების ძირითად მიზეზად თეიმურაზი მაჰმადიანობის მიუღებლობას
ასახელებს. პოეტი არ საუბრობს ამ აქტის ეროვნულ-პოლიტიკურ საფუძველზე, არ განმარტავს იმ
მნიშვნელობას, რაც დედოფლის წამებას ჰქონდა საქართველოს დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლაში.
არ საუბრობს იმაზე, რომ შაჰისათვის ქეთევან დედოფალი, როგორც პოლიტიკური ფიგურა,

1
თეიმურაზ პირველის პოემის ტექსტი დამოწმებულია შემდეგი გამოცემიდან: მეფე თეიმურაზი, წამება
ქეთევან დედოფლისა, ახალი გამოცემისათვის ტექსტი მოამზადა, შესავალი და კომენტარები დაურთო თეა
ქართველიშვილმა, კორნელი კეკელიძის სახელობის საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, 2017.

15
პოლიტიკურად საშიში იყო, რადგან მან არ გაიზიარა კახეთის სახელმწიფოს მართვის სპარსული
ორიენტაცია, რის გამოც აწამა, როგორც პოლიტიკური მძევალი.
შირაზში ტყვეობა წმ. ქეთევან დედოფლისა შედარებულია ბიბლიურ მონათხრობთან, რომლის
მიხედვით ღვთის რჩეული ერი, ებრაელები ეგვიპტეში იმყოფებოდნენ, ეგვიპტე ტყვეობის ბიბლიურ
სიმბოლოდაა ცნობილი. აგრეთვე, წმ. ქეთევან დედოფლის მიერ შვილიშვილების აღზრდა შირაზში
ტყვეობისას ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლისა და იოსებ მართლის ეგვიპტეში ხიზნობასაც შეიძლება
შევადაროთ. თეიმურაზმა შაჰ-აბასი შეადარა ჰეროდიას, რომელმაც შურისძიების მიზნით ჰეროდეს
თავი მოაკვეთინა იოანე ნათლისმცემლისათვის.
თეიმურაზმა, როგორც გულწრფელმა ღრმად მორწმუნემ, გამოხატა დედის რწმენის სიძლიერე
სხვადასხვაგვარი მხატვრულ-გამომსახველობითი საშუალებებითა და ხერხებით. ამ მხრივ წმ.
ქეთევანის ხატ-სახე მეტაფორულად და სიმბოლურადაა ასახული. შაჰ-აბასთან მიმავალ დედოფალს
პოეტი ევანგელური სიმბოლური სახისმეტყველებით წარმოაჩენს: „ვით მარგალიტი უსახო და
უსასყიდლო თვალია“; წმ. ქეთევანის გარეგნული მომხიბვლელობა, მშვენიერება და სულიერი
სიდიადე შერწყმულია. მისი ვედრება ღვთისადმი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს (36-46),
რადგან აქ იკვეთება მისი მსოფლმხედველობრივი მრწამსი, ქრისტიანული რელიგიისადმი
ერთგულება, განსაცდელის წინაშე მზადყოფნა, ღმერთს შესთხოვა, რომ გაბრიელ მთავარანგელოზი
მოუვლინოს, როგორც სულთა მცველი, შემდეგ გაბრიელთან ერთად მიქაელსაც ახსენებს და სთხოვს,
არ განშორდნენ; დედოფლის სიტყვებში ნათლად ჩანს, რომ არ შეუშინდება „მძლავრთა ჰაერის
მცველთაგან“2, ღვთისაგან მოელის სულიერ ხსნას; ღმერთს ევანგელური სიბრძნის მიმადლებას
ევედრება: „ბრძენთა შემრაცხე ქალწულთა, ღირს მყავ მარჯვენით დგომასა“, რათა სულიერად
ფხიზლად ამყოფოს და გაამხნევოს; გამაძლიერებლად იოანე ნათლისმცემელსა და თომა მოციქულს
მოუხმობს. ყოვლადწმიდა ღვთისმშობელს, ქალწულ დედას შველას სთხოვს; აღდგომისა და შობის
მადლმა დაიფაროს და დაიცვას. ამავე ვედრებაში მიმართავს პეტრეს, რომ სამოთხის კარი გაუღოს,
რასაც სახარებისეული სიტყვები უდევს საფუძვლად, როდესაც მაცხოვარმა, იესო ქრისტემ, პეტრეს
ჩააბარა „კლიტენი სასუფევლისა ცათაჲსანი... და რომელი განჰჴსნა ქუეყანასა ზედა, ჴსნილ იყოს იგი
ცათა შინა“ (მათე, 16, 19). საწამებლად გამზადებული დედოფლის მხნეობა და უშიშრობა მკითხველის
წინაშე რუსთველური შედარებით წარმოსახა: „წავიდა, დაჯდა უშიშრად, ვითა ვეფხვი და გმირია“.
წამების დედოფლის საფიქრალი და საზრუნავი ქრისტიანული სარწმუნოების დაცვაა არა მხოლოდ
მის მიერ, არამედ ყველა ქრისტიან ტყვეთა მიერ, შვილის, თეიმურაზის მიერ მტრის ძლევა და ტახტზე
ჯდომაა:
რადგან მომკლა უწყალომან, დრო იპოვა ჩემსა ზედა,
სასწაული მოავლინე ქრისტიანეთ ტყვეთა ზედა,
შვილსა ჩემსა თეიმურაზს ძლევა მიეც მტერთა ზედა,
და ღვაწლთა ჩემთა აღმწერელი ედემს დასვი ტახტსა ზედა (46).
სამეცნიერო ლიტერატურაში განხილვის საგნად იქცა წმ. ქეთევან დედოფლის ზიარების საკითხი,
რადგან სხვადასხვა წყაროში სხვადასხვაგვარადაა ასახული. თუმცა, გადამწყვეტი მნიშვნელობა
2
ჰაერის მცველები ბოროტი ძალებია, რომლებსაც ადამიანის სულს გარდაცვალების შემდეგ საზვერეებში
აბრკოლებენ, მხოლოდ ამქვეყნიური ცოდვა-მადლის განკითხვის შემდეგ, 20 საზვერის გავლის შემდეგ
წარდგება სული ღვთის წინაშე.

16
თეიმურაზის პოემის მონაცემებს უნდა მივანიჭოთ, ხოლო თეიმურაზი აღნიშნავს, რომ დედოფალი
თავადვე ეზიარა, ე.ი. ქრისტიანულ რელიგიაში გავრცელებული თვითზიარებაა მითითებული:
„შეემთხვია, ქრისტეს სისხლსა ეზიარა“ და თავისი მტკიცე გადაწყვეტილების შესახებ ღმერთს ამცნო:
„მეუფეო, გათათრება ჩემი იყო წესი არა, გევედრები, სული ჩემი ეშმაკს მისცე, ესე არა“, რის შემდეგაც
პირჯვარი გადაიწერა და უსიტყვოდ გავიდა საწამებლად. იგი მზად იყო ტანჯვისათვის, ხოლო
სასჯელი, რომელსაც არ იმსახურებდა, არაფრად მიაჩნდა. უშიშრად და მხნედ შეხვდა თავს დატეხილ
განსაცდელს. თხზულებაში წამების უმძიმესი ეპიზოდი, რომლის აღსაწერად დაიწერა ნაწარმოები,
კონცეპტუალურია და პოემის სიუჟეტის განვითარებაში ძირითადი ადგილი უჭირავს. პოემაში
აღწერილია, როგორ მოიტანეს წამების იარაღები, როგორ დაანთეს ცეცხლი, რომლითაც გაახურეს
შანთები, კიდევ ერთხელ უთხრეს, რომ გამოეცვალა რჯული. ამ სურათის შემსწრე თანამოაზრეები,
მხლებლები ფეხთ ეხვეოდნენ და ევედრებოდნენ, არ გაეწირა თავი. მაგრამ წმინდანი დედოფლის
გადაწყვეტილება მტკიცე, ურყევი იყო და თავისი დამოკიდებულება ქრისტესადმი, ქრისტიანული
სარწმუნოებისადმი ისევ დაამტკიცა ერთგულებით და მხლებლებს უბრძანა, რომ ამქვეყნად ყოფნა
ადამიანისა წამიერია, ამიტომ რწმენის დათმობას წამება უჯობს: „ჟამ ერთ აქ ეწამენითა, ქრისტეს
იესოს ღმრთის მადლსა, მოდით თქვენც ეწამენითა, თუ არ ეწამნეთ, ნუ წახვალთ, აქ დამემოწამენითა“.
შემზარავი ფაქტის მოწმენი გახდნენ დედოფლის მხლებელნი, იქ დამსწრე სხვა პირები, რომლებმაც
იხილეს, ერთი მხრივ, დაუნდობელი, მეტისმეტი სისასტიკე და, მეორე მხრივ, უტეხი ნებისყოფა,
სულის სიძლიერე. დედოფალზე ვერ იმოქმედა ვერც ვედრებამ მისი ერთგული მხლებლებისა და
მსახურებისა, ვერც მათმა ცრემლთა ღვრამ, ვერც იმ სატანჯველი იარაღების ჩვენებამ, რომლითაც
წამებას უპირებდნენ, ვერც მღვდლის კრთომამ და შიშმა. პირიქით, განსაცდელის წინ გამხნევებულმა
მოუწოდა იქ მყოფთ, გაეზიარებინათ მისი ტანჯვა: „აჰა ჟამი, ვისცა გინდა ჩემი თანა წამოყოლა, განა
არვის გარდახდია სასჯელი და ასრე წოლა? ვინ დარჩება ქვეყანაზედ? - ბოლოდ გიჯობს ასრე რბოლა“.
შეახსენა მაცხოვრის ჯვარცმა, როგორ მიაკრეს სამსჭვალით ძელზე, როგორ დააძრეს ფრჩხილები,
როგორ მიაყენეს შეურაცხყოფა და აწამეს. ღმერთმა, თვით მაცხოვარმა ქეთევანი ღირსი გახადა
წამებისა, რათა მაცხოვრის ჯვარცმა-წამება დაემოწმებინა და სულიერი მზადყოფნა გამოხატა. პოეტი
დეტალურად აღწერს დედისა და დედოფლის წამებას, როგორ შეუკრეს ხელ-ფეხი, გაზით დააგლიჯეს
ძუძუნი, ტანსა და თავზე დაადგეს გახურებული შანთები, „მკერდით ზურგამდი გაავლეს
გახურვებული რკინანი“ და ამგვარ სასტიკ წამებაში ამოხადეს სული. ადამიანის ენა ვერ გამოთქვამს,
ისეთი საშინელი ტანჯვა მიაყენეს. წმ. ქეთევანმა ყოველივეს მხნედ დაითმინა, მამაცურად და
შეუდრეკლად გადაიტანა ტანჯვა-წამება, რის შემდეგაც თავისი უმანკო სული ღმერთს მიაბარა. ამ
გასაოცარი სიმტკიცით გაკვირვებული თეიმურაზი დედას მიმართავს: „დედობრივისა ბუნებით თავს
იდევ ეს ჭირები, ჰპოვე უკუდავი ცხოვრება საცვიფრო, განსაკვირვები“. სიმბოლური
სახსიმეტყველებით წარმოსახა დედოფლის ზეცად ამაღლება, რომელსაც სამოთხეში მიელიან
ქალწულები, წმინდანები. მისი ზეცად ამაღლება ზეციდან ნათლის გარდამოსვლით ეუწყა მთელ
საქრისტიანოს.
თეიმურაზის „წამება ქეთევან დედოფლისა“ გაჟღენთილია სევდისა და მწუხარების
განწყობილებითა და მოტივებით. თეიმურაზი გამოხატავს სინანულს იმის გამო, რომ თავადაც არ
ეწამა დედასთან ერთად, რაც ევანგელური სახისმეტყველებითაა წარმოსახული:
„მე ავაზაკი შემცოდე, ახლოს არ ვიყავ, ვინანი,

17
 მარჯვენით ჯვარსა არ ვეცვი, ამად ვარ ცრემლთა მდინანი“ (67).
სტროფი შთაგონებულია მაცხოვრის ჯვარცმის სცენის სიმბოლური ალუზიით, რომელიც
თეიმურაზს მაცხოვრის მარჯვნივ ჯვარცმულ ავაზაკს წარმოგვადგენინებს, რომელმაც მაცხოვართან
ერთად სასუფეველი დაიმკვიდრა, რადგან ირწმუნა ღმერთი (ლუკა, 23, 41-43).
პოემაში ასახული თეიმურაზ პირველის ამ განწყობილების შესახებ ზურაბ ავალიშვილმა გამოთქვა
მოსაზრება, რომ თეიმურაზის განცდები ნაძალადევი და ხელოვნური ჩანს, რადგან იგი თვითონ არის
დამნაშავე დედისა და შვილების მძიმე ხვედრში (ავალიშვილი, 25), რაც სამეცნიერო ლიტერატურაში,
კერძოდ, გ. იმედაშვილისა და მ. გუგუშვილის მიერ, საკამათოდაა მიჩნეული. ზოგი უცხოური წყარო,
სახელდობრ, დონ კრისტოფორო დე კასტელი, ანდრეას გრიფიუსი, ქეთევანის წამების მიზეზად
ქეთევანისადმი შაჰ-აბასის უიმედო სიყვარულს მიიჩნევდნენ. როგორც ჩანს, ეს თვალსაზრისი
მომდინარეობდა პატრ ამბროზიოს დუშ ანჟუშის 1629 წლის 27 აპრილის მოხსენებიდან რომის პაპის
ურბან VIII-სადმი, რომელშიც პატრი წერს, რომ შაჰმა ქეთევანი აწამა იმისათვის, რომ ნამუსსა და
უბიწობას იცავდაო. უცხოელ ავტორთა ეს თვალსაზრისი სინამდვილეს შესაძლოა მხოლოდ
ნაწილობრივ შეესაბამებოდეს, მაგრამ რეალურად საკითხის ცალმხრივად განხილვის შედეგია.
საფუძველი გაცილებით ღრმა და პოლიტიკურად მოტივირებული იყო. ამავე დროს, ზემოთაც
აღინიშნა, რომ ზემოხსენებული სტრიქონები მთლიანად ევანგელური სახისმეტყველებითაა
ნასაზრდოები, რადგან მაცხოვრის ჯვარცმის სცენაა გაცოცხლებული, როდესაც ავტორი საკუთარ თავს
მაცხოვრის მარჯვნივ ჯვარცმულ ავაზაკს ადარებს და სინანული იპყრობს, რომ დედის წამებისას იქ არ
იყო, რათა ჯვარცმული ავაზაკივით თავად დედის მარჯვნივ მყოფი ჯვარცმის ღირსი გამხდარიყო.
ყოველივე ამით პოეტი ქრისტიანული მსოფლმხედველობის ერთგულ პიროვნებად წარმოგვიდგება,
რომლისთვისაც დედის თავდადება, უწინარეს ყოვლისა, ადრინდელი პერიოდის წამებულთა
მსგავსად, ქრისტიანული რელიგიის ერთგულებითაა შთაგონებული, რომელსაც პოლიტიკური
ელფერიც ახლავს, რადგან წმ. ქეთევან დედოფლისათვის რწმენა და მამული განუყოფელია.
„ქეთევანიანში“ თეიმურაზი ყვება შირაზის ტყვეობაში ქეთევანის გარშემო მყოფ დადებით და
უარყოფით ისტორიულ პირთა შესახებ. თეიმურაზი შაჰ-აბასს ახასიათებს ისევე, როგორც ქართული
საისტორიო წყაროები, უწოდებს „უწყალოს“, „ქრისტიანეთა მტანჯველს“. საინტერესოა შაჰის შესახებ
ნათქვამი ფრაზა: „უბრალო სისხლთა მჩქეფელი“, რომელშიც წმ. ქეტევან დედოფლის უდანაშაულობაა
მონიშნული. პოემაში დადებითადაა დახასიათებული შირაზის ხანი – იმამ-ყული-ხანი, „მდაბალი,
ტკბილი, მოწყალე,... ღირსეული ღმრთისაგან“, რომელიც სამი თვის განმავლობაში ცდილობდა,
გადაეთქმევინებინა შაჰისათვის საშინელი ბრძანება და ამ ხნის მანძილზე ქეთევანისთვის არც
გაუმხელია შაჰის ბრძანების შინაარსი. ბოლოს იძულებული გახდა, ეთქვა დედოფლისათვის მის თავს
დატეხილი განსაცდელის შესახებ და ისევ დედოფალს ურჩია თავის გადარჩენის მიზნით
მაჰმადიანობის მიღება, რაზეც ქეთევანმა მტკიცე უარი განაცხადა. დედოფლის შინაგან რწმენას ისიც
ემატებოდა, რომ არავინ გაამართლებდა მის მიერ რჯულის შეცვლას, მისი სიტყვით, ვინ „ჩემსა
სამკვიდროს მიმიშვებს, მიმაკარებსა“. ამ სიტყვებით თეიმურაზმა გამოხატა დედის ოცნება
სამშობლოში დაბრუნებისა, რომელსაც ასრულება არ ეწერა. ქეთევანი საშინელი წამებით აწამეს
შირაზის ხანის ჯალათებმა, იმ შირაზის ხანისა, რომლის შესახებ თეიმურაზი პოემაში ამბობს:
„შირაზის ხანის ქებასა ვერ იტყვის ბრძენთა ენანი“, რამაც ზურაბ ავალიშვილის გაკვირვება გამოიწვია,
მაგრამ იმით ახსნა, რომ შირაზელ გათათრებულ ქართველ ბატონებთან თეიმურაზს მჭიდრო და

18
პირდაპირი კავშირი ჰქონდა. მართლაც, ისტორიული დოკუმენტებიდან ცნობილია, რომ თეიმურაზს
უნდილაძეებთან ახლო ურთიერთობა ჰქონდა. დაუდ-ხან უნდილაძეს ცოლად ჰყავდა თეიმურაზის
და, ელენე. როდესაც დაუდ-ხანის შუამდგომლობით თეიმურაზი და შაჰ-აბასი შერიგდნენ,
თეიმურაზი ირანში, კერზოდ, შირაზში, ჩავიდა, მაგრამ შაჰს არ შეხვედრია. ზემოთ აღინიშნა, რომ
თეიმურაზი შირაზის ხანს ესტუმრა და დაესწრო შირაზის ხანის მიერ ინგლისის ელჩობისათვის
გამართულ ნადიმს. შირაზში ყოფნისას, პოემის მიხედვით, ჩანს, თეიმურაზმა ბევრი ცნობა შეკრიბა
დედის ტყვეობისა და წამების შესახებ, რაც შემდეგ აისახა მის პოემაში. პოემის შინაარსიდან ცხადი
ხდება, რომ შირაზში ტყვეობისას ქეთევანს თავისი სამლოცველო ჰქონდა, ჰყავდა მხლებლები და ორი
მღვდელი. ერთი მისი თანხმლები სასულიერო პირი ადრევე აწამეს, რადგან ის დედოფალს
სარწმუნოებრივად განამტკიცებდა და თეიმურაზის ვაჟების გამაჰმადიანებასაც აბრკოლებდა. ამიტომ
იგი დედოფალს ადრევე ჩამოაცილეს. მეორე ხუცესი არის იმერელი მღვდელი გიორგი, რომელსაც,
პოემის მიხედვით, „აჩვენეს ყოველი მას იგი, რა სატანჯველია“. ამის მნახავმა გიორგი მღვდელმა ვერ
შეძლო ქეთევანივით მტკიცედ დაეცვა თავისი რწმენა და შიშმა შეიპყრო. სწორედ შემკრთალ
მღვდელს მიმართა ქეთევანმა რუსთველური სიტყვებით გასამხნევებლად: „აჰა ჟამი, ვისაც უნდა ჩემი
თანა წამოყოლა“. ამ გიორგი მღვდლის შესახებ ცნობებს სხვა წყაროებშიც ვხვდებით. იგი პიეტრო
დელა-ვალემ პირადად გაიცნო, რაც იტალიელი მისიონერის თხზულებიდან გახდა ცნობილი.
დედოფალს გიორგის ხელით პიეტროსათვის გაუგზავნია ორი ლოცვანი – ერთი ლათინური, მეორე –
პორტუგალიური, მეფის ნადავლი და დედოფლის მიერ გამოხსნილი. წიგნებს ქეთევანის მინაწერიც
ჰქონია.
პოემაში მოხსენიებულია ქეთევანის ორი მხლებელი: გივი და თინათინი. გივის შესახებ სხვა ცნობა
არ გვაქვს. თინათინი კი ეხმიანება პიეტრო დელა-ვალეს მიერ აღზრდილი ქართველი ქალიშვილის
თინათინ წიბას სახელს, რომელიც პიეტროს დედოფლის ხუცესის, გიორგის, საშუალებით ქეთევანთან
გაუგზავნია. ქეთევანს ძლიერ შეჰყვარებია ჭკვიანი ქართველი გოგონა და პიეტროც იქ აპირებდა მის
დატოვებას, მაგრამ თინათინის ოცნება სამშობლოში დაბრუნება ყოფილა, ამიტომ პიეტროს გაჰყვა და
დედოფალსაც არ დაუშლია. თეიმურაზს შემთხვევით არ უნდა ჰყავდეს ნახსენები თინათინი. ირანში
ყოფნის დროს მას უნდა შეეტყო ქეთევანთან თინათინის ურთიერთობის ამბავი და ამ ცნობის
გამოძახილი უნდა იყოს ქეთევანის მხლებელთა შორის თინათინის ხსენება.
„ქეთევანიანში“ თეიმურაზი საყურადღებო ცნობებს გვაძლევს დედოფლის ნეშტის შემდგომი
ბედის შესახებ. წლისთავზე საფლავი გახსნეს და იქ მიცვალებულის ნეშტი არ იყო. თეიმურაზი
გვაწვდის ცნობას, რომ ნეშტთან დაკავშირებით ამბობდნენ, რომ ფრანგები, ანუ კათოლიკეები
მოიპარავდნენო, თვითონ პოეტს დედის უკვდავი სული ზეცაში ამაღლებულად მიაჩნდა. თეიმურაზი
გვიამბობს, რომ კათოლიკეები, რომლებიც თხზულებაში მოიხსენიებიან, როგორც „ფრანგნი“, შაჰ-
აბასს თორმეტი ათასს თუმანს სთავაზობდნენ ქეთევანის ნეშტში, მაგრამ არ მისცა. მათ მალულად
მაინც მოძებნეს იგი, ლუსკუმაში ჩაასვენეს, წააბრძანეს და სნეულთა სასწაულებრივად
განსაკურნებლად იყენებდნენ.
ქეთევანის წამების დროს შირაზში იმყოფებოდა პორტუგალიელი კათოლიკე მისიონერი მღვდელი
ამბროზიო დუშ ანჟუში, რომელიც დაუახლოვდა დედოფალს; ქეთევანი სალოცავად დადიოდა მამა
ამბროზიოს ეკლესიაში. პიეტრო დელა ვალე 1625 წელს რომის პაპისადმი წარდგენილ მოხსენებაში
აღნიშნავდა, რომ ბოლო ხანებში ქეთევან დედოფალს სულიერად განამტკიცებდნენ კარმელიტების

19
წესის პადრეები და მათი ჩაგონებით თითქოს კათოლიკედ აღესრულა. 1635 წელს პარიზში
გამოცემულ კლოდ მალენგრის კრებულში „ჩვენი დროის ტრაგიკული ისტორიები“ გადმოცემულია
ცნობა, თითქოს ქეთევანი კათოლიკობაზე მოქცეულა მღვდელ ამბროზიოს მიერ. ზ. ავალიშვილის
შენიშვნით, მალენგრის ცნობები ამოღებულია ალბათ თვით კათოლიკე მისიონერთა მონათხრობიდან,
მათ კი ქეთევანი თავიანთ ნაწარმოებებში იმიტომ გააკათოლიკეს, კათოლიკე მკითხველებისადმი
უფრო საგრძნობი გამხდარიყო მისი წამება, თორემ სწორედ ამ კათოლიკე მისიონერთა ერთ
ოფიციალურ მოხსენებაში რომის პროპაგანდის სახელზე 1640 წელს გარკვეულადაა ნათქვამი, რომ
ქეთევანი მართლმადიდებელი იყო, მაგრამ მეგობრულად ექცეოდა კათოლიკეებს (ბარამიძე, 1940: 29).
ეს ერთადერთი უცხოური წყაროა, რომელშიც ამგვარი ცნობა გვხვდება, სხვა წყარო ქეთევანის
გაკათოლიკებაზე არ არსებობს. მართლმადიდებელი მღვდელი გიორგი სიკვდილამდე მის გვერდით
იმყოფებოდა. რეალურია მისი შემწყნარებლური დამოკიდებულება კათოლიკე მისიონერებისადმი,
მათი, კერძოდ მღვდელ ამბროზიო დუშ ანჟუშის, ღვაწლი ქეთევანის ნეშტის ნაწილის საქართველოში
ჩამოტანის საქმეში. 1627 წელს შაჰ-აბასისა და თეიმურაზის შერიგების შემდეგ თეიმურაზმა შაჰს
სთხოვა, გაეგზავნა მისთვის დედის ნეშტი, რომელიც ისპაჰანში ავგუსტინელთა მონასტერში
ინახებოდა. 1628 წლის ივნისში საქართველოში ჩამოსულან პატრი ამბროზიო დუშ ანჟუში და პიეტრო
სანკტუსი, რომელთაც თეიმურაზისათვის გადაუციათ ქეთევანის ნეშტის წმინდა ნაწილი (კობიძე,
1969: 102; ბარამიძე, 1964: 43); თეიმურაზ მეფემ წმ. ქეთევან დედოფლის ნეშტის ნაწილი ალავერდის
ტაძრის საკურთხეველში დაასვენებინა.
ნეშტის სხვა ნაწილის შესახებ ზოგი მკვლევარი ფიქრობდა, რომ ნამიურის (ბელგია) ერთ-ერთ
მონასტერში მოათავსეს, მაგრამ ნამიურში ეს რელიქვიები არ აღმოჩნდა, არ იძებნება. ისეთი ცნობაც
არსებობს, რომლის მიხედვით თითქოს ქეთევან დედოფლის ნეშტის ნაწილი წმინდა მამებს რომში წმ.
პეტრეს ტაძარში მოუთავსებიათ. მკვლევარმა რობერტ გულბეკიანმა გაარკვია, რომ ქეთევან
დედოფლის ნეშტის ნაწილი პორტუგალიელმა მისიონერებმა წაიღეს ისპაჰანიდან ინდოეთში, გოაში
ინახებოდა. ლისაბონის მონასტრის ერთ-ერთ დარბაზში რ. გულბეკიანს აღმოუჩენია უცნობი
ავტორის 30 მეტრის სიგრძისა და 8 მეტრის სიგანის პანო, რომელიც მე-18 ს-ის I მეოთხედით
თარიღდება და რომელზეც გამოხატულია პორტუგალიელი წმ. ავგუსტინეს ორდენის მისიონერების
ირანში მოღვაწეობის სცენა. აქვე მოთავსებულია ქეთევან დედოფლის წამების ამსახველი ოთხი
სურათი. ყველაფერი ეს მოწმობს, რომ შირაზის ტყვეობაში კათოლიკე მისიონერებმა დიდი ღვაწლი
დასდეს დედოფალს სიცოცხლეშიც და სიკვდილის შემდეგაც.
თეიმურაზი ზუსტად უთითებს ქეთევანის წამების დღეს, ესაა ძვ. სტ. 12 სექტემბერი. იქვე მეფე-
პოეტმა აღნიშნა ის სასწაული, რომელიც დედოფლის წამებიდან შვიდი თვის შემდეგ მარტის თვეში
მომხდარა, რაშიც იგი გულისხმობს საქართველოს სპარსთა თერთმეტწლიანი ბატონობისაგან
გათავისუფლებას, რაც ბიბლიური სიმბოლოთია გამოხატული და ნათლის სვეტის, ქრისტიანული
ღმერთის გამარჯვებადაა აღქმული. თეიმურაზმა საგანგებოდ იმიტომ აღნიშნა ეს ფაქტი, რომ წმ.
ქეთევან დედოფლის წამებამ ქვეყნისთვის დადებითი შედეგი გამოიღო. ცხადია, ქეთევანის წამებას
დიდი რეზონანსი ჰქონდა იმდროინდელ მსოფლიოში, რადგან ეს იყო იმ ეპოქისათვის უჩვეულო
მოვლენა. წმ. ქეთევან დედოფლის ფენომენი ქართველი ერისათვის ის ნიშანსვეტი აღმოჩნდა,
რომელმაც აჩვენა რწმენისათვის თავდადებისა და სამშობლოსათვის თავგანწირვის აუცილებლობა,
რაშიც პიროვნული თვისებები, ზნეობრივი მრწამსი ეროვნულ-სარწმუნოებრივ იდეალებთან ერთად

20
უდიდეს როლს ასრულებდა ადამიანის მორალური სახის ჩამოყალიბებაში, ქართველი ერის
იდენტობის გააზრებაში.
თეიმურაზის ლექსი „თამარის სახე დავით გარეჯას“ ერვნულ-სარწმუნოებრივ იდეალებს ასახავს.
ლექსის პირველი სტროფი მიძღვნილია თამარისადმი, ხოლო დანარჩენი წარმოადგენს ურითმო
ლექსს, რომელიც საგალობელს მოგვაგონებს და არსებითად სამების ქებას შეიცავს. „თამარის სახე
დავით გარეჯას“ რამდენიმე ხელნაწერშია დაცული (A-1735, A-593), ვარაუდობენ, რომ ის ექსპრომტად
უნდა იყოს ნათქვამი, რის დადასტურებად ხელნაწერის მინაწერი მიაჩნიათ: „ოდესმე მეფეს
თეიმურაზს თამარ მეფის სახე უნახავს დავით გარეჯას და ეს ლექსი უბრძანებია“ (A-1593), „ეს ერთი
ლექსი ოდეს მეფე თეიმურაზ დავით გარეჯას მიბრძანებულა, მეფის თამარის სახე უნახავს მის
მუნასაბად უთქვამს“ (S-1508). დავიმოწმოთ ლექსი:
მეფენი მოვლენ სურვილით, შენსა სახესა ჰმონებენ,
შეურაცხყოფენ მნათობთა, ნათლად არ მოიგონებენ,
სხივ-მოსიერად გიმზერენ, უკვდავ-მყოფელად გგონებენ,
იშვებენ, მათთა პატიჟთა მათ ლხინთა შეუწონებენ.
ლექსის შინაარსი მოწმობს, რომ იგი მთლიანად არ ეძღვნება თამარ მეფეს, არამედ მხოლოდ
დამოწმებული სტროფი, რომელიც თამარს წარმოაჩენს მთელი თავისი დიდებულებით და პოეტის
აღტაცებას მისი სახის ხილვით. ლექსის მომდევნო ნაწილი სასულიერო ხასიათის ცალკე ნაწარმოებია,
რომელშიც თეიმურაზი ცოდვათა მიტევებას ითხოვს. იგი ხელნ. S-1508 პირდაპირ მოსდევს „თამარის
სახეს“... როგორც ჩანს, ამიტომ იქნა მიჩნეული მის გაგრძელებად. ფაქტობრივად, ესაა ქება სამებისა,
რომელიც მკვლევართა ნაწილს სამართლიანად მიაჩნია რელიგიური შინაარსის ცალკე შექმნილ
თხზულებად. ამას მოწმობს დასასრულს მინაწერი. აი, ისიც: „რომელნი მიემთხვივნეთ ჩემსა ამას
მცირესა ნაღვაწსა, აღსარებასა წმინდისა სამებისასა, გაფუცებთ ცხოველსა მას ღმერთსა ყოველთასა,
შენდობასა ჰყოფდეთ ჩემ ცოდვილსა ამის მეფისა თეიმურაზისათვის, რათა ქრისტემან თქუენცა
მოგცეს მისისა სასუფეველის მკვიდრობა და კურთხევისა მისისა სმენა. ამინ!“
უნდა აღინიშნოს, რომ არჩილი თეიმურაზს როგორც საერო, ისე სასულიერო პოეტად მიიჩნევს. ეს
მოსაზრება სამეცნიერო ლიტერატურაში ნაწილობრივ გაზიარებულია. თუმცა, თეიმურაზის პოეზიაში
ქრისტიანული ნაკადის არსებობა, თუნდაც მდიდრად წარმოდგენილი ქრისტიანული მოტივების
არსებობა და ბიბლიური პერსონალიების მოხმობა, არაა საფუძველი იმისა, რომ თეიმურაზი
სასულიერო მწერლობის წარმომადგენლად მივიჩნიოთ. მის მემკვიდრეობაში სასულიერო-
ქრისტიანული თემატიკის, მოტივების, პერსონალიათა აქტიურად გამოყენება-მოხმობა ამ აზრის
განსამტკიცებლად ვერ გამოდგება. საამისო ჟანრობრივი მახასიათებლები მის პოეტურ ნაწარმოებებს
არ აქვთ, ხოლო შუა საუკუნეების და მომდევნო ხანის სასულიერო და საერო მწერლობაში თემატიკა
და გამომსახველობითი საშუალებები ძირითადად ბიბლიურ სახისმეტყველებას ემყარება. თეიმურაზ
პირველის პოეზია საერო ხასიათისაა და იგი უხვად სარგებლობს ქრისტიანული მოტივებით,
ბიბლიური სახისმეტყველებით, რაც ამ პერიოდის მხატვრულ ლიტერატურაში ბუნებრივ და
კანონზომიერ მოვლენად აღიქმება.
თეიმურაზის ლექსი „გრემის სასახლეზედ“ ღმერთის ხსენების შემდეგ ახასიათებს გრემის
სასახლეს, რომელიც თვით პოეტმა ლამაზად გააწყო და რომლის ხილვა ადამიანს ეამება. მის
წალკოტზე, ბაღჩა-ბაღზე უკეთესი არაფერი ეგულება, რადგან იგი შემკულია ვარდებითა და

21
ახლნერგი ყვავილებით, აქ ისმის „ბულბულთა ბგერა, ყივილი, ხმა-მჭევრად შეწყობილობა“; ლექსში
პოეტმა გრემის ფერადოვნება დახატა.
წუთისოფლის მუხთლობის დახასიათებას ეძღვნება ლექსი „სიტყვა სწავლისა“, რომელსაც ხშირად
„სოფლის სამდურავსაც“ უწოდებენ. ამიტომ თავდაპირველად ორიოდე სიტყვით სახელწოდებისა და
ხელნაწერული მონაცემების შესახებ. ზოგიერთ ხელნაწერში „სიტყვა სწავლისა“ უშუალოდ მოსდევს
თეიმურაზის პოემას „გაზაფხულშემოდგომიანის“ ტექსტს, მაგრამ ნათლად იგრძნობა სხვაობა პოემასა
და მის მომდევნო სტროფებს შორის. ხელნაწერთა ნაწილში ეს ნაწილი ცალკეა შეტანილი. როგორც
კორნელი კეკელიძემ აღნიშნა, რომ ერთი მხრივ, „ხელნაწერთა ტრადიცია დაჟინებით არ ამტკიცებს,
რომ ეს 25 სტროფი „გაზაფხულშემოდგომიანის“ ნაწილია; ხოლო მეორე მხრივ, შინაარსის მიხედვით
მათი გაერთიანება „გაზაფხულშემოდგომიანთან“ შეუძლებელია, ერთში თავიდან ბოლომდე ერთი
მოტივია, მეორეში - მეორე“ (კეკელიძე, 1958: 562). იგი ფიქრობდა: „სიმართლის შემცველი ტრადიცია
დაუცავს იმ სამ ხელნაწერს, რომელთაც ეს სტროფები დამოუკიდებელ თხზულებად გამოუყვიათ, ორ
მათგანს საგანგებო სათაურით: „სწავლა სიტყვისა, ლექსი კეთილი“ (S-342) ან სიტყვა სწავლისა“ (H-
1020)“ (კეკელიძე, 1958: 562). ამიტომ კ. კეკელიძემ ეს 25 სტროფი ცალკე თხზულებად გამოყო და
ხელნაწერის მიხედვით უწოდა „სიტყვა სწავლისა“..
ამ ლექსის მიხედვით თეიმურაზმა მწერლობის ცენტრში დააყენა პიროვნება თავისი სატკივარით.
მის პოეზიაში ჩვენ ვხედავთ წუხილით სავსე ადამიანს, საკუთარ ტანჯვაზე მოსაუბრე პოეტს,
რომელიც გამოთქვამს თავის ადამიანურ მწუხარებას, ბედისწერით უკმაყოფილებას, რაც საბოლოოდ
რელიგიურ სინანულში გადადის და ღვთაებრივ სამართლიანობას, ქრისტიანულ მორწმუნეობრივ
იმედს ჩაეჭიდება. „სოფლის სამდურავი“ წარმოაჩენს ავტორის ტანჯულ სახეს, რომელსაც არ
დაჰკლებია წუთისოფლისაგან ტანჯვა, ვნება, სულიერი ტკივილი:
რად, სოფელო, სხვა არ დასწვი ჩემბრ, მე მქენ დასადაგე?!
გლახ, ლახვარი სასიკვდინე ყველა მე მკარ, დასად აგე!
დამიკარგე ძე, ასული, ძმა არ ვიცი, და სად აგე?
სხვა ნაყოფი მათებრ ტურფა რა აშენე და სად აგე?
მართალია, თეიმურაზის შემოქმედების მთავარი გმირი არის თვით მწერალი, პიროვნება, სოფლის
მომდურავი ბედგამწარებული პოეტი, რომელიც წინა პლანზე წამოსწევს თავის „მეს“, საკუთარ
ტკივილებს, მაგრამ მთავარი ისაა, რომ პოეტის მე, პოეტის პიროვნება, რომელიც იქცევა მისი პოეზიის
მთავარ გმირად, უწინარეს ყოვლისა, ეპოქის წუხილის გამომხატველია. თეიმურაზის შემოქმედებაში
გამოკვეთილია პოეტის პიროვნება და მისი მძაფრი განცდები წუთისოფლის ამაოებისა და
დაუნდობლობის გამო, ტკივილი სამშობლოს ბედთან დაკავშირებით, რის გამოც მისი პიროვნული
განცდები განზოგადებულია საზოგადოების ტკივილებამდე, რაც ამაღლებულობის განცდებს ბადებს
მკითხველში. წუთისოფლის წარმავლობისა დაუდგრომლობის თემა საზოგადოდ მთელ ქართულ
ლიტერატურას, ქრისტიანულ ლიტერატურას გასდევს და, ცხადია, საერო ლიტერატურაც ასახავს. იგი
არაა მხოლოდ კონკრეტული პოეტური სამყაროს კუთვნილება, იგი საზოგადოდაა ლიტერატურის
მახასიათებელი. სწორედ ასეთი მხატვრული სამყარო იყო ის მკვიდრი საფუძველი, რომლის
მიხედვით მისი თანამედროვენი თეიმურაზს მაღალი რანგის პოეტად აღიარებდნენ და რუსთველსაც
კი ადარებდნენ. თეიმურაზის რუსთველთან შედარება სწორედ იმ დიდების ნიშანი იყო, რაც
თეიმურაზმა თავისი მწუხარე პოეტური ხმით მოიპოვა თანამედროვეთა შორის. თუმცა, ცხადია, მათ

22
განსხვავებული პოეტური სათქმელი ჰქონდათ და განსხვავებული ადგილიც უჭირავთ მხატვრულ
სააზროვნო სივრცეში.
თეიმურაზის თხზულებათაგან მნიშვნელოვანია „ანბანთქებანი“, რომლებიც, ფაქტობრივად, მისივე
„მაჯამის“ მოკლე ლექსებია. რაც შეეხება „მაჯამას“, რომელსაც თეიმურაზის მიერ ქართულ
მწერლობაში შემოტანილ ჟანრთა შორის მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს, არაა კლასიკური გაგებით
ომონიმური რითმებით გაწყობილი ლექსის ფორმით შექმნილი, არამედ იგი მოკლე ლექსების,
ზოგჯერ სტროფების კრებულია, ხოლო ეს სტროფები თუ ლექსები მაჯამური რითმით არ გამოირჩევა.
მაჯამა, როგორც ომონიმური ხერხი, ქართულ მწერლობაში თეიმურაზამდეც დასტურდება.
საუკეთესო მაჯამური სტროფები გვხვდება შოთა რუსთველის „ვეფხისტყაოსანში“. თეიმურაზის
თხზულება ერთიანი სიუჟეტის მქონე ნაწარმოები არაა. თვით თეიმურაზი განმარტავდა მაჯამას,
როგორც საგანგებოდ შერჩეული წიგნებისა თუ ლექსების კრებულს:
ლექსთა ღარიბთა, უცხოთა, რომელ არს გამოკრებული,
მომინდა წერა ამისთვის - არ იქნას დავიწყებული...
სპარსულად ჰქვიან მაჯამა, შეყრილად ითარგმანება,
წიგნები გამოკრებული, იგ ერთად მოიხმარება.
თეიმურაზის „მაჯამა“ რამდენიმე ლექსს აერთიანებს. ესენია საგანგებოდ შერჩეული ლექსებისაგან
(„ლექსი აქა-იქ თქმულები“) შემდგარი კრებული, რაც გაიაზრება, როგორც ერთი ნაწარმოები: „მზე
ცუდ მაშვრალობს“, „შენთვის ხელმან“, „მზე უნათლე ჰქმენ“, „ტურფა ხარ შვენიერებით“; ზოგი
მკვლევარი „მაჯამაში“ აერთიანებს აგრეთვე ლექსს „გაბაასება ღვინისა და ბაგისა“. „მაჯამაში“
თეიმურაზი სილამაზის, მშვენიერებისა და სიკეთის შემამკობელია, მაგრამ თუ მთლიანად ლექსი არა,
თითქმის ყოველი ლექსის დასასრული სტროფი სევდიან განწყობილებას, წუთისოფლის მდურვას
ასახავს, რაც ქრისტიანული რელიგიური თვალთახედვითაა მოტივირებული. თეიმურაზის „მაჯამა“
გამიზნული ყოფილა სალხინოდ, გასართობად, თუმცა, ამავე დროს, იგი სიბრძნის გამოვლენის
საშუალებაც იყო, რამდენადაც მაჯამას, ომონიმურ რითმებს საგანგებო ამოცნობა, განმარტება
ესაჭიროებოდა. უნდა ითქვას, რომ ნაწარმოების შემადგენელი ყველა სტროფი ომონიმური რითმებით
არაა გამართული.
თეიმურაზმა ამ თხზულების სახით შექმნა მაჯამის ჟანრის ნაწარმოები, რომელიც კომპოზიციურად
ახალი წიგნია, გამოკრებილ ლექსთაგან შედგება. „მაჯამის“ შემადგენელ ლირიკულ ლექსებში
თეიმურაზი გადმოგვცემს თავის განცდებს და გრძნობებს; მასში შემავალ ლირიკულ ლექსებს
აერთიანებს სიყვარული. პოეტი ამკობს მშვენიერი ქალის სილამაზეს, სიტურფეს და თავის განცდებს
ისე წარმოაჩენს, რომ თვითონ ამ „მზის მოწუნარი“ ქალის მიჯნურია. თუმცა „მაჯამაში“ მიჯნური
სატრფოს მიერ უარყოფილია, ე. ი. აქ დახატული სიყვარული ცალმხრივია, ტრაგიკულიც კი.
მართალია, „მაჯამა“ სატრფიალო თემაზე დაწერილი ოდების კრებულია, მაგრამ მისი ყველა თავი
მთავრდება გოდებით წუთისოფლის სიმუხთლის, ბედისწერის საშინელების გამო. ამ გოდების
გამოსათქმელად თეიმურაზს საფუძველს აძლევს ყოველ ლექსში გამოხატული სიყვარულის
ტრაგიკულობა. უფრო ზუსტად, „მაჯამაში“ გამოთქმული ცალმხრივი, ტრაგიკული სიყვარული
თეიმურაზისათვის ერთგვარი საშუალებაა წუთისოფლის სიმუხთლის გამოსახატავად. „ნეტამც ვინმე
სიკვდილი მომცაო“, - მოთქვამდა სვეგამწარებული პოეტი, თუმცა მისი პესიმიზმი მაინც განათებული
იყო იმედის სხივით:

23
 ნუმც გავხდები უიმედო, ღონევ შენი ამარისა,
გეაჯები არ მიჩვენო, იწრო კარი სამარისა.
გაბაასების ჟანრის მეორე ნაწარმოები „გაბაასება ღვინისა და ბაგისა“ თეიმურაზს ჩაურთავს
„მაჯამაში“. ამ ლექსში ერთმანეთს ეპაექრებიან ღვინო და ბაგე. ორივე თავის ღირსებებს წარმოაჩენს. ეს
ნაწარმოებიც დაწერილია რაჭაში და პოეტი მის შექმნასაც იმდროინდელი საზოგადოების
მოთხოვნილებით ხსნის, კერძოდ, ესაა საზოგადოების საერო თემატიკით დაინტერესება.
თეიმურაზ პირველის აღმოსავლურიდან ნასესხებ ფაბულაზე შექმნილი პოემები.
ცნობილია, რომ საქართველოში სპარსული პოლიტიკური ექსპანსიის გაძლიერების პერიოდში, XV-
XVIII საუკუნეებში, განსაკუთრებით გაძლიერდა სპარსული კულტურით, კერძოდ, სპარსული
მწერლობით გატაცება. თეიმურაზიც ერთი იმათთაგანი იყო, ვინც სპარსული კულტურით
დაინტერესდა და სპარსულ სატრფიალო სიუჟეტებზე აგებული პოემები შექმნა. შესაძლოა, ამ
თვალსაზრისით მის მემკვიდრეობაზე გავლენა იქონია ირანში მისმა ცხოვრებამ, როდესაც სრულიად
ახალგაზრდა სპარსული ენისა და ლიტერატურის შესწავლას შეუდგა. თეიმურაზი თავის
თხზულებათა შესავალსა და ბოლოთქმებში ყველგან მიუთითებს მათ წარმომავლობაზე.
სამეცნიერო ლიტერატურაში თეიმურაზ პირველის პოეზიაში სპარსულიდან მომდინარედ
მიიჩნევენ სატრფიალო ხასიათის პოემების: „იოსებზილიხანიანს“, „ლეილმაჯნუნიანს“,
„ვარდბულბულიანსა“ და „შამიფარვანიანს“. მიუხედავად იმისა, რომ ამ მიმართულებით ზოგიერთის
მიმართ საკმაო კვლევა-ძიებაა გაწეული, არცერთი ამ ნაწარმოების უშუალო დედანი ჯერჯერობით
მიგნებული არ არის. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ პერიოდის ქართულ მხატვრულ ლიტერატურაში, ისევე
როგორც სხვა ქვეყნების მწერლობაში, ხშირად იყენებენ გავრცელებულ ფაბულას, სიუჟეტებს, ამბავს,
რადგან მიაჩნდათ, რომ ნაცნობი თემატიკა მკითხველისათვის უფრო გასაგები და ადვილად
გასააზრებელი იქნებოდა, ხოლო მხატვრული სამკაულებით გამდიდრება და თხზულებისათვის
ორიგინალური სახის მინიჭება მწერლის პოეტურ შესაძლებლობებზე იყო დამოკიდებული. ამ
პერიოდის ლიტერატურის შესახებ სამეცნიერო ლიტერატურა ხშირად ახსენებს „გადმოღებას“,
რომელიც ტერმინად დამკვიდრდა და თარგმნის ტოლფარდი ცნება არ არის; გადმოღება გულისხმობს
თემატურ-სიუჟეტურ და პერსონაჟთა სახეების თანხვედრას, როდესაც მწერალი უცხო ფაბულას,
სიუჟეტს, თემას, მხატვრულ სამყაროს იყენებს, მაგრამ მას ორიგინალურ ინტერპრეტაციას აძლევს. ეს
საკითხი დამუშავებული აქვს კორნელი კეკელიძეს სტატიაში „მთარგმნელობითი მეთოდი ძველ
ქართულ ლიტერატურაში და მისი ხასიათი“ (კეკელიძე, 1951). მისი სიტყვით, ქართველებმა შეძლეს
უცხოური ლიტერატურის ქართულ ენაზე ასიმილირება და საკუთარ იდეურ-ესთეტიკურ შეგნებაში
მათი გადამუშავება, რაც ეროვნული ტენდენციების დამკვიდრებას ემსახურებოდა.
ამიტომ ზემოთ დასახელებული პოემები: „იოსებზილიხანიანი“, „ლეილმაჯნუნიანი“,
„ვარდბულბულიანი“ და „შამიფარვანიანი“ განსახილველია არა როგორც თარგმანები, არამედ
როგორც სპარსულ თემატიკაზე შექმნილი, ოღონდ უნდა დაზუსტდეს თითოეულის ფაბულის
წარმომავლობა და აუცილებელია მათი მიმართების დადგენა სავარაუდო დედნის ტექსტთან.
„იოსებზილიხანიანი“. პოემის კვლევისას რამდენიმე საკითხი დაისმის: დაწერის თარიღი,
წყაროები, მიმართება ბიბლიასთან და აღმოსავლურ სააზროვნო სივრცესთან, პერსონაჟები, მოტივები,
პოემაში გამოთქმული ლიტერატურულ-ესთეტიკური შეხედულებანი, მხატვრული და იდეურ-
მსოფლმხედველობრივი სამყარო, მისი ადგილი მსოფლიო ლიტერატურის ისტორიაში.

24
 „იოსებზილიხანიანს“ არჩილი 1629-33 წლებში დაწერილ ნაწარმოებთა შორის ასახელებს, მაგრამ,
როგორც მკვლევრები მიუთითებენ, ეს პოემა ცოტა უფრო ადრეც შეიძლებოდა შეთხზულიყო.
თეატინელი მისიონერები, რომლებიც 1628 წლის 14 დეკემბერს მოვიდნენ გორში და მალევე შეხვდნენ
თეიმურაზ მეფეს, პირველსავე წერილში სწერდნენ რომის პაპს თეიმურაზის შესახებ: იგი საუკეთესო
პოეტია, რადგან იოსების ისტორია შეადგინაო (კობიძე, 1969: 102). ამ ფაქტის გათავალისწინებით
პოემა 1628 წელს დაწერილი უნდა ყოფილიყო.
ვიდრე თეიმურაზ პირველის პოემის შესახებ მსჯელობას დავიწყებდეთ, საჭიროა ორიოდე
სიტყვით აღინიშნოს იოსებისა და ზილიხას თემის გავრცელების თაობაზე. ყველა იმ თხზულებას,
რომელიც იოსების თემაზეა შექმნილი, ბიბლიური მონათხრობი უდევს საფუძვლად. იოსების
ჰიპოდიგმური სახე გასდევს მთელ ბიბლიურ-ევანგელურ ტექსტს. მშვენიერი იოსების შესახებ
მოგვითხრობს ყურანის მე-12 სურა; მასში გადმოცემულია ლეგენდა იოსების შესახებ, რომელიც,
როგორც აღმოსავლეთმცოდნეები მიუთითებენ, აღმოსავლურ ლიტერატურულ ნაწარმოებებს დაედო
საფუძვლად და შეიქმნა პოემები. ყველაზე ადრინდელი პოემა ბიბლიური იოსების შესახებ სპარსულ
ენაზე შექმნა ფირდოუსიმ, რომელმაც თხზულებაში იოსების თავგადასავალი წამოსწია წინ.
სამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნავენ, რომ პოეტური ღირსების თვალსაზრისით, იგი „შაჰნამეს“
ვერ შეედრება. 1483 წელს ვრცელი რომანული პოემა შექმნა ჯამიმ, რომელმაც იოსებთან ერთად
მთავარ მოქმედ პირად ზილიხა შემოიყვანა. მისი ლიტერატურული ვერსიის მხატვრულმა დონემ და
მასში გამოყენებულმა გამომსახველობითმა საშუალებებმა მიმბაძველები გაუჩინა როგორც სპარსულ,
ისე სხვა აღმოსავლურ ქვეყანათა ლიტერატურებში, კერძოდ, თურქულ, უზბეკურ, არაბულ, ქურთულ
ლიტერატურებში, რომლებშიც შეიქმნა პოეტური და პროზაული ვერსიებიც. მე-17 საუკუნეში,
კერძოდ 1647-1662 წლებში, პეტმა ნაზიმმა შექმნა თავისი „იოსები და ზულეიხა“. დროთა
განმავლობაში აღმოსავლურ ლიტერატურაში კიდევ რამდენიმე თხზულება შეიქმნა. XVI–XVII
საუკუნეებში იქმნება ორი ქართული ვერსია: ე. წ. ზაალისეული და თეიმურაზ პირველისა.
აღმოსავლურ ვერსიებს უკავშირდება მეოცე საუკუნის თურქი მწერლის ნაზიმ ჰიქმეთის პიესა „იოსებ
მშვენიერი“. ბიბლიური იოსებისა და მისი ძმების ისტორიის შესახებ თომას მანმა შექმნა
მონუმენტური რომანი „იოსები და მისი ძმები“, რომელიც აღმოსავლურ ლიტერატურაში
დამკვიდრებულ ტენდენციებს ნაწილობრივ ასახავს.
ამ ხსენებულ თხზულებათა რიგშია თეიმურაზის პოემა, რომელიც იწყება ღვთის ქებით, როგორც ეს
მიღებული იყო შუა საუკუნეების ლიტერატურის ეპიკური ჟანრის თხზულებების დასაწყის-
პროლოგებისათვის; საუკუნეების განმავლობაში დასაწყისში აღძრულ საკითხთა თანმიმდევრობაც კი
ჩამოყალიბდა. თეიმურაზ პირველი სასულიერო და საერო მწერლობის რაობის შესახებ საუბრის
შემდეგ მიჯნურთა ამბებს გვიამბობს პოემების „ვეფხისტყაოსნისა“ და „ვისრამიანის“ მიხედვით,
შემდეგ ასახელებს თავისი ნაწარმოებების გმირებს და ეხება სიუჟეტის წყაროს საკითხს. ეპილოგის
ოთხი სტროფიდანაც (308, 309, 310, 311) ორი ეხება სიუჟეტის წყაროს საკითხს (308, 309). ამ
სტროფებში თეიმურაზი მიუთითებს, რომ იოსებისა და ზილიხანის ამბავს საღმრთო წერილი
მოკლედ მოგვითხრობს, სპარსელებს ტკბილად გაულექსავთ, რაც მათ თქვეს, შექმნეს, ის არის ჩემ
მიერ ქართულად „გათარგმნული“.
„იოსებზილიხანიანის“ ქართულ ენაზე არსებული ვერსიები კვლევის საგანი ადრევე გახდა.
როგორც ზემოთ აღინიშნა, ქართულად მისი ორი ვერსიაა შემონახული: ანონიმური, ზოგი მას ე.წ.

25
ზაალისეულსაც უწოდებს, და თეიმურაზისეული. სპარსულ ლიტერატურაში ფირდოუსისა და
აბდურაჰმან ჯამის, იოსებზილიხანიანის თემაზე შექმნილი პოემების ავტორებს, მიმბაძველებიც
გამოუჩნდნენ. „იოსებზილიხანიანის“ ქართულ ენაზე თარგმნილი ანონიმური ვერსია ქართულ
ლიტერატურათმცოდნეობაში მიჩნეულია ჯამის (კ. კეკელიძე, გ. ჯაკობია) ან მისი რომელიმე
მიმბაძველის თხზულებიდან (ა. გვახარია) მომდინარედ. თეიმურაზისეული ვერსია გ. ჯაკობიას
ცნობილი ბიბლიური გადმოცემის დამოუკიდებელ რედაქციად, თავისებურ ვარიანტად მიაჩნდა (გვ.
243). ეპილოგის სტროფებზე დაყრდნობით კ. კეკელიძე ფიქრობდა, რომ „თეიმურაზმა მოგვცა არა
თარგმანი, თუგინდ ისეთი გაგებით, როგორც ეს გვაქვს პირველ რედაქციაში, არამედ თავისებური
კომბინაცია ბიბლიური ეპიზოდისა და მისთვის ცნობილი აღმოსავლური ვერსიებისა“. აქვე მეცნიერი
იმოწმებს თეიმურაზის სიტყვებს: „მე თვით ვწერ, ვიტყვი“... და იმოწმებს არჩილის ცნობასაც:
„განმარტვით ვთქვი ქართულად თქმული სპარსთ არაკობისა“, რომელთა საფუძველზე ასკვნის: მას
სიტყვასიტყვით კი არ გადმოუცია თავისი წყაროები, არამედ „განმარტვით“, მაშასადამე,
თავისებურად განუვრცია (იქვე), რაც კ. კეკელიძემ მიიჩნია ქრისტიანული ელემენტებით გავრცობად,
აგრეთვე, სურათები და შედარებები შემოტანილია „ვეფხისტყაოსნიდან“, ე.ი. პოემა მდიდარია
რუსთველიზმებით.
ჩვენთვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ნაწარმოებს იმ მხრივ, რომ მასში აშკარაა
თეიმურაზის ინდივიდუალური დამოკიდებულება თემისადმი, მისი ორიგინალურად დამუშავება.
ესაა პოემის მხატვრული აქსესუარი, ქრისტიანული ტენდენცია, პროლოგ-ეპილოგში დასმული
საკითხები; პოემის ცნობილი სიუჟეტის კვალობაზე ამბის მსვლელობისას პერსონაჟთა
თავგადასავალი, ხასიათები ორიგინალურია; თუმცა, ზოგიერთი ეპიზოდი სხვადასხვა
ნაწარმოებებთან სიახლოვეს ამჟღავნებს. მაგალითად შეიძლება დავიმოწმოთ „იოსებზილიხანიანის“
ერთი ეპიზოდი, კერძოდ, ხათუნების ცალკე გაწვევა ზილიხას მიერ, სიუჟეტურ-შინაარსობრივ
ნათესაობას ამჟღავნებს ფატმანის მიერ ხათუნების ბაღში გაწვევის ეპიზოდთან (45, 53). ბიბლიურ
მონათხრობსა და „იოსებზილიხანიანის“ აღმოსავლურ ვერსიებს, აგრეთვე, თეიმურაზ პირველის
პოემის შინაარსს შორის მსგავსება შეინიშნება, მაგრამ უფრო დიდია სხვაობა, რადგან იოსების შესახებ
ბიბლიური სიუჟეტი სიყვარულის ელემენტებს არ შეიცავს.
თეიმურაზის „იოსებზილიხანიანის“ სპარსულ წყაროებთან მიმართების კვლევისას ყურადღებას
იქცევს თეიმურაზისეული და ანონიმური „იოსებზილიხანიანის“ ურთიერთმიმართების საკითხი.
ანონიმური ვერსია წინ უსწრებს თეიმურაზის ვერსიას; ალექსანდრე გვახარიამ შენიშნა, რომ
თეიმურაზის ვერსია, რომელიც არსებითად განსხვავდება ანონიმური ვერსიისგან, ბაზიყას ეპიზოდში
დაცულია ანონიმური ვერსიის ზოგიერთი დეტალი, ბაზიყას ამბავი ორივე ვერსიისათვის საერთოა.
მისი დასკვნით: „თეიმურაზი ამ ეპიზოდს უცნობისეული ვერსიის მიხედვით თხზავდა, ან მას ხელთ
ჰქონია ისეთი სპარსული წყარო, რომელსაც შემოუნახავს ზემოაღნიშნული დეტალები“ (გვახარია,
1958: 139; 2, 139). ალ. გვახარიას დასკვნის პირველი ნაწილიდან, - თეიმურაზი ამ ეპიზოდს
უცნობისეული ვერსიის მიხედვით თხზავდა, - დაისმის კითხვა, ხომ არ იცნობდა თეიმურაზი
ანონიმურ ვერსიას? სამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნულია, რომ მათ შორის მსგავსება შეინიშნება.
„იოსებზილიხანიანის“ პროლოგ-ეპილოგის განხილვამ მკვლევარები სიუჟეტის წყაროს გასარკვევად
იმ დასკვნამდე მიიყვანა, რომ თეიმურაზი შესაძლოა სარგებლობდა სპარსული წერილობითი
წყაროებით („რაც მათ ეთქვათ, მეც ის ვთარგმნე“...), მაგრამ აქართულებდა ლირიკული წიაღსვლებით,

26
მხატვრული აქსესუარებით, ამიტომ სავსებით ბუნებრივად გაისმის პოეტის სიტყვები: „მე თვით ვწერ,
ვიტყვი“... და არჩილის მიერ თეიმურაზის პირით ნათქვამი სიტყვები: „განმარტვითა ვთქვი
ქართულად, თქმული სპარსთ არაკობისა“; ყოველივე ეს მოწმობს, რომ პოემა თეიმურაზის
ორიგინალური თხზულებაა, რომლის სიუჟეტი სპარსულ ლიტერატურაში გავრცელებულ ფაბულას
ემყარება. ამავე დროს, საღვთისმეტყველო ლიტერატურის ღრმად მცოდნე თეიმურაზს შეეძლო
ბიბლიური მონათხრობით, მხატვრული სახეებით, ალუზიებით, ალეგორიებით გაემდიდრებინა
თხზულება. საკითხის გასარკვევად განსკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება არჩილის ცნობას,
რომელიც მის თხზულებაშია დაცული. „გაბაასება რუსთველისა და თეიმურაზისა“ გვამცნობს:
ამ დროს ვთქვი ლეილ-მაჯნუნი, ზილიხან-იოსებისა,
ქება, შვენება, სიტურფე, მიჯნურთა ცეცხლებრ დებისა,
გაჭრა მინდორად, ხელობა, გულთა ლახვრულად სობისა,
ტკბილად რამ აღმომვმეტყველე ლექსები სხივ-შუქებისა.
არჩილის სიტყვები მოწმობს, რომ „იოსებზილიხანიანი“ და „ლეილმაჯნუნიანი“ თეიმურაზის
ორიგინალური თხზულებებია, რომლებიც ცნობილ სიუჟეტებზეა აგებული. ამავე სტროფის
მიხედვით ქრონოლოგიაზეც შეიძლება საუბარი, რადგან არჩილმა თეიმურაზს ათქმევინა, ამ დროს
ვთქვიო, რასაც წინ უსწრებს გაერთიანებული ქართლ-კახეთის მეფედ თეიმურაზის ყოფნის შესახებ,
რაც 1629-1633 წლებზე მოდის. პოემების დაწერის თარიღის დასადგენად მნიშვნელოვანია კათოლიკე
მისიონერების წერილი პაპისადმი. წერილში ნათქვამია, რომ თეიმურაზი საუკეთესო პოეტია, რადგან
მან შექმნა თხზულება იოსების შესახებ.
თეიმურაზის პოემა სიუჟეტურ-კომპოზიციურად მსოფლიო ლიტერატურაში გავრცელებულ
ტრადიციას მისდევს. შედგება შესავლის, ძირითადი ამბისა და დასასრულისაგან. შესავალი
რამდენიმე თვალსაზრისით იქცევს ყურადღებას, მასში მოკლედ გადმოცემულია „ვეფხისტყაოსნის“
შინაარსი, ცნობა მისი ავტორისა და წარმოშობის შესახებ, რაც რუსთველოლოგიური
მეცნიერებისათვის ძვირფასი წყაროს მნიშვნელობას იძენს; „ვისრამიანის“ შინაარსი, ლიტერატურული
ისტორია, მოგვითხრობს მისი მნიშვნელობის შესახებ. ყოველივე ამის შემდეგ იწყება ძირითადი
ამბავი, რომელიც მოიცავს ბიბლიური იოსების ამბავს, ეგვიპტეში მის მიყვანას, გაყიდვას, ზილიხას
გამიჯნურებას, ბაზიყას სიყვარულსა და სიკვდილს, იოსებისა და ზილიხას ერთად შეყრას, იოსების
ციხეში ჩასმას და შემდეგ ციხიდან გათავისუფლებას, აზიზის გარდაცვალების შემდეგ იოსების
გამეფებას, დასასრული კი ბიბლიურისაგან სრულიად განსხვავებულია, პოემა მთავრდება იოსებისა
და ზილიხას ქორწინებით.
დაკვირვებას მოითხოვს ქრისტიანული მსოფლმხედველობის კვალი სპარსულიდან გადმოღებულ
თხზულებებში, რომლის მნიშვნელობას ძირითადად ის გარემოება განსაზღვრავს, რომ სპარსული
ლიტერატურა მუსლიმური მსოფლმხედველობისაა. პირველი, ვისაც თეიმურაზი თითქმის ყველა
თავისი პოემის შესავალში მიმართავს, არის უზენაესი არსება, ღმერთი; ღმერთის შესამკობად
გამოყენებულია ქრისტიანულ ლიტერატურაში დამკვიდრებული სიმბოლური სახელები, ეპითეტები.
ასეა „იოსებზილიხანიანის“, „ლეილმაჯნუნიანის“, „შამიფარვანიანისა“ და „ვარდბულბულიანის“
დასაწყისში. „იოსებზილიხანიანის“ შესავალი იწყება ღმერთის ხსენებითა და ქებით, იგი თეიმურაზის
ქრისტიანულ მსოფლმხედველობას გადმოგვცემს, რომლის მიხედვით ღმერთი არის ერთარსება,
სამება და დახასიათებულია მისი ჰიპოსტასები. პოემის მიხედვით, მან გააჩინა „ცა, ქვეყანა, ზღვა და

27
ხმელი, დარი მზისა მონაფერი“. ამ თანამიმდევრობითაა სწორედ სამყაროს შექმნა მოთხრობილი
ბიბლიაში. საუბრობს მაცხოვრის მოვლინების შესახებ და აღნიშნავს, რომ მისმა განკაცებამ, როგორც
ნათლის განსხეულებამ, კაცებრივი სხეულით შემოსილმა, კაცობრიობა იხსნა და გაათავისუფლა
მონობისაგან, განწმინდა და რწმენით განმსჭვალა. მსჯელობა ქრისტიანული ღმერთის შესახებ
ვრცელი არაა და იგი ტრადიციულია, ე.ი. სასულიერო და საერო მწერლობის ლიტერატურულ-
ესთეტიკურ შეხედულებებს თანხვდება. თეიმურაზი საუბრობს სიბრძნის შესახებ, რომელსაც
ეტრფიალა; ერთმანეთისაგან განასხვავებს სიბრძნესა და შაირობას, რომელთაგან უპირატესობას
საღვთო სიბრძნეს ანიჭებს. მომდევნო სტროფებში აისახა თეიმურაზის შეხედულებანი შოთა
რუსთველისა და მისი პოემის „ვეფხისტყაოსნის“ შესახებ. სულ თორმეტ სტროფში პოეტმა შეძლო
პოემის ძირითადი სიუჟეტური ხაზი მხატვრულ ფერებში ეჩვენებინა და პერსონაჟთა სახეები დაეხატა.
ამ სტროფებში მოცემულია შეფასება და, როგორც ჩანს, იმ დროისათვის არსებული შეხედულებები
შოთა რუსთველის შესახებ, ჩანს თეიმურაზის დამოკიდებულება „ვეფხისტყაოსნისადმი“. პირველად
შოთა რუსთველის სახელი და ზედწოდება, როგორც „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორისა,
„იოსებზილიხანიანის“ დასაწყისშია მოხსენიებული: „ესენი შოთა რუსთველმან შეამკო არსთა
მკობითა, თვით მინდობილმან სიბრძნესა, მერე თამარის ხმობითა“ (17). შემდეგ ასევე მოკლედ
გადმოცემულია „ვისრამიანის“ შინაარსი და ცნობა მისი ავტორის შესახებ. აღნიშნა, რომ სპარსული
ტექსტის ავტორი არის ბასრელი ფახფური, რომელმაც მეფის ბრძანებით შექმნა სამიჯნურო ხასიათის
თხზულება „ვისრამიანი“. თეიმურაზმა „ვეფხისტყაოსნისა“ და „ვისრამიანის“ პერსონაჟთა
შედარებისას რამინის მშვენიერების თაობაზე აღნიშნა, რომ „მას ვერა სჯობდა ტარია“. ჩანს, რომ მეფე-
პოეტი თავისი ეპოქის ლიტერატურული ცხოვრებისა და მოთხოვნების შესაბამისად აფასებს. რისთვის
დასჭირდა თეიმურაზს შოთა რუსთველის „ვეფხისტყაოსანსა“ და ფახფურ გორგანის „ვისრამიანის“
შესახებ საუბარი? პოეტის მიზანდასახულობა საკმაოდ გამჭვირვალეა, ორივე თხზულება
მიჯნურობის თემას ასახავს, მისი „იოსებზილიხანიანიც“ სამიჯნურო პოემადაა ჩაფიქრებული; სამივე
თხზულებას აერთიანებს ერთნაირი დასასრული, მიჯნურები აღწევენ თავიანთ საწადელს, მათი
სიყვარული იმარჯვებს დიდი გამოცდის შემდეგ და სამივე თხზულების მთავარი პერსონაჟი
წყვილები ქორწინდებიან.
„იოსებზილიხანიანის“ სიუჟეტი, როგორც ზემოთაც აღინიშნა, ბიბლიურს მიჰყვება, ეპიზოდები
პოემაში სამიჯნურო თემის შემოტანამდე ემთხვევა; თეიმურაზის პოემა ბიბლიური მონათხრობისაგან
განსხვავდება ზილიხასა და ბაზიყას ეპიზოდებით, აგრეთვე პოემის ბოლო მონაკვეთით. თეიმურაზი
ყვება ბიბლიური იაკობის, მისი ორი ცოლის, თორმეტი ვაჟის შესახებ, რომელთაგან იაკობს
განსაკუთრებით იოსები უყვარდა და ანებივრებდა მას. იოსების გამორჩეულობა მამისაგან ნაჩუქარ
მის სამოსელშიც გამოიხატა, ე.ი. იაკობმა იოსებისადმი განსაკუთრებული სიყვარული ნივთიერად
გამოხატა. შეიძლება ითქვას, რომ იოსების ჭრელი სამოსელი პარადიგმაა იმ პირველი სამოსლისა,
რომლითაც ღმერთმა პირველი ადამიანები შემოსა; ამავე დროს, ღმერთის მიერ ადამისა და ევასათვის
„სამოსელი პირველით“ შემოსვასთან ერთად, იოსების სამოსელი თავადაა ჰიპოდიგმა სახარებაში
მოთხრობილი ქრისტეს იგავში უძღები შვილის „სამოსელი პირველით“ შემოსვისა, რომლის
მიხედვით მამამ მამის წიაღში დაბრუნებული უმცროსი ძე შემოსა, რაც სახარებისეული უფროსი ძმის
განრისხების მიზეზი შეიქნა. მამის მიერ ნაჩუქარი სამოსლის ტარების გარდა, იოსებმა თავისი
წინასწარმეტყველური სიზმრების ახსნითაც განარისხა ძმები. იოსების ჭრელი სამოსელი, მამის

28
განსაკუთრებული სიყვარული, წინასწარმეტყველური სიზმრების ახსნა გახდა ნიშანი, მიზეზი ძმების
სიძულვილისა და შურისა იოსების მიმართ და ეძებდნენ შემთხვევას, რათა მისთვის რაიმე ვნება
მიეყენებინათ და გზიდან ჩამოეცილებინათ: „მისის შურით და მტერობით ძმათ ჭკუა გარდარეოდათ“
(33). თეიმურაზი იოსების შესაქებად არ იშურებს მხატვრულ-გამომსახველობით საშუალებებს,
მეტაფორებს, შედარებებს, რომელთა მეოხებით მას წარმოაჩენს მშვენიერად, რაც ბიბლიურ იოსებს
დაუმკვიდრდა კიდეც უკვდავ ეპითეტად. ჩვიდმეტი წლისა იყო იოსები, როდესაც ძმებმა თავიანთი
ბოროტი ზრახვის ასრულება შეძლეს, პოემის მიხედვით, ნადირობისას მათთან ერთად მყოფს,
რომელსაც „მთიებს უგვანდა ყელ-ყურნი, ღაწვნი ბადახშად ჭვირობდეს“, უსაყვედურეს, რად უყვარდა
მამას მათზე მეტად; იგი სასიკვდილოდ გაიმეტეს, უწყლო ჭაში ჩააგდეს, არ შეისმინეს იოსების
ვედრება და არ შეიწყნარეს მისი ტირილი. უფროსმა ძმამ იოსების სამოსელი სისხლით შესვარა და შინ
ტირილით დაბრუნდნენ, მოხუც მამას ტყუილი უთხრეს, ნადირობისას ლომმა დაგლიჯა და მხოლოდ
მისი სამოსელიღა შერჩათ, რომელიც დამწუხრებულ მამას გადასცეს. იაკობისა და რაქელის გლოვას
საზღვარი არ ჰქონდა.
თეიმურაზი ეგვიპტელი ვაჭრების მიერ იოსების გამოსყიდვის შესახებ ბიბლიურისაგან
განსხვავებულ ვერსიას მიჰყვება. ბიბლიის მიხედვით, იოსები ჭაში სიკვდილისაგან ძმამ, იუდამ,
იხსნა, მან ურჩია ძმებს, რომ მიეყიდათ ისმაელიანებისათვის, რის გამოც მათი სასჯელი თითქოს
შემსუბუქდა, დასახელებულია გასაყიდი თანხის ოდენობაც, ოცი ვერცხლი. მაგრამ ძმებს ეს ფული არ
აუღიათ, თუმცა ფსალმუნთა წიგნში, 104-ე ფსალმუნში, ნათქვამია, რომ იოსები მონად გაყიდეს.
თეიმურაზის მონათხრობით, ჭაში ჩაგდებული იოსები, რომელიც მნათობთანაა შედარებული,
ეგვიპტელმა ვაჭრებმა ამოიყვანეს და იმდენად მოეწონათ, რომ თავად ფიქრობდნენ გაყიდვას და
გამდიდრებას: „უსასყიდლო მარგალიტი მოინდომეს გასასყიდად“. ძმების მიერ იოსების ჭაში ჩაგდება
სიმბოლურია, რადგან ჭა/მღვიმე/გამოქვაბული სულიერი განსაცდელის გადასალახავად აუცილებელი
საფეხურია, ჭაში ჩავარდნილს ამოყვანა სჭირდება, დამხმარე სჭირდება; გარდა ამისა, ამიერიდან
იოსები იმ მიწა-წყალს აღარ ეკუთვნის, სადაც დაიბადა და გაიზარდა, რადგან იოსები თავისი
მამისთვის, დედისთვის, ხალხისთვის მკვდარია, რასაც სიმბოლური და ალეგორიული მნიშვნელობა
ენიჭება. იოსები რომ ცოცხალია, ქანაანში ეს მხოლოდ ძმებმა იციან. იოსები თავისი გონების იმედად
რჩება მას შემდეგ, რაც ვაჭრებმა ეგვიპტეში წაიყვანეს. ქანაანიდან იოსები ეგვიპტეში აღმოჩნდა, რაც
შემთხვევითი ფაქტი არ უნდა ყოფილიყო და ასეცაა. საინტერესოა ბიბლიის ის მუხლი (დაბ. 39, 1),
რომელიც იოსების ეგვიპტეში წაყვანას მიუთითებს, ნათქვამია, რომ იგი ჩაიყვანეს, იოსები ეგვიპტეში
ჩადის, რაც იმას ნიშნავს, რომ ქანაანისა და ეგვიპტის გეოგრაფიული სივრცე განსხვავებულია, ქანაანი
მაღლაა ეგვიპტესთან შედარებით, რაც სიმბოლურ მნიშვნელობას იძენს. ბიბლიის მიხედვით, ქანაანი
თავისი ღირებულებით, სიდიადით აღემატება თავისზე დაბლა მდგომ ეგვიპტეს.
თეიმურაზის პოემაში არაა მითითებული ამგვარი სხვაობა ქანაანსა და ეგვიპტეს შორის. ეგვიპტეში
ჩაყვანილი იოსები, რომელიც თავისი ერის შვილია და როგორც იაკობის//ისრაელის საყვარელი
შვილი, რჩეულია, აზიზ მეფესთან მიიყვანეს, რომელსაც სილამაზითა და მშვენიერებით განთქმული
ცოლი ჰყავდა, სახელად ზილიხან. მის საქებრად დაჯრილან სპარსელი პოეტები, მაგრამ მისი
სილამაზის აღწერა შეუძლებელია, თავადაც უძლურად მიიჩნევს თავს, რომ ღირსეულად შეამკოს იგი,
თუმცა ხატოვნად ასხამს ხოტბას. თეიმურაზმა ზილიხანს დაუკავშირა სიზმრის ეპიზოდი, რომელიც
წინასწამეტყველურია, სიზმრად იოსების მსგავსი ჭაბუკი იხილა. ქანაანიდან მოყვანილი იოსების

29
სანახავად მთელი ეგვიპტე მივიდა, დიდი თუ პატარა ყველა აღფრთოვანებული იყო მისი მშვენებით.
უშვილო მეფემ იყიდა და შვილად მიიღო იოსები. ზილიხანი, რომელმაც სიზმარში ნანახი შეიცნო
იოსებში, იოსების დედა-დედობილი გახდა. ბიბლიურ მონათხრობში ზილიხანი ეგვიპტის ფარაონის
კარისკაცის ცოლია, ხოლო როგორც ვნახეთ, თეიმურაზთან განსხვავებული ვერსიაა, აზიზ მისრელის
ცოლია. პოემაში დიდი ადგილი უჭირავს იოსებთან დაკავშირებულ განცდებს ზილიხანისა, რომელიც
ყოველმხრივ შეეცადა იოსების სიყვარულის მოპოვებას, მათ შორის გამზრდელის დახმარებითაც,
მაგრამ მიზანს ვერ მიაღწია, რადგან იოსები დედად მიიჩნევდა თავისი პატრონის მეუღლეს.
თეიმურაზს პოემის სიუჟეტში ჩართული აქვს ბაზიყას ეპიზოდი, რომლის მსგავსი ბიბლიურ
სიუჟეტში არაა. ჩანს, რომ იმ წყაროში, რომელსაც თეიმურაზი ეყრდნობოდა თხზულების წერისას,
ბაზიყას ეპიზოდი უნდა ყოფილიყო. პოემაში ასახულია ბაზიყას სიკვდილის შემდეგ ზილიხანის
მეორედ გამიჯნურება იოსებთან და ცილისწამება. ზილიხანმა მზაკვრულ მეთოდს მიმართა. იოსები,
რომელსაც მისგან თავი შორს დიდხანს ეჭირა, ბოლოს მაინც დაემორჩილა დედობილის გრძნობას,
ეშმაკმა სძლია და საცთურს ვერ გაუმკლავდა. ჟინით შეპყრობილ ზილიხანს იოსებმა შემდეგი
სიტყვებით მიმართა: „შიში მკლავს და მე სირცხვილი, თვარე შენთვის ვით არ მსურდეს“, რის
შემდეგაც თავის დედობილს მოეხვია, მაგრამ შემთხვევამ ორივეს ხელი შეუშალა სურვილის
ასრულებაში, ხოლო დედობილმა მყის გაწირა თავისი მიჯნური და ცილი დასწამა. იოსები დასაჯეს,
რის გამოც მეორედ აღმოჩნდა საპყრობილეში, ანუ სიმბოლურად - „ჭაში“; ორმოში მისი ყოფნა
სიმბოლურად ჭაში ყოფნას გულისხმობს.
რამდენიმეგზის უდიდესი განსაცდელის, ცილისწამების, ორგულობის, შეურაცხყოფის
მიუხედავად, იოსებმა ზნეობრივი სისპეტაკე შეინარჩუნა. საპყრობილეში ყოფნისას მას ღმერთი
იცავდა, მუდამ მასთან იყო. ორმოში გველებთან მყოფი იოსების მდგომარეობა დანიელის ლომთან
ყოფნასთანაა შედარებული. შევნიშნავთ, რომ ამ ეპიზოდის წინასახედ ჟამთააღმწერლის თხზულებაში
გველებით სავსე ხაროში ულუ დავითის ჩაგდების ეპიზოდიც შეიძლება ისახებოდეს. ჭაში, ორმოში
მყოფმა იოსებმა თანაპყრობილთა სიზმრები ახსნა, რის შემდეგაც მას მეფის სიზმრის ასახსნელად
უხმეს. ფაქტობრივად, როგორც ბიბლიაში, თეიმურაზის პოემაშიც იოსები სიზმრების ახსნამ
გადაარჩინა. იგი არა მხოლოდ ნახულობდა წინასწარმეტყველურ სიზმრებს, რომლებიც იოსებს
თავისი სიზმრების ცენტრალურ ფიგურად წარმოგვადგენინებს და იოსების პიროვნების
მნიშვნელობაც ჩანს ებრაელთათვის, არამედ სხვათა სიზმრების არსს სწვდებოდა, რითაც ღმერთის
ნებას უცხადებდა ხალხს, სიზმარი უფლის ნების გამოცხადებად აღიქმება, ხოლო თვით
იოსებისათვის ამას უდიდესი მნიშვნელობა იმიტომ ენიჭება, რომ ამ სიზმრების ახსნის წყალობით
აღზევდა ეგვიპტეში. მეფემ იოსების სიზმრების ახსნა და რჩევები გაითვალისწინა, რამაც ეგვიპტე
შიმშილობას გადაარჩინა. იოსებისა და მისი მამა-ძმების შეხვედრები არაა ასახული პოემაში, რაც იმას
გულისხმობს, რომ პოეტს სხვა წყაროები ჰქონდა ხელთ და მის წყაროში ეს ეპიზოდები არ იყო
ჩართული. ცხადია, ბიბლიური მონათხრობიც ერთ-ერთ სავარაუდო წყაროდ აღიქმება, რასაც
ავტორის ბიბლიური წიგნებისა და საღვთისმეტყველო ლიტერატურის ღრმა ცოდნა, საფუძვლიანი
განათლება მიუთითებს.
თეიმურაზი წუთისოფლის წარმავლობას უკავშირებს ზილიხას მეუღლის გარდაცვალებას, რის
შემდეგაც გადმოგვცემს იოსებისა და ზილიხანის ქორწილს, რის ანალოგი ბიბლიურ მონათხრობში
არაა. ისიცაა ნათქვამი, რომ ოთხი ვაჟი და ოთხი ასული შეეძინათ, ე.ი. პოემა ისე მთავრდება, რომ

30
იოსები თავის სამშობლოში არ ბრუნდება, ეგვიპტეში რჩება, რასაც თეიმურაზის პოემაში
კონცეპტუალური მნიშვნელობა ენიჭება. ესაა ახალი სამშობლოს თავისად ქცევა, ცხოვრების საზრისის
უცხოობაში ძიება, რაც თეიმურაზის ეპოქაში ძიების პროცესად აღიქმება. საქართველოს უხდებოდა
მუდმივ ძიებაში ყოფნა და თეიმურაზმა იოსებისა და ზილიხანის ისტორიაში მხოლოდ ბედნიერი
დასასრული კი არ გვიჩვენა, არამედ წინარელიტერატურული ტრადიციებისაგან განსხვავებული
ხედვა შემოგვთავაზა.
იოსების თავგადასავალში, რომელსაც თეიმურაზი მოგვითხრობს პოემაში, განსაკუთრებულ
მნიშვნელობას იძენს მისი სამოსელი, რომლითაც მამამ, იაკობ//ისრაელმა შემოსა და რომელიც ძმებმა
შემოაძარცვეს შურის, სიძულვილის გამო; შემდეგში, პოემის სიუჟეტის მსვლელობისას ვნახავთ, რომ
ზილიხამ, მისი შეცდენის მოსურნე ქალმა, ზილიხანმა, დედა-დედობილად რომ გვევლინება
თეიმურაზის თხზულებაში, იოსებს სამოსელი წაჰგლიჯა, როგორც ნივთმტკიცება მისი ბრალისა,
როგორც შემცდენისა, რის შემდეგაც აღმოჩნდა საპყრობილეში. სიზმრების ასახსენლად წაყვანის წინ
მას სამოსელს უცვლიან, მოაწესრიგებენ და წარადგენენ მეფის წინაშე. პოემის დასასრულს კი სამეფო
სამოსლით წარმოჩნდება მას შემდეგ, რაც სამეფო ტახტზე ავიდა და ზილიხანზე იქორწინა. იოსების
სამოსელი და გზა სიმბოლურადაა აღსაქმელი, ესაა ადამიანის სულიერი განვითარების გზა,
დაბრკოლებათა, ღალატის, ცილისწამების დაძლევის გზა, რაც იოსების მიერ სამყაროში სიახლის
დამკვიდრებას მოასწავებს, ესაა ადამიანის ზნეობრივი სახის შენარჩუნება-აღორძინება, სულიერი
წვრთნა, ღვთაებრივი ჩანაფიქრის სიზმრებით განცხადება. როგორც აღმოჩნდა, პოემის მეორე ნაწილი
საკმაოდაა დაშორებული ბიბლიურ მონათხრობს და აღმოსავლურ პოეზიაში დამკვიდრებულ
ტრადიციას მიჰყვება.
როგორც ზემოთ აღინიშნა, პოემას ამთავრებს მითითებით წყაროზე და იმის აღნიშვნით, რომ
ბიბლიაში მოკლედაა მოთხრობილი, ხოლო სპარსელ პოეტებს განუვრციათ და ისე გადმოუციათ
იოსებისა და ზილიხანის სიყვარულის ისტორია, რაც მათ თქვეს, თავადაც ის გარდათქვა.
„ლეილმაჯნუნიანი“. პოემის კვლევისას რამდენიმე საკითხი დაისმის: დაწერის თარიღი, წყაროები,
პერსონაჟები, მოტივები, მხატვრული და იდეურ-მსოფლმხედველობრივი სამყარო, მიმართება
აღმოსავლური ლიტერატურის სპეციფიკასთან, სუფისტურ შეხედულებათა კვალი.
სამეცნიერო ლიტერატურაში თეიმურაზ პირველის მიერ „ლეილმაჯნუნიანის“ დაწერის თარიღად
მიჩნეულია 1629-33 წლები. ეს მოსაზრება ემყარება არჩილის „გაბაასების“ ზემოთ დამოწმებულ
ცნობას, რომლის მიხედვით თეიმურაზს ათქმევინებს: „ამ დროს ვთქვი „ლეილ-მაჯნუნი“, ხოლო ეს ის
დროა, როცა თეიმურაზი გაერთიანებული ქართლ-კახეთის მეფე იყო, ქვეყანა შედარებით
დაწყნარებული და მეფე-პოეტს ლიტერატურული საქმიანობის ჟამი დასდგომოდა.
სამეცნიერო ლიტერატურაში, „იოსებზილიხანიანის“ მსგავსად, განხილულია „ლეილმაჯნუნიანის“
წყაროებისა და წარმომავლობის საკითხი, რის შესახებაც განსხვავებული შეხედულებებია
გამოთქმული. თ. ჟორდანიამ, ზ. ჭიჭინაძემ, კ. კეკელიძემ „ლეილმაჯნუნიანის“ პროტოტიპად
სპარსულ ლიტერატურაში ნიზამი განჯელის პოემა მიიჩნიეს. ეს თვალსაზრისი არ გაიზიარა ალ.
ბარამიძემ, ხოლო გ. ჯაკობიამ შედარებითი ანალიზის საფუძველზე დაასკვნა, რომ თეიმურაზს არ
უთარგმნია ნიზამისა და ჯამის თხზულებათა რედაქციები. კ. კეკელიძემ სხვადასხვა დროს
ერთმანეთისაგან განსხვავებული თვალსაზრისი გამოთქვა, მან უარყო შეხედულება იმის შესახებ, რომ

31
თეიმურაზის ვერსია მიბაძვაა, შემდეგ კი მიიჩნია, რომ თეიმურაზს ხელთ ჰქონია პოემის რამდენიმე
სპარსული რედაქცია და მან ისინი თავისებურად გადააკეთა და გადაამუშავა (კეკელიძე, 1958: 388).
დავით კობიძის აზრით, თეიმურაზის „ლეილმაჯნუნიანი“ ამ თემაზე ირანელი პოეტების მიერ
შექმნილ ნაწარმოებთა თავისებური გადამუშავებაა. მაია მამაცაშვილმა ქართული
„ლეილმაჯნუნიანის“ და მისი სპარსული და თურქული ვერსიების შედარებითი ანალიზის
საფუძველზე დაასკვნა, რომ თეიმურაზის წყარო არც ერთი ხსენებული ვერსია არ არის. მისი აზრით,
თეიმურაზმა თარგმნა დამოუკიდებელი ვერსია, რომელიც ძალზე ახლოს მდგარა ჰათეფის
ვერსიასთან.
„ლეილმაჯნუნიანის“ პროტოტიპის ძიების გზაზე მრავალგზის განხილვის საგანი გახდა პოემის
დასაწყისში ნათქვამი: „ლეილმაჯნუნის ამბავსა შიხ-სადის დავეცილები“: ვინ არის შიხ-სადი//შიხ-
შეიდი? ხელნაწერებში ეს სახელი სხვადასხვაგვარი სახით გვხვდება: შიხ შეიდს, შიხ სადის, შიხ-
ისლამს, შიხ სეიდს, შიხ-ისლამინს.
გიორგი ჯაკობია შიხ შეიდს განმარტავს, როგორც შეყვარებულთა მეთაურს. დ. კობიძე
მიუთითებდა, რომ შიხ შეიდი ნიშნავს შეყვარებულთა არა მეთაურს, არამედ შეიხს (რაინდს). მას
მართებულად მიაჩნია ზოგი ხელნაწერით დადასტურებული წაკითხვა: შიხ-სადი, რომელშიც, მისი
აზრით, ივარაუდება სეფიანთა პოეტი შეიხ საად ედ დინ რაჰი ხაფელი (1576 წ.). მისივე აზრით,
თეიმურაზის ლიტერატურული წყაროები XV საუკუნის აქეთ უნდა ვეძიოთ. მაია მამაცაშვილის
შეხედულებით, თეიმურაზი სულთან ჰუსეინს ახსენებს შესადარებლად, იმისათვის, რომ უფრო
მკვეთრად გაუსვას ხაზი ბასრელი ამირას კარის სიდიადესა და ბრწყინვალებას.
ალ. ბარამიძის აზრით, უფრო ბუნებრივი იქნებოდა სულთან ჰუსეინის მახლობელი მგოსნისათვის
სულთან ჰუსეინის სამეფო კარის ბრწყინვალების შედარება ბასრელი ამირას კარის
ბრწყინვალებასთან. შეიძლება ეს შედარება პროტოტიპის ავტორს ეკუთვნიდეს, თუ იგი საერთოდ
არსებობდა. თუ ასეა, მაშინ პროტოტიპის ვერსია სულთან ჰუსეინამდე ვერ შეიქმნებოდა.
დავუბრუნდეთ შიხ-სადის ხსენებას პოემის დასაწყისში. საფიქრებელია, რომ პოემის სიტყვებში -
„ლეილ-მაჯნუნის ამბავსა შიხ-სადის დავეცილები“ - უნდა განისაზღვროს ლექსიკური ერთეულის -
„დავეცილები“ - სემანტიკა. მისი მნიშვნელობაა „შეცილება“, „დაცილება“, რაც მაინცდამაინც
რომელიმე წყაროდან წარმომავლობას კი არ გულისხმობს, არამედ „ლეილმაჯნუნიანის“ თემაზე,
სიუჟეტზე დაწერილ თხზულებათაგან შიხ-სადისთან თეიმურაზის პოეტურ შეცილებას, შეპაექრებას
ნიშნავს.
შეიძლება ითქვას, რომ ამჟამად თეიმურაზის „ლეილმაჯნუნიანის“ დედანი ან პროტოტიპი
დღესდღეობით მიგნებული არ არის. ალ. ბარამიძის აზრით, თეიმურაზი უთუოდ მწიგნობრულ
ნიადაგზე იცნობდა „ლეილმაჯნუნიანის“ შინაარსს. ეს პოემა ქართულად მას ისე დაუმუშავებია, რომ
სიუჟეტური მოტივები არ მოუგონია, მხოლოდ სარწმუნოებრივი თვალსაზრისით გაჩალხა უცხოური
წარმომავლობის სიუჟეტზე აგებული პოემა და გაემიჯნა მუსლიმურ ტენდენციას. მერი გუგუშვილის
აზრით, თეიმურაზის პოემის შესწავლამ გამოავლინა, რომ „ლეილმაჯნუნიანი“ და, საზოგადოდ,
თეიმურაზის სპარსული თემატიკიდან მომდინარე პოემები გადმოკეთებულია, არც ერთი მათგანი
ნათარგმნი არაა, რაც ყველაზე სწორ შეხედულებად უნდა მივიჩნიოთ. უფრო სწორი იქნება, თუ
ვიტყვით, რომ თეიმურაზმა სპარსული თემატიკა გამოიყენა თავისი პოემების სიუჟეტისათვის და
ნაწილობრივ კომპოზიციურადაც დაესესხა, რადგან ყველა თხზულება, რომელიც კი სპარსულ

32
თემატიკაზე ააგო, სპარსულში ცნობილი თხზულებების სიუჟეტსა და კომპოზიციას, პერსონაჟთა
შესახებ მონათხრობს ნაწილობრივ მიჰყვება, ნაწილობრივ თავის ვერსიას აყალიბებს. რაც შეეხება
მხატვრულ-გამომსახველობით საშუალებებს, მეტაფორულ აზროვნებას, აღმოსავლური
ლიტერატურისათვის დამახასიათებელი სტილიც აქვს და ქართულ ლიტერატურულ ტრადიციასაც
აგრძელებს.
„ლეილმაჯნუნიანის“ წარმომავლობის საკითხთან დაკავშირებით განსახილველია პოემის
დასაწყისსა და დასასრულს მოცემული ცნობები. პირველ სტროფში თეიმურაზი ღვთის ქებას
აღავლენს და ევედრება მას:
მომეც გონება, მე ვიყო მადლობის შემწირველობით,
ხელვყო წიგნებსა სპარსულსა ქართულად მე მთარგმნელობით.
თეიმურაზის სპარსულ თემატიკაზე აგებულ ნაწარმოებთა შორის „ლეილმაჯნუნიანი“
ქრონოლოგიურად ერთ-ერთი პირველთაგანია, რომლის ფრაზა „ხელვყო წიგნებსა სპარსულსა...“
უნდა ნიშნავდეს არა იმას, რომ პოეტს რამდენიმე ვერსია ედო წინ და იმათ თარგმნიდა, არამედ იმას,
რომ პოეტმა მიზნად დაისახა, ქართულ ენაზე შეექმნა სპარსულ თემატიკაზე აგებული ნაწარმოებები.
ამ ეპოქაში ლექსიკური ერთეული „თარგმანი“ ზემოთ დამოწმებულ ტაეპში ლექსიკური ერთეული
„მთარგმნელობით“ თარგმნას კი არ გულისხმობს, არამედ იმაზე მიუთითებს, რომ ეს თხზულება
ქართულადაა განმარტებული სპარსულ პოეზიაში მოარული სიუჟეტის თემაზე დაწერილი ცნობილი
თხზულების სიუჟეტის, მოტივების მიხედვით, რომელსაც ქართველმა პოეტმა ქრისტიანული
შინაარსი მიანიჭა და თხზულება ქრისტიანული სახისმეტყველებით, მხატვრული სახეებით
შეზავებული შესთავაზა მკითხველს.
„ლეილმაჯნუნიანის“ დასაწყისში თეიმურაზი ფაბულის წყაროს ასახელებს. ესაა სხვადასხვა
ხელნაწერის მონაცემთა მიხედვით, შიხ სადი თუ შიხ შეიდი. პოემის დასასრულის ფუნქციას
ასრულებს ბოლო, 270-ე სტროფი:
სიტყვათა შეთხზვნა–შეკაზმა მელექსეს ჰმართებს მგონია,
თვარ - უწყის ღმერთმან - უსმენად არა რა მომიგონია,
თქმა სჯობს, ვინ ენა რიტორობს, ჰქონდეს მახვილი გონია,
უცხო, ტკბილ ბრძენთა ამბავთა ვერც ვარდი სჯობდეს, მგონია.
თეიმურაზის განცხადება „უსმენლად არა რა მომიგონია“ იმას ნიშნავს, რომ სიუჟეტის
განვითარების თვალსაზრისით ახალი არაფერი შეუტანია პოემაში. თეიმურაზის სიტყვით, მისი
წვლილია „სიტყვათა შეთხზვნა-შეკაზმვა“, რომელიც მელექსეს უთუოდ ჰმართებს, რაც თხზულების
მხატვრულ სამყაროს, მხატვრულ-გამომსახველობით საშუალებათა გამოყენებას გულისხმობს.
დასასრული ეყრდნობა საზოგადოდ პოემის აგების ტრადიციულ პრინციპს. ამავე დროს, დასასრულის
ბოლო სტროფებში ისეთივე საკითხებია აღძრული, რომლებსაც თეიმურაზი დასაწყისში ეხება.
ზემოთ აღინიშნა, რომ თეიმურაზი თავისი პოემების შესავალში მიმართავს უზენაეს არსებას,
ღმერთს; „ლეილმაჯნუნიანშიც“ ღმერთის შესამკობად იყენებს ქრისტიანულ ლიტერატურაში
დამკვიდრებულ ტრადიციულ ეპითეტებს. ღმერთი არის არსის – არსებულის, მყოფის შემოქმედი,
გამჩენი: იგი არის „არ-არსის არსად მომყვანი“ – არ-არსებულის მყოფად შემქმნელი.
„ლეილმაჯნუნიანის“ პირველი სტროფების მიხედვით, ღმერთია თვით სიბრძნე, სიბრძნის,
გონიერების, ტალანტის, ნიჭის მომცემი და პოეტიც თხოულობს მისგან, მისცეს გონება, სიბრძნე

33
ლიტერატურული საქმიანობისთვის, რაც გავრცელებულია და ფორმულასავით ჩამოყალიბებული
ქრისტიანულ მწერლობაში.
ღმერთი არსისა და „არა არსისა სიტყვით დამბადე მქმნელობით“, რომელშიც იოანეს
სახარებისეული ღვთის სიტყვის არსი, ლოგოსი მოიაზრება. დასაბამიდან იყო სიტყვა და სიტყვა იყო
იგივე ღმერთი, რომელიცაა ყველაფრის შემოქმედი: „პირველითგან იყო სიტყუაჲ, და სიტყუაჲ იგი
იყო ღმრთისა თანა, და ღმერთი იყო სიტყუაჲ იგი“ (იოანე, 1,1). ღმერთის ეპითეტად „სიბრძნე“ და
„სიტყვა“ ქართულ სასულიერო პოეზიაში არაერთხელ დასტურდება. იოანე მინჩხი ქრისტეს
მიმართავს: „სიტყუაო და სიბრძნეო გამოუთქმელო“. საბა სვინგელოზი: „გუამოვანო სიტყუაო,
სიბრძნეო და ძალაო“. თეიმურაზი ახსენებს პეტრე მოციქულს: „პეტრეს სამოთხის გაღებად კლიტე
ვერავინ წამირთოს“. ამ სიტყვების სახარებისეული ალეგორიული გააზრებით იესო ქრისტემ ციური
სამოთხის გასაღები ჩააბარა პეტრეს. სხვაგანაც, კერძოდ, „ვარდბულბულიანის“ ბოლო სტროფშიც
ახსენებს პეტრე მოციქულს: „ცრემლნი პეტრესნი მომმადლენ, იუდად ნუ გამბერაო“. იგი, როგორც
სამოთხის კარის გასაღებთა მფლობელი, მოხსენიებულია „ქეთევანიანშიც“.
თეიმურაზი საუბრობს თავისი ეპოქის ლიტერატურულ ცხოვრებაზე, აღნიშნა, რომ წმინდა მამათა
წიგნებს აღარავინ კითხულობს, ამიტომ პოეტმა ამჯობინა „სოფლისა მიდ-მოდებანი“, რის შემდეგაც
განაცხადა ის, რასაც სამეცნიერო ლიტერატურაში თითქმის ოთხი საუკუნეა თეიმურაზის პოეზიის
დასახასიათებლად იყენებენ:
„სპარსთა ენისა სიტკბომან მასურვა მუსიკობანი,
მძიმეა ენა ქართველთა, ვერ ძალმიც მისებრ თხრობანი,
მათ შეწმასნილთა სიტყვათა მინდა მარტივად მბობანი,
აწ გამოჩნდების ლექსითა მიჯნურთა შესხმა-მკობანი“.
პოემის ძირითადი ამბავი, სიუჟეტური ქარგა ლეილისა და მაჯნუნის//ყაისის მიჯნურობის,
უიღბლო სიყვარულის შესახებ მოგვითხრობს. ლეილისა და მაჯნუნის მშობლები უმაღლესი
არისტოკრატიის წარმომადგენლები, მეფეები არიან. ორივე მეფეს ერთდროულად შეეძინა შვილი,
რომელთა ნათელმა სამყარო გააბრწყინა და გაანათლა. აღმოსავლურ სამყაროში გავრცელებული
რამლის ჩხრეკის ტრადიციის მიხედვით, ყაისის/მაჯნუნის მომავალზე ჰყარეს რამლი, რამაც
ახლაშობილს მძიმე მომავალი უწინასწარმეტყველა და მშობლებს იმთავითვე სადარდელი გაუჩინა.
ასტროლოგებმა უწინასწარმეტყველეს, რომ ვაჟი ისეთი მიჯნური გახდებოდა, რომლის მსგავსი
აქამდე არ ყოფილა, მიჯნურობისაგან უდაბნოში გაიჭრებოდა. აღსანიშნავია, რომ ყაისი/მაჯნუნი
თავის ხასიათს ბავშვობიდანვე, სიჩვილეშივე აჟღავნებდა, ძიძას სილამაზით არჩევდა, თუ ძიძა
ლამაზი არ იყო, ძუძუს არ წოვდა. შვიდი წლის ასაკში ლეილი და მაჯნუნი სახელგანთქმულ მოლას
მიაბარეს განათლების მისაღებად, განსასწავლად. თეიმურაზის თხზულების სიუჟეტური ხაზი
ერთხანს „ვისრამიანისას“ წააგავს, ბევრი დეტალი ერთმანეთს ჰგავს და მიჰყვება, თუმცა სხვაობა
უფრო დიდია. ვიდრე საკუთარი თავის შემეცნებას დაიწყებდნენ, ორივენი კარგად სწავლობდნენ და
მასწავლებლის ყურადღებას იქცევდნენ, მაგრამ უკვე წამოზრდილებს ერთმანეთი ძლიერი გრძნობით
შეუყვარდათ, რის გამოც მოლამ მაჯნუნი სასწავლებლიდან გააძევა, ხოლო ლეილი მშობლებს
დაუბრუნა. ლეილმა შეძლო მშობლების დარწმუნება, რომ მოლას ეჭვების უსაფუძვლო იყო, ხოლო
მაჯნუნი ველად გაჭრას ლამობდა, სევდისაგან ხელი გაეხსნა და სისხლი დაკარგა, რამაც მშობლები
დააღონა. ურჩიეს, რომ ლეილის დანაბიჯები მიწა მოეტანათ და დაედოთ წყლულზე, როგორც

34
სალბუნი. ასეც მოიქცნენ და მცირე ხნით დაცხრა მაჯნუნის ტკივილები, თუმცა მისი სულიერი
მდგომარეობა მაინც არ გაუმჯობესებულა, ცნობამიხდილობა არ განშორებია. აქედან დაიწყო
მიჯნურთა ტრაგედია. მართალია, მშობლებმა მათი დაქორწინება გადაწყვიტეს და ქორწილიც
გაიმართა, მაგრამ ქორწინების რიტუალის აღსრულებისას მაჯნუნს ცნობა მიეხადა, შეშლილობა
დაეწყო და ლეილის სიყვარულით გათანგულმა ლეილის გოშიას დაუწყო კოცნა, რამაც ლეილის
ნათესავების რისხვა გამოიწვია და მაჯნუნი სასახლიდან გააგდეს. ამიერიდან მაჯნუნმა სიმშვიდე
საბოლოოდ დაკარგა, ხელქმნილი მიჯნური, როგორც მიჯნურებს შეშვენით, ველად გაიჭრა,
უდაბნოში წავიდა. ფაქტობრივად, მაჯნუნი გარეგნულად სალოსად იქცა, 3 მიჯნურობისათვის
სულელადქმნილად წარმოგვიდგა. მაჯნუნი სალოსად შეიძლება მივიჩნიოთ იმდენად, რამდენადაც
გარეგნულად მისი საქციელი წააგავს სალოსთა ცხოვრებას, შინაგანი ბუნება კი მხოლოდ სალოსური
არაა, იგი შლეგის, სიყვარულისაგან შეურაცხადი ადამიანის მდგომარეობაში იმყოფება. მისი
საქციელი სალოსურად აღიქმება არა ქრისტიანულ-რელიგიური თვალთახედვით, არამედ შინაგანი
მდგომარეობით, სულიერი აშლილობით. სიყვარულისაგან გახელებულმა მაჯნუნმა რამდენჯერმე
სცადა ლეილისთან შეხვედრა, მაგრამ ყოველი ცდა წარუმატებელი აღმოჩნდა. ერთხელ უდაბნოშიც
შეხვდნენ ერთმანეთს. როდესაც ლეილი მხლებლებთან ერთად აქლემზე ამხედრებული მიდიოდა,
მაჯნუნს გადააწყდა. მაჯნუნს ლეილის დანახვაზე გული წაუვიდა, აქლემიდან გადმოსულმა ლეილმა
მოასულიერა, მაგრამ ლეილის მაძებრებმა ქალი წაიყვანეს და დარჩა ისევ უდაბნოში ცნობამიხდილი
მაჯნუნი. ლეილის მშობლებს რამდენიმე მეფისაგან მიუვიდათ ეპისტოლე ლეილის ხელის
სათხოვნელად. მაგრამ ლეილმა არც ერთ მათგანზე გათხოვება არ ისურვა და ჯავრისაგან
გარდაიცვალა. ლეილის გარდაცვალების ამბავი მაჯნუნმა ლეილის დედისაგან შეიტყო. უდაბნოში
მყოფმა მაჯნუნმა ამქვეყნიურ სამყაროში თავისი არსებობის აზრი დაკარგა და ლეილის საფლავზე
გარდაიცვალა. უაღრესად საინტერესოა პოემის დასასრული, რომლის მიხედვით ლეილის დედამ
სიზმარში ლეილი და ყაისი/მაჯნუნი ერთად იხილა, ისინი ზურმუხტის კედლებით
გარშემოზღუდულ მშვენიერ წალკოტში იმყოფებოდნენ, სამოთხის ბინადარნი გახდნენ, რაც პოემის
მსოფლმხედველობის სიმბოლური გააზრების საფუძველს იძლევა. „ლეილმაჯნუნიანში“ თეიმურაზი
საოცრად ლამაზი ფერებით აღწერს სამოთხეს, რომელიც სიზმარში ნახეს ლეილის მშობლებმა:
მათ ნახეს უცხო სამყოფი ქებად შეუძლო ენათა,
მზისგან უმცხინვარესად იგ არე რამე ენათა,...
დასაბამ შენ ხარ, უფალო, დასასრულ არსთა დგომამდი,
ჟამ-უკან ქალწულისაგან ჩვენთვის ხორც-შესხმად მოღამდი.
პოემის დასასრულის მიხედვით მასში სუფისტური მისტიციზმის, სუფიზმის მსოფლხედვის
კვალიც იკითხება, რადგან სუფიზმი მუსლიმურ ლიტერატურაში უკიდურესი ასკეტური ცხოვრების

3
ქრისტიანულ ლიტერატურაში სალოსია ადამიანი, რომელიც ქრისტესთვის სულელად, ღვთის გლახად
მიიჩნევა; ესაა ადამიანი, რომელიც უფლის სადიდებლად და საკუთარი ცოდვებისა და ვნებების დასაძლევად
იქცევა და ცხოვრობს სულელივით. წმ. პავლე მოციქულის ტერმინოლოგიით, სალოსი შინაგანად წმინდად და
ღვთივსათნოდ ცხოვრობს, გარეგნულად კი საზოგადოებაში არსებული ქცევისა და ურთიერთობის ყველანაირ
ნორმას უგულებელყოფს. სწორედ ამიტომ, ისინი ხალხისაგან ვერანაირ კეთილგანწყობას, თანაგრძნობას,
პატივისცემას, დაფასებას ვერ იღებენ და უკიდურეს ცოდვილებადაც კი მიიჩნევიან. ეს იმის გამო ხდება, რომ
მათი ღვაწლი, წმინდა და ღვთის სათნო ცხოვრება დაფარულია გარშემომყოფთათვის.

35
აღიარებაა, იგი სოციალიზაციას მოკლებულ ადამიანთა ცხოვრება და ხედვაა, ამიტომ იგი უარყოფს
ადამიანის მცდელობას, მოქმედებასა და ბრძოლას საკუთარი ადგილის მოსაპოვებლად
საზოგადოებაში. ასეთად გვევლინება ყაისი/მაჯნუნი, რომელიც ამქვეყნიურ ცხოვრებას, იდეალებს არ
სახავს ადამიანის დანიშნულების მთავარ განმსაზღვრელ ფაქტორად. სიყვარულის სუფისტური
თეორიული ხედვა ემაყრება იმას, რომ მხოლოდ გმირის გარდაცვალების შემდეგ შეიძლება გახდეს
მისაწვდომი. ასეა თეიმურაზ პირველის „ლეილმაჯნუნიანში“, როგორც სპარსულ თემატიკაზე,
სპარსულ სიუჟეტზე აგებულ პოემაში, რომლის პერსონაჟების სულიერი მომავალი, სიყვარულის
განხორციელების გზების ძიება და პოვნა სიკვდილის შემდეგაა შესაძლებელი. ამქვეყნიურ სამყაროში
მაჯნუნმა ადამიანური სახე დაკარგა, სიყვარულმა დააკარგვინა, მხეცური ბუნებისად გარდაისახა, რის
სანაცვლოდაც მოიპოვა ზესთასოფლური მარადიულობა სიყვარულისა, უკვდავება სიყვარულისა და
ბედნიერება, რომელსაც პერსონაჟმა ამქვეყნიური სიამენი შესწირა. სუფისტურ მსოფლმხედველობაში
სიყვარული მხოლოდ ადამიანსის გარდაცვალების შემდეგ მოიპოვებს უკვდავებას და ბედნიერებას.
პოემის პერსონაჟთა ასახვის პრინციპები ძირითადად ემყარება აღმოსავლური
ლიტერატურისათვის დამახასიათებელ თვალისმომჭრელ მეტაფორულ გამომსახველობით
საშუალებებს. ლეილის თვალთა ელვარება, მზესავით სილამაზე, ალვის შტოსავით მოქნილი ტანი,
ყაისის//მაჯნუნის თვალწარმტაცი გარეგნობა აღმოსავლური ლიტერატურისათვის დამახასიათებელი
თვალისმომჭრელი მეტაფორული სააზროვნო სისტემის კვალობაზეა წარმოდგენილი.
განსაკუთრებით საინტერესო მათი ფსიქოლოგიური სახეა, რადგან სიყვარულისაგან იმგვარი
გახელება, როგორიც პოემაშია ასახული, იშვიათია ლიტერატურულ ტრადიციებში, ყველაზე უფრო
მეტად ტრაგიკული დასასრულის გათვალისწინებით. ლეილისა და მაჯნუნის/ყაისის მიჯნურობა იმ
იშვიათი სიყვარულის ნიმუშია, როდესაც თითოეულს მეტისმეტი მგრძნობიარე ბუნება,
ფსიქოლოგიური მდგომარეობა აქცევს ტრაგიკულ პიროვნებად.

* * *
ზემოთ აღინიშნა, რომ თეიმურაზმა ქართულ მწერლობაში შემოიტანა ახალი ჟანრები - გაბაასება და
მაჯამა, რომლებიც, მისივე თქმით, სპარსული ლიტერატურული ტრადიციიდან მომდინარეობენ.
უნდა ითქვას, რომ გაბაასება//დიალოგი მხოლოდ აღმოსავლური ლიტერატურული სამყაროსათვის
არაა დამახასიათებელი. დიალოგი ანტიკურ ლიტერატურაში, ფილოსოფიურ თხზულებებში
მხატვრული სააზროვნო სისტემისა და ფილოსოფიური აზროვნების გამოხატვის ცნობილი მეთოდი
იყო. გაბაასება საქართველოშიც ძველთაგანვე ყოფილა ცნობილი, იგი საკმაოდ გვხვდება
ზეპირსიტყვიერების ნიმუშებში. ალ. ბარამიძე ქართულ ლიტერატურათმცოდნეობაში გაბაასებას
ცნობილ ირანულ მუნაზარეს4 უკავშირებდა; სამეცნიერო ლიტერატურაშიც თეიმურაზის მიერ
4
მუნაზარე არის ლიტერატურული ჟანრი, რომელიც გულისხმობს ორი საგნისა და პირის გაპაექრებას
უპირატესობის დამტკიცების მიზნით, მუნაზარე და გაბაასება ერთნაირი კონოტაციის მქონე ჟანრია.
გაბაასებაც დიალოგის ფორმით დაწერილი თხზულებაა, რომელშიც გადმოცემულია კამათი ერთმანეთის
საწინააღმდეგო შეხედულებების მქონე ორ, ან იშვიათად რამდენიმე, პიროვნებას ან საგანს შორის, შესაძლოა,
გაბაასებაში საერთო აზრის მქონე პირებმაც მიიღონ მონაწილეობა. გაბაასების ჟანრის ლიტერატურულ
თხზულებებში პერსონაჟები წარმართავენ სიუჟეტის მსვლელობას. იგი ასახავს ეპოქის ეთიკურ-ესთეტიკურ
და სოციალურ-პოლიტიკურ შეხედულებებს. ქართულ სააზროვნო სივრცეში გაბაასება ხალხურ
ზეპირსიტყვიერებაში შემუშავდა, მაგრამ მე-17-18 საუკუნეების ქართულ ლიტერატურაში სპარსულის

36
გაბაასების შექმნა სპარსული კულტურული სამყაროს გავლენის ერთ-ერთ გამოხატულებადაა
მიჩნეული.
თეიმურაზი თავის თხზულებათა შესავალსა და ბოლოთქმებში ყველგან მიუთითებს მათ
წარმომავლობაზე. ამ მხრივ განსაკუთრებულ ყურადღებას იქცევს „შამიფარვანიანის“ შესავალი (სტრ.
14,15,16), სადაც სპარსულიდან გადმოღებულ ნაწარმოებთა შორის დასახელებულია ე.წ. „გაზაფხულ-
შემოდგომიანი“ („გაბაასება გაზაფხულისა და შემოდგომისა“). მართალია, თვით თეიმურაზს ეს
ნაწარმოები „სპარსთაგან განაგონად“ აქვს აღნიშნული, მაგრამ სპარსულ ლიტერატურაში ცნობილ
თხზულებათაგან მისი დამოკიდებულება, მათგან თარგმნა სამეცნიერო ლიტერატურაში არაა
დადასტურებული და თეიმურაზის ამ თხზულების ორიგინალობას ეჭვის ქვეშ არ აყენებენ.
„სპარსთაგან განაგონობაში“ უნდა ვიგულისხმოთ ამ ნაწარმოების მხოლოდ ჟანრობრივი
მახასიათებელი. სპარსულ „ლაყაბიან წიგნებში“ „გაზაფხულშემოდგომიანის“ დასახელება, რომელიც
ნამდვილად არ ვარაუდობს სპარსულ დედანს, უტყუარი ნიშანია იმისა, რომ თეიმურაზი მას
ჟანრული თვალსაზრისით მიიჩნევდა სპარსულიდან მომდინარედ. თეიმურაზი თვითონ
გვიდასტურებს გაბაასების ჟანრის სპარსულიდან მომდინარეობას და შემოაქვს იგი ქართულ
მწერლობაში. თეიმურაზის მემკვიდრეობაში გაბაასების ჟანრის ნაწარმოებებია „შედარება
გაზაფხულისა და შემოდგომისა“ და „გაბაასება ღვინისა და ბაგისა“. თეიმურაზის შემდეგაც ქართულ
მწერლობაში, კერძოდ, არჩილის, თეიმურაზ მეორის, დავით გურამიშვილის, პოეტი ქალის მანანას
პოეტურ მემკვიდრეობაში, საკმაოდ დიდი ადგილი დაიკავა გაბაასების ჟანრმა.
„გაზაფხულშემოდგომიანი“ თეიმურაზის ორიგინალური ნაწარმოებია, რომელშიც წელიწადის ორი
დრო ერთმანეთთანაა შედარებული და მათთვის დამახასიათებელი სურათებია ასახული. მასში
ერთმანეთს ეპაექრება წელიწადის ეს ორი უმშვენიერესი დრო. „გაზაფხულ-შემოდგომიანი“ იწყება
ღმერთისადმი მიმართვით და ქებით. პოემაში სულ ექვსი სიტყვა-მიგებაა და მათი მეშვეობით
წარმოდგენილია გაზაფხულისა და შემოდგომის ექვსი ულამაზესი სურათი. ერთმანეთთანაა
შედარებული გაზაფხულის სიკეკლუცე და შემოდგომის ნოყიერება. კამათი იწყება გაზაფხულის
სიტყვით, რომელიც უპირველესად თავის სიტურფე-სილამაზეზე მიუთითებს, თავის თავს სამოთხის
დარად მიიჩნევს, რადგან მის დროს „მიწა-მდელონი ზურმუხტად გარდიქცევიან“, ბუნება
ნაყოფიერდება. თეიმურაზი ახლად აყვავებული ბუნების ლამაზ სურათს ხატავს. გაზაფხულის
აზრით, მას სილამაზით შემოდგომა ვერც შეედრება. შემოდგომა დასაწყისში თავმდაბლად ეპასუხება
გაზაფხულს და მოაგონებს: „თუ მე ზამთარი წამახდენს, ზაფხული შენ“. აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ
თეიმურაზის ზემოხსენებული სიტყვები - „მიწა-მდელონი ზურმუხტად გარდიქცევიან“ - მე-19
საუკუნის პოეზიაში გავრცელებული მეტაფორის ერთგვარ წინასახედ გვევლინება, მაგალითად,
გრიგოლ ორბელიანის „სადღეგრძელოსა“ და აკაკი წერეთლის პოეზიისათვის. პოეტი არც ერთ დროს
არ ანიჭებს უპირატესობას. ის ხოტბას ასხამს წელიწადის ამ ორ უმშვენიერეს დროს და საკითხის
გადაწყვეტას მკითხველს მიანდობს (76, 1-2).
„გაზაფხულ-შემოდგომიანი“ მნიშვნელოვანია იმ მხრივ, რომ მასში თეიმურაზმა ასახა
საქართველოს თვალწარმტაცი ბუნება. შესავალში პოეტმა ბოდიში მოიხადა საერო თემაზე წერის

გავლენითაა დამკვიდრებული. ქართულ ლიტერატურაში პირველად თეიმურაზ პირველმა გამოიყენა; შემდეგ

ეს ტრადიცია განაგრძეს არჩილმა, თეიმურაზ მეორემ, დავით გურამიშვილმა, პოეტმა ქალმა მანანამ და
სხვებმა. გაბაასება ზოგჯერ ეპიკურ ნაწარმოებშიც არის ჩართული.

37
გამო, რომელსაც „ცუდ მიდ-მოდება“ უწოდა, მაგრამ იქვე აღნიშნა საერო თემაზე წერის
აუცილებლობაც და მნიშვნელობაც: „ცოტა ხანს ყურსა აამებს, ეს ზნე სჭირს რიტორებასა“, თუმცა ეს
„ზღაპრად შეთხზული“ ამბები სულისათვის სასარგებლო არ მიაჩნია. პოეტი წუხს იმის გამო, რომ
სასულიერო წიგნები მის ეპოქაში არაა პოპულარული და დავიწყებულია, საზოგადოება უფრო მეტად
გატაცებულია უსარგებლო თქმულებებით, ლაყბობით. ყურადღებას იქცევს პოეტის განაცხადი იმის
შესახებ, რომ იმდროინდელმა საზოგადოებამ სასულიერო მწერლობისადმი ინტერესი დაკარგა:
„არვის უნდა სახარება, არცა წიგნი მოციქულთა“, ანგარიშს უწევს თავის თანამედროვე საზოგადოებას
და საერო თემაზე წერას საზოგადოების მოთხოვნილებით ამართლებს: „ეგების რამ აწ მეცა ვთქვა
ცოტა რამე მოსაწონი“. მან თავადვე განმარტა ამ ნაწარმოების შექმნის მიზეზი: „წამლად რამე
მოვიგონე სევდის ფიქრთა გასართველად“, ე.ი. სევდიან გუნებაზე მყოფი წერდა ამ თხზულებას.
მისივე სიტყვით, ამ მიზნით ამას წინათ მიჯნურთა ამბებიც აუსახავს, რაც მოწმობს სამიჯნურო
პოემების შექმნას „გაზაფხულ-შემოდგომიანის“ დაწერამდე. ხელნაწერთა მონაცემების მიხედვით
ცნობილია, რომ „გაზაფხულ-შემოდგომიანი“ დაწერილია რაჭაში, 1649-1656 წლებში. ამას ადასტურებს
დასასრულის ერთი ტაეპი: „მე ვიყავ უცხო ღარიბად, რაჭა ჰქვია თუ აგარა“; ამ ცნობის სისწორეს
ამოწმობს არჩილიც თავის „გაბაასებაში რუსთველისა და თეიმურაზისა“.
გაბაასების ჟანრს განეკუთვნება თეიმურაზის კიდევ ორი თხზულება: „ვარდბულბულიანი“ და
„შამიფარვანიანი“. ამ საკითხზე დაკვირვება გვიჩვენებს, რომ თეიმურაზს გაბაასების ჟანრის
თხზულებები ძირითადად თავისი პოეტური მოღვაწეობის მეორე ეტაპზე, რაჭაში ყოფნის დროს
შეუქმნია.
„ვარდბულბულიანი“. „ვარდბულბულიანი“ თეიმურაზმა რაჭაში ყოფნის დროს, 1649-1656 წლებში
შექმნა. ვარდისა და ბულბულის მიჯნურობის თემას საქართველოში ადრევე იცნობდნენ, რასაც
„ვეფხისტყაოსანი“ მოწმობს (1074, 3; 1242, 4), რომელშიც ვარდისა ბულბულის სიმბოლიკით პოემის
მიჯნურ გმირთა ხვედრი მეტაფორულად აისახება (ნადირაძე, სულავა).
თეიმურაზის „ვარდბულბულიანის“ შესავალი ორნაწილიანია: პირველ ნაწილში, სხვა
თხზულებათა შესავლის მსგავსად, ქრისტიანული მსოფლმხედველობრივი საკითხებია აღძრული, იგი
არსთა შემოქმედი ღმერთისადმი მიმართვით იწყება და გადმოგვცემს სამყაროს შექმნის შესახებ
ბიბლიურ-ევანგელურ თვალთახედვას, ნათლად ჩანს, რომ ეს სტროფები შესაქმისა და ფსალმუნთა
წიგნებთაა შთაგონებული. ჩართულია პოეტის შინაგანი განცდები საწუთროს სიმუხთლისა და
დაუდგრომლობის თაობაზე: „მე გამიმწარდა საწუთრო, აბეზარ ვიქმენ სულისა, სოფლისა ავად
ბრუნვამან მე ერთობ გამაგულისა“, რომელშიც მეფე-პოეტის მძიმე ხვედრი, მისი უბედობა
მეტისმეტად ცხადად არის გამოთქმული, რომლითაც არა მხოლოდ ავტორის განწყობა და განცდა
შეიგრძნობა, არამედ მკითხველის უეჭველი თანაგრძნობის იმედიც. პოეტმა ელინური სიბრძნისადმი
თავისი დამოკიდებულებაც გამოხატა, როდესაც თავის შემოქმედებაში, კერძოდ კი
„ვარდბულბულიანში“, ელინური სიბრძნის კვალობაზე მელექსეობის სურვილი გამოთქვა და აღნიშნა,
რომ სწორედ ელინურმა სიბრძნემ შთააგონა საერო თემაზე პოეტური ნაწარმოების შექმნა. შესავლის
მეორე ნაწილში გაგვაცნო თავისი მოსაზრებები პოემის მიზადასახულობის შესახებ და განაცხადა, რომ
პოემა იმათ საამებლად იწერება, ვინც „ვისთვისმე სულად რბოდეს“ და ვისაც აქამდე არ გაუგია
ვარდისა და ბულბულის „გაბჭობის“ ამბავი (5). პოეტი იქვე უთითებს თხზულების სიუჟეტის
წყაროსაც.

38
 გააუბნა ერთმანერთსა მოლა-აჯამ ბრძენთა ბრძენმა;
ბულბულს ვარდი, ვარდს ბულბული სიტყვა ტკბილი, ენა გრძელმან,
სალხინო და სალაღობოდ, სხვად არასმე შესაძემან;
მიჯნურთათვის გულსა ლახვრად ჭირსა ლხინზე დასაძემან.
შევიწიო ძალი ღვთისა, მე დავიწყო თარგმანობა.
გაზაფხულზე დაიწყების აწინდელი სიტყვის თხრობა;
მზე კირჩხიბზედ გარდაჯდების, შეიქნების ქვეყნად თბობა,
ფრინველთაგან შემღერება, ჭიკჭიკი და ამო ხმობა.
სამეცნიერო ლიტერატურაში ამ ტაეპების საფუძველზე თხზულების წყაროების შესახებ
გამოთქმულია განსხვავებული შეხედულებები. სწორედ ეს სტროფები გახდა იმ მოსაზრების
საფუძველი, რომლის მიხედვით „ვარდბულბულიანი“ სპარსულიდან თარგმნილ თხზულებათა
რიცხვს განაკუთვნეს. ამ ვარაუდის საფუძვლადვე მიაჩნდათ პოემის დასასრულს ნათქვამიც: „რაც
მესმოდა მათგან, მეც ისა ვთქვი“. თუმცა, მეორე მოსაზრების მიხედვით, თხზულება სპარსულ
სიუჟეტსა და ფაბულაზე აგებული ნაწარმოებია და იგი თეიმურაზის ორიგინალური თხზულებაა.
გიორგი ჯაკობიამ, რომელმაც ალექსანდრე ბარამიძესთან ერთად პოეტის თხზულებათა მეცნიერული
გამოცემის მომზადებაზე იმუშავა და კოდიკოლოგიური კვლევები წარმართა, მიუთითა „მოლა-აჯას“
დამახინჯებულ ფორმებზე ხელნაწერებში: მოლა ჯამი, მოლა ჯამმა, მოლა აჯმან, მოლა ჰაჯამ და
გამოთქვა ვარაუდი, რომ შესაძლებელია საქმე გვქონდეს ჯამის სახელის დამახინჯებულ ფორმასთან,
მაგრამ ამგვარი გააზრებისას ცნობა სინამდვილეს არ შეეფერება, ვინაიდან აბდურაჰმან ჯამის ასეთი
ნაწარმოები არ დაუწერია (გვ. 273). გ. ჯაკობია თეიმურაზს მიიჩნევდა „ვარდბულბულიანის“
ავტორად, ხოლო, მისი აზრით, ეს მიკიბულ-მოკიბული ცნობები სჭირდებოდა ეჭვების გასაფანტავად,
რათა თავიდან აეცილებინა ავტორობა ამ პოემისა და აერიდებინა ღვთის წყრომა „ცუდ საქმეზედ
სიტყვის გარჯილობისათვის“, ე.ი. საერო ხასიათის ნაწარმოებთა შექმნა სასახელო საქმედ არ მიაჩნდა.
კ. კეკელიძემ „ვარდბულბულიანის“ დასაწყისისა და დასასრულის ცნობების საფუძველზე დაასკვნა,
რომ პოემა „იმდენად თარგმანი არაა, რამდენადაც თავისებური გადმოკეთება“ (გვ. 557).
ფაქტი ერთია, რომ „ვარდბულბულიანის“ დედანი სპარსულ ლიტერატურაში მიგნებული არ არის,
უფრო ზუსტი იქნება თუ ვიტყვით, რომ ვარდისა და ბულბულის მიჯნურობის ფაბულა, სიუჟეტი
არსებობდა სპარსულ ლიტერატურაში, მაგრამ კონკრეტული თხზულება არ ჩანს, შესაძლოა, არც
დაწერილიყო და მოარულ ფაბულურ ამბად არსებულიყო. საყურადღებოა პოემის დასაწყისსა და
დასასრულში თეიმურაზის საუბარი თხზულების თარგმნის შესახებაც და მონასმენის თქმის
თაობაზეც. ამიტომ საფიქრებელია, რომ თეიმურაზს მოესმინა ვარდისა და ბულბულის შესახებ
არსებული ვარიანტები და მიუთითებდა კიდეც თავის თხზულებაში: „რაც მესმოდა მათგან, მეც
ვთქვი“. ცნობილია, რომ სპარსული პოეზია ვარდისა და ბულბულის მიჯნურობის თემას კარგად
იცნობს, მეტაფორას ვარდისა და ბულბულის მიჯნურობისა მხატვრული შედარებების დროს იყენებს
და, შესაძლოა, თეიმურაზი ამას გულისხმობს თხზულების წყაროს შესახებ საუბრისას. ამგვარი
ვარაუდების შემდეგ ჩვენთვის სწორედ ის თხზულებაა მნიშვნელოვანი და განსახილველი, რომელიც
თვით თეიმურაზის ორიგინალური შემოქმედების ნაყოფია.
სიუჟეტის წყაროზე მითითების შემდეგ თეიმურაზი თხზულების დაწერის დროსაც მიუთითებს,
ესაა გაზაფხული: „გაზაფხულზე დაიწყების აწინდელი სიტყვის თხრობა“ (7, 2), როცა ქვეყანაზე

39
დათბება, ფრინველებიც საამო ხმაზე აჭიკჭიკდებიან, რაც პოეტური შთაგონების წყაროდ ევლინება.
ე.ი. თეიმურაზი გაზაფხულზე ქმნის ამ პოემას და გაზაფხულის შესანიშნავი, თვალწარმტაცი
პოეტური სურათიც დახატა (9-10), რომელიც ეჭვმიუტანლად უნდა ჩაითვალოს პოეტის ორიგინალურ
შემოქმედებად. თუ პოემას თარგმანად მივიჩნევდით, შეიძლებოდა სპარსული დედანიც გაზაფხულის
აღწერით დაწყებულიყო, მაგრამ თეიმურაზის პოემის დასაწყისის მხატვრული სამყარო, მისი
პოეტიკა, ბუნების ამ შესანიშნავი დროის სილამაზის შემქმნელად შემოქმედი ღმერთის დასახელება
და ძველი ქართული მწერლობიდან ამოღებული ფრაზა („აწ მოვიქცე პირველსავე ამბავზედან სიტყვა-
მცირმან“ 13,3), ამ მონაკვეთს თეიმურაზის ორიგინალურ შემოქმედებად აღგვაქმევინებს. ზემოთ
აღინიშნა, რომ „ვარდბულბულიანი“ რაჭაში 1649-56 წლებში დაიწერა. ამ დროსვეა დაწერილი
„გაზაფხულ-შემოდგომიანი“, რომელშიც აგრეთვე დახატულია გაზაფხულის სურათი და იგი
„ვარდბულბულიანის“ მხატვრულ ხელწერას ეხმიანება.
პოემაში ბრძენ ფილოსოფოს რიტორ მოშაირეთა შორის, კერძოდ სპარსელთა და ინდოელთა შორის,
რომელთაც დაუწერიათ ვარდისა და ბულბულის ამბავი, მოხსენიებულნი არიან ქართველებიც:
სპარსთა, ინდოთა, ქართველთა...
შენად მიჯნურად დამწერს.
ტაეპის შინაარსი რამდენიმე თვალსაზრისით იქცევს ყურადღებას: ერთი ის, რომ თეიმურაზი
გვაწვდის ცნობას იმის თაობაზე, რომ ვარდისა და ბულბულის მიჯნურობის თემაზე არსებულა
პოეტური ნაწარმოები სპარსულ და ინდურ ენებზე. მეორე – არა მარტო სპარსულსა და ინდურზე,
არამედ ქართულზეც და თეიმურაზი „ქართველთაში“ თავის ვერსიას უნდა გულისხმობდეს. ეს ტაეპი
პოემის შუაშია ჩართული. ამიტომ ამ ცნობის საფუძველზე უნდა ვივარაუდოთ, რომ თეიმურაზამდეც
არსებობდა „ვარდბულბულიანის“ ქართული ვერსია ან ვერსიები. ამ მოსაზრებას შეიძლება შემდეგმა
სტრიქონმა განუმტკიცოს საფუძველი. ბულბული ეუბნება ვარდს: „შენც იცი ჩემი ამბავი, არ ახალია,
ძველია“ (57,1), თუმცა შეიძლება იგი სიუჟეტის საფუძველზე, ფაბულის არსებობაზე მიუთითებდეს,
ან სულაც რუსთველის მიერ ვარდის ქება იგულისხმებოდეს, მით უმეტეს, რომ თეიმურაზმა ვარდს
ათქმევინა: „რუსთველმაც მაქო, შენც იცი, ეკლიანად და ძირადო“ (73,1).
პოემის სახისმეტყველებითი ასპექტები. „ვარდბულბულიანის“ განხილვისას განსაკუთრებული
ყურადღება უნდა მიექცეს ბიბლიური აზროვნების კვალის გამოვლენას, რადგან მისი შესავლის
მიხედვით, სამყარო, „ცა, ქვეყანა, ზღვა და ხმელი“ ღვთის შექმნილია, მისი ხელდასხმულია და,
შეიძლება ითქვას, ედემს დანერგილი ბაღის მსგავსია, სამოთხისდარადაა ასახული. პოემაში
წარმოდგენილი სივრცე მხოლოდ ამქვეყნიური არაა, მასში უთუოდ შეიგრძნობა რელიგიური
თვალთახედვა და ღირებულებები. ბაღი, რომელსაც ავტორი ასახავს, მიწიერ სივრცესთან ერთად
ზეციურსაც მოიცავს. დ. ლიხაჩოვს განმარტებული აქვს ბაღის სიმბოლური მნიშვნელობა, რომელიც
წასაკითხ წიგნადაა აღქმული, ე.ი. როგორც წიგნი იკითხება, ასევეა ბაღი წასაკითხი, აღსაქმელი: „ბაღი
სამყაროს მსგავსია, წიგნია, რომელშიც შეიძლება ამოიკითხო მისი საიდუმლოება. ამავე დროს, ბაღი
ბიბლიური საზრისის მქონე ბაღის ანალოგიად უნდა აღვიქვათ, რადგან თვით სამყარო
მატერიალიზებული ბიბლიაა. ორივეში იკითხება ღვთის ნება, მაგრამ ბაღი განსაკუთრებული წიგნია,
რომელიც სამყაროს ირეკლავს მხოლოდ დადებითი და იდეალური არსით, ამიტომაცაა მისი
უმთავრესი მნიშვნელობა სამოთხე, ედემი“ (ლიხაჩოვი, 1982: 5). ლიხაჩოვის ეს განმარტება
თეიმურაზის მიერ აღწერილი ბაღის ალეგორიული და სიმბოლური თვალთახედვის აღქმის სათავედ

40
უნდა მივიჩნიოთ და მას დავეყრდნოთ, რადგან „ვარდბულბულიანის“ ბაღი ერთდროულად მოიცავს
მიწიერ და ზეციურ ბაღს, რომელიც ღვთაებრივი ნათლითაა გასხოვოსნებული და თამამად შეიძლება
განვაცხადოთ, რომ სპარსული პოეზიის იმ ნიმუშებთან, რომლებშიც ცა ფარშავანგის ბოლოთი
დავარცხნილ-დაგვილად და გალამაზებულად აისახება და ათასფრად ელვარე ფერებითაა
წარმოდგენილი, ხოლო მზე ყურანის ცისკრის გალობას ამოჰყვება, მოლა თავადაც ასე ეგებება და
სხვებსაც შეაგებებს განთიადის ვარსკვლავს, - საერთო თითქმის არაფერი აქვს. თითქმის იმიტომ, რომ
აღმოსავლური ფაბულისა და სიუჟეტის მიხედვით შექმნილი თხზულების არქიტექტონიკასა და
მხატვრულ სამყაროში მცირე ადგილი მაინც ეთმობა მისთვის დამახასიათებელ თვალისმომჭრელ
მეტაფორულ სისტემას, მხატვრულ-გამომსახველობით საშუალებებსა და ხერხებს, რომელთა გარეშე
ვერც ერთი მხატვრული ნაწარმოები ვერ შეიქმნება. მით უმეტეს, თეიმურაზის პოეზიაში
აღმოსავლური ლიტერატურის ნაკადი მხოლოდ დეკორაციის როლს არ ასრულებს, აღმოსავლურობა
მისივე სიტყვებითაა განმტკიცებული: „სპარსთა ენისა სიტკბომან მასურვა მუსიკობანი“, რაც სწორედ
ლიტერატურული ნაწარმოების იმ სამკაულებს გულისხმობს, რომლითაც მხატვრული თხზულება
ესთეტიკური ტკბობის მიმნიჭებლად გვევლინება. თეიმურაზის პოეზიაში მთავარი ისაა, რომ მასში
ჭეშმარიტი ქრისტიანი ავტორის სული ტრიალებს და მთელი მისი შემოქმედება ქრისტიანული
მსოფლმხედველობითაა გამსჭვალული. ამას თუნდაც განსახილველი პოემის დასაწყისისა და
დასასრულის ის სტროფები მოწმობს, რომლებშიც ქრისტიანული ლიტერატურისათვის
დამახასიათებელი ისეთი ლიტერატურული კლიშეებია გამოყენებული, როგორიცაა ღმერთისადმი
მიმართვის ქრისტიანული შინაარსით გაჟღენთილი სიტყვები. „ვარდბულბულიანის“ პირველივე
სტროფი 148-ე ფსალმუნის მუხლებთან პარალელის ნიშნითაა აღბეჭდილი. ამ მხრივ თეიმურაზი
ჰიმნოგრაფიული ტრადიციების გამგრძელებლადაც გვევლინება, ხოლო თვით ჰიმნოგრაფია
ბიბლიიდან და საღვთისმეტყველო ლიტერატურიდან, პატრისტიკიდან ამოზრდილი სასულიერო
მწერლობის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ჟანრია, პოეტური აზროვნების ერთ-ერთი
გამოხატულებაა. პოემის ბიბლიური შესაქმისეული პროცესის ასახვით, ბიბლიური კოსმოგონიით
გამსჭვალულ შესავალში მეფე-პოეტმა თავისი სააზროვნო სისტემა და მხატვრული სამყაროს გააზრება
უზენაესისაკენ, სამყაროს დასაწყისისაკენ, „დასაბამითგანისკენ“ წარმართა. ეს უკვე
მრავალსაუკუნოვანი ქართული ლიტერატურული მემკვიდრეობის მახასიათებელია. უთუოდ უნდა
აღინიშნოს, რომ ღვთის ქება, ღმერთისადმი მიმართვა სუფიურ ლიტერატურასაც ახასიათებს, მით
უფრო მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ სუფიური ლიტერატურისათვის საღვთო მიჯნურობის ასახვა
ერთ-ერთი უმთავრესთაგანია. თეიმურაზისათვის კი მთავარი ისაა, რომ ვარდისა და ბულბულის
მიჯნურობაში ერთ-ერთი, ბულბულია მეორესთან, ვარდთან გამიჯნურებული, მიჯნურობა
სრულყოფილი არაა. ბულბული ხილული სამყაროს სილამაზის, მშვენების სიმბოლოდ დასახული
ვარდის მიჯნურადაა წარმოდგენილი და მისითაა მოხიბლული.
თეიმურაზის მემკვიდრეობაში ბუნებას განსაკუთრებული ადგილი რომ უჭირავს, ეს ვარდისა და
ბულბულის თემის შემოტანითაც ნათლად მჟღავნდება და ეს, როგორც ჩანს, იმითაც უნდა იყოს
განპირობებული, რომ ბუნება ღმერთის მიერ ორგანიზებული და მოწესრიგებული სამყაროა, მთელი
თავისი ფართო სპექტრით. ვარდი ღვთაებრივი ბაღის ბინადარია, ვარდს უგალობს ბულბული. ბაღი,
ვარდი და ბულბული, სამივე ერთად და ცალ-ცალკე, თეიმურაზის პოემაში ალეგორიული
დატვირთვის მქონეა. ვარდის სიმბოლურ გააზრებაზე, მის სიმბოლურ სახედ მიჩნევის თაობაზე

41
სამეცნიერო ლიტერატურაში არაერთხელ ყოფილა მსჯელობა და იგი მრავალმხრივ სახე-სიმბოლოდაა
დასახული. იგი არის მაცხოვრის სახე-სიმბოლო; აგრეთვე, ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის სახე-
სიმბოლოდაცაა გააზრებული, რის დასადასტურებლად შეიძლება ანდრია კრიტელისა და იოანე
დამასკელის მეტაფრასულ საკითხავთა მონაცემების მოხმობა. ასევე, ვარდი წმინდანთა სახეების სახე-
სიმბოლოა, რაც ჰაგიოგრაფიულ და ჰიმნოგრაფიულ თხზულებებში დასტურდება; მაგალითად „წმ.
აბოს წამება“ შეიძლება მოვიხმოთ: „ვარდი ეკალთა შორის“. თეიმურაზის „ვარდბულბულიანის“
ვარდი სიმბოლურიცაა და რეალურიც, რომლის მშვენიერება ადამიანის განცდა-განწყობას ახალისებს.
თეიმურაზის პოემის ერთ სტროფში სიმბოლურად და ალეგორიულად ვარდი მაცხოვრად, იესო
ქრისტედ შეიძლება აღვიქვათ, რადგან ბაღის, წალკოტის დამაშვენებელი ვარდია, ხოლო ბაღი და
წალკოტი ზეციურ სამოთხედაა წარმოდგენილი: „ბაღი, ბაღჩა და წალკოტი შეამკო, დააშვენა მან, იგ
მონად შექმნა ყოველნი თეთრ-წითლად შუქთა მფენამან; სრულ საყნოსელი აავსო სურნელებისა
დენამან, ვეღარა ქნა რა სევდამან, შეჭირვებისა წყენამან.“ პოემაში საყურადღებოა ყვავილთა სახეები,
რომლებიც, ანგელოზთა დასების არეოპაგიტული მოძღვრების კვალობაზეა ნახსენები და ცხრა
ყვავილს შორის წამყვან ადგილს ვარდი იჭერს. ეს ყვავილები, ცხრავე ყვავილი, ანგელოსთა მსგავსად
უმშვენიერესს მოელიან: „თქვეს: „მოველით უკეთესსა, მოვა, საქმე წაგვემართა“ (21).
„ვარდბულბულიანის“ სიუჟეტი აგებულია ვარდისა და ბულბულის პაექრობა-გაბაასებაზე.
გაზაფხულზე ბაღში ვარდი აყვავდა, მას გვერდს უმშვენებენ ია, იასამანი, ზამბახი, სუმბული,
ნარგიზი, ყაყაჩო, არღავანა, შროშანი. ეს ყვავილები ელიან ვარდის მობრძანებას, რომელიც ყვავილთა
მეფედაა მიჩნეული. ბაღში გამოჩნდა ბულბული, რომელიც ვარდს თავს ევლებოდა და დაჰმღეროდა,
რაც ვარდმა ითაკილა და მებაღეს უხმო. ჰკითხა ბულბულის ვინაობა, სადაურობა და რა უნდოდა.
მებაღემ ვარდს აუხსნა, რომ ეს იყო ტკბილად მგალობელი ფრინველი, ბულბული, რომელიც ვარდს
ეტრფოდა და დაჰმღეროდა; როგორც კი ვარდის დრო გარდავა, ბულბულიც ქრება, იკარგება, მისი
გამოჩენა ვარდის მოსვლა-წასვლაზეა დამოკიდებული. მებაღე ბულბულის დადებით თვისებებზე
ამახვილებს ყურადღებას, ვარდს ეუბნება, რომ მისი ადგილი ბაღშია, ვარდთან ახლოს, რათა თავის
სიყვარულზე ვარდისადმი იგალობოს და ყურთასმენა დაატკბოს. მებაღე აღწერს ბულბულის
დადებით მხარეებს და მის მდგომარეობას აცნობს ვარდს, რომ იგი უსახლკარო და ღარიბია, ურჩია
კიდეც ვარდს, რომ მიეცა ნება, დარჩენილიყო მასთან და ეგალობა. ამ ეპიზოდში სიმბოლურად
შეიძლება ღმერთსა და ადამიანს შორის გაწყვეტილი ურთიერთობა იგულისხმებოდეს. მაგრამ ვარდმა
მებაღის სიტყვების შემდეგ თვითონვე მიმართა ვარდს, რომ დღედაღამ ყეფით ძილს უფრთხობდა და
გასცლოდა: „სადა შენ და ან ვინ შენა? ხელი ხარ და ან შეშლილი“. გულნატკენმა ბულბულმა აუხსნა,
რომ ვარდისაგან განშორებული ვერ იცოცხლებს, ვარდს არაფერს უშავებს: „ჩემისა სიკვდილისაგან,
მითხარ, თუ რა გერგებაო? თუ გაგეყრები ცოცხალი, მე სული ამომხდებაო!“ ამ შელაპარაკების შემდეგ
იწყება პაექრობა ვარდსა და ბულბულს შორის, რომელშიც ვარდი თავის უპირატესობაზე საუბრობს
და თავის ღირსებებს ჩამოუთვლის. ვარდის სიმკაცრე გაკვირვებას იწვევს, ესოდენ ლამაზი ყვავილი
რატომაა ასეთი დაუნდობელი, ამპარტავანიც კი, რადგან ბულბულს თავს ამეტებს და ეუბნება,
ჩემთვის გაჭრილი და ჩემზე გამიჯნურებული სხვაგვარი უნდა იყოსო, მეფეთა სატრფიალო ვარ და
შენ ჩემი შესაფერისი არა ხარ, გამეცალეო. თვალცრემლიანმა ბულბულმა თავი შეაბრალა ვარდს, რომ
მისგან ცქერისა და ჭვრეტის გარდა არაფერს ითხოვდა, თავისი დადებითი თვისებაც გააცნო: „ვითა
შენ სხვანი ყვავილნი, ვერ მედარების მე ჩიტი“. მაგრამ ვარდმა მკაცრად მოსთხოვა გაცლა, რის

42
შემდეგაც ბულბული უსულოდ დაეცა ვარდის ეკლის ძირას. ვარდს ბოლოს შეებრალა და წყალი
აპკურა გულზე, გრძნობაზე მოიყვანა და ბაღში დარჩენის ნება დართო. თეიმურაზმა სიუჟეტურად
აღმოსავლურ ლიტერატურულ ტრადიციაში არსებული ვარდისა და ბულბულის
დამოკიდებულებისაგან განსხვავებული ვერსია შემოგვთავაზა, აღმოსავლურ ლიტერატურულ
ტრადიციაში ვარდი ბოლომდე ვერ ეგუება ბულბულის ტრფობას და აძევებს ბაღიდან. თეიმურაზმა
კეთილი დასასრული მისცა თავის პოემას და ვარდმა ბულბულს მასთან ახლოს ყოფნის ნება მისცა,
ვარდს ათქმევინა: „ნება დამირთავს, აწ იყავ ბაღისა ამ მიდამოსა, მას ადიდებდი, ყვავილნი ვინც ასე
ტურფად დამოსა; გაიცდიდი და სინჯევდი თეთრ-წითლად, ყვითელ-მწვანოსა, შენიმც ბრალი აქვს,
ვინც შენი გაგდება შეიწამოსა!“ ბულბულმა გაიხარა და კვლავ დაიწყო ტკბილხმოვანი გალობა და
შემკობა ვარდს, რომელსაც განუცხადა: „შენს ჭვრეტაზედ სამოთხეში ყოფასაცა მე არ გავსცვლი,“
თუმცა, ვარდმა, მიუხედავად იმისა, რომ გალობა და ხმა მოუწონა, ისიც გაიხსენა, რომ
ფილოსოფოსებიც აქებდნენ, მაინც დაამადლა მასთან ურთიერთობა და თავის შესაფერად არ მიიჩნია:
„ვერ გხედავ თვალ-ფერად ჩემსა დარესა“. მართალია, ბულბულს ელდად ეცა ვარდის ნათქვამი, ეწყინა
და ენა დაება, მაგრამ მისმა სიახლოვემ ყველაფერი გადაწონა და გალობა განაგრძო. ბულბულის ხმაში
თვით სასოწარკვეთილი პოეტის სევდიანი ხმა გამოსჭვივის და შეიცნობა, ბულბულისა, რომლის
სიმბოლოდ თეიმურაზი შეიძლება მოვიაზროთ, რომელსაც სამოთხეში დამკვიდრება სურს და
ოცნებობს, რომ ზესთასოფლისაკენ მიმავალი გზა არ დაეკეტოს, სამოთხის კარი არ დაეხშოს.
თხზულებამ არ შეიძლება დატოვოს შთაბეჭდილება, რომ იგი მხოლოდ თავშესაქცევადაა დაწერილი,
მისი სიღრმე და მხატვრული სამყარო, ალეგორიული და სიმბოლური სააზროვნო სისტემა
მიუთითებს, რომ ეს პოეტის სულიერი მოთხოვნილება იყო, მას პოეტურ სიტყვაში უნდა გამოეთქვა
თავისი განცდები, განწყობილებები, საწუხარი, საფიქრალი, რაც თავისი საკმაოდ ხანგრძლივი
ცხოვრების მანძილზე არ მოჰკლებია.

პოემაში თეიმურაზისეულად უნდა მივიჩნიოთ „გურჯის“ დასახელება (89,3).

„შამიფარვანიანი“. „შამიფარვანიანიც“, ქართულად - სანთელი და პეპელა, რაჭაში 1649-56 წლებშია
შექმნილი, უფრო ზუსტად, ჩანს, რომ იგი დაიწერა რაჭაში სხვა ნაწარმოებების შექმნის შემდეგ,
რადგან თხზულების დასასრულს თეიმურაზი წერს: „ვეღარ გავუძელ შვიდ ზაფხულ მოწყენით
ცუდად გდებასა“, რაც ირიბად მიუთითებს, რომ ერთ-ერთი გვიანდელი თხზულებაა. ამას გარდა,
პოეტი წერს, რომ ვარდისა და ბულბულის, გაზაფხულისა და შემოდგომის გაბაასება უკვე დაწერილი
ჰქონდა: „ვარდს გავაუბნე, გავაბრჭე ბულბული მისთვის ხელები“, „შემოდგომა - გაზაფხული
ერთმანეთსა შევადარე“, რაც პირდაპირ მიუთითებს, რომ „შამიფარვანიანი“ „ვარდბულბულიანისა“ და
„გაზაფხულშემოდგომიანის“ შემდეგ შექმნა. თხზულების ფაბულის თაობაზე სამეცნიერო
ლიტერატურაში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ სპარსულ ლიტერატურაში არსებული ფაბულაა
გამოყენებული, თუმცა კონკრეტულ თხზულებას არ ასახელებენ. თვით თეიმურაზმა კი განაცხადა:
„ვინც აქო ვარდი-ბულბული, იმას ფარვანაც უქია“. კორნელი კეკელიძემ დასვა კითხვა: „ისპაანელი
პოეტი, „შამიფარვანიანის“ ავტორი, იგივე მოლა აჯა ხომ არაა, რომელსაც „ვარდბულბულიანი“
ეკუთვნის?“ თუმცა, არც ისაა ბოლომდე გარკვეული, სპარსული „ვარდბულბულიანის“ ავტორი არის
თუ არა მოლა აჯა და საერთოდ არსებობდა თუ არა პოემა „ვარდბულბულიანის“ სახელწოდებით.
კორნელი კეკელიძე ამბობდა, რომ არავითარი საბუთი არ გვაქვს საიმისოდ, თხზულება „ნათარგმნად“

43
არ მივიჩნიოთ, მაგრამ სიტყვასიტყვით თარგმანად - არა, არამედ იგი უნდა იყოს გადმოკეთებული.
შემდგომი ხანის აღმოსავლეთმცოდნეთა ყურადღებას იქცევს „შამიფარვანიანის“ შემდეგი სტროფი:
„იფიქრა ისპაანელმან, მელექსედ შიგან ქებულმან, კაცმან განთქმულმან სპარსთ შიგან, არ ცუდად
მიდ-მოდებულმან“. ისპაანელი პოეტის სახელი არაა ნახსენები, ხოლო სპარსულ ლიტერატურაში არც
„ვარდბულბულიანის“ და არც „შამიფარვანიანის“ დედანი არ მოიძებნება. მაგრამ საინტერესო ისაა,
რომ სპარსული პოეზია იცნობს ვარდისა და ბულბულის, შამისა და ფარვანას, ანუ სანთლისა და
პეპლის მიჯნურობას და იგი სხვადასხვა პოეტურ ნაწარმოებში ასახულია კიდეც. ალბათ, თეიმურაზი
სწორედ ამას გულისხმობდა სტროფში, რომელშიც სპარსთაგან გაგონილ ამბავზე აგებულ
თხზულებებს „წიგნები ლაყაბიანი“ უწოდა, ხოლო აქ ნახსენები „წიგნები ლაყაბიანი“ თავშესაქცევ,
გასართობად დაწერილ თხზულებებს უნდა გულისხმობდეს:
რაც გამეგონა სპარსთაგან წიგნები ლაყაბიანი,
ამბავი ანუ შაირნი საალაღობო და წყლიანი,
ლექსი ლექსად ვთქვი, ამბავი არც ყოლ არ დავაგვიანი,
და პირველად სამიჯნურონი, ვითა ვარდი და იანი.
პოემა, როგორც თეიმურაზის სხვა პოემები, სამი ნაწილისაგან შედგება: დასაწყისი, ძირითადი
ამბავი და დასასრული. დასაწყისი ღმერთის ხსენებითა და შესხმით იწყება, რის შემდეგაც დიონისე
არეოპაგელის თხზულების, „ზეციური იერარქიისათვის“, მიხედვით ზეციურ ძალთა იერარქიაზე
საუბრობს, ახსენებს დავით წინასწარმეტყველს, სოლომონს, ენოსს, პითაგორას, არისტოტელეს,
საზოგადოდ, ბიბლიიდან მომზირალ ბრძენთ და ანტიკური ფილოსოფიის უდიდეს მოაზროვნეებს,
ბიბლიურ პერსონაჟებს. არც ერთი მათგანი არაა შემთხვევით ნახსენები, პოეტი თავისი სიბრძნისა და
პოეტური შთაგონების საფუძველს მათში ხედავს. ამავე დროს დასაწყისშივე გამოსჭვივის მისი
ქრისტიანული მსოფლმხედველობა, როდესაც აცხადებს, რომ ქრისტეს მონაა და სძულს „მეჩიტი,
მინარანი და“. „შამიფარვანიანში“, განსაკუთრებით მისი დასაწყისი რელიგიური განწყობილებითაა
აღსავსე:
ღმერთო, ყოველთა ცხადთა და იდუმალთ დაუფარაო,
ვის სერაბინნი ვერ გხედვენ, პირსა ფრთა-მოუფარაო,
ვინ ისრაელნი განასხი, ზღვასა დაანთქი ფარაო,
იგ შენთა ნების მყოფელთა ყოველთა სცავ და ჰფარაო.
ამ სტროფის სტრიქონის წყაროა „გამოსვლათა“ წიგნი, ღვთისაგან ბიბლიური წინასწარმეტყველის –
მოსესთვის დავალება ებრაელების ეგვიპტიდან გამოყვანისა.
„შამიფარვანიანიც“, „ვარდბულბულიანის“ მსგავსად, ალეგორიულია, იმავე შინაარსისა და
ხასიათისაა, როგორისაც „ვარდბულბულიანი“, თუმცა დასასრული განსხვავებულია. პოემის სიუჟეტი
აგებულია სანთლისა და პეპლის გაბაასებაზე; გახელებული, გამიჯნურებული პეპელა ანთებულ
სანთელს თავს ევლება, უალერსებს, თავის სიყვარულზე ესაუბრება და ეუბნება, რომ მისთვისაა
დაბადებული, მის გარეშე ვერ იცოცხლებს. სანთელი კი მის სიყვარულს უარყოფს.
ლირიკულ-მისტიკური ხასიათის პოემა „შამიფარვანიანი“ სიყვარულის ტრაგიკულ ისტორიას
ასახავს. ფარვანას სიყვარული სანთლისადმი ალეგორიულ ასპექტებს მოიცავს, რადგან სამეცნიერო
ლიტერატურაში სანთლისა და ფარვანას სიმბოლურ სახეებადაა აღქმული. ქართველმა პოეტმა პოემას
ქართული სული შთაბერა, ქრისტიანული შინაარსი და ელფერი შესძინა. სპარსულ ლიტერატურაში

44
სანთლის სახე-სიმბოლო ორგვარად გაიაზრება: 1. სატრფო - ნათლით გაბრწყინებული, რომელსაც
ღამის პეპლები ესწრაფვიან და 2. მეტრფე, რომელიც სიყვარულით იწვის და ცრემლებად იღვენთება.
როგორც სამეცნიერო ლიტერატურაშიც აღინიშნა, სუფიურ პოეზიაში სანთელი ფარვანასაც
უწყვილდება და თაფლსაც, რის საფუძველზეც იქმნება ერთგვარი სამკუთხედი: ფარვანას უყვარს
სანთელი, სანთელს კი თაფლი. თეიმურაზის პოემაში სიუჟეტი განსხვავებულია, სპარსული პოეზიის
კვალობაზე არ ვითარდება და, შესაბამისად არც სუფისტური ელემენტები დასტურდება. ფარვანასა და
სანთლის მიჯნურობამ სიმბოლურ, უფრო ქრისტიანულ სახისმეტყველებით ასპექტებში
გადაინაცვლა, რაც სუფისტური შეხედულებების უარყოფას გულისხმობს და საგნებისა და
მოვლენებისადმი ბიბლიური მსოფლმხედველობით მიდგომას ნიშნავდა. სიმბოლური
სახისმეტყველების მიხედვით, სანთელს მაცხოვრის სიმბოლოდ აღიქვამენ და თუ მართლაც ასე
აღვიქვამთ, მაშინ პეპელაც სიმბოლურ სახედ გვევლინება, რადგან მის სახეში შეიძლება დავინახოთ
ზეშთანათელისაკენ, ზეშთასამყაროსაკენ, ზესთასოფლისაკენ სასოებით მიმართული ადამიანის
სული, რომელსაც ღმერთთან ზიარების რწმენა აძლიერებს. თუმცა, მის მიერ მასზე გამიჯნურებულ
ფარვანასათვის ამპარტავნული პასუხი ამ ვარაუდის გაზიარების საფუძველს ნაკლებად ქმნის.
საზოგადოდ კი, სანთელი ნათლის მეტაფორაა, სინათლის წყაროა, რაც მას ბიბლიურ
სახისმეტყველებასთან ანათესავებს. ეს თეიმურაზს წინამორბედ ლიტერატურულ, კერძოდ
ჰიმნოგრაფიულ და სახოტბო პოეზიის, ტრადიციათა გამგრძელებლად წარმოგვადგენინებს. პეპელა კი
სხვადასხვა რელიგიაში ერთნაირი სიმბოლური მნიშვნელობის მქონე სახეა, იგი ადამიანის სულის
გამოხატულებად მიიჩნევა, როგორც ზეცისაკენ ლტოლვით გამორჩეული მფრინავი არსება;
პეპელა//ფარვანა სულის უკვდავების სიმბოლოა. პეპლის/ფარვანას ლტოლვა სანთლისაკენ ადამიანის
სულის მაცხოვრისაკენ ლტოლვად აღიქმება.
თუ „შამიფარვანიანისა“ და „ვარდბულბულიანის“ დასასრულს ერთმანეთს შევადარებთ, მყისვე
შევნიშნავთ მათ შორის არსებული განსხვავება: „შამიფარვანიანში“ სანთლის დამოკიდებულებით
გულდათუთქული პეპელა/ფარვანა სანთლის ალზე დავარდა და დაიფერფლა, რაც სანთლისთვისაც
მომაკვდინებელი აღმოჩნდა, მისით დამწვარ-დადაგული ფარვანას სიბრალულით აევსო გული და
თავადაც ლღობა დაიწყო მის გაცივებულ ტანზე; ფაქტობრივად, ფარვანა თავის სიყვარულს შეეწირა
და თავისი მიჯნურობის ალში გახვეული დაიწვა, პეპლის მიჯნურობის გრძნობის გამო სიბრალულით
სანთელიც დაიღვენთა; „ვარდბულბულიანში“ კი ბულბულის მიჯნურობა ვარდისადმი ცალმხრივია,
ბულბული ვარდის უიმედო ცქერითა და ჭვრეტითაა ბედნიერი. ორივე პოემაში იგრძნობა სწრაფვა
ზესთასოფლისაკენ, რაც საღვთო მიჯნურობის კვალობაზე შეიძლება გავიაზროთ და ამგვარადაც
შეიძლება აიხსნას ბულბულის ლტოლვა ვარდისაკენ და ფარვანასი - სანთლისაკენ.
თეიმურაზის „შამიფარვანიანისა“ და „ვარდბულბულიანის“ მხატვრული ტექსტები სპარსულ
ლიტერატურულ ტრადიციასთან მხოლოდ ფაბულურ სიახლოვეს ამჟღავნებენ, ხოლო მხატვრული
განსახოვნების თვალთახედვით კი დამოუკიდებელია, თავისთავადია, ქართულია.
კიდევ ერთხელ უნდა აღინიშნოს თეიმურაზის პოემების სპარსულ თემატიკაზე აგების
პრინციპების შესახებ, რომ თეიმურაზი ამართლებს თავის პოზიციას სპარსულიდან მომდინარე
ფაბულის გამოყენების შესახებ, რომელსაც აღნიშნავს სიტყვით „გადმოღება“ და რაც, როგორც
ზემოთაც ითქვა, შემდგომში ტერმინადაც იქცა:
ჰმართებს, კაცმან კარგი ნახოს, მანცა მისგან გადმოიღოს,

45
 უგბილმან და უსაქმურმან ვერა რამე წამოიღოს.
მე-17-18 საუკუნეების ქართულ პოეზიაში თეიმურაზი სპარსოფილური სკოლის ფუძემდებლად და
მის უდიდეს წარმომადგენლადაა მიჩნეული, რამაც თვით თეიმურაზს შოთა რუსთველთან
მეტოქეობის სურვილი თუ აზრი გაუჩინა, რასაც თეიმურაზის გამონათქვამები ამოწმებს და რასაც
არჩილის თხზულებაც მიუთითებს, რაზეც ცილობაც კი გამართულა. თეიმურაზს შეგნებული ჰქონდა
თავისი პოეტური სიტყვის ძალა და ამიტომაც აცხადებდა: სცანით „ძალი სიტყვისა მთქმელისა“,
„ლექსი პირად დამეხვანჯა“, „ნაძლევი ვარ, თუ ვინმე თქვას ჩემებრ რამე განლექსილი“. ამ სიტყვების
მთქმელმა პოეტმა „მელექსეთ დასაბამ, რიტორ რუსთველს“ შეუდარა თავი:
ლექსი ჩემი სჯობს გვარად და ტკბილად სასმენლად ყურისა,
მაშინც რუსთველსა აქებენ, მე ამან გამაგულისა
(მაჯამა, ბოლოსიტყვაობა, 1).
ამ სიტყვებზე დაკვირვება აჩვენებს, რომ დამოწმებულ ტაეპებში თეიმურაზი ყურადღებას თავისი
ნაწარმოების ფორმაზე ამახვილებს. თეიმურაზი მოხიბლული იყო კეთილხმოვანი სპარსული
პოეტური ნიმუშების სრულყოფილი ფორმით. მის პოეზიაში ნათლად შეინიშნება მისწრაფება
სალექსო ფორმის სრულყოფისაკენ, რამაც, როგორც ჩანს, შოთა რუსთველთან გაჯიბრების საფუძველი
მისცა. სამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნავენ კიდეც, რომ თეიმურაზი თავისი ლექსის უკეთესობას
ფორმის გამო იჩემებს. ამ გარემოების გათვალისწინებით უნდა გავიაზროთ თეიმურაზის სიტყვები
„ლეილმაჯნუნიანის“ შესავალშიც: „სპარსთა ენისა სიტკბომან მასურვა მუსიკობანი“, მაგრამ ამ
საქმისათვის „მძიმეა ენა ქართველთა, ვერ ძალმიც მათებრ თხრობანი“. ეს სტრიქონი ნიშნავს, რომ
სპარსული პოეზიის მსგავსი მუსიკობისათვის ქართული ენა მძიმეა. სწორედ ამ განცხადების შემდეგ
გვპირდება პოეტი „მათ შეწმასნილთა სიტყვათა“ „მარტივად მბობას“. ამიტომ ივარაუდება, რომ
თეიმურაზის სიტყვებში: „სპარსთა ენისა სიტკბომან“... „მძიმეა ენა ქართველთა“... უფრო უნდა
იგულისხმებოდეს თეიმურაზის გატაცება სპარსული პოეზიის ნიშნების გარეგნული, ფორმალური
მხარით, მისი მუსიკალურობით. ყურადღება უნდა გავამახვილოთ უაღრესად იმ მნიშვნელოვან
ფაქტზე, რომ თეიმურაზის სპარსულიდან მომდინარე პოემებში არსებულ ქრისტიანულ-რელიგიური
მოტივები და მეტაფორულ-სახისმეტყველებითი ასპექტები იკითხება, რაც ავტორის ქრისტიანულ
მსოფლმხედველობას, პოეტური სააზროვნო სისტემის ქრისტიანულ ხასიათს მოწმობს.
თეიმურაზი სასულიერო ხასიათის თხზულებათა ავტორიცაა, კერძოდ სასულიერო შინაარსისაა
მისი „შვიდთა კრებათათვის“, რომელიც ჩახრუხაულითაა დაწერილი და რომელიც მსოფლიოს შვიდი
საეკლესიო კრების ამბავს მოგვითხრობს. განხილულია კრებებზე გატანილი საკითხები
მწვალებლობის არსისა და ქრისტიანული რელიგიისათვის მათი მიუღებლობის შესახებ.

ქრისტიანული მსოფლმხედველობის შესახებ თეიმურაზ პირველის შემოქმედებაში. ცალკე უნდა

გამოიყოს ქრისტიანული მსოფლმხედველობის საკითხი თეიმურაზ პირველის შემოქმედებაში,
რადგან იგი მთელ მის პოეტურ მემკვიდრეობას უდევს საფუძვლად. თეიმურაზის ყოველი თხზულება
ღვთის ქებით იწყება. მაგალითად, „იოსებზილიხანიანის“ დასაწყისში ნათქვამია: „არსებით ვიტყვი
ცნობილსა, სამებით ერთუფლებულად“, რომელსაც თავისი შინაარსით ეხმაურება
„ლეილმაჯნუნიანის“ 251-ე სტროფი: „იგ პირველ დაუსაბამო განგებით დასაბამობდი, ჩვენ უკვდავება
შეგვმოსე, შენ ჩვენის ხორცით გვამობდი...“ პოეტური მეტყველებითაა გადმოცემული შესაქმის

46
პროცესი, მაცხოვრის მოვლინების მნიშვნელობა, რაც ორიგინალური სახისმეტყველებითაა
წარმოჩენილი.
ბიბლიურ-ევანგელური შინაარსისაა ის სტროფიც, რომლის ალუზია დავით გურამიშვილის
თხზულებებში განსაკუთრებული სიდიადით წარმოისახება:
ვერცა მან გიცნა სიბრძნითა, ვერც სწავლა მიიხმარაო,
ვარსკვლავი იაკობისი – ეს უნებურად წამაო,
ბაბილოვანით ბეთლემად ვინ მოგვნი მოიყვანაო
ცრუ წინასწარმეტყველებით ეშმაკნი წარიყვანაო (10).
სტროფში ნახსენები ბიბლიური იაკობი და მოთხრობილია სახარების დასაწყისის ამბები, მოგვთა
თაყვანისცემა ყრმის წინაშე, საზოგადოდ, მთლიანი სურათი, ევანგელურია, რომლითაც, შეიძლება
ითქვას, ამ სცენის ამსახველი ფრესკა და ხატი ცოცხლდება მკითხველის თვალწინ.
თეიმურაზის სიტყვებში „ვერცა მან სრულქმნა, ცუდად შვრა დავითის ქნართა თხრობითა“ დავით
წინასწარმეტყველის ფსალმუნთა ტექსტზეა საუბარი, რომლის სრულყოფილი გააზრება ყველას არ
ძალუძს. დავითის შემდეგ ახსენებს სოლომონს, რომელსაც სიბრძნე ღვთისაგან აქვს ბოძებული და
რომელმაც მემკვიდრეობით მიიღო მეფობა და პატრიარქალური ტომობრივი ქვეყანა აქცია ერთიან
ძლიერ ბრძოლისუნარიან სახელმწიფოდ: „სოლომონს სიბრძნე შენ მიეც შენისა მონდომებითა“ (4,2,)
თეიმურაზის ღმერთი, როგორც ქრისტიანი მეფის პოეზიაში იყო მოსალოდნელი, არის
განკაცებული ღმერთი, მკვდრეთით აღმდგარი ღმერთი, ორბუნებოვანი ღმერთი. პოეტი
მოგვითხრობს ქრისტიანული მოძღვრებიდან ქრისტეს კაცობრივი ბუნების („ქვე კაცად
იხილვებოდა“...), ქალწულისაგან შობის („ჟამ-უკან ქალწულისაგან ჩვენთვის ხოლო შესხმად“...) და
მეორედ მოსვლის („ოდეს მოხვიდე განკითხვად“...) შესახებ. ღმერთი არის „არსებით (თავისი
მყოფობით) ცნობილი“, „სამებით ერთუფლებელი“. სხვაგან თეიმურაზი მას მიმართავს: „გადიდო ერთ
ღვთად სამებით სულისა აღმოქროლამდი“ (ი. ზ. 311,4).
ამრიგად, თეიმურაზი თავის სპარსულიდან გადმოღებული თხზულებებში ქრისტიანულ ღმერთს
მიმართავს, პოეტი ერთ ღმერთს მიმართავს და სცნობს სამ პირს ერთ არსებაში.
პოეტი კარგად იცნობს არეოპაგიტულ მოძღვრებას და ანგელოზთა დასების შესახებ სხვადასხვა
თხზულებაში გამოთქვამს თავის დამოკიდებულებას, პოეტურად მოგვითხრობს მათ შესახებ და ჩანს
ღრმა ცოდნა დიონისე არეოპაგელის საღვთისმტყველო ტრაქტატისა „ზეციური იერარქიისათვის“.
დიონის ბრძენმან მოგვითხრა ანგელოზთ განწყობილობა.
იგ ცხრა დას-დასი გუნდობა, უკანა ანუ წინობა (3, 1-2).
მნიშვნელოვანია ის გარემოება, რომ თხზულებაში ასახულია ანტიმაჰმადიანური პოლემიკა და
დაგმობილია მათი წესები:
ეს არის მათი სამოთხე, მაჰმად ამგვარად უწესა:
ქალნი და ვაჟნი ტურფანი მუნ მყოფთა გვერდსა უწევსა,
იგ დაფარულნი ასონი-უთქვამს-სამ წყრთამდი უწევსა,
მთქმელსა და დამჯერებელსა ამა ამბვისა – ფუ წვერსა! (261).
მთავარი ის არის, რომ თეიმურაზი სწორედ სპარსულ თემაზე შექმნილ თხზულებებში ემიჯნება
მაჰმადიანობას. მაჰმადიანური სამყაროსადმი უარყოფითი დამოკიდებულება ერთნაირად გაისმის
ადრეულ და გვიანდელ ნაწარმოებებში:

47
 წყეულმც არს ნაჯაფ, ქალბალა, მაქა, მადინა, მოლაბდი,
გადიდო ერთ ღვთად სამებით სულისა აღმოქროლამდი (ი. ზ. 311).
მაჰმადიანური სამყაროს ამსახველ ძეგლებში ქრისტიანული სულისკვეთების ასეთი მკვეთრი
გამოვლინება გასათვალისწინებელია თეიმურაზის სპარსულ თემატიკაზე შექმნილი პოემების
წარმომავლობის საკითხის განხილვისას. მით უმეტეს, ორიგინალურია ამ პოემათა დასაწუსები და
დასასრულები, ლირიკული წიაღსვლები, მათში წარმოჩენილი სოფლის მუხთლობის, წარმავლობისა
და დაუდგრომლობის თემა... ეს პოემები პოეტის იდეურ მრწამსსა და შეხედულებებს გამოხატავენ.
ყოველივე ამის საფუძველზე კი შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ თეიმურაზი მხოლოდ ფაბულას,
სიუჟეტის მოტივებს იღებდა და ქმნიდა ორიგინალურ, ქართული სულით, ქრისტიანული მრწამსით
გაჟღენთილ ქმნილებებს. ქრისტიანული რელიგიური მოტივი ძლიერადაა თეიმურაზის პოეზიაში
წარმოსახული. კ. კეკელიძის სიტყვით, „პოეტის რელიგიური სულისკვეთების მაჩვენებელია ის
გარემოება, რომ ის წერს სარწმუნოებრივი შინაარსის თხზულებას („ქება სამებისა“, ანბათქებანი),
რომელშიც ქრისტიანული დოგმებია წარმოდგენილი და განქიქებულია ისტორიულად ცნობილი
სხვადასხვა მწვალებლობა. ამასვე ამჟღავნებს აგრეთვე ისიც, რომ ის ხაზგასმით აღიარებს სასულიერო
მწერლობის პრიმატობას და გულისტკივილით აღნიშნავს, რომ მისი დროის საზოგადოება ძალიან
გულგრილად ეპყრობა საღმრთო წიგნებსა და სასულიერო თემატიკას“ (კეკელიძე, 321). ამავე საკითხს
ეხება გ. იმედაშვილიც: „მაჰმადიანური პოლიტიკურ-იდეოლოგიურ ექსპანსიასთან სამკვდრო-
სასიცოცხლო ბრძოლაში შეჭიდებული ეროვნული ენერგია ქრისტიანული აღსარების იდეით იყო
შემოსილი“ (იმედაშვილი, 24). ეს მოსაზრება თეიმურაზის მთელ შემოქმედებაზე ვრცელდება. მთელი
თავისი ცხოვრების მანძილზე მუსლიმური აგრესიის წინააღმდეგ დაუცხრომელ ბრძოლაში
თეიმურაზი ქრისტიანულ აღმსარებლობას ემყარებოდა, ღრმად სწამდა ქრისტიანული ღმერთი, მასში
ბუნებრივად იწვევდა ანტიპათიას მაჰმადიანური სამყარო და მოურიდებლად გმობდა მას თავის
ნაწარმოებებში. თავისი პოემების სიუჟეტებში ასახულმა სიყვარულის ტრაგიკულმა დასასრულმა
თეიმურაზს შესაძლებლობა მისცა კიდევ უფრო მძაფრად გამოეთქვა ბედისწერის მუხთლობის
საშინელება. ამდენად, შესაძლოა ამ სიუჟეტებით დაინტერესების საფუძველი თეიმურაზის პირად
სულიერ ტრაგიზმსა და ქრისტიანულ მსოფლხედვაშიც ვეძიოთ.
ლიტერატურა:
1. თეიმურაზ პირველი, თხზულებათა სრული კრებული, ალ. ბარამიძისა და გ. ჯაკობიას
რედაქციით, ტფ. 1934;
2. ქართული ლიტერატურის ისტორია, II, თბ. 1966;
3. ზურაბ ავალიშვილი, თეიმურაზ I და მისი პოემა ,,წამება ქეთევან დედოფლისა”, პარიზი, 1938;
4. არაქელ დავრიჟეცის ცნობები საქართველოს შესახებ, შესავალი და კომენტარები კარლო
კუციასი, თბ. 1974;
5. ნ. ბაბაჩაძე, გრიფიუსი ქეთევან დედოფლის ისტორიულ წყაროთა შესახებ, ა. წულუკიძის
სახელობის ქუთაისის სახელმწიფო პედინსტიტუტის შრომები, XVIII;
6. ალ. ბარამიძე, ნარკვევები ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, II, თბ. 1940;
7. ალ. ბარამიძე, ნარკვევები... IV, თბ. 1964;
8. თეიმურაზ ბატონიშვილი, მოწმობა წმიდათა შორის ქეთევანისა კახთ დედოფლისა, - ცისკარი,
1872;

48
 9. დიმიტრი ბაგრატიონი, დიმიტრიანი, გამოსაცემად მოამზადა რარა ნაკაშიძემ, თბ. 1978;
10. რ. ბურჭულაძე, ,,წამება ქეთევან დედოფლისა”, - ცისკარი, 1980, #4
11. ალ. გვახარია, იოსებზილიხანიანის ქართული ვერსიების სპარსული წყაროები, თბ. 1958;
12. მერი გუგუშვილი, თეიმურაზ პირველი, თბ. 1981;
13. მერი გუგუშვილი, რუსთველის გავლენა თეიმურაზ პირველის პოეზიაში, მაცნე, ელს, 1070, #6
14. ანდრეას გრიფიუსი, ქეთევან ქართველი ანუ გაუტეხელი სიმტკიცე, გერმანულიდან თარგმნა
აკაკი გელოვანმა, თბ. 1975;
15. რ. გულბეკიანი, ნამდვილი ცნობები ქეთევან დედოფლის მოწამეობრივი ცხოვრების შესახებ,
თბ. 1978;
16. ისკანდერ მუშნის ცნობები საქართველოს შესახებ, თარგმანი ვლ. ფუთურიძისა, თბ.1969;
17. გაიოზ იმედაშვილი, თეიმურაზ პირველის ,,წამება ქეთევან დედოფლისა” და
მარტვილოლოგიური ჟანრი, - კრებ. ქართული მწერლობის საკითხები, II, თბ. 1964;
18. დონ ქრისტოფორო დე კასტელი, ცნობები და ალბომი საქართველოს შესახებ, ტექსტი გაშიფრა,
თარგმნა, გამოკვლევა და თარგმნა დაურთო ბეჟან გიორგაძემ, თბ. 1974;
19. კ. კეკელიძე , ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, II, თბ. 1958;
20. მ. მამაცაშვილი, თეიმურაზ პირველის ლეილმაჯნუნიანის სპარსული წყაროები, თბ. 1967;
21. დავით კობიძე, ქართულ-სპარსული ლიტერატურული ურთიერთობანი, თბ. 1969;
22. დავით კობიძე, ქართულ-სპარსულ ლიტერატურული ურთიერთობანი, - ლიტერატურული
ძიებანი, III, 1947;
23. თამაზ ნატროშვილი, მაშრიყიდან მაღრიბამდე, თბ, 1974;
24. შოთა რევიშვილი, ანდრეას გრიფიუსი, ქეთევან ქართველი ანუ გაუტეხელი სიმტკიცე,
გერმანულიდან თარგმნა აკ. გელოვანმა, თბ. 1975;
25. ტ. რუხაძე, ახლადაღმოჩენილი ,,ცხოვრება და წამება ქეთევან დედოფლისა”, -
ლიტერატურული ძიებანი, V, 1949;
26. ტ. რუხაძე, ქეთევან დედოფლის უცნობი ლექსები, - ლიტერატურული გაზეთი, 1956, #35;
27. ილია ტაბაღუა, ახალი ცნობები ქეთევან დედოფლის წამების შესახებ, - მაცნე, ისტ. არქ. ეთნოგ.
და ხელოვ. ისტ. სერია, 1974;
28. ნინო სალია, დოკუმენტები ქეთევან დედოფლის წამების შესახებ, - ,,ბედი ქართლისა”, პარიზი,
1973;
29. მიხ. ქავთარია, ძველი ქართული პოეზიის ისტორიიდან, XVII_XVIII სს. თბ.) 1997;
30. ბ. ქიქოძე, გაბაასება ძველ ქართულ ლიტერატურაში, ბათუმი, 1952;
31. სარგის ცაიშვილი, ლიტერატურული წერილები, თბ. 1966;
32. ძველი ქართული მწერლობისა და რუსთველოლოგიის საკითხები, VII_VIII, თბ. 1976;
33. ალ. ხახანაშვილი, ქართული სიტყვიერების ისტორია, ტფ. 1904;
34. ივანე ჯავახიშვილი, ქართული ერის ისტორია, V, თბ. 1953;
35. გიორგი ჯაკობია, თეიმურაზის თარგმანები (თეიმურაზ პირველი, თხზულებათა სრული
კრებული, ტფილისი, 1934).
36. კ. კეკელიძე, 1951: კეკელიძე, მთარგმნელობითი მეთოდი ძველ ქართულ ლიტერატურაში და
მისი ხასიათი, კრებ.: ლიტერატურული ძიებანი, 7, თბილისი, 1951.

49
50