ુ

જરાત ની ા િતક
ૃ ૂ તર રચના *
વી.એન. ુ લકણ
સી. ૂ તરશા ી
ઇજનેર સંસોધન સં થા, ુ
.બાં.ખા., જરાત રા ય

1. તાવના:-
આ યમાન ૃ વી ની સપાટ લાખો વષ ુ
ધી ચાલેલી િવિવધ ૂ તર ય
યાઓ ુ ં પ રણામ છે . ા ૃિતક ૂ તર રચના ઘણા બધા ખંડ ય પ રબળો ની યા

.in
અને તેમના ારા ઊભી થતી અસરો વડ િનયંિ ત થાય છે . બધા જ કાર ના ફરફારો
ૃ વી ના ઉ પિ કાળથી એટલે ક લગભગ ૪૫૦ કરોડ વષથી સતત ચાલી ર ા છે .

at
લગભગ ૧૦ કરોડ વષ પહલાં ભારત, ઓ લયા, દ ણ અમે રકા, એ ટાક ટકા,
દ ણ આ કા અને માડાગા કર ભેગા હતા અને ગો ડવાના ખંડ તર ક ણીતા હતા

ar
ાણી અને વન પિત અવશેષ ના આધાર થાિપત થયેલ છે . તે સમયે, સ ુ નો એક
ફાંટો રાજ થાન અને ક છ થી શ થઇ નમદા ખીણ ુ ફલાયેલા હતો,
ધી ના અવશેષો
uj
સૌરા , અમદાવાદ જ લો ક છ ના રણ વ ચે ૧૩૦ ચો. ક.મી. માં ફલાયેલા ‘નળ’
સરોવર પે જોઇ શકાય છે .
ug
ુ
જરાત રા ય ૧,૮૭,૦૯૧ ચો. ક.મી. માં ફલાયે ું છે , ક પિ મમાં અરબી સ ુ
અને ઉ ર માં ક છ અને રાજ થાન ના રણ થી ઘેરાયે ું છે , ૂ અને
યાર ઉ ર- વ ૂ
વમાં
ar

તેની સીમા અરવ લી ની ગ રમાળા ઓ અને િવ યન ની ટકર ઓ ારા કત થાય છે .

દ ૂ અને પિ મ ઘાટ, દાદરા નગર હવેલી
ણ છે ડ સાત ડા ુ િવ તરલ છે .
ધી
.m

ૂ તર રચના ૂ-ભાગની લા ણકતા ને િનયંિ ત કર છે અને ુ

જરાત ને ૂ ૃઠ
રચના ની ટ એ નીચે દશાવેલ ણ ભૌગો લક એકમો માં િવભા જત કર છે .
(અ) તળ ુ
જરાત
w

(બ) ીપક પીય ુ

જરાત (સૌરા ) અને
w

(ક) ક છ
w

* િસચાઇ, મા અને મ. િવભાગ, ુ

જરાત રા ય ારા કાિશત ‘નવ િનમાણ’ ક- ૂલાઇ-ડ સે બર-૧૯૮૫,
વો ુ ૨૬ નં ૨ માં
મ ૂ
ળ ે માં કાિશત થયેલ લેખનો ુ
જરાતી ુ દ
ભાષામાં ભાવા વા

1
 2. તળ ુ
જરાત :
તળ ુ
જરાત દ ણે ઉમરગામ (મહારા બૉડર) થી શ કર ને ઉ ર માઉ ટ
આ ુ (રાજ થાન) ુ
ધી અને ૂ
વમાં જગલોથી
ં આ છા દત ગ રમાળાઓથી શ કર
પિ મમાં અરબી સ ુ , ખંભાત નો અખાત, સૌરા અને રણ ુ િવ તરલ છે .
ધી

.in
ૂ ૃ ઠ રચના:

at
ૂ ૃ ઠ રચના ની ટ એ તળ ુ
જરાતમાં ૮૩,૫૨૮ ચો. ક.મી. માં ફલાયેલ
િવશાળ કાંપ ના મેદાન નો અને ૂ
વના પવતીય િવ તાર નો સમાવેશ થાય છે . આ કાંપ ું
મેદાન ુ ય વે િસ ,ુ સાબરમતી, મહ , નમદા અને તાપી વી નદ ઓ ારા બનેલ છે .

ar
ુ
રાતન કાળમાં િસ ુ નદ ુ ં પાણી પહલાં ખંભાત ના અખાત માં અને પછ ક છ ના
રણમાં ઠલવા ુ હ .ું એક સમયે સર વતી (કામના) અને સતલજ નદ ઓ પણ િસ ુ થી

uj
અલગ ર તે સ ુ તરફ વહ ક છ ના રણ ને મળતી હતી. આ કાંપ ુ ં મેદાન ઉ ર તરફ
૪૦૦ ક.મી. ુ લંબાયે ું છે
ધી નો છે ડો ક છ અને રાજ થાન ના રણ ુ
ધી ય છે ; ઉ ર
ug
માં તેની પહોળાઈ વધીને ૧૨૦ ક.મી. થવા ય છે અને ધીમે ધીમે તેની ચાઇ સ ુ
સપાટ થી વધતી ય છે . ખંભાત પાસે કાંપ ની ડાઈ સૌથી વ ુ છે ; તેલના ુ વાઓ ારા
થાિપત થયેલ છે ક કલે ર પાસે કાંપ ની ડાઈ ૧૦૦ મી., ખંભાત પાસે ૭૦૦ મી.
અને કલોલ પાસે ૪૦૦ મીટર છે . કાંપ નીચે ુ ં ત ળ ુ ં (બેઝમે ટ) મ ય ુ
ar

જરાતમાં ટશર
ખડકો ુ ં અને દ ણ ુ
જરાતમાં ડ ન પ ખડકો(કાળમ ઢ ખડકો) ુ ં બને ું છે ક કમ
ખાતે ૧૭૯૨ મી. ડાઇએ, ખંભાત ખાતે ૨૦૪૦ મી. ડાઇએ અને સાણંદ ખાતે ૩૦૪૦ મી.
.m

ડાઇએ આવે ું છે યાર મહસાણા જ લાના કલોલ િવ તારમાં ૩૦૨૯ મી. ુ ી કાંપ
ધ
નીચે ુ ં ત ળ ુ ં (બેઝમે ટ) મળે લ નથી.
w

અરવ લીની પવતમાળા આ ુ પાસે ુ

જરાતમાં વેશે છે અને રા યના ઉ ર
ૂ ય અને
વ ૂ ય ભાગમાં વાંક
વ ંકૂ થઇ િશવરાજ રુ ુ િવ તર િવ યની ટકર ઓને
ધી
w

મળે છે . અરવ લી પવતમાળા ની ઉ પિ ૃ વી ના પોપડાના ઉ વગમનથી થયેલ

હોવાથી તે એક ‘ ૂ સંચલન પવત” છે . આ પવતમાળા ઉ ઢોળાવ ધરાવે છે અને તેની
ુ ય વે વાટઝાઇટ, ફ લાઇટ,
w

ઉપર ના ભાગમાં સપાટ દશ જોવા મળતો નથી. તેઓ

શી ટ, ક કનીસ, ૅનાઇટ વગેર ખડકો ના બનેલા છે . આ ગ રમાળા ઓ ગેડ કરણથી થયેલ
ુ
મહા ગેડ ને અ સર છે . પાલન રુ-દાંતા-ઇડર િવ તારમાં અરવ લી હારમાળા લાંબી અને

2
 સાંકડ ટકર ઓના પે ૂ
ટક વ પમાં જોવા મળે છે . મહસાણા માં આ ટકર ઓ તારં ગા
ટકર ઓ તર ક ઓળખાય છે ; ક ના એક િશખર પર ુંદર ન મં દરો આવેલા છે .
િવ યની પવતમાળા છોટાઉદ રુ થી ૂ
વમાં વ ુ ચાઇ ધરાવે છે . લૉરાઇટ
વી અગ ય ની કમતી ખનીજ ા ત થવાને લીધે છોટાઉદ રુ પાસે ુ ં બા ુ ગ
ં ર

.in
તા તરમાં કાશ માં આ ું છે . લૉરાઇટ નો ઉપયોગ ટ લ ઉ ોગમાં લ સ તર ક,
ઑ ટ કલ ઇ ડ ઝ માં, એિસડ ઇ ડ ઝ માં, અને એટોમીક લા ટમાં પણ થાય છે .
ૂ ની અને િવ યન ની ગ રમાળા નમદા નદ ના ભ ય
સાત ડા વાહ થી ટ પડ છે .

at
ૂ પવત ના છે ક પિ મ છે વાડ ના નહોર
સાત ડા વા, રાજપીપળા ના ુગ
ં રો, નમદા
નદ ના દ ણે અને નમદા અને તાપી ના જળિવભજકો વ ચે આવેલાં છે . આ બ ે ુ ગ
ં રો

ar
‘રલી ટ’ કાર ના પ રધોવાણો ને કારણે બનેલાં ુ ગ
ં રો છે સાચા અથમાં ુ ગ
ં રો નથી
પરં ુ તે ભારતીય ીપક પ ના ૂ
રાણકાળના ઉ ચ દશ નો જ એક “ટોર” વો ભાગ છે

uj
ક કાળચ ના ખવાણની અસર માંથી બચી ગયેલ છે . આ પવતો ુ ય વે વાટઝાઇટ
અને પ (કાળમ ઢ) ખડકો ના બનેલાં છે .
પંચમહાલ જ લા નાં િશવરાજ રુ ના પવતો ખનીજો થી ભર રૂ છે . ખાસ કર ને
ug
મ ગેનીઝ ખનીજ થી. પાવાગઢ આ દશ નો નજર ખચતો પવત છે ક દ રયાઇ
સપાટ થી લગભગ ૮૨૩ મી. ુ
ધીની ચાઇ ધરાવે છે . ૂ તરશા ની ટ એ આ પવત
ૂબ જ રસ દ છે . કારણ ક તે મે મેટ ક ડ ફરન યેશન ને કારણે એિસડ ક થી બેઝીક ુ
ધી
ar

ના તમામ ખડકો નો બનેલો છે કાળમ ઢ ખડકો ના દશ માં અસામા ય ર તે જોવા મળે

છે . ફનાઇ માતા એ ુ દા ુ દા કાર ના કાળમ ઢ ખડકો ધરાવતી આ દશ ની એક અ ય
.m

ટકર છે .
તાપી નદ ને સ સરવી આવેલી સહયા ી અને પિ મ ઘાટ ની ટકર ઓ પણ
“રલી ટ” કાર ની છે . ુ
જરાતમાં આવેલી સહયા ી ગ રમાળા માં સૌથી વધાર વરસાદ
w

પડ છે અને તેથી તેના પિ મ ઢોળાવ થી ઘણી નદ ઓ ઉદભવે છે અને તેના જગલો

ં
ભયાનક ઘટાદાર અને ર ળયામણા છે . સામા ય ર તે પગિથયાં વો આકાર ધરાવતા પ
w

(કાળમ ઢ) ખડકો ના પવતો નમદા અને તાપી ના આ ખીણ દશમાં જોવા મળતાં નથી.
પરં ુ આ પવતો ના કાળમ ઢ ખડકો ને ઘણા બધા ડાઇક ખડકો એ ચીરતાં તેનો આકાર
w

ૂ
વર ની પીઠ વો દખાય છે .

3
 ે ):-
પ રવાહ ( નજ

તટ દશ ની નદ ઓ ઉ ર ૂ ય અને
વ ૂવના ઉ ચ દશમાંથી ઉદભવે છે
અને દ ણ-પિ મ અને પિ મ દશામાં વહ ને ાં તો અરબી સ ુ , ખંભાત ના અખાત

.in
ક ક છ ના રણમાં સમાઇ ય છે .
ઉ ર ની બનાસ નદ રાજ થાન ની િશરોહ ટકર ઓમાંથી ઉદભવે છે અને
દ ણ-પિ મમાં વહ ને ક છ ના રણમાં સમાય છે . આ નદ ની ુ ય શાખા સી ુ તેને

at
ડ સા માં મળે છે . આ નદ ના વાહ ને રોક ને દાંતીવાડા પાસે બંધ બનાવવામાં આ યો
છે . પિવ સર વતી નદ િસ ધ રુ અને પાટણ પાસેથી પસાર થઇને રણમાં સમાય છે .

ar
ઉદ રુ ની ટકર ઓમાંથી ઉદભવતી અને દ ણ તરફ વહતી અને ખંભાત ના અખાત માં
મળતી સાબરમતી નદ ની અ ય શાખા ઓ ખાર , મે ો, હાથમતી, હરણાવ, માઝમ અને
વા ક છે . સાબરમતી બંધ ુ ં બાંધકામ હાલમાં શ કરવામાં આવેલ છે , યાર ક મે ો અને
હાથમતી નદ પર બંધ ના કામકાજ
દશ ના માળવા ના ઉ ચ
ણ

uj
ૂ થયેલ છે . ખેડા જ લા નો
દશમાંથી ઉદભવતી મહ નદ
ૂ કનારો મ ય
વ
ારા બનેલો છે અને મહ નદ
ug
ખંભાત ના અખાત ને મળે છે . શેઢ અને પાનમ તેની ુ ય શાખા ઓ છે . મહ અને પાનમ
નદ પર બંધ ના કામો ગિત માં છે . ઢાઢર નદ અખાત ના દ ણ છે વાડ મળે છે . મ ય
દશ ની ગ રમાળા માંથી ઉદભવતી નમદા અને તાપી પિ મ દશામાં વહ ને ખંભાત ના
ar

અખાત ને મળે છે . તેમના ુ

વાહો ફાટખીણો ને અ સર છે તેના અસામા ય સીધા વાહ
ને કારણે જોઇ શકાય છે . નમદા નદ સામા ય જન સ હૂ માટ એક વરદાન પ નદ છે .
ના વાહ ને પાણી ની વહચણી ના િવવાદ ને કારણે હ ુ નાથી શકાયો નથી. ઉકાઇ
ધી
.m

બંધ થી રચ ું જળાશય હવે સં ણ

ૂ ભરાય છે પરં ુ તેની પર દરવા બેસાડવા ુ ં કામ
બાક છે . ઓરસંગ, કરજણ વગેર નમદા નદ ની શાખા છે . નમદા, મહ અને સાબરમતી
નદ ારા તેનાં કાંઠા ના નીચવાસ ના ૂ
બ ડ ુ ધોવાતા
ધી દશો ને તળપદ ભાષામાં
w

કોતરો કહ છે .
તાપી ની દ ણે પિ મ તરફ વહતી ૂ ,
ણા બકા, પાર, કોલક, દમણ ગંગા
w

વગેર નદ ઓ આવેલી છે . ઓ નો ઉદભવ સહયા ી ની ગ રમાળા (પિ મ ઘાટ) માંથી

થાય છે અને આ બધી નદ ઓ અરબી સ ુ માં મળે છે . દમણ ગંગા નદ પર વાપી ન ક
w

વીયર ૂ
ણતા ની આર છે . તેનાં ારા સં ાહલી જળ રાિશ આ ુ બા ુ ના ઔ ો ગક િવ તાર
ને ઉપયોગી થાય છે .

4
 વરસાદ:-

રા ય ના ુ ય તળ દશ ના દ ણ ભાગમાં એટલે ક ૂ
રત અને વલસાડ
જ લામાં વાિષક સરરાશ વરસાદ ૧૫૨૫ થી ૧૭૮૦ મી.મી. વો યાર ક ડાંગ જ લા માં

.in
૨૫૫૦ મી.મી. વો વરસે છે .
વડોદરા, ભ ચ અને પંચમહાલ જ લા માં સરરાશ વરસાદ ું માણ ૭૬૦ થી
૧૫૨૫ મી.મી. ું છે યાર ક અમદાવાદ, મહસાણા અને સાબરકાંઠા જ લા માં વાિષક

at
સરરાશ વરસાદ ું માણ ૫૧૦ થી ૭૬૦ મી.મી. ુ ં છે .

3. ુ
જરાત ંુ ીપક પ:-

ar
સૌરા ( ુ ના જમાના માં કા ઠયાવાડ તર ક ઓળખા )ું ુ
જરાત ુ ં ીપક પ છે
ની ણે બા ુ એ પાણી આવે ું છે . તેની ઉ ર ક છ નો અખાત અને કટલાક ભાગ માં
ક છ ુ ં ના ુ ં રણ, પિ મ અને દ
અખાત આવેલાં છે યાર ક ૂ માં
વ ુ
uj
ણ માં અરબી સ ુ અને દ
જરાત નો કાંપાંળ
ણ ૂ માં ખંભાત નો
વ
દશ આવેલો છે . સૌરા ના આ
ug
િવ તાર નો ઘેરાવો લગભગ ૫૯૩૬૦ ચો. ક.મી. છે .

ૂ ૃ ઠ રચના:
ar

સૌરા નો દશ લા ણક ૂ ૃ ઠ રચના ધરાવે છે . અહ ની “કોન” અને “ ટર”

ુ )
( વાળા ખી કાર ની ઘણી બધી ટકર ઓ આ દશ ના ૂ તર ય લા ણકતા ની
.m

ૂ
ચક છે . મે મેટ ક ડ ફરન યેશન ને કારણે એક જ કાર નાં લાવા માંથી બનેલાં ુ દા ુ દા
કાર ના ખડકો ૂ તર ય ટ એ ઘણા જ રસ દ છે . મ ય નો ઉ ચ દશ અને ગરનાર
પવત તેનો ુ ય ભાગ છે . એ ું માનવા માં આવે છે ક પાછળ થી ઉદભવેલા ઝીવ ને
w

કારણે આ દશ ના લાવા ના તરો (બેસા ટ ક લોઝ) ુંમટ આકાર ના થયેલા છે . આ

ુંમટ આકાર ના ખડક તરો નો મ ય ભાગ ઘસારો પામતાં તેની નીચે આવેલાં ‘ડોલેરાઇટ’
w

અને ‘મોનઝોનાઇટ”ના ખડક તરો યમાન થાય છે . આ દશ માં ુ ુ ગોરખ નાથ ું

િશખર સૌથી ુ છે . ની ચાઇ દ રયાઇ સપાટ થી લગભગ ૧૧૭ મી. વી છે .
w

દ ા ેય અને બા આ દશ ના અ ય િશખરો છે . આ દશ ની દ ણ અને પિ મ માં

આવેલી ટકર ઓ ચી છે . યાર ઉ ર અને ૂ માં આવેલી ટકર ઓ નીચી છે . આ
વ
બધી ટકર ઓની ગ રમાળા લગભગ ૧૬૬ ચો. ક.મી. માં પથરાયેલી છે . સૌરા ની મોટા

5
 ભાગ ની નદ ઓ તેના ટબલ વાં મ ય ભાગમાં થી ઉદભવે છે . આ ૂ ૃ ઠ બહાર ની બા ુ
એ સૌ ય ઢોળાવ વાળો અને દ રયાઇ દશ તરફ નો છે . તેથી આ દશ ની નદ ઓ મ ય
ભાગમાંથી ચોતરફ વહવા ની લા ણકતા ધરાવે છે . ગીર ની ટકર ઓની હારમાળા એ
ગરનાર પવત નો દ ૂ દશામાં લંબાયેલો
ણ- વ ૂ િવ તાર છે અને તે ુ ં વલણ
િમ ૂ -
વ

.in
પિ મ છે . તે સા ં જગલ
ં તેમ જ યાત વ ય વો ધરાવે છે . ગીર એ િસહો ુ ં ઘર
કહવાય છે .
ુ ં ય પવત (૪૯૮ મી.) આવેલો છે ,
પા લતાણાં ન ક શે જ નો ુ ં પિવ

at
યા ાધામ છે . ચમારડ -ચોગટ ટકર નો િવ તાર લગભગ ગરનાર પવત ટલો જ છે અને
તે ુ દા ુ દા ખડકો ધરાવે છે . તળા , લોર અને સાન ની ટકર ઓ ુ ની ુ ઓ માટ
ફા

ar
ણીતી છે . મ ય સૌરા માં ઘણી બધી ટકર ઓનો સ હુ આવેલો છે . માં સણોસરા
પાસેની ટકર સૌથી ચી છે . અહ આવેલો ચોટ લા નો પવત દ રયાઇ સપાટ થી લગભગ

uj
૩૫૭ મી. ની ચાઇ ધરાવે છે . આ પવત પર આવેલા ૂ
નાના ખડકો (મીલીયોલાઇટ
લાઇમ ટોન) એક જમાના માં દ રયાઇ સપાટ આના કરતાં ચી હોવા ુ ં અને આ પવત
ની વ ુ ૂ દશા તરફ હોવા ુ ં
વ ૂ
ચવે છે .
ug
મ ય ભાગમાંથી ફોટ થયેલા ુ ી
વાળા ખ ારા ૂ અ ત વ ધરાવતા
વ
કાળમ ઢ ખડકો ને ચીર ને ચાર તરફ ફલાયેલા ઓછ ચાઇ વાળા ટ બા, ટકરા અને
દાંતાદાર ટકર ઓની લાંબી હારમાળા જમીન સપાટ થી લગભગ ૭૫ થી ૮૦ મી. ચાઇ
ar

વાળ છે .

ે ):-
પ રવાહ ( નજ
.m

સૌરા તેની િવિશ ટ અને લા ણક પરખા ને કારણે ચોતરફ ફલાતી નેજ

ણાલી ધરાવે છે . ઉ ર તરફ વહતી અને નાના રણમાં સમાતી ુ ય નદ ઓ માં રાજકોટ
w

પાસે આ , વાંકાનેર, માળ યા અને મોરબી ન ક મ , ાંગ ા પાસે બાંભણ અને ફલ ુ

ુ ય નદ ઓ છે . ક છ ના અખાત ને મળતી અ ય નાની નદ ઓ ડ, ોલ, રં ગમતી,
w

સસોઇ, લઝર અને ઘી છે .

દ ણ-પિ મમાં વહતી અને ત રુ અને ુ તીયાણા પાસે થી પસાર થતી ભાદર
w

નદ નવી બંદર પાસે દ રયાને મળે છે . આ દશ ની અ ય નદ ઓ ભોગત, વ ,ુ ઓઝત,

ુ તી, મેઘલ, હ રણ, સર વતી અને શ ગોડા છે .
મ વં

6
 ૂ દશા તરફ વહતી અ ય નદ ઓ માં બે ભોગાવો નદ (એક
વ ૂ
ળ અને
વઢવાણ પાસેથી પસાર થતી અને બી લ બડ પાસેથી વહતી), રાણ રુ અને ધં કા
ૂ
ન ક ુ
ખભાદર , ઉમરાળા ન ક કા ભાર અને પા લતાણા અને તળા પાસેથી વહતી
શે ુ ં નદ ખંભાત ના અખાત ને મળે છે . ુ
ખભાદર નદ ની પેટા શાખા ગોમા નદ

.in
ુ
ખભાદર નદ ને રાણ રુ પાસે મળે છે . દ ૂ ય અથવા દ
ણ- વ ણ તરફ વહતી અ ય
નાની નદ ઓ મ વા
ુ પાસે માલણ અને રા ુ લા પાસે રાવલ, મ ી અને ધાતરવાડ
નદ ઓ છે .

at
વરસાદ:-

ar
આ દશ નો વાિષક સરરાશ વરસાદ ૫૧૦ થી ૭૬૦ મી.મી. છે . યાર ક તેના
મ ય ભાગમાં આવેલા ૂનાગઢ ની આ ુ બા ુ ૧૩૦૦ મી.મી. વો વ ુ વરસાદ પડ છે .

4. ક છ:-

uj
ug
ક છ નો દશ ુ
જરાત રા ય ની ઉ ર અને ૂ દશા નો વતં
વ ૂ તર ય
અને ભૌગો લક લા ણકતા ધરાવતો ભાગ છે . તેનો ઉ ર ભાગ પા ક તાન સાથે
તરરા ય સરહદ ધરાવે છે તેનાં કારણે પણ તે ુ ં બહો ં મહ વ છે . ક છ દશ નો
ar

ઘેરાવો ૪૪૨૦૩ ચો. ક.મી. નો છે .

ક છ નો દશ બો સાઇટ, સમ, અગેટ અને ૂ ના ખડકો
ના વી ખિનજો થી
સ ૃ છે . આ દશ ના િવકાસ માં ુ ધ પાણી નો ુ
રવઠો એ સૌથી અગ ય ની બાબત છે .
.m

ૂ ૃ ઠ:-

ક છ ું ૂ ૃઠ ુ ય વે બે ભાગમાં વહચાયે ું છે .
w

૧. ક છ નો ુ ય ભાગ અને
૨. રણ
w

ૂ પડલા ક છ ના
અધ ચં આકાર ના, તદન િવ ટાં ુ ય ભાગ ની ઉ ર મો ુ ં
રણ અને ૂ અને દ
વ ૂ માં ના ુ ં રણ આવે ું છે . તેની દ
ણ- વ ણ દશામાં ક છ નો
w

અખાત અને દ ણ-પિ મે અને પિ મે અરબી સ ુ આવેલા છે . ક છ નો મ ય ભાગ ચાર

તરફ ઢોળાવ વાળો “ટબલ લે ડ”નો બનેલો છે . તેનો આકાર કાચબા વો હોવાને કારણે

7
 આ દશ ુ ં નામ ક છ પડલ છે . આ દશ મોટ ભાગે ૂ -પિ મ તરફ િવ તરતી
વ
ટકર ઓનો બનેલો છે . ઉ ર દશામાં આવેલી સાંકળ અને અિત ચાઇ ધરાવતી ટકર
ચોરાર તર ક ઓળખાય છે . આ ટકર ઓનો ુ કડો રણમાં પચામ, ખદ ર અને બેલા વા
ૂ બનાવે છે અને તે રાજપરા મ
ટા ઓ , ભં રા, ધોલા, નીલવા વગેર ટકર ઓનો સ હૂ

.in
ધરાવે છે . આ ટકર ઓમાંની એક ટકર કાળા પવત (કાળો ુગ
ં ર) ૩૧૫ મી. ની ચાઇ
ધરાવે છે . યાર ક દ નોધર પવત નખ ાણા ની ઉ-ઉ- ૂ દશામાં આવેલો છે અને તેની
ચાઇ ૩૭૭ મી. ટલી છે . મ યની ટકર નો યાપ લખપત ની ૂ-દ- ૂ થી પ- ૂ-પ.

at
દશામાં આવેલો છે અને તે જોગી નો ભી , ક રા, ઝારા, હલાઇ અને કસાન ટકર ઓનો
બનેલો છે .

ar
દ ણ ગ રમાળા ની શ આત પિ મ દશામાં મઢ થી શ કર ને રણ ની સાથે
ધાબવા, મડવાલક વગેર ટકર ઓ ુ
ધી િવ તરલી છે . રણ અને ક છ ના ુ ય ભાગ

મવાથી
uj
વ ચે આવેલી સાંકળ જમીન ની પ ી “બ ી” િવ તાર તર ક ઓળખાય છે . તે ઉ ર દશા
તરફ વહતી નદ ઓના કાંપ ના બનેલો દશ છે અને તેની જમીન સાર
ug
ુ
ણવ ા ધરાવે છે .
ૂ -પિ મ દશામાં યાપેલી ટકર ઓની હારમાળા નો ઉ ર તરફ નો ઢોળાવ
વ
સીધો અને ઉ છે . યાર ક દ ણ દશા તરફ નો ઢોળાવ સૌ ય છે . ૂ પિ મ દશા
વ
ar

માં યા ત તર ભંગ ને કારણે ઉદભ યા ું ુ ચત કર છે .

રણ એ શેષ દ રયાનો ૂ ભાગ છે ક
કો પહલાં નમદા અને િસધ ની ફાટ ખીણ
ને જોડતો હતો અને ક છ ને ુ
જરાત ના ુ ય ભાગ થી અલગ પાડતો હતો. પૌરા ણક
.m

કાળ દર યાન વૈ દક સમય ની િસ ુ અને સર વતી નદ અહ દ રયા ને મળતી હતી. અહ

નો દશ હવે વરસ ના મોટા ભાગ દર યાન ખારા રણ વો રહ છે . વષા ઋ ુ માં યાર
દ રયા ની િવશાળ ભરતી ના ખારા પાણી જમીન પર ધસી આવે છે યાર તે ભેજ ુ ત દલ
w

દલ વાળો બને છે . યાર તે કુ ાય છે યાર તે ાર ના પોપડા અને સ ુ નાં કાંકરા થી

છવાય છે . રણ, માટ અને ઝીણી રતી ુ ં બને ું છે . તેના પર કોઇ પણ ત ની વન પિત
w

ઊગતી નથી. યાં અપવાદ પે વન પિત ઊગે છે યાં મી ુ ં પાણી મળે છે .

ૂ -પિ મ દશામાં યાપેલ મ ય ની પ ી “ જ
વ ૂ ના રતી ના ખડકો” ની બનેલી
w

છે અને તે ઘ ુ ં િવશાળ ૂ
ગભ જળાશય ધરાવે છે . લગભગ ૧૫૦ થી વધાર પાતાળ
ૂ
વાઓએ આ દશ ને હ રયાળો બનાવેલ છે .

8
 ે ):-
પ રવાહ ( નજ

ક છ ના આ િવ તારમાં અનેક નાની નદ ઓ આવેલી છે . ઉ ર માં વહતી નદ ઓ

રણ માં સમાય છે , યાર ક અ ય નદ ઓ ાં તો ક છ ના અખાત માં ક અરબી સ ુ માં

.in
મળે છે . આ િવ તાર ની કટલીક ુ ય નદ ઓ માં ખાર , કલા, િન ણા, નારા,
મતીવેર વાલી, કમાવતી, કંકાવટ , ૂ વગેર નો સમાવેશ થાય છે . આ
ખી દશ માં પડતા
અવારનવાર ના ુ કાળ ને નાથવા માટ ખાર , કલા, િન ણા વગેર નદ ઓ પર બંધો

at
બાંધવા માં આ યા છે . બી કટલીક નદ ઓ પર પણ બંધો બાંધી ને તેનાં જળ વાહ ને
રોક ને જળાશયો બનાવવા ુ ં આયોજન કરવામાં આવી રહલ છે .

ar
વરસાદ:-

ક છ ુ ં હવામાન ૂ ુ ં અને ગરમ છે . અહ ુ ં ચોમા ું ઘ ું જ અિનયિમત હોય છે .

આ

uj
દશ નો વાિષક વરસાદ કટલાક મી.મી. થી ૯૦૦ મી.મી. નો છે
વાિષક સરરાશ વરસાદ ૪૦૦ મી.મી. છે . સન ૧૯૬૭ માં પડલો ૧૧૫૦ મી.મી. નો વરસાદ
યાર ક અહ નો
ug
એ અહ નો અપવાદ છે .
અહ ના ુ દા ુ દા િવ તાર માં પડતા વરસાદ ું માણ ઘ ું જ અચો સ છે .
ઓછો વરસાદ એ આ દશ ની ખાિસયત છે .
ar

5. કંૂ પ:-
.m

ક છ નો આ દશ રા ય ના કંૂ પક ય િવ તાર માં આવેલો છે ક યાં

અવારનવાર કંૂ પો ન ધાય છે . સૌથી િવનાશકાર કંૂ પ ૧૬ મી ૂન ૧૮૧૯ ની સાં
૬=૪૫ વાગે ન ધાયેલો ક માં ૂ શહર માં
જ ૂ જ
બ ુ
કસાન થવા પામેલ અને તેના
w

કારણે લગભગ ૨૦૦૦ માણસો નાં ૃ ુ થયાં હતાં. તા તર માં ક છ ના ર માં ૨૧

ૂલાઇ ૧૯૫૬ ના રોજ બપોર ૩=૩૨ િમિનટ ૭.૦ મેગનીટ ડુ નો કંૂ પ ન ધાયેલ છે .
w

ભારતીય ીપક પ માં ભયાનક કંૂ પો ની મા ા ઘણી ઓછ છે . સરરાશ ૨૦

વરસે એક વખત આ ીપક પ માં ભયાનક કંૂ પ થાય છે . નવા કંૂ પો સામા ય ર તે નવા
w

િવ તાર માં થાય છે . આ ીપક પ માં એક જ યા એ ભયાનક કંૂ પ સામા ય ર તે ઘણી

બધી સદ ઓ પછ થાય છે .

9
 w
w
w
.m
ar
ug
uj
ar

11
at
.in