Professional Documents
Culture Documents
Mga Hamon Sa Pagsulat Sa Larangan NG Wik
Mga Hamon Sa Pagsulat Sa Larangan NG Wik
“A luta continua2! Tuloy ang laban! Tuloy ang laban! Laban saan? Saan dapat
magpatuloy ang laban? Laban sa rehiyonalismo! Laban sa kamangmangan! Laban sa kawalan
ng edukasyon! Laban sa pagsasamantala! Laban sa pamahiin! Laban sa pagdurusa! Laban sa
gutom! Laban sa kawalan ng maisusuot! Tuloy ang laban upang balang araw tayong lahat ay
maging pantay-pantay! Ang kolonyalismo’y krimen sa sangkatauhan. Walang makataong
kolonyalismo. Walang demokratikong kolonyalismo. Walang hindi mapagsamantalang
kolonyalismo.”3
1
Lekturang binasa sa “Talaban 2015: Seminar Sa Malikhain at Akademikong Pagsulat” na isinagawa sa Philippine
Normal University-Manila.
2
Nangangahulugang “Tuloy ang laban!”
3
Transcript ng pahayag ni Machel na masisipat sa: https://www.youtube.com/watch?v=bvj0Feq5vpI. Ang salin ay
batay sa English na subtitles sa nasabing video: “The struggle continues! The struggle continues! The struggle
continues! Against what? Against what must the struggle continue? Against tribalism! Against ignorance! Against
illiteracy! Against exploitation! Against superstition! Against misery! Against famine! Against lack of clothing! A luta
continua so that someday we will all be equal! Colonialism is a crime against humanity. There is no humane
colonialism. There is no democratic colonialism. There is no non-exploitative colonialism.” Isinalin bilang
“rehiyonalismo” ang “tribalism” sapagkat iyon ang mas litaw na suliranin sa Pilipinas.
4
Si Machel ang unang pangulo ng Mozambique (1975-1986) at lider ng Frente de Libertação de
Moçambique/FRELIMO (Mozambique Liberation Front) na nanguna sa pakikibakang antikolonyal ng mga taga-
Mozambique laban sa Portugal. Namatay si Machel noong 1986 nang bumagsak ang kanyang eroplanong
sinasakyan. May mga naniniwalang pinaslang si Machel ng mga ahente ng imperyalismo (sistema ng direkta o hindi
direktang pangingibabaw sa ekonomya, politika, at kultura, ng isang bansa sa iba pang bansang mas mahina sa
kanila sa mga aspektong ito) dahil sa kanyang matibay na paninindigang antikolonyal at anti-imperyalista.
Panimula: Mito ng Globalisasyon
Ilang dekada mula nang unang lumaganap mula Mozambique ang panawagang anti-
kolonyal ni Samora Moisés Machel, hindi pa rin ganap na malaya sa aspektong kultural,
politikal, at ekonomiko ang nakararaming bansang saklaw ng Ikatlong Daigdig o Third World.
Deka-dekada pagkatapos ilako ng mga tagasuporta ng globalisasyon ang utopya ng “daigdig na
walang hanggahan” o “borderless world,” nananatiling mataas ang mga literal at piguratibong
mga bakod na naghihiwalay sa mga bansa, at sa mga mamamayan sa loob ng mga bansa. Ang
pangakong kaunlaran para sa lahat ay napatunayang isa lamang mito. Ilang halimbawa ang
magpapatunay sa kahungkagan ng mga pangakong napako ng globalisasyon: kailangan pa rin ng
visa sa pamamasyal sa maraming bansa; lumalaganap ang karahasan at/o rasismo laban sa mga
migranteng manggagawa nasa First World, mula sa Third World; sa halos bawat bansa, maunlad
man o mahirap, lalong lumalawak ang agwat ng mayayaman at mahihirap; mas malaking
porsyento ng mga umiiral na trabaho ang kontraktwal at/o baratilyo ang pasweldo; tumitindi
ang karerang pabaratan ng sahod o race to the bottom ng mga bansa upang maakit ang mga
korporasyong transnasyunal na mas mabilis pa sa kisapmatang nakapaglilipat-lipat ng
operasyon batay sa kung saan pinakamakapipiga ng pinakamalaking tubo; walang habas ang
pagpapatupad ng komodipikasyon ng edukasyon at komodipikasyon mismo ng mga estudyante
at mga manggagawa sa ilalim ng mga iskemang naglalayong mabilis na makapagmanupaktura
ng mga semi-skillled na manggagawa o propesyunal na madaling mapipilit na magtrabaho sa
kondisyong kontraktwal at baratilyong pasahod sapagkat marami rin namang nagsipagtapos ng
kolehiyo ang walang trabaho, lalo pa’t hindi pa nareresolba ang krisis na nagsimula noong 2008
sa mga mauunlad na bansa sa Kanluran.
Teknikalisasyon at Dehumanisasyon sa Ilalim ng K to 12
Sa Pilipinas, patuloy ang paglalako sa mga mito ng globalisasyon sa pamamagitan ng
bulag na pagkopya sa sistemang pang-edukasyon ng nakararaming bansa. Mabilis na ipinasa sa
Kongreso at Senado ang Batas Republika 10533 o batas na nagpapatupad sa sistemang
Kindergarten to 12 Years of Basic Education (K to 12), sa kabila ng kawalan ng malawakan at
demokratikong konsultasyon sa mga apektadong sektor, lalo na sa humigit-kumulang 100,000
propesor, janitor, klerk at iba pang manggagawa sa antas tersyarya. Hindi kataka-takang pitong
petisyon na sa Korte Suprema ang isinampa ng mga grupong gaya ng Suspend K to 12 Coalition,
Alyansa ng Mga Tagapagtanggol ng Wikang Filipino (TANGGOL WIKA), Magdalo Partylist,
Suspend K to 12 Alliance, Koalisyong Makabayan5, National Union of People’s Lawyers (NUPL),
at Parents-Teachers’ Association ng Manila Science High School, upang kwestyunin ang
legalidad at konstitusyonalidad ng K to 12, o kaya’y ng ilang aspekto nito.
Sa halip na pagsagot sa mga argumento ng mga anti-K to 12, tila sirang plaka ang mga
tagapagsalita ng panig na maka-K to 12 sa pag-uulit-ulit ng mga pariralang “regional
integration”; “globalization”; “global competitiveness”; “benchmarking”; “job market”;
“technical-vocational” at iba pa, kasabay ng pagbanggit sa K to 12 ngunit walang inilalaang
espasyo ang Estado para sa debate hinggil sa mga konseptong ito. Hindi kataka-takang bumaha
ng ayudang pinansyal mula sa United States Agency for International Development (USAID),
5
Binubuo ng mga sumusunod na partylist sa Kongreso: Bayan Muna, Anakpawis, Gabriela, Kabataan, at ACT
Teachers.
World Bank, Australian Agency for International Development (AusAID), at iba pang dayuhang
entidad, para sa mabilisang pagpapatupad ng K to 12, sapagkat malinaw ang layunin ng K to 12:
iakma ang sistemang pang-edukasyon ng bansa sa mga pangangailangan ng mga mauunlad na
bansa at pangangailangan ng mga malalaking negosyong lokal at transnasyunal. Mapait na
pildoras ang pilit ipinaiinom sa mga estudyanteng inaalok ng K to 12 na kumuha ng mga kursong
technical-vocational na “in-demand” sa ibang bansa tulad ng Caregiving, Housekeeping,
Household Services, Wellness Massage, Slaughtering Operation, Welding, Food & Beverage
Services, Cookery at iba pa. Bansa ng mga serbidor, alila, alipin, kaipala, ang layunin ng K to 12.
Sa kabila ng pagbaha ng bagong utang na ipinaketeng ayuda para sa K to 12, lantad na
lantad na sa buong bansa ang kawalan ng sapat na kahandaan ng gobyerno sa pagpapatupad
nito – mula sa kulang na pondo at pasilidad, hanggang sa kulang na personnel at materyales na
panturo, sukdulang marami-raming eskwelahan pa rin ang walang kuryente, daan-daan ang sa
ilalim ng puno nagkaklase, walang aklat sa ilang aklatan, isa lamang ang CR para sa isandaang
estudyante, isang guro sa bawat klaseng may 40 hanggang 80 estudyante na bagsak sa
pamantayang global mula sa 1:9 ng Cuba at Sweden (na kapwa mas maunlad sa Pilipinas)
hanggang sa 1:31 ng Timor Leste (na mas anak-dalita pa kay Luzviminda) Pinakamasaklap, ayon
mismo sa Departamento ng Edukasyon, 500,000 estudyanteng magtatapos sa publikong junior
high school ang palilipatin nila sa pribadong senior high school at bibigyan lamang ng
subsidyong 8,750 hanggang 22,500 piso kada taon na kapos na kapos sa matrikula sa mga
paaralang pribado na karaniwa’y 25,000 hanggang 70,000 piso kada taon, bukod pa sa
karagdagang gastusin sa iba pang bayarin, uniporme, teksbuk atbp. Sa gitna ng kaguluhan, ni
hindi naging bahagi ng opisyal na diskurso ng gobyerno ang pagtalakay sa mga pagbabago sa
nilalaman ng kurikulum sa ilalim ng K to 12. Ipinagpatuloy ang imposisyon ng mga kompetensi
sa bawat asignatura na nilikha ng mga “eksperto” na wala namang sapat na koordinasyon at
konsultasyon sa mga guro sa buong bansa. Sa ganitong konteksto, walang habas na pinungusan
ng mga “eksperto” ang General Education Curriculum sa kolehiyo at arbitraryong nagdagdag
naman ng dalawang taon sa antas sekundarya – dalawang taon ng senior high school – sa kabila
ng katotohanan na walang pananaliksik na isinagawa ang magpapatunay na kailangan nga nito.
Sa aktwal, isang pag-aaral na kantitatibo nina Porio at Felipe ang nagbigay-babala laban sa
pagdaragdag ng dalawang taon sa hayskul. Anu’t anuman, sapat na sana sa mga may sentido
komun ang pariralang “if ain’t broke, don’t fix it” (“kung hindi naman sira, ‘wag pakialaman”).
Lumilitaw tuloy na pagwasak nga yata ang layunin ng K to 12: pagwasak sa progresibo at
makabayang edukasyong mag-aambag sa pag-unlad ng bansa at ng mga mamamayan nito.
Manggagawang robotiko at dehumanisado ang imamanupaktura ng K to 12 at isa lamang sa
mga hakbang ng establisimyento sa pagsasakatuparan nito ang pagbura sa Filipino sa kolehiyo.
Talakayin naman natin ngayon kung ano ang dapat nating pagtangkaang isulat. Batid na
nating lahat ang mapait na kolonyal at neokolonyal na karanasan ng sambayanang Pilipino sa
ilalim ng imperyalismong Amerikano ngunit dapat bigyang-diin na may matututuhan din naman
tayo sa mga progresibong Amerikano. Halimbawa, maaari nating gawing inspirasyon ang mga
“muckraker” (“tagakalaykay/tagakalkal ng dumi/basura”). Ayon sa Encyclopædia Britannica, ang
mga muckraker ay tumutukoy sa “group of American writers identified with pre-World War I
reform and exposé literature. The muckrakers provided detailed, accurate journalistic accounts
of the political and economic corruption and social hardships caused by the power of big
business in a rapidly industrializing United States.” Isa sa mga pinakasikat na muckraker si
Upton Sinclair na nagsulat ng “The Jungle.” Dahil sa mga muckraker, ilang batas para sa
kapakanan ng nakararami ang naipasa sa Estados Unidos.
Korapsyon at kahirapan ang paksa ng mga muckraker: mga dumi at baho ng lipunang
nagpapanggap na malinis. Hindi nga ba’t ang dalawang ito’y suliranin pa rin ng ating bansa
ngayon? Pero nasaan ang mga bestseller na akdang tumatalakay sa mga ito? Sa panitikang
Pilipino sa Ingles, nariyan ang “Blighted” ni Frank Chavez, pero sa Filipino, nasaan ang mga
bagong nobelang korapsyon din ang pangunahing tema? May maikling kwentong “Miliminas:
Taong 0069” pero bakit walang nobela? Sa halip na pangunahing paksa, naging paningit na lang
ang pagbanggit sa korapsyon at/o kahirapan, at natutuwa na tayo sa mga akdang “nagsisingit”
gayong kitang-kita binahiran lamang nila ng suliraning panlipunan ang kanilang akda upang
hindi mapagbintangang sell-out. Kailangang muling kalkalin ang mga basura at ipaamoy sa lahat
ang baho, ang sangsang ng mga problemang ito upang masulasok ang madla at mapilitang
kumilos para resolbahin ang mga problemang ito. Sa halip na mga alkalde at mababang opisyal,
dapat ay mga presidente at senador ang kontrabida sa mga susunod na nobela. Sa halip na mga
munting don at donya na nang-aapi ng maliliit na komunidad, dapat mga bangko at
korporasyon na nang-aapi sa buong bayan na ang kontrabida. Maaaring natatakot ang iba sa
atin na walang magbasa kung ang ating akda’y muckraker, tahas na sosyo-politikal tulad ng “El
Filibusterismo” ni Jose Rizal o ng “Mga Ibong Mandaragit” ni Ka Amado V. Hernandez pero hindi
dapat kalimutang ang nobela ni Ka Amado ay lumabas nang serye o isinerye sa isang magasin o
publikasyon, bago pa muling mailathala bilang isang aklat. Ibig sabihin, binabasa ng tao kahit
sosyo-politikal at seryoso. Ang “Daluyong” ni Lazaro Francisco ay isinerye rin.
Marami nang nailathalang erotikang Filipino sa mga nakalipas na taon gaya ng “Laglag
Panty, Laglag Brief” at ng “Talong/Tahong” na kapwa inedit nina Dr. Rolando Tolentino et al.
Pero wala pa yatang maraming akdang erotikang politikal. Pwede nga ba ang progresibong
erotika? Akdang may sex – maraming sex – pero tumatalakay pa rin sa mga nagnanaknak na
kanser sa lipunan? Malaking hamon ito sa mga gustong magsulat ng erotika. Kalibugan at
pagmumulat ng bayan, pwede kayang pag-eksperimentuhan?
Otro mundo es posible o Another world is possible ang motto ng maraming aktibista sa
daigdig. Sa mga mas malikhain at imaginative, baka maaaring isagad na ang pangangarap.
Sumulat ng nobelang malapelikulang-“Metro Manila”, pero sa halip na isang bangko lang ang
nakawan, bakit hindi mala-“In Time” na mga Central Bank na ang nanakawan para mas
maraming pera agad ang maipamigay sa mga mahihirap? Pwede kayang iimagine din natin ang
matagumpay na pag-hack ng mga progresibong hacker sa mga rekord ng mga bangko para
burahin forever ang lahat ng utang ng mga mamamayan at bigyan pa ng libu-libong dolyar ang
lahat? Baka pwede ring iimagine kung ano ang nangyari sa Pilipinas kung nakatakas si Andres
Bonifacio bago pa siya barilin, lalo pa’t marami namang mahuhusay na historical fiction ang
naisulat na gaya ng “Ang Makina ni Mang Turing” ni Dr. Ramon Guillermo, “Kangkong: 1896” ni
Ceres Alabado, at “Ang Aso, Ang Pulgas, Ang Bonsai at Ang Kolorum” ni Jose Rey Munsayac. Sa
mga akdang dayuhan, nariyan ang “The 100-Year Old Man Who Climbed Out The Window and
Disappeared” at “The Girl Who Saved The King of Sweden” ni Jonas Jonasson, at pati na rin ang
klasikong “Cien Años de Soledad” o “One Hundred Years of Solitude” ni Gabriel Garcia Marquez.
Kailangan na lang ng mas maraming twist at pwedeng kaunting twisting o reimagining ng
history para maisulat kung ano sana ang nangyari kung hindi nagtagumpay ang mga traydor sa
kasaysayan ng bansa. Paglaruan o patayin ang mga diktador; gawing bida ang masa; biguin ang
kontrabida; buhayin ang pinatay na bida; pagmultuhan ang mga kontrabida; baguhin ang
realidad sa literatura at mag-ambag din sa pagbago ng realidad sa labas ng literatura. Marami
rin tayong matututuhan sa mga nagsusulat ng fan fiction sa ibang bansa na napakataba talaga
ng imahinasyon sa ganitong aspekto. Kung LGBT naman ang tema, baka pwedeng happy ending
naman gaya sa pelikulang “Noordzee, Texas” o “North Sea Texas” ni Bavo Defurne sa halip na
tipikal na sad ending sa mga Pinoy LGBT films? O kaya’y paksain din ang mga LGBT na
nakikibaka gaya ng ginawa sa pelikulang “Pride” ni Matthew Warchus.
Kung istorya naman ng mga magsasaka, pwedeng ituloy ang “Mga Ibong Mandaragit” ni
Ka Amado V. Hernandez para iimagine kung paano matagumpay na mapapatakbo ng mga
magsasaka ang mga parsela ng lupa sa pamamagitan ng kooperatibisasyon pagkatapos na
mapasakanila ang lupa sa ilalim ng panibago at matagumpay na programa sa lupa. Sa isyung
pangmanggagawa naman, maaaring paksain ang mga matatagumpay na welga. Kung fan kayo
ng magic realism, baka pwedeng magsulat ng nobelang ang pamagat ay “A Luta Continua!”
tungkol sa isang taong tuloy-tuloy na nagrereincarnate para makibahagi sa mga matatagumpay
na pakikibaka sa daigdig gaya sa panahon ng rebelyon nina Spartacus laban sa imperyong
Romano, French Revolution, Russian Revolution, kilusang suffragette sa Europa at Estados
Unidos, Civil Rights Movement sa Estados Unidos, administrasyong Salvador Allende sa Chile,
anti-apartheid sa South Africa, kilusang anti-Marcos sa Pilipinas, welga ng mga minero sa United
Kingdom, gera-sibil sa El Salvador, pananakop ng Amerika sa Vietnam, eleksyon ni Hugo Chavez
sa Venezuela, at iba pa. Oo, isang mala-“The Time Traveler’s Wife” na nobela pero sa halip na
simpleng love story ay gawin nang serye ng mga pakikibaka ng karakter na kumakatawan sa
lahat ng mga aktibista ng bawat henerasyon. Maaari ring basahin ang “Cloud Atlas” ni David
Mitchell, o panoorin ang pelikulang bersyon nito na idinerehe ni Lana Wachowski et al. Narito
pa ang ilang pelikula na maaring paghanguan ng ideya sa pagsulat ng panitikang otro mundo es
posible: “Millions” ni Danny Boyle; “Goodbye Lenin!” ni Wolfgang Becker; “The Good Lie” ni
Philippe Falardeau; “El Laberinto de Pan” o “Pan’s Labyrinth” ni Guillermo del Toro , “V for
Vendetta” ni James McTeigue, “Voces Inocentes” o “Innocent Voices” ni Luis Mandoki, “Selma”
ni Ava DuVernay, “The Butler” ni Lee Daniels, “The Help” ni Tate Taylor, “The Book Thief” ni
Brian Percival, “Bread and Roses” ni Ken Loach, “Imagining Argentina” ni Christopher Hampton,
at “En Kongelig Affære” o “A Royal Affair” ni Nikolaj Arcel.
Nasimulan ko na rin ang pagsasalin ng “1984” ni George Orwell noong estudyante ako sa
kolehiyo ngunit hindi ko pa rin iyon natatapos. Wala pang salin sa Filipino ang “City of Thieves”
ni David Benioff, “The Hobbit” ni J.R.R. Tolkien, “The White Tiger” ni Aravind Adiga, “A Case of
Exploding Mangoes” ni Mohammed Hanif, “Il cimitero di Praga” o “The Prague Cemetery” ni
Umberto Eco, “Ensaio sobre a Lucidez” o “Seeing” ni Jose Saramago, “Animal Farm” ni George
Orwell, “Los hijos de los días” o “Children of the Days: A Calendar of Human History” ni Eduardo
Galeano, “The Book of Virtues: A Treasury of Great Moral Stories” na inedit ni William J.
Bennett, “How the Soldier Repairs the Gramophone” ni Sasa Stanisicat, “Ein weites Feld” o “Too
Far Afield” ni Günter Grass, “La fiesta del chivo” o “Feast of the Goat” ni Mario Vargas Llosa,
“People of the Book” ni Geraldine Brooks, “The Languages of Pao” ni Jack Vance, at napakarami
pang ibang akdang luma at bago na makabuluhan at masining ang pagkakasulat. May mga salin
na ng akda ng mga Latino Amerikanong gaya nina Pablo Neruda at Ernesto Cardenal ngunit
pana-panahong maaari namang muling magsalin at tiyak na may mga akda pa rin naman silang
hindi pa naisasalin.
Hamon din sa ating lahat ang pag-imbento ng mga bagong porma ng panitikan,
pagbuhay sa mga lumang porma gaya ng dagli (tulad ng ginawa ni Dr. Rolando Tolentino sa
“Sakit ng Kalingkingan: 100 Dagli sa Edad ng Krisis”) o kaya’y adapsyon ng pormang popular sa
ibang bansa (tulad ng ginawa ni Dr. Rhod Nuncio sa “Lihim ng Ultramar”). Kaugnay ng adapsyon
ng porma, maaaring sipatin ang pormang ginamit ni Eduardo Galeano sa kanyang mga akda
tulad ng “Venas abiertas de America Latina” o “Open Veins of Latin America”: masining at mala-
poetikong lenggwahe sa akdang tuluyan/pasalaysay na karaniwa’y historikal pa nga. Maaari ring
balikan ang “Walking With The Comrades” ni Arundhati Roy para sa estilo ng malikhaing
pagsasalaysay ng aktwal na karanasan na hinabi sa pangkalahatang sitwasyong politikal ng
kanyang bansa at panahon. Sa mga mahilig naman sa comics at/o estilong mala-graphic novel,
maaaring balikan ang mga akdang gaya ng “Marx for Beginners” ni Rius at “Socialism for
Beginners” ni Anna Pacuska na kapwa nakatutuwang basahin kahit na mabibigat na paksang
politikal ang tinatalakay. Tiyak na maaaring maging inspirasyon ang mga gayong akda sa pagbuo
natin ng sariling panitikan. Hinggil naman sa pag-iimbento ng mga bagong porma, maaaring
pag-eksperimentuhan ang pagsusulat sa WattPad ngunit dapat tiyakin na sa pagpasok natin
doon ay maiaangat nating unti-unti ang lebel ng diskurso roon mula sa mga palasak na paksang
pampag-ibig tungo sa mga suliraning panlipunan na dapat lutasin, sa halip na malunod sa
namamayaning diskurso roon.
Ayon kay Paulo Freire sa aklat na “Pedagogy of the Oppressed,” ang praxis ay “reflection
and action directed at the structures to be transformed.” Samakatwid baga’y teorya at praktika
para sa pagbabagong panlipunan. Bagamat sa pedagohiya aktwal na inilapat ni Freire ang
praxis, maaari rin nating gamitin ang konseptong ito sa panitikan. Kahit sanlibong palihan o
workshop sa pagsulat ang ating salihan, hindi tayo magiging magaling at mapagmulat na
manunulat kung hindi tayo lalahok sa mga pakikibaka ng mga ordinaryong mamamayan. Hindi
lamang rali, forum, petisyon, meeting, asembliya, at iba pa ang tinutukoy na pakikibaka rito,
kundi ang pang-araw-araw mismong pakikipagtunggali ng mga ordinaryong tao sa
napakaraming suliraning dapat resolbahin. Samakatwid baga’y pakikipamuhay, pakikipagkaisa,
pakikipagkapit-bisig, pakikisalamuha…Katunayan, marami sa ating mga magagaling na
manunulat mula kina Jose Rizal, Marcelo H. Del Pilar at Amado V. Hernandez, hanggang kina
Bienvenido Lumbera, Ramon Guillermo, at Rolando Tolentino ay pawang aktibo sa iba’t ibang
kilusan para sa pagbabagong panlipunan. Ipagpatuloy natin ang ganitong dakilang tradisyon! Sa
ganitong diwa, nais kong iwan sa lahat ang pinakamahalagang hamon: “Mga manunulat ng
bayan, magkaisa, lumahok sa mga pakikibaka ng masa!”
###
Agosto 8, 2015
Maynila