ŞİİR VE İNŞÂ1
Ziya PAŞA
(…)
Şi’rin ta’rîf-i umûmîsi kelâm-ı mevzûndur,
ya’nî iki satır sözün her birindeki sükûn ve harekâtın
müsâvî olmasından ibâredir. Hattâ kâfiye usulü milel-i
müteahhire beyninde hâdis olmuşdur. Eski Yunânîler
yalnız vezne riâyetle kâfiye iltizâm etmezler idi. Şi’r
her kavimde tabî’îdir; rûy-ı arza ne kadar milel ve
akvâm gelmiş ise cümlesinin kendilerine mahsus
şi’rleri var idi. Osmânlıların şi’ri acaba nedir? Necâtî ve
Bâkî ve Nef’î divânlarında gördüğümüz bahr-ı remel ve
hezecden mahbûn ve muhbis kasâyid ve gazeliyyât ve
kıt’atât ve mesneviyyât mıdır, yoksa Hâce ve Itrî gibi
mûsikîşinâsânın rapt-ı makâmât eyledikleri Nedîm ve
Vâsıf şarkıları mıdır? Hâyır bunların hiçbirisi Osmânlı
şiiri değildir; zirâ görülür ki bu nazmlarda Osmânlı
şâ’irleri şu’arâ-yı İran’a ve şu’arâ-yı İran dahi Araplara
taklîd ile melez bir şey yapılmışdır. Ve bu taklîd yalnız
üslûb-ı nazmda değil belki efkâr ve meânîye bile sirâyet
edip bizim şu’arâ-yı eslâf, edâ-yı nazm u ifâdede ve
hayâlât ve meânîde Arap ve Acem’e mümkün mertebe
taklide sa’y etmeyi ma’ârifden addetmişler ve acaba
bizim mensûb olduğumuz milletin bir lisânı ve şi’ri var
mıdır ve bunu ıslâh kâbil midir, aslâ burasını mülâhaza
etmemişlerdir.
İnşâ yolunda da hâl tamâmıyla böyle olmuşdur.
Münşeât-ı Ferîdûn ve âsâr-ı Veysî ve Nergisî ve sâir
münşeât-ı mu’tebere ele alınsa, içlerinde üçde bir
Türkçe kelime bulunmaz. (…)
Vâkı’a şi’r ü inşânın bu hâle girmesi bu asrın
yapması değildir. Acemler kabul-i İslâmiyet’den sonra
ulûm-ı şer’iyyeyi tahsîl içün lisân-ı Arab’ın tahsiline
düştükleri sırada kendi lisanlarının şi’r ve inşâsını dahi
ona taklîd ettikleri gibi biz de bidâyet-i te’essüs-i
Devlet-i ‘Aliyye’de İrân ulemâsını celbe muhtaç
olduğumuzdan onların terbiyyesi üzere kendi
lisânımızı bırakıp Acem şivesine taklîd hatâsına
düşmüşüzdür ve ulemâ-yı Rûm’un bu husûsda etdikleri
ihmâl ve kusûr affolunmaz bir hatâdır. Zirâ benî âdem
arasında medâr-ı teâtî-i efkâr lisandır. Bir milletin lisânı
kavâid-i mazbuta altında olmayıp her eline kalem alan
kimsenin keyfine mutâbaat eder ve hâl-i tabî’îsinden
çıkarsa o millet beyninde vâsıta-i muâmelât bozulmuş
demek olur. El-yevm resmen i’lân olunan fermânlar ve
emîrnâmeler ahâd-ı nâs huzurunda okuduldukda bir şey
istifâde ediliyor mu? Ya bu muharrerât yalnız kitâbetde
melekesi olanlara mı mahsûsdur, yoksa avâm-ı nâs
devletin emrini anlamak için midir? (…)
Ta’accübe şâyan değil midir ki bizde yazı
bilmek başka, kâtib olmak başkadır (…)
Vah bize, yazık bize! Bu hâle göre bizim
milletde tabîî hâl üzere ne şi’r ve ne de inşâ yok mu
1
Ziya Paşa, “Şi’r ve İnşâ”, Hürriyet, Nr. 11, 20 Cemâziye’l-Evvel 1285 / 7 Eylül 1868, Londra; Ziya Paşa, “Şi’r
ve İnşâ”, Sürgünde Muhalefet: Namık Kemal’in Hürriyet Gazetesi (1868-1869): Eksiksiz Tüm Koleksiyon,
1.bs., Vakıf Bank Kültür Yayınları, İstanbul, 2018, C. 1, ss. 50-53.
(…)
Şiirin genel tanımı vezinli sözdür, yani iki satır
sözün her birindeki sâkin (ünsüz) ve harekeli (ünlü)
harflerin eşit olmasından ibarettir. Hatta kafiye yöntemi
daha sonraki milletler arasında sonradan ortaya
çıkmıştır. Eski Yunanlılar yalnız vezne uymakla
kafiyeye gerek duymazlardı. Şiir her kavimde tabiidir;
yeryüzüne ne kadar millet ve kavim gelmişse, hepsinin
kendilerine mahsus şiirleri vardı. Osmanlıların şiiri
acaba nedir? Necâtî, Bâkî ve Nef'î divânlarında
gördüğümüz remel ve hezec bahrinden mahbûn ve
muhbis kasideler, gazeller, kıtalar ve mesneviler midir,
yoksa Hoca ve Itri gibi musikişinasların besteledikleri
Nedîm ve Vâsıf şarkıları mıdır? Hayır, bunların hiçbiri
Osmanlı şiiri değildir; çünkü görülür ki, bu nazımlarda
Osmanlı şairleri İran şairlerini ve İranlılar da Arapları
taklit ile melez bir şey yapılmıştır. Ve bu taklit yalnız
nazım üsl3ubunda değil belki düşüncelere ve anlamlara
bile tesir edip bizim eski şairlerimiz nazım ve ifadenin
edasında, hayaller ve anlamda Arap ve Acem’e
mümkün mertebe taklide çalışmayı bilgi ve kültürden
saymışlar ve acaba bizim bağlı olduğumuz milletin bir
dili ve şiiri var mıdır ve bunu düzeltme mümkün
müdür, asla burasını düşünmemişlerdir.
Nesir yolunda da hal bütünüyle böyle olmuştur. 1
Ferîdûn'un Münşeât'ı, Veysî ve Nergisî'nin eserleri ve
başka beğenilmiş nesirler ele alınsa, içlerinde üçte bir
Türkçe kelime bulunmaz. (…)
Gerçi şiir ve nesrin bu hale girmesi bu devrin
yapması değildir. Acemler İslamiyet’i kabulden sonra
şeriat ilmini öğrenmek için Arap dilini öğrenmeye
düştükleri sırada kendi dillerinin şiir ve nesrinde dahi
onu taklit ettikleri gibi, biz de Osmanlı Devleti'nin
kuruluşunun ilk zamanlarında İran bilginlerini
getirmeye muhtaç olduğumuzdan, onların eğitimi üzere
kendi dilimizi bırakıp Acem şivesini taklit yanlışlığına
düşmüşüzdür ve Anadolu ülkesi bilginlerinin bu
konudaki ihmal ve kusuru bağışlanmaz bir yanlıştır.
Çünkü insanoğlu arasında düşünce alışverişinin
vasıtası dildir. Bir milletin dili yazılmış kurallar altında
olmayıp da her eline kalem alan kimsenin keyfine uyar
ve tabii halinden çıkarsa, o millet arasında karşılıklı iş
vasıtası bozulmuş demek olur. Bugün resmen ilan
olunan fermanlar ve emir-nameler halk önünde
okutulduktan onlardan bir fayda sağlanabiliyor mu? Ya
bu yalnız yazıda alışkanlığı olanlara mı mahsustur,
yoksa okumamış halk tabakası, devletin emrini
anlamak için midir? (…)
Garip değil midir ki bizde yazı bilmek başka,
katip olmak başkadır (…)
Vah bize! Yazık bize! Bu hale göre bizim
millette tabii hal üzere ne şiir ve ne de nesir var demek
demek olur? Hâyır, bizim tabî’î olan şi’r ve inşâmız
taşra ahalileri ile İstanbul ahalisinin avâmı beyninde
hâlâ durmakdadır. Bizim şi’rimiz hani şâ’irlerin nâ-
mevzûn diye beğenmedikleri âvâm şarkıları ve
taşralarda ve çöğür şairleri arasında deyiş ve üçleme ve
kayabaşı ta’bîr olunan nazmlardır. Ve bizim tabî’î
inşâmız mütercim-i Kâmûs’un ve mu’ahharan Muhbir
gazetesinin ittihâz etdiği şîve-i kitâbetdir. Vâkı’a bu
nazm ve bu kitâbet matlûb olunan derecede beliğ ve
tumturaklı görünmez ise de, ümmet-i Osmâniyye
ilerlediği sırada bunlara rağbet edilmediğinden,
oldukları hâlde kalmışlar, büyüyememişlerdir. Hele bir
kere rağbet o cihete dönsün, az vakitde ne şâ’irler ne
kâtibler yetişir ki akıllara hayret verir.
Velhâsıl şi’r-i tabî’î odur ki, şâ’ir cüz’î bir
mülâhaza üzerine kalemi eline alıp irticalen kırk elli
beyit nazmedebilmeli. Kitâbet-i milliye odur ki, eli
kalem tutan zihnindeki murâdını iyi kötü kâğıt üzerine
koymalı.
olur. Hayır bizim tabii olan şiir ve nesrimiz taşra
halkıyla İstanbul ahalisinin okumamış kısmı arasında
hala durmaktadır. Bizim şiirimiz, hani şairlerin vezinsiz
diye beğenmedikleri halk şarkıları ve taşrada çöğür
(saz) şairleri arasında deyiş, üçleme ve kayabaşı denen
nazımlardır. Ve bizim tabii nesrimiz, Kamus
çevirmeninin (Mütercim Asım Efendi'nin) ve sonradan
Muhbir gazetesinin kullandığı yazı şivesidir. Gerçi, bu
nazım ve bu yazı istenen derecede sanatlı ve gösterişli
değilse de Osmanlı halkı ilerlediği sırada bunlara rağbet
edilmediğinden, oldukları halde kalmışlar,
gelişememişlerdir. Hele bir kere rağbet o yöne dönsün,
az vakit içinde ne şairler ne yazarlar yetişir ki, akıllara
hayret verir.
Velhasıl tabii şiir odur ki şair az bir düşünce
üzerine kalemi eline alıp doğaçlama kırk elli beyit
yazabilmeli. Millî yazma odur ki eli kalem tutan
zihnindeki muradını iyi kötü kağıt üzerine koymalı.

Kelimeler:

Akvâm : Kavimler.
Beyninde : Arasında.
Hâce : XVII. Yüzyıl müzik üstatlarından biri.
Itrî : XVII-XVIII. Yüzyıl müzik üstatlarından biri.
2
Mevzûn : Vezinli, ölçülü.
Milel : Milletler.
Müte’ahhire : Sonraki.
Rûy-ı arz : Yeryüzü, dünya.
Şu’ârâ : Şairler.
Ulûm : İlimler, bilimler.
Vâkıa : Gerçi.

SORULAR

1-Makalenin giriş, gelişme ve sonuç bölümlerinde neler üzerinde duruluyor?

2-Ziya Paşa şiiri nasıl tanımlıyor? Bugün bu tanımlama yeterli sayılabilir mi? Niçin?
3-Divan şiirini ve nesrini niçin Türklerin asıl şiiri ve nesri kabul etmiyor?
4-Beğenmediği şiir ve nesrin o duruma gelişine sebep olarak neleri ve kimleri gösteriyor?
5-Asıl Türk şiiri ve nesrine neler örnek gösteriliyor? Bunların beğenilmesine sebep nedir?
6-Ziya Paşa’ya göre, nesrin anlaşılmaz oluşunun ortaya koyduğu sorunlar nelerdir? Bunlarla
Şinâsî’nin Tercümân-ı Ahvâl Mukaddimesi’nde ileri sürdüğü düşünceler arasında benzerlik var mıdır?
Niçin?
7-“Bizde yazı bilmek başka, katip olmak yine başkadır” cümlesiyle ne anlatılmak isteniyor?
8-Makalede açıklamada verilen örnekler dışında, yazıldığı dönemin dil ve anlatım özelliklerini
belirten kelime ve sözler bulunuz; bugün nasıl söylendiklerini belirtiniz.
9-Okuduğunuz parçadaki dil ve anlatım özelliklerini Divan edebiyatı nesriyle karşılaştırınız.
Feridûn, Veysî, Nergisî’nin kimler olduğunu araştırınız.
3
4