Językoznawstwo 1.

Welcome guys,

Instrukcja obsługi:
poniżej widzicie listę kolejnych tematów i zagadnień. Aby przenieść się do konkretnego tematu najedźcie kursorem na wybrany
punkt, wciśnijcie klawisz Ctrl i lewy przycisk myszy/touchpada.

Have fun.

1.
2.
3.
4. Język naturalny i języki sztuczne. Geografia językowa - plan:
5. Przedmiot badań językoznawczych:
6. Ferdinand de Saussure:
7.
8.
9.
10. Rodzina języków nigero-kongijskich:
11. języki Azji Wschodniej i Polinezji:
12. Rodzina języków kaukaskich:
13. Rodzina języków ugrofińskich:
14. Rodzina języków ałtajskich:
15. Języki amerykańskie:
16.
17. Status metodologii porównawczej:
18. Roman Jakobson:
19. Zdanie w perspektywie funkcjonalnej:
20. Analiza funkcjonalna zdania (Vilém Mathesius):
21. Schemat komunikacji językowej: Kontekst (funkcja poznawcza) komunikat (funkcja poetycka)
22. Funkcje języka w procesie komunikacji:
23. Fonologia:
24. Podział fonologii:
25. Cechy dystynktywne i niedystynktywne dźwięku:
26. Metody rozróżniania fonemów:
27. Warianty swobodne i kombinatoryczne fonemu:
28. Opozycje fonologiczne:
29.
30.
31. Funkcja fonemów:
32. Funkcje prozodemów:
33.
34.
35.
36. Morfemy:
37. Morfem vs morf:
38. Allomorfia - właściwość danego morfemu polegająca na byciu realizowanym przez wiele morfów.
39. Allomorfy – morfy należące do jednego morfemu, np. /las/ /leś/
40.
41.
42.
43.
44. Mot fléchi (wyraz odmienny):
45. Wyraz tekstowy:
46. Wyraz gramatyczny:
47. Leksemy autosemantyczne vs leksemy synsemantyczne w języku polskim (kryterium semantyczne):
48. Lexie:
49. Język fleksyjny:
50. Język alternacyjny:
51. Typologia języków ze względu na porządek morfemów:
52. Typologia języków ze względu na sposób wyrażania funkcji składniowych:
53. Afika:
54. Budowa słowotwórcza wyrazu, złożenia, derywacja:
55. Derywacja:
56.
57.
58. Franz Boas:
59.
60. Forma językowa (dane połączenie fonemów) vs sens językowy:
61. Pojęcie składnika:
62. Dystrybucjonizm:
63. Podsumowanie strukturalizmu amerykańskiego:
64.
65. Klasa słów, aktant, circonstant:
66. Walencja:
67. Stemma:
68. Składnia:
69. Syntagma:
70. Predykacja (orzekanie):
71. Składniki bezpośrednie w analizie składniowej:
72. Strukturalizm a gramatyka generatywna:
73. Semantyka:
74. Przedmiot badań semantyki:
75. Kiedy powstała? Przedstawiciele;
76. Rodzaje semantyki:
77. Analiza semiczna – definicja:
78. Pojęcie semu:
79. Pojęcie sememu:
80. Przedstawiciele analizy semicznej;
81. Semazjologia i onomazjologia:
82. Pojęcie pola semantycznego i ich klasyfikacja:
83. Denotacja i konotacja:
84. Relacje znaczeniowe: synonimia:
85. Antonimia:
86. Homonimia:
87. Polisemia:
88. Hiperonimia:
89. Meronimia i holonimia:
90. Podział stylistyki:
91. Figury stylistyczne:
 I. Wykład:

1. Uniwersalia językowe:
 poziom fonologiczny
 poziom morfologiczny
 poziom składniowy
 poziom semantyczny

 uniwersalia kosmogoniczne
 uniwersalia biologiczne
 uniwersalia psychologiczne
 uniwersalia kulturowe
średniowiecze, lata 60 XX wieku, badania nad tłumaczeniem, gramatyki generatywne
2. Językoznawstwo:
 nauka o mowie, języku i mówieniu (wyróżnił je de Saussure);
 Nauka autonomiczna, niezależna od innych w 1916 r. (de Saussure „kurs językoznawstwa ogólnego”).
 język (langue) – abstrakcyjny i spójny system znaków. System norm społecznych.
3. Słowa i reguły abstrakcyjne nie odnoszą się do zjawisk konkretnych, tylko do pewnych klas abstrakcyjnych i ogólnych
relacji między elementami języka.
4. MÓWIENIE (la parole) – konkretny, indywidualny i chwilowy akt wypowiadania się.
5. MOWA (le langage) – pewna właściwość specyficzna dla ludzi.

6. Gałęzie językoznawstwa:
 językoznawstwo historyczne – diachroniczne;
 językoznawstwo opisowe – synchroniczne: należy do językoznawstwa ogólnego. Zajmuje się teoretycznymi podstawami
opisu języków poprzez selekcję kategorii i jednostek językowych przeznaczonych do tego celu, badania te prowadzone są
w określonym czasie (teraźniejszość lub przeszłość). Badanie systemu językowego przebiega w jednej wyodrębnionej
epoce jego rozwoju.:
 fonetyka (dźwięk)
 (fonem: pas vs bas)
 morfologia (morfem)
 składnia (syntagma)
 semantyka (sem)
 stylistyka (wartość ekspresywna)
 pragmatyka (akty mowy)
 Językoznawstwo generatywne: jedna z gałęzi językoznawstwa, której zadaniem jest wypracowanie takiego modelu
języka naturalnego (jego gramatyki), który pozwalałby generować nieskończony zbiór zdań w tym języku za pomocą
skończonej liczby rekurencyjnych reguł. Polega na tworzeniu reguł, które umożliwiają generowanie niezliczonej liczby
wypowiedzi (słowa, ich funkcje, zasady gramatyczne, powiązania słów w sensowne zdania). Nie można przewidzieć, ile
elementów powinno zawierać zdanie najdłuższe.
 Noam A. Chomsky, lata 50 XX w.
 kompetencja językowa -
 P=SN+SV
 językoznawstwo panchroniczne – ahistoryczne (bada mowę): uniwersalia językowe
 przedstawiciele językoznawstwa porównawczego XIX w.:
 J. Grimm
 F. Schlegel
 W. Von Humboldt
 A. Schleicher
 B. F. Bopp

7. Przedmiot badań językoznawczych:

 językoznawstwo jako nauka (1916 r. - Ferdinand de Saussure Kurs językoznawstwa ogólnego)
 Mowa (langage) vs
  język (langue) vs
mówienie (parole)

8. Ferdinand de Saussure:
 Genewski językoznawca;
 Założyciel i przedstawiciel strukturalizmu europejskiego;
 Przedstawił teorię znaku językowego;
 Sprecyzował różnicę pomiędzy językiem a mówieniem;
 według niego język to instytucja społeczna, zespół norm, zjawisko społeczne niezależne od woli użytkowników,
badane niezależnie od konkretnych użyć, abstrakcyjny system znaków;
 Mówienie jest indywidualnym, konkretnym, chwilowym i zmiennym aktem wypowiadania;
 Forma ma charakter linearny - jeden dźwięk następuje po drugim w ciągłym szyku, jednak kiedy dochodzi do
zmiany szyku liter następuje zmiana znaczenia wyrazów;
 Semiologia – dziedzina zajmująca się badaniem życia znaków na tle życia społecznego, bada kody językowe;
 pojęcie wartości - wartość każdego elementu to relacje i różnice w stosunku do innych elementów;


IV. Wykład:

1. Język jako jeden z systemów znaków:

 język - systemem znaków - strukturą → strukturalizm.
 cechy strukturalizmu wywodzącego się z teorii de Saussure’a:
 aspekt synchroniczny (vs diachronia)
 aspekt systematyczny (vs atomistyczny)
 aspekt funkcjonalny (pojęcie wartości vs aspekt niefunkcjonalny)
 aspekt społeczny (język instytucją społeczną vs aspekt indywidualistyczny)
 aspekt tekstowy (analiza tekstów= korpus badawczy vs aspekt psychologiczny)
 aspekt autonomiczny (językoznawstwo nauką niezależną vs aspekt logiczny, psychologiczny badań języka)
 znak, symptom, sygnał, symbol, kod:
 znak - element a o różnorodnej naturze, będący substytutem elementu b;
 kod - system znaków, w którym istnienie jednego znaku warunkuje istnienie drugiego znaku: natura znaków, ich
liczba, związki, reguły według których powstają związki, np. znaki kolejowe;
 język jako abstrakcyjny system znaków jest kodem
 kody językowe są przedmiotem badań semiologii
 kody niejęzykowe: kryterium klasyfikacji - kanał, którym znak dociera do odbiorcy;
 kody wizualne (ruchy zwierząt, ślady zwierząt, znaki kolejowe)
 kody wokalno-słuchowe (śpiew ptaków, odgłosy zwierząt)
 kod instrumentalno-słuchowy (tylko muzyka)
 subkody języka - różne formy tego samego kodu, realizowane przy pomocy różnych kanałów informacji:
 wizualny, przemijający (język głuchoniemych)
 wizualny trwały (pismo)
 wokalno-słuchowy (język bębnów murzyńskich
 dotykowy (alfabet Braille'a)
 odmiany kodów językowych;
 znak językowy i jego cechy;
 de Saussure a koncepcja znaku:
 w Cours de linguistique générale słowo znak oznacza znak językowy;
 de Saussure rozróżnia symbol (znak nie całkiem arbitralny) i znak językowy (arbitralny);
 znak językowy jednostką języka o charakterze całkowicie psychicznym;
 jest arbitralny (konwencjonalny) np. onomatopeje;
 ma charakter linearny (można go analizować i liczyć);
 jest niezmienny (narzucony przez zwyczaj społeczny i przekazywany z pokolenia na pokolenie: akceptowany,
rozumiany i zachowywany przez wszystkich);
 jest zmienny (forma i treść).
 klasyfikacja znaków wg ich funkcji i struktury:
 znaki
symptomy Sygnały
(zachmurzone, (wypowiedzi ustne lub pisemne)
ciemne niebo; Nieintencjonalny (niechciany),
wzrost dwustronny (należy do kodu odbiorcy i nie tylko),
temperatury niezwrotny (może być reprodukowany lub nie),
ciała) niekonwencjonalny (nieumowny),
intencjonalny niewyraźnie sformułowany (implicytny)
jednostronny
(należy do kodu
odbiorcy)
niezwrotny
wyraźnie
sformułowany
(eksplicytny)
apele (muzyka sygnały semantyczne (obraz)
klasyczna) Odnosi się do rzeczywistości pozajęzykowej, obiektywnej
Nie odnoszą się
do
rzeczywistości,
jedynie
wpływają na
reakcję odbiorcy
obrazy (portrety, sygnały konwencjonalne (arbitralne)
pejzaże) nie są motywowane swoją formą, są konwencjonalne
Zawierają cechy dyskretne i odwracalne (mogą być odtwarzane w
charakterystyczne drugim kierunku X razy)
przedstawionych
obiektów (znaki
motywowane)
1klasowe (znaki 2klasowe (język ludzi)
kolejowe) Nieograniczona ilość, odniesienie do
ograniczona przeszłości i przyszłości, znaki proste
ilość, (słowa) i złożone (teksty):
odniesienie do Język dzieli się na zdania, zdania na
teraźniejszości, słowa, słowa na syntagmy, syntagmy
niepodzielne na morfemy, morfemy na fonemy,
fonemy na cechy różnicy
niefonemiczne fonemiczne
(język pszczół: (język ludzi:
nieograniczone zbudowane z
ilościowo ruchy określonej ilości
podobne w fonemów -
swojej funkcji do najmniejszych
ludzkich gestów) jednostek
różnicujących
znaczenie słów i
nieposiadających
znaczenia – 20-
50 zależnie od
języka)

 trójkąt Ogdena i Richardsa (1923):

Signifié (pojęcie)
 Signifiant (forma) Référent (desygnat)

 référent (desygnat): każdy konkretny obiekt pasujący do nazwy albo każda rzecz oznaczana przez dany znak, wyraz,
wyrażenie lub pojęcie (np. desygnatem słowa pies jest zwierzę, o którym można zgodnie z prawdą powiedzieć, że jest
psem);
 signifié (pojęcie, element znaczony): stanowi to, co mówiący ma na myśli, kiedy wypowiada dany znak (dane słowo);
 signifiant (forma, element znaczący): jest obrazem akustycznym znaku (słowa), czyli ciągiem głosek lub znaków
graficznych;
 nie ma bezpośredniego związku między formą, a desygnatem (obiektem rzeczywistości): do identyfikacji obiektu
niezbędne jest pojęcie;
 forma językowa wiąże się z oznaczonym obiektem jedynie przez pojęcie;
 kompetencja językowa -
 performacja -

I. Szkoła lipska:
 Neogramatycy:
 Otto Kade,
 Gert Jäger
 Albrecht Neubert
 De Saussure krytykował neogramatyków
 brak teorii znaku
 przewaga diachronii nad synchronią
 przewaga morfologii nad składnią
 językoznawstwo sprowadzone do historii języka
 język jako zbiór form i dźwięków analizowanych oddzielnie
 teoria ekwiwalencji – subdyscyplina językoznawstwa kontrastywnego
 celem tłumaczenia jest opracowanie “gramatyki tłumaczenia” na podstawie analizy porównania systemów językowych
 formy dźwięków (głosek): z jęz. wł./fr. na ang.: p – > f // f – > b
 padre – pere – father
 fratello – frere – brother
 quattro – quatre
 avere – avoir
 comodo – commode

II. Szkoła kazańska:

 założenia:
 konieczność sprecyzowania metod językoznawstwa (pokrewieństwo z metodami matematycznymi i logicznymi);
 opozycja do szkoły lipskiej: diachronia równa synchronii;
 rozróżnienie języka i mówienia jako osobnych bytów;
  język jako spójny system mniejszych elementów;
 pojęcie fonemu jako najmniejszej, abstrakcyjnej jednostki dystynktywnej należącej do języka, a nie do mówienia.
 założyciel: Jan Niecisław Ignacy Baudouin de Courtenay;
 jego współpracownikiem i uczniem był Mikołaj Kruszewski;
 wpływ na de Saussure’a, czyli na szkołę praską;
 polska szkoła językoznawcza, założona i działająca na cesarskim uniwersytecie kazańskim.

VI. Wykład (V i VI):

1. Geografia językowa - rodziny językowe:

 rodzina indo-europejska:
 podstawa: język protoindoeropejski
 niemal wszystkie europejskie języki nowożytne
 8/10 najczęściej używanych na świecie języków należy do tej rodziny
 pochodzenie: teoria stepowa (kurhanowa, pontyjsko-kaspijska): kolebką są stepy między Morzem Czarnym i
Morzem Kaspijskim; teoria anatolijska: kolebką jest Anatolia (dzisiejsze tereny Azji Mniejszej i Turcji);
 podział języka praindoeuropejskiego:

praindouropejski
praitalski pragermański prabałtosłowiański
prasłowiański prabałtycki

 języki indoeuropejskie:

indoeuropejskie
indoaryjskie: hindi, urdu, bengalski, marathi
indoirańskie irańskie: kurdyjski, osetyjski, +perski
nuristańskie: kati
albańskie: albański
celtyckie: irlandzki, szkocki, walijski, +galijski
helleńskie: grecki, nowogrecki, cypryjski
ormiańskie: ormiański
italskie: łaciński, +łacina ludowa
bałtyckie: litewski, łotewski, +pruski
słowiańskie: polski, rosyjski, czeski, ukraiński
skandynawskie: szwedzki, norweski, duński
+anatolijskie: +hetycki, +palajski, +lidyjski, +luwijski
+tocharskie: +tocharskie języki wschodnie i zachodnie
romańskie: francuski, hiszpański, włoski
germańskie: angielski, niemiecki, niderlandzki, +gocki

 rodzina finougryjska, altaicka i języki kaukaskie

 rodzina chamito-semicka:
 Rodzina języków afroazjatyckich;
 Nazwa pochodzi od imion synów Noego - Chama i Sema;
 obejmuje niemal całą Afrykę Północną i Bliski Wschód;
 ok. 400 mln użytkowników w Północnej Afryce i na Bliskim Wschodzie;
 6 wielkich gałęzi językowych:

JĘZYKI CHAMITO-SEMICKIE (AFROAZJATYCKIE)

EGIPSKIE KUSZYCKIE BERBERYJSKIE OMOCKIE SEMICKIE CZADYJSKIE
egipski oromo, somalijski, tarifit, tamaszek walamo, arabski, zachodnioczadyjskie (hausa, bole)
afar, język iraku chenoua amharski hebrajski, wschodnioczadyjskie (kera, sokoro)
maltański, masa (masa, zime)
 amharski biu-mandara (tera, kotoko, musgu)

 rodzina nilotycka:
 należy do rodziny nilo-saharyjskiej;
 Afryka;
 wschodnioszydańska gałąź języka nilosaharyjskiego;
 Nazwa pochodzi od rzeki Nilu oraz obszarów sąsiadujących;
 kilka milionów nilotów, głównie w Sudanie Kenii i Ugandzie;
 29 do 53 języków;
 podobieństwo pod względem głosek;
 około 11 mln użytkowników;
 wg językoznawców te języki przynależą do różnych rodzin językowych:

JĘZYKI NILO-SAHARYJSKIE
SZARI-
SONGHAJ KONAM MABA ŚRODKOWOSUDAŃSKIE WSCHODNIOSUDAŃSKIE SAHARYJSKIE
NILOCKIE
Kaado, Komo, Maba, fur, berta, Sara, lendu, bagirmi nilotyckie (wschodnionilotyckie, Tubu, doza
dżerma, uduk, runga, kunama południowonilotyckie,
dendi +gule mimi zachodnionilotyckie)
Nubijski, barea
Wschodnionilotyckie (masajski)
Południowonilotyckie (nandi-
kipsigis)
Zachodnionilotyckie (luo, nuer,
in)

 rodzina nigero-kongijska
 języki amerykańskie

2. Język naturalny i języki sztuczne. Geografia językowa - plan:

 język naturalny:
 podlega zmianom historycznym;
 jest zróżnicowany geograficznie i społecznie;
 charakteryzuje się polisemią słów i wyrażeń;
 kreatywność - użytkownik języka rozumie i tworzy niezliczoną ilość wypowiedzi w oparciu o nieuświadomione reguły
gramatyczne;
 podwójne rozczłonkowanie języka (André Martinet) - język dwuklasowym systemem znaków;
 poziom elementów posiadających znaczenie (morfemy, słowa, syntagmy, zdania), powiązanych syntagmatycznie i
paradygmatycznie;
 poziom jednostek dystynktywnych języka, pozbawionych znaczenia (fonemów - ich liczba określona w każdym
języku)
 języki sztuczne:
 stworzone specjalnie do porozumiewania się w danej dziedzinie (język logiki, matematyki) ludzi mówiących różnymi
językami;
 esperanto 1887 - Ludwik Zamenhoff;
 ido - uproszczona forma esperanto;
 volapük 1879 (na bazie angielskiego) - Martin Schleyer;
 interlingua stworzona przez językoznawców esperanto vs język klingoński;
 języki a priori - nie są stworzone na podstawie istniejących języków, szczególnie naturalnych (klingoński - Star Trek,
języki elfickie Tolkiena);
 języki a posteriori - tworzone w oparciu o języki naturalne (interlingua, esperanto, ido);
 wspólną cechą języków naturalnych i sztucznych jest ich funkcja komunikatywna.
 pojęcie dialektu:
 odmiana języka z własnym systemem fonetycznym, leksykalnym i składniowym, używana na mniejszym obszarze niż
język narodowy - wariant regionalny języka;
  rozwija się niezależnie od języka narodowego (nie jest ani następnym etapem rozwoju języka narodowego, ani jego
deformacją).
 pojęcie idiolektu i biolektu:
 idiolekt - zespół nawyków mownych jednostki w danym czasie;
 biolekt - język charakterystyczny dla danej grupy wiekowej.
 geografia językowa:
 część dialektologii zajmująca się wzajemnym usytuowaniem wariantów regionalnych języka;
 na podstawie ankiet tworzy się mapy językowe, które zbierane są atlasy językowe;
 izoglosa - linia dzieląca dwie strefy dialektów;
 np. Atlas niemiecki Georga Wenkera 1881 r., Atlas Językowy Francji Jules’a Gilliérona i Edmonta;
 regionalne atlasy francuskie: Lyoński, Masywu Centralnego, Szampanii, Alzacji.
 protoindoeuropejski:
 1786 r. - William Jones, Brytyjczyk pracujący w Indiach, formułuje hipotezę: sanskryt, greka i łacina mają wspólne
źródło. Rozszerza następnie to stwierdzenie dodając języki celtyckie i germańskie;
 1813 r. - Thomas Young, Anglik wysuwa hipotezę o istnieniu rodziny języków indoeuropejskich (sformułowanie
terminu);
 1846 r. - rozszyfrowanie staroperskiego, używanego w V w.p.n.e.;
 1917 r. - Rozszyfrowanie języka hetyckiego używanego w Anatolii (dzisiejsza Turcja) ok. XV w.p.n.e.
Hetycki - najstarszy znany język indoeuropejski;
 XIX w. - studia porównawcze języków indoeuropejskich - neogramatyków niemieckich (Franz Bopp, Karl Brückmann);
 Lata 50 XX w. - rozszyfrowanie języka greckiego mycceńskiego;
 Język, od którego pochodzą języki europejskie i indyjskie;
 Dwie hipotezy: anatolijska (język hetycki rozprzestrzeniający się wraz z rozwojem rolnictwa ok 8000-9500 r.p.n.e.),
ukraińska (język plemion wędrujących wojowników - Na Ukrainie ok. 4000 r.p.n.e. - teoria traktowana
instrumentalnie przez pierwszych nazistów niemieckich).
 rodzina językowa:
 dwa lub więcej języków należą do tej samej rodziny, kiedy są spokrewnione genetycznie (historycznie) - rozwinęły się
z tego samego źródła językowego;
 gałąź językowa (subrodzina) - podzbiór języków w danej rodzinie językowej, ściślej spokrewnionych ze sobą niż z
innymi językami.
 drzewo genealogiczne rodziny indoeuropejskiej
 diagram rodziny indoeuropejskiej
 rodziny języków na świecie
 gwara wielojęzyczna (sabir):
 język przede wszystkim handlowy z ubogim słownictwem ograniczającym się do określonego pola leksykalnego i z
niezdefiniowaną budową gramatyczną;
 amalgamat językowy powstały w wyniku wzajemnego przenikania się dwóch lub więcej różnych wspólnot
językowych, które nie dysponują żadnym innym środkiem porozumiewania się.
 język kreolski:
 system językowy mieszany, pochodzące z kontaktu języka kolonizatorów: francuskich, portugalskich, angielskich,
holenderskich, hiszpańskich z językami tubylców;
 tak powstały idiom stał się językiem ojczystym określonych wspólnot językowych;
 np. Haiti, Guadelupy, Martyniki, Réunion na bazie francuskiego, kreolski angielski na Jamajce, Barbados itd.
 język kontaktowy (wehikularny, roboczy):
 służy do porozumiewania się społeczności różnych językach ojczystych np. język bantu z rodziny nigero-kongijskiej.
 język unijny:
 stworzony przez językoznawców, oparty na gramatyce niektórych dialektów i na słownictwie innych;
 jest tworzony tam, gdzie żaden język nie narzuca się jako kontaktowy (wehikularny);
 np. język shona został stworzony na bazie 6 różnych dialektów (Zimbabwe, Mozambik, Zambia).

VII. Wykład:
1. Rodzina języków nigero-kongijskich:
 jedna z największych rodzin językowych;
 liczba języków wynosi 1539;
 Zajmuje pierwsze miejsce w Afryce pod względem rozpowszechnienia, liczby ludności i różnorodności;
 używana na prawie całym obszarze Afryki subsaharyjskiej;
  wg najczęściej przyjmowanych klasyfikacji dzieli się na 7 grup językowych:

JĘZYK NIGERO-KONGIJSKIE
ATLANTYCKIE MANDE WOLTYJSKIE KWA KORDOFAŃSKIE ADAMAWA- BENUA-KONGIJSKIE
UBANGI
Ful, wolof, malinke, Dogon, Twi, Tira, katla, keiga, sango plateau bantuidalne
serer mandinka, mossi, lobi ga, lafofa Kambari, birom, Bantu (suahili)
susu, wai, ewe, dukawa
kpelle ibo,
joruba

2. języki Azji Wschodniej i Polinezji:

 Rodzina tworzy grupę języków austronezyjskich;
 2 najliczniejsza pod względem liczebności: 1257 języków;
 1,5 miliarda użytkowników;
 Dawniej: malajsko-polinezyjskie;
 obszar Oceanii, Azji południowo wschodniej i Madagaskaru, Malezji, Singapuru, Filipin, części Indonezji;
 Niewielkie grupy użytkowników, nawet 400 osób:

wschodnio-azjatyckie polinezyjskie
chińsko-tybetańskie: chiński, japoński, wietnamski, koreański markiskie: hawajski, markiski
tajskie: tai neua, tai lue, isan rapańskie: rapanui, rapaiti
austronezyjskie: rukai, tsou, malajsko-polinezyjskie (m.in. tahitańskie: maori, maohi (tahiti)
balijski, malajski, madurski) samoańskie: futuna, wallis (uwea), tokelau
tongijskie: niue, tonga

VIII. Wykład:

1. Rodzina języków kaukaskich:

 Grupa języków używanych przez rdzenną ludność Kaukazu;
 Niezbyt liczna;
 silnie zróżnicowana;
 ok. 50 różnych języków:

języki kaukaskie
kartwelskie północno-zachodniokaukaskie północno-wschodniokaukaskie
gruziński, lazyjski, abchasko- adygijskie nachskie degestańskie
megrelski, swański abazyńskie
abchaski, abazyński, adygejski, kabardyjski czeczeński, awaro- samurski lakijsko-
bacyjski didojskie e dargińskie
awarski, udyjski, lakijski
didojski agulski

2. Rodzina języków ugrofińskich:

 Grupa języków w obrębie języków uralskich;
 Ok. 24 mln użytkowników W Europie Północnej, Syberii (wiele niewielkich społeczności zamieszkujących daleką północ
Rosji) i na Węgrzech;
 podobieństwo (zbliżona struktura), Brak podobieństwa (słownictwo);
 część posługuje się tradycyjną lub zmodyfikowaną cyrylicą:

ugrofińskie
bałtyckofińskie
fiński, węgierski, estoński, liwski,
wotycki, karelski, võro
języki uralskie
samojedzkie
nieniecki, kamasyjski północnojukagirskie
tundrowy, tundrowo-
jukagirski
jukagirskie
południowojukagirskie
kołymski, leśno-jukagirski

3. Rodzina języków ałtajskich:

  Liga językowa;
 ponad 152 mln użytkowników na obszarze Azji:

języki ałtajskie
mongolski tungusko-mandżurskie tureckie
e
mongolski, tungurskie mandżurski wschodniotureckie zachodniotureckie północnotureckie południowotureckie
buriacki, e
dagurski, ewenkijski, mandżurski, uzbecki, kazachski, tatarski, jakucki, tofa turecki, turkmeński,
ojracki eweński nanajski nowoujgurski kirgijski azerski

4. Języki amerykańskie:
 silnie zróżnicowane;
 poza zamerykanizowanym angielskim, języki autochtoniczne (rdzenne):

JĘZYKI AMERYKAŃSKIE (AMERYKI PÓŁNOCNEJ I ŚRODKOWEJ)

ESKIMO- ALGIJSKIE NA-DENE UTO-AZTECKIE MAJAŃSKIE PENUTIAŃSKIE
ALEUCKIE
aleuckie (aleucki, równinne (siksika, eyak-atapasko północne (hopi, huasteckie (wastek, FYLA
aleucki kreolski) szejeński, (eyak, nawaho, numijski, serrano) chicomuceltec) wintu, zuni,
inuickie arapahoński, dene, hupa) południowe (nahuatl, tzeltalskie (tzotzil, czinuk, yokuts,
(grenlandzki, atsina) tlingit (tlingit) pipil, toltecki) tzetzal, chiapas) miwok
inupiat, inupiak, centralne jukatańskie (mop,
inuktitut) (menomiński, itza, maya-yukatec)
jupik-syberyjskie szauniski, miami) cholskie (ch’ol,
(czapliński, yupik kri (leśny, ch’orti’, chontal)
syberyjski, yuit, równinny, mam (mame, ixil)
yoik) naskapi, innu, kicze (kicze, achi,
jupik-alaskańskie atikamecki) kagchikel)
(alaskański, yupik fox (meskswaki, poqom (poqom)
środkowy) kikapu) kanjobalskie (czuh,
ritwańskie (wiyot, huehuetenango,
yurok) jacaltec)
odżibawa
(ottawski,
chippewa, odżi-
kri, saulteaux)

JĘZYKI AMERYKAŃSKIE (AMERYKI POŁUDNIOWEJ)

AJMARA ARAUKAŃSKIE KECZUA ARAWAŃSKIE TUPI
Ajmara (środkowy i Huilliche, Keczua środkowe +majpurskie Tupi-guarani (guarani),
południowy), mapudungun; (huallaga, panaoski, +Monde, +tupari,
Kawki (kawki), wanuku) +yuruna, +ariquem
Jaquaru Keczua obwodowe
(keczumarański, (inga, ingano, hapo,
jaquaru) alama)

5. Szkoła praska:
 1926-1939
 F. de Saussure
 członkowie: Roman Jacobson, Siergiej Karcewski, Vilém Mathesius, Nikołaj Siergiejewicz Trubieckoj
 współpracownicy: Lucien Tesnière, Émile Benveniste, André Martinet, Karl Ludwig Bühler
 Przedstawiciele chcieli opisać system funkcjonalny we wszystkich aspektach języka (fonologicznym, morfologicznym i
syntaktycznym);
 Najpełniej udało im się opracować teorię fonologiczną, która została systematycznie wyłożona w “Podstawach fonologii”
Trubieckoja (opis około 12 systemów fonologicznych rozmaitych języków);
 Stanowi ona podsumowanie działalności kierunku praskiego;
 Upowszechniono pojęcie struktury języka zwane językoznawstwem strukturalnym (język stanowi zamknięty system
znaków będących podstawowym kodem komunikacji międzyludzkiej).
 założenia:
 główny nurt strukturalizmu europejskiego
 język systemem funkcjonalnym (system środków wyrazu służący do danego, określonego celu)
 podstawa teoretyczna: założenia de Saussure’a, ale interpretowane w sposób funkcjonalny
 język jako system mający funkcję wyrażania i porozumiewania się, każdy element języka ma określoną funkcję
 Synchronia – jako główna perspektywa badawcza:
 Zmiany historyczne jako ewolucja całego systemu języka
 Język jako system złożony z podsystemów nieanalizowanych oddzielnie (morfonologia).

6. Status metodologii porównawczej:

 Cel:
 Ustalenie typologii systemów językowych;
 w przeciwieństwie do rozważań geologicznych i genealogicznych.
 Morfonologia:
 Fonetyka i fonologia - dziedziny podstawowe;
 Autonomiczna dziedzina badająca budowę fonologiczną morfemu;
 analiza oboczności fonologicznych (wariantów fonemu określonym otoczeniu – relacja k:cz:c);
 Jednostka abstrakcyjna języka to morfonem;
 obecnie część fonologii.
 językoznawstwo funkcjonalne:
 Podstawy fonologii – Trubieckoj, Jakobson;
 Jakobson: opis strukturalny kategorii gramatycznych i funkcji języka;
 Mathesius: analiza funkcjonalna zdania;
 Szkoła Praska: podstawy językoznawstwa funkcjonalnego.
 rozczłonkowanie podwójne języka:
 Roman Jakobson, André Martinet ;
 Pierwszy poziom: morfem – słowo -syntagma – zdanie;
 drugi poziom: każda z jednostek z poziomu pierwszego dzieli się na fonemy (wg Martineta);
 trzeci poziom: cechy dystynktywne fonemu (ok. 10) – np. nosowość, dźwięczność, (wg Jakobsona)
 W szkole praskiej występują relacje syntagmatyczne i paradygmatyczne.

7. Roman Jakobson:
 Analiza fonemu i rozbiór na jego cechy dystynktywne;
 Pojęcie binaryzmu - każda cecha dystynktywna ma charakter binarny, czyli polega na opozycji między elementem
nacechowanym a elementem nienacechowanym (np. p vs b);
 Wyróżnił 12 cech binarnych opozycji dotyczących cech dystynktywnych;
 Opozycje dystynktywne (każdy język charakteryzuje się nimi określonymi):
 Dźwięczności (Samogłoskowość, niesamogłoskowość, Spółgłoskowość, niespółgłoskowość, Dźwięczność,
bezdźwięczność, ustność, nosowość, miękkość, twardość)
 Tonalności (głoska wysoka, niska, słaba, silna)
 Spójna klasyfikacja samogłosek i spółgłosek poddanych jednakowym kryteriom;
 funkcje fonologiczne: dystynktywna (najważniejsza, umożliwia rozróżnianie jednostek znaczeniowych), delimitatywna
(kontrastywna, dodatkowa, sygnalizuje przy pomocy akcentu koniec słów, zdań, ułatwia odbiorcy analizę wypowiedzi na
jednostki znaczeniowe), ekspresywna (oddaje stan emocjonalny nadawcy wypowiedzi przy pomocy cech prozodycznych -
akcent i intonacja).

IX. Wykład
1. Zdanie w perspektywie funkcjonalnej:
 Jedno i to samo zdanie może być w różnych użyciach wypowiedzią o czymś innym może stanowić odpowiedź na różne
pytania:
 Maria wyjeżdża jutro.:
 Kto wyjeżdża jutro?
 Kiedy Maria wyjeżdża?
 co Maria robi jutro?
2. Analiza funkcjonalna zdania (Vilém Mathesius):
 Każde zdanie składa się z dwóch części różnicowanych z punktu widzenia przekazu informacji:
 Temat – odnosienie do informacji znanej z wcześniejszego kontekstu, tego, o czym mówi nadawca, punkt wyjścia
komunikatu językowego (często odpowiada podmiotowi zdania);
 Remat - nowe informacje, to, co się mówi o temacie (często odpowiada syntagmie czasownikowej).
 Jan idzie do kina.
temat remat
 W każdą sobotę Jan chodzi do kina.
temat remat
 Mojej córce zapisuję Mercedesa 500.
temat remat

3. Schemat komunikacji językowej:

Kontekst (funkcja poznawcza)
komunikat (funkcja poetycka)
 (funkcja emotywna) Nadawca –––––––––––––––––– odbiorca (funkcja imperatywna)
kontakt (kanał) (funkcja fatyczna)
kod (funkcja metajęzykowa)
 Komunikacja językowa to fakt przekazywania informacji z jednego punktu do drugiego (Miller). Jest to użycie kodu w celu
przekazania komunikacji:
 Nadawca - nadaje komunikat do odbiorcy;
 Komunikat - sekwencja sygnałów lub znaków, które nadawca przekazuje odbiorcy. Jest on zakodowany;
 Odbiorca - otrzymuje komunikat.
 Aby dotrzeć do znaczenia komunikatu, odbiorca musi go odkodować. W komunikacji językowej komunikat przyjmuje
dwie formy – foniczną i graficzną.

4. Kontekst:
 językowy - otoczenie danej jednostki wypowiedzi (werbalny);
 pozajęzykowy (sytuacyjny) - wszystko co może mieć wpływ na komunikację (osobowość, wiek, znajomość rozmówców),
a także to co może zakłócić tę komunikację (szumy, czyli błędy w czasie kodowania, dekodowania; zakłócenia w
kontakcie, które redundancja, czyli nadwyżka informacji stara się ograniczyć):
 Małe pieski bawią się. (3 elementy mówiące o…)
Les petites chiens jouent. (4 elementy mówiące o…)

5. Kontakt:
 kanał fizyczny (np. powietrze) lub więź psychologiczna między nadawcą i odbiorcą umożliwiające nawiązanie i
utrzymanie komunikacji (wg Karla Bühlera).
6. Kod:
 Zbiór znaków i sposobów ich użycia (ogół reguł umożliwiający łączenie elementów w celu tworzenia komunikatu);
 Kody nadawcy i odbiorcy powinny mieć część wspólną. Im jest ona większa, tym wzajemne porozumienie jest łatwiejsze:
kod = język (langue)
komunikat = mówienie (parole)

7. Funkcje języka w procesie komunikacji:

 funkcja emotywna (ekspresywna): [Karl Bühler]
 Odpowiada i mówi o nadawcy;
 Charakteryzuje jego postawę, cechy psychologiczne, uczucia i cechy fizjologiczne;
 Wykrzyknienia;
 Pewne właściwości komunikatów fizjologicznych i psychologicznych nadawcy (barwa i siła głosu, sposób wymawiania
dźwięków → płeć, wiek, stan psychiczny, humor nadawcy - cechy wypowiedzi nie będące częścią systemu języka);
 Konwencjonalne, systemowe sposoby ekspresji: wykrzyknienia, formy zdrabniające i pejoratywne).
 funkcja poznawcza (denotatywna, kognitywna, symboliczna, reprezentatywna): [Karl Bühler]
  Nakierowana na kontekst opisuje rzeczywistość pozajęzykową;
 Uważana za podstawową;
 odsyła użytkowników języka do przedmiotów i zjawisk z rzeczywistości pozajęzykowej, podporządkowując je
określonym wydarzeniom językowym.
 funkcja konatywna (impresywna, imperatywna): [Karl Bühler]
 Skierowana na odbiorcę;
 Wpływ na zmianę zachowania odbiorcy przez język (zmiana opinii, zdania, woli);
 zdania rozkazujące.
 funkcja fatyczna: [Roman Jakobson]
 Skierowana na kontakt (kanał);
 Widoczna w nawiązywaniu i podtrzymywaniu lub przerywaniu komunikacji, sprawdzaniu czy ma ona miejsce;
 Halo?, a więc, aha, ça va.
 Funkcja metajęzykowa: [Roman Jakobson]
 Skierowana na kod;
 Język może mówić sam o sobie: język o języku;
 słowa jako element kodu;
 pytania o znaczenie słów i wyrażeń lub mowa ogólnie o języku jako takim.
 funkcja poetycka: [Roman Jakobson]
 Skierowana na komunikat, na tekst, na właściwości jego budowy (fonetyczne, gramatyczne, leksykalne);
 Gra słów, kalambury, figury stylistyczne;
 język ma właściwość charakteryzowania samego komunikatu.
 funkcja komunikatywna: [André Martinet]
 Najważniejsza definicja funkcji języka;
 Niezależne od innych funkcji;
 determinuje rozwój języka, jego transformacje nie mogą uniemożliwić porozumiewania się (André Martinet).

8.Fonologia:
 Fonem - najmniejsza jednostka dźwiękowa rozważana w aspekcie funkcjonalnym [FONOLOGIA];
 Dźwięk - najmniejsza jednostka dźwiękowa rozważana w aspekcie fizycznym [FONETYKA];
 dźwięki języka z punktu widzenia ich funkcji w systemie komunikacji;
 analiza cech dystynktywnych dźwięków (wartość znaczeniowa w komunikacie, niezbędne do jego zrozumienia);
 analizuje fonemy (składające się z cech dystynktywnych) oraz prozodemy (pełniące rolę cech dystynktywnych – akcent,
intonacja, ton);
 Cel:
 ustalenie spisu fonemów danego języka;
 określenie ich współzależności;
 opis systemu, który tworzą;
 nie zajmuje się cechami fizycznymi dźwięków, cechami indywidualnymi i niefunkcjonalnymi dźwięków (to zadania
fonetyki).

9. Podział fonologii:
FONOLOGIA
Synchroniczna (opisowa, statyczna) Diachroniczna (historyczna, ewolucyjna)
Fonemy i prozodemy danego języka w określonym momencie zmiany fonemów i prozodemów na
Wg kryterium czasowego
jego rozwoju przestrzeni wieków (zmiany w
fonologiczne systemu fonologicznego)
fonematyka prozodia
analiza fonemów (najmniejszych jednostek dystynktywnych – Analiza prozodemów (akcentu, tonu,
różnicujących) intonacji, iloczasu) – cech
suprasegmentalnych (trwających dłużej
Wg kryterium jednostki badawczej
niż jeden segment fonetyczny,
rozciągających się na co najmniej dwa
segmenty), które posiadają również
funkcję dystynktywną
Wg kryterium ilości porównywanych jednego języka porównawcza ogólna
języków
Polska bądź francuska itp. opisuje fonemy i główne systemy
prozodemy w dwóch lub fonologiczne na świecie,
 więcej językach ogólne prawa rządzące
(komparatywna, nimi
kontrastywna), różnice
systemów fonologicznych

10. Cechy dystynktywne i niedystynktywne dźwięku:

 Każdy dźwięk składa się z cech dystynktywnych i niedystynktywnych:

CECHY DYSTYNKTYWNE CECHY NIEDYSTYNKTYWNE

Ważne dla rozróżnienia znaczenia w j. pol. (miejsce i sposób wysokość tonu, szybkość wymawiania, miejsce artykulacji [r]
artykulacji spółgłosek, nosowość samogłosek)

11. Metody rozróżniania fonemów:

SEGMENTACJA KOMUTACJA
podział ciągu mowy na najmniejszej jednostki toniczne Zastąpienie jednego dźwięku innym w tym samym otoczeniu
fonetycznym (powoduje zmianę znaczeń np. /s/ komutuje z
/k/, /l/

12. Warianty swobodne i kombinatoryczne fonemu:

 Allofony - warianty fonetyczne fonemów (realizacje fonemów mogą odbiegać od prototypowych);
 każdy fonem posiada nieskończoną ilość allofonów, które charakteryzują się wspólnymi cechami dystynktywnymi
fonemu, również niedystynktywnymi;

WARIANTY SWOBODNE WARIANTY KOMBINATORYCZNE

wymienne w każdej pozycji (np. różna wymowa [r]) uwarunkowane kontekstem fonicznym (np. w j. pol. n w
wyrazach ręka, renta, pączek)
stylistyczne, społeczne, indywidualne kontekstowe, pozycyjne

 dwa zakresy allofonu:

 Wariant kombinatoryczny (najczęściej);
 każdy wariant fonemu (kombinatoryczny lub swobodny).

13. Opozycje fonologiczne:

 dwa różne fonemy pozostają zawsze w opozycji fonologicznej i znaczeniowej;
 Możliwa jest zmiana znaczenia słowa przy zastąpieniu jednego fonemu drugim (np. sos → kos, /s/:/k/);
 Opozycja nie istnieje między wariantami realizującymi ten sam fonem (np. /r/:/R/).

X. Wykład:
1. Klasyfikacja opozycji fonologicznych dystynktywnych (różnicujących):
 1 kryterium: stałość opozycji:
 opozycje stałe: utrzymują się we wszystkich kontekstach fonicznych, np. /r/ vs /l/ rana vs lana, kara vs kala, kufer vs
kufel;
 opozycje zneutralizowane: dotyczące jedynie pewnych kontekstów fonetycznych, a nieobecne w innych kontekstach,

np. /k/:/g/, obecna w kura vs góra; a w bóg vs buk opozycja zanika na końcu wyrazu → archifonem /K/ /buK/
 pojęcie archifonemu:
 pozycja, w której zachodzi neutralizacja opozycji, nazywa się pozycją neutralizacji;
 w pozycji tej realizowany jest archifonem – fonem zawierający zespół cech dystynktywnych, wspólnych dla obu
fonemów (opozycji prywatywnej). Archifonem może pokrywać się z jednym z członów opozycji albo mieć postać
przejściową między nimi;
 np. Bóg, buk : /k/ lub /g/ → /K/ (na oznaczenie archifonemu używa się wielkiej litery).
 2 kryterium: miejsce opozycji w systemie opozycji:
  opozycje jednowymiarowe (między dwoma fonemami, które jako jedyne posiadają te same cechy dystynktywne, np.
/p/:/b/ - jedyne zwarte dwuwargowe
/t/:/d/ - jedyne zwarte zębowe
 opozycje wielowymiarowe (te same cechy dystynktywne w więcej niż dwóch fonemach), np.
/d/:/b/:/g/ - zwarte dźwięczne
/p/:/t/:/k/ - zwarte zębowe
 3 kryterium: relacja między członami opozycji:
 opozycje prywatywne, tworzone na podstawie cech binarnych typu
dźwięczność - bezdźwięczność,
nosowość - nienosowość
albo w postaci ogólnej A :nie A, np. /b/ : /p/ itd.
 opozycji gradualne albo stopniowe, których człony różnią się nie obecnością - i brakiem cechy, ale jej stopniem, np.
/a/:/o/:/u/ oraz /i/:/e/ - różnice rozwarcia w szeregu samogłoskowym
 opozycje ekwipolentne albo równoznaczne - wszystkie pozostałe np.
/p/:/t/,
/f/:/k/, itp.

2. Funkcje fonemów i prozodemów:

 wyróżnia się 3 podstawowe funkcje elementów fonologicznych:
 wierzchołkotwórczą albo kulminatywną, polegającą na wskazaniu tego, jaką liczbę jednostek (wyrazów, związków
wyrazowych) zawiera dane zdanie;
 rozgraniczającą albo delimitatywną, polegającą na wskazaniu granic między jednostkami;
 rozróżniającą sens albo dystynktywną, polegającą na rozróżnianiu jednostek znaczących.

3. Funkcja fonemów:
 fonemy posiadają jedynie funkcję dystynktywną - narzucają słowom odrębne znaczenia;
 np. pas vs bas /p/:/b/ - dwa różne fonemy, bo w tym samym kontekście fonetycznym decydują o dwóch różnych
znaczeniach słów.

4. Funkcje prozodemów:
 prozodemy – funkcjonalne elementy foniczne nie istniejące nigdy samodzielnie, ale towarzyszące fonemom (ciągowi
fonemów o różnej długości, np. sylaba, słowo, zdanie);
 nie posiadają cech dystynktywnych, ale pełnią ich funkcję, tzn. mogą zmienić znaczenie wypowiedzi.
 akcent dynamiczny:
1) funkcja dystynktywna w językach o akcencie ruchomym:
 włoski:
ancora (kotwica) vs ancora (jeszcze)
principi (książęta) vs principi (początki)
 angielski:
import (importowanie) vs import (importować)
insult (zniewaga, obelga) vs insult (znieważać)
 rosyjski:
[muka] (męka) vs [muka] (mąka)
2) funkcja delimitatywna językach o akcencie nieruchomym (język polski: paroksytony i proparoksytony) np.
Kochana daremnie vs kocha nadaremnie
Białystok vs biały stok
3) funkcja kulminatywna wskazuje wierzchołek jednostki pokazując ilość jednostek fonicznych (słów lub grup rytmicznych),
np.
un enfant malade - 1 akcent = 1 grupa rytmiczna
un enfant jouait - 2 akcenty = 2 grupy rytmiczne
4) funkcja kontrastywna (podkreślenie):
Jan kocha Zofię.
Jan kocha Zofię.

5. Funkcje prozodemów:
 ton:
  posiada funkcję dystynktywną w szwedzkim, norweskim, chińskim;
 w dialekcie pekińskim (chiński) - 4 tony: wstępujący, zstępujący, jednostajny, złamany
[tʃu] zależnie od tonu oznacza: świnię, bambus, pana, mieszkać.
 iloczas (długość samogłosek):
 funkcja dystynktywna w łacinie:
mălum (zło) vs mālum (jabłko)
věnit (przychodzi) vs vēnit (przyszedł)
 funkcja dystynktywna w języku francuskim (w zaniku → przestarzała, regionalna)
l'être [lE’tr] (byt) vs lettre [lEtr] (list)
maître [mE:tr] (nauczyciel) vs mettre [mEtr] (kłaść)
 intonacja:
 funkcja dystynktywna:
Przyjdziesz jutro? ↑ (pytanie)
Przyjdziesz jutro! ↓ (rozkaz)
Przyjdziesz jutro. → (stwierdzenie)
 każdy prozodem ma określoną funkcję dystynktywną, która zależy od tego, do jakiego języka się odnosi.

6. Szkoła kopenhaska:
 Louis Hjelmslev – kontynuator teorii de Saussure’a, rozwinął niektóre jej elementy, założyciel Kopenhaskiego Koła
Językoznawczego
 glossematyka – teoria Hjelmsleva naszkicowana w latach 1928-1936, opublikowana po duńsku w 1943 w “Prolegomenie
do teorii języka”:
 Z gr. glossa - język + mathe – nauka
 Termin pierwszy raz użyty w 1936 przez Hjelmsleva i Uldalla dla oznaczenia języka ze strukturalnego punktu widzenia
 język systemem wzajemnych relacji;
 metoda opisu języka zmierzająca do ustrzeżenia go od wszelkiej subiektywnej oceny i do ustanowienia algebry języka tzn.
sieci definicji tworzących system umożliwiający opis poszczególnych idiomów;
 wg Hjelmsleva językoznawstwo to nauka niezależna, pozostająca w opozycji do gramatyki historycznej XIX w., która nie
brała pod uwagę funkcjonowania języka, ale zmierzała np. Do opisu struktury społecznej starożytnych społeczeństw na
podstawie analizy ich języków;
 Hjelmslev stawiał sobie za cel stworzenie językoznawstwa formalnego o terminologii pozbawionej dwuznaczności tak jak
w matematyce lub logice. Stąd powstało wiele nowych terminów dla glossematyki;
 celem analizy glossematycznej nie jest wyróżnienie poszczególnych elementów języka, ale opis relacji między tymi
elementami;
 wyróżnione dwa poziomy języka warunkujące proces komunikacji językowej: płaszczyzna treści i płaszczyzna wyrażania.
Na każdym z tych poziomów wyróżniono formy i substancje, które należy analizować oddzielnie:

poziom treści poziom wyrażania

otaczająca rzeczywistość,
substancja
przedmiot badań semantyki
obraz mentalny rzeczywistości,
forma
przedmiot badań gramatyki
dźwięki języka,
przedmiot badań fonetyki
obraz mentalny dźwięków,
przedmiot badań fonologii

 Najmniejsze, niepodzielne elementy języka to glossemy, podobieństwa i różnice między językami dotyczą płaszczyzny
formy, a nie płaszczyzny substancji;
 Przedmiotem językoznawstwa jest analiza poziomu formy treści i poziomu formy wyrażania i stosunków między tymi
dwiema płaszczyznami;
 Glossematyka kierunkiem formalnym językoznawstwa;
 Hermetyczny charakter wynikający ze specyficznej terminologii:
 Komutacja - zastąpienie jednego elementu przez inny (pas/bas/las);
 Relacja dysjunkcji między elementami tworzącymi paradygmat;
 Koniunkcja – zestawienie (p-a-s).

7. Morfem - najmniejsza jednostka dystynktywna języka posiadająca znaczenie leksykalne albo gramatyczne.
 Kotem
morfem morfem
 leksykalny gramatyczny
(leksem) (gramem)
 Najmniejszą jednostką dystynktywną, nie posiadającą znaczenia jest fonem, morfem jest grupą fonemów.

8. Morfemy:

MORFEMY
LEKSYKALNE (leksemy) GRAMATYCZNE (gramemy)
SWOBODNE ZWIĄZANE SWOBODNE ZWIĄZANE
tak, czemu, kto, wodzirej, pędziwiatr przyimki, DERYWACYJNE FLEKSYJNE
wczoraj spójniki
afiksy końcówki
liczby,
rodzaju,
czasu,
przypadka

9. Morfem vs morf:

MORFEM MORF
Jednostka systemu języka Jednostka tekstu (wypowiedzenia)
Klasa morfów Najmniejszy, dający się w tekście wydzielić,
element językowy, posiadający znaczenie i
reprezentowany przez nieprzerwany ciąg
fonemów
1 morfem LAS 2 morfy morfemu LAS: /las/ /leś/
w jęz. fr. morfy morfemu gramatycznego liczby
mnogiej: /s/ /x/

10. Allomorfia - właściwość danego morfemu polegająca na byciu realizowanym przez wiele morfów.
11. Allomorfy – morfy należące do jednego morfemu, np. /las/ /leś/
12. Morf portemanteau – superpozycja (nakładanie się) morfemów:
łac. bona
rodz. żeński
przypadek: mianownik
liczba: pojedyncza

Morf kumulujący wiele informacji, a nie mogący być analizowany jako zespół mniejszych jednostek znaczeniowych.

13. Warianty swobodne i kombinatoryczne morfemów:

SWOBODNE KOMBINATORYCZNE
to samo znaczenie w tym samym otoczeniu to samo znaczenie w różnym otoczeniu
morfemicznym morfemicznym
społeczne (leksemy z dwóch różnych rejestrów Np. morfem leksykalny aller (różna forma w
językowych), geograficzne (warianty zależności od otoczenia morfemicznego: i-; v-;
regionalne), diachroniczne (mniej lub bardziej all- (ira, vais, va, vas, allons)
archaiczne/nowatorskie)
dopuszczalne przez system językowy, ale
niedysktynktywne wewnątrz tego systemu I
nieselekcjonowane przez kontekst językowy, w
którym pojawiają się np. dwie wymowy (-isme,
le but, août, exact w jęz. fr./pol.)

14. Leksem vs wyraz:

 język (langue) mówienie (parole)
leksyka słownictwo
leksem wyraz (mot)

XI. Wykład:
1. Leksem:
 podstawowa jednostka leksyki. Jednostka abstrakcyjna języka (abstrakcyjnego systemu – langue) vs wyraz (słownictwo -
parole)
 składa się z:
 treści semicznej (ogółu sememów = sememu), tzn. konkretnego znaczenia leksykalnego;
 ogółu funkcji gramatycznych właściwych danemu leksemowi;
 wszystkich form tekstowych związanych z odnośnymi funkcjami, np. szef/szefem - 2 słowa 1 leksem
 w tekście może pojawić się jako forma jednego lub wielu wyrazów tekstowych, np. czytać w formie będę czytał (2 wyrazy
tekstowe - fleksyjna forma analityczna leksemu)
 pozostaje w opozycji do wyrazu

2. Mot fléchi (wyraz odmienny):

 wyraz składa się z morfemów;
 wyrazy:
 morfologicznie proste (1 morfem: tak, czemu, kto, wczoraj, et, sur, hier);
 morfologicznie złożone (2 lub więcej morfemów morfem leksykalny + morfem fleksyjny(e)/ derywacyjny(e));
 we wszystkich językach na świecie słowa jednomorfemowe są rzadkie (wyjątek: język chiński słowo = morfem; zdania
zbudowane bezpośrednio z morfemów);
 mot fléchi (wyraz odmienny) - wyraz zbudowany z morfemu leksykalnego + morfemu gramatycznego (wyrażającego
funkcję gramatyczną: liczbę, osobę, czas itd.), np. donnerons.

3. Wyraz tekstowy:
 element tekstu (słownictwa):
 jest ruchomy wewnątrz zdania: Wczoraj poszedłem do kina. Do kina poszedłem wczoraj.
 między 2 wyrazami tekstowymi można umieścić trzeci wyraz: moja dziewczyna, moja kochana dziewczyna.
 wyraz tekstowy nie zawsze odpowiada wyrazowi graficznemu (ciąg grafemów między dwoma spacjami) np. po
dobremu, po francusku - 4 wyrazy graficzne, 2 wyrazy tekstowe nie - można zmienić szyku ani wprowadzić trzeciego
wyrazu tekstowego

4. Wyraz gramatyczny:
 Jednostka funkcjonalna definiowana jako ogół funkcji składniowych i kategorii gramatycznych właściwych danemu
wyrazowi np.
 będę opowiadał - 2 wyrazy tekstowe, 1 wyraz gramatyczny (czasownik, 1 os. l.p. czas przyszły złożony).

5. Leksemy autosemantyczne vs leksemy synsemantyczne w języku polskim (kryterium semantyczne):

 Leksemy autosemantyczne - mające znaczenie samodzielne, możliwe do ustalenia także poza kontekstem (czasownik,
rzeczownik, przymiotnik, przysłówek, liczebnik);
 leksemy synsemantyczne - ich znaczenie jest niesamodzielne, niepełne, możliwe do ustalenia zwykle w oparciu o
kontekst (zaimek, przyimek).

6. Lexie:
 w terminologii Bernarda Pottiera funkcjonalna jednostka znaczeniowa wypowiedzi (dyskursu):
 Lexie prosta: chien, table, cégétiste (pies, stół, petetekowski);
 Lexie złożona (z wielu słów mniej lub bardziej zintegrowanych): brise-glace (lodołamacz), avoir peur (mieć pietra),
O.N.Z., przysłowia, Marsylianka.

 Według Pottiera rozróżnienie części mowy powinno brać jako jednostki lexies, a nie wyrazy: avoir peur – czasownik,
maszyna do szycia - rzeczownik, jak tylko – spójnik.

7. Język fleksyjny:
 Morfemy kumulują funkcje (morfy portemanteaux),
  np. łac. boni – liczba mnoga, mianownik, rodzaj męski.
 Ciągi słów tworzą deklinacje klasyfikowane według typów; każdy typ stanowi paradygmat, wg którego są deklinowane
wyrazy, np. w jęz. Polskim;
 Język francuski jest językiem bardziej izolacyjnym niż język polski, ale:
 cheval – chevaux → występuje w nim zdefiniowanie typu dominującego.

8. Język alternacyjny:
 np. język arabski
 funkcja leksykalno-semantyczna spółgłosek
 wdrażanie kategorii gramatycznych (liczby, czasu, aspektu) przez samogłoski występujące naprzemiennie ze spółgłoskami
 np. q-t-l (zabić); qatala - zabił; qatila - został zabity; ya-qtulu - zabijał

9. Typologia języków ze względu na porządek morfemów:

 Języki prepozycyjne;
 języki postpozycyjne;
 Miejsce morfemów gramatycznych w stosunku do morfemów leksykalnych;
 porządek członu określonego i określającego:
 tu - rdzeń wyrazu człowiek;
 m - morfem liczba pojedyncza;
 ban - morfem liczba mnoga.

10. Typologia języków ze względu na sposób wyrażania funkcji składniowych:

 Języki pozycyjne (np. francuski):
 funkcja składniowa wyrazu w zdaniu zależy od jego miejsca w tym zdaniu;
 Relacje składniowe wyrażane za pomocą stałego porządku słów;
 Np. Jan pobił Pawła. Pawła pobił Jan:
 Jean a battu Paul.
S COD
Paul a battu Jean.
S COD.
 Języki postpozycyjne:
 morfem leksykalny + morfem gramatyczny np. ręk-a, ręk-i
 człon określający + człon określany → m.in. złożenia, np. żywopłot (języki indoeuropejskie).
 języki przypadkowe (np. polski):
 Funkcje składniowe wyrazów w zdaniu zależą od ich afiksów (końcówek), ich formy;
 Np. podmiot języku polskim i w łacinie ma końcówkę mianownika, dopełnienie bliższe ma końcówkę biernika itd.
 Jan uderzył Pawła.
podmiot dop. bliższe
Pawła uderzył Jan.
dop. bliższe podmiot
Jana uderzył Paweł.
dop. bliższe podmiot
 języki inkorporacyjne (np. ameroindiańskie):
 Inkorporacyjna budowa orzeczenia;
 Włączenie do orzeczenia dopełnień (inkorporowanie) jako zaimków i/lub rzeczowników;
 w orzeczeniu mieści się gramatyczny schemat całego zdania;
 np. azt. ni-naka-kwa (ja-mięso-jeść = jem mięso), naka-tl (mięso; zanik końcówki -tl)
 wiele języków Indian ameryk. niektóre jęz. kaukaskie;
 inkorporacyjne = polisyntetyczne (wyrazy to połączenia mniejszych jednostek leksykalnych), koncentryczne

11. Afika:
 rdzeń wyrazu - główna część wyrazu wyrażająca jego podstawowe znaczenie;
 afiks - niesamodzielny morfem dołączony do rdzenia wyrazu:
 derywacyjne - służące do tworzenia nowych słów np. -acja;
 fleksyjne - końcówki przypadków lub czasowników;
 czasownikowe - placówki wyrażające czas, liczbę, osobę, bezokolicznik i imiesłów.
 sufiks;
 prefiks;
 infiks (wrostek).

12. Budowa słowotwórcza wyrazu, złożenia, derywacja:

 derywacja - tworzenie nowych słów w oparciu o elementy funkcjonujące w języku:
 derywacja niewłaściwa - zmiana kategorii gramatycznej (gniady, kary);
 derywacja właściwa - dołączenie do rdzenia wyrazu prefiksu lub/i sufiksu (prefiksacja, sufiksacja, parasynteza).
 złożenia - połączenie dwóch lub więcej niezależnych wyrazów (powieść rzeka, pędziwiatr, znaczek pocztowy)

13. Derywacja:
 derywacja regresywna (wsteczna) - zanik sufiksu (morfemu gramatycznego), np. strzelać
→ strzał
 skróty - zanik części leksemu (morfemu leksykalnego):
 apokopa: dyro
 afereza: bus
 synkopa: trza, [uniwerstet], matma
 akronimia – zredukowanie głosek wewnątrz złożenia: stagflacja, bankomat
 skrótowce: PKO, ONZ
 mots-valises: frangle
 onomatopeja: kukuryku, cykać, chlapać

14. Benjamin Lee Whorf:

 rozczłonkowanie rzeczywistości w każdym języku nie dotyczy jedynie słownictwa, ale też składni;
 Whorf opisując system czasownikowe w języku hopi wyróżnił 9 stron i 9 aspektów czasownika - brak pojęcia czasu;
kategoryzowanie zjawisk czasowych jako albo trwające, albo nietrwające.

15. Edward Sapir:

 związek języka ze światem zewnętrznym. wyraz Benjaminem Lee Whorfem stworzyli teorię relatywizmu językowego:
 każdy język kształtuje sposób myślenia swoich użytkowników;
 sposób myślenia każdego użytkownika języka zależy od języka, którym się posługuje.
 przedstawiciel mentalizmu - fakty językowe mogą być interpretowane w związku z faktami psychicznymi;
 z punktu widzenia składni, koncepcje Sapira zapowiadają teorię Chomsky’ego → język ma strukturę, na podstawie której
można stworzyć nieskończoną ilość zdań;
 jeden z dwóch twórców strukturalizmu amerykańskiego obok Bloomfielda;
 od 1925 r. niezależnie od prac Szkoły Praskiej zdefiniował fonem i jego warianty;
 autor koncepcji morfofonemu (grupa fonemów zastępujących się wzajemnie w różnych kontekstach morfonemicznych
albo w różnych formach tego samego morfemu, np.
c-cz-k w ręce-ręka-rączka).
 pole językowe wyrazu śnieg w języku azteckim: wspólny rdzeń X:
 X rzeczownik - lód;
 X przymiotnik – zimno;
 mgła X – śnieg
 pole językowe wyrazu śnieg w języku eskimoskim:
 śnieg, który pada (1);
 śnieg na ziemi (2);
 twardy śnieg (3);
 miękki śnieg (4);
 miałki śnieg (5).
 Ocena zasady relatywizmu językowego:
 badania językoznawców i antropologów w latach 40 i 50 XX w. nie potwierdziły wpływu języka na sposób myślenia
ludzi, np. na ich filozofię życia: teoria Sapira i Whorfa pozostaje jedynie hipotezą.

16. Franz Boas:

 prekursor strukturalizmu amerykańskiego:
  opisał 19 języków indiańskich.
 założenia:
 język jest systemem;
 analiza synchroniczna podstawową perspektywą badawczą;
 każdy język ma swój system fonetyczny i gramatyczny;
 język utożsamiany jest z mówieniem (parole);
 w analizie gramatycznej i semantycznej, podstawową jednostką nie jest słowo, ale zdanie.

XII. Wykład:
2. Strukturalizm amerykański: Boas, Sapir, Whorf, Bloomfield; behawioryzm i dystrybucjonizm:
 Leonard Bloomfield:
 profesor języka niemieckiego, potem językoznawstwa ogólnego (Uniwersytet w Chicago);
 autor podręcznika Language (1933);
 wpływ behawioryzmu na teorię Bloomfielda;
 językoznawstwo behawioralne Bloomfielda – lata 40 XX w;
 przedstawiciel antymentalizmu - koncepcja mechanistyczna języka inspirowana behawioryzmem: zachowanie, m.in.
zachowanie językowe jest odpowiedzią na bodziec:
S→r
S→R
(r, s - akt językowy;
R, S - poza językiem)
S - bodziec (stimulus)
R – reakcja (reaction)
 np. Kasia i Tomek przechadzają się na wsi. Kasia widzi sad i dochodzi do wniosku że jest głodna, po czym informuje o
tym Tomka.
Jest to reakcja językowa na bodziec.
Jest to jednocześnie bodziec językowy dla Tomka który te słowa odbiera w reakcji na ten bodziec idzie i zrywa Kasi
jabłko.
 krytyka behawioryzmu:
 istnieją wypowiedzi nie będące odpowiedzią na bodźce,
 bodźce nie zawsze warunkują wypowiedzi.
 status znaczenia w koncepcji językowej Bloomfielda:
 znaczenie komunikatu wynika z ogółu uwarunkowań sytuacyjnych → jest niepoznawalne → nie może stanowić
przedmiotu obiektywnej analizy językowej;
 Językoznawstwo nie powinno zajmować się znaczeniem;
 aspekt dźwiękowy języka jako przedmiot badań językoznawczych (status fonetyki): pojęcie fonemu, metoda
komutacji.
3. Forma językowa (dane połączenie fonemów) vs sens językowy:
 formy wolne vs związane (sufiksy);
 formy proste (brak podobieństw fonetyczno-semantycznych do innych form → morfemy) vs złożone;

4. Pojęcie składnika:
 morfem, słowo, syntagma wchodzące w skład szerszej konstrukcji;
 składniki:
 bezpośrednie (podzielne na mniejsze elementy);
 ostateczne (niepodzielne);
 konkatenacja dwóch składników (dodanie ich w określonym porządku):
 L’enfant lance la balle. – Dziecko rzuca piłkę.
 SN SV
(syntagma nominalna) (syntagma werbalna)
l’ (dét. - rodzajnik) lance (V - czasownik)
enfant (nom - rzeczownik) la balle (SN)
la (dét.)
balle (N)
  l’, enfant, lance, la, balle - składniki ostateczne;
 pojęcie składników bezpośrednich rozwinięte przez gramatykę generatywno-transformacyjną, która wyrosła z krytyki
strukturalizmu amerykańskiego.
5. Dystrybucjonizm:
 główni przedstawiciele analizy dystrybucyjnej: Z. S. Harris, Ch. Hockett, C. C. Fries;
 językoznawstwo strukturalne; Stany Zjednoczone około 1930 r;
 podstawą jest stwierdzenie empiryczne: elementy języka współwystępują w określonych konfiguracjach a nie łączą się
przypadkowo;
 dystrybucjonizm = deskryptywizm zajmował się segmentacją tekstów i klasyfikacją wyodrębnionych jednostek języka,
pomijając ich semantykę;
 źródła analizy dystrybucyjnej:
 etnolingwistyka amerykańska rozwijająca się w ramach antropologii; przedmiotem badań są języki ameroindiańskie
(forma ustna, analiza korpusu przykładów, konkretnych kontekstów, w jakich pojawiają się poszczególne elementy
językowe);
 behawioryzm amerykański Bloomfielda (język częścią zachowania ludzkiego: jego opis w kategoriach bodźca i reakcji:
język zarówno bodźcem, jak reakcją).
 główne zasady analizy dystrybucyjnej:
 systematyczny opis korpusu danego języka prowadzi do odkrycia gramatyki tego języka (= teorii budowy tego języka)
- zasada kwestionowana przez generatywistów (przedstawicieli gramatyki generatywno-transformacyjnej)
 3 poziomy analizy języka:
fonologiczny,
morfologiczny,
składniowy,
 Każdy poziom ma swoje jednostki;
 Jednostki wyższego rzędu składają się z jednostek niższego rzędu;
 Kierunek analizy: od fonologii do składni;
 Mieszanie poziomów (np. morfonologia – morfologia + fonologia) prowadzi do błędnego i niekompletnego opisu.
 podstawowe pojęcia dystrybucjonizmu:
 dystrybucja - ogół kontekstów, w których występuje dana jednostka korpusu:
Jeśli X występuje w kontekstach AXB, CXD, EXF, to ACE (= kontekst lewy) + BDF (= kontekst prawy) = konteksty X.
Jeśli są to jedyne konteksty X w wybranym korpusie → dystrybucja X;
 selekcja X w danej pozycji = kookurenty X w danej pozycji (np. AXB) – czyli te elementy współwystępujące z X w danej
pozycji.
 pojęcie klasy dystrybucyjnej:
 klasy dystrybucyjne są ustalone w wyniku pogrupowania dystrybucji,
 np. fonemy definiowane nie wg kryteriów fonetycznych, ale według ich kombinacji;
 klasa rzeczowników w jęz. franc. = elementy z rodzajnikami i innymi déterminants w kontekście lewym i
czasownikami w kontekście prawym.
 typy dystrybucji:
 dystrybucja komplementarna (warianty tej samej jednostki): ta sama funkcja (znaczenie) różne konteksty, np. me,
je, moi;
 dystrybucja kontrastywna - różne znaczenie (jednostki) w tym samym kontekście, np. mon, ton, son (różne jednostki
języka);
 warianty wolne - ta sama funkcja (to samo znaczenie) w tym samym kontekście (ta sama jednostka języka),
np. r apical, R dorsal; août: [u] vs [ut]
 np. périlleux i dangereux nie mają tej samej dystrybucji: une entreprise périlleuse, une entreprise dangereuse, ale nie
*un individu périlleux → rozróżnienie przymiotników na podstawie opozycji: żywotny vs nieżywotny.
 krytyka analizy dystrybucyjnej:
 opierał się na 2 elementach:
 nie potrafi wyjaśnić konstrukcji wieloznacznych (np. J’ai acheté ce livre à mon frére.), ponieważ opisuje element
języka charakteryzując ich zdolność łączenia się w sposób linearny;
 nie oddaje kreatywności podmiotu mówiącego. Na podstawie reguł kombinatoryki określonych na podstawie analizy
korpusu można stworzyć jedynie ograniczoną ilość zdań. Nowe zdania nie istnieją z punktu widzenia
synchronicznego;
 analiza niedostatków badań dystrybucyjnych wpłynęła na powstanie gramatyki generatywnej.
6. Podsumowanie strukturalizmu amerykańskiego:
 opierał się na 2 elementach:
 badaniu języków ameroindiańskich (ponad 1000, w formie ustnej)
 psychologii behawioralnej (od ok. 1920 r. W Stanach Zjednoczonych)
 różnice między ludźmi uwarunkowane otoczeniem, w którym ludzie żyją:
 każde ich zachowanie jest reakcją-odpowiedzią na bodziec zewnętrzny;
 zachowanie ludzkie odzwierciedla psychikę uformowaną przez otoczenie;
 badania psychologiczne powinny zajmować się zachowaniem, bo tylko ono może być opisane w sposób obiektywny;
 język jako część zachowania ludzkiego winien być opisywany również obiektywnie;
 mechanizm vs mentalizm:
 mechanizm: każde zachowanie ludzkie jest całkowicie przewidywalne na podstawie sytuacji, w jakich ma miejsce,
niezależnie od czynnika wewnętrznego. Wg Bloomfielda Mowa powinna być opisywana poprzez charakterystykę
warunków zewnętrznych, w jakich pojawia się;
 mentalizm: mowa jest efektem myśli, intencji, wierzeń podmiotu mówiącego.
 konsekwencje powyższych podstaw strukturalizmu:
 odrzucenie koncepcji mentalistycznych i analiza faktów językowych obserwowalnych bezpośrednio;
odrzucenie znaczenia jako narzędzia badawczego w analizie językowej i ograniczenie badań znaczenia w ogóle;
każda wypowiedź językowa (w językach indiańskich) była uważana za gramatyczną (poprawną). Następnie
zastosowano tę zasadę też do analizy innych języków, np. angielskiego i francuskiego.
 opis języka: od fonologii, przez morfologię do składni. Zasada niemieszania poziomów języka.
 analiza języka polega przede wszystkim na zgromadzeniu korpusu, tzn. zróżnicowanego i wyczerpującego ogółu
wypowiedzi użytkowników danego języka, w danym okresie;
 zadaniem językoznawcy jest uwidocznienie regularności w badanym języku, tak aby opis był systematyczny;
 korpus służy do ustalenia gramatyki języka tzn. teorii budowy tego języka (jego struktury);
 struktura oznacza wykaz jednostek i opis ich dystrybucji, tzn. wszystkich kontekstów, w jakich te jednostki mogą
pojawić się;
 głównym zadaniem językoznawcy jest odkrycie jednostek języka i ich klasyfikacja → językoznawstwo strukturalne
taksonomiczne;
 językoznawstwo behawioralne Bloomfielda rozwijające się w latach 40 XX w. to dystrybucjonizm;
 badania języków indiańskich są podstawą tezy o prymacie języka mówionego nad językiem pisanym;
 Do 1945 r. językoznawcy amerykańscy rozwijali przede wszystkim fonologię, zaniedbując składnię.

7. Lucien Tesnière:
 Dialektolog, slawista
 Zm. 1954
 Profesor językoznawstwa na Uniwersytecie w Strasburgu
 Eléments de syntaxe structurale (1959) - analiza struktury zdania

7. Klasa słów, aktant, circonstant:

 Określona przy pomocy analizy bardziej znaczeniowej niż dystrybucyjnej;
 Aktant - Uczestniczy w czynności w sposób czynny lub bierny;
 Circonstant - wyraża okoliczności czynności.

8. Walencja:
 Walencja - właściwość czasownika polegająca na posiadaniu jednego lub wielu aktantów;
 Klasyfikacja czasowników według ich walencji:
 Awalentne - bez aktanta:
Il pleut. Pada.
 Monowalentne - z jednym aktantem – podmiotem:
Paul voyage.
 Biwalentne - z dwoma aktantami:
Paul voyage avec Charles.
 Trójwalentne - z trzema aktantami:
Paul voyage avec Charles et Sophie.

9. Stemma:
 Definicja: schematyczne przedstawienie relacji między elementami zdania.
 Podstawowa zasada: termin uzupełniający znajduje się poniżej terminu, któremu jest podporządkowany
 Najwyżej – czasownik, przez który nie podlega żadnemu terminowi w zdaniu, np.
Votre jeune cousine chante une chanson. Wasza młoda kuzynka śpiewa piosenkę.

chante
cousine chanson
votre jeune une

10. Składnia:
 pojęcie zdania jako podstawowej jednostki analizy gramatycznej:
 według tradycyjnej gramatyki: zespół słów tworzących kompletne znaczenie, w gramatyce franc. różniące się od
proposition tym, że zdanie (phrase) może zawierać wiele propositions.
 Z perspektywy współczesnej gramatyki: wypowiedź, której składniki pełnią pewne funkcje i której w mówieniu
(parole) towarzyszy intonacja. Zdanie ma określony cel: mówi coś (remat, predykat) o kimś albo o czymś (temat).
Może zawierać jeden element, kiedy jest niekompletne, np. Predykat (Wspaniały!) albo dwa elementy bez
czasownika, np. Dobre to ciasto.
 Szczególny status zdania jako jednostki gramatycznej: Podczas, gdy fonemy, morfemy, słowa łączą się, każdy na
swoim poziomie, tworząc jednostki wyższego rzędu (fonemy → morfem, morfemy → słowo, słowa → syntagma,
syntagmy → zdanie), zdanie nie tworzy jednostki wyższego rzędu. Wg Benveniste’a, zdanie różni się zasadniczo od
innych jednostek językowych: zawiera ono znaki, ale samo nie jest znakiem. Zdania nie posiadają ani dystrybucji, ani
reguł użycia.
 Zdanie jako jednostka dyskursu: Zdanie jest jednostką dyskursu (tekstu), rządzącego się własnymi regułami,
różniącymi się od reguł łączenia się, np. morfemów. W dyskursie, język funkcjonuje jako narzędzie komunikacji.
dyskurs - jednostka równa zdaniu lub wyższa od zdania. Składa się z ciągu wyrazów tworzących komunikat mający
początek i zakończenie.
 Składnia jako analiza kombinatoryczna:
 Analiza kombinatoryczna kieruje się postulatem: gramatyka jest mechanizmem skończonym, tzn. jej jednostki i
reguły występują w skończonej ilości.
 Metoda kombinatoryczna gramatyki strukturalnej polega na:
wyróżnianiu charakterystycznych kontekstów w jakich występują jednostki korpusu;
badaniu ograniczeń kontekstowych, typowych dla jednostek w ciągu mowy.
 Definicja kombinatoryki składniowej danego elementu (słowa): właściwości relacyjne tego słowa w stosunku do
natury gramatycznej innych słów, np. Głaszczę czarnego kota.
Kombinatoryka składniowa słowa kot:
kot - dopełnieniem czasownika głaskać.
kot - bazą dla przymiotnika czarny.
 Jednostki składniowe:
KOMPETENCJA JĘZYK (LANGUE) ZDANIE
PERFORMANCJA MÓWIENIE (PAROLE) WYPOWIEDŹ

 Wypowiedź:
 definicja: każdy skończony ciąg słów języka wypowiedziany przez jedną lub wiele osób;
 zakończenie wypowiedzi - okres ciszy zachowanej przez podmioty mówiące;
 Wypowiedź - jedno lub wiele zdań;
 Typy wypowiedzi wyróżnione ze względu na:
rodzaj dyskursu: wypowiedź literacka, polemiczna, dydaktyczna;
typ porozumiewania się: wypowiedź mówiona lub pisemna;
typ języka: wypowiedź francuska, łacińska
 np. Wziąłeś płaszcz? - Tak. - To załóż go, jak będziesz wychodził, bo jest zimno.

XIII. Wykład:
1. Syntagma:
 Definicja:
 Najmniejsza jednostka składni;
 połączenie jednostek znaczeniowych: słowo (attend-ons), zdanie, tekst;
 Definicja praktyczna: grupa słów tworzących pewną całość, np. Syntagma werbalna, nominalna.
 Rodzaje syntagmy:
 Nominalna (rzeczownikowa): Mały, ładny kotek;
 Werbalna (czasownikowa);
 Przyimkowa (przyimek + syntagma nominalna): Od trzech tygodni;
 Spójnikowa (spójnik + syntagma werbalna);
 Przysłówkowa;
 Przymiotnikowa: O wiele za mało interesujący;
 Rzeczownikowa;
 Zaimkowe.
 W gramatyce generatywnej:
 syntagma przyimkowa = przyimek + syntagma nominalna;
 syntagma spójnikowa = spójnik + syntagma werbalna
2. Predykacja (orzekanie):
 Stosunek składniowy między podmiotem a orzeczeniem:
 W zdaniu podstawowym (syntagma nominalna + syntagma werbalna), syntagma werbalna pełni funkcję predykatu:

 Piotr pisze list do swojej matki.

Temat, Predykat,
To, o czym To, co się mówi o tym elemencie,
się mówi. Grupa czasownika = czasownik + dopełnienia

 Le petit chat est mort.

Les romans policiers, j’adore ça.

Tradycyjnie rozróżnienie tematu i predykatu zastępuje się nieraz rozróżnieniem tematu (to, co jest dane) i rematu
(to, co jest stwierdzane, informacja o temacie).
 Związek predykatywny:
 Stosunek syntaktyczny zachodzący między podmiotem (grupą podmiotu), a orzeczeniem (grupą orzeczenia),
np. Janek biegnie.
podmiot orzeczenie

Nasz zawodnik biegnie bardzo szybko.

Grupa grupa
podmiotu orzeczenia
 Składniki połączone związkiem predykatywnym tworzą zdanie vs związek atrybucyjny = grupa
 Związek atrybucyjny:
 Stosunek syntaktyczny zachodzący między rzeczownikiem i określającym go przymiotnikiem;
 Rzeczownik to człon nadrzędny;
 Przymiotnik to człon zależny.

11.
Składniki bezpośrednie w analizie składniowej:
 Składnik - syntagma, każde wyrażenie, słowo, morfem, który wchodzi w skład większej struktury;
 Składnik bezpośredni - może być rozłożony na mniejsze jednostki;
 Składnik ostateczny - nie można go rozłożyć;
 Ogólna teoria ACI (Analyse en Constituants Immédiats - Analizy na składniki bezpośrednie) została zaprezentowana przez
Bloomfielda, a rozwinięta przez dystrybucjonalistów: Hocketta, Harrisa.
 Budowa każdego zdania może być przedstawiona w formie zhierarchizowanej struktury:
Zdanie jest podzielone na syntagmy (składniki bezpośrednie zdania) składają się ze składników bezpośrednich
syntagmy i operacja powtarza się do składników ostatecznych zdania, tzn. morfemów.
 Inne formy zapisu analizy na składniki bezpośrednie (ACI):
 Drzewo:

P (phrase -zdanie)
SN (syntagma nominalna) SV (syntagma werbalna)
Np (nompropre) V (czasownik) SN (syntagma nominalna)
Pierre r(V) T Dét. N
(rdzeń) (końcówka (déterminant) (rzeczownik)
 imparfait)
mange ait un gâteau

 Analiza na składniki bezpośrednie (ACI):

 W tej koncepcji, gramatyka = teoria budowy języka = gramatyka składników = gramatyka listy;
 klasyfikacja elementów: jest to lista uporządkowanych par elementów:
element lewy = kategoria, składnik;
element prawy = uporządkowany ciąg elementów;
 Fragmenty gramatyki:
P składa się z SN i SV;
SN składa się z dét. N;
SN składa się z Np.;
SV składa się z V SN;
V składa się z r(v) T;
r(V) składa się z mange;
T składa się z ait;
dét. składa się z un;
Np składa się z Pierre;
N składa się z gâteau.

9. Strukturalizm a gramatyka generatywna:

 Noam Chomsky:
 gramatyka wrodzona, zapisana w naszych genach - nie trzeba mówić o gramatykach poszczególnych języków;
 Człowiek rodzi się z pewnym schematem gramatycznym który jest taki sam dla wszystkich ludzi;
 ludzie ucząc się danego języka precyzują reguły gramatyczne ale punkt wyjścia jest taki sam;
 niemożliwe jest zgromadzenie całkowicie wyczerpującego ponieważ nowe zdania mogą ciągle pojawiać się w
nieskończonej ilości;
 język jest nieskończonym tworem;
 na podstawie skończonej ilości reguł można wygenerować nieskończoną ilość zdań;
 trzeba znaleźć modele językowe wspólne dla wszystkich języków świata;
 tych modeli można użyć do wyprodukowania nieskończonej ilości zdań.
 Punkt wyjścia: korpus vs reguła.
 Cel gramatyki Chomsky'ego:
 Chomsky w oparciu o ACI (Analizę na składniki bezpośrednie) postawił następujący problem:
jakie właściwości formalne powinna mieć gramatyka, jeśli miałaby ona automatycznie wymieniać gramatyczne zdania
danego języka i automatycznie przypisywać tym zdaniom opisy strukturalne w formie drzew.
 Językoznawstwo taksonomiczne stało się teoretycznym. Jego celem jest stworzenie gramatyki = ogółu reguł o formie
X → Y (X przepisuje się jako Y), a nie stworzenie zbioru elementów.
 Gramatyka generatywna:
 Gramatyka = teoria struktury języka
 Gramatyka generatywna - teoria (zespół reguł) jasno definiująca, które z sekwencji elementów języka należą do
niego, tzn. które są poprawne i jaka jest ich budowa.
 Reguły tej gramatyki są precyzyjne, formalne podobnie jak reguły matematyczne;
 Stany Zjednoczone, początek lat 50 XX wieku;
 Jako reakcja na teorię amerykańskiego strukturalizmu behawioralnego;
 Podstawą - logika matematyczna, algebra i cybernetyka;
 Twórca : Noam Chomsky - Syntactic Structures 1957: język zjawiskiem:
ograniczonym (ograniczona liczba słów i reguł generujących zdania)
nieograniczonym (ilość wygenerowanych zdań w oparciu o reguły jest nieograniczona - każde zdanie można
teoretycznie rozbudowywać w nieskończoność: Jan wie, że musi zjeść, wyjść, etc.)
 Gramatyka generatywna - pojęcie modelu:
 Model zjawiska językowego - struktura prostsza niż ta, którą się opisuje, np. model zdania = S P (podmiot i
orzeczenie);
 Model - teoretyczna konstrukcja umożliwiająca wyjaśnienie zjawiska, tu: budowy możliwych zdań;
 Jedna z właściwości modelu - jego moc uogólniająca;
 Budowa modelu — na podstawie ogółu zdań;
  Model powinien móc być zastosowany do nowych wypowiedzi, a nawet języków (testujących zdolności modelu);
 Noam Chomsky w Trzech modelach opisu języka, wyróżnia (obok modelu Markova i modelu syntagmatycznego)
model transformacyjny;
 Model transformacyjny umożliwia dzięki użyciu transformacji opis przejścia ze struktury głębokiej do struktury
powierzchniowej (m.in. tłumaczy i oddaje wieloznaczność zdań).
 Pojęcia struktury głębokiej i struktury powierzchniowej:
 Struktura głęboka, struktura wyjściowa, struktura bazowa:
w początkowych wersjach gramatyki transformacyjno-generatywnej - struktura zdania niedostępna bezpośredniej
obserwacji, abstrakcyjna i uniwersalna (jednakowa dla wszystkich języków);
obejmuje stosunki syntaktyczne, syntaktyczno-semantyczne lub semantyczne, leżące u podstaw budowy
gramatycznej zdań, których istnienie wykrywa się a podstawie analizy językoznawczej;
 Struktura powierzchniowa - zespół stosunków gramatycznych, dających się bezpośrednio zaobserwować w zdaniu;
 Transformacje umożliwiają przejście ze struktury głębokiej do struktury powierzchniowej.
 Schemat budowy zdania w gramatyce generatywno-transformacyjnej:
 Struktura głęboka (reguły bazowe: reguły składowej kategorialnej + reguły słownictwa) → transformacje →
struktura powierzchniowa: reguły składowej fonetycznej i fonologicznej;
 Struktura głęboka, to abstrakcyjne zdanie wygenerowane przez reguły bazy (składowa kategorialna i leksyka),
np. reguły składowej kategorialnej określają następującą budowę zdania:
Neg. + N + Pas + V + N+ Przyp.
(Neg. - przeczenie, N - rzeczownik, Pas - czas przeszły, V - czasownik, Przyp. - przypadek dopełniacz)
 Po podstawieniu słów języka polskiego pod symbole kategorialne, otrzymujemy następującą strukturę głęboką:
Nie + ojciec + ał + czytać + gazeta + y,
która po serii transformacji, da następującą strukturę powierzchniową zdania w ten sposób przekształconego
(które uległo transformacji):
Ojciec+ nie + czytać + ał + gazeta + y.
Po zastosowaniu reguł składowej fonetycznej i fonologicznej otrzymujemy zdanie:
Ojciec nie czytał gazety.
 Pojęcie bazy:
 W gramatyce generatywnej baza określa struktury głębokie języka;
 Składa się z dwóch części: składowej kategorialnej i leksyki.
1. Składowa kategorialna lub syntagmatyczna - jest systemem reguł, który określa dozwolone ciągi symboli
kategorialnych oraz wewnątrz tych ciągów, relacje gramatyczne między tymi symbolami kategorialnymi (symbolami
przedstawiającymi kategorie).
Np. Jeśli zdanie P składa się z SN + SV (dozwolonego ciągu symboli SN, syntagmy nominalnej i SV, syntagmy
werbalnej), to relacja gramatyczna między SN i SV jest relacją podmiotu i orzeczenia.
2. Leksyka, to lista morfemów o sprecyzowanych cechach: fonologicznych, składniowych i znaczeniowych,
np. wyraz matka jest zdefiniowany następującymi cechami: rzeczownik, rzeczownik pospolity, żeński, ożywiony,
ludzki itd.
 Gramatyka generatywna - pojęcie reguły:
 Reguła (reguła substytucji lub reguła przepisywania) w terminologii gramatyki generatywnej, to operacja graficznie
przedstawiana w formie formuły:
X→Y (X przepisuje się jako Y)
X, Y - symbole należące do danej gramatyki
→ przepisuje się zamiast poprzedzającego symbolu;
 Celem reguł - zmiana symboli w procesie generowania zdań, zmierzająca do przedstawienia w sposób bardziej
szczegółowy danego składnika,
np. pierwsza reguła gramatyki generatywnej:
P → SN + SV
P - zdanie
SN - syntagma nominalna
SV - syntagma werbalna
 Gramatyka generatywna - pojęcie konkatenacji:
 W regule przepisywania, znak konkatenacji + wskazuje, że elementy następują po sobie w porządku wskazanym
przez formułę.
  W regule gramatycznej: SN - > D + N
znak + wskazuje, że syntagma nominalna w jęz. fr. (np. le journal) musi być przekształcona w D (symbol déterminant
- le) konkatenowany do N (symbol rzeczownika - journal), jądra syntagmy nominalnej.
 Pojęcie drzewa:
 Struktura powyższego zdania może być przedstawiona w formie następującego drzewa:

P
SN SV
D N V SN
Le père D N
un journal

Drzewo jest przedstawieniem struktury zdania złożonego ze składników.

Jeśli w gramatyce generatywnej, baza zawiera następujące reguły:
P → SN + SV;
SN → D+N;
SV → V+SN;
D → le;
N → père, journal;
V → lit
Zdanie P składa się z ciągu symboli: D+N+V+D+N
 jeśli zastąpi się symbole kategorialne ich możliwymi wartościami (journal jest wyłączony z pozycji podmiotu przez
czasownik lit), to otrzymamy:
le + père + lit + le + journal
 Gramatyki taksynomiczne i gramatyki generatywne:

Gramatyki taksynomiczne gramatyki generatywne

Przedstawiciele Dystrybucjonaliści (np. Harris, Hockett) Noam Chomsky
Klasyfikacja elementów, stworzenie ich Stworzenie modeli, które mogą
Cel
list przewidzieć nowe wypowiedzi
Opierały się na korpusie, ich konkretny Zarzuciły pojęcie korpusu, maja
Metoda
charakter charakter abstrakcyjny, teoretyczny

 Kompetencja vs performancja:
 Kompetencja – wiedza umożliwiająca wypowiadanie się w danym języku;
nieograniczona możliwość, którą posiada osoba mówiąca budowania i rozumienia nieograniczonej ilości zdań. Każda
osoba, która wypowiada się w danym języku posiada kompetencję wypowiadania się w tym języku. Jest to wiedza
językowa umożliwiająca stwierdzenie, np. czy dane zdanie jest poprawne, na czym polega wieloznaczność zdania,
itd.
 Performancja – akty mowy. Jest to wykorzystanie kompetencji językowej w konkretnych aktach mowy, zarówno
tworzenie ich, jak i rozumienie. Kiedy piszemy lub wypowiadamy zdanie, działamy używając reguł umożliwiających
nam tworzenie poprawnych gramatycznie ciągów; podobnie, gdy słuchamy wypowiedzi, fakt rozumienia jej należy
do performancji, ale to co pozwala nam zrozumieć, wynika z kompetencji. Nieraz performancja zależy od zjawisk
pozajęzykowych, np. Szumy, stopień uwagi, uwarunkowanie fizyczne.

XIV. Wykład:

1. Semantyka:
 Plan:
 Przedmiot badań semantyki;
 Kiedy powstała? Przedstawiciele;
 Rodzaje semantyki;
 Analiza semiczna – definicja;
 Pojęcie semu;
 Pojęcie sememu;
 Przedstawiciele analizy semicznej;
 Semazjologia i onomazjologia;
 Pojęcie pola semantycznego i ich klasyfikacja;
  Denotacja i konotacja;
 Podstawowe relacje semantyczne: synonimia, antonimia, homonimia, polisemia, paronimia, hiponimia i hiperonimia,
meronimia i holonimia, parafraza.

2.Przedmiot badań semantyki:

 Nauka badająca znaczenie i zmiany znaczeń słów;
 Część semiologii zajmującej się znakami i systemami znaków;
 cechy konotacyine zwane przez de Bally'ego effets de style;
 «la stylistique étudie la valeur affective des faits expressifs qui forment le système des moyens d'expression d'une
langue»;
 Jednostka badawcza - wartość ekspresywna;
 Stylistyka Bally’ego:
 Reakcja przeciwko stylistyce o charakterze estetycznym i literackim (jedynie częściowo zajmowała się dawną sztuką
stylu);
 Priorytet - opis cech społecznych języka (effets par évocation);
 Uprzywilejowany przedmiot badan - język mówiony;
 Badanie synchroniczne;
 Analiza systematyczna jednak sans rigueur trop grande.

3. Kiedy powstała? Przedstawiciele;

 Semantyka jest dyscypliną językoznawczą stosunkowo młodą;
 Mimo, że rozważania dotyczące znaczenia pojawiły się już na początku rozwoju filozofii, retoryki i gramatyki, semantyka
stała się niezależną dyscypliną naukową pod koniec XIX w., kiedy to była sprowadzana do analizy diachronicznej zmian
znaczeń słów (Michel Bréal, Antoine Meillet);
 Przedstawiciele analizy semicznej:
 Bernard Pottier (pola znaczeniowe słów oznaczających przedmioty, np. siège → chaise, fauteuil, tabouret, canapé,
pouf);
 Algirdas Greimas (opozycje przymiotników: grand, petit; haut, bas; long, court);
 François Rastier (analiza semiczna tłumacząca wieloznaczność słów, ich użycia figuratywne);
 Przedstawiciele współczesnej stylistyki francuskiej:
 Charles Bally - językoznawca szwajcarski, uczeń de Saussure'a, pracujący w Genewie prekursor współczesnej stylistyki;
 Autor Traité de stylistique française 1909;
 Jules Marouzeau - uczeń de Bally'ego - Précis de stylistique française 1946.

4. Rodzaje semantyki:
 semantyka zdań + semantyka słów;
 zdanie nie jest nigdy sumą znaczeń słów. Jego sens ogólny zależy od ich kombinacji, tj. od składni:
Le texte cite le ministre. vs
Le ministre cite le texte.;
 w językoznawstwie strukturalnym:
Semantyka = analiza semiczna + teoria pól językowych.

10. Analiza semiczna – definicja:

 Analiza językowa, której celem jest ustalenie składu i budowy semicznej leksemu (poszukiwanie semów, określenie
budowy sememu).

11. Pojęcie semu:

 Pojęcie zkalkowane z analizy fonologicznei:
 Fonem - najmniejsza dźwiękowa cecha dystynktywna;
 Sem - najmniejsza znaczeniowa cecha dystynktywna, która nie występuje nigdy w sposób niezależny od innych
semów, tzn. jest realizowana zawsze w konfiguracji semantycznej, tzw. sememie.

12. Pojęcie sememu:

 Grupa semów odpowiadająca danej jednostce leksykalnej (leksemowi);
 np. semem odpowiadający leksemowi:
krzesło = S1 z oparciem, S2 na nogach, S3 dla jednej osoby, S4 do siedzenia;
  Analiza semiczna precyzuje różnicę między znaczeniem leksemów krzesło i fotel poprzez dołączenie do sememu krzesło
semu S5 z podłokietnikami, nieobecnego w sememie krzesło, a obecnego w sememie fotel.

13. Przedstawiciele analizy semicznej;

 Bernard Pottier (pola znaczeniowe słów oznaczających przedmioty, np. siège → chaise, fauteuil, tabouret, canapé,
pouf); 
 Algirdas Greimas (opozycje przymiotników: grand, petit; haut, bas; long, court); 
 François Rastier (analiza semiczna tłumacząca wieloznaczność słów, ich użycia figuratywne); 
 Przedstawiciele współczesnej stylistyki francuskiej: 
 Charles Bally - językoznawca szwajcarski, uczeń de Saussure'a, pracujący w Genewie prekursor współczesnej
stylistyki; 
 Autor Traité de stylistique française 1909; 
 Jules Marouzeau - uczeń de Bally'ego - Précis de stylistique française 1946. 

14. Semazjologia i onomazjologia:

 semazjologia: signifiant → X signifiés;
 onomazjologia: signifié → X signifiants;
 Metody badań leksykalnych:
 ząb:
zwierzęcia;
człowieka;
czasu;
piły.
 umrzeć (pole leksykalno-semantyczne):
odejść;
kopnąć w kalendarz;
przenieść się na łono Abrahama;
wąchać kwiatki od spodu;
zgasnąć;
kojfnąć.

15. Pojęcie pola semantycznego i ich klasyfikacja:

 Badanie pól leksykalno-semantycznych;
 Klasyfikacja pól leksykalno-semantycznych: pola leksykalno-semantyczne są tworzone w oparciu o kryterium:
 Formalne:
 kryterium morfologiczne: pole morfo-semantyczne;
 kryterium składniowe: pole dystrybucyjne.
 Nieformalne:
 Kryterium znaczeniowe: pole generyczne;
 kryterium pozajęzykowe: pole asocjacyjne (desygnacyjne ¡ aktancyjne).

16. Denotacja i konotacja:

DENOTACJA KONOTACJA
Znaczenie desygnacyjne jednostki leksykalnej To, co nie jest denotacją
Znaczenie podstawowe słowa, wspólne dla wszystkich Znaczenie indywidualne, emocjonalne, skojarzenia, np. Noc:
użytkowników języka, np. Noc vs dzień smutek żałoba; samolot: niebezpieczeństwo albo przyjemność
podróży
Znaczenie podstawowe słowa, np. Czerwień – kolor znaczenie kontekstowe, sytuacyjne, np. Czerwień –
niebezpieczeństwo
ogół elementów znaczeniowych dających się sklasyfikować pozostałe składniki znaczenia

 Konotacja:
 une serpillière vs une wassingue;
 une wassingue - w Pikardii znaczenie denotacyjne: gruba szmata do zmywania podłóg;
 W obecności Paryżanina - znaczenie denotacyine + konotacja: nacechowanie pochodzeniem z Pikardii osoby
mówiącej;
  Konotacja nie jest dodatkowym semem, to informacja przekazana świadomie lub nieświadomie dotycząca podmiotu
mówiącego (a nie desygnatu).
 Formy konotacji:
 Konotacja leksykalna, np. pyry;
 Konotacja fonetyczna, regionalny akcent i intonacja, np. podhalański, kresowy, śląski, itd.;
 Konotacja składniowa - budowa zdania charakterystyczna dla danego regionu.
 Typy konotacji (rejestry językowe):
 Żargon (jargon) - terminologia zamkniętej społeczności,
np. język szkolny, lekarzy, złodziejski, romanistów, itd.;
 Argot - przesadna forma języka familiarnego, bardziej ekspresywna i naruszająca istniejące tabu. Zrozumiały dla
wszystkich użytkowników danego języka;
 Gwara (patois) - wariant dialektu regionalnego używany w danej okolicy;
 Konotacja techniczna (słownictwo zawodowe),
np. ładowacz (chargeur), sztygar (porion) w Germinalu Emila Zoli;
metafory - rossignol (wytrych), diable (wózek transportowy), demoiselle (baba, stępor);
 Konotacia archaiczna,
np. moult (dużo), roy (król), chef (głowa), negacja ne bez pas;
 Konotacja literacka: leksykalna, gramatyczna,
np. car, participe présent, passé simple, subjonctif imparfait, zdanie imiesłowowe, spójniki; afin que, non que;
 Konotacja afektywna (emocjonalna):
użycie sufiksów zdrabniających lub negatywnych, np. richard, blondasse, un enfant pâlot;
słowa bez sufiksów nacechowanych ekspresywnie: des handicapés (konotuje litość lub zniechęcenie), des viellards
(uniwersytety trzeciego wieku);
 Konotacja poetycka: les lacs, les étoiles (les yeux), także zabawna: u Villona - les quilles (nogi);
 Język familiarny (familier),
np. papa vs père;
Język mówiony: wymowa (M'dame); słownictwo (papa), składnia (Y a du monde);
 Język ludowy (populaire): Où j'habite y a un square. (fam.) vs Où c'est qu'j’habite, y a un square. (pop.);
 Konotacja uczona (savante): tuberkuloza vs gruźlica, myosotis vs ne m’oubliez pas.
Terminologia naukowa – brak signifiant w języku potocznym lub konotacja naukowa bez denotacji.
 Ekwiwalencja międzyjęzykowa konotacji:
 ekwiwalencja całkowita: polityka kija i marchewki, świnia [brud];
 Ekwiwalencja częściowa: słoń - pI. [ciężar] [niezdarność],
fr. avoir la mémoire d'éléphant [ciężar] [niezdarność] + [uraza];
 brak ekwiwalencji: fr. le lièvre: avoir la mémoire de lièvre [krótka pamięć];
konwalia - fr. le muguet [1 maja, Święto Pracy];
nosorożec - fr. le rhinocéros [głupota];
wesz - fr. le pou: moche comme un pou [brzydota] [brud], pl. [bieda], [niepożądany].

17. Relacje znaczeniowe: synonimia:

 Relacja równoważności znaczeniowej istniejąca między Signifiés dwóch jednostek językowych należących do tej samej
kategorii gramatycznej, ale posiadających dwa różne Signifiants.
 1 Signifié;
 X Signifiants;
 1 kategoria gramatyczna;

18. Antonimia:
 Relacja semantyczna istniejąca między znaczeniami charakteryzującymi się przynajmniej jednym odmiennym semem
przy identycznym pozostałym sememie,
np. Piękny [+cecha] [+pozytywny];
Brzydki [+cecha] [+negatywny] [-pozytywny];
 Różne Signifiants;
 1 kategoria gramatyczna;
 Signifié (semy, w których jeden jest przeciwieństwem innego).

19. Homonimia:
 1 Signifiant;
 X Signifiés (brak semów wspólnych);
 Np. para (wodna) vs para (butów);
père, pair, paire;
chaire, cher;
 Podział homonimów:
 Homofony (ta sama wymowa, różnice w pisowni): sceau, seau, sot, saut;
 Homografy (ta sama pisownia i ta sama lub różna wymowa): la rue (ulica, ruta), les fils de Pierre et Marie, les fils de
laine; para.

20. Polisemia:
 1 Signifiant;
 X Signifiés (wspólne semy);
 np. un café (kawiarnia, kawa mielona, kawa w ziarnach);
une dent (ząb ludzki, ząb zwierzęcia, ząb piły, ząb grzebienia).

21. Hiperonimia:
 Oparta jest na pojęciu hierarchii i inkluzji (włączania). Relacja ta łączy słowo specyficzne (podporządkowane, hiponim) ze
słowem ogólniejszym (hiperonimem, archileksemem),
np. wróbel (hiponim) vs ptak (hiperonim)
Tulipan (hiponim) vs (hiperonim)
Kot (hiponim) vs (hiperonim)
Szafa (hiponim) vs (hiperonim)
 Zdania testowe da hiperonimii:
 X jest typem Y;
 X jest odmiana Y;
 Pudel jest typem psa;
 Lobo jest odmiana jabłka.

22. Meronimia i holonimia:

 Relacja: część vs całość
 Definicia meronimii: relacja hirachiczna między parą terminów, z których jeden oznacza część, a drugi całość odnoszącą
się do tej części;
 Np. kierownica (meronim) vs rower (holonim;
Palec (meronim) vs (holonim)
Oko (meronim) vs (holonim)
Kuchnia (meronim) vs (holonim)

23. Podział stylistyki:

 Stylistyka ogólna (bada system danego języka) vs stylistyka indywidualna (bada język poszczególnych osób);
 Stylistyka literacka [bada efekty stylu w dziele literackim (styl autora, intencjonalne i świadome użycie języka)]
vs stylistyka językoznawcza (bada język);
 Podział stylistyki językoznawczej:
 Stylistyka fonetyczna (stylistyka dźwięków);
 Stylistyka graficzna (bada cechy stylistyczne formy graficznej);
 Stylistyka leksykalna;
 Stylistyka kategorii gramatycznych (morfologiczna);
 Stylistyka składniowa (budowa zdania).

24. Figury stylistyczne:

 Ironia - do kogoś brudnego: Aleś ty czysty! (vs figura styl., występuje w hiperboli, litocie, antyfrazie);
 Hiperbola - trop prosty + przesada,
np. umrzeć ze śmiechu (metafora), dzielić włos no czworo (synekdocha);
 Litota - podwójna negacja: gramatyczna i znaczeniowa: on nie jest głupi, to wino jest niezłe;
 Antyfraza - mój kochany potwór - użycie słowa, zdania, wyrażenia w sensie przeciwnym do znaczenia prawdziwego
poprzez ironię lub eufemizm; określenie dewaloryzujące traci swą wartość negatywną;
 Elipsa, np. Jaki pan, taki kram;
 Pleonazm, np. zobaczyć na własne oczy, cofać się do tyłu;
 Syllepsa, np. Jest słodsza niż miód;
 Paralelizm składniowy (abab), np. Ami au prêter, ennemi au rendre;
 Chiazm (abba), np. Tel qui rit vendredi, dimanche pleurera;
 Réversion, np. Le roi des vin, le vin des rois.
 Eufemizm, np. wąchać kwiatki od spodu, uniwersytet trzeciego wieku;
 Antyteza, np. Ami au prêter, ennemi au rendre;
 Peryfraza (omówienie), np. entre chien et loup (zmierzch);
 Oksymoron, np. żywy trup, wymowna cisza, głos ciszy;
 Metafora: oparta na tertium comparationis – semy wspólne znaczenia literackiego i znaczenia przenośnego (analogia,
podobieństwo);
metafora in praesentia: Ta pracownica jest rzadką perłą;
metafora in absentia: wyszczekiwać rozkazy;
 Metonimia: oparta na przyległości znaczenia literalnego i przenośnego,
np. Wypić kieliszek; elipsa + zmiana desygnatu;
 Synekdocha: oparta na współsubstancyjności, s. klasyczna: pars pro toto,
np. wrócić pod swój dach;
 Katachreza (metafora genetyczna): metafora wypełniająca lukę leksykalną,
np. nogi stołu, szyjka butelki, dziób samolotu;
 Metateza, np. leworwer, Mourir, c'est partir un peu;
 Afereza, np. bus;
 Apokopa, np. manifa, dyro;
 Synkopa, np. matma;
 Parafraza:
 wypowiedź A jest parafrazą wypowiedzi B, jeśli zawiera tę samą informację, co B, ale jest od niej dłuższa,
np. zdanie w stronie biernej jest parafrazą zdania w stronie czynnej.