W Y D A W N IC T W A K O M U N IK A C J I I Ł Ą C Z N O Ś C I

deldconiUa
mjwiąsza
przypuszczasz
ulflddy scalone
 Z języka niemieckiego
przełożyli;
dr inż. Roman Barlik
dr i i t i Mieczysław Nowak
deldcołuka
m łm efsza
h i i
ftc z y p u s z c z a s &

u lf la d y s c a fo n e

Wydawnictwa Komunikacji i Łączności

Warszawa 1985
Dane o oryginale:
Nuhrmann, Dieter:
Der.Hobby-Elektronikergreiftzum IC: vom Umgang m itlCc *««««« *.-»•----- 1 - -
in prakt. Nachbauschlatunger
(Franzis-Elektronlkbuch fur jederm ann)

621.38.049

W książce opisano budową, działanie i zastosowanie układów scalonych

analogowych i cyfrowych w technice radiowej, urządzeniach pomiarowych,
■przyrządach specjalnych, takich jak np. urządzenia alarmowe, kontrolne, gry
elektroniczne, zegary cyfrowe itp. Podane przykłady rozwiązań układowych autor
opatrzył obszernymi wskazówkami odnośnie konstrukcji, montażu i doboru
elementów. Na końcu zamieszczono wykaz polskich odpowiedników niektórych
elementów prezentowanych w książce. Praca na poziomie popularnym,
przeznaczona dla elektroników-amatorów
Wydanie 1 — WKŁ, Warszawo 1983 r., nakład 30.000 egz.

© Copyright lor the Polish cdition by Wydawnictwo Komunikacji • Łączności,

Warszawa 1985

ISBN 83-206-0306-4

Rozdz. ty 5 przełożył dr inż. Mieczysław Nowak

Rozdz. 6+11 przełożył dr inż. Roman Barfik
Zdjęcie na okładce: Cezary Szejgis
Okładkę i stronę tytułową projektowała: Celina Staniszewska
Redaktor: mgr inż. Kazimiera Małecka
Redaktor techniczny: Jadwiga Majewska
Korektor: Alina Podmiotko

Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa 1985

Wydanie 2. Nakład 89 820 + 180 egz.
Ark. wyd. 19. Ark. druk. 21.
Druk z gotowych diapozytywów. Podpisano do druku
i druk ukończono w maju 1985
Papier offsetowy kl. V, 70 g, rola 63 cm
Zamówienie P/128/84. K/9348
Opolskie Z-dy Graficzne w Opolu. Zam. 480/85. N-57
 Spis treści
Słowo wstępne. .......................................... . ........................................ 9
Jak czytać tę książkę?........................................................................................................ 11

1. Co to jest układ scalony?.................................................................................. 13

| l. Porównanie układów dyskretnych ze scalo n ym i............................................. 13
f ?. Zakres stosowania układów scalonych w układach am atorskich*................. 17
13 N ioro matematyki - aby nie ryzykować zniszczenia układu scalonego. . . . 18
I3 1 Wykaz spotykanych w praktyce wielkości określających prąd, napięcie i
moc oraz parametry ważniejszych elem en tó w ............ ................................. 18
1.3.2. Trochę rozważań na temat prawa Ohma i rezystancji. 18
1.3 3 Napiecro przemienne: maksymalna i minimalna częstotliwość graniczna. . 23
1 3.4. Zasady obliczania rożnych wielkości................. .................................... 24

2. Technika montażu układów z zastosowaniem układów scalonych............ 26

2 1. Wskazówki do montażu mechanicznego i elektrycznego układów scalo­

nych .............................................................................. ............................................ 26
2.2. Uniwersalne płyty montażowe do układów scalonych........................... 30
2.2. Wykonujemy płytkę drukowaną...................................................................... 32
2.4. Nieco o wlutowywaniu i wylutowywaniu układów scalonych...................... 35
2.5. Zalecenia montażowe producentów układów ącalonych............................... 35
2.6. Trudności występujące przy montażu elementów M O S ............................... 39
2.7. Zjawiska zachodzące przy nagrzewaniu i chłodzeniu elementów................... 41
2.8. Różne kształty, rozmiary i nazwy obudów układów scalonych...................... 41
2.9. Kod b a r w .......................................................................................... 51
2.10. Symbole i oznaczenia elementów współpracujących z układami scalonymi
oraz układów scalonych.................................................................................. 55
2.11. Warunki zasilania układów scalonych............................................................. 59

3. O rodzinie układów scalonych i ich zastosow aniu........................................ 65

3.1. Liniowe układy scalone. .................................................................................. 66

3.2. Cyfrowe układy scalone ........................................................................ 67
3.3. Układy scalone specjalnego przeznaczenia.................................... 68
3.4. Najważniejsze technologie wytwarzania cyfrowych układów scalonych . . 68
3.5. Od mi kroprocesora do mikrokomputera.............................. .. . ................ 73
3.6. Kilka podstawowych pojęć i haseł ztechniki cyfrowej............ ........................ 73
3.7. Parametry f schematy ważniejszych układów scalonych występujących
w tejksiążce. . . ..................................................................... 75
3.8. Układ scalony oraz informacje wytwórcy o możliwościach zastosowania
układu................................................................ ................................................ 99

4. Podstawowe wiadomości z dziedziny techniki cyfrowej potrzebne do

zrozumienia zagadnień omawianych w k s ią żc e ........................................... 105
4.1. Liczymy do d w ó c h .................. 105
4.2. Logika w układach dwustanowych................................................ 106
4.3. Liczymy do 10, a myślimy do dwóch................................................................ 108
4.3.1. Co jest lepsze: kod dwójkowy czy kod binarny?............................................... 109
4.3.2. Przedstawiamy liczby dziesiętne w systemie dw ójkow ym ............................ 109
4.3.3. Jakie znaczenie ma kod BCO w technice cyfrowej? ........................................ 111
4.4. Bramkujemy sygnały cyfrow e............. ............................................................ 113
4.4.1. Tabela p ra w d y .................................... 113
4.4.2. Elektroniczne A N D ........................................................................................... 115
4.4.3. Symbol graficzny bram ki A N D ........................... 116
4.4.4. Jaką rolę spełniają w technice cyfrowej: inwerter i wtórnik separujący?. . . 118
4.4.5. Co to jest bramka NAND?.................................................................................. 119
4.4.6. Jak działają bram ki OR i N O R ?......................................................................... 119
4.5. Układy scalone jako dzielniki częstotliwości........................ 120
4.5.1. Jakzliczać ciąg impulsów za pomocą kodu BCD?........................................... 123
4.6. Zastosowanie kodu BCD do sterowania siedmiosegmentowym wyświe­
tlaczem .................................................................. 125
4.7. Jak z elementarnych cyfrowych układów scalonych powstają skompliko­
wane układy? ..................................................................................................... 129

5. Wzmacniacz operacyjny................ 132

5.1. Co oznaczają słowa: wzmacniacz operacyjny? .............................................. 132
5.2. Kształty obudów i proste obwody drukowane do budowy układów
doświadczalnych............................................................. ............... . . 134
5.3. Zasilania wzmacniacza operacyjnego........................ 136
5.4. Wzmacniacz operacyjny w zm acnia............................................................... 138
5.5. Wejście odwracające i nieodwracające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
5.6. Właściwy do bór punktu pracy i wpływ napięcia niezrównoważenia............ 152
5.7. Co to jest kompensacja częstotliwości?.................................... 156
5.8. Jak uzyskać wzmacniacz operacyjny o dużej szybkości narastania
zbocza?................................................ . .....................................I i m 157
5.9. Czy wiemy już wszystko o wzmacniaczu operacyjnym?. . ...................... 161

6. Scalone stabilizatory napięcia w zasilaczach napięcia stałego...................... 165

6.T. Stabilizator scalony musi współpracować z zasilaczem sieciowym ............. 168
6.2. Scalone stabilizatory z trzema doprowadzeniami............................................ 169
6.3. Stabilizator scalony typu723w praktyce radioamatora.................................. 174
6.4. Proste układy sta blilizowane ze wzmacniaczami operacyjnym i................... 179
6.4.1 . Stabilizowane źródło napięcia ze wzmacniaczem operacyjnym ................... 179
6.4.2. Stabilizowane źródło prądu ze wzmacniaczem operacyjnym......................... 180

7. Układy scalonew technice radiowej........................... 182

7.1. Głowice U K F .............................................................................................. 183
7.2. Prosty wzmacniacz p.cz. do odbioru sygnałów monofonicznych z demodu­
latorem .............................................................................................................. 191
7.3. Wzmacniacz Hi-Fi pośredniej częstotliwości z dekoderem sygnału ste­
reofonicznego..................................................................................................... 195

8. Zastosowanie układów scalonych w technice m .c z ...................................... 204

8.1. Różne rodzaje stopni głośnikowych z zastosowaniem układów sca­
lonych.................. 206
8.2. Przedwzmacniaczm.cz. i regulator ba rwy dźwięku z układem scalonym. . . 215
8.3. Przedwzmacniacz z wtórnikiem emiterowym - wzmacniacz słuchaw­
kowy ................................................................................................................. 217
8.4. Wzmacniacz korekcyjny do magnetofonu stereofonicznego......................... 218
8.5. Porównanie przełącznika m.cz. z układem scalonym z przełącznikiem
mechanicznym.................................................................................................. 219
8.6. Regulowanie elektroniczne siły i barwy głosu za pomocą układów scalo­
nych ........................... . . . . ...................................................................... 224
8.7. Inne zastosowania układu scalonego TCA760 B ........................................... 228

9. Układy scalone w amatorskich przyrządach pom iarow ych......................... 230

9.1. Elektroniczny przyrząd uniwersalny ................................................................ 230
9.2. Tester syg n ałó w ............................................................................................... 240
9.3. Jakmierzyćtemperaturęmetodami elektronicznymi?.................................. 245
9.4. Źródło sygnałów z cyfrowym układem scalonym........................................... 253
9.5. Miliwoltomierzm.cz. do pomiaru napięć sygnałów akustycznych................ 262
9.6. Generator przebiegu sinusoidalnego m.cz....................................................... 266
9.7. Przyrząd do pomiaru pojemności zbudowany na scalonym układzie cyfro­
wym .................................................................................................................... 272
9.8. Tłumik dla amatorów wyskalowany w decybelach........................................ 275

10. Priyrządy specjalne z układami scalonym i............................... 279

10.1. Bram kaNANO ja ko wzmacniacz a n a ło g o w y ........................... 279
10.2. Elektroniczna kontrola napięcia elektrycznego.............................................. 284
10.3. Połączenie telefoniczne uzyskiwane dzięki wykorzystaniu strumienia
świetlnego i układów scalonych...................................................................... 288
10.4. Ultradźwiękowa instalacja alarm o w a........................................... 292
10.5. Urządzenie alarmowe z fotokom órką..................... 296
10.6. Jakzbudować syrenę alarmową z układem scalonym?. * .................. ... . 301
10.7. Trochędlaznąwców: sensorowy wyłącznik światła z układem scalonym . . 302
10.8. Kontrola napięcia akumulatorów samochodowych.................................. 304
10.9. Wskaźnik temperatury silników samochodowych zbudowany z zastosowa­
niem diod LEO I dyskryminatora okienkowego TCA965 ............................... 305
10.10. Urządzenie alarmowe samochodowe i domowe ze scalonym włącznikiem
czasowym typu,555........................... ... ....................................................... 308
10.11. Układ scalony do pomiaru prędkości kątowej silników spalinowych. f . . . 309
10.12. Układy scalone w układach samochodowych: kierunkowskazów, świateł
awaryjnych i regulatorów pracy wycieraczek .............................................. 312

11. Układy scalone w technice cyfrowej..................................... 316

11.1. Gra w kostkę cyfrow ą.................................................................................. 316
11.2. Prosty scalony przerywacz świateł...................... 324
11.3. Kalibrator częstotliwości i czasu................................................................ 324
11.4. Zegar cyfrowy z układem scalonym ............................................. 329
1 1 .5 . Scalony generator taktujący typu 555 ..................... 331
Wykaz lite ra tu ry ...................................................................g ....................................... 336
U kłady scalone - które w skrócie najczęś­
ciej oznacza s ię sym bolem !C (an g .: inte- Słowo
grated ctrcułt) - są stosow ane coraz częś­
ciej w różnych działach elektroniki tw orząc wstępne
trzony układów elektronicznych; Jakie za­
d anie spełnia układ scalony? Dlaczego stał
się ta k interesujący d la elektronika? S ą tego
dw a p odstaw ow e pow ody. Po pierw sze
obw ód scalony um ożliw ia pom ieszczenie
w bardzo m ałej,przestrzeni ogrom nej liczby
elem entów elektronicznych, a tym samym
oszczędzanie m iejsca, ccrjednocześnte uła­
tw ia projektow anie i m ontaż. No, a ponadto
obw ód scalony je s t bardzo tan i.
D zięki te j książce zrozum iem y istotę dzia­
ła n ia (podano tu b ow iem podstaw ow e w ia ­
dom ości dotyczące układów scalonych)
oraz będziem y m o g li zbudow ać proste, lecz
niezaw odne układy z zastosow aniem ukła­
d ów scalonych. B ardziej złożonym i obw o­
d am i n ie będziem y się zajm ow ali (np. te le ­
w izo r zbudow any na układach scalonych
nie będzie przedm iotem naszych rozw a­
żań ). Poznam y także podstaw ow e bloki te­
chniki cyfrow ej - np. od U kładu m iernika
tem peratu ry aż po stereofoniczny odbior­
n ik U K F, a p rzy okazji sp ró bu jem y skonstru­
o w ać m iern ik przydatny w d om ow ym lab o ­
ratoriu m .
N a koniec je d n a w ażn a u w ag a. Proszę
zachow ać kolejność podczas czytania ró w ­
nież w te d y , g d y pew ne w iadom ości w yd ają
się nieciekaw e. Często układ n ie działa
w łaśn ie d lateg o , że czegoś n ie doczyta­
liśm y.
I ęllatego n ajp ierw kolejna strona.
A chim
DIETER NÓHRMANN
Pragnę wyrazić moje podziękowania firmom: AEG-TELEFUNKEN (Heilbronn), INTERME-
T A lL (Freiburg), MOTOROLA (Monachium), SIEMENS AG (Monachium), VALVO (Ham­
burg), VERO ELECTRONICS (Brema). Dzięki ich życzliwości Czytelnik tej książki będzie miał
możliwość poznania najnowszych osiągnięć w dziedzinie układów scalonych. Podane tu
układy, schematy, dane oraz metody mogą służyć jedynie celom szkoleniowym i amator-

;\’nleży podkreślić, że przy produkcji elementów półprzewodnikowych osiągnięto bardzo

wysoki stopień niezawodności —nieprawidłowości w działaniu układu należy więc szukać
przi}dewszystkim w montażu lub w nieprawidłowym zastosowaniu. Dotyczy to szczególnie
elementów produkowanych techniką MOS. Podane w tej książce zasady bezpiecznej
eksploatacji elementów powinny być doMadnie przestrzegane. Wytwórca nie ponosi
c ;ipowiedziałności za źle eksploatowane elementy oraz wynikłe stąd ewentualne straty.
Dotyczy ło zwłaszcza elementów oznaczonych jako tymczasowe.
Przy profesjonalnym wykorzystywaniu opisanych w tej książce układów i (lub) metod
należy przestrzegać zastrzeżeń patentowych, a także przepisów prawa telekomunikacyjne*
go. Na koniec pozwolę sobie zwrócić uwagę na konieczność przestrzegania zasad postępo*
wania podczas pracy z układami zasilanymi prądem z sieci 220 V i 50 Hz.

DIETER NOHRMANN
Jak pow iedziano w sło w ie w stępnym
w książce te] opisano proste am atorskie Jak czytać
układy elektroniczne budow ane z zastoso­
w aniem układów scalonych. Technika ta tę książkę?
u m o żliw ia przejrzysty sposób budow y
układów oraz pozw ala na opanow anie no­
w ych dziedzin zastosow ania elektroniki.
Konieczne je s t tu jednak gruntow ne przy­
gotow anie elektroniczne, zwłaszcza jeśli
chodzi o w iadom ości praktyczne” .
Jako au to r dosyć często spotykałem się
/ p ytaniam i typu: „dlaczego ten układ nie
działa, chociaż spełniono założenia, które
kilka stron w cześniej w książce podano jako
konieczne by układ funkcjonow ał?" Pragnę
zatem prosić C zytelnika, b y nie w yb ierał
rodzynków ze środka, gdyż d la uruchom ie­
nia każdego układu konieczna jest pew na
ilość w iadom ości -
A by u łatw ić poznanie podstaw ow ych
w iadom ości {know-how ) techniki z dziedzi­
ny układów scalonych, zam ieściłem
w książce nieco w iadom ości pom ocni­
czych. M a te ria ł podzielony je s t na następu­
jące rozdziały:
1. N ajw ażniejsze podstaw y elektrote­
chniki (gdzie jest rów nież m ow a o praw ie
O hm a),
2 . Zasady m echanicznego m ontażu ob­
w odów scalonych (gdzie podano w ym iary,
ułożenie nóżek i rodzaje obudow y, sposoby
lutow ania i m ontażu na płytkach z obw oda­
m i drukow anym i),
3. W ażniejsze typ y układów scalonych,
4. N ieco o technice cyfrow ej,
5. W zm acniacz operacyjny.

W tym miejscu polecam moje poprzednie

książki: „Elektronika łatwiejsza niż przypusz­
czasz - elementy" oraz „Elektronika łatwiej­
sza niż przypuszczasz - układy" (WKŁ, War­
szawa 1979).
 6 . Zasilacze stabilizow ane budow ane na układach scalonych,
7. O dbiorniki rad io w e m onofoniczne i stereofoniczne,
8. Technika m .cz.,
9 . A m atorskie przyrządy pom iarow e,
10. Specjalne przyrządy z układam i scalonym i,
11. Proste układy z dziedziny techniki cyfrow ej.
A oto garść w yjaśnień. Układy scalone dzieli się na liniow e i cyfrow e. Układy
liniow e - inaczej zw ane analogow ym i - um ożliw iają zbudow anie skom plikow a­
nych układów przy pom ocy prostych środków . Pew nym przeciw ieństw em tego
jest technika cyfrow a, niezw ykle bogata w najróżniejsze rodzaje elem entów
scalonych. O ile w iele interesujących układów analogow ych, opisanych w tej
książce, zbudow ano na jednym analogow ym obw odzie scalonym , o ty le w tech­
nice cyfrow ej potrzeba z reguły kilku różnych typ ó w układów (np. do budowy,
prostego licznika). D ojdziem y jednak do w niosku, że stosując cyfrow e ukł3 dy
scalone o dużej skali integracji - czyli takie, które zaw ierają w sw ym w nętrzu dużą
liczbę złożonych układów - w ie le m ożna dokonać. N iestety, każdy taki układ
pozostaje d la nas zawsze „czarną skrzynką" (ang. black box), na którą nie m am y
w p ływ u . Realizuje ona zawsze tylko to , do czego była przez tw órcę przeznaczona.
Technika analogow a jest często znacznie bardziej interesująca dzięki swej
różnorodności i w iększej m ożliw ości w ykorzystania. W technice cyco w ej z za sto
sow aniem układów scalonych po zbudow aniu układu m ożna uzyskać tylko dw a
w yn iki: ta k - nie (to znaczy układ działa lub nie).
T yle w prow adzenia - aby w yjaśnić układ książki. Pozostaje m i życzyć C zytelni­
kom sukcesów przy pracy z układam i scalonym i.
O kreślenie układ scalony je s t dobrze wszy­
stkim znane1*. 1.
Poniew aż ju ż od pierw szych stron te j
książki będziem y się zajm ow ali praktyczny­ Co to jest
m i rozw ażaniam i, należy ju ż na w stępie
przedstaw ić układ scalony. Popatrzm y naj­
pierw na rys. 1 -1 . N a płytce zm ontow ano
układ
w zm acniacz do m iliw o ltom ierza (przyrządu
stosow anego w technice m ałych częstotli­
scalony?
wości). Jak w idać, w układzie w ystępuje
w iele rożnych elem entów elektronicznych:
tranzystory, potencjom etry (trym ery), re­
zystory, d io d y i kondensatory. O tóż w szyst­
ko to znajduje sio w m aleńkim układzie
scalonym . N a podstaw ie m ej dotychczaso­
w ej praktyki m ogę stw ierczić, że rów nie
pasjonujące jest b u d o w am i układów dys­
kretnych, jak i m ajsterkow anie z układam i
scalonym i.

1.1. Porównani* układów

dyskretnych za scalonymi

Pod nazw ą układ dyskretny fachowiec elek­

tronik rozum ie układ zbudow any z pojedy­
nczych e lem entów połączonych przew oda­
m i lu b te ż zm ontow anych na płytce z obw o­
dem drukow anym . U kład scalony - to
układ zam knięty w jednej obudow ie i reali­
zujący taką sam ą funkcję, jak określony
układ dyskretny. N ie znaczy to , że schem aty
równow ażnych co do sw ej funkcji układów ,
dyskretnego i scalonego, m uszą być iden­
tyczne.
Jak w ygląda stosow anie układów scalo­
nych w praktyce? Istnieje duży w yb ó r ukła-

11 W dalszym ciągu książki dla układu scalone­

go stosowane będzie oznaczenie US jako odpo­
wiednik angielskiego IC.
 Rys. 1-1.

d ó w scalonych, za pom ocą których m ożna zbudow ać w iększość układów , które

były stosow ane w technice dyskretnej. O d czego zacząć przystępując do budow y
układu m ającego spełnić określone zadanie? Przede w szystkim n ależy zoriento­
w ać się, jakiego rodzaju układy scalone m ożna zastosow ać w d a n y m przypadku.
Często konieczny je s t przy tym kom prom is - trzeba dopasow ać zadanie budow a­
nego układu do Istniejącego układu scalonego. W w yjątkow ych przypadkach,
g dy np, w jakim ś rozw iązaniu przem ysłow ym potrzebny jest specjalny układ
scalony, istnieje m ożliw ość zam ów ienia u producenta now ego typ u , który
zostanie specjaln.ie opracow any, na w yłączny użytek zam aw iającego. Na to
jednak m ogą so b ie pozw olić jedynie duże zakłady elektroniczne, które m asow o
produkują urządzenia (np. kalkulatory elektroniczne).
A le pow róćm y do praktycznych zastosowań układów scalonych. O m ów im y te
zagadnienia krok po kroku, posługując się przy tym rysunkam i 1 -2 do 1 -5 .

Krok 7. Schemat układu scalonego

Na rysunku 1 -2 przedstaw iono schem at w spom nianego na w stępie układu. Jest
to stopień w yjściow y (głośnikow y) wzm acniacza o m ocy w yjściow ej 8 W i o na­
pięciu zasilania 28 V. Do pełnego w ysterow ania potrzebny jest - zależnie od
im pedancji głośnika - sygnał w ejściow y m .cz. o w artości z zakresu 8 0 -M 5 0 m V.
A zatem wystarczy adapter z wkładką krystaliczną, reg u lato r siły głosu, układ
scalony i już w szystko działa. W arto zauw ażyć, że do zbudow ania takiego układu
techniką dyskretną trzeba zm ontow ać 16 tranzystorów , 7 diod, 15 rezystorów .

Krok 2. Postać i rozmiary układu scalonego

M am y układ scalony o w ym iarach podanych na rys. 1 -3 . Taki sposób przedsta­
w ien ia jest niezbędny dla zaplanow ania układu połączeń na płytce drukow anej.
Zaw iera on inform acje dotyczące obudow y i doprow adzeń. Często układy
scalone o identycznych funkcjach i param etrach m ają różne obudow y (np.
m etalo w ą, plastykow ą lub ceram iczną). M ożna w ted y w ybrać sobie najdogod­
niejszą. Trzeba zw rócić uw agę na to , że należy szukać takiej obudow y, w której
doprow adzenia są m ożliw ie najbardziej oddalone od siebie, np. obudow a typu
OIL (od ang.: dual in linę ) jest w ygodniejsza od obudow y z doprow adzeniam i
koncentrycznym i. W ażne jest także zdecydow anie się czy układ scalony,m a być
m ontow any na podstaw ce, czy też będzie w lutow any.
 Xt‘;jk 3. Wyprowadzeniu układu ^coioiioąo
Kiedy już poznam y m echaniczno w ym iary obudow y i rodzaj w yprow adzeń,
będzie interesow ało nas znaczenie każdego z doprow adzeń (sztyftu lu b końcówki
d ru to w ej), które nazyw a się także „nóżką" (w jęz. ang. pin - szpilka). N a rysunku
1 1 -2 przedstaw iono układ scalony w raz z numeracją doprow adzeń. W śród nich
znajdują się oczyw iście w yprow adzenia w ejścia i w yjścia, zgodnie z num eracją

Rys. 1-4. W yprow adzenia

podaną na rys. 1 1 -1 a . M usim y sobie zdawać spraw ę, że schem at w ew nętrzny

układu scalonego (rys. 1 1 - 1 a) nie zawsze m usi przedstaw iać w szystkie połącze­
nia, szczególnie w przypadku techniki cyfrow ej. N iekiedy w ystarczy jedynie
sym bol układu z zaznaczonym i w ejściam i i w yjściam i.
A teraz krok ostatni.

Krok 4. Elementy (obwody) zewnętrzne układu scalonego

Zazw yczaj sam układ scalony nie wystarcza do zbudow ania całego układu
elektronicznego. Potrzebne są jeszcze - jak m ów i fachow iec urządzenia
p eryferyjne, czyli obw ody zew nętrzne. Jako przykład m oże tu znow u posłużyć
stopień w zm acniający m .cz., który przedstaw iono na rys. 1 -5 . Jest to schem at
typow ego zastosow ania układu zw any schem atem aplikacyjnym . Producent
dostarcza d o każdego układu scalonego o dpow iedni układ aplikacyjny, a także
układ p o m iaro w y (w podanym przykładzie oba układy są identyczne), których
zadaniem jest ukazanie, d la osiągnięcia jakich celó w układ jest zaprojektow any
i w ytw arzan y. Jeżeli podany sposób zastosow ania odpow iada użytkow nikow i
i układ zostanie w m on to w any zgddnie ze w skazów kam i, to będzie d ziałał
p raw id ło w o . O czyw iście, m uszą być zachow ane p aram etry nom inalne i grani­
czne.
Połączenia zew nętrzne u m o żliw iają w p ływ an ie w określonych granicach na
w łasności układu scalonego, m o żliw e jest w ięc dopasow anie param etrów
w ejściow ych i w yjściow ych d o naszych potrzeb. N iektóre elem en ty zew nętrzne
m uszą być stosow ane, poniew aż n ie m ożna ich w ykonać w postaci scalonej
(kondensatory i rezystory d użej m ocy).

1.2. Zakres stosowania układów scalonych

w układach amatorskich
Jak w spom niano w sło w ie w stępn ym , w książce om ów iono proste układy
zaw ierające jed en lu b co najw yżej kilka układów scalonych. U kłady zostały ta k
d o b ran e, że m ożna je ła tw o spraw dzać za pom ocą m iern ikó w będących do
dyspozycji w am atorskim lab o rato riu m . O pisano także kilka złożnych układów ,
zaw ierających w iększą liczbę o bw o dó w scalonych, np. z dziedziny radiotechniki
oraz budow ę zegara cyfrow ego. N ależy ostrzec jednak przed budow aniem
złożonych układów , je że li brakuje nam w iadom ości lu b odpow iedniej aparatury
p om iaro w ej. Jeżeli, budując zegar cyfrow y, zastosujem y 10 obw odów scalo­
nych, w szystko dobrze zm ontujem y, a układ nie będzie d ziałał, to tylko znajo­
m ość funkcji każdego z elem entów i m ożliw ość praktycznego spraw dzenia
pozw oli odnaleźć uszkodzony układ scalony. D latego te ż elektronik-am ator nie
pow inien na w stępie budow ać skom plikow anego urządzenia, np. z zastosow a­
niem scalonego dekodera BCDo 16 w yprow adzeniach, gdyż będzie to w ym agało
zastosow ania jako p eryferii w ielu dodatkow ych elem entów . Lepiej zaczynać od
układów prostych w ym agających niew ielkiego nakładu m ateriałow ego.

1.3. Nieco matematyki - aby nie ryzykować

zniszczenia układu scalonego

W tym rozdziale przypom nim y najw ażniejsze w zory, które pom ogą zrozum ieć
działanie układów , a także u łatw ią w yznaczanie w artości różnych param etrów .

1.3.1. Wykaz spotykanych w praktyce wielkości

określających prąd , napięcie i moc oraz parametry
ważniejszych elementów

D la lepszego zrozum ienia zam ieszczono tablice na str. 20 i 21. Z aw ierają one
liczby z przedziału 1 - 10 r 12 do 1 -1 0 8. W szystkie obliczenia elektronika-am atora
m ieszczą się w podanym przedziale. Ponadto w tablicach podano praktyczne
zakresy p rąd ów , napięć, m ocy i p aram etry stosow anych elem entów , w ystarcza­
ją c e w d ziałalności am atorskiej.
A teraz przejdźm y d o w ażniejszych zasad obliczania.

1.3.2. Trochę rozważań na temat prawa Ohma i rezystancji

Rezystancja
S pójrzm y na rysunek 1 -6 o raz rów now ażne rów nania

R = -j- M I l= ~
 1-3. Nteco m atem atyki - aby nw ryzykow ać g jg g a w t a układu scałonego

pr2y czym :
/ - prąd płynący przez rezystor,
R -re z y s ta n c ja rezystora,
U - napięcie pom iędzy punktam i A i B.
W szystkie w ielkości podane są w jednostkach podstaw ow ych R lii] , / (A ], U [VJ.

M oc
W yznaczenie tzw . m ocy strat (w yw ołującej nagrzew anie) d la danego elem entu
stosow anego w układzie je s t w ażne, gdyż od niego zależy w łaściw y dobór
nom inalnej (dopuszczalnej) m ocy.
W układzie pokazanym na rys. 1 -6 a m oc P w ydzielaną w rezystorze (w yrażoną
w w atach lu b V A ) dla prądu stałego lub w artości skutecznej prądu przem iennego
m oże być opisana za pom ocą w zorów :

f% U l P = /2 fl p= J £ -
n
A b y w yznaczyć m oc s tra t w elem entach półprzew odnikow ych (np. w diodach,
diodach Z enera lub tranzystorach), przez które przepływ a prąd stały, n ależy
uw zględnić (zgodnie z rys. 1 - 6 b) w artość prądu (np. w tranzystorze prąd
kolektora lc z dużym przybliżeniem rów ny prądow i em itera - k) oraz w artość
napięcia na elem encie (w danym przypadku napięcie pom iędzy kolektorem
i em iterem ).
M oc strat opisuje w zór:

P = Ie 'U ce 'j= fa'Uc£

Szeregowe połączenie rezystancji

Dla połączenia z rys. 1 -6 c zastępcza rezystancja pom iędzy punktam i A i D jest
rów na sum ie rezystancji pom iędzy punktam i A i B oraz C i D czyli

ffcaft — Fh+ fh

(A nalogiczne rów nanie słuszne je s t przy równoległym łączeniu kondensatorów )

Równoległe łączenie rezystancji

W przypadku połączenia rów noległego rezystorów Ry i (rys. 1 -6 c ) rezystancja
całkow ita określona jest w zorem

Rcałk =

skąd w ynika

I m—Rz~Rcałk—
i

m Rl-Rcełk

(A nalogiczne rów nania obow iązują także przy szeregowym łączeniu kondensa­
to ró w ).

Dzielnik napięcia
Dla rysunku 1 -6 e obow iązują zależności

Ue _ R1 +R 2
UA fh
 Uą 'R*
ff2 = Ue-UA

R} = R2- U e-U ą
Ua

1.3.3. Napięcie przemienne; maksymalna i minimalna

częstotliwość graniczna

W przypadku napięć sinusoidalnych p osługujem y się (rys. 1 -7 a ) następującym i

w ielkościam i.

C zęstotliw ość f= -~

gdzie: T -o k re s
N apięcia:
w artość szczytow a t /s = V 2 - Usk
w arto ść m iędzyszczytow a Uss •= 2V 2 • Usk
gdzie: Uek- napięcie skuteczne

Częstotliwość graniczna
N ajczęściej częstotliw ości graniczne określa się dla przypadku, gdy sygnał
m aleje o 3 dB {do 0 ,7 w artości początkow ej).
D la podanych na rys. 1 -7 b układów
- dolna częstotliw ość graniczna

fd 2k RC
W górna częstotliw ość graniczna

fg 2 nRC
M oc prądu przemiennego
W przypadku prądu przem iennego m oc w ydzieloną w rezystorze m ożna w yzna­
czyć korzystając z zależności podanych w p. 1.3.2. N ależy przy tym brać pod
uw agę w artość skuteczną napięcia.

1.3.4. Zasady obliczania różnych wielkości

Jak m o g liśm y w yw nioskow ać z przedstaw ionej ta b e li (p. 1.3.1) obliczenia

w elektronice są prow adzone często z zastosow aniem zapisu potęgow ego,
d latego nie w o ln o zapom inać o następujących zasadach.

Dodawanie i odejmowanie
D odaw anie i o dejm o w an ie liczb jest m o żliw e, g d y w ykład niki potęgow e przy
składnikach są takie sam e. N p.:

4 .5 - 10 3+ 2 -1 0 3 = 6 ,5 -10 3 popraw nie

4 .5 - K ^ -2 -1 0 3 = 2 ,5 10 3 popraw nie
4 .5 - 10 3+ 2 -1 0 4 (niew łaściw ie zapisano, jednak po następującym przekształ­
ceniu - popraw nie)
4 .5 - lt f+ 2 0 - 1 0 3 = 2 4 ,5 -103 lu b
0 ,4 5 104+ 2 -1 0 4 = 2 ,4 5 10 4
 1.2. N ieco m atem atyW - >b y w ił ryzykow ać zrActczania układu scalanego

Mnożenie
S K fflh i* 10 5m 1 2 -10 8 (gdyż 3 -4 -103+5)

Dzielenie

fi- 0! - = 3 gdyż 6 :2 /(V P * ) lub

2-1C r

6 ' 10? m — 10 3 - 10 -5 = 3 i r *
2 lub
2 105 2

~ĘPm = ~2 io 5-io~3= 3102

2 10 3
2. M yln e je s t przypuszczenie, iż w elektronice
- i to n aw et takiej z zastosow aniem obw o­
d ó w scalonych - m ożna obejść się bez prac
Technika m echanicznych. W ręcz przeciw nie. U kłady
elektroniczne pow inny być zawsze m onto­
montażu w ane solidnie i na m ocnej konstrukcji m e­
chanicznej. Każdy elem en t m usi być m oc­

układów no przytw ierdzony. Płytka ze zm ontow a­

nym układem m usi być połączona z obudo­

z zastosowa­ w ą za pom ocą śrub, błachow krętów lub

w inny pew ny sposób. Jest to szczególnie
w ażne w technice w .cz., z którą będziem y
niem m ieli do czynienia w rozdziale 7 . D alej po­
dano uw agi na ten tem at.
układów
scalonych 2.1. Wskazówki do montażu
mechanicznego i elektrycznego
uktadów scalonych

Sposób w ykonania m ontażu m echaniczne­

go m a bardzo istotny w p ły w na to , czy
układ będzie d ziałał czy też nie. D uży w yb ó r
różnych elem entów elektronicznych n ie
pom oże, je że li nie zostaną w dostatecznym
stopniu uw zględnione elem enty do kon­
strukcji m echanicznych. Jakie w yposaże­
nie jest potrzebne do konstruow ania na­
szych układów ? O tóż w naszym w arsztacie
pow inny znaleźć się drobne narzędzia
m onterskie, ta k ie jak: cążki, obcinaki, śru­
bokręty, n iew ielki m łotek (100 g ) itd . Oczy­
w iście, niezbędna je s t lutow nica o m ocy
15-r-30 W . Jeżeli jednak chcem y lutow ać
blachę, to m usim y przygotow ać lutow nicę
o m ocy 1 0 0 -H 5 0 W . Jako m ateriału lu tu ją­
cego n ajlep iej używ ać stopu cyny lu to w ni­
czej z bezkw asow ym to p ikiem (tzw . tin o lu )
- takiego , jaki je s t sprzedaw any w sklepach
z elem entam i elektronicznym i.
Narzędzia do prac mechanicznych
Bardzo potrzebna jest w iertarka ręczna
z w iertłem do 6 m m . Przydaje się także w iertarka elektryczna - niew ielka, lekka
i dająca się dobrze prow adzić. N iezbędne będą w iertła:
1 m m (do w iercenia o tw o ró w pod elem enty elektroniczne),
2,4 m m (do n agw intow ania dla śrubek 3 m m ),
3 m m (do m ocow ania za pom ocą śrubek 3 m m ),
3 ,2 .m m (do n agw intow ania dla śrubek 4 m m ),
5 m m i 6 m m (do w iercenia o tw o ró w służących do m ocow ania i o tw orów
przelotow ych).
Potrzebne są także zestaw y gw intow ników do o tw orów 3 m m i 4 m m . Taki
zestaw zaw iera zw ykle 3 gw intow niki oznaczone jed n ym , dw om a lub trzem a
paskam i. Służą one kolejno do zgrubnego, a potem dokładniejszego nacinania
gw intu. Do kom pletu potrzebny jest jeszcze uchw yt u m ożliw iający zam ocow anie
i obracanie gw intow nika.
W arto zapam iętać jed n ą radę: jeżeli g w intow n ik zw ilży się olejem m aszyno­
w ym , to g w in tu je się znacznie ła tw ie j. W przypadku o tw o ró w w ierconych
w tw orzyw ie sztucznym pom ocny jest spirytus. N iekiedy gw intow nik jest także
potrzebny dla usunięcia z ju ż nagw intow anych o tw o ró w cyny, która dostała się
tam w czasie lutow ania.

Do w ycinania i o dp o w ied niej obróbki d etali z m etalu i tw orzyw niezbędna jest

piła w łośnicow a o raz zestaw płaskich i okrągłych pilników . N ajw iększe pilniki
pow in n y m ieć szerokość 20 m m . N ajw iększe pilniki okrągłe pow in n y m ieć
średnicę 6 m m . D o przytrzym yw ania obrabianego za pom ocą pilnika lub piły
d etalu potrzebne jest im adło , najlepiej o szerokości szczęk 10 0 -r 200 m m .
Konieczne jest zgrom adzenie w ielu różnych śrubek, nakrętek, tu lejek dystan­
sow ych, sprężyn, podkładek, podkładek izolacyjnych; trzeba także m ieć żyw icę
epoksydow ą, klej do tw o rzyw sztucznych, blachy m iedziane, m osiężne, alum i­
niow e i blachę stalow ą ocynow aną. O tym , że przydatne są płytki z lam inatu
pokrytego fo lią m iedzianą, nadające się do m ontażu elem entów i obw odów
scalonych, nie trzeba chyba przypom inać.

Zakończyliśm y inw entaryzację. W róćm y teraz do tem atu . Co elektronik rozu­

m ie pod pojęciem montaż? O tóż zaw odow y elektronik stara się w pierw szym
rzędzie opracow ać pew ną zw artą konstrukcję m echaniczną. D opiero w tedy
przystępuje do rozważań nad układem elektronicznym . M y też będziem y starali
się ta k postępow ać, gdyż nieporządny układ, składający się z ogrom nej liczby
elem entów i kłębowiska przew odów zwykle nie działa. Jeżeli zaś zm ontujem y go
na płytce i zam ocujem y w odpow iedniej ram ce z blachy alu m in io w ej, z pew noś­
cią uzyskam y dobre w yniki.
Kilka wskazówek przed rozpoczęciem montażu mechanicznego
Jak ju ż w spom niano, w układzie wszystkie elem enty elektroniczne i przew ody
łączące m uszą być dobrze przytw ierdzone. Dotyczy to przede w szystkim przew o­
d ó w , przez które doprow adzane są sygnały sterujące. Przew ody zasilające są
w ty m przypadku m n iej w ażne, jeżeli układ na płytce jest dobrze odsprzęgany (za
pom ocą kondensatorów ). Płytka z obw odem drukow anym (uniw ersalnym lub
specjalnym ) pow inna m ieć dostatecznie szerokie obrzeża, by um ożliw ić dobre
zam ocow anie m echaniczne. M ożna to bez trudności zrobić za pom ocą śrubek
M 3, gdyż w m ateriale, z którego w ykonana jest płytka, ła tw o nacina się gw inty.
Zasilacz sieciow y pow inien być z różnych pow odów zm ontow any jako od­
dzielny podzespół. Dotyczy to przede wszystkim dużych m ocy (np. pow yżej 20
W ). Transform ator zasilający jest w ted y tak ciężki, że istnieje niebezpieczeństw o
złam ania płytki, szczególnie podczas w strząsów . Poza tym transform ato r zajm u­
je niepotrzebnie m iejsce na płytce drukow anej. D latego też fachow iec z zasady
um ieszcza transform ato r i pozostałe elem enty zasilacza w innym m iejscu - na
chassis lub też na o budow ie. Transform ator w ytw arza n iew ielkie pole m agnety­
czne (p o łę rozproszenia), d latego niekiedy celow e jest odpow iednie ukierunko­
w an ie go w stosunku do głów nego obw odu elektronicznego, aby uniknąć
indukow anego w układzie przydźw ięku sieciow ego. Położenie transform atora
jest szczególnie w ażne w przypadku ciasnej zabudow y i pow inno być dobrze
przem yślane. Poniew aż przew ody doprow adzające m ają duży w p ły w na po­
p raw n e d ziałanie układu, p ow in n y w ięc być jak najkrótsze. W arto też postarać się
o to , b y płytka czołow a z przełącznikam i i potencjom etram i była um ieszczona
m o żliw ie blisko płytki drukow anej z o bw odem elektronicznym .
N ależy zapam iętać, że d ob re m echaniczne zam ocow anie elem entów je s t
w arunkiem niezaw odnego d ziałania układu elektronicznego. T ransform atory
dużej m ocy należy przykręcać śrubkam i o średnicy 3 ^ 4 m m . Pożądane jest
w tym przypadku bezpośrednie przykręcenie do blachy chassis alb o do sztyw nej
ścianki o budow y. O dpow iednie podkładki pozw alają na rów nom ierne rozłożenie
nacisku lu b naciągu na w iększej pow ierzchni m ateriału . R ów nież w iększe tran ­
zystory (o obudow ach typ u T O 3 , T 0 1 26, TO 220, S O T82) pow inny być przykręco­
n e śrubam i d o rad iatorów , dzięki czem u uzyskuje się dobre chłodzenie, a jed n o ­
cześnie d ob re połączenie elektryczne. W iększe elem enty, w których nie w ydziela
się ciepło, m ogą być przyklejane żyw icą epoksydow ą (np. kondensatory elektro­
lityczne). Tranzystory o obudow ie typu T 0 3 9 zazw yczaj m ocuje się przylutow u-
jąc końców ki, które pow in n y być lekko odchylone na z e w n ą trz -ta k b y zam oco­
w an ie b yło sztyw ne (efekt w ieży E iffela). A by usunąć ew entualne naprężenia
w elem entach, które zostały zam ocow ane przez przylutow anie 2 lu b w iększej
liczby końców ek, po zakończeniu m ontażu należy przeprow adzić tzw . odpręża­
n ie. Polega ono na ponow nym nagrzaniu w szystkich punktów lutow niczych,
w ted y w szystkie e lem enty ułożą się w ygodnie.
Chassis czy obudowa - co jest ważniejsze?
G dy budow a w nętrza naszego urządzenia elektronicznego jest ju ż zakończona,
m ożna pom yśleć o projektow aniu o dp o w ied niej obudow y. W cześniej w arto
jednak zastanow ić się, czy płytkę z obw odem elektronicznym n ie zam ocow ać
w sztyw nej ram ce - chassis, którą z kolei będzie m ożna ła tw o przym ocow ać do
obudow y. Z anim jednak to rozstrzygniem y, p rzylutujm y d o płytki ekranow ane
przew ody dla sygnału w ejściow ego i w yjściow ego, pam iętając, że pow in n y one
być w yprow adzone z d ala od siebie, gdyż w przeciw nym przypadku u kład m oże
w zbudzać się (gw izdać).

Rys. 2-1.
ł - prowadnice płytki obwodu drukowanego. 2- górna część obudowy. 3- płytka
czołowa (aluminium ). 4 - ścianka tylna, 5 - dolna część obudowy
 A o to odpow iedź na postaw ione pytania. Płytkę naieżyzam ocow yw ać w chas­
sis, a następnie dobrać pew ną i stabilną obudow ę. O budow a taka pow inna być
zaopatrzona w odpow iednie otw ory w entylacyjne (zw ykle w dnie i tyln ej ścian­
ce). Zapobiega to zbytniem u nagrzew aniu elem entów . G dzie um ieścić takie
o tw o ry średnicy do 6 m m ? O tym decyduje rozplanow anie układu oraz rozm iesz­
czenie płytek.

Kilka wskazówek przed rozpoczęciem montażu elektrycznego

N a początek uw aga ogó lna: najkrótszy przew ód je s t zw ykle jeszcze za d łu g i,
a najgrubszy d ru t często za cienki. T ym stw ierdzeniem pragnę w yrazić m yśl, że
przy projektow aniu układu elektronicznego należy starać się, aby wszystkie
połączenia doprow adzające sygnały (rów nież tzw . ścieżki na płytce drukow anej}
oraz przew ód m asy b y ły m o żliw ie krótkie. Jednocześnie należy dążyć do tego
aby średnice wszystkich doprow adzeń m asy były ja k najw iększe. Przekrój
doprow adzeń sygnału m oże być zw ykle n iew ielki, b ow iem prądy sygnałów
w ejściow ych są n iew ielkie (np. w stopniach w ejściow ych). O czyw iście, w przy­
padkach w yjściow ych stopni m ocy, g dy prądy m ogą być w iększe od 100 m A ,
połączenia m uszą być dostatecznie grube.
Z aprojektow any na płytce układ pow inien być uporządkow any w taki sposób,
b y kolejne stopnie stan o w iły je d e n szereg. Jeżeli je s t za dużo krzyżujących się
połączeń lub. w yjście je s t zb yt blisko w ejścia, to m ogą w zbudzać się d rgania.
W racając raz jeszcze do spraw y długości przew odów , trzeba zaznaczyć, że
dotyczy ona także końców ek e lem entów - p ow in n y być m ożliw ie krótkie. N ależy
tu jednak zachow ać ostrożność (p atrz rozdz. 2 .5 ), bo jeżeli przy lutu jem y elem enty
na zbyt krótkich d oprow adzeniach, to , po pierw sze, m ogą się one przegrzać przy
lu to w aniu , a po d rugie, przy te j operacji m ogą pow stać tak w ielkie naprężenia
m echaniczne, że przy niew ielkim w ygięciu płytki obudow a elem entu (np. szklana
obudow a d io d y) m oże ulec uszkodzeniu.

2.2. Uniwersalne płyty montażowe do układów scalonych

Produkow ane są specjalne płytki o takim rozkładzie o tw o ró w , który um ożliw ia
m ontow anie na nich układów scalonych (pokazano je na kolejnych rysunkach).
Na rysunku 2 -2 a pokazano d w ie płytki. N a pierw szej m ożna zam ontow ać dw a
układy scalone o obudow ie typ u T 0 1 0 0 . Do d rugiej płytki m ogą być w lu to w an e
dw a układy scalone w obudow ach typu DIL (ang. dual in linę) o 14 w yprow adze­
niach. M im o że obie przedstaw ione płytki są bardzo proste, m ają duże zastoso­
w an ie - szczególnie w elektronice am atorskiej.
N ieco bardziej skom plikow any układ płytki uniw ersalnej do układów scalo­
nych pokazano na rys. 2 - 2 b (strona A - z m iedzianym i ścieżkam i do lutow ania)
i rys. 2 -2 c (strona B, na której znajdują się elem enty). M ożna zauw ażyć, że każda
P ty tka uniwersalna
z otworami
nóżka układu scalonego trafia na ścieżkę zawierająca trzy otw ory. Po obu
stronach płytki (nazywanej także niekiedy kartą) poprowadzone są szersze ścieżki
służące do doprowadzania zasilania, a czasem także sygnałów sterujących.
Rozmiary takiej produkowanej przem ysłowo płytki są znorm alizowane (o w y­
m iarach obrysowych 100x 160 m m - tzw . Europa - form at). O tw ory na płytce są
rozmieszczone w odległości 2,54 mm.
Inny prosty uniw ersalny obw ód przedstawiono na rys. 2-2d. Może on być
także używany do budow y nieskom plikowanych układów z zastosowaniem
układów scalonych. W tyczki um ożliw iają m ontow anie kilku takich płytek obok
siebie na większej płytce podstawowej.
Zanim jednak zaczniemy sam i projektować i robić obw ód drukowany zasta­
nów m y się i spróbujm y zastosować jakiś gotow y druk uniwersalny.

2.3. Wykonujemy płytkę drukowaną

Samodzielne opracowanie i wykonanie obwodu drukowanego celowe je st tylko

wtecjy, gdy m am y już sprawdzony i funkcjonujący obw ód elektroniczny i chcemy
aby w sw ej ostatecznej w ersji b ył on jak najm niejszy.
Istnieje w iele sposobów wykonyw ania obw odów drukowanych. Przedstawi­
m y tu najprostszy sposób - w ytraw ianie, gdyż dobrze nadaje się on do pojedyn­
czych egzemplarzy. Otóż ścieżki miedziane i miejsca, które mają pozostać
pokryte miedzią, pokrywa się ochronnym lakierem lub zakleja specjalnym i
wyklejkam i (rys. 2-3). Na tym samym rysunku przedstawione są: w iertło
o średnicy 1 mm do otw orów pod elem enty elektroniczne, punkty lutownicze
oraz w ie rtło i śrubki do zamocowania płytki. Ważne je st przygotowanie do
traw ienia powierzchni płytki pokrytej fo lią m iedzianą: powierzchnia m etalizowa­
na m usi być bardzo czysta - odtłuszczona i bez odcisków palców. Projekt
obwodu drukowanego rysuje się na papierze i za pomocą kalki przenosi na
miedzianą stronę płytki. Następnie ścieżki pokrywa się lakierem lub w odoodpor­
nym tuszem. Niekiedy można zastosować technikę w yklejania, o ile dysponuje­
m y odpow iednim i wyklejankam i. W yklejanki są szczególnie wygodne w przy­
padku układów scalonych, dla których m usi być bardzo dokładnie zachowany
rozstaw nóżek (2,54 mm).
Gdy pokryta fo lią płytka je st już przygotowana, przystępujem y do traw ienia.
W tym m iejscu należy przestrzec, że ze środkiem traw iącym trzeba obchodzić się
bardzo ostrożnie, a ew entualnie wychtapane kropelki natychm iast zmywać
wodą. Oo traw ienia używa się plastykowych kuwet, w których powierzchnia dna
powinna być niew iele większa od powierzchni traw ionej płytki. Gorącą wodę
(60-h75°C) wlew a się do wysokości 1h-2 cm ponad dno kuwety. Następnie dodaje
się trójchlorku żelaza. Dla płytki o wym iarach 100x50 mm i przy podanej ilości
I O g
» o 0
» o o
. o 0

pi
Rys. 2-3. Fragmenty projektowanego obwodu narysowanego wodoodpornym
mazakiem

w ody wystarcza 1 łyżeczka środka traw iącego. Po około 20 m inutach można

zauważyć, że miedź je st usuwana z płytki. Proces traw ienia należy zakończyć, gdy
w idać m ateriał podłoża. Następnie trzeba płytkę dobrze um yć i w yw iercić otw ory
pod elem enty. Na koniec usuwam y pokrycie lakierem (np. za pomocą acetonu)
i płytka je s t już gotow a do montażu.
O jednym należy pam iętać i to już przy projektow aniu obw odu: aby płytkę
można było dobrze zamocować, należy pozostawić na obwodzie dostatecznie
dużo m iejsca. Nie zawsze jednak je st celowe pozostawianie na tym m arginesie
niew ytraw ionej m iedzi (um ożliwiające dobre połączenie z masą), gdyż może
pojavyjć się w niej zjawisko indukowania się prądów na skutek magnetycznego
pola transform atora, co je st przyczyną w ystępowania przydźwięku sieciowego.
Lepiej zatem m ocować płytkę odizolowaną od obudow y, a przewód masy
doprow adzić bezpośrednio do obw odu płytki.
 W m ateriale izolacyjnym płytki można bardzo dobrze wykonywać nagw into­
wane otw ory, przeznaczone do mocowania cięższych elem entów. Nie należy
jednak zamocowywać na płytkach elem entów zbyt dużych i ciężkich, zarówno
z uwagi na niepotrzebną stratę m iejsca, jak i m ożliwość uszkodzenia mechanicz­
nego. Dostępnych jest obecnie w iele elem entów m iniaturow ych, takich jak:
przekaźniki, m ałe transform atorki, potencjom etry, które nadają się do montażu
na płytce i to tylko przez przylutow anie wyprowadzeń. W takim przypadku należy
jednak pozostawić dostatecznie duże powierzchnie miedziane (średnicy większej
od 3 m m ), aby nie dopuścić do oderwania się ścieżki od lam inatu.
2.4. Nieco o wlutowywaniu i wytutowywaniu uldadów
scalonych
Diodę, która ma tylko dwa wyprowadzenia, można w łutow ać i w ylutow ać bez
większych trudności. Nieco trudniej je st już z tranzystorem , gdzie konieczne jest
nagrżanie i roztopienie dwóch punktów lutow niczych. Praktycznie wykluczone
je st natom iast w ylutow anie za pomocą prostej lutow nicy obw odu scalonego,
np. mającego 14 wyprowadzeń w układzie D IL Zacznijm y od w tutow yw ania.
Zastanówm y się jeszcze raz nad rys. 2-2a i num eracją wyprowadzeń z rys. 2-16.
Otóż taki układ scalony należy ustaw ić tak, aby jego końcówki tra fiły do
przewidzianych otw orów . Przed w lutow yw aniem układów scalonych typu MOS
trzeba zapoznać się z uwagam i zaw artym i w pp. 2.5 i 2.6.
Gdy układ scalony je s t już na sw oim m iejscu, w pierwszej kolejności w iutow u-
je się dw ie przeciwległe nóżki - po przekątnej, a w ięc np. 7 i Ś lub 7 i 14. Układ
scalony je s t już zamocowany i można dalej lutow ać pozostałe końcówki.
Znacznie trudniejsze je st w ylutow anie, gdzie trzeba uw olnić kolejne końcówki
od cyny. Sama lutow nica tu ta j nie wystarczy, gdyż zaraz po roztopieniu cynę
należy całkow icie usunąć z miejsca przy nóżce. Trzeba to robić bardzo szybko, bo
przegrzanie je st szkodliwe dla układów scalonych. Najlepsze efekty przy usuw a'
niu można uzyskać stosując odsysacz. Jest to prosty przyrząd, który po przyłoże­
niu teflonow ej końcówki do rozlutowanego m iejsca i po w yzw oleniu sprężyny
odsysa cynę do wewnętrznego zbiorniczka. W ylutow yw anie układów scalonych
za pomocą lutow nicy i śrubokręta prowadzi zwykle do zniszczenia układu (nie
m ów iąc o dobrym hum orze konstruktora).

2.5. Zalecenia montażowe producentów układów

scalonych
Układy scalone w obudow ie plastykowej zaleca się lutować z odw rotnej strony
płytki, na której są ułożone (rys. 2-5). Doprowadzenia są w ygięte pod kątem 90°
ku dołow i i pasują do rozstawu otw orów 7,6x2,54 mm przy średnicach otw orów
0,7-^0,9 mm. Po w lutow aniu obudowa nie porusza się, ponieważ wyprowadze­
nia są rozszerzane przy samej obudowie (patrz rys. 2-5a). Po ułożeniu obudowy
w m iejscu lutowania pożądane jest lekkie odgięcie dwóch wyprowadzeń (o około
30°), gdyż w tedy nie trzeba dociskać układu do płytki podczas lutowania.
Maksymalna dopuszczalna tem peratura lutow ania ręczną lutow nicą wynosi
265°C (czas: maksimum - 1 0 s).
Układy scalone w obudow ie płaskiej
a) Lutowanie po stronie przeciwnej te j, po której są zamocowane. W yprowadze­
nia zagina się pod kątem prostym w d ó ł i wkłada do otw orów średnicy
 JM '» « »
^ ^ '^ ^

Lutowie
^~0 0- ® f O
Hf
#
^ 0 . ■y/Ay,y,

Lutowie Ścieżka
przewodząca
d
Promień
zagięcia Q5mm

Lutowie

Rys. 2-5.
 0,6-^0,8 m m . Zaginania doprowadzeń pow inno się dokonywać w odległości
co najm niej 0,8 mm (rys. 2-5b). Lutowanie może być wykonywane za pomocą
lutow nicy lub na tzw. fa li, przy czym czas lutow ania gdy tem peratura cyny
w ynosi 25CPC, pow inien być krótszy niż 5 s, a przy 300°C krótszy od 2 s.
Po włożeniu nóżek do otw orów celowe je st w ygięcie 2 lub większej liczby
nóżek o około 30°, aby podczas lutow ania nie trzeba było przyciskać obudowy
do płytki. Z byt długie doprowadzenia należy skrócić przed lutow aniem ,
b) Przy lutow aniu układu bezpośrednio do druku (rys. 2-5c) nie są potrzebne
otw ory w płytce. Doprowadzenia można połączyć ze ścieżkami przez przyluto-
w anie lub też zespawanie. M aksym alny czas lutow ania w odległości 1,5 mm
od układu scalonego w ynosi w tem peraturze 250°C - 15 s, 300°C - 12 s,
a W 350°C tn8x = 7 s.
Wlutowywanie układów scalonych w obudowie T 018 lub podobnej
Zamocowanie obudow y jest dowolne. Doprowadzenia pow inny być wyginane
w odległości co najm niej 1,5 m m od obudow y i odpow iednio dopasowane do
rozstawu otw orów (rys. 2-5c). Z byt długie wyprowadzenia należy obciąć przed
lutow aniem . Lutowanie za pomocą lutow nicy i przy wyprowadzeniach dłuższych
od 10 m m pow inno być wykonywane w czasie
tnax < 15 s w tem peraturze 250°C
tnax i 12 s w tem peraturze 300UC
tmax < 8 s w tem peraturze 35CPC
Odległość pom iędzy miejscem lutow ania a obudową nie powinna być mniejsza
od 5 mm. Przy wyprowadzeniach krótszych od 5 mm należy zapewnić dodatkowe
odprowadzenia ciepła, np. za pośrednictwem cąźek.
Elementy M OS
Obwody i elem enty typu MOS mogą być w lutow yw ane tylko w tem peraturze
niższej od 300°C. Ponadto przy elementach MOS pom iędzy lutow nicą a płytką nie
może płynąć żaden prąd. Z tego względu zalecane jest łączenie lutow nicy z masą
podczas montażu tego rodzaju elem entów (p. 2.6).
Obowiązuje dla wszystkich układów scalonych
W przypadku stosowania podstawek do mocowania układów scalonych nie
w olno do nich wkładać układu przy włączonym napięciu.
A teraz jeszcze raz na zakończenie o samym lutow aniu, którego należy dobrze
się nauczyć. Każdy elem ent m usi być w lutow any szybko. Miejsce lutowania
i sama cyna muszą być dostatecznie gorące. Dobrze roztopione lutow ie rozpływa
się w m iejscu lutow ania i tw orzy po zastygnięciu błyszczącą kolistą spoinę.
Przykłady różnego rodzaju spoin pokazano na rys. 2 -6 : w łaściwe (rys. a)
a niewłaściwe (b). Szybkie w lutow yw anie może spowodować przegrzania ele-
 Rys. 2-6-

m entu, który ulegnie zniszczeniu. Sama spoina tw orzy nie tylko połączenie
elektryczne, ale i mechaniczne, dlatego przy większych elementach m usi być
dostatecznie duża.
Do w yiutow ania układu scalonego konieczne jest stosowanie odpowiedniej
ssawki lub też wchłaniającego cynę oplotu miedzianego.
2.6. Trudności występujące przy montażu elementów
MOS
MOS stanow i skrót od angielskich słów : m etal-oxidesem iconductor, co można
przetłumaczyć jako m etal-tlenek-półprzewodnik1*. Elem enty typu MOS są m od­
ne, ale czy niezastąpione w pracy elektronika-am atora? W ydaje się, że nie. Jeżeli
bowiem przy budow ie i urucham ianiu układów w ystępują jakieś trudności, to
przede wszystkim z elem entam i i układam i scalonym i typu MOS. Jakie w ięc
w łaściw ie zalety m ają te układy? Otóż cechuje je znacznie większa im pedencja
wejściowa niż w układach bipolarnych, niew ielki pobór prądu, poza tym ich
produkcja je st tańsza aniżeli tranzystorów bipolarnych. Należy jednak zwrócić
uwagę, że do pracy z układam i typu MOS nie można przystąpić bez uprzedniego
dobrego przygotowania teoretycznego i praktycznego.
Ten kto m iał okazję zwiedzać fabrykę, gdzie produkuje się układy elektronicz­
ne, zauważył na pewno, że osoby, które na stanowiskach m ontują bardzo czułe
elem enty MOS, m ają na przegubach rąk m etalow e obrączki połączone z m etalo­
w ym stołem za pomocą łańcuszków. Jest to sposób zabezpieczenia przed
w yładow aniam i w ystępującym i pom iędzy dłonią, elem entem i płytką** (a nie
z obaw y przed ucieczką pracowników). Czasem zdarza się, że elektronicy-am ato-
rzy czynią różne desperackie kroki, nie mogąc sobie poradzić z przepięciami.
N igdy nie jest za m ało środków ostrożności przed zgrom adzonymi ładunkam i
elektrostatycznym i, które niszczą MOS-y. Dzieje się tak dlatego, że rezystancja
wejściow a elem entu MOS dochodzi do 10ł4 f l i stanow i praktycznie doskonałą
izolację, która może być ła tw o przebita przez w ystępujące pom iędzy zgrom adzo­
nym i ładunkam i przepięcie. Często do elem entów tych są wbudowane diody
ochronne, ale nie można na tym poprzestać. Przebicie izolacji może występować
już przy napięciach rzędu 80 V, przy prądzie przebicia / = 80 V/1014f t m 0,8 pA {!)*
Ładunek pow stający przy elektryzowaniu się tw orzyw sztucznych je st zwykle
znacznie większy od tego, który je st przyczyną powstania prądu o te j w artości. Na
zakończenie przytoczono tu zalecenia firm y VALVO dotyczące posługiw ania się
elem entam i C-MOS. Należy ich dokładnie przestrzegać, zwłaszcza gdy przy
stosowaniu MOS-ów m am y jakieś trudności.
Sprawdzanie układów typu MOS
Układy pow inny być z zasady sprawdzane w specjalnych uchwytach plastyko­
w ych, zapobiegających niespodziewanem u poruszaniu się doprowadzeń. Jeżeli

” Wyrazy te określają w najbardziej lapidarny sposób konstrukcję układu scalonego

typu MOS (przyp. tłum.).
21 Wyładowania te pochodzą od ładunków elektrostatycznych indukowanych na powie­
rzchni ciała ludzkiego, np. wskutek tarcia odzieży o meble. Występujące przy tym poten­
cjały mogą osiągać nawet wartość rzędu kilowoltów (przyp. tłum.).
układ je st sprawdzany bez takiego uchw ytu, to należy przedsięwziąć następujące
środki ostrożności:
a) stó ł m ontażowy pow inien być pokryty przewodzącym plastykiem lub m etali­
czną płytą, która m usi być galwanicznie połączona z przyrządami pom iarow y­
m i oraz 2 osobą dokonującą pom iarów (np. przez m etalową bransoletkę),
b) układy pow inny być przenoszone na m etalowych płytkach tak, by po położe­
niu na stole m iały taki sam potencjał jak blat.
Przyrządy pomiarowe
Przyrządy pom iarowe pow inny mieć identyczny potencjał jak badane układy
scalone, osoby dokonujące pom iarów i stosowane do transportu pojem niki.
Należy unikać wszelkiego rodzaju przepięć mogących w ystąpić przy dołączaniu
i odłączaniu przyrządu pom iarowego lub przy przełączaniu przekaźnika. Żadne
przepięcie nie mogą przenikać także ód strony zasilania.
Montowanie układów typu M O S w płytkach drukowanych
Układy scalone typu MOS pow inny być w lutow yw ane jako ostatnie. Lutowie
pow inno mieć taki sam potencjał jak w lutow yw any układ.
Ochrona wmontowanych układów typu M OS
Układy scalone typu MOS muszą być starannie chronione przed przepięciam i.
W ejściowe sygnały logiczne nie mogą być doprowadzane, jeżeli wyłączone jest
napięcie zasilające. W szystkie niewykorzystywane doprowadzenia muszą być
połączone bądź z masą, bądź z napięciem zasilającym .
W arto zapamiętać jedną ogólną uwagę. Każda osoba, która styka się z układa­
m i MOS, pow inna stosować zasadę w yrów nyw ania potencjałów przy przenosze­
niu ich z m iejsca na m iejsce, np. przed włożeniem układów MOS do pojem nika
należy go uprzednio dotknąć; podobnie przed m ontowaniem układów scalo­
nych typu MOS na płytkę drukowaną - należy dotknąć płytki; przy przepakowy­
w aniu układów MOS z jednego pojem nika do drugiego należy najpierw dotknąć
obydw u ręką. Osoby, które kontaktują się z układam i scalonym i typu MOS,
pow inny nosić ubrania nie powodujące elektryzowania. Zalecane je st noszenie
ubrań bawełnianych (a nie w ełnianych). Ruch powietrza nad m ateriałam i z tw o ­
rzyw sztucznych może rów nież doprowadzić do powstania ładunków elektrosta­
tycznych, dlatego noszenie ubrań wykonanych z tych m ateriałów jest niebezpie­
czne.
Podano tu najważniejsze zasady, których przestrzeganie jest bezwzględnie
konieczne. Niedow iarków czekają przykre doświadczenia z układam i typu MOS.
Po przeczytaniu powyższego tekstu staje się oczywiste, że ani producent ani
dostawca układów scalonych typu MOS nie m ogą uwzględniać reklam acji. Nie
należy zatem sprawdzać układów typu MOS przed zam ontowaniem , ale z zasto­
sowaniem wszelkich zasad ostrożności w lutow ać je, a potem sprawdzić czy
układ działa czy też nie.
2.7. Zjawiska zachodzące przy nagrzewaniu
i chłodzeniu elementów
Dobry fachowiec od razu w ie gdzie um ieścić elem enty, w których wydziela się
dużo ciepła. Na pewno tam , gdzie to ciepło będzie sprawnie odprowadzane do
otoczenia nie powodując nagrzewania innych elem entów.
Które elem enty nagrzewają się w układzie elektronicznym ? Rezystory, tranzys­
tory i diody oraz transform atory. Jeżeli nagrzewają się także inne elem enty, to
należy wyłączyć układ i szukać błędu. Kiedy elem ent jest gorący, a kiedy ciepły?
Oczywiście, jest to określenie szerokie, mieszczące się w granicach od dotkliw e­
go dla ręki gorąca aż do tem peratury znacznie powyżej 100°C. Transform atory
nagrzewają się do 70°C, rezystory ceramiczne ponad 100°C, a tranzystory
krzemowe mogą się nagrzać nawet do 180°C. Należy jednak przestrzec, że układ
elektroniczny, w którym wydziela się zbyt dużo ciepła, jest zaprojektowany
niew łaściw ie. Wiąże się to zwykle ze zbyt w ysokim i napięciam i, które następnie
są zmniejszane przez rezystory lub tranzystory, na których wydziela się niepo­
trzebna m oc {ciepło). Dotyczy to również końcowych stopni m ocy. Jeśli parame­
try są dobrze dobrane, to można sprowadzić wydzielaną w nich m oc do
niew ielkiej wartości.
Ciepłe powietrze unosi się ku górze, ponieważ powietrze nagrzane jest lżejsze
od zim nego. Przy budowie układu, w którym w ystępują nagrzewające się
elem enty, należy zatem zastosować następujące zasady:
- płytka z obwodem powinna być zamocowana pionow o, aby um ożliwić dobre
przepływanie powietrza z dołu do góry,
- należy starać się, aby elem enty wydzielające duże ilości ciepła były umieszcza­
ne na płytce jak najbliżej górnej krawędzi; elem enty, które pow inny pracować
w tem peraturze pokojowej, należy m ontować na dole; mowa tutaj przede
wszystkim o m ałych tranzystorach, diodach i stopniach wstępnych, które
wym agają m ożliwie stałego punktu pracy i małego dryftu tem peraturowego.

2.8. Różns kształty, rozmiary i nazwy obudów

układów scalonych
Układ scalony, w zależności od stopnia integracji i zastosowania, może być
wykonany w obudowie o różnych kształtach i wym iarach. O rodzaju i wielkości
obudowy decyduje nie wielkość samej struktury półprzewodnikowej, ale liczba
wyprowadzeń. Należy jednak zaznaczyć, że niekiedy układy scalone o tej samej
budowie i funkcji mogą być wykonywane w różnych obudowach, na przykład
stabilizator napięcia typu 723 (rys. 2-7) może być produkowany w obudowie
TO100(14), M ini-DIP-SO10(16) i DIL-T0116(4). Dlatego w arto poznać różne
rodzaje i w ym iary obudów, przedstawione na rys. 2-7 do 2-15, gdyż decydują
one o rozplanowaniu układu na płytce.
 Zaczniemy od zapoznania się z obudowam i, a dopiero potem w yjaśnim y
znaczenie poszczególnych w yrażeń fachowych. Na rysunkach 2-7 do 2-15
przedstawiono kolejno następujące rodzaje obudow y (ich rozm iary mogą się
nieco różnić, w zależności od producenta):

OIL - z 4 wyprowadzeniam i
DIL - z 6 wyprowadzeniam i
DIL - z 8 wyprowadzeniam i
DIL - z 14 wyprowadzeniam i (T0116)
DIL - z 16 wyprowadzeniam i (SOT38)
QIL - z 14 wyprowadzeniam i
QIL - z 16 wyprowadzeniam i
M iniaturow a płaska z tw orzyw a - z 8 wyprowadzeniam i
Metalowo-ceramiczna - z 8 wyprowadzeniam i (T091)
M iniaturow a, ceramiczna - z 6 wyprowadzeniam i
M etalowa - z 4 wyprowadzeniam i (T072)
M etalowa - z 6 wyprowadzeniam i (T078)
M etalowa - z 8 w yprowadzeniam i (T099)
M etalowa - z 10 w yprowadzeniam i (TOIOO)
M etalowa - z 12 wyprowadzeniam i (T0173, T0101)
M ini DIP - z 8 wyprowadzeniam i (S08)
M in i D IP -z 14 w yprowadzeniam i (S014A)
M iniaturow a plastykowa - z 14 wyprowadzeniam i (SOT43)
D IL 1 4 -Z 14 w yprowadzeniam i (metalowo-ceramiczna)
DIL16 - z 16 wyprowadzeniam i (metalowo-ceramiczna)
DIL24 - z 24 wyprowadzeniam i (metalowo-ceramiczna)
0

0*45*0,25

A f-i A I-I A I-i

y y ^ t y ^ y ^ y
6
—2 0 -------------^

m
max2 m ax2
a S

c
 Q i ni f l ń i nn ni i " n n i
16
W 15 14 13 12 11 W
10 9
\

1 2 3 4 5 6 7 8

Rys. 2-12.
- Tach"ika montażu ul.fa.rf/—
« *o ,o w n l« m ..kfadóyy
Rys. 2-14.

4 - Elektronika łatwiejsza
I Technika montażu układówz zastosowaniemukładów scalonych

Metalowa - z 3 wyprowadzeniami T03 regulator napięcia

Plastykowa - z 3wyprowadzeniami T220 Wyprowadzenie 1: Wejście
Metalowa - z 3wyprowadzeniami T03 Wprowadzenie 2 Wyjście
.Plastykowa - z 3wyprowadzeniami T092 Wprowadzenie 3. Masa
QIL z radiatorami dla obudów mocy
QH z radiatorami dla obudów mocy
SIL z radiatorami dla obudów mocy
Poznanie klucza wyjaśniającego znaczenie takich symboli jak: DIL, QIL, DIP,
Mini DIP nie jest skomplikowane. Otóż określają one sposób ułożenia wypro­
wadzeń oraz materiał, z którego wykonano obudowę. I tak oto:
DIL - odpowiada angielskiemu określeniu dual in linę, co znaczy, że nóżki
ułożone są wdwóch liniach(szeregachJ.Obudowa typu DIL może zawierać
zarówno 4 jak i 24 wyprowadzenia (rys. 2 -la i 2-12bj,
DłP - jest to obudowa typu dual in linę z plastyku,
Mini DIP - jest to obudowa DIP, ale o miniaturowych wymiarach (rys. 2-tOe
i2-11a),
SIL - oznacza ułożeniewyprowadzeń zjednej linii (single in linę) - rys. 2-15,
OIL- q u a d in lin ę - oznacza,żew y p ro w a d z e n ia u sz e re g o w a n e są w 4 lin ia ch (rys.
2-9a i b),
DIC- jesttotypspotykanyrzadko.Oznaczatyp D IL , a le o o b u d o w ie ceram icznej,
DIL14 - liczba po sym bolu literow ym oznacza liczbę wyprowadzeń. N ie w szystkie
zn ich muszą być wykorzystane, np, układscalony o H w y p ro w a d z e n ia c h
może m ieć dołączonych tylko 10 w yprow adzeń, pozostałe 4 zg o d n ie
z zaleceniami producenta pow inny pozostać w o ln e
SIL9-oznacza 9 wyprowadzeń w jednej lin ii. /
W ielkim ułatwieniem pracy jest stosowanie w układach dośw iadczalnych
podstawek. Autor poleca je na podstawie własnego dośw iadczenia. C elow e jest
stosowanie podstawek typu DIL16 (do których pasują również m niejsze elem en-
 Kierunek Ucienia
[71 m f71 171 \ 171 IT1 [71 Ul

) US0555 US0555
O
~m a a n r~

E
I E

E
I ■
i
J U __ 0 ____0 __ 0 _

O US0555

0 uj a nr
a m m a

'} OS0555 O
/

n i m uj \u Rys. 2-16.

ty OIL) oraz podstawek pod układy scalone w m etalowe] okrągłej obudow ie (o 10

lub 12 wyprowadzeniach).
Rozmiary i odstępy wyprowadzeń podstawek są dopasowane do typowego
rozstawu tak, że mogą być w lutow yw ane do uniwersalnych płytek.
Numerację nóżek układu scalonego typu DIL przedstawiono na rys. 2-16.
Można ją ustalić na podstaw ie odpow iedniego oznaczenia (zwykle nacięcia) na
obudow ie układu scalonego. Kierunek num eracji jest przeciwny do ruchu
wskazówek zegara. Jednocześnie pokazana jest num eracja nóżek układu o w y­
prowadzeniu koncentrycznym , np. T099. N ajlepiej jednak sprawdzić w katalogu,
ponieważ niektórzy producenci m ają w łasny sposób num eracji.

23. Kod barw

Kod barw jest stosowany do oznaczania w artości rezystancji. Sposób posługiwa­
nia się nim w yjaśnia tabela oraz rysunek 2-17. Najpierw należy zidentyfikować
pierwszy pasek; jest on położony najbliżej jednego z końców rezystora. Nastę­
pnie pozostaje jedynie odczytać w kolejności co oznaczają poszczególne paski.
Na przykład mamy rezystor, na którym są następujące paski: czerwony, fioleto­
w y, żółty i złoty. Zaglądam y do tabeli i stwierdzam y, że jest to rezystancja 270
i i o tolerancji ± 5%.
 Przy projektowaniu układu trzeba zdawać sobie spraw ę z możliwości dobrania
odpowiednich elem entów . W artości poszczególnych ty p ó w elem entów są zgru­
pow ane w szeregach o określonej tolerancji. W tabeli przedstawiono typow e
szeregi stosowane w handlu. Poza podanym szeregiem E96 istnieją szeregi
o jeszcze gęstszym podziale, ale w elektronice am atorskiej m ają one niewielkie
znaczenie. Najczęściej stosuje się elem enty z szeregu E 12 lub E 24. W arto zatem
zapoznać się z liczbami tego szeregu, aby wiedzieć jakie rezystory kupować.

Kolor 1. pierścień 2. pierścień 3. pierścień k. pierścień

żaden - - - * 20*

srebrny - - io " 2 + io *
złoty - - 10“’ t 5*
czarny - 0 10° -
brązowy 1 1 io 1 i i*
Czerwony 2 2 102 + 2*

pomarańczowy 3 3 103 -

żółty k k 10* -
zielony 5 5 105 t 0,51
niebieski 6 6 106 -
fioletowy 7 7 107 -

szary 8 8 103 -

b iały 9 9 109 -
 CM
<T* OJ Ol <A CA -a- »A M3 o- GO CO <A O IM
UJ + • Ol CM OJ C*J Ol CM Ol o| Ol OJ OJ Ol Ol rA CA PA CA

<r PA -3* vC> co O

UJ +1 Ol Ol CM Ol CM OJ PA rA

-T O
w *» •» "
LU +1 OJ Ol CM <A

CM
r—

UJ + i Ol Ol

sD CM
CM *
Ul + i

CM 0 _ Q
<T\ O O o O OJ PA CA CA -a- -a*
+ 1 - - - - —

CO LA IA
-T d* o O *— •— Ol CM rA -a* ■J*
UJ ■H - - - r
CM o «— CM PA
•» • ■*»
UJ + i F-

CM
Ol

UJ +« — -

V0 o
CM
Ul
2.10. Symbole I oznaczenia elementów współpracujących
z układami scalonymi oraz układów scalonych

Sam układ scalony nie może funkcjonować, działa dopiero w tedy, gdy zostanie
umieszczony w układzie spełniającym określone funkcje. A by zaprojektować taki
dobrze działający układ, należy znać odpow iednie sym bole stosowane przy
rysowaniu schem atów. Układy scalone m ają także własne standardowe ozna­
czenia. Wszystkie te sym bole przedstawiono na rys. 2 -1 8 i 2 -1 9 ; zastosowano tu
typowe, stosowane oznaczenia, nie wprow adzono oznaczeń w edług nowych
norm.

Symbol Symbol
Znaczenie Znaczenie
graficzny graficzny

Doprowadzenie — Potencjom etr

przewód elektryczny (obrotow y)
W ary s to r VDR,
Skrzyżowanie prze­
T e rm isto r NTC,
w odów (bez połącze­
rezystor PTC
nia)
— CUD— Bezpiecznik
Połączenie przew o­
■■ dów M k Fotorezystor
t_ _ j
- ir — Bateria
------ — Dioda
Żarów ka
— ® — - V Dioda Zenera
Dioda lum inescencyj-
" iw r Rezystor
-------- EH— na (LED)
Rezystor nastawny
(potencjom etr Tranzystor n-p-n
- A k * regulacyjny)
 Symbol Symbol
Znaczenie Znaczenie
graficzny graficzyny

Fototranzystor n-p-n Łącznik dw ubieguno­

i f c wy

Tranzystor /ł-o^p Przełącznik jedna­

o------ biegu nowy
Tranzystor potowy

SI Cewka Przełącznik dw ubie­

m /oA f— i gunowy
T E
Cewka z rdzeniem ----- w *
lub
<Ka wysokich
m r — !
częstotliw ości
Łącznik w ielo pozy-
Cewka strojeniow a cyjny

p 4 V t (nastawna)

Transform ator z Cewka przekaźnika

g/gmsgfog^ Jjltfd m e
-------- H--------
— H fc —
A
rdzeniem żelaznym
Kondensator o — masa, b — ziem ia
Kondensator e le ktro ­
lityczny (tantalow y) — o i i — c Punkt przyłączowy

Kondensator obro­
tow y

Kondensator stroje­
■ G łośnik

M ikrofon
— ^ ------- niow y — try m e r 0

P rostow nik m ostko­ instrum ent pom iaro­

wy — 0 — wy
❖ " 4 *
Łącznik jednobłegu- W zmacniacz opera­
nowy — położenie
cyjny
W YŁ.

Łącznik jednobiegu- a — Antena, b —

nowy — położenie antena dipolow a
ZA Ł.

Rys. 2 -1 8 .
 Symbol
Nazwa graficzny

Wzmacniacz operacyjny (np. typu 741>

K M
Wzmacniacz impulsowy - bufor (np. typu 7407) A * E,
Wy = we
H 3 -

TT
if
Bramka AND (np. typu 7408) Wy We, . We2
2 M

Bramka QR (np. typu 7432) Wy » We, + We2

Inwertor (np. typu 7404) Wy *> We

Bramka NAND (np. typu 7400) Wy = We, . We2

w > •

Bramka NOR (np. typu 7402) Wy * We, + We2

Bramka Exc1usiv - OR (Antywalencja) np. typu 7486

Wy * We, . We2 +- We, . We2 bądź Wy - We, # We2
m □ N

Przerzutnik Schmitta z wejściową bramką NAND

(np. 7413) We * We, . We2 . We^ . We^ } u - *

I-
 Sym bol
Nazwa graficzny

MonostabiIny przerzutnik (np. 74121) z trzema sprzężo­

nymi wejściami ustawiającymi Sj ł S j. Wyjścia Q i Q

Przerzutnik 0 (np. 7474) z bezpośrednim wejściem usta­

wiającym i kasującym <P - preset i C - elear) z wej­
ściem taktującym T i wejściem przygotowującym 0.
Wyjścia Q i Q.

C-
Przerzutnik JK (npj 7476) z bezpośrednimi wejściami J - "1
ustawiającymi i kasującymi (P i C> z wejściem taktują-_ T ~Q
cym I z wejściami przygotowującymi J I K. Wyjścia Q I Q. K - i -1 -Q
P

Aa A$ Aq Ad
L iczn ik (np. 7493) z dwoma wejściami We^ i We^ i cztere­ ■I I I J.
ma wyjściami Wy. j Wyn. Ola uzyskania określonych sposo-
A o
bdw zlic z a n ia należy jedno z wejść połączyć z jednym
z wyjść. Wejścia R
nika.
0 ( 1)
i Rq ( 2) służą do zerowania lic z - II ó
E* Es RgtfRoff)

Rejestr przesuwny (np. 7494) ze sprzężonymi wejściem!

ustawiającymi P1 i PftJ ł P0l oraz P2 1 PA2 f P02 dla PazJ 1 l - L i -A
równoległego wprowadzenia danych wejściem We^, służą­
Pai -T
cym do szeregowego wprowadzania danych, wejściem C
służącym do kasowania, a wejściem taktującym T oraz
wyjściem Wy. PmPc/Pji pi E$

Rys. 2-19.
2.11. Warunki zasilania układów scalonych
Zajm iem y się najpierw wym aganym i wartościam i napięcia lub też napięć (może
być ich kilka). Otóż w artości napięć zasilających podane są w karcie inform acyj­
nej, zawierającej dane i param etry danego układu scalonego. Należy zatem

-Uu W artość
ty p u k ła d u sca lo n e g o + uu . -u „ .
N max N mm N max N m in ś re d n ia

•»eria T T l 5,25 v *>.75 V - - 5V

Wzmacniacz o p e ra c y jn y 18 V 2,5 V -18 V -2.5 V 12 V
u k ła d y s c a lo n e MOS 15 V (5 V !) 3V - - 12 V
U kłady ty p u ECL ♦5 V -5,2 V - -
+2 V
-3,2 V
Wzmacniacze m .c z . 15 V - - - -

Wzmacniacze mocy m .c z . 2ł* V 8V - - 12 V

zaopatrzyć się w taką kartę lub katalog, na podstawie którego będziemy m ogli
określić w artości graniczne oraz zalecane w artości robocze, poszczególnych
param etrów. Jeśli nie m am y tych danych, to w artość napięcia zasilania można
ustalić posługując się też pewnym i ogólnym i i - z m ałym i w yjątkam i - słusznymi
zasadami podanym i w przytoczonej tablicy, określającym i napięcia robocze dla
poszczególnych typów układów scalonych. W przypadku w ątpliw ym należy
jednak zawsze zapoznać się z danym i producenta. Tablica ta powinna służyć
tylko do zorientowania się. Z sasady konieczne jest zastosowanie stabilizacji
napięcia zasilającego, ponieważ jego zm iany w pływ ają na własności układów
 scalonych. W przypadku elem entów TTL napięcie m usi się m ieścić w przedziale
4,75^-5,25. Przy niższych napięciach mogę w ystąpić zakłócenia w pracy układu,
przy wyższych natom iast - układ scalony ulega zniszczeniu.
Aby nie przekroczyć dopuszczalnego napięcia, można zastosować układ
zabezpieczający przedstawiony na rys. 2-20. Składa się on z diody Zenera
i bezpiecznika o m ałym prądzie znam ionowym . Diodę Zenera należy tak dobrać,
aby je j napięcie Zenera (z uwzględnieniem tolerancji) było mniejsze od maksy­
m alnej dopuszczalnej w artości napięcia chronionego obwodu. W układzie z rys.
2-20 chroniony je st wzmacniacz operacyjny zasilany napięciem 12 V. Jeżeli
napięcie wzrośnie ponad 15 V, to zaczyna przewodzić dioda i prąd wzrasta tak, że
następuje przepalenie bezpiecznika. Można m ieć pewność, że napięcie nie
przekroczy 18 V.
Zajm iem y się teraz stopniam i końcowym i wzmacniaczy m.cz. W tych właśnie
obwodach konieczne jest zasilanie ze stabilizatora lub innego źródła mającego
niew ielką im pedartcję wewnętrzną. Zm iany obciążenia na w yjściu układu scalo­
nego w yw ołują spadki napięcia i zmianę warunków pracy obwodu. Równie
istotne je st w łaściwe odfiltrow anie napięcia, szczególnie w układach cyfrow ych
i układach w ielkiej częstotliw ości (większej niż 100 kHz). M ożliwe są tutaj
następujące rozwiązania, przedstawione na ryś. 2-21 aH-e.
Rysunek 2-21 a. Założono tu , że układ pracuje w przedziale m ałych częstotli­
w ości. Kondensator Q służy do filtrow ania niskich częstotliw ości, np. pochodzą­
cych z zasilacza sieciowego. Kondensator Ci służy do zwierania sygnałów
o w ielkich częstotliwościach (—100 kHz). Należy się starać, aby doprowadzenia
kondensatora były umieszczone m ożliw ie blisko końcówek układu scalonego.
Dotyczy to szczególnie kondensatora C,i.
Rysunek 2-21 b. Tutaj przyjęto, że napięcie zasilające jest odfiltrow ane i nie
zawiera pulsacji m.cz., dlatego wystarczy zastosowanie tylko pojem ności
Ci m 0,47 łiF.
Rysunek 2-21 c. Należy odfiltrow ać im pulsy zakłócające z układu.cyfrowego
lub sygnał vy.cz. Kondensator Ct służy do elim inacji pulsacji pochodzących od
im pulsów o małej częstotliwości. Dołączona rów nolegle niewielka pojem ność Q
(0,1 jlF - kondensator ceramiczny) zapewnia elim inację szybkich zmian napięcia
wyw ołanych przez szybkie przełączanie układu scalonego. Kondensator Q
pow inien być umieszczony bardzo blisko końcówek, do których doprowadzono
napięcie zasilające układ scalony. Odległość doprowadzeń kondensatora od
układu scalonego nie powinna przekraczać 3 cm.
Rysunek 2-21 d. Ukazano tu sposób postępowania w przypadku zastosowania
w układzie w ielu układów scalonych, tak jak to ma miejsce w technice cyfrow ej.
Kondensator Ce służy do zmniejszenia pulsacji pochodzącej od zasilacza siecio­
wego. Kondensator Cs ma spełniać rolę filtru w przypadku im pulsowych przebie­
gów m ałej częstotliwości. Kondensatory Ci+Cą muszą być umieszczone m ożli­
w ie błisko punktów zasilania każdego z układów scalonych. Zwykle wystarczają
 ----------- o*UB
J CjQ4
’CZM7JJF

Wzmacniacz Wzmacniacz _o
m.cz. m.cz.

Rys. 2-21.

tu pojem ności 0,1 jiF (kondensatory ceramiczne). Dobre rezultaty przy filtro w a ­
niu dają również kondensatory tantalow e, zwłaszcza ze względu na niewielkie
rozm iary.
Rysunek 2-21 c. Wzmacniacz operacyjny zasilany w najprostszy sposób
wymaga filtra c ji w obwodzie ustalającym punkt pracy dla elim inacji przydźwięku
i sygnałów zakłócających. Jest to bardzo ważne, szczególnie w przypadku dużych
wzm ocnień {np. 500). Przy doborze elem entów należy stosować następujące
zasady: Rz+ Ri =* fib; R i>R \. Jeżeli rezystancja wejściow a ma w ynosić 100 k ii,to
należy przyjąć fh = 220 k ft, = 100 k fl, fi» = 100 kSt
Jeżeli układ jest złożony z większej liczby układów scalonych, to należy unikać
takiego ułożenia elem entów jak przedstawiono na rys. 2-22a, m ożliwe bowiem
są tu ta j sprzężenia zarówno pom iędzy przewodam i napięć zasilających, jak
również pom iędzy doprowadzeniam i masy. N iew ielkie skoki napięcia, w yw oła­
ne przełączeniami w cyfrow ych układach scalonych, mogą spowodować poważ­
ne zakłócenia, gdyż są wzmacniane w części analogowej układu. Znacznie lepszy
je st w tym przypadku schemat pokazany na rys. 2-22b, w którym każdy z bloków
ma własne doprowadzenia napięcia zasilającego, a ponadto istnieje jedna
określona masa - nazywana przez fachowców masą systemu. Chociaż na rys.
2-22 nie narysowano kondensatorów filtrujących, to należy jednak je zastoso­
wać - zgodnie z rys. 2-21.
Pozostaje jeszcze zagadnienie im pulsów zakłócających, tzw . przepięć, które
przedostają się z sieci zasilającej przede wszystkim przez zasilacz sieciowy.
Szczególnie w tedy daje się to odczuć, gdy w pobliżu pracuje jakieś urządzenie
sterowane tyrystoram i. W łączanie i wyłączanie dużych odbiorników radiowych
może także w yw oływ ać tego rodzaju zakłócenia. W tym przypadku konieczne jest
zastosowanie odpowiednich obw odów ochronnych po stronie sieci zasilającej
bądź po stronie niskiego napięcia, albo w obu m iejscach. O dpowiednie układy
przedstawiono na rys. 2-23. W ymagane w artości pojem ności i indukcyjności
można odczytać bezpośrednio z rysunku. Dławiki stosowane po stronie niskiego
napięcia (rys. 2-23b) pow inny m ieć m ałą rezystancję (<0,1 SI). Oznacza to , że
muszą być nawinięte dosyć grubym drutem . Dla rozeznania podam y kilka
przykładów rozm iarów potrzebnych dław ików . Otóż uzwojenie 8 Si transform a­
tora głośnikowego może m ieć indukcyjność 5 mH. Dławik z rdzeniem żelaznym
o rozmiarach 20x10x8 mm ma przy 30 zwojach indukcyjność wynoszącą
około 5 mH.
 Q t.JOmH b H5..1M + Uą
*
250jiF f l t
|— | 5C 220V~ te lasttocz
stabilizacją Cera- •
W y ł* * 'j tmcznt/ 118
s pIr,
cą
-------
t.JOmH Q5.JmH Rys. 2-23.

Dla tych Czytelników, którzy zabiorą się do budowy złożonych układów,

podano dodatkowe wskazówki praktyczne dotyczące zwalczania zakłócających
im pulsów w układach z układam i scalonym i.
Zmniejszenie amplitudy napięć zakłócających przez właściwe okablowanie
Przede wszystkim należy unikać takiego łączenia układów i przyrządów ze sobą,
gdzie ten sam przewód masy jest wyzyskiwany przez kilka układów. Taki
w spólny przewód masy przez sw oją rezystancję sprzęga współpracujące ze sobą
układy. Pożądane jest zatem takie okablowanie układu, aby wszystkie doprowa­
dzenia masy spotykały się w jednym punkcie, Należy pam iętać o tym , że
przewody masy pow inny być jak najkrótsze, szczególnie tam , gdzie przepływają
duże prądy i pow inny m ieć dostatecznie duży przekrój.
Przewody, przez które przepływają znaczne prądy - np. doprowadzenia do
wzmacniacza w yjściow ego - należy tak usytuować, aby przebiegały m ożliwie
daleko od przewodów sygnałowych. Wszystkie przewody doprowadzające sy­
gnały do układu pow inny być jak najkrótsze. W m iarę m ożliwości należy
stosować doprowadzenia ekranowane. Dotyczy to szczególnie tych przewodów,
które doprowadzają sygnały im pulsowe do przerzutników i innych elem entów
wyzwalanych.
Zmniejszenie sprzężeń wzajemnych przez wykorzystanie impedancji wewnętrz­
nej zasilacza
Jeżeli kilka układów je st zasilanych z tego samego zasilacza, to istnienie
im pedancji wewnętrznej źródła powoduje wzajemne sprzęganie się tych ukła­
dów . Dlatego należy dążyć, aby układy elektroniczne były zasilane napięciem
stabilizowanym i przy niew ielkiej im pedancji wewnętrznej. Najskuteczniejszą
ochronę stanow i zasilanie każdego układu z oddzielnego źródła.
Zmniejszanie sprzężeń indukcyjnych pomiędzy dwoma przewodami
Przewody, które nie pow inny się nawzajem sprzęgać, należy prowadzić m ożliwie
daleko od siebie, nierów nolegle. Jeżeli stosowany jest przewód podwójny, to
należy zrobić z niego skrętkę.
Zmniejszanie sprzężeń pojemnościowych
Przewody pow inny być prowadzone jak najdalej od siebie, nierów nolegle.
Zastosowanie ekranu z m ateriału przewodzącego elim inuje sprzężenia pojem ­
nościowe.
Likwidacja wyładowań iskrowych przy odłączaniu obciążenia typu indukcyjnego
Równolegle do kontaktów należy dołączyć rezystor i kondensator szeregowo
połączone. Kondensator likw iduje przepięcia i wynikające stąd wyładowania.
Rezystor ogranicza prąd rozładowania kondensatora przez kontakty. Gdy do
kontaktu dołączymy w arystor (rezystor zależny od napięcia), również możemy
ograniczyć przepięcia. Można także dołączyć diodę ochronną.
Układy scalone są wytwarzane w postaci
m aleńkiej kwadratowej płytki krzemu o bo­ 3.
ku wynoszącym np. 1,25 mm. Na płytce
może być umieszczonych do 100 elemen­ 0 rodzinie
tów, takich jak: diody, tranzystory i rezysto­
ry. Kondensatory realizowane w technice
obwodów scalonych m ają pojem ność rzę­
układów
du kilku pF. Są wytwarzane także płytki
o boku przekraczającym 2,5 mm, na których
scalonych
mieści się kilkaset elem entów. Dzięki takiej
precyzyjnej technologii skom plikowane 1 ich zasto­
układy można zmieścić w jednym układzie
scalonym. Granice są narzucone jedynie sowaniu
przez w artości napięcia zasilania i napięcia
sterującego, jak również przez maksymalną
m oc wydzielaną w elemencie. Przy okazji
jeszcze coś o napięciu zasilającym . Mieści
się ono zwykle w przedziale 5-^40 V. Typowe
w ielkości to : dla obw odów TTL 5 V, dla
wzmacniaczy operacyjnych 2 x 12 V = 24 V,
dla techniki MOS 8-M 5 V i dla wzmacniaczy
m ocy m.cz. 10H-30 V.
A jak przedstawia się zagadnienie mocy?
Przy podanych napięciach m am y do czy­
nienia z natężeniem prądu 5-M 5 mA. W ar­
tość natężenia prądu zależy od w artości
napięcia zasilającego i tak np. we wzmac­
niaczu m ocy m.cz. prąd obciążenia jest
ograniczony dopuszczalną mocą strat 10
W , przy czym warunkiem je st zastosowanie
odpow iedniego radiatora dla chłodzenia
układu. Napięcie sterujące nie powinno
nigdy przekraczać napięcia zasilania. Zwy­
kle dopuszczalna w artość napięcia sterują­
cego mieści się w granicach 80% napięcia
roboczego. Podobnie jest z napięciem w yj­
ściow ym . Jeżeli wzmacniacz operacyjny
jest zasilany ze źródła napięcia 20 V, to jego
napięcie wyjściow e m ieści się w przedziale
2-M 8 V, co odpowiada podanym.80%.
Zajm iem y się teraz podziałem układów
scalonych.5

5 - Elektronika łatwiejsza...
65
 3.1 Liniowe układy scalone
Liniow e uktady scalone znajdują zastosowanie w technice analogowej. Pod
pojęciem technika analogowa rozum iane jest przetwarzanie sygnałów elektrycz­
nych w postaci naturalnych przebiegów elektrycznych M ieści się w ty m zarówno
technika m ałych, jak i w ielkich częstotliw ości. Podobnie w iele sygnałów sterują-

Technika
telew izyjna

Scalony Scalony Scalony Scalone

SI
w zm acniacz wzmacniacz dem odulator m atryce Kineskop
w izyjn y sygnału barwy sygnału barwy w b a rw b a rw n e j TV
Sygnał chrom inancji/ chrom inancji/ podstaw o -
US US US w ych US
obrazu
i głosu
Scalony
wzmacniacz
Scalony
dyskrym inator
Scalony Scalony \
w zm a cn ia cz wzm acniacz
I—częstotliw ości •» sygnału fo n i »- m ocy m.cz. m ocy rn.cz. G łośnik
różn ico w e j US
fo n ii US US US

Technika
radiowa
Anteno

Scalona Scalony Scalony Scalony

_głow ica UKF wzmacniacz Scalony przedw zm a- wzm acniacz
m
US
pośredniej
częstotliw ości
m odulata
US
cniacz rn.cz.
US
m ocy -a -
US US

Technika wzm acniania

i sterow ania [| ]~Jzas/fawe ~~|

S ta b iliza ­
Scalony W zmacniacz WO z tory
wzm acniacz operacyjny tranzystoram i
pperacyjnyfWOł w technice FET w te ch n i­ sca lo n e
US rn.cz. ce m.cz.

WO F E T-W O -
w te ch n ice technika
W.CZ. wcz.

Specjalne S pecjalne
WO analogow e
US

-----L_________ I
Rys. 3 -1 . A na lo gow e układ y scalone
cych wykorzystywanych w elektronice przem ysłowej - to sygnały zmieniające
się analogicznie w funkcji czasu i one właśnie podlegają przetwarzaniu w ukła­
dach analogowych.
Najważniejszą grupę układów scalonych stanowią wzmacniacze operacyjne
oraz stabilizatory napięć zasilających. Prawie każdy układ analogowy w zakresie
częstotliwości do 1 MHz można zrealizować z zastosowaniem wzmacniacza
operacyjnego, a wzmacniane napięcia mieszczą się w zakresie od kilku p.Vdo 1V.
Na przykład napięcie 2 mV z m ikrofonu może być wzm ocnione przez wzmacniacz
operacyjny do 2 V. Przeznaczenie i podział liniow ych układów scalonych przed­
stawiono na rys. 3-1.

3.2. Cyfrowe uktady scalone

W technice cyfrow ej nie w ystępują sygnały zm ieniające się w sposób ciągły.
W yróżnia się tuta j tylko dwa poziom y napięcia, które są określane jako poziom
wysoki H (od ang. high) i niski L (od ang. Iow). Oba te poziom y oddziela
odpow iedni przedział bezpieczeństwa. Przedział ten w przypadku obw odów TTL
w ynosi 2,5 V (pp. rozdz. 3.3). M ożliwe jest w ięc wyraźne rozróżnienie poziomu
wysokiego i niskiego. Sygnały sterujące są zwykle znacznie większe od sygnałów
wejściow ych w układach analogowych - bliskie napięciu zasilania. Można zatem
uznać, że w przypadku układów cyfrow ych nie chodzi o wzm ocnienie sygnałów,
ale o uzależnienie sygnału w yjściow ego od w ielu jednocześnie występujących
sygnałów w ejściow ych (tzw. układy sekwencyjne) lub też zmianę fazy sygnału
(inw ertory). Ponadto do częściej spotykanych układów cyfrow ych należą dzielni­
ki częstotliw ości (przerżutniki) i pam ięci do przechowywania inform acji w posta­
ci cyfrow ej. Układy kodujące i dekodujące także mają duże znaczenie - na
przykład czterobitow y dekoder BCD służący do sterowania 7-segmentowym
wskaźnikiem (wyświetlaczem ). Najbardziej złożonym układem scalonym jest
tzw. m ikroprocesor, który zgodnie z przedstawionym i w postaci cyfrow ej i zgro­
madzonym i w pam ięci m ikroprocesora rozkazami w ykonuje określone operacje,
a ich w yniki podaje na w yjście.
Istnieją talcże układy, w których technika cyfrow a i analogowa łączą się. Chodzi
oczywiście o układy scalone, np. przetw ornik analogow o-cyfrow y stosowany
w w oltom ierzach cyfrow ych. Zam ienia on sygnał analogowy na cyfrow y, który
może być w yśw ietlony na wskaźniku 7-segm entowym . Kom parator jest również
układem łączącym układy analogowe z cyfrow ym . Jego zadaniem jest porówna­
nie dwóch analogowych sygnałów w ejściow ych, a jego sygnał w yjściow y
przyjm uje dw ie w artości: poziom wysoki H lub niski L. Podobnie przerzutnik
Schm itta służy do przetwarzania sygnałów analogowych na cyfrow e. Krótki
przegląd układów cyfrow ych przedstawiono na rys. 3-2.
 Kom parator Bramka P rze rzu tn ik M ultiw ibrotor P rze rzu tn ik
S chm itta
US US US US US

P rzerzutnik Koder Dekoder Pamięć danych Wzmacniacz -

p a m itta fc y b u fo r
US US US US

M ikroprocesory Uktody duże/ skali R ejestry Generator stówa Specjalne

in te g ra cji LSI przesuw ne u kto d yjca to n e
US US
■ ______ US______

Rys. 3 -2 . C yfrow e układy scalone

3.3. Układy scalone specjalnego przeznaczenia

Istnieje w iele układów scalonych wykonanych do specjalnych, ściśle określo­

nych celów . Na przykład w technice sam ochodowej są stosowane układy
scalone sterujące wskaźnikam i kierunku jazdy lub też pracą wycieraczek. Inny
układ, sterow any sygnałem z przerywacza w aparacie zapłonowym , wytwarza
napięcie dla m iernika prędkości kątowej silnika. A oto przykłady z innej dziedziny
- układ do stabilizacji prędkości kątowej silnika przesuwającego taśm ę w magne­
tofonie kasetowym lu b układ regulujący świecenie kilku diod w zależności od
w artości napięcia wejściowego. Bardziej skom plikowany układ scalony steruje
pracą pralki program owanej.
Takie układy scalone można stosować tylko w tedy, gdy dysponujem y odpo­
w iednim opisem aplikacyjnym , wyjaśniającym zam ysły wynalazcy. Często ukła­
dy takie można stosować w praktyce am atorskiej, pod warunkiem jednak, że są
zachowane param etry i charakterystyki założone przez producenta.

3.4. Najważniejsze technologie wytwarzania cyfrowych

układów scalonych

Zarówno w śród układów scalonych liniow ych jak i cyfrow ych oraz specjalnego
przeznaczenia można w yróżnić dw ie podstawowe grupy. W jednej z nich układy
wejściowe zawierają tranzystory bipolarne i w tedy należy liczyć się ze znacznym
prądem w ejściow ym . W przypadku grupy drugiej układy wejściow e są zrealizo­
wane na elementach FET lub MOS, ich rezystanqe wejściowe są rzędu. 1012i!.
O ile w technice analogowej m am y do czynienia z układam i scalonym i
zrealizowanym i prawie wyłącznie za pomocą tranzystorów bipolarnych, to
w cyfrow ych układach scalonych napotkać można rozwiązania specjalne, który­
m i się zajm iem y dalej.
Układy logiczne typu RTL
Skrót RTL pochodzi z języka angielskiego i oznacza: R - resistor, T - transistor, L -
logie. Takie układy scalone są zbudowane z tranzystorów i rezystorów. Obecnie
prawie się ich nie stosuje, gdyż w ystępują trudności podczas dołączania do
wyjścia dalszych elem entów. W ynika to stąd, że w yjście, szczególnie w stanie H,
charakteryzuje się dużą rezystancją i przy powiększającym się prądzie obciążenia
następuje obniżanie się poziomu w tym stanie, co nie gw arantuje pewnej pracy
układów.
Układy logiczne typu DTL
Skrót DTL pochodzi od słów angielskich: diodę transistor logie. Obwody w ejścio­
we w tych układach są utworzone przez diody, a napięcie zasilania przekracza 5 V.
Również i te układy nie są obecnie stosowane sam odzielnie, ale wchodzą w skład
w ieloem iterow ych bram ek logicznych TTL. Diody są w tym przypadku włączone
do tranzystora w ejściowego, mającego szereg złączy em iterow ych połączonych
z jedną bazą.
Układy logiczne typu HTL
Skrót HTL (ang. high threshold logie) oznacza grupę układów o wysokich
poziomach sygnałów logicznych, niepodatną na zakłócenia. W obwodzie w ej­
ściowym tych układów umieszczana jest dioda Zenera powodująca znaczne
zwiększenie różnicy potencjałów pom iędzy stanem niskim L i wysokim H.
Poziom niski odpowiada 04-4,5 V, a poziom wysoki jest powyżej 7,5 V, przy czym
napięcie w yjściow e przyjm uje w artości 04-1,5 V i większe niż 10 V. Układy typu
HTL są stosowane w przemyśle, gdy trzeba liczyć się z bardzo dużym i zakłóce­
niam i.
Układy logiczne typu ECL
Skrót ECL oznacza układy logiczne o sprzężeniach em iterow ych (ang. emitter
coupled logie). Często są stosowane przez producentów określenia innego
rodzaju. Układy typu ECL cechuje największa szybkość przełączania - czasy
przełączania wynoszą kilka nanosekund. M ożliwa jest zatem praca układów przy
częstotliwości do 150 MHz, o ile pozwolą na to układy peryferyjne. Do zasilania
układów typu ECL potrzebne są zwykle dwa napięcia, w tym jedno ujemne (np.
-5 V). Poziomy napięć H i L mieszczą się w następujących przedziałach: H od Odo
-0,75 V, a L - poniżej -1 ,6 V. Napięcia w yjściow e ECL przyjm ują w artości: dla
stanu L od -1,75 do -5 V, dla stanu H od 0 do 0,6 V.
Układy logiczne typu TTL
Skrót TTL pochodzi od angielskich słów transistor-transistor-logic. Układy TTL
są najczęściej stosowanym i scalonym i układam i cyfrow ym i. Napięcie zasilania
układów TTL w ynosi 5 V i pow inno być stabilizowane z dokładnością 5%.
Ponieważ m inim alne czasy przełączania nie są mniejsze od 10 ns, maksymalna
częstotliwość pracy tych układów nie przekracza 50 MHz. Typowe napięcie
w yjściow e przyjm uje w artości poniżej 0,4 V w stanie L i powyżej 2,4 V w stanie H.
W ymagane napięcia wejściow e są odpow iednio m niejsze od 0,8 V w stanie
niskim i większe od 2 V w stanie wysokim . Podane poziom y napięć nie są
obowiązujące w e wszystkich przypadkach; należy zawsze sprawdzać w danych
katalogowych dokładne w artości. Do jednego w yjścia układu TTL może być
dołączonych 10 wejść dalszych układów TTL M ów im y w tedy, że obciążalność
obwodu TTL w ynosi 10. Pobór m ocy om awianych układów w ynosi około 10 mW
na jedną bramkę. W przypadku układu o większej liczbie bramek należy spodzie­
wać się dużego poboru m ocy i nagrzewania, stosuje się w tedy układy TTL-L.

Układy logiczne typu TTL-L

W tym przypadku chodzi o układy TTL o zm niejszonym poborze m ocy (ang. Iow
power). Sposób realizacji układów jest identyczny jak w zwykłych TTL, tylko
w artości rezystancji są 10 razy większe. Powoduje to jednak znaczne wydłużenie
czasów przełączania (ok. 35 ns), a w związku z tym maksymalna częstotliwość
pracy zmniejsza się do 10 MHz.
Układy logiczne typu TTL-S
Sym bol S oznacza zastosowanie w układzie diod Schottkyego. Podstawowe
param etry układów TTL-S nie różnią się od zwykłych układów T T L jednakże
dzięki dołączeniu rów nolegle do złączy kolektor-baza tranzystorów wspom nia­
nych diod unika się stanu nasycenia w czasie trw ania poziom u L Nasycenie
tranzystora oznacza, że obszar złącza kolektorowego ma nadm iar ładunków
m niejszościowych, które muszą być odprowadzone podczas wyłączania. W ynika
stąd znaczne opóźnienie przy wyłączaniu i zmniejszona szybkość działania
układów. Dzięki niedopuszczaniu do stanu nasycenia tranzystorów w układach
z diodam i Schottkyego uzyskuje się znaczne skrócenie czasów przełączania do
około 3 ns. Oznacza to , że układy TTL-S są rów nie szybkie jak układy ECL
i częstotliw ość ich pracy może dochodzić do 150 MHz.
Układy logiczne typu TTL-LS
Układy TTL z dodatkowym oznaczeniem LS stanowią połączenie techniki TTL-S
i TTL-L (ang. Io w pow er Schottky technik. Dzięki powiększeniu rezystancji pobór
m ocy jest zm niejszony do około 1 mW na bram kę; wiąże się to niestety ze
zm niejszeniem szybkości działania. Przy czasach przełączania 10 ns układy
wykonane techniką TTL-LS m ogą pracować z częstotliwością do 50 MHZ.
Układy logiczne typu C-MOS
Układy scalone typu C-MOS {ang. complementar m etal oxid-Silicium) są zbudo­
wane na tranzystorach potow ych wykonanych techniką MOS (ang. m etal oxid
 -----+IU V -*tO V

MOSFET
p -k a n a ł
n3 Kanał p
odcięły

--- o

ii— IM,
MOS FET
t .
L-potencjał
-k a n a ł o k T .M | _ ok. IV
U n *
Kanał
^przewodzącą
m
i i.

Rys. 3—3.

semiconductot), których podstawową cechą jest bardzo duża rezystancja w ej­

ściowa. Symbol C oznacza, że bramki wykonane są techniką kom plem entarną, to
znaczy zawierają co najm niej dwa połączone szeregowo tranzystory, z których
jeden jest z kanałem typu n, a drugi z kanałem typu p. Na rysunku 3-3
przedstawiono w łaśnie taki układ kom plem entarny tranzystorów . Na schema­
tach z rys. 3-3 przedstawiono potencjały wejścia i w yjścia bram ki C-MOS
w stanach L i H. Można stw ierdzić, że obydwa tranzystory pracują dwustanowo
przyjm ując na przem ian przeciwne stany pracy.
Napięcie zasilania układów typu MOS lub C-MOS mieści się w przedziale 5+
y 15 V, przy czym 15 V nie pow inno być z zasady przekraczane. Pobór mocy jest
przy technice MOS m inim alny i m ierzy się go w pW. Ponieważ w tranzystorach
MOS znajdujących się w stanie włączenia ścieżka źródło-dren przedstawia
znaczną rezystancję {1+10 k ft) w porów naniu z rezystancją tranzystorów bipolar­
nych (10+ 50 ft), w ięc czasy przełączania bram ki są duże i m ogą w ynosić 200 |j.s.
Ponieważ zgodnie z podanym i na rysunku w artościam i przy napięciu 10 V stano­
w i wejściowem u L odpowiada napięcie 0 + 3 V, a stanow i H napięcie 7 + 10 V,
pozostaje w ięc około 30% napięcia zasilania dla odróżnienia tych poziom ów.
Impedancja w yjściow a w ynosi około 1 1dl. Należy uważać, aby przez nadm ierne
obciążenie w yjścia nie przekroczyć dopuszczalnej m ocy strat określonej przez
producenta (np. 200 mW). W arto też zapamiętać, że szybkość przełączania
i pewność pracy obw odów C-MOS rosną ze wzrostem napięcia.
W tablicy przedstawiono ważniejsze dane różnych rodzajów cyfrow ych ukła­
dów scalonych. Inform acje dotyczące analogowych układów scalonych można
znaleźć w rozdziale 3.7.
 > > > > > > >
3e c
C
7>
O lO
o i*a o* m
X ia la o

V c
— On o
«
^ ^ V A — co r- Al
W
0 CL X

p-Kanał
—ł
1 «A LA

MOS
0 o
-ŁJ
-4
•— •“
»—
t—
£>l
—
i—
1
CD
O
01 1 I I I *- Oj

>* u
C
rsi

4J «*A
1
LA
1^. S 0
O
Jt <
S
fA rtf # ł—
-
&
O P * - | |
u
V) "O UJ — A O O V . A O OJ
»
0) OO + + • + 7' IA
O <X> •— \0
ł- * * •» Ł O IA
o vO O OJ CT -4 —- OJ
V A
o -i in
—1

V 3
CL
u
fU
tg
N
ł—
dc
rA
1
O
V
O
a
CD O
^
1/ł >* C N
1(>
O3- c
<P
-N €)
C
•V M
O W
Ł_
N
U
w> LA
N O M
«A
CO O LA N
3 O CL —
00

oł
4 lA IA O N O CM O fA
tfl OY
O
O —
Z OJ
8 2 .J *

T>-
> T>•
41

U
Ot <3
0 LA
N O M
LA
CO O -4" v©
O-
</> 4 lA U> O OJ O OJ O O
N

X LA LA
1/1 O** O Ol CQ O -4 -4
o -T
o*
-4 LA LA O OJ o Ol en
z OJ vo

0
-C
0 *
CC LA
1 4* LA LA
_ i r-- N O N CO O LA A*.
H
1- Z -4 LA LA O OJ O Ol OJ CA

* Motorola MECL-Serie
LA
•4 LA LA
r**. f -* O CJ 00 O LA o*.
Z -4 LA LA O OJ O N OJ
NAJWAŻNIEJSZE SCALONE UKŁADY CYfAOWE

-4 LA LA
n * O- O OJ 00 O 4f -4
z -4 LA LA O N O Ol —

C
—
B «
CL
>*

<_>
a
X

—1 X
X
A
e
c
J —
e

L> <4 s
s$ %a ^3 D =3
Valvo-S ignetics;

rtł Q>
o we

Q
> C <l> 5
e

U - O O o o a >»
•> * — a>*Hn ■o -X
•— l/i
CL fi) CL 0) CL P
<« « e
LA LA LA LA CO <D N ro 3 <0 J
Z z z i/j 3 _a o a. -O
3 5. Od mikroprocesora do mikrokomputera
Jeżeli potrzebny jest układ skom plikowany i wym agający zastosowania w ielu
układów scalonych, na przykład taki jaki steruje dźwigiem osobowym w w ielo­
piętrowym dom u, to można zastosować inne rozwiązanie, które um ożliwi
zmniejszenie liczby układów scalonych. Układ scalony o dużej skali integracji -
izw. m ikroprocesor - będzie realizował żądany program sterowania układem,
pobierając i wykonując „krok po kroku" rozkazy zawarte w dołączonej pamięci
programu. Obydwa bloki - m ikroprocesor i pamięć program u - określa się
nazwą m ikrokom puter. Oto jakie perspektywy otw ierają się przed elektronikam i-
amatorami zajm ującym i się układami scalonym i. Należy zatem oczekiwać kolej­
nego tom u do podręcznej biblioteczki pt. „M ikrokom puter w praktyce elektroni-
ka-amatora".

3 6. Kilka podstawowych pojęć i haseł z techniki cyfrowej

B it
Bit jest to pojedyncza pozycja w dualnym zapisie liczby. Odpowiada on stanowi
H lub L (czyli 1 lub 0) i stanow i elem entarną inform ację cyfrową.
Bajt
Kilka bitów tworzących w ramach jakiegoś kodu pewną inform ację nosi nazwę
bajt (ang. byte - wyraz). W układzie cyfrow ym bajt jest określony przez stany
zestawu przewodów rów noległych służących do przesyłania inform acji.
B r a m k a (ang. gafę)
Układ realizujący określoną elem entarną funkcję logiczną i wykonany np. techni­
ką układów scalonych. Stanow i podstawową jednostkę w technice cyfrow ej.
Układ Darlingtona
Dwa tranzystory odpow iednio połączone, wykonane w jednej obudowie. Tran­
zystor w yjściow y je st tranzystorem m ocy, a tranzystor w ejściow y służy do
w ysterowania tranzystora mocy. Zaletą układu je st duże wzm ocnienie prądu,
rzędu kilka tysięcy.
D I L (ang. dual in linę)
W prowadzenie obwodu scalonego ułożone w dwóch rów noległych liniach.
Fun out
Pod tym term inem kryje się obciążalność w yjściow a układu scalonego w techni­
ce cyfrow ej. Jako jednostka obciążenia służy w tym przypadku rezystancja
wejściow a bram ki wykonanej tą samą techniką co bramka obciążona. Fun o u t 10
oznacza, że z w yjścia danego układu scalonego może być sterowanych co
najwyżej 10 wejść innych obw odów .
K o d BCD
Oznaczenie BCD pochodzi od angielskich słów binarycoded declmal. Oznacza to,
że cyfry odpowiadające w artościom poszczególnych pozycji w system ie dziesięt­
nym przedstawia się w system ie dw ójkow ym tzw . binarnym {0,1) przy pom ocy 4
bitów (pozycji).

Kom patybilność d o p r o w a d z e ń (końcówek)

W ystępuje w tedy, gdy dwa układy scalone o takich samych funkcjach i parame­
trach m ają identycznie rozłożone wyprowadzenia.

M u Iti w i b rato r
Dokładna nazwa tego układu: m ultiw ibrator astabilny. Jest to układ zbudowany
z zastosowaniem układu scalonego, do którego dołączono rezystory i kondensa­
to ry. Jego zadaniem jest generacja sygnału w postaci im pulsów prostokątnych
o zadanej częstotliwości.

K o ń c ó w k a ( a n g . : pin)
W yprowadzenie zewnętrzne układu scalonego.
P o z i o m H (wysoki)
Jest to poziom napięcia bliski dodatniem u napięciu zasilania.
P o z i o m L (niski)
Poziom leżący w pobliżu ujem nego napięcia lub masy.

Przerzutnik b i s t a b i l n y (ang. flip - flop)

Układ służący jako pamięć w technice cyfrow ej - przerzutnik. Ma zwykle dwa
w yjścia, które przyjm ują zawsze przeciwstawne stany. Pod w pływ em sygnału
wyjściow ego zm ieniają się poziom y napięć obu w yjść na przeciwne. Jeden
przerzutnik (fl/p-ffop) może magazynować 1 b it inform acji.

Przerzutnik m o n o s t a b i ł n y (monoflop)
Nazywany jest też m ultiw ibratorem m onostabilnym . Pod w pływ em sygnału
w ejściowego na w yjściu m ultiw ibratora m onostabilnego pojawia się im puls
o ściśle określonym czasie trw ania, ustalanym zwykle przez dobór param etrów
RC umieszczanych poza układem scalonym.
Przerzutnik Schmitta
Układ, który niezależnie od kształtu sygnału wejściowego daje na w yjściu sygnał
prostokątny. Czas trw ania im pulsu odpowiada czasowi, w którym sygnał w ej­
ściowy przekracza zadany poziom.
S IL (ang.: single in linę)
Układ scalony, w którym końcówki są ułożone w jednej lin ii.
System binarny
Jest to system liczbowy, w którym cyfry mogą przyjm ować tylko dw ie w artości:
0 lub 1, odpowiadające obu stanom układu (stanowi L i stanowi H).
Wzmacniacz o p e r a c y j n y (WO)
Jest to układ lin io w y o bardzo dużym w zm ocnieniu, który wymaga zewnętrzne­
go sprzężenia zwrotnego.

3.7. Parametry i schematy ważniejszych układów

scalonych występujących w tej książce

Jeżeli zamierzamy budować jakiś am atorski układ elektroniczny, m usim y naj­

pierw zastanowić się, czy zastosujem y układ dobrze nam już znany i w ypróbow a­
ny, czy będziemy opracow yw ali układ zupełnie nowy. W drugim przypadku
należy wziąć pod uwagę m ożliwość adaptacji istniejących już propozycji rozwią­
zań układowych.
Trzeba pam iętać o tym , że układ scalony będzie zawsze w ypełniał zadanie
mieszczące się w granicach jego m ożliw ości, jeżeli nie będą przekraczane
param etry założone przez producenta. I tak oto w róciliśm y do punktu, w którym
ponownie pow inniśm y się zainteresować param etram i granicznym i i roboczy­
m i. Dalej zgromadzone zostały podstawowe dane o tych układach scalonych,
którym i będziemy się zajm ow ali w dalszym ciągu książki. Oczywiście, w katalo­
gach w ytw órcy można znaleźć znacznie w ięcej inform acji potrzebnych zawodo­
w em u elektronikow i. Jeżeli w podanym zestawieniu przy niektórych układach
scalonych brakuje schematu wyprowadzeń, to zostanie on przedstawiony w roz-
dziąie traktującym o jego zastosowaniu. Podstawowe sposoby ułożenia w ypro­
wadzeń wzmacniaczy operacyjnych przedstawiono na rys. 3-4
a

yo \
Z(o Ojff
\
\ o /0 /7'
*
W 7S//&?/
f ig P i l 335
uhob

c
4

M
Zerow anie
( Równoważenie) (Równoważenie)

8
TCA 680

(Równoważenie)
Rys. 3-4.
 1ADLI CE PARAMETRÓW WYBRANYCH UKŁADÓW SCALONYCH

1AA 761 Wzmacniacz o p e ra c y jn y o z w ię k s z o n e j mocy w y jś c io w e j z obwodem w y j"

IAA 861 ściowym ty p u " o t w a r ty k o le k t o r "

Skrócone dane:
N a p ię c ie z a s ila n ia : TAA 761 = 15 V , -U ^ « 15 V
TAA 861 U = 10 V , -U.. » 10 V
P N

W zmocnienie n a p ię c io w e K - 85 dB
u
W spółczynn ik tłu m ie n ia d la sygnałów zgodnych K 80 dB
us
W ejściow y prą d niezrów now ażenia 'o < 0 . 3 /iA

W ejściowe n a p ię c ie niezrów no w a żenia < 7 ,5 mV

uo
R e z y s ta n c ja w e jś c io w a d ta s y g n a łu różnicow ego « 200 k S i
rR
Zakres zmian n a p ię c ia w y jś c io w e g o TAA 761 U^ ^ " l 1* ? + i V
v
TAA 861 U2 5* >V

Pobór prądu w s ta n ie p ra c y ja ło w e j (bez o b c ią ż e n ia ) -v ,l mA

Szybkość zmian n a p ię c ia w y jś c io w e g o 10 V />s

W a rto ś c i g ra n ic z n e :

N a p ię c ie z a s ila n ia TAA 761 +U i -Uu 18 V

P N
TAA 861 +U i -Uu 10 V
P N
Prąd w y jś c io w y max 70 mA (p rz y z a s to so w a n iu r a d ia to r a )

Rozkład wyprowadzeń

3: W e jś c ie n ie o d w ra c a ją c e

A: W e jś c ie odw racają ce

7: W y jś c ie

3: Kompensacja (20 pF pom iędzy końcówkami ^ i 8 )

Typ 7**1 Wzmacniacz o p e ra c y jn y u n iw e rs a ln e g o za s to s o w a n ia o w e w n ę trzn e j
TBA 222 CVALVO) k o m pensa cji c z ę s t o t liw o ś c i o d p o rn y na z w a rc ia

S krócone dane:
N a p ię c ie z a s ila n ia V ’ 5 V . -UN = 15 v

W zm ocnienie n a p ię c io w e K * 200 000

u
W s p ó łc z y n n ik tłu m ie n ia d la s ygn ałów zgodnych K = 90 dB
us
W ejściow y p rą d n ie zrów no w a źenia l0 = 30 nA

W ejściow e n a p ię c ie n ie zrów no w a źenia UQ = 1 mV

Za kres n a p ię c ia w y jś c io w e g o U2 * -M ł i +U» V

R e z y s ta n c ja w e jś c io w a d la s y g n a łu ró żnicow eg o r ft » 0 ,3 : 1 M«

Pobór prądu w s ta n ie p ra c y ja ło w e j mA

Szybkość zm ian n a p ię c ia w y jś ć io w e g o ~ 0 ,5 /p s

W a rto ś c i g ra n ic z n e

N a p ię c ia z a s ila n ia U , -Uu « 22 V
P »•
W yjścio w y p rą d z w a rc ia 22 mA

R ozkład wyprowadzeń

1 i 5 : Kompensacja niezrów no w a źenia

8
2: W e jś c ie n ie o d w ra c a ją c e

3: W e jś c ie n ie o d w ra c a ją c e
M •)/
U Ujemne n a p ię c ie z a s ila ją c e -UN
v V
6: W y jś c ie i

7: D o d a tn ie n a p ię c ie z a s ila ją c e +U^
if.A 680 Wzmacniacz o p e ra c y jn y d la z a k re s u w ię k s z y c h c z ę s t o t liw o ś c i, wew-
>'VALV0) n ę trz n a kom pensacja c z ę s t o t liw o ś c i, od porn y na z w a rc ie

Skrócone dane:
N a p ię c ie z a s ila n ia U » 15 V , *U „ « 15 V
P t

Wzmocnienie n a p ię c io w e K * 100 000

u
W ejściow e n a p ię c ie niezrów no w a źenia m 2 mV
uo
W spółczynn ik tłu m ie n ia s ygn ałów zgodnych K 100 dB
us -
L /ę s to tliw o ś ć g ra n ic z n a f - 6 MHz
r
Z .ikres n a p ię c ia w y jś c io w e g o - -1 3 i +13 V
U2
Pobór p rą d u w s ta n ie ja ło w y m = k ■* 7 mA

Szybkość zmian n a p ię c ia w y jś c io w e g o = 20 V /p s

W a rto ś c i g ra n ic z n e

N a p ię c ie z a s ila n ia U , -Uu = 18 V
P N
W yjściow y prą d z w a rc ia = 22 mA

Mozkład końcówek

8 i 1: Kompensacja n a p ię c ia niezrów no w a źenia

W e jś c ie n ie o d w ra c a ją c e

W e jś c ie od w racają ce

Ujemne n a p ię c ie z a s ila n ia -U^

W y jś c ie

O o d a tn ie n a p ię c ie z a s ila n ia +U
TCA 760 Wzmacniacz m a łe j c z ę s to tliw o ś c i

S krócone dane:

N a p ię c ie z a s ila n ia U * 9 V
P
R e z y s ta n c ja o b c ią ż e n ia rl *

Moc w y jś c io w a P0 = 1 , 1 w

N a p ię c ie w e jś c io w e p r z y Pfl » 0 ,7 W U. *S 8 ,5 mv

Im pedancja w ejś c io w a Z. = 15 k SŁ

C a łk o w ity p rą d spoczynkowy 1 = 8 mA
po
W a rto ś c i g ra n ic z n e :

N a p ię c ie z a s ila n ia max I k V

N a p ię c ie w e jś c io w e max 6 V (ko ńców ki 6 - k )

Prąd w y jś c io w y max 1 A

Moc s t r a t max 850 mW

Typ 723 S t a b i l i z a t o r n a p ię c ia
TBA 281 (VALV0)

Skrócone dane:

Z a kre s n a p ię c ia w ejściow eg o
U(p+c> " 9 ' 5 f 1,0 V
Za kres n a p ię ć w y jś c io w y c h - 2 i 37 V

R óżnica n a p ię ć w e jś c ie /w y jś c ie - 3 r 38 V

D okładność s t a b i l i z a c j i I = 0,1 %
p rz y Up+c = 12 ? W v J

D okładność s t a b i l i z a c j i p r z y z m ia n ie
4 V ua = 0,03 *
p rą d u w y jś c io w e g o I 7 50 mA

Prąd spoczynkowy = 2 ,3 7 ił mA

W a rto ś c i g ra n ic z n e

N a p ię c ie w e jś c io w e max iiO V

Prąd w y jś c io w y max 150 mA

Moc s t r a t max 80Ó mW ( p r z y z a s to s o w a n iu r a d ia to r a )

Obudowa: 10 wyprowadzeń, metalowa

TO-lOO, D IL i k

P+C A końcówki 8 + 7
TYP 0555 Generator taktujący o dużej stab iln ości
tl)A 0555
VALUO

'■ lo s o w a n y d o r e a l i z a c j i

u k K id ó w z a p e w n i a j ą c y c h

o p ó ź n ie n ia czaso w e od

m ik r o s e k u n d d o g o d z i n

i/ z e w n ę trz n y m k o n d e n ­

s a to re m i re z y s to re m )

•o . i z d o b u d o w y g e n e r a -

iu r ó w (z z e w n ę trz n y m

k o n d e n s a to re m i dwoma

/ i- w n ą t r z n y m i re z y s to -

. ...n i).

Obudowa Wartości graniczne

TO 100 (8 wyprowadzeń) U , _ = max l 3 v
p/we
01U8 Pmax - 300 mW

Skrócone dane
Napięcie zasilan ia = 5 15 V
Vwe
Napięcie odniesienia UH = (2/3) U
(ra s narastania, czas opadania t r , Si 100 ns
Minimalny prąd rozładowania 1 .. = 20 ( « 100) nA
Prąd odniesienia ' h (6> = 100 (« 2 5 0 ) nA
Napięcie przełączenia przy Up » 5 W UT(2/I> m i ,67 v
przy Up = 15 V UT (2 /I) = 5, V
Prąd przełączenia = 2 pA
' t (2)
Napięcie ustawiające (O i^ l.O ) V
UR (V I) = o,
1R(l«> m 0,1 mA
Prąd ustawiający
Napięcie sterujące przy Up = 5 V = 3, 33 (2,6 t M > V
us ( 5 / n
przy Up » 15 V = 10 (9 T 11) V
US(5/1)

Pobór prądu przy Up 5 V, Rl 3 («s6) mA

*p<8) =
przy Up 15 V, Rl *oe 10 « 1 5 ) mA
*p (8) ”
<R, rezystancja obciążenia)
Napięcie wyjściowe (poziom n is k i - LOW)
przy Up » 5 V, - t Q - 5 mA 0,25 ( « 0,35) V
przy Up « 15 V. - I q = 10 mA: 0,1 («0,Z5> V
1 ®
(« 0 ,7 5 ) V
przy Up - 15 V, - l Q -
przy Up - 15 V, - l Q = 100 mA:
50 mA:
V *2,0
0,A
(*s 2,5) V
m, -
V
Pr2y Up “ 15 v , “ I q = 200 mA:
Napięcie wyjściowe (poziom wysoki - HIGH)
V - 2,5
V
przy Up * 5 V, 1^ - 100 mA: % - 3.3 (3*2,75)
przy Up » 15 V, lQ = 100 mA: V - 13,3 (3*12.75)V
V
przy Up - 1,5 V, l Q • 200 mA: V - 12.5
TDA 1037 (S iem ens) Wzmacniacz mocy m a łe j c z ę s to tliw o ś c i
- obwód z zab ezpiecze niem term icznym

(Oane p rz e jś c io w e ) Typ obudowy S IL 9

Dane znamionowe p r 2 y te m p e ra tu rz e o to c z e n ia Ta » 25°C

i c z ę s to tliw o ś c i f = i kHz

Spoczynkowe n a p ię c ie w y jś c io w e m in ty p max

U * " 2 * tf l>2 11 12 13 V
U8 - 18 V U2 8 9 10 V

U8 “ # v U2 6 ,* 7 ,2 8 V

P obór prądu w s ta n ie spoczynkowym

15 25 mA
* 2k V % %
u8 = i 8 y «3 22 mA
12 20 mA
% - ® v ' 3+ U
W ejściow y p rą d s t a ł y
UB H 24 V 1 pA

UB - 18 V 0,6 pA

i * « i 0 ,4 pA

Moc w y jś c io w a ( k = 10&)
Ue = 24 i * W
= I6 fl
\ 5 ,5
U8 = 18 V , 8a 5 .0 W
Rl =
UB = 14 V . rl = 4£2 5 .0 W

C zułość w e jś c ia <P

UB =
24 V ,
\ =
16 £2 150 mV
UB =
18 V ,
\ = 110 mV
14 V , ba 80 m
V
UB = v =
R e z y s ta n c ja w e jś c io w a MS2
Zakres c z ę s to tliw o ś c i ( - 3 dB> 35 20 000 Hz
W sp ó łc z y n n ik z n ie k s z ta łc e ń
n i e l i niow ych 0 ,3
(P “ 0 ,0 5 i 3 W: UD <= 14 V ; R, m 4 £3 )
CJ D L
W zmocnienie n a p ię c io w e ze sprzężenie m
zw rotnym 33 36 39 dB
bez s p rz ę ż e n ia zw rotnego 70 dB
T łu m ie n ie p rz y d ź w ię k u s ie c io w e g o 38
(U0 = 14 V ; Rł 4& f = 100 Hz)
p rz y d z
TCA A20A <VALVO) - Wzmacniacz p o ś re d n ie j c z ę s to tliw o ś c i

Typ obudowy OIL 16 (SOT 38)

Poza n a p ię c ie m w yjściow ym m .c z . i n a p ię c ie m d o s t r o je n ia u k ła d d o s ta rc z a syg n a łu

p rz e łą c z e n ia m o n o /s te re o i j e s t w s k a ź n ik ie m poziomu s y g n a łu w e jścio w e g o . Poza tym
u k ła d d a je m o żliw o ść autom atycznego i nastaw iane go tłu m ie n ia s y g n a łu z a k łó c a ją c e g o
o ra z b e z z akłócen iow ego w y łą c z a n ia s y g n a łu w y jś c io w e g o .

Dane skrócone
U - 15 V
N a p ię c ie z a s ila n ia
t" . 25°C
T e m peratura o to c z e n ia 3
W zm ocnienie d la c z ę s to tliw o ś c i
K - 65 dB
p o ś re d n ie j f ■ 10,7 HH2 u p .c z .
Próg o g ra n ic z e n ia p rz y f » 1 0 ,7 HHz
U. - 35 pV

N a p ię c ie w y jś c io w e m .c z . p rz y
U - 115 mV
f * +15 kHz wy
T łu m ie n ie m o d u ła c ji a m p litu d y
cyA - 50 dB
p r z y U. = 10 mV
P rz e s u n ię c ie poziomu zerowego' p rz y U. = 30
A f - 7 kHz
do 1 mV
Pobór prądu ok. 26 ł 35 mA
o k . 350 mV (obwód d e m o d u la c ji
N a p ię c ie w y jś c io w e p .c z . p r z y 1 ) ^ * 5 mV
o d d z ie lo n y )

Prąd w ska źn ika d o s tr o je n ia

* 140 r 200 pA p rz y = 120 nW
(R e z y s ta n c ja m ie r n ik a R. Z k fl)
P ara m etry g ra n ic z n e
N a p ię c ie z a s ila n ia Up /
(1i.1 /
/1i6c \) ~ max 18 V
Pobór prądu p rz y = 5 kś2 'p «1) = max 4 0 " *
U kład pomiarowy p r z y f = 1 0 ,7 MHz U = 15 V

P^: u s ta w ia n ie p ro g u p rz e łą c z a n ia m o n o /s te re o
P j: u s ta w ia n ie z e ra w s k a ź n ik a s i ł y s y g n a łu w ejś c io w e g o
Py . u s ta w ia n ie maksymalnego w y c h y le n ia w ska źn ika s i ł y s y g n a łu w ejściow eg o
P^: u s ta w ia n ie tłu m ie n ia s ygn ałów z a k łó c a ją c y c h
S : łą c z n ik do tłu m ie n ia s ygn ałów z a k łó c a ją c y c h
T : p r z y c is k do w y łą c z a n ia s y g n a łu w y jś c io w e g o bez zak łó ce ń

Wskazówka p rz y s t r o je n iu

Podane w a rto ś c i no m inaln e w ie lk o ś c i dynam icznych o ra z w y jś c io w e n a p ię c ie ró ż n ic o *

we U5 /6 d o ty c z ą d o s tr o je n ia d la minimum w s k a ź n ik a z n ie k s z ta łc e ń p r z y f = 10,7 MHz,
U => 1 mV, i f = +75 kH z, f = 1 kH z, P. = 5 k i2 , C - 220 pF
we - mod 1
TDA 1028, TOA 1029 (VALV0>

Wzmacniacz o p e ra c y jn y (p ra c u ją c y ja k o w tó r n ik ) z dwoma p rzełączan ym i i chronionym i

p rz e z d io d y w e jś c ia m i o prądach w e jściow ych n ie z a le ż n y c h od u s ta w ie n ia p r z e łą c z n i­
ka i w y jś c ia c h odpornych na z w a rc ie . U kład może s łu ż y ć ja k o e le k tr o n ic z n y p r z e łą c z ­
n ik syg n a łu we wzmacniaczu m a łe j c z ą s t o t liw o ś c i.

Dane p rz e jś c io w e TPA 1029 TPA 1028

Typ obudowy P IL 16 (S0T-38)

N a p ię c ie z a s ila n ia Up 10 ‘ 20 V

Pobór prądu 4 mA 2 ,9 mA

Maksymalne n a p ię c ie syg n a łu 5 Vsk p rz y Up - 20 V

Wzmocnienie napięciow e 1

W sp ółczynn ik z n ie k s z ta łc e ń < G ,0 1 t

Zakres n a p ię c ia s te ru ją c e g o 0 ; U
p
N a p ią c ie s te r u ją c e w s ta n ie wysokim (HIGH)
USH > 3 ,3 V
Prąd s te r u ją c y w s ta n ie wysokim
»SH « 1 pA
N a p ię c ie s te r u ją c e w s ta n ie n is k im <L0W)
USL < 2,1 W
Prąd s te r u ją c y w s ta n ie n is k im
*SL < 200 pA

R e zysta n c ja w y jś c io w a kO O fi

Za kres c z ę s to tliw o ś c i 200 * 20 000 H

S te ro w a n ie p rz e łą c z n ik ó w

P rz ełącza ne Wyprowadzeń i a N a p ię c ia s te ru ją c e
P rz e łą c z n ik
w e jś c ia łą czo n e
U11 /16 U12/16 u 13/16

TDA Si i 1 -1 , i i - l 1 -1 5 , 5 -9 H N h

1029 S it 1 -2 , 11-2 2 -1 5 , 6 -9 H M L

1 -3 , M - 3 3 -1 5 , 7 -9 H l X

1 -4 , 11-4 4 -1 5 , 8 -9 1 X X

TDA SI 1 -1 , 11-1 2 - 4 , 15-13

U1 /!6 K
1028 S il i - 2 , 11-2 3 - 4 , 14-13 L

$111 III-I, iV -1 7 - 5 , » 0 -!2

uam H
SIV I I 1 - 2 , 1V-2 6 - 5 , 11-12 L
 y ts .
mjscię
sygnałuJ

s
Wyjście
sygnałuU
M
Napięcie
mikłjgce
i
flasa
n n f3 w
Wejści(J5terąjqce
Układ dekodera sygnału ste re o fo n ic z n e g o z automatycznym prze łą czn ikie m ro d za ju pra­
cy m ono/stereo przez sygnał p ilo tu ją c y i w yjściem do lampki s y g n a liz u ją c e j o d b ió r
s te re o fo n ic z n y oraz z zewnętrznym p rz e łą c z n ik ie m ro dzaju pracy m ono/stereo

Skrócone dane
N apięcie z a s ila n ia ^ p (7 /J 6 ) " *5 V
Temperatura oto cze n ia T = 22°C

Sygnał wejściowy « 1 V
UMPX
W spółczynnik z n ie k s z ta łc e ń n ie lin io w y c h
p rzy f = 1 kHz 0 ,2 %
T łu m ie n ie przesłuchów międzykanałowych
przy 1 kHz 2* kO dB
Tłu m ienie sygn. p ilo t a p rz y 19 kHz > 30 dB
T łu m ie n ie sygn. podnośnej p rz y 38 kHz > 36 dB
T łu m ie n ie sygn. podnośffej ( t ł a muzycznego) przy 57 kHz > kS dB
R ezystancja wejściowa R 3* 50 k*3
R ezystancja w yjściow a R 5 ,6 k i ł
wy
Pobór prądu (bez lampki sygn .) 1 ~ 21 - 26 mA
Próg p rz e łą c z a n ia d la pracy s te re o fo n ic z n e j ~ 50 mV
Up i l
War to ścj_ 2 ra n ic z n e
N apięcie z a s ila n ia 18 V (p unkty 7_ ł6 )
Up
Prąd lampki s y g n a liz a c y jn e j max 0,1 A
'i
Prąd w łączan ia lampki s y g n a liz a c y jn e j max 0 ,2 A
' lp
N apięcie z a s ila n ia Jarepki sygn. max 28 V
UL
N apięcie p rz e łą c z e n ia ro dzaju pracy
m ono/stereo U max 3 V (p unkty 13*16)
Prąd w ejściow y p rz e łą c z n ik a ro dzaju pracy
m ono/stereo 1 max 0 ,3 mA
we
Obudowa typu 01L 16 (SOT 38)
Stosowane ja k o p o te n c jo m e try nastaw cze we wzm acniaczach s te re o fo n ic z n y c h ,
ma w y jś c ia o d p o rn e na z w a rc ia .

Dane p r z e jś c io w e :
N a p ię c ie z a s ila n ia U (w yprow adzenia 11 —18 > 20 V
Zakres n a p ię c ia z a s ila n ia (w a r to ś c i g ra n ic z n e ) 7 r 23 V
Prąd spoczynkowy I 18 mA
Maksymalny s y g n a ł n a p ię c ia w ejś c io w e g o Uwe 6 V ,
sk
Maksymalny s y g n a ł n a p ię c ia w y jś c io w e g o 6 V t
sk
Zakres r e g u la c ji tłu m ie n ia 110 dB
N a p ię c ie s te r u ją c e Ug (w a rto ś ć maksymalna) I V
R e z y s ta n c ja w e jś c io w a Rwe 10 MjS2
R e z y s ta n c ja w y jś c io w a 0 ,5 A
wy
R e z y s ta n c ja w e jś c io w a d la
syg n a łu s te r u ją c e g o
weS
> \ MA
Wzmocnienie n a p ię c io w e « 6 6 dB
W spółczynn ik z n ie k s z ta łc e ń n ie lin io w y c h 0 ,0 5 %
Wewnętrzne ź r ó d ło n a p ię c ia (w yprow adzenie 8) - v 0 ,5 V
Prąd w y jś c io w y (w yprow adzenie 8) - 1~ 5 mA, +1 « 0,5 mA
Obudowa ty p u D IL 18
Typ 7*121 Uniwi b r a to r

U kład s c a lo n y z a w ie ra je d e n u n iw ib r a to r wykonany te c h n o lo g ią TTL o n a s tę p u ją c y c h

w e jś c ia c h .
W e jś c ia A są w e jś c ia m i powodującymi p r z e łą c z a n ie u n iw ib r a to r a p rz y p r z e jś c iu na
n ic h sy g n a łu ze s ta n u li do L , o i l e do w e jś c ia 8 doprowadzany j e s t s y g n a ł H.
W e jś c ie B s łu ż y do w y z w a la n ia p r z y m a łe j s z y b k o ś c i n a ra s ta n ia syg n a łu w ejściow eg o
(d o 1 V / s ) .
W e jś c ia i A^ muszą być w s ta n ie L .
Czas trw a n ia w yzwolonego im p u lsu w y jś c io w e g o j e s t fu n k c ją param etrów zew nę trznych
elem entów R^. ' c y Pojemność C j do łą c z a n a j e s t do końcówek 10 ( p lu s ) i 11, a zew­
n ę trz n y r e z y s to r RT d o łą c z a n y j e s t pomiędzy końcówki I I i 14. M o żliw e j e s t z a s tą ­
p ie n ie elem entów R^. i Cj. jednym re z y s to re m dołączonym pomiędzy końcówki 9 ' T4.
N om inalna w a rto ś ć t e j r e z y s ta n c ji w ynosi 2 k fl , czemu odpow iada im pu ls o c z a s ie
trw a n ia o k o ło 30 n s . Czas trw a n ia im pu lsu j e s t w znacznym s to p n iu n ie z a le ż n y od
n a p ię c ia z a s ila n ia i te m p e ra tu ry , a je g o s ta ło ś ć z a le ż y od w ła s n o ś c i elem entów .
M argines do puszczaln ych z a k łó c e ń w ynosi 1 ,2 V.
l*«ii •Mnvlry robocze Dolna Górna
granica granica Jednostki

'■ ^lihość narastania i opadania sygnału

ii.i Wejściach Aj I Aj t^ ł V /|is
i m wejściu B tr , 1 V/s
1 1 *-. trwania impulsu wejściowego t. so ns
Nr/ystancja pomiędzy końcówkami Tl i Ul R_ 1.4 k&
n*/ystancja pomiędzy końcówkami 9 i 14 0 40 k fi

1'wjemność pomiędzy końcówkami TO i 14 CT 0 1000 yf

i h -i trwania impulsu wejściowego t^ 40 S

Względny czas trwania impulsu

wyjściowego Hj. ■ 2 k52 67 %
ęL • 4o kfl 90 y.

l*ei umetry Warunki Dolna W artość Górna Jed-

statyczno pomiaru g ra n ic a typowa g ra n ic a n o s tk i

k .ijiię c ie z a s ila n ia
us ] 4,75 5.0 5.25 V
(jo iiic n a p ię c ie
j»i orjowe

Uli A . 1 A j
USo 1.4 2 .0 V
•1.1 B
°So
Us - 4.75 V 1.55 2 .0 V
dolne n a p ię c ie
|H ogowo
ii.i A j i A-
USu
0 ,8 1.4 V
na B
USu
0,8 1.35 V
N apięcie w yjściow e
w s ta n ie
wysokim H
UQH
Us - 4,75 V 2 .4 3,3 V
lw - 400 pA
N apię cie w yjściow e
w s ta n ie
n is k im L
V Us - 4 ,7 5 V;

•q, " ' * *

y , - 5,5 V}
Us • 5,25 V
l‘ i«}d w ejściow y
w s ta n ie H
■iia w e jś c ia A j i A j
1 UIH " 2 * * V l o . - 5 ,2 5 V 2,0 40 pA
■Ha w e jś c ia B 4 ,0 80 pA
k u
w s ta n ie L i y
d la w e jś c ia A | i A j
- 'u
lus - 5.25 V 1.0 1,6 mA
d la w e jś c ia B hi1L-0 ,4 V 2 .0 3,2 mA

Wyjściowy prąd
zw arcia
*Q Us - 5,25 v 18 25 55 mA
l’ iq d z a s ila n ia
p rz y Q • L
' sl 0S ■ 5.25 V 13 25 mA
przy Q ■ H
>SH
Us - 5.25 V 23 40 mA
 Os
ZALEŻNOŚCI LOGICZNE TABLICA STANÓW

W e jś c ia
W y jś c ia d z ie s ię tn e
8 C 0

f
0 e A 0 T 2 3 i 5 6 7 8 9

U L L L L H H H H H H K H H
L L L H H l H H H H H H H H
L L H L H H L i H | | i H H
L L H H H H H L H H H l H H
L H L L H H H H L H H H H H
L rt L H H H H H i L H H H H
L H H L H H H H H i L 8 H H
L H N H H H H H H H H L H H
N L L L H H H H H H H H L H
H L L H H H H H H H H H H L
fi L H L H H | H H H H H H H
H L H H H | H H H H H H H H
H i L L H H H H H H H H H H
H H L H H H H H H H H H H H
H H H L H H H H H H H H H H
H H H H H H H H i H H H H H
) VI* i f f g Dekoder BCD o w y jś c ia c h z o tw a rty m i k o le k to ra m i
1 z w ię k s z o n e j o b c ią ż a ln o ś c i w y jś c io w e j

BhUd s c a lo n y 7445 j e s t w ysterow any p rz e z s y g n a ł b in a rn y c z te r o b ito w y , a na w y jś c iu

po ja w ią s ię s y g n a ł na jednym z d z ie s ię c iu w y jś ć <0 do 9 ).
S to p n ie w y jś c io w e s ta n o w ią w zm acniacze o ro zw a rtym k o le k t o r z e , m ające zw iększoną
o b c ią ż a ln o ś ć n a p ię c io w ą i prądow ą. U k ła d może s łu ż y ć do s te ro w a n ia w e jś ć a d re s u ją ­
cy, i, p a m ię c i, lampek s y g n a liz a c y jn y c h , p rz e k a ź n ik ó w i t p .

Dolna Górna
P a ra m e try g ra n ic z n e Jed n o stka
g ra n ic a g r a n ic a

N a p ię c ie w y jś c io w e U. 0 30 V
. , T r a n z y s to r w s ta n ie 1 mA
Piąd w y jś c io w y »Q o d c ię c ia 0
HgfH w y jś c io w y Iq 0 80 mA

P m am etry Dolna W artość Górna Jed­

W arunki pom iaru
» t» tycz n e g ra n ic a typowa g ra n ic a n o stka

N apię cie
ras i la n ia 4 ,7 5 5 ,0 5 ,2 5 W
US
N apię cie
u jś c io w e
w s ta n ie H 2 ,0 V
u .h 1
N .ip ię c ie Us - 4 ,7 5 V
w ejściow e
w s ta n ie L J 0 ,8 V

N a p ię c ie
w yjściow e V lQ L-8 0 m A ]
US *
4 ,7 5 v
0 ,5 0 ,9 V

w s ta n ie L l <Y - 20 mA 1 0 ,4 V
N a p ię c ie
w yjścio w e Us - 5 ,2 5 V . 250 pA 30 V
UQ
T r a n z y s to r w S ta n i e
o d c ię c ia
P rą d w e jś c io w y U ,H - 2 , * V 40 pA
' ,H 5 ,2 5 V
w s ta n ie H U$ ’ mA
U, - 5 ,5 V 1
H
P iąd w e jś c io w y
w s ta n ie L Us * 5 .2 5 V . 0 ,4 V 1 ,6 mA
- '. L « E "
P rą d z a s ila n ia Us - 5 ,2 5 V 43 70 mA
*S
Typ 7490 Dekada

W arunki W artość W arto ść W arto ść Jed­

P ara m etry s ta ty c z n e
spraw dzan ia min typowa max n o s tk i

N a p ię c ie z a s ila n ia 4 ,7 5 5 ,0 5 .2 5 V
N a p ię c ie w e jś c io w e
w s ta n ie H
U1H
u$ - U l V 2 .0 V
N a p ię c ie w e jś c io w e
w s ta n ie t us - U S v 0 ,8 V
ua
N a p ię c ie w y jś c io w e
w s ta n ie H l Ł - -4 0 0 pA 2 ,4 V
U0H
Us»4 ,7 S V
N a p ię c ie w y jś c io w e
w s ta n ie L 1, » 16 mA 0 ,4 V
U0L
Poziom d o p u s z c z a ln y c h
z a k łó c e ń s ta ty c z n y c h
USS
0 ,4 1 ,0 V
P rąd w e jś c io w y na U , * 2 ,4 V 40 pA
el
w e jś c ia c h R g p RQ2,
ue a 5,5 V 1 mA
R0 3 ‘ R04 w s ta n le H
P rąd w e jś c io w y na U . rn 2 ,4 V 80 pA
el
w e jś c iu Ą w s t a ­ ►Us- 5 ,2 5 V
n ie M 0fi - 5 ,5 V 1 mA
'.H
P rąd w e jś c io w y na 160 pA
Ue l " V
w e jś c iu B w s ta ­
n ie H Uc W 5 ,5 1 mA
'. H
P rąd w e jś c io w y na
w e jś c ia c h Rf l l , Rp, ,
U$ * 5 ,2 5 V -1 ,6 mA
R03 ' *04 W s ta n !e L ' IL
P rąd w e jś c io w y na
w e jś c iu A w s ta ­
n ie Ł UeQ - 0 ,4 V - 3 ,2 mA
'« L
P rąd w e jś c io w y na
w e jś c iu B w s ta ­
n ie L -6 ,4 mA
* IL
Z w a rciow y prąd
w y jś c ia U$ - 5 .2 5 V -1 8 -5 7 mA
•os
U = 0 V
e
P obór prądu U$ - 5 ,2 5 V 32 53 mA
1BB
Ue = 4 ,5 V
Czas p r z e łą c z a n ia p rz y
UBB " 5 V * Ta * 250C
Czas trw a n ia im pulsów
z lic z a n y c h t 50 ns
Czas trw a n ia im pulsu
ka s u ją c e g o t pk 50 ns
Maksyma1na c zęs t o t 1 i - C = 15 pF 10 18 MHz
w o ści z lic z a n ia f ’ Rl * 400.S
z
i0G1CZNE ZALEŻNOŚCI DLA LICZNIKA OZIESIETNEGO CQ1 t B ZWARTE)

Kolejność
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
i 1i czania

Wyjścia L H L H L U L H L H

L L H H L L H H L L

L L L L H H H H L L
*3
*4 L l L L L L Ł L H H

KASOWANIE/ZLICZANIE (X = lo g 1 lu b 0>

W e jś c ia
kasujące Wyjścia

*0. R02 8 .
g’ V *4 i % *1
H H L X L L L L

H H X L L L L L

X X H H H L L H

X L X L z i iczanie

L X L X z 1iczanie

L X X L zliczan ie

X L L X zliczan ie

A Qt Qi 0 Q2 Qs
M 13 12 H 10 9 6
FLJ 181 (Siem ens)

Obwód s c a lo n y 7 *93 s k ła d a s ię z je d n e g o d z ie ln ik a p rz e z 2 i d z i e ln ik a p r z e z 8.
P rz y sto s o w a n iu ja k o l i c z n i k b in a rn y w y jś c ie d z i e ln ik a p rz e z ? - musi być p o łą ­
czone z w e jś c ie m B d z i e ln ik a p rz e z 8 ,

W arunki W artość W artość W artość Jed­

P ara m etry s ta ty c z n e
pom iaru m in typowa max n o s tk a

N a p ię c ie zas i Ia n i a *,7 5 5 ,0 5 ,2 5
BB
N a p ię c ie w e jś c io w e
w s ta n ie H 2 ,0
iH
N a p ię c ie w e jś c io w e
w s ta n ie L
IL
r uBB * ,7 5 V 0,8
N a p ię c ie w y jś c io w e
w s ta n ie H
OH
uBB - * ,7 5 V 2,*
- * 0 0 pA
N a p ię c ie w y jś c io w e
w s ta n ie l
OL
UBB = * ,7 5 V 0,*
I, = 16 mA

Poziom d o p u szcza ln ych

z a k łó c e ń s ta ty c z n y c h 0,* 1,0 V
Prąd w e jś c io w y na
ei
= 2 ,* V *0 pA
w e jś c iu R0 J , R02
= 5 ,5 V ^ bb=5,25 V 1 mA
w s ta n ie H
IH = 2 ,* V 80 pA
el
= 5 ,5 V - 1,6 mA
P rąd w e jś c io w y na
w e jś c iu A lu b B
w s ta n ie H
IH
P rąd w e jś c io w y na
w e jś c iu R „. i R
01 02
w s ta n ie L* 5 ,2 5 V
IL B8
P rąd w e jś c io w y na U
eO
0,* V
w e jś c iu A lu b 8 - 3 ,2 mA
w s ta n ie L
IL
W yjścio w y prąd = 5,2!> V -1 8 mA
BB -5 7
z w a rc ia je d n e g o OS
( d la w y jś c ia )
■= 0
- 5 ,2 5 V 32 mA
P obór prądu BB 53
BB
z a s i fa n ia * *,5 v
Czas p r z e łą c z a n ia
p r z y UBB = 5 V,
Tg = 25°C
Czas trw a n ia z l i c z a ­
nych im pulsów tp 2 50 ns
Czas kasow ania t 50 ns
Pk
 W y jś c ia
; z lic z a n ia
*4 <*2 0
*3

0 L L L L
1 L L L H
2 L L H L
3 L L H H
4 L K L L
5 L H L H
6 L H | L
7 L H H H
8 H L L L
9 H L L H
10 H L H L
11 H L H H
12 H H L L
13 H H L H
14 H K H L
15 H H H H

t)w.iqa!
j e s t połączone z B.
Alty sprow adzić w s z y s tk ie w y jś c ia do poziom u lo g ic zn e L n a le ż y re z y s to ry i
tr.t.iw ić w s ta n ie lo g ic z n e H.

A Qf Qą 0 Q? Qg
14 13 12 II 10 9 8

1 2 3 4 5 6 7
B Rffl % Ugg

H .tk-.ynialna c z ę s to t- C j ■» 15 pF 10 18 MHz
* * * * * z,iczania f z ^ * /,00e

7 tlektronika łatwiejsza.
3.8. Układ scalony oraz informacje wytwórcy o możliwoś­
ciach zastosowania układu
Załóżmy, że w laboratorium w ytw órcy elem entów i układów półprzewodnikom
wych zostanie opracowany jakiś now y układ, który nadawałby się do produkcji.
Jednak przed rozpoczęciem jego produkcji badane są m ożliw ości jego realnego
zastosowania oraz realne zapotrzebowanie rynku. Dzięki tem u dosyć dokładnie
wiadom o, jakie grupy użytkow ników i w jakim celu będę stosow ały now y układ.
Dla ułatw ienia pracy użytkownikom (czyli nabywcom ) producent w ydaje odpo­
wiednie karty katalogowe objaśniające wszystkie niezbędne dane oraz parame­
try układu. Ponadto dostarczone są również ważne inform acje o podstawowych
zastosowaniach, tzw. noty aplikacyjne. Są to najczęściej schem aty układów,
w których znajdzie zastosowanie now y układ scalony. Przez pojęcie głów ne
zastosowanie należy w tym przypadku rozum ieć, że układ scalonego wzmacnia­
cza m.cz. jest przewidziany do wysterow ania w spółpracującego z nim głośnika
i w związku z tym nie będzie w arkuszu aplikacyjnym podany schem at w yjaśnia­
jący m ożliwości zastosowania go do sterow ania m ałym silnikiem łub przekaźni­
kiem.
Dla elektroników -am atorów je st ze wszech m iar interesujące i pożądane
posiadanie odpow iednich przykładów zastosowania danych obw odów scalo­
nych, szczególnie w tedy, gdy chcemy sami zaprojektować jakiś układ. Z powodu
braku n o t aplikacyjnych jesteśm y często zmuszeni do poszukiwań po omacku, aż
w końcu tra fim y na w łaściwe dla danego układu rozwiązanie. N ajlepiej stosować
już posiadane rozwiązania i tylko je odpow iednio dopasowywać do potrzeb,
uwzględniając param etry graniczne albo też sięgać po rady do pism aplikacyj­
nych.
Jak dalece nota aplikacyjna dołączona do katalogowego arkusza danych jest
celowa i użyteczna, możemy się przekonać na podstawie układu produkowane­
go przez w iele w ytw órców . Oto układ scalony TCA-965, tzw. kom parator okien­
kowy firm y SIEMENS (patrz zastosowania w rozdz. 10.8 i 10.9). Wskazania
aplikacyjne są tu bardzo szczegółowe. Specjalnie w ybrano ten układ, aby uczynić
go bardziej atrakcyjnym . Wskazówki w katalogach zawierają zazwyczaj w iele
charakterystyk, które um ożliw iają zawodowemu elektronikow i uzyskanie w ięcej
inform acji niż można to w ywnioskować ze schem atów11.*

* Osobom interesującym się graficznym przedstawieniem własności i parametrów

elementów warto polecić książkę O. Niihrmanna „Elektronika łatwiejsza niż przypusz­
czasz. Układy i elementy", (przyp. tłum.).
D y s k ry m in a to r-o k ie n k o w y TCA 965

U kła d TCA 965 j e s t m o n o lity c z n y m scalonym kom paratorem okienkowym w obudow ie 20 A lk

DIN k l 86 (T 011 6),
N adaje s ię s z c z e g ó ln ie do s to s o w a n ia w o k ła d a c h s te ro w a n ia i r e g u l a c j i , zw łaszcza
do r e a l i z a c j i układ ów ś le d z ą c y c h i d o s tr a ja ją c y c h z martw ą s t r e f ą o ra z w te c h n ic e
po m iarow ej do s e l e k c j i elem entó w , k tó r y c h p a ra m e try , odwzorowane p rz e z n a p ię c ie
s t a ł e , pow inny m ie ś c ić s ię w o b s z a rz e o d p o w ie d n ie j t o i e r a n c j i w okół wymaganych w ar­
to ś c i n o m in a ln y c h .

Typ O znaczenia ka ta lo g o w e

TCA 965 06700 - A982

K s z t a łt obudowy Schemat wyprowadzeń

Schemat wyprowadzeń
BlokadoB
B c \ >UbouU« Ug U*
14 13 12 11 10 9 8

Ł A D / \ m Uz
BlokodaA Ustawianie
Vref
Obudowa z tw orzyw a f 14 doprowadzeń)
20A 14DIN41866[TO -116) Waga ca 1Jg
Obudowa z tworzywa ( I k wyprowadzeń)
20 A lk OIN k i 866 ( T 0 i l 6 ) , masa o k . 1,1 g

P ara m etry g ra n ic z n e

N a p ię c ie p ra c y 27
Us
N a p ię c ie w e jś c io w e pom iędzy dwoma w e jś c ia m i U.
1 UB8
Prąd w e jś c io w y 50
'o
T e m peratura s t r u k t u r y p ó łp rz e w o d n ik a 150
TJ
T e m pe ratu ra magazynowania -5 5 do + 1 2 ^
T,
R e z y s ta n c ja te rm ic z n a u k ła d - o to c z e n ie 120
Rth su
Z a kre s p ra c y
N a p ię c ie p ra c y k ,7 5 do 27
Us
T e m peratura o to c z e n ia podczas p ra c y -2 5 do +85
Tu
u .... e le k tr y c z n e Ug =» 10 V , Ty * 2S°C

W artość W artość W artość Jed-

m in typowa max nos tk a

l'“ bó r prędu (w yprow adzenia 13 i 2

w s ta n ie H) A 5 mfi
%
l& ifd w e jś c io w y (w yprow adzenia
(>, 7 i 8 ) 50 nA
\
1‘ i.łd w e jś c io w y (w yprow adzeńie 9) -A 00 r*A
i
w ejściow e n a p ię c ie niezrów no w a żenia
(w yprow adzenia 6 /8 i 7 /8 ) + 10 mV
\o s
W ejściowe n a p ię c ie niezrów noważeń ia
(w yprow adzenia 6 , 7 , 8 )

O
V

ra
1 ,5

1
h

V)
Zakres n a p ię c ia w e jściow eg o us
(w yprow adzenie 9^ 50 mV
UE 2
N ip ię c ie o d n ie s ie n ia (n ie d o c ią ż o n e ) 2 ,8 3 ,0 3 .2 V
U5
'■ta b i 1 izowane n a p ię c ie (b e z z e w n ę trz ­
n ej r e z y s ta n c ji p rz y ^ 7>9 V) 5 ,5 6 6 ,5 V
UI0
l.niipe ratu row y w s p ó łc z y n n ik n a p ię c ia
o d n ie s ie ń i a 0 ,5 mV/K
U5
/.ile ż n o ś c i n a p ię c ia od n a p ię c ia
o d n ie s ie n ia 3 mV/V
U5
W yjściow e n a p ię c ie na s y c e n ia
( l „ = 10 mft)’ 100 200 nrt/
UCEsat
H is te re z a (s z e ro k o ś ć okna) 7 mV
l'ró g b lo k a d y '^ i,5 V
UA,12
Prąd b lo k a d y 5^ -100 pA
U , 12

B lokada w y s tę p u je gdy końców ki A i 12 są z w a rte z masą

P ro p o z y c je układów

K om parator okien kow y a n a liz u je w a rto ś ć n a p ię c ia w e jścio w e g o w o d n ie s ie n iu do dwóch

zadanych z ze w n ą trz w a rto ś c i g ra n ic z n y c h n a p ię c ia . Okno, w ew nątrz k tó re g o u k ła d
re a g u je o d p o w ie d z ią "d o b rz e 1*, może być o k re ś lo n e bądź p rz e z gó rną ( U j) i d o ln ą (U^)
g r a n ic ę , bądź te ż p rz e z ś ro d e k okna (U g) o ra z o d p o w ie d n ią s t r e f ę n a p ię c ia U ( U j)
o k r e ś la ją c ą połow ę s z e ro k o ś c i okna ( n a p ię c ie o d n ie s io n e j e s t d o m a sy). W ob sza rze
p rz e łą c z e ń u k ła d p o s ia d a w ła s n o ś c i p r z e r z u tn ik a S e h m itta z n ie w ie lk ą h is te r e z ą .
C z te ry s y g n a ły w y jś c io w e z u k ła d u p o z w a la ją s t w ie r d z ić , c z y s y g n a ł w e jś c io w y j e s t
w ew nątrz c z y na z e w n ą trz o k n a , c z y je s t za m a ły c z y te ż za d u ży. W s z y s tk ie w y jś c ia
m ają o tw a r te k o le k t o r y i mogą d o s ta rc z a ć p rą d da 50 mA, ca w y s ta rc z a do w ysterow a­
n ia m ałego p r z e k a ź n ik a , ża ró w e c z k i lu b d io d y e le k tr o lu m in e s c e n c y jn e j (L E D ). W szyst­
k ie typowe ro d z in y obwodów lo g ic z n y c h mogą po z a s to s o w a n iu p r o s ty c h obwodów pomoc­
n ic z y c h w spółpracow ać z prezentow anym d y s k ry m in a to re m . U kład wyposażony j e s t w wy­
prowadzone n a p ię c ie o d n ie s ie n ia mogące s łu ż y ć do u s ta la n ia w a rto ś c i progow ych. Ce­
c h u je go duża n ie z a le ż n o ś ć od te m p e ra tu ry i w a rto ś c i n a p ię c ia z a s ila n ia .

F u n k c je lo g ic z n e ( t a b l i c a stanów )

W y jś c ia
UE
U kła d podstawowy 1 U k ła d podstawowy 11 W ypr. 2 W ypr. ik W ypr. 13 W ypr. 3
UE “ U8 UE * ° 6 /8

ICH) H(H) H(L> LCH>”

UB < CU7 " V U6/7 > (U8 * V

H(M) UH) H(L> U H ) 25

°8 > tU 6 ♦ y U6 /7 < <U8 ' V

H H L H
< v y >o8>cv u9 ' W / 7 >CW

U6 ♦ U9 - - UB - - -
Symbole w naw iasach o b o w ią z u ją d la
g ó rn a krawędź śro dek okna
z e w n ę trz n e j b lo k a d y sygnałam i (w y­
okna
p row adze nia k , 12)
U7 * U9 - - V — -
d o ln a krawędź połow a s z e ro k o ś c i
okna okna

< v y - <u7- y
sze ro ko ś ć okna

8 !o k a d a wyprow. k do 0

B lokada w yprow . 12 d o 0
U H ad podstawowy I

- v j ś c i a : w yprow adzenie 2 ,,p o n iż e j"

" 3 „p o z a "
13 „w e w n ą trz "
" 1k „p o w y ż e j"

Wyjścia
U*
Parniej
J

Powyżej

_Wewnątrz
_1 U j- Próg dolny
t f r Bróg górny
u3- qv
Ue- Bodoprawo -
drenia 8

\ Nazewnątrz

U7 Uf U(~Ug
dolno górna Napięcie
Krawędź okna wejściowe
U kład podstawowy I I

Uy - próg d o in y
Ug - próg górny
Ug - 0 V
Ug - do wyprowadzenia 3

W yjś c ia 2 i mogą być zew nętrzna blokadą i p rz y jm u ją s ta n H.

Podczas prezentacji jednej z maszyn cyfro­
wych firm y IBM specjalista tak ją przedsta­ 4.
w ił zaproszonym gościom . Urządzenie to
potrafi liczyć tylko do dwóch, ale robi nie­ Podstawowe
słychanie szybko. Na tym polega tajem nica
techniki cyfrow ej - szybkie zliczanie do
dwóch. Inaczej m ówiąc, chodzi o bardzo
wiadomości
s/ybkie układy przetwarzania inform acji,
tak szybkie jak na to pozwala prędkość
z dziedziny
i ruchliwość elektronu. Problemem tym zaj­
miemy się jeszcze raz przy om awianiu prze- techniki
i/utnika (tzw. flip-flop), gdy stw ierdzim y, że
nie może on tak szybko zm ieniać stanu, jak cyfrowej,
togo wym agam y.
potrzebne do
4.1. Liczymy do dwóch zrozumienia
Rozważmy teraz, dlaczego chodzi o liczenie
zagadnień
tylko do dwóch. W ynika to przede wszyst­
kim stąd, że w układach elektronicznych omawianych
najłatw iej można określić i zidentyfikować
dwa stany - WŁĄCZENIE i WYŁĄCZENIE. w książce
Można to również wyrazić inaczej: albo
występuje napięcie, albo go nie ma (równe
0). Nie wyróżniam y przy tym żadnych sta­
nów pośrednich i nie ma tu miejsca na
części napięcia. Nie ma też m ow y o jakim ś
małym sygnale zakłócającym. W technice
cyfrow ej wszystko m usi być dokładne i rze­
telne, tak jak to przedstawia tzw. tablica
prawdy (lub inaczej tablica stanów). Tylko
dwie uprzednio ściśle określone w artości
napięcia są rozróżniane dla każdego toru
sygnałowego układu cyfrow ego. Różnica
pomiędzy tym i wartościam i je st zazwyczaj
zbliżona do w artości napięcia zasilającego
elem enty układu cyfrow ego, które generu­
ją oba stany napięcia. Jeżeli na przykład
napięcie zasilające w ynosi + 5 V, to charak­
terystyczne w artości napięcia są zbliżone
do 0 i 5 V.
4.2. Logika w układach dwustanowych
jm ć w irn y teraz m ożliwości jakie dają układy, w których w ystępują dwa stany
napięciowe. N ajpierw jednak trzeba wprowadzić odpow iednie nazewnictwo,
z czym będzie sporo kłopotu.
Układ z rysunku 4-1 przedstawia dla elektronika-specjalisty od układów
cyfrow ych tzw. logikę dodatnią. Jest ona częściej spotykana, aniżeli tzw . logika
ujem na. W logice dodatniej stanow i włączenia odpowiada świecenie żaróweczki
(rys. 4—1a), sygnalizujące w ysoki potencjał napięcia. W stanie odw rotnym - po
wyłączeniu (rys. 4-1 b) tranzystor znajduje się w stanie przewodzenia, o żarówka
nie święci, sygnalizując niski potencjał kolektora.
W przypadku logiki ujem nej obowiązują odw rotne zależności - stan włączenia
jest reprezentowany przez potencjał niski, a stan wyłączenia przez potencjał
wysoki. Ponieważ elem enty półprzewodnikowe podczas przewodzenia w obsza­
rze nasycenia wykazują pewne resztkowe napięcie, konieczne je st przyporządko­
wanie obu stanom odpow iednich obszarów tolerancji, które oddziela m ożliwie
Hu/y przedział niedozwolony. Ten ostatni pojaw ia się jedynie w bardzo krótkich
jir/udziałach czasu - przy przełączaniu z jednego stanu do drugiego - tak jak to
ukazuje rys. 4-2. Podane na rysunku w artości graniczne przedziałów odpowiada-

A-B dopuszczalne napięcie Rys. 4 -2 .

spoczynkowe

■iiitsób p rz e d s ta w ie n ia 1 2 3 4

M .in Z a ł. t L X H

'.l.jn Wył. 0 0 c L

ią w artościom najczęściej spotykanym w praktyce. Powróćmy ponow nie do

spraw nazewnictwa. Jakie sposoby oznaczania stanów włączenia i wyłączenia
można spotkać?
Najwłaściwszym sposobem w ydaje się ostatni - czwarty, w którym stanowi
włączenia odpowiada litera H od ang. high {czyli stan wysokiego potencjału).
;i wyłączeniu odpowiada litera t od ang. /ow (czyii stan niskiego potencjału). Ten
właśnie sposób oznaczania będzie stosowany w dalszym ciągu książki, trzeba
jednak zdawać sobie sprawę z tego, że w praktyce są stosowane również inhe
oznaczenia. Spójrzm y raz jeszcze na rys. 4 -2 , gdzie zaznaczono sym bole L i H.
4.3. Liczymy do dziesięciu, a myślimy do dwóch
Jeden, dwa, trzy, cztery, pięć, sześć, siedem, osiem , dziewięć, dziesięć, jedenaś­
cie - STOP. Tu zaczęliśmy znowu od jedynki, bo11 to 10 + 1. Wydaje się zatem
wystarczające liczenie od jednego do dziesięciu, a następnie przy każdym
ponownym przeliczaniu dodawanie 10. Słusznie. Ale można też przyjąć inny
system, a m ianow icie: przeliczając od 1 do 9 przed każdą z kolejnych cyfr można
umieścić 0, a w ięc 0 0 ,0 1 ,0 2 ,... aż do 09. Dziesięć oznacza przejście do kolejnej
dekady, która obejm uje liczby od 10 do 19.

a i 2 3 5 6 7 8 3 10

010° » - to ° 2 !0 ° 3 -1 0 ° 510° 6 -1 0 ° 7*10® 8 -1 0 ° 9 -1 0 ° 1 - 10 1

System dziesiętny w zakresie od 0 do 10 można przedstawić jeszcze inaczej,

biorąc pod uwagę, że 10° = 1, a w ięc system dziesiętny ma tak zwaną podstawę
10. Uprzednio stw ierdziliśm y, że w systemach cyfrow ych można w sposób
prosty i niezawodny w yróżniać dwa stany: H i L. Cz to oznacza, że chodzi
o sposób liczenia podstawą równą 2?. Tak jest. M usim y zatem liczby systemu
0 podstawie 10 przedstawić w system ie o podstawie 2, dla któregoi obowiązują
tylko dw ie cyfry: 0 i 1. Cyfry te można przyporządkować stanom H i L Zanim
jednak przystąpim y do zam iany liczby dziesiętnej w liczbę binarną (dwójkową),
m usim y odpowiedzieć na pytanie, co to w łaściw ie jest liczba dwójkowa? Otóż
jest to liczba w system ie dw ójkow ym , który zawiera tylko dw ie cyfry 0 i 1.
W powszechnie stosowanym system ie decym alnym w ystępuje dziesięć cyfr,
które mogą być stosowane do przedstawiania dow olnej dekady, np. od 10 do 19
lub od 20 do 29. Zaletą system u dziesiętnego jest łatw ość przekazywania
inform acji o liczebności. Tak na przykład liczba 15 zawiera tylko dw ie cyfry.
Odpowiadająca je j liczba zapisana w system ie dw ójkow ym ma postać 1111
1 wym aga aż 4 cyfr. Dla nas jednak decydującą zaletą system u dwójkowego jest
fakt, że nadaje się do stosowania w elektronicznych układach cyfrow ych o dwóch
w yróżnianych poziomach napięcia: H i L.
System dziesiętny (o bazie 10) dzięki pozycyjnem u zapisowi wykładniczem u
um ożliw ia wyrażenie dow olnej liczby. Podobnie system dw ójkow y, z tym że
jego podstawą je st liczba 2.
Przykład
System dziesiętny 10° = 1; 10ł = 10; 102 = 100,103 = 1000; 104 = 10 000;
System dw ójkow y 2° = 1; 21 = 2; 2* = 4 ; 23 = 8; 24 = 16
Powyższy zapis zastosowany w tabeli zamieszczonej w rozdziale 4.3.2 i przedsta­
w iającej zamianę liczb 0...11 na liczby dwójkow e. Poznamy przy okazji pojęcie
w artości (wagi) dla danej pozycji.
Tak oto
2° = 1 waga 1 2Z = 4 waga 4
21 = 2 waga 2 23 = 8 waga 8 itd.
Ten kod „8 -4 -2 -1 " je st wystarczający do przedstawienia liczb dziesiętnych od 0
do 15. Spotkam y się z nim ponownie przy okazji om awiania kodu BCD.

4.3.1. Co jest lepsze: kod dwójkowy czy kod binarny?

Co to jest kod binarny? Otóż kod dw ójkow y, którym zajm owaliśm y się, jest
jednym z kodów binarnych. Pojęcie kod binarny je st szersze od pojęcia kod
dwójkowy i dotyczy wszystkich sposobów zapisywania liczb, w których występu­
ją tylko dw ie cyfry. Kod dw ójkow y jest w ięc kodem binarnym , ale nie każdy kod
binarny jest kodem dw ójkow ym .

4.3.2. Przedstawiamy liczby dziesiętne w systemie

dwójkowym
Posłużymy się następującą tablicą:

-ic z b a w sys te m ie
d z ie s ię tn y m 0 I 1 3 4 5

L ic z b a w s y s te m ie
dwójkowym 0 -2 ° I -2 ° 1 -2 1 * 1 .2 ° a jfl 1 -2 2 + 1 -2 °

t 2+1 4+1

L ic z b a w s y s te m ie
d z ie s ię tn y m 6 7 8

L ic z b a w s y s te m ie
dwójkowym I . 2 2 + 1 -2 1 1 -2 2 + 1 -2 1 + 1 -2 ° 1 .2 3

i 4+ 2 4 + 2 + 1

lic z b a w s y s te m ie
d z ie s ię tn y m 9 10 11

l ic z b a w s y s te m ie
iiwój kowym 1 ■23 + 1 -2 ° 1*23 + 1 • 23 + l*2 -ł + 1 -2 °

8 + 1 8+ 2 8 + 2 + 1 '
 Przeanalizujmy ją dokładniej. Liczbę 431 system u dziesiętnego rozum iem y
jako sumę natępujących składników o odpow iednich potęgach 10:

4x102 (=400)+3x10’ (= 3 0 )+ 1 x1 0 °{= 1 ) = 431

Zapiszmy tę samą liczbę w system ie o podstawie 2 jako sumę odpow iednich

potęg liczby 2. Należy 431 rozłożyć na odpow iednie składniki, zaczynając od
największej potęgi (odpowiadającej największej wadze):

L ic z b a System Kod d u a ln y BC0

L i c zba dwajkowa
d z ie s ię tn a 1Iczbowy w p o s ta c i H 3 L

io '- io 10C-» 2J * f 22=4 2 -2 f ą 2 3- 8 22»1| 2 -2 2°«1

10 1 8 k 2 \ pozycj i a 4 2 1

H B A Przewody B A
B 0 C D C
sygnałow e
0 0 0 0 0 L L L L

i 0 0 0 1 L L L H

2 0 0 1 0 L H U

3 0 0 1 1 L L H H

ił 0 1 0 0 L H L L

5 0 1 0 1 L H L H

6 0 1 1 0 L H H L

7 0 1 t 1 L H K H

8 1 0 0 0 H L L L

3 1 0 0 1 H L L H

10 0 1 0 1 0

10 i 1 0 1 1

iO 2 1 1 0 0

:o 3 1 1 0 1

10 1 1 1 0

t 8 S ; i 1 i
1 x 2 8 (= 256 reszta 175)+1 x 2 ; (= 128 reszta 47)+0x2* (= Oreszta47)+1 x 2 s {= 32
reszta 15)+0x24 (= 0 reszta 15)+1x23 {= 8 reszta 7 )+ 1 x2 2 ( * 4 reszta
3 )+ 1 x2 1(= 2 reszta 1)+ 1x2° reszta 0)
Ostatecznie zapis liczby 431 w system ie dw ójkow ym ma postać 110101111.
Można to odzw ierciedlić w układzie elektronicznym przez następujący szereg:
HHLHLHHHH.
Sprawdźmy, czy wszystko się zgadza:
256+128+0+32+0+8+4+2+1 =431
Widać tu wyraźnie, że w system ie dw ójkow ym potrzeba w ięcej pozycji do
zapisania jakiejś określonej liczby aniżeli do zapisania te j samej liczby w systemie
dziesiętnym .
W technice cyfrow ej jednostka obliczeniowa odpowiada w większości przy­
padków cyfrom decymalnym od 0 do 9, tak jak to przedstawia poniższa tablica.
Zwróćm y uwagę na fakt, że do zapisu liczb od 0 do 15 w system ie dwójkowym
konieczne są 4 kolum ny. Liczbie 3 odpowiada zapis 0011, a liczbie 13-zapis 1101.
Jeżeli chcemy liczyć powyżej 15, to będzie potrzebna kolejna kolum na E.

4.3.3. Jakie znaczenie ma kod BCD w technice cyfrowej?

Jak pam iętam y, kod dw ójkow y znajduje szczególne zastosowanie w technice

cyfrow ej, um ożliw ia bowiem przedstawianie liczb, lite r i znaków za pomocę
odpowiednich kom binacji zer i jedynek. Znaczną rolę odgrywa w tej dziedzinie
kod BCO, który niejako łączy zalety system u dwójkowego z systemem dziesięt­
nym o cyfrach od 0 do 9. W szystko co przekracza 9 zaczyna się ponownie od 0.
W yobraźm y sobie cyfrow y m iernik z trzem a cyfrow ym i lam pam i um ożliw iają­
cy zliczanie do 999. Poszczególne jednostki zliczane są od 0 do 9, zgodnie z tablicą
podaną w rozdziale 4.3.2. Liczba 10 nie m ieści się w m ożliwościach pojedyncze­
go wskaźnika lam powego. Elektronik m usi spowodować przeniesienie przepeł­
nienia - jedynki do kolejnej lam py odpowiadającej pozycji dziesiątek. Gdy oba
wskaźniki jedności i dziesiątek są pełne (99), to następuje przeniesienie do
pozycji setek. Wszstkie trzy pozycje licznika pozwalają zliczać do 999. Na rysunku
4-3 przedstawiono inny przykład czteropozycyjnego licznika dekadowego, który
wskazuje liczbę 7802. Poszczególnym pozycjom dziesiętnym przyporządkowane
są po 4 przewody (wyjścia) A -B -C -D . Przewodom tym przypisane są z kolei
odpowiednie poziom y napięć 0 lub 5 V, zgodnie z tabelą.
Z rozważań tych można w ysnuć następujący wniosek: kod BCO nie jest
samodzielnym kodem binarnym , lecz jedynie fragm entem kodu dwójkowego
(systemu dwójkowego) w przedziale od 0 do 9 (oznaczenie BCO pochodzi od
angielskich słów : Binary Coded Dedmal). Ze względu na występujące w kodzie
BCD w agi poszczególnych pozycji określa się go też mianem kodu 8 -4 -2 -1 .
Rys. 4-3.
4.4. Bramkujemy sygnały cyfrowe
Niestety, sygnały H i L lub BCD nie wyczerpują wszystkich zagadnień występują*
cych w dziedzinie techniki cyfrow ej. Nie można pom inąć niezwykle ważnych
obw odów realizujących operacje logiczne. Brzmi to może skom plikowanie, ale
jest proste w realizacji technicznej. M usim y jednak zacząć od nauczenia si^
nowych term inów , które będą nam tu przydatne. W inowajcą, który przysporzył
nowej pracy jest S ir George Boole - angielski matematyk, który w połow ie
ubiegłego stulecia stw orzył tzw . algebrę Boole'a, zwaną też algebrą logiki,
a obecnie również algebrą układów przełączających. A oto jakie nazwy m usim y
zapamiętać:
1. AND (odpowiadające w języku polskim operacji logicznej I) oznacza iloczyn
logiczny. Zastępuje ono dawno znany znak (x ).
W yrażenie Y = A x B x C x Oczytam y: Y równa się A i B i C i D ( zatem znak (x )
oznacza AND - po polsku I).
2. OR (odpowiadające w języku polskim operacji logicznej LUB) odpowiada
powszechnie stosowanem u w zwykłej algebrze znakowi (+ ), a zatem chodzi
o sumę logiczną.
Wyrażenie Y = A + B + C + D czytam y: Y = A lub B lub C lub D (a zatem (+)
oznacza OR - po polsku LUB).
3. NO (zaprzeczenie NIE) odpowiada tzw. inw ersji lub negacji (zastąpieniu
sygnału H sygnałem L lub odw rotnie). Operację tę oznacza się prostą kreseczką
nad sym bolem oznaczającym dany sygnał. W yrażenie Y = A czytamy: Y ~ A
zanegowane.
To były najważniejsze pojęcia, a teraz spróbujem y je lepiej zrozumieć.

4.4.1. Tabela prawdy

Przedstawione operacje logiczne mogą być łatw o realizowane w układach
techniki cyfrow ej i wym agają dokładniejszego om ówienia. Zacznijm y od obwo­
du realizującego funkcję AND, która kojarzy się nam z operacją mnożenia.
W technice cyfrow ej nie chodzi jednak o mnożenie w artości liczbowych prądów
lub napięcia, lecz o stwierdzenie, czy wszystkie czynniki składowe są różne od
zera, czy też któregoś brakuje.
Tyle te o rii - przejdźm y do w yjaśnień praktycznych. Schem aty z rys. 4 -4
w yjaśniają istotę najprostszego układu AND. Dwa łączniki: A i B połączone są
szeregowo z żarówką C Przy om aw ianiu działania takiego układu ujaw nią się
niew ielkie subtelne różnice pom iędzy podejściem ełektronika-praktyka! specja­
lis ty z dziedziny techniki cyfrow ej. Pierwszy stw ierdzi po prostu: cóż to za
problem ? Lampka św ieci, gdy łączniki A i B są zam knięte - nie ma problem u.
 d

Połączenie AłW
A-8=C

Rys. 4-4.

Inaczej spojrzy na zagadnienie specjalista (który zawsze pow inien być dla nas
wzorem). Postara się on sprawdzić dokładnie wszystkie m ożliwe stany, w któ­
rych może się znaleźć przedstawiony układ. Chce on poznać całą prawdę
o zależnościach logicznych tego układu. Najbardziej przejrzysty sposób takiej
analizy stanow i tzw. tabela praw dy - rys. 4~4e. Można sprawdzić, że w tej tabeli
odzwierciedlone są stany układu z rys. a do d, realizującego iloczyn logiczny
C = A x B. Zm iennym A i B można podporządkować dwa różne stany (dwie
w artości) - stan włączenia WŁ (oznaczany 1) oraz stan wyłączenia WYŁ (oznacza­
ny 0). W rozpatrywanym przypadku, gdy układ zawiera dwa łączniki, m ożliw e są
cztery stany przedstawione w tabeli prawdy. Na ich podstawie specjalista
w ysnuje następujący wniosek: Na w yjściu układu (żaróweczka) pojawia się
napięcie (poziom H) tylko w tedy, gdy oba wejścia (łączniki) są w stanie odpow ia­
dającym poziom om H, czyli A i B.
Na rysunku 4 -5 przedstawiono tabelę prawdy dla trzech łączników. Zawiera
ona 23 = 8 m ożliwych stanów. W ynika stąd, że układ typu I może wiązać większą
od 2 liczbę zm ienny w ejściow ych. W praktyce dość często w ystępują układy typu
ANO zawierające cztery, a nawet w ięcej zmiennych.

A B c V
Połączenieand
0 0 0 0 A-B-C°V
0 0 1 0
0 i 0 0
i 0 a 0
0 f i 0
i t 0 0 3/
1 a i a
1 t f i
Rys. 4-5.
4.4.2. Elektroniczne AND
Poznaliśmy zasadę działania układu AND na przykładzie mechanicznych łączni­
ków - teraz elem enty półprzewodnikowe pow inny zaprezentować sw oje m ożli­
wości w te j dziedzinie. Na rysunku 4-6a przedstawiono najprostszy układ
logiczny AND, zrealizowany z zastosowaniem diod i rezystora R. Odpowiadająca
temu obw odow i tabela praw dy jest identyczna z tabelą z rys. 4 -5 . Chcąc
odpowiedzieć na pytanie: kiedy świeci lam pka, czyli kiedy na w yjściu Ypanuje
wysoki potencjał, należy przeprowadzić następujące rozważania. Jeżeli wszyst­
kie wejścia A B i C m ają potencjał L (potencjał masy), to również punkt Y ma
potencjał L, gdyż diody są spolaryzowane w kierunku przewodzenia. Teraz ktoś
dociekliw y może stw ierdzić: „A le punkt D nie ma potencjału 0, lecz 0,6 V ". Racja,

FiH381(Siemens) ryptm
Us A 8 Y
14 13 13 11 W S 9

! 3 3 4 5 6 7
0

MyS- 4-6.
■s • bram ka z 3 w ejściam i realizująca funkcje iloczynu logicznego AND, b - 2-wejściow a bramka AND
tyle w łaśnie w ynosi spadek napięcia na przewodzącej diodzie. Nie zmieni to
jednak faktu, że na w yjściu będzie potencjał L - spójrzm y jeszcze raz na rys. 4-2.
Nic się na w yjściu nie zm ieni również wtedy, gdy dw ie dowolne diody zostaną
dołączone do wysokiego potencjału H (+ 5 V). Jeżeli choć jedna z trzech diod jest
dołączona do masy to na w yjściu H nie pojaw i się potencjał H. Dopiero wtedy,
gdy wszystkie punkty: A B i C m ają wysoki potencjał H i wszystkie diody są
społaryzowahe zaporowo, na w yjściu Y pojawia się potencjał H (+ 5 V). Prąd
przepływa przez rezystor R i odbiornik - w tym przypadku żarówkę. Jak już
w spom nieliśm y, układ AND nie ma ograniczonej liczby wejść, ale nie może mieć
ich m niej r\»ż dwa.
Przedstawiony diodow y układ logiczny można bez trudu zm ontować, w ygod­
niej jednak będzie od razu nastawić się na układy TTL. Przykładowy schemat
układu AND w technice TTL przedstawia rys. 4-6b. Ponieważ tego rodzaju
obw ód zajm uje w technice scalonej bardzo m ało miejsca, można w jednej
obudow ie um ieścić kilka układów AND, wykorzystując wszystkie doprowadze­
nia. W ten sposób w obudow ie DIL z 14 końcówkam i można ulokować 4 układy.
AND - nazywane też przez specjalistów bramkami.
Z ajm ijm y się jeszcze schematem pojedynczej bram ki z rys. 4~6b. Aż sześć
tranzystorów wytęża się, aby układ pracował jak najlepiej, realizując funkcję
analogiczną do przedstawionej na rys. 4-4. Tranzystor w ejściow y układu ma
dwa em itery. W takim przypadku m ów i się o wejściu dwuem iterow ym . Potencjał
kolektora 77 pozostaje tak długo na poziom ie L, jak długo którekolw iek z wejść
A lub 8 ma potencjał masy (prąd płynie przez jeden lub obydwa em itery). Gdy.
oba wejścia A i B mają w ysoki potencjał, tranzystor 77 przechodzi w stan
odcięcia. Potencjał kolektora uzyskuje poziom wysoki, napięcie Uc tranzystora
zaś T2 zmniejsza się do poziom u L. Potencjał kolektora tanzystora 73 osiąga
ponownie poziom wysoki, a sygnał w yjściow y Y jest powtórzeniem przez
w tórnik, zbudowany na tranzystorze 74, sygnału z kolektora tranzystora 73
Tranzystory nie oznaczone na schemacie służą do przyspieszenia procesu
przełączania i zwiększenia pewności działania. Diody zabezpieczające na w ejśiu
układu nie mają żadnego w pływ u na realizowaną przez bramkę funkcję.

4.4.3. Symbol graficzny bramki AND

N iestety, sym bole graficzne dla funkcji AND, a także pozostałych funkcji logicz­
nych, przyjm ują rozm aite postacie. Na rysunku 4 -7 przedstawiono kilka różnych
w ersji stosowanych w literaturze św iatow ej. Liczba wejść dla danej bram ki jest
ograniczona tylkb w artością m inim alną, rów ną 2. Różnice w sposobie oznaczeń
są dość skom plikowane, ale jeżeli będziem y dobrze zn3li zasady algebry ukła­
dów przełączających, to sama „p iso w n ia " nie spłata nam fig la . Na m arginesie
 C
A o— I---- \ . AND M '° — \ 'S— oWY
AND 8 0 — | J — oY [ogólne oznaczenie) we2 o—L _ y

h Ć
A o— j----N __ _ V, ANO WE, o—
. ANO 3 o— I J ° ’ (nom norma)
WY
(Ameryka) WEl o—
Rys. 4-7.

w arto zaznaczyć, że w układach techniki cyfrow ej, podobnie jak w ogóle

w schematach z układam i scalonym i, nie zaznacza się doprowadzeń napięć
zasilających. Ich obecność jest oczywista, toteż podaje się je przede wszystkim na
rysunku opisującym doprowadzenia.
Do czego może służyć układ AND? Przydaje się on wszędzie tam, gdzie
konieczne jest sprawdzenie, czy dwa lub w ięcej sygnałów spełnia określone
warunki, a jeżeli tak, to pow inien się pojaw ić odpow iedni sygnał w yjściow y.
Sygnał ten w postaci wysokiego potencjału w yjściow ego odpowiada złożeniu
przez US m ełdunku: wszystko OK.
Oto przykład przedstawiony na rys. 4-8. Uruchom ienie silnika w zautomatyzo­
wanym samochodzie jest m ożliwe w tedy, gdy są spełnione wszystkie niezbędne
warunki, co można sprawdzić w sposób automatyczny. Typowym przedstawicie­
lom obwodu scalonego typu AND jest układ scalony typu 7408.
4.4.4. Jaką rolę spełniają w technice cyfrowej: inwerter
i wtórnik separujący ?
N ajpierw zajm iem y się inw erterem , zwanym w technice cyfrow ej negatorem .
Poznaliśmy go przy om aw ianiu układu z rys. 4-1. A oto objaśnienie. Inw erter
zamienia sygnał w ejściow y H lub L na sygnał przeciwny. Inaczej m ówiąc, na jego
w yjściu panuje zawsze stan przeciwny stanow i wejściowem u. Jeżeli na wejściu
układu z rys. 4-1 a jest napięcie Ube = L « 0, to tranzystor jest w stanie odcięcia
(wyłączenia) i. na w yjściu jest napięcie wysokie U ce = H = 4,5 V (uwzględniając
0,5 V spadku napięcia na rezystorze R przewodzącym prąd żarówki). Odm iennie
przedstawia się sytuacja przedstawiona na rys. 4-1 b. Na bazie tranzystora
pojaw ia stę napięcie wynoszące około 0,6 V, odpowiadające potencjałow i H.
Tranzystor przechodzi do stanu przewodzenia, a napięcie na jego kolektorze
m aleje do w artości Uce ~ L = 0,5 V. Inw erter zamienia sygnał w ejściow y na
przeciwny, co obrazuje następująca tablica.

Wejście Wyjście

L H

H L

Jeżeli chcem y zapisać, że jakiś sygnał ma być zanegowany (inw ertow any), to
po prostu staw iam y kreseczkę nad sym bolem oznaczającym dany sygnał.
Typowym przedstawicielem inw erterów scalonych jest układ typu 7404.
A co to jest w tórnik separujący, zwany popularnie buforem? Nazwa pochodzi
z lite ra tu ry am erykańskiej i oznacza elem ent mający dostatecznie dużą obciążal­
ność prądową i dostarczający dużej m ocy na w yjściu. Nie zmienia on jednak
poziom u wejścia powtarzając go. Często stosowany jest jako stopień pośredni­
czący pom iędzy obwodam i cyfrow ym i a św ietnym i sgnalizatoram i - żarówkami
lub diodafni LED, na przykład pom iędzy dekoderem sygnałów BCD dla 7-seg-
m entowego wskaźnika, a samym wskaźnikiem, którego każdy segment pobiera
dość znaczny prąd (20 mA).

.Smre ,\c#n Oznaczenie

Oznaczenie nor,vn amerykańskie j
r—L — j \//mertor
n _ lr

flys. 4-9. H ■ ssa

11 Bufo''
| f-Stopien
'separujący
 Zarówno negator jak i bufor m ają własne sym bole graficzne, pokazane na rys,
4-9. Należy zapamiętać, że sym bole obu elem entów różnią się kropką na
w yjściu. Jest to powszechnie stosowany sym bol oznaczający negację, czyli
zamianę stanów logicznych.

4.4.5. Co to jest bramka NAND?

Sym bol AND oznacza po polsku I i jest szeroko rozpowszechniony w literaturze.
NAND jest to negacja AND, czyli NIE—l.
Bramka NAND może mieć 2 lub w ięcej wejść. Sym bole bram ki NAND
przedstawiono na rys. 4-10. Podane tabele prawdy dla bramek AND i NAND
jeszcze lepiej uzm ysławiają funkcję NAND jako negację AND. Typowym przed­
staw icielem bram ki NAND jest układ typu 7400, prezentowany w rozdziale 3.7.

Stare Nowa O/nac/em

oznaacme norma omerykanskie
NAND
• * > !
A B Y A a Y
l i Ł L Ł H
Ł U L Ł H H
L L N L H
Rys. 4-10. H N N H fi L

4.4.6. Jak działają bramki OR i NOR?

Słowo OR jest angielskim oznaczeniem operacji logicznej LUB, czyli tzw. sum y
logicznej. NOR natom iast jest oznaczeniem operacji logicznej będącej negacją
sum y, czyli NfE-LUB. Operację LUB (czyli OR) zapisuje się za pomocą sym bolu
(+ ). Na przykład: Y = A + B należy czytać: Y jest równe A lub B. Sym bol
dw uw ejściow ej bram ki LUB pokazano na rys. 4-11. Podano na nim również
sym bol elem entu NOR oraz odpow iednie tabele prawdy.
Powróćm y jeszcze raz do problem u poziom ów napięć w logice. Na rysunku
4-2 przedstawiono jedynie przykładowo m ożliwe przedziały dopuszczalnych
poziom ów logicznych. W ybór zaznaczonych w artości w ynikał stąd, że są one
najbardziej rozpowszechnione w rodzinie układów TTL. Zajm ując się układami
cyfrow ym i należy zawsze mieć przed oczyma podane w artości napięć. Przedsta-
w ionę na rys. 4-11 schem aty układów 2 łącznikam i mechanicznymi stanowią
tylko pom oc dla wyjaśnienia istoty funkcji OR i NOR oraz lepszego zrozumienia
tabeli prawdy, które można sam odzielnie po przem yśleniu ułożyć. Najważniejsze
spostrzeżenie, dotyczące układów NOR i OR, można sform ułow ać w następujący
sposób. Sygnał pojawia się na w yjściu, gdy wejścia A LUB Ś lub oba jednocześ­
nie są zamknięte. W yjątek stanow i jedynie przypadek, gdy A i B są rozwarte.
Rezystor w schemacie z rys. 4 -1 1c zabezpiecza przed pow staniem zwarcia
w układzie, gdy włączone są A lub B.
Charakterystycznym przedstawicielem bram ki NOR je st układ typu 7402,
a jako OR można zastosować układ typu 7432.

4.5. Układy scalone jako dzielniki częstotliwości

W technice układów scalonych częąto stosuje siętzw . przerzutniki, które zm ienia­
ją sw ój stan w chw ili pojawienia się jednego z sygnałów taktujących. Przykłady
takich przerzutników poznaliśm y w rozdziale 3.7 - np. układ typu 7490 lub 7493.
 a
£ 0 0'
H H i
i H L
—Q H l H

% i H
H H |i
i |1 i
i H

2kHz 1kHz 500Hz 250Hz

Rys. 4-12.
 rysunku 4-12 przedstawiono sym bol graficzny oraz tabelęstanów przerzut-
nika {zwanego czasem flip-flop). Nie om ów iono tu bardziej szczegółowo budowy
oraz zasady działania przerzutnika, ponieważ istnieje w iele odm ian prerzutni-
fp p b Na początek wystarczy zatem zapamiętać, że je śli na wejście przerzutnika
podam y im puls o określonym nachyleniu (skok potencjału z poziom u L na H lub
o d w o tn ie ) następuje zmiana poziom u napięcia na w yjściu Q .przerzutnika.
Dobrze obrazuje to rys. 4-12b. Przerzutnik pow inien zm ieniać stan przy opadają­
cym zboczu sygnału na w ejściu, co odpowiada zm ianie potencjału z H na L.
W ejściowe We byw a też określane często wejściem zegarowym lub wejściem
‘ i-d iiią cym . Sygnał w ejściow y o częstotliw ości 2 kHz pow oduje przełączenie
fłprw szecd przerzutnika (Pt) w chw ili Ti. Czas pom iędzy dwoma kolejnym
zboczami przełączającymi rów ny jest okresowi ~ przebiegu taktującego
(Stres przebiegu w yjściow ego z przerzutnika Pt jest dw ukrotnie dłuższy ód
okresu ku bowiem przy dwu kolejnych zboczach taktujących form uje się tylko po
fali przebiegu w yjściow ego. Jeżeli w yjście przerzutnika Pr połączymy z wejściem
przerzutnika P2, który z kolei będzie taktow ał przerzutnikiem P3, to powstanie
dzielnik częstotliwości przez 8. Pojawiają się przy tym częstotliwości pośred­
nie 1 kHz, 500 Hz i 250 Hz, każdy z przerzutników bowiem dzieli przez 2.
Dla lepszego zobrazowania procesu dzielenią zamieszczono oscylogram y (rys.
4 -l3 a -^c), wykonane dla układu 2 ryc. 4-12. Zmiana w ypełnienia sygnał
b

i# n i .v.*rr?ł k m ia m W a la

m ii
lim m m sys^ B
c

nPWfliWBIHMMik''

ijfir -OUe
S ygnofĄ
w m m m
a B s ig Ł j-

-LM P3J
’*r»= “ ""'-P fh'-' • - »
■ibs iss SygnatO
Rys. 4-13.
 4S.

sterującego odróżnia oscylogram y a i b. Jak widać, rzeczywiste przebiegi

występujące w układzie nie są tak piękne, jak na wykreślonym diagram ie z rys.
4-12b. W półokresie, gdy napięcie w yjściow e przerzutnika jest dodatnie, wystę­
pują resztkowe im pulsy spowodowane dodatnim zboczem im pulsu taktującego.
W przypadku złożonych dzielników częstotliwości może się zdążyć, że w ystąpi
niesym etria sygnału w yjściow ego przerzutnika, jak również, że zarówno w stanie
H, jak i L na w yjściu pojawią się im pulsy szpilkowe. Te im pulsy zakłócające nie
przekraczają niedozwolonych poziom ów i nie powodują zakłóceń w dalszych
częściach układu.
Łatw o spostrzec, że o ile oscylogram y z rys. 4-1 3a i b przedstawiają podział
przez 2 (sygnały A i B z rys. 4-12), to oscylogram z rys. 4-13c przedstawia podział
w stosunku 1:8, co odpowiada A i D. W każdym przypadku można jednak
stw ierdzić, że to opadające zbocze sygnału taktującego powoduje przerzucenie
przerzutnika.

4.5.1. Jak zliczać ciąg im pulsów za pomocą kodu BCD?

Kod BCD om ów iono w rozdziale 4.3.2. Napiszmy jeszcze raz tabelę prawdy.

L ic z b a 0 C B A

0 L L L L
1 l \ L H
Zakres 2 L L H L
c y f r 0 ł9
3 L L H H
d la p o je ­
dynczego L H L 1.
w ska źn i­
5 L H L H
ka
6 L H H L
7 L H H łt
8 H L L L
9 H L L H

10 K L H L
n H L H K
12 H H L L
13 H H L H
14 H H H L
15 H H H H
D (16) L L L Ł
 Przyjm ijm y, że lite ry A-± D oznaczają 4-przewodowe kable, które wystarczają
do odwzorowania w system ie dw ójkow ym liczb od 0 do 15. Dla liczb większych
od 15 konieczny jest kolejny kabel (E). W życiu codziennym posługujem y się
systemem dziesiętnym , w którym w ystępują tylko cyfry od Odo 9. Spróbujem y je
przedstawić za pomocą sygnałów z 4 przerzutników, w g rys. 4-14. W yjścia
kolejnych przerzutników oznaczają lite ry A, B, C, D, tak jak to zapisano w tabeli.
Każdy z przerzutników dzieli częstotliwość sygnału przez dwa tak, że ostatecznie
zostaje ona zmniejszona 24 = 16 razy {stąd w ynika m ożliwość odwzorowania
przez 4 przerzutniki 16 liczb). O gólnie: przy podziale D = 2'\ gdzie n jest liczbą
za sto so w a n ych przerzutników, można przedstawić liczbę 2". Przedstawione na

Zliczane impulsy

Rys. 4-14.
rys. 4—14 sygnały są zgodne z podanym w tabeli zapisem od 0 do 9. Ponieważ
liczby powyżej 9 nie wchodzą w zakres kodu BCD, elektronik buduje odpowiedni
układ logiczny złożony z bramek AND łub NAND, który przy pojaw ieniu się liczby
10 (to znaczy przy stanie potencjałów A = L, B = H, C = L, D = H) generuje
rozkaz wyzerowania przerzutników i ustaw ienie na wskaźniku zera. Przesłany jest
przy tym im puls przeniesienia do kolejnego bloku czterech przerzutników
sterujących wskaźnikiem dla pozycji dziesiątek (patrz rys. 4-3).
Czy to się zgadza? Weźmy na przykład cyfrę 8. Z rysunku 4-14 wynikają
następujące poziom y napięć dla kolejnych bitó w :

A L, B ^L. C ^L, D £ D. ...

Porównajm y to z tabelą zamieszczoną na początku paragrafu.

4.6. Zastosowanie kodu BCD do sterowania

siedmiosegmentowym wyświetlaczem

Nie chodzi tu o w yśw ietlanie cyfr od 0 do 9 we wskaźniku zawierającym 10

odrębnych doprowadzeń (jak np. w lampie wskaźnikowej). Do sterowania tego
rodzaju wskaźnikiem był potrzebny układ scalony typu 7445. Do sterowania
wskaźnikiem 7-segm entowym potrzebny je st dekoder typu 7447. Jest on produ­
kowany w w ersji z otw artym i w yjściam i kolektorow ym i. Oznacza to, że do
każdego z kolektorów , znajdujących się na w yjściu dekodera, dołączona jest
katoda odpow iedniej diody LED stanowiącej jeden z segm entów wskaźnika.
Anody wszystkich siedm iu diod połączone są z dodatnim biegunem zasilania
i Ug. Pomiędzy katodą diody a kolektorem m usi być włączony szeregowo
rezystor, którego rezystancja m usi być tak dobrana, aby m ożliw e było ograniczę
nie prądu diody, do w artości dopuszczalnej (zwykle 20 mA). Zakładając, że
napięcie kolektora we włączonym tranzystorze maleje do 0 V (0,25 V), możemy
przy napięciu zasilania 10 V obliczyć potrzebną rezystancję korzystając z następu­
jącego w 2oru:

I g ^ 4 1 (m (47o

7-segm entowy wskaźnik wym aga 7 takich rezystorów, co w ynika z rys. 4 -1 5a.
Na schemacie wyprowadzenia oraz diody oznaczono literam i a~-g. Na rysunku
4-15c pokazano jedno z w yjść układu typu 7447, np. c f- dekodera. Aby świeciła
dołączona doń dioda wskaźnika m usi ono być w stanie L. W ynika to również
ł następującej tabeli prawdy.
 I I f I 1 1 1n I 1
u l J 1 _ i l_ l 1
0 / 2 3 4 5 6 7

n n IJ L i
□ i
a 9 to n /2 13 14 15

Rys. 4-15.
FUNKCJE LOGICZNE UKŁADU SCALONEGO 7447 (7446)

•unkcja LT RBI 0 C B A BI/RBQ a b £ d e f s

al i H H L L 1 L H L L L L i L
i H X t L L N H H L i 1 łi h H
2 X X L L H L H | L H L L n L
3 H X L L H H H L L L L H i L

•s 4 | X L H i. U K H l L H | L L

5 K X L H L H H L H L L d i L
\ 6 H X L H H L H K H L L L | ■»

7 H X L H H H H L L L H H n i
e i X H 1 | L H L L i L l t L
9 H X H L H H I L L H r! -

10 N X H Ł M L H H H H L L H L
n H X H L H H M N H L L H M L
c 12 H X H H U L H H L H H H L i
n
13 H X H H l H H L H H L « L L

c o. 14 N X H H H i H H H łi L L L L
M tf\
15 M X H H | Ni H N H H H H H -a

w
B |2 ł X X X X X X L H H H 1 H H 91

r b «3 ) H L Ł L t | | H H H H H Tl H
,s 3 * | X X X X X 11 L L L l 1
1
l
• JŚ

'HiMŚntenia:
l * S ygna ł H l u b L ( n ie o k r e ś lo n y , d o w o ln y ).

0 i » w y g a s z e n ia w skazania o d pow iad ająceg o 0 n a le ż y p r z y ło ż y ć p o t e n c j a ł H d o w e jś ­

c i a R B ł.

tliiy s y g n a ł L doprowadzony j e s t d o w ygasza jąceg o w e jś c ia B i f a n g . B lo n k in g jg p u L ł

w s z y s tk ie w y jś c i a p r z y jm u ją poziom w y s o k i n ie z a le ż n ie od s ta n u W e jś ć ( w s z y s t k ie
•.cg m e n ty w y g a s z o n e ) *

ł ! Gdy s y g n a ł L podany j e s t d o w e jś c ia RBI P w y jś c ia s te r u ją c e s y g n a ła m i p r z y jm u ją

s ta n H, a na W y jś c iu RBO p o w s ta je d y g n ą ł L pod w aru nkiem , ż e y jc jś c ia A , a , C
i 0 m a ją poziom L .

ł ' Gdy s y g n a ł L p rz y ło ż o n y j e s t d o w e jś c ia b a d a n ia segmentów LT <ang. L » p T e s t) ,

w s z y s tk ie w y jś c ia p r z y jm u ją p o te n c ja ł L (ś w ie c ą s i ę w s z y s tk ie segmenty? n ie z a ­
le ż n ie od w e jś ć . A , B , C , D , pod w a ru n kie m , że na B i i RB& występuje s y g n a ł M.
 Wyjścia
§M ' d e
n m m n r ń r^~i

Wyprowadzenia
3 (mdok z górg)

l Li lU ^ l Li l Li J j J j c k i__i
1 2 3 4 6 8 7 8
8 C L7B !fkm & 0 A 0S
'ti$cia 'iiefsao
 Na rysunku 4-1 5d przedstawiono 16 m ożliw ych stanów wskaźnika 7-segmen-
towego. W praktyce w ykorzystuje się tylko cyfry od 0 do 9.
A teraz spójrzm y na schemat blokow y om awianego dekodera - przedstawia go
rys. 4-16. Po zapoznaniu się z bram kam i AND i NAND, tabelą kodu BCD i tabelą
praw dy można podjąć się zrealizowania zadania polegającego na określeniu
potencjałów w yjściow ych dla poszczególnych w yjść sterujących wskaźnikami
dla określonej liczby pojaw iającej się na wejściach A, B, C, D w kodzie BCD.
Będzie to dobra rozrywka na deszczowe dni. Nie należy przy tym zapominać
o dodatkowych wejściach sterujących BI11, RBI i LT21. Trzeba zaznaczyć, że
specjalista-elektronik nie analizuje schematu z rys. 4-16,a zakłada, że układ
funkcjonuje poprawnie.

4.7. Jak z elementarnych cyfrowych układów scalonych

powstają skomplikowane układy?
Na początku parę słów należy poświęcić praktycznym zagadnieniom związanym
z cyfrow ym i układam i scalonym i. Rysunek 4-17 obrazuje zjawisko w ibracji
(odskakiwania) styków , które w ystępuje w przypadku każdego łącznika mechani-

a - Drgania kontaktu Rys. 4 -1 7 .

cznego. Każdorazowo przy zwieraniu i rozwieraniu się styków pojaw iają się
niepożądane serie im pulsów (o czasach trw ania rzędu nanosekund) i wnoszą
zakłócenia do układu - na przykład w przerzutnikach i licznikach powodują

" O d ang. r ip p le b la n k in g im p u t.
i O d ang. r ip p le b la n k in g o u tp u t.
 oó
7

>- -^1 - 5C - ac t^J a:

Ol ac ac a: a:- - - *^i

■o =c i at as - ac ***4

<o ^5 a: ■*4 a: ac ac a:

‘o - - - a: % ac a:

■O - a: - at - a: - %

Cl - - at Je "•4 as a?

Ig

6
mm

M
 nieokreśloną liczbę przełączeń. Do w yelim inow ania takich zjawisk może posłu­
żyć filtr dolnoprzepustowy RC{rys. 4-17). Podaną w artość pojem ności Cmożna
powiększyć. Nie zapom inajm y zatem o zabezpieczeniu układu cyfrow ego przed
zakłóceniami pochodzącymi od łączników mechanicznych współpracujących
ł tym obwodem.
A teraz przejdźmy do podstawowego tem atu - jak tworzyć większe układy
cyfrowe. Najczęściej składa się je z opisanych w rozdziale 4.4 podstawowych
bramek logicznych. Ponieważ działanie tych bram ek już znamy, nie będziemy
kom entowali układów przedstawionych na rys. 4-18a-rh, ograniczym y się
jedynie do schematowego opisu ich działania. Za pomocą bram ek AND oraz NO
powstaje bramka NAND (rys. 4-18a), za pomocą bramek OR oraz NO powstaje
bramka NOR {rys. 4 -1 8b). Dwie bram ki dwuw ejściow e AND tworzą bramkę
trójw ejściow ą AND {rys. 4 -1 8c). Dwie bram ki dwuw ejściow e OR tworzą bramkę
OR trójw ejściow ą {rys. 4 -1 8d). Za pomocą tabeli można udow odnić, że te dwa
obw ody są równoważne (rys. 4-18e). Bramka OR złożona z bramek NAND (rys.
4~18f). Bramka NOR złożona z bram ek NAND (rys. 4-18g). Przełącznik z bramek
NAND (rys. 4-18h).
Z elem entarnych bram ek logicznych można też budować bardziej złożone
\ikła d y, np. różne rodzaje przerzutników. Zagadnienia te pozostawm y jednak
specjalistycznym książkom z dziedziny techniki cyfrow ej.
 W yobraźm y sobie, że leży przed nam i now y
5. wzmacniacz operacyjny - jeszcze z nadru­
kam i opisującym i ty p oraz producenta i źe
Wzmacniacz korci nas, aby nim się zająć, szybko w l lito ­
wać do układu doświadczalnego. Jeżeli
operacyjny jednak brak nam doświadczenia, to bardzo
często przy takich pospiesznych próbach
w e w nętrzu wzmacniacza dochodzi do nie­
w idzialnej dla nas katastrofy i układ scalony
staje się jedynie atrapą nadającą się do
fotografow ania. Dodatkowa przykrość po­
lega na tym , że m nóstw o czasu potrzeba na
stwierdzenie, że to rzeczywiście wzmac­
niacz uległ uszkodzeniu. Każdy bowiem
w o li raczej w ym ienię tranzystory (ma on
tylko 3 końcówki) niż układ scalony.
W yobraźm y sobie jednak, że zdecydowa­
liśm y się w ylutow ać wzmacniacz operacyj­
ny i spraw dziliśm y już, że niestety nie dzia­
ła. Trudno uwierzyć, żęto nasza w ina. Może
b y ł uszkodzony wcześniej? Ale je śli b ył no­
w y to... ogarniają nas w ątpliw ości. Z takim i
w ątpliw ościam i nie można zaczynać pracy
nad precyzyjnym układem elektronicznym .
A by rozproszyć w ątpliw ości, należy do­
kładnie poznać w łasności wzmacniacza
operacyjnego.

5.1. Co oznaczają słowa

wzmacniacz operacyjny?

Określenie: wzmacniacz operacyjny je st

tłum aczeniem angielskiego operation am-
p liłie r. Am erykanie, którzy lubią skróty, po­
sługują się nazwą OP-AMP {a m p lifie rozna­
cza w łaśnie wzmacniacz). M am y w ięc do
czynienia z elem entem , który „co ś wzmac­
n ia ". Słowa operacyjny w żadnym w ypad­
ku nie należy kojarzyć ze skalpelem , gdyż
pochodzi on od operacji matematycznych.
realizowanych w analogowych maszynach matem atycznych. Otóż wzmacniacz
operacyjny znajduje zastosowanie przy realizacji elektronicznych układów, słu­
żących np. do dodawania lub odejm owania napięć i prądów.
To zastosowanie wzmacniacza operacyjnego nie pow inno przeszkadzać
w pracach am atorskich, jest on bow iem po prostu liniow ym wzmacniaczem
tranzystorow ym o bardzo dobrych własnościach, a przede wszystkim o ogrom ­
nym w zm ocnieniu napięciowym - tak dużym, że aż nie do w ykorzystania
w praktyce. W zm ocnienie - zależnie od typu - osiąga w artości od 20 000 do
500 000, m usi w ięc być zmniejszane. Na przykład: m ikrofon dostarcza napięcia
10 mV, gdyby zastosować wzmacniacz o współczynniku wzm ocnienia
Ku - 1 0 0 000, to na jego w yjściu pow inno się pojaw ić napięcie
10m V -100 000 = 1000V. Skąd jednak m ogłoby się wziąć takduże napięcie, jeżeli
napięcie zasilania typow ego wzmacniacza w ynosi 12 V? Dlatego też wzm ocnie­
nie wzmacniacza ogranicza się przez zastosowanie sprzężenia zwrotnego, czym
zajm iem y się bardziej szczegółowo w dalszym ciągu rozdziału. Na razie zadowo­
lim y się stwierdzeniem , że do realizacji sprzężenia zwrotnego potrzebne są
zawsze dwa rezystory. Stąd w niosek, że stosowanie wzmacniacza operacyjnego
je st bardzo proste, skoro do połączeń zewnętrznych potrzeba tylko dwóch
rezystorów. W takim razie po co aż 5 {albo i w ięcej) doprowadzeń? W ynika to
m iędzy innym i ze skom plikowanej budow y wewnętrznej, której przykład przed­
staw iono na rys. 5-1. Jest to wzmacniacz typu 861, zawierający 8 tranzystorów , 2
diody i 8 rezystorów (o ich rozmieszczenie proszę jednak pytać technologa).
W innym typie wzmacniacza {741) na takiej samej powierzchni znajduje się 20
tranzystorów , 11 diod i rezystorów. Inna przyczyna tkw i w tym , że każdy
wzmacniacz operacyjny m usi m ieć dwa w ejścia, jedno w yjście oraz dwa dopro­
wadzenia napięć zasilających: plus i m inus. Często tw órca danego typu wzmac­
niacza operacyjnego przeznacza dodatkowe wyprowadzenia - dla tzw . stabili­
zacji.

5.2. Kształty obudów i proste obwody drukowane

do budowy układów doświadczalnych

Zanim zajm iem y się wnętrzem scalonego układu elektronicznego pośw ięcim y
nieco uw agi jego obudow ie. Pomoże nam w tym rys. 5-2, na którym przedsta­
w iono w ygląd zewnętrzny spotykanych typów wzmacniaczy operacyjnych. Są
w ięc takie, których doprowadzenia są ułożone na okręgu, są rów nież obudow y
typu DiL (znane z rozdziału 2.8). M ożliw e są także wykonania specjalne. Dość
często te same typy wzm acniaczy są produkowane w różnych obudowach (p.p.
2.2 i 3.7 oraz rys. 3-4).
 i. 5 6
Rys. 5-2.
! - układ TO 78 o 6 doprowadzeniach, 2- układ TO 99 z 8 końcówkam i. 3- układ TO 74 z 10 końcówkam i,
4 - płaska obudow a zm iniaturyzowana. 5 - obudow a ceram iczna (8 końcówek). 6- obudow a m iniaturow a S O 8,
7- podstaw ka dla układów TO 74-7099. 8- OH. (8 końcówek). 9 - O łL (14 końcówek)

Dobre odizolow anie i połączenia końcówek wzmacniaczy um ożliw iają odpo­

w iednie szablony i podstawki, których otw ory zapewniają dobre ułożenie i w y­
gięcie nóżek. Przy okazji sprawa zaginania. Jeżeli już w ystępuje taka koniecz­
ność, to należy za pom ocą szczypiec zabezpieczyć odcinek długości około 5 mm
pom iędzy obudową a m iejscem zagięcia tak, by został on prosty. Gdy przypad­
kiem końcówki lutow nicze są krótsze od 8 m m , to przy lutow aniu konieczne jest
odprowadzanie ciepła z obudow y. Spotyka się czasem „specjalistów ", którzy
usiłują przylutow ać m etalow ą obudowę do chassis. Można się spodziewać, że
tem peratura 250°C całkow icie uszkodzi strukturę wewnętrzną układu scalonego.
W ygodne i celowe jest posługiw anie się odpow iednim i podstawkam i (rys. 5-3),
należy jednak uważać przy w kładaniu wzmacniacza operacyjnego, aby nóżki były
wprowadzane dokładnie i rów no. W przypadku obudow y typu DIL nie sprawia to
zwykle trudności.
Na rysunku 5-2 przedstawiono płytki do montażu bardzo pomocne przy
budow ie układów doświadczalnych. Jeżeli przylutujem y do nich podstaw ki, to
nie pow inno być trudności z montażem. Można też posłużyć się specjalnym i
wyklejankam i (rys. 5-3) i sam odzielnie przygotować obw ód drukowany. Ponie­
waż większość wzmacniaczy operacyjnych pracuje przy częstotliwościach m niej­
szych od 100 kHz, rozmieszczenie elem entów nie jest krytyczne.
Rys. 5-3.
1- płytka drukowana dla układu z 10-12 końców kam i. 2- płytka drukow ana dla
układu DIL, 3- radiator dla układów TO 7 4-T O 99, 4- podstaw ka (gniazdo) dla układu TO 7 4 ,5 - podstaw ka
(gniazdo) dla układu DIL,
6- radiator dla układu DłL. 7 - kalkom ania d o wyklejania na płytce m iejsca pod układ T O 99

5.3. Zasilania wzmacniacza oparacyłnago

Wzmacniacz operacyjny jest zbudowany w sposób logiczny i konsekwentny.
Układ zawiera trzy podstawowe stopnie wzm acniające, występujące prawie we
wszystkich typach wzmacniaczy. Obydwa wejścia wzmacniacza operacyjnego
sterują pracą tranzystorow ego wzmacniacza sym etrycznego o bardzo m ałym
dryfcie (zmiana punktu pracy w funkcji zmian tem peratury i napięcia zasilania).
Dalej następują: pośredni stopień wzmacniający oraz stopień końcowy z w yj­
ściem . Na rysunku 5-4 przedstawiono prosty wzmacniacz tranzystorow y. Załóż-

Rys. 5-4. Prosty wzmacniacz

tranzystorowy (a) i jego symbol (b)
my, że je st on produkowany jako pojedynczy elem ent, nie ma w ięc potrzeby
wykreślania jego schematu za każdym razem, w ygodniej jest posłużyć się
sym bolem przedstawionym z prawej strony. Znak H przy w ejściu oznacza, że
układ odwraca fazę sygnału. W przypadku wzmacniacza operacyjnego, zawiera­
jącego około 40 tranzystorów i innych elem entów, rysowanie za każdym razem
całego schematu (np. takiego jak na rys. 5-5) jest jeszcze bardziej niecelowe.
Używa się w ięc oznaczenia sym bolicznego, w którym na razie pom inięto
doprowadzenia Ki i K3.
W sym bolu opisującym wzmacniacz operacyjny zaznacza się zwykle oznacze­
nie typu wzmacniacza. Większość wzmacniaczy operacyjnych ma wyprowadze­
nia ułożone zgodnie z podanym i na rys. 5-5. Dotyczy to przede wszystkim
najtańszego i najbardziej popularnego wzmacniacza typu 741. Oznaczenie poka­
zane na rys. 5-4 wydaje się „zawieszone w pow ietrzu", przynajm niej jeśli chodzi
o wejście i w yjście. Przyzwyczajeni jesteśm y, że napięcia wejściowe i w yjściow e
były odniesione do stałego potencjału „m asy". Podobnie może być i w przypad-
0 b

Rys. 5-6. Zasilanie wzmacniacza operacyjnego

a - uproszczony sposób zasilania, b - zasilanie z dwóch źródeł napięcia

ku wzmacniaczy operacyjnych. Należy tu zwrócić uwagę na następujące zja­

wiska.
1. Przy w łaściw ie dobranym punkcie pracy wzmacniacza operacyjnego pote­
ncjał spoczynkowy wejścia jest rów ny potencjałow i spoczynkowemu wyjścia.
Można zatem powiedzieć, że napięcie pomiędzy U w « i i U w y oraz U w e 2 «U w y jest
równe 0 V.
2. Napięcie spoczynkowe wzmacniacza operacyjnego pow inno być równe
połow ie całego będącego do dyspozycji napięcia zasilającego.
Dwa m ożliwe sposoby zasilania pokazano na rys. 5-6. Przy zasilaniu pojedyn­
czym napięciem do obu wejść (niezależnie) doprowadzone jest napięcie z dzielni­
ka Rylf^ , równe (W 2. W takim przypadku napięcie w yjściow e również jest równe
IW 2 (czyli 6 V).
Inaczej je st przy zasilaniu z podw ójnego (tzw. sym etrycznego) źródła napięcia
(rys. 5-6b). Tutaj oba wejścia są odniesione do potencjału masy przez rezystor R.
Oznacza to, że również napięcie w yjściow e je st równe 0 V w odniesieniu do tejże
masy. Odpowiada to przyjętem u uprzednio kryterium doboru napięcia równego
połow ie całego napięcia zasilającego

U - I W+ I W _ 12V +(~12V ) , _ o v
2 2
gdzie: IW i U® - napięcia baterii połączonych szeregowo o punkcie w spólnym
odpowiadającym masie M tak, że jedna z baterii dostarcza napięcia dodątniego,
a druga ujemnego.

5.4. Wzmacniacz operacyjny wzmacnia

Zanim dojdziem y do wzm acniania, należy om ów ić jeszcze kilka spraw. N ajlepiej

je st snuć rozważania opierając się na konkretnych rozwiązaniach układowych.
Weźmy pod uwagę schematy z rys. 5-7a i b, w których występuje uniw ersalny
wzmacniacz operacyjny typu 741, w ytwarzany przez różnych producentów
i oznaczany w następujący sposób: MC 1741, TBA 221, fiA 741, TL 1741. Dalej
dowiemy się, że w pewnych zastosowaniach, np. w układach pom iarowych,
zaleca się dodatkowo wykorzystanie doprowadzeń 1 i 5. Przedstawione na rys.
5-7a i b Układy należą do podstawowych wzmacniaczy elektroniczych. Rezystory
f?i i f ?2są to w łaśnie te, które służą do ograniczenia w artości wzm ocnienia układu.
Oprócz nich nie stosuje się żadnych dodatkowych elem entów, pom ijając dwie
baterie zasilające. Należy zw rócić uwagę na w łaściwą polaryzację baterii. Nie
należy obawiać się, że z tak dużym wzm ocnieniem wzmacniacza wiąże się duży
pobór prądu. Prąd spoczynkowy nieobciążonego wzmacniacza m ieści się zwykle
w granicach 2 d o 6 m A i nie obciąży baterii. Oba układy mają wzm ocnienie bliskie
100. Aby to wzm ocnienie dopasować do konkretnych wym agań należy dobrać
właściwe w artości rezystancji /?i i Rz. Z praktyki w ynika, że rezystancja Rz nie
powinna być mniejsza od 220 O i nie większa od 2 k fl.
W zmocnienie dla obu układów można obliczyć z zależności

U osób bardziej zaawansowanych w zór ten może wzbudzić w ątpliw ości, ponie­
waż dla układu z rys. 5-7a obowiązuje wzór

m _ M
K" --------w ~
a dla układu z rys. 5-7b

K B=
fi2 + Rw
gdzie: Rw- rezystancja wewnętrzna źródła sygnału sterującego (np. m ikrofonu) -
często do pom inięcia.
Trudno się tem u sprzeciwić. Dokładniejszym rozważaniom poświęcono nieco
miejsca w dalszym ciągu rozdziału. Przeprowadźmy przybliżone obliczenia
według obu podanych w zorów przyjm ując A| = 1 M li, i R2 = 10 k fl. Otrzymamy:

^ _ fli
/'d — ■■_ —
1 1 0 °ft
. = 100
Rz 1 1 0 *ft
oraz
^ _ R t+R z __ 1 • 10®ft+ 1 * 10*11 1,0110*11
~R z T io ^ T i V W a 101
Rys. 5-7.
 Ponieważ nie w ystępuje tu istotna różnica, dla w ygody można posługiwać się
pierwszym wzorem , a drugi stosować tylko w tedy, gdy R\ i Rz są tego samego
i/ęriu. W arto zauważyć, że pierwszy w zór można przedstawić w postaci

Powróćmy do rozpatrywanego układu z rys. 5-7a, dla którego wzm ocnienie

wynosi 100. Dzięki swej dużej rezystancji w ejściow ej można go sprzęc bezpo­
średnio z m ikrofonem lub adapterem. Na w yjściu można dołączyć jako obciąże­
nie słuchawki o rezystancji 200-^-2000 11. W ten sposób otrzym aliśm y układ do
wysterowania słuchawek kontrolnych. Jeżeli siła głosu je st zbyt duża, to można
zmienić w artość rezystancji R%lub ffe. Na przykład dla Ri = 20 k ił = 50.
Rezystor fh może też składać się z rezystora stałego 1 k il i rezystora nastawnego
10 k il (obwód zaznaczony linią przerywaną), co um ożliw ia regulację siły głosu.
Należy pamiętać o ekranowaniu przewodów m.cz., gdyż w przeciwnym wypadku
grozi pojaw ienie się przydźwięków i mruczenia.

Zajm owaliśm y się dotąd schematem pokazanym na rys. 5-7a z powodu jego
prostoty oraz częstego stosowania tego układu. Układ pokazany na rys. 5-7b
cechuje stosunkowo mała rezystancja wejściowa, co je st zwykle niechętnie
przyjmowane przez źródła sterujące. Jeżeli np. adapter z wkładką krystaliczną ma
tezystancję wewnętrzną Rw s 50 k il, to tylko 20% napięcia generowanego we
wkładce pojaw i się na w ejściu wzmacniacza, 80% zostanie stracone jako spadek
m rezystancji wewnętrznej. Rezystancja wejściowa w układach z rys. 5~7b i d jest
równa rezystancji Rz, czyli w naszym przykładzie 10 k lL Układ pokazany na rys.
5 7a ma dużą rezystancję wejściową, która w zależności od typu wzmacniacza
mieści się w granicach 0,5-r2 M U Skąd taka różnica rezystancji dla obu wejść
i dlaczego przy jednym z wejść jest znak (+ ), a przy drugim (-)? Odpowiedzi na te
i inne pytania znajdują się w rozdziale 5.5.

Powróćmy jeszcze do układów z rys. 5-7. Układy pokazane na rys. a i b były

zasilane z dwóch baterii, w układach natom iast następuje tylko jedno źródło
zasilające. Z tego powodu konieczne jest zastosowanie dwóch dodatkowych
kondensatorów, dołączonych do wejścia i w yjścia. O ile bowiem w układach
c i d potencjał spoczynkowy wejścia i wyjścia b ył rów ny 0, to w układach na rys.
« i b w ystępuje napięcie spoczynkowe 9 V /2 = 4,5 V. We wszystkich przypad­
kach, czyli dla układów a-rd wzm ocnienie oblicza się jako iloraz rezystancji Ri i Rz
(czyli w przykładzie w ynosi ono —100). Jeżeli wybierzem y do realizacji układ
z prostym - pojedynczym zasilaniem , to konieczne jest zastosowanie dzielnika
zbudowanego z dwóch rezystorów o jednakowych rezystancjach. Ze względów
praktycznych rezystancja ta powinna być większa od 1 m il. Przy właściwie
dobranym dzielniku w punktach 3 ,2 i 6 z rys. c i d występuje napięcie 4,5 V.
 W przypadku wzmacniacza operacyjnego z wejściem zrealizowanym na tran­
zystorach potowych rezystancja dzielnika może być znacznie większa, należy
jednak w tedy zadbać o dobre ekranowanie w układzie.

$.5. W ejście odw racające i nie odw ra cające

Aby w yjaśnić te zagadnienia trzeba w yjaśnić działanie wnętrza wzmacniacza

operacyjnego oraz prześledzić drogę sygnału od wejścia do w yjścia. Jeżeli
dobrze zapoznamy się z podanym i w iadom ościam i, to nie będziem y m ieli
żadnych kłopoów ze stosowaniem wzmacniacza operacyjnego. Jakie zatem
zagadnienia należy opracować?
A. Co to je st sym etryczny stopień wejściowy?
B. Odwracanie (inw ersja) fazy sygnału.
C. Czy stopień końcowy wzmacniacza operacyjnego je st odporny na zwarcia?
D. Maksymalne osiągalne napięcie w yjściow e wzmacniacza operacyjnego.
Oto wyjaśnienia
A. Co to jest sym etryczny stopień wejściowy?
W spom inany wcześniej sym etryczny stopień w ejściow y można zobaczyć na rys.
5-8. Porównajm y go z rys. 5r-5. W idać różnicę w stosunku do rys. 5 -8 , polegającą

Rys. 5-8. Przykład wejścia symetrycznego

głów nie na tym , że rezystor em iterow y z rys. 5-8 je st zastąpiony tranzystorem

73. Zastanówm y się teraz jak taki obw ód funkcjonuje. Okazuje się, że zupełnie
prosto. Załóżmy, że każdy ze wzmacniaczy tranzystorow ych 71 i 72ma znaczne
wzm ocnienie napięciowe, np. Ku = 250. Przyjm ijm y też, że flcje st na tyle większa
od Re, że rezystancję Re można pom inąć. Jeżeii do wejścia Wei doprowadzim y
sygnał, np. 2 mV, to biorąc pod uwagę wzm ocnienie wzmacniacza na tranzysto­
rze T1 wynoszące 250 otrzym am y na w yjściu Wy, sygnał U*yi = U*»i 250 ■ 2
mV-250 = 500 mV. Identycznie będzie zachowywało się w yjście Wyz, gdy do
wejścia Wez zostanie doprowadzony sygnał 2 mV. Napięcia wejściowe U**i
i U**2 są tu odniesione do masy. Napięcia w yjściow e, także odniesione do masy,
mają odwróconą fazę w stosunku do odpow iednich napięć wejściowych, co nie
jest dla nas zaskoczeniem, w iem y bowiem , że tranzystor w układzie wspólnego
em itera pow oduje odwrócenie fazy.
Analizę trzeba przeprowadzić inaczej, gdy napięcie źródła sterującego, np.
m ikrofonu, zostanie bezpośrednio dołączone do obu wejść Wen i W&2z pom inię­
ciem masy. Napięcie w yjściow e może być również traktowane jako napięcie
wyjścia sym etrycznego, to znaczy pom iędzy punktam i W /i i Wy2- W zastosowa­
niach wzmacniaczy operacyjnych często w ystępuje przypadek, że oba wejścia
wzmacniaczy w ysterowane są sygnałam i i które są odniesione do
masy. M ożliwe są w tedy następujące przypadki.
Przypadek 1
Oba napięcia U* * i i Uw*2 mają taką samą fazę i taką samą am plitudę. Zm ienia się
tylko w spólny potencjał baz i kolektorów . Napięcie pom iędzy Wyt ' W yj,
podobnie jak napięcie pomiędzy Wei i We2, pozostaje równe 0, a zatem brak
jakiegokolwiek wzm ocnienia.
Przypadek 2
Załóżmy, że wzm ocnienia wzmacniaczy pracujących na tranzystorach T1 \T2
różnią się. Jest to dość częsty przypadek. W tedy przy wysterow aniu odpowiada­
jącym przypadkowi pierwszem u na w yjściu pom iędzy Wy, i Wyz pojawia się
pewne niew ielkie napięcie różnicowe. Specjalista nie jest tym zachwycony, ale
m usi się z takim przypadkiem liczyć. Takie wzm ocnienie napięcia nosi nazwę
wzm ocnienia sygnału wspólnego. W zmocnienie to można zmierzyć, zwierając
oba wejścia i doprowadzając do ich napięcie sterujące. W ystępujące w praktyce
wzm ocnienia sygnału w spólnego są tak niew ielkie, że w praktyce am atorskiej
można je pom inąć.
Przypadek 3
Tutaj m am y do czynienia z najczęściej spotykanym przypadkiem, który ma
m iejsce w tedy, gdy napięcia wejścia Wet i We2 odniesione do masy {np.
pochodzące od dwóch różnych generatorów) tworzą różnicę napięć. M ogą tu
w ystąpić dw ie m ożliw ości:
a) napięcia na We1 i We2 m ają przeciwne fazy,
b) napięcia na Wet i We2m ają wprawdzie zgodne fazy, ale różnią się poziom am i.
Zauważmy co się dzieje. Ze wszystkich sygnałów, które „zaproponujem y".
wzmacniaczowi operacyjnem u, wybiera on tylko te, które dają różnicę napięć
pom iędzy We, i We2. Weźmy jeszcze raz przykład: napięcie pom iędzy masą
a W©i w ynosi +10 mV, a napięcie pom iędzy masą a We* +7,5 mV; efektywne
napięcie w ysterowujące wzmacniacz w ynosi 10 m V-7,5 mV = 2,5 mV. Inny
przykład: na We* je st napięcie -2 mV, a na We2 +3,5 mV; wypadkowe napięcie
sterujące w ynosi zatem 5,5 mV.
B. Odwracanie (inw ersja) fazy sygnału
Tutaj przy w yjaśnieniach będzie pom ocny rys. 5-9, na którym naniesiono
występujące w praktyce w artości napięcia. Jak widać, sygnał w yjściow y tego
układu różni się od sygnału przedstawionego na rys. 5-8. M am y zatem do
czynienia z sym etrycznym wejściem , lecz asymetrycznym w yjściem . Jeżeli

Rys. 5-9.
W ten sposób można odwrócić fazy sygnału

chodzi o m ożliwości sterowania, to obowiązują tu również przypadki om ówione

poprzednio. Teraz jednak interesuje nas faza napięcia w ejściowego w odniesie­
niu do napięcia w yjściowego.
Jako przypadek pierwszy rozpatrzym y stan, w którym do wejścia W ej dopro­
wadzono sygnał, a wzm ocnienie napięciowe wzmacniacza z tranzystorem 72
wynosi 4. To, że Ku jest równe 4, a nie jak uprzednio 250, nie ma dla naszych
objaśnień żadnego znaczenia. W stanie spoczynkowym na bazie tranzystora 72
w ystępuje napięcie +2,6 V, ą na kolektorze +6 V. Jeżeli na wejściu We* zostanie
wymuszone z zewnątrz napięcie +3 V, to napięcie na We* wzrośnie o 0,4 V. Ta
w artość zostanie czterokrotnie wzm ocniona i na kolektorze pojaw i się zmiana
napięcia o 0,4 V 4 = 1,6 V. A jaki jest znak tej zm iany napięcia? Ponieważ
wzmacniacz w układzie w spólnego em itera odwraca fazę sygnału, w jęc napięcie
na kolektorze będzie równe +6 V -1,6 V = 4,4 V. Tak w łaśnie należy rozumieć
pojęcie wejścia odwracającego fazę (inw ertującego1*}. Dodatni przyrost sygnału

* Nazwa ta pochodzi od łacińskiego słowa invertare - odwracać.

Mii wejściu powoduje ujem ny przyrost sygnału na w yjściu, w artość wzmocnienia
/ jiś jest tutaj bez znaczenia.

Zanalizujm y teraz stopień pracujący na tranzystorze 77.

Niech napięcie na We2 będzie równe +2,6 V, a napięcie Wet w ynosi + 3 V, czyli
jest większe o 0,4 V. Tranzystor 77 jest włączony jako w tórnik em iterow y i przy
/m ianie potencjału na jego emiterze następuje też zmiana potencjału na emiterze
T2. W tym przypadku tranzystor T2 pracuje w układzie w spólnej bazy, który to
układ nie powoduje odwrócenia fazy sygnału. Zmiana napięcia na Wei o +
1 0,4 V pow oduje w zrost napięcia na em iterze do 2,4 V. Napięcie sterujące
pomiędzy bazą i em iterem 72 zmaleje i tym samym zmaleje prąd kolektora.
Napięcie na kolektorze wzrośnie o w artość przyrostu napięcia wejścia We%
pomnożonego przez w spółczynnik wzm ocnienia 4.
Można zatem wyciągnąć następujące w znioski. W ejście Wei nie powoduje
zm iany fazy sygnału sterującego. Oznaczamy je znakiem (+ ) - rys. 5-9. Przy
sterowaniu przez wejście Wei uzyskujemy odwrócenie fazy sygnału na w yjściu.
Wejście Wej oznaczamy sym bolem (-).
C. Czy stopień końcowy wzmacniacza operacyjnego jest odporny na zwarcie?
Na to pytanie w pewnym sensie odpowiada producent danego wzmacniacza
w odpow iednim katalogu. Najczęściej podawane są następujące inform acje:
$. Wzmacniacz operacyjny jest odporny na zwarcia.
2. W zmacniacz operacyjny jest odporny na zwarcia o ograniczonym czasie
trw ania - zwykle do 5 s.
3. M aksym alny prąd w yjściow y wzmacniacza nie pow inien przekraczać np.
65 mA.
Jeżeli zatem dysponujem y jakim ś wzmacniaczem, to m usim y odszukać w da­
nych katalogowych producenta, do którego z wyżej przedstawionych rodzajów
należy.
Co oznacza stwierdzenie odporny na zwarcie w yjaśnim y za pomocą schema­
tó w z rys. 5-10+5-12, które odpowiadają trzem w ym ienionym przypadkom
katalogowych określeń. Jako pierwszy pokazano układ typu 741. Punkt 6,
oznaczający 6. końcówkę, stanowi w yjście. Napięcie pojawiające się na w yjściu
może przyjm ować w artości bliskie dodatniem u lu b ujem nem u napięciu zasila­
nia. W praktyce stwierdzenie „b lis k ie " oznacza około 90% dysponowanego
napięcia. Jeżeli zatem +U plub-U ;vw ynosi 10V, to napięcie w yjściow e m ieści się
w zakresie -9 V + + 9 V (czyli 18 V). Przyjm ijm y teraz, że na w yjściu wzmacniacza
w ystąpiło zwarcie. Jeżeli przed zwarciem wzmacniacz b ył w ysterow any do +9 V,
to po połączeniu punktu 6 z masą popłynie prąd zwarcia, którego w artość zależy
od rezystancji wewnętrznej obwodu, np. dla układu typu 741 rezystancja ta
w ynosi 75 I j a zatem prąd zwarcia może osiągnąć w artość k = 9 V/75 i i = 120
m A. Jest to w artość teoretyczna. W praktyce w ystępuje dodatkowe ograniczenie
prądu przez tranzystor Tb (rys. 5-8). W ystępuje ono w tedy, gdy spadek napięcia

10 - Elektronika łatwiejsza...
145
na rezystorze 25 i i osiągnie w artość 0,6 V, co oznacza ograniczenie prądu
w yjściow ego na poziom ie /* = 0,6 V/25 f t = 24 mA.
A teraz drugi przypadek, który dotyczy uniwersalnego wzmacniacza typu 709
(rys. 5-11). W yjście tego układu nie jest chronione przez tranzystor, impedancja
w yjściow a wzmacniacza w ynosi 150 i i i producent dopuszcza wystąpienie
zwarcia, ale o czasie trw ania nie dłuższym niż 5 sekund. Dłużej trw ające zwarcie
doprowadzi do nadm iernego wzrostu tem peratury wewnątrz struktury półprze­
w odnikow ej, co z kolei spowoduje jej zniszczenie.
Przypadek 3 dotyczy wzmacniacza operacyjnego typu 761 lub 861 (rys. 5-12).
Jest to wzmacniacz, w którym stopień w yjściow y nie jest w tórnikiem przeciws­
taw nym , lecz prostym stopniem wzmacniającym z otw artym kolektorem . Wy­
twórca stwierdza przy tym : prąd w yjściow y nie może przekroczyć70 mA. Jeżeli
chcemy obciążyć taki wzmacniacz do granicy m ożliwości, to należy przeprowa-
Rys. 5-11.
dzić następujące obliczenie. Przy napięciach zasilania ±10 V pom iędzy punktam i
2 \ 7, do których dołączona jest rezystancja obciążenia, może w ystąpić napięcie
18 V. Ta rezystancja, którą tw orzy rów noległe połączenie rezystancji kolektoro­
wej i rezystancji w ejściow ej następnego stopnia, nie powinna być mniejsza od

* - = O T s r :26011

Oto podstawowe wym agania dotyczące obciążania wzmacniaczy operacyj­

nych. Trzeba dodać do tego kilka uwag praktycznych. Należy starać się, aby prąd
w yjściow y wzmacniacza nigdy nie przekraczał 10 mA. Jeżeli potrzebny jest
większy prąd, to na w yjściu wzmacniacza należy dołączyć w tórnik em iterow y lub
w tórnik w układzie Darlingtona. Układ taki przedstawiono na rys. 5-13. W przy­
padku zastosowania tego układu rezystancję sprzężenia zw rotnego włącza się
nie pom iędzy punkty 2 i 6, lecz m iędzy punkty 2 i 6 . Jeżeli wzmacniacz jest
zasilany tylko jednym napięciem , to pożądane jest stabilizow anie tego napięcia
za pomocą diody Zenera. Zapewni to stabilizację napięcia dostarczanego z dziel­
nika do nieodwracającego wejścia 3 i zabezpieczy przed niepożądanym i sprzęże­
niam i, związanymi ze zm ianam i napięcia przy zmianach obciążenia.
D. Maksymalne osiągalne napięcie w yjściow e wzmacniacza operacyjnego.
Patrz na rys. 5-10-H5-12, nabieram y pewności, że napięcie w yjściow e nie
może przekroczyć w artości +Up lub - U n - O tym ograniczeniu wspom niano
wcześniej i stw ierdzono, że maksymalne napięcie w yjściow e jest o 10% mniejsze
od napięcia zasilania. Jest to zrozumiałe, bo pewien spadek napięcia zawsze
w ystąpi na znajdujących się w stanie nasycenia tranzystorach stopnia w yjścio-
wegoi Pamiętamy przedstawiony przykład. Przy napięciu zasilania ±10 V {20 V)
napięcie w yjściow e może się zm ieniać w zakresie ± 9 V {18 V).
Możemy się o tym przekonać oglądając charakterystykę sterowania przedsta­
w ioną na rys. 5-14a i b. Zacznijm y od rys. a, gdzie przedstawiono charakterystyki
wzmacniacza operacyjnego przy wzm ocnieniu 100 000 i 20 000. Odpowiadają
one średnim wzm ocnieniom wzmacniaczy w układzie otw artym . Jeżeli napięcie
zasilania w ynosi ±11 V (22 V), to zakres w ysterowania, zgodnie z uprzednim i
stw ierdzeniam i jest bliski ± 10 V {20 V). Przy takim wysokim wzm ocnieniu -
100 000 V /V wystarczy bardzo m ałe napięcie - rzędu 100 |xV, aby napięcie
w yjściow e osiągnęło w artość graniczną. Na tym w łaśnie polega kłopot, bo
zm iany tem peratury i inne czynniki zakłócające powodują zm iany napięcia
równorzędne podanym 100 jxV. Oznacza to bardzo niestabilne w arunki pracy -
punktu pracy nie można ustalić. Na pocieszenie można powiedzieć, że w praktyce
rzadko w ystępują napięcia mniejsze od 100 p.V.
Charakterystyki z rys. 5-1 4b dotyczą wzmacniacza operacyjnego ze sprzęże­
niem zw rotnym , które powoduje zm niejszenie {stłum ienie} wzm ocnienia. Wy­
kreślono je dla dwóch spotykanych w praktyce w artości: Ku = 250 i Ku m 100.
Można stw ierdzić, że napięcie wejściowe wzmacniacza m ieści się tutaj w znacz­
nie lepszym zakresie. Przy wzm ocnieniu 100 napięcie m ikrofonu równe 20 mV
w yw ołuje napięcie 2 V na w yjściu wzmacniacza. W zmocnienie wzmacniacza
można zm ieniać, dobierając w artość sprzężenia zwrotnego, czyli rezystancje R,
i Rz (rys. 5-14b), co zostanie om ówione dalej dokładniej.
 Spójrzm y raz jeszcze, jak ograniczenie napięcia wyjściow ego wzmacniacza źle
w pływ a na jego własności. Ukazują to oscylogram y z rys. 5-15 a-r-d. Pierwszy
z nich przedstawia sygnał w yjściow y ze wzmacniacza zasilanego napięciem
9 V {rys. 5-7). Jest to niezniekształcona sinusoida, której napięcie międzyszczyto-
we w ynosi 7,6 V (przy 2 V/dz). Po przekroczeniu w artości 7,6 V przez sygnał
w yjściow y, na w yjściu wzmacniacza pojaw iają się zniekształcenia symetryczne -
dodatnie i ujem ne w ierzchołki sinusoidy są rów nom iernie ograniczone, czyli jak
RyS. 5-15.

to się m ów i popularnie - obcięte. Taka sym etria występuje tylko w tedy, gdy
spoczynkowy punkt pracy jest w łaściw ie dobrany. W naszym przypadku odpo­
w iadający—^ — = 4,5 V- Jeżeli warunek dotyczący poprawnego doboru punktu
pracy nie został spełniony, do czego specjalista stara się nie dopuścić, to może
wystąpić to, co widać na rys. 5-15c. Odpowiada to stanow i, w którym napięcie
spoczynkowe punktu 6 w układzie z rys. 5-7a i b nie jest równe 0, lecz w ynosi np.
+2 V, co może w ynikać z niesym etrii napięć zasilających (UB\ > UB2). W przypad­
ku układu z rs. 5-7c i d wytłum aczenia należy szukać w niew łaściw ym doborze
dzielnika ustalającego napięcie punktu 3 i wynikającego stąd przesunięcia
napięcia punktu 6 z +4,5 V na przykład do +5 V.
O statni oscylogram na rys. 5-15d ilustruje przypadek, gdy obcięte zostały
dolne w ierzchołki sinusoidy. Powodem tego jest przesunięcie się punktu pracy
w obszar napięć m niejszych od U */2.
S. W imacniacz operacyjny

5.6. Właściwy dobór punktu pracy i wpływ

napięcia niezrównoważenia
Co to jest napięcie niezrównoważenia? M ówiąc żartem : jest to coś, czego
elektronik nie lubi. Jest to bowiem niepożądane napięcie stele lub zmienne, które
nakłada się na sygnał użyteczny. Takie napięcie w ystępuje również we wzmac­
niaczach operacyjnych. W układach pokazanych na rys. 5-5 lub 5-8 na w ejściu
pojaw ia się bardzo m ały prąd bazy, sterujący tranzystoram i stopnia wejściow e­
go. W artość tego prądu m ieści się w przedziale 1CH-300 nA. Prąd taki nie płynie
w e wzmacniaczach, których stopień w ejściow y jest zbudowany na tranzystorach
FET. W spom niany prąd w ejściow y wzmacniacza nosi nazwę prądu polaryzacji.
Sytuacja przedstawiona na schemacie z rys. 5-16 daje specjaliście dużo do
m yślenia. Jeżeli prąd polaryzacji w ynosi np. 100 nA, a rezystancja dołączona do

Rys. 5-16.
masy 1 M il, to oznacza, że na wejściu pojaw i się napięcie Uwe = lp-R= 100 10“9
A -1 • 106 i l = 0,1 V. To napięcie polaryzacji sum uje się z napięciem wejściow ym ,
a w ięc przy wysokorezystancyjnych źródłach sterujących mogą w ystąpić kom pli­
kacje. Nie jest to zjawisko uniem ożliwiające pracę, należy jednak zdawać sobie
sprawę z tego, że drugie wejście wytwarza w przybliżeniu tak samo duży prąd
polaryzacji. Jeżeli polaryzująca to wejście rezystancja w ynosi również 1 M il, to
na tym wejściu może być również napięcie 0,1 V, a pam iętam y, że takie same
napięcia na obu wejściach wzmacniacza nie powodują wysterowania.
Kompensacja napięć polaryzujących
Można zatem przyjąć, że poza precyzyjnym i układam i pom iarow ym i prądy
polaryzacji wejść wzmacniacza nie odgryw ają istotnej ro li. Odnosi się to do
większości układów am atorskich. W arto jednak wiedzieć, jaki jest w pływ prądów
polaryzacji i jak go skompensować. Kompensację taką przeprowadza się zwykle
w dwóch etapach.
Etap I. Kompensacja napięć polaryzacji
Ponieważ prądy polaryzacji wejść wzmacniacza mogą być zarówno dodatnie jak
i ujem ne, w ygodnie jest zastosować dzielnik nastawny, tak jak to przedstawia
schem at z rys. 5-1% Rezystory polaryzujące obydwa wejścia wzmacniacza są
dołączone, jak w idzim y, do punktu o zm iennym potencjale. W w ielu przypadkach
celowe jest zbudowanie oddzielnego układu kompensacyjnego dla każdego
i wejść. Doprowadzany do obydw u wejść prąd kompensuje prądy polaryzacji.
Układ taki znajduje również zastosowanie w tedy, gdy na wejściach wzmacniacza
nie ma napięcia stałego.
Etap //. Kompensacja asym etrii wzmacniacza
Pomimo starań różnych producentów nie udaje się uzyskać wzmacniaczy, które
m iałyby identyczne w łaściw ości. Zwykle dla tego samego typu występują

Rys. 5-18.
Rys. 5-19.
asym etrie wzm ocnienia i napięcia na wejściu. M ogą być one tak duże, że przy
zwartym wejściu na w yjściu pojawia się napięcie (np. 4,8 V). A by tem u zapobiec
producenci zalecają odpow iednie środki zaradcze. Pokazano to na rys. 5-10H-5-
12, gdzie zaznaczone są doprowadzenia T i 5. Na rysunku 5-18 pokazano
schematy podstawowych typów wzmacniaczy operacyjnych, w których podano
sposób dołączenia zewnętrznego obwodu sym etryzacji, czyli tzw . równoważe­
nia. Wzmacniacze typu 761, 861 lub 709 nie mają specjalnych wyprowadzeń do
kompensacji niezrównoważenia. Jeżeli taka kompensacja jest konieczna, to
można posłużyć się układem analogicznym do przedstawionego na rys. 5-17.
Kilka praktycznych układów sym etryzacji przedstawiono na rys. 5-19 atfef.
Z w yjątkiem układu z rys. 5-19c, gdzie dzięki zastosowaniu dwóch tranzystorów
typu FET uzyskano wysokorezystancyjne wejście z jednoczesną możliwością
regulacji polaryzacji, w e wszystkich pozostałych układach wykorzystano tylko
wejście odwracające. Sym etryzację przeprowadza się tak, aby przy U *# = 0
napięcie w yjściow e było też równe zero.
Propozycja układu do dokładnej sym etryzacji
Dotyczy to przypadku, gdy obydwa wejścia pow inny mieć skompensowane
napięcia polaryzacji, podobnie jak na rys. 5-17. Odpowiedni układ przedstawio­
no na rys. 5-20. Symetryzację realizuje się w następujący sposób. Do punktu Wez
dołącza się m iliw oltom ierz o dużej rezystancji wewnętrznej. Potencjometrem P\
ustawia się napięcie na Wes, aby było równe 0. Następnie przełącza się m iernik
na w yjście W y i za pomocą potencjom etru Pi sprowadza napięcie w yjścia (punkt
Wy) do w artości zerowej.
Uwaga
Aby kompensacja była prosta przy projektow aniu należy dążyć do tego żeby
rezystancje w obwodach wejściowych Wei i We* m iały m ożliw ie zbliżone
w artości. Przy zbliżonych prądach polaryzacji zapewni to podobne napięcia
polaryzacji obu wejść i m ożliw ie małe napięcie niezrównoważenia na w yjściu.

5.7. Co to jest kompensacja częstotliwości?

Najnowsze typy wzmacniaczy operacyjnych często nie wym agają kom pensacji
częstotliw ościow ej. W praktyce am atorskiej można jednak zetknąć się ze wzmac­
niaczami, które tego rodzaju kom pensacji potrzebują. Nie jest to wadą, wręcz
przeciwnie - kompensacja często um ożliw ia optym alizację param etrów układu.
W nieskompensowanym częstotliwościowo wzmacniaczu m ogą powstać niepo­
żądane oscylacje, których przyczyną są wewnętrzne sprzężenia pom iędzy po­
szczególnymi stopniam i. Oscylogram z rys. 5-21 przedstawia takie oscylacje na
w yjściu wzmacniacza przy prostokątnym sygnale sterującym . Producent
wzmacniacza operacyjnego, który wym aga kompensacji, dostarcza odpow ied­
nich wskazówek jak należy to robić. Rozpatrzymy tu dwa często spotykane typy
wzmacniaczy: 761/861 i 709, których schematy z zaznaczonymi wyprowadzenia­
m i służącymi do kompensacji przedstawiono na rys. 5-11 i 5-12. W przypadku
wzmacniacza 761/861 wystarczy dołączenie kondensatora o pojem ności około
20 pF pomiędzy punkty 7 i 8. Ze wzmacniaczem 709 sprawa nie przedstawia się
tak prosto. Wymaga on włączenia pom iędzy punkty 1i ^kondensatora i rezystora
połączonych szeregowo, przy czym pojemność kondensatora zależy od w artoś­
ci ustalonego wzm ocnienia. Ponadto we wzmacniaczu typu 709 niezbędny jest
 5.8. Jafc u ty k a ć w zm acniacz oparacyjny o duża; łzytofcośd n « rłłt* < z b o c z a

Wartości elementów RC
KrzywaNr:
Ri (Q) cm c m

i
t IM “W
2 WkQ WOkS tsto 500 20
3 1BkQ IMS !5kQ 100 3
4 tti? m a }B
t ł*Q IMS 0 w j
2 10k9 IMS IJkS ioo j
3 I0kQ m s (SUi 500 20
4 WkS (OkS l,5*S M 200

jeszcze kondensator dołączony do punktów 5 i 6. Kondensator ten jest potrzebny

również przy wzm acnianiu samego napięcia stałego (bez składowej zmiennej).
Przy dużych wzmocnieniach (> 100) można zrezygnować z kondensatora. Zasa­
dę doboru elem entów R* G i Ca przedstawiono na rys. 5-22. W artości rezystancji
i pojem ności można odczytać z odpow iedniej tablicy. W układach amatorskich
nie ma potrzeby, aby podane w artości zachowywać z dużą dokładnością.
Stanowią one po prostu pewne punkty odniesienia. Poszczególne krzywe 7-f4
i rys. 5-2 dotyczą następujących wzmocnień (wynikających z danych dla i -
krzywa 1:Ku = 1000; krzywa 2:Ku — 100; krzywa 3 :Ku - 10; krzywa 4:Ko = 1.

5.8. Jak uzyskać wzmacniacz operacyjny

o dużej szybkości narastania zbocza?
Co to jest ta „szybkość" wzmacniacza? Elektronik posługuje się w tym przypadku
pojęciem szybkości narastania zbocza, czyli szybkością narastania napięcia
w czasie wyrażoną w w oltach na mikrosekundę (czyli jeszcze inaczej: o ile
w oltów zm ieni się napięcie na w yjściu w ciągu jednej m ikrosekundy, gdy na
wejście podany został idealny skok napięcia sterującego). Oto przykładowe
szybkości narastania napięcia wyjściow ego wzmacniacza operacyjnego. Zwykłe
standardowe wzmacniacze osiągają 0,5-1,5 V /| jls. W szybkich wzmacniaczach
szerokopasmowych m ożliw e jest 40 V/jxsf ale nie jest to granica m ożliwości
wzmacniaczy operacyjnych. Całkowity czas zm iany napięcia na w yjściu wzmac­
niacza, czyli czas narastania zbocza, zależy od w artości międzyszczytowej im pul­
su. Im puls o w artości międzyszczytowej równej 5 V narasta oczywiście dłużej od
im pulsu o w artości międzyszczytowej 1 V.
W pewnych warunkach można przyspieszyć narastanie zbocza im pulsu,
niezbędne jest jednak zastosowanie sprzężenia zwrotnego zależnego od częstot­
liw ości, tak jak to przedstawiono na rys. 5-23a. W podanej tablicy należy
sprawdzić jak zależy szybkość narastania zbocza od w artości wzm ocnienia.
Przyjm ijm y, że w schemacie z rys. 5-23 R\ i fij's ta n o w ią jeden rezystor,
a pojem ności Q i Ci są równe 0. Czasy narastania zbocza do w artości międzysz­
czytowej 10 V przy obciążeniu 10 m ft/5 pF podano dalej. Dla lepszego zobrazo­
wania w yników przedstawiono je w form ie wykresu (rys. 1~23b). Jeżeli w ukła­
dzie zastosuje się podział rezystancji na 2 części: R\ i R\ oraz wprow adzi
kondensatory C i i Ci, tak jak to przedstawia rys. 5-23b, to czas przełączania jako
funkcję wzm ocnienia reprezentuje krzywa b. Jeszcze lepiej widać to na oscylo-
gram achzrys. 5-24 a-r-e. W ykonano je dla układu o następujących param etrach:
Rl = 10 M ft; C = 10 pF; = 1 V; flfc = 4,4 k fl; R^ = )?i = 100 k il; Q = 0 pF
(Ru C ~ rezystancja i pojem ność obciążenia, U * * - am plituda im pulsu w yjścio­
wego).

R2 [k fi] k Czas narastania £jis]

"l M u

470 2,2 213 65

200 1.5 133 45

470 4,4 106 37

200 2,2 90 33

200 4,4 45 17

100 4,4 23 12
10 4,4 2,3 8
2,2 2,2 1 5

2,2 Wtórnik nap. 0,5

 6.8. Jak uzyskać w zm acniacz operacyjny o dużej szybkości m n H H f c tlwa»»

Oscyłogram pokazany na rys. a wykonano dla Ci = 220 pF. Jest to wartość

zbyt duża, w w yniku czego w ystępuje duża oscylacja początkowa. W przypadku
oscylogram u b - pojem ność Q = 60 pF i można uznać, że jest ona prawie dobra.
Przebieg pokazany na rys. cdotyczy dwóch w artości: Ci = 35 pF i Ci ~ 0. Różnicę
w czasie narastania można dostrzec jedynie po rozciągnięciu podstawy czasu
oscyloskopu (patrz krzywe d i e). O ile przy Ci = 0 (oscylogram d) czas narastania
wynosi około 15 p.s, to przy Ci = 35 pF czas zmniejsza się do 10 p.us. Odpowiada
to krzywej b z rys. 5-23b.
Jeżeli chcemy „przyspieszyć" wzmacniacz operacyjny, to można posłużyć się
układem z rys. 5-23a, przy czym w artość iloczynu BC należy tak dobrać, aby
przebieg w yjściow y m iał postać mieszczącą się pomiędzy przedstawionym i na
oscylogramach z rys. 5-24 b i c.

■
O b

Rys. &-24.
-*^5usŁ*"-

Należy jeszcze zapytać przy jakiej częstotliwości i przy jakim napięciu w yjścio­
wym trzeba zwracać uwagę na szybkość narastania zbocza? Odpowiedź na to
pytanie daje nomogram z rys. 5-25 i rys. 5-26.
Oto przykład. M iliw oltom ierz m.cz. pow inien pracować do 100 kHz przy
m ożliw ie stałym wzm ocnieniu. Napięcie międzyszczytowe w ynosi 10 V. Ponie­
waż wykresy z rys. 5-25 są podane dla w artości maksymalnej, w ięc możemy
R ys. 5-25.

przyjąć, że Um = 5 V. W edług wykresu przy częstotliwości 100 kHz wym agany

jest wzmacniacz o szybkości narastania zbocza 2 V /jis . Jeżeli stosujem y wzmac­
niacz typu 741, który dopuszcza tylko 0,5 V /ps, to przy częstotliw ości 100 kHz
maksymalne napięcie nie może przekraczać 0,8 V, co odpowiada 1,6 V w artości
międzyszczytowej.
5.9. Czy wiemy jui wszystko o wzmacniaczu
operacyjnym?
Poznaliśmy większość zagadnień, które mogą przydać się w praktyce elektroniki
am atorskiej i które są niezbędne do zrozum ienia opisów układów. Swe zaintere-
sowania np. w dziedzinie zastosowań wzmacniaczy operacyjnych można rozsze­
rzyć, sięgając do literatury specjalistycznej.
Na zakończenie w arto zapoznać się z param etram i najczęściej stosowanego
wzmacniacza typu 741. Do ch w ili obecnej opracowano już trzecią w ersję tych
dobrych wzmacniaczy, mających wewnętrzną kompensację częstotliw ości, dużą
szybkość narastania zbocza i m ały prąd niezrównoważenia. W krótce spodziewa­
na je st wersja tych wzmacniaczy z wejściem na tranzystorach polow ych. Istnieje
w iele typów wzmacniaczy operacyjnych, oznaczanych w różny sposób, najczęś­
ciej jednak ma się do czynienia z podstaw ow ym i typam i, których nazwy i para­
m etry podano w poniższej tablicy.
 N ^
— fA
♦ O
O
O *1*
tn (A CO (A ■ •'*' *
C CM v C
<1 ^ <|. LA 5 *• — O 3 >'A
<-» O l — O OJ 0 C 0 flł **
Ł- CM ^ CM U> — N I W — 5 0

<C O
O -»
rA 01 * ■ ^
CA
0 0 ■«* c c 00
< LA O CM 3 4> 3 -~
u IA - O ki LA LA -3 4) C3 — O 4> m
1- r- — CA V cvj CM r-. N P*» C <Tł N <F\

9
O
co co O O O
CO - 3 CM O LA
-=r i ^ - od AJ —
a - o -o- *!• *
co — o •lt C
co co CD O vO JC O 5 IA
s u m < o LA - O \/ O O O LA 00 UJ CO 4)
a: t - a , ł- — w - lA v CM CA OT N - W *— 5 LA

O
ca 0 0
CM 0 LA •—
J - CNJ •— -3" <V CM —
^ <m r^. csł m -t * st*
.1* .1* 0 ę
5 < ,ł" < 0 •»» ^ CTT 3 LA
r - d2: ł—
co <a. _ł—i co LA O O O O L A L A » O e f l J •*
►- — CM r A — CM CA OT A- N A 3 O

0 co
< 0 0 0
<n «— 0*1 cm ^ rA 0 0
O N CTO N CM CA
N iA O M J N •J* LA *t« *
<y\ — r*- *— .1. CO C
O O •>' 0 0 O 00 3 PA
° 0 < < LA •* LA O ITT IA O - Ą 4)
a : 1- =ł k ł - CM — CM — CM M5 — — C •» N O

O
O /-X
vD \O sO
OO 00 co LA • * ^
w ■ »• c c co
5 <£ < «t — 0 0 3 a> 3 —
co « <E <t 0 \ / o 0 CO LA O O ■— -3“ W w
1- ( - t- V <S| — rA CM r ^ N f ^ C CO N CA
PARAMETRY WAŻNIEJSZYCH WZMACNIACZY OPERACYJNYCH

O
O ^
vO \D CM —
a ** r^. LA * •
* .1. c c 00
vO < C CO — O LA O 3 0 3 •—
N < < — V /0 " O LA OT dl O — O <p W
ł— 1— 4.1 v cm ca cm m r*x, c ot n cł>

+«
3 cg

— w w

C >* O <0
— c 5 1
C >0 co - w ni o —
O C^ 3 — c —
U (D
<L»—
— — — “O 05
C C —
»u
*-* V OT— -J
•- 'O « 4*
10 W
—tfj
—H «>
< (U N 4) C
PARAMETRY WAŻNIEJSZYCH WZMACNIACZY OPERACYJNYCH

Większe wartości dla pracy z odwracaniem fazy Wyjście różnicowe

WeJścle w układzie Oarllpgtona 5> Tranzystorów polowych TCA 680 nie ma w sprzedaży
Wartość 50 przy pracy ja ko komparator k ■ 1000
Większość układów elektronicznych zasila­
na jest ze źródeł napięcia stałego. Nic w ięc 6.
dziwnego, że specjaliści od projektowania
układów scalonych opracowali scalone re­
gulatory zapewniające stabilizację napięcia
Scalone
i to zarówno przy zmianach obciążenia, jak
również przy wahaniach napięcia w sieci
stabilizatory
zasilającej. Prawie wszystkie stabilizatory
scalone mogą być zaliczone do układów napięcia
odpornych na zwarcia albo mają wewnętrz­
ny układ ograniczenia prądu. Scalony sta­ w zasilaczach
bilizator napięcia nie wymaga odfiltrow a­
nego napięcia w yprostowanego, nie jest napięcia
w ięc konieczne stosowanie dużych pojem ­
ności {kondensatorów elektrolitycznych)
w układzie filtru .
stałego
Kilka scalonych stabilizatorów napięcia
pokazano na rys. 6-1:
- :3-amperowy stabilizator o dużej mocy
w yjściow ej
- Stabilizator napięcia ujem nego (firm y
MOTOROLA) MC 1563
- 0,5 A m ax (-3,5^37 V)
- Prostownik m ostkowy (firm y MOTO­
ROLA)
- Stabilizator 0,5 A
- Stabilizator TDD 1612 (firm y ITT) 12 V;
0,5 A
- Stabilizator MC 7712 CT (firm y MOTO­
ROLA) 12 V; 750 mA
- Stabilizator MC 8712 CT (firm y MOTO­
ROLA) 12 V; 4,5 A
- Stabilizator TDB 7805 (firm y SIEMENS)
5 V; 0,5 A
- Stabilizator MC 78 L 12 (firm y MOTORO­
LA) 12 V; 100 mA
- Scalone źródło napięcia wzorcowego
MC 1403 U (firm y MOTOROLA) 2,5 V;
± 25 mV
- Zabezpieczenie przed przepięciam i MC
3423 CP (firm y MOTOROLA)
- MC 1503 U (firm y MOTOROLA)
 8

- Rozmaite form y obudow y uniwersalnego stabilizatora typu 723

Do zasilania am atorskich układów elektronicznych przydatne są stabilizatory
należące do w ym ienionych dalej grup, które dodatkowo można podzielić w edług
znaku stabilizowanego napięcia.
A. Stabilizatory z trzema doprowadzeniam i (rys. 6-2a i b) wykonywane są
w wersjach przeznaczonych do stabilizacji napięcia dodatniego albo ujem nego.
Przy stosowaniu takich układów scalonych należy uważać, aby nie zamienić
doprowadzeń, które różni producenci oznaczają w rozm aitej kolejności. Przy
montażu nie należy również zapominać o dwóch kondensatorach 0,22 fiF, które
pow inny być dołączone rów nolegle na wejściu i w yjściu stabilizatora, aby
przeciwdziałać powstawaniu oscylacji. Ten rodzaj regulatorów dostarcza na
w yjściu jedną określoną w artość napięcia stałego. Dla każdego typu stabilizatora
narzucona je st również dopuszczalna m oc i dopuszczalny prąd obciążenia.
B. Stabilizatory o nastawianej w artości napięcia w yjściow ego wykonywane są
również dla dodatniego i ujem nego napięcia w yjściow ego. Typowym przedsta­
w icielem jest tutaj stabilizator typu 723 {TBA 281 firm y VALVO), produkowany
w różnych obudowach. Schemat ideow y w yjaśniający zasadę włączania takiego
stabilizatora do obwodu zasilacza pokazano na rys. 6-2c. Potencjom etr P,
dołączony do dodatkowego doprowadzenia stabilizatora, um ożliwia sterowanie
w pewnych określonych granicach w artością napięcia w yjściowego.
 Powinniśm y zdawać sobie sprawę z tego, że stabilizator napięcia dodatniego
może pracować w zasilaczu dostarczającym napięcia ujem nego, a „u je m n y"
stabilizator może dostarczać napięcia dodatniego. Pokazano to na rys. 6-3a-*-d,
gdzie przedstawiono kolejno:
a - stabilizator napięcia dodatniego dla napięcia dodatniego (układ podsta­
wowy).

0 8 V -U S _ b g y -u s

w 8 *3 0V

Rys. 6-2.

Rys. 6-3.
b -s ta b iliz a to r napięcia ujem nego dla napięcia dodatniego,
c - stabilizator napięcia ujem nego dla napięcia ujem nego (układ podstawowy),
d -s ta b iliz a to r napięcia dodatniego dla napięcia ujem nego.
W dalszej części rozdziału przekonamy się, że trójw yprow adzeniow y stabiliza­
to r, dzięki zastosowaniu specjalnego układu połączeń, um ożliwia nastawianie
napięcia wyjściow ego. W arto też wiedzieć, że prosty układ stabilizatora może
być zbudowany z zastosowaniem wzmacniacza operacyjnego. Nie bez praktycz­
nego znaczenia pozostaje fakt, że m oc stabilizatora scalonego można znacznie
powiększyć przez dołączenie dodatkowego tranzystora mocy.
Ponieważ scalony stabilizator napięcia stałego w spółpracuje z reguły z zasila­
czem sieciow ym , złożonym z transform atora, prostownika i filtru pojem nościo­
wego, pośw ięcim y mu nieco uwagi.

6.1. Stabilizator scalony musi współpracować

z zasilaczem sieciowym
Napięcie dostarczane na wejście stabilizatora, nawet przy największym dopusz­
czalnym obciążeniu, m usi być o 3-^5 V większe od napięcia stabilizowanego. Jak
w iem y, napięcie dostarczane z prostow nika, nawet po wygładzeniu przez kon­
densator filtru ją cy, nie jest stałe; jego przebieg, przedstawiony na rys. 6-4,

Rys. 6-4. Napięcie na

kondensatorze Cl przy
prostowaniu
jed no połów ko w ym

przypom ina swym kształtem piłę. Napięcie kondensatora osiąga maksimum

przy pełnym naładowaniu, a następnie w części okresu kondensator rozładowuje
się do napięcia m inim alnego Umin. W artość międzyszczytowa pulsacji, stanowią­
ca różnicę pom iędzy Umax i Umm, zależy od pojem ności Cl. Jeżeli stw ierdziliśm y,
że napięcie w yjściow e m usi być o 3-r5 V większe od napięcia stabilizowanego, to
dotyczyło to oczywiście Umm-
W iadom ości o tym , jak projektować zasilacz sieciow y złożony z transform ato­
ra, prostownika i kondensatora wygładzającego, można znaleźć w licznych
poradnikach i podręcznikach elektroniki. Tutaj przedstawim y tylko podstawowe
P

Rys. 6-5.

układy (rys. 6 -5 a-rc): prostow nik jednopołów kow y - rys. 6-5a, prostow nik
dwu połów kow y - rys. 6-5b i prostow nik dwu połów kow y m ostkowy - rys. 6-5c.
We wszystkich podanych układach maksymalne napięcie, do którego ładuje się
kondensator przez diody prostow nika, je st w przybliżeniu V2 razy większe od
w artości skutecznej napięcia kondensatora. Jeżeli pom iniem y spadek napięcia
na rezystancjach uzwojeń transform atora, to napięcie maksymalne na konden­
satorach w układach a i b będzie mniejsze o 0,6 V od maksymalnego napięcia
uzwojenia w tórnego transform atora. W układzie z rys. 6-5c różnica będzie
wynosiła 2 0,6 = 1,2 V (spadek napięcia na dwóch diodach).
Oto przykład. Napięcie skuteczne transform atora w układzie z rys. 6-5c wynosi
10 V. Można oczekiwać, że maksymalne napięcie na kondensatorze wyniesie

Unax = 10 V V2 - -0,6 V = 14,1 -1 ,2 V = 12,9 V

6.2. Scalone stabilizatory z trzema doprowadzeniami

Stabilizatory o stałym napięciu w yjściow ym (z trzema doprowadzeniam i) są
różnie oznaczane przez producentów. Przyjęto jednak następujące typowe
wartości napięć w yjściow ych: 5 V (6 V), 8 V, 12 V, 15 V, 18 V, 24 V.
Typowe w artości prądów w yjściow ych produkowanych stabilizatorów to : 0,1
A, 0,5 A, 1,5 A, 3 A. Jak na potrzeby am atorskie taki w ybór wystarczy.
Na początek ważna rada praktyczna: należy zwracać dużą uwagę na sposób
połączenia stabilizatora z obciążeniem. Stabilizator zapewnia bowiem jedynie
d
kontrolę w artości swego napięcia wyjściow ego (pom iędzy punktam i 2\ 3 - p. rys.
(» 6a). Jak wynika z rys. 6-6a, prąd obciążenia /, przepływający przez rezystor
powoduje dodatkowe nie kontrolowane przez stabilizator spadki napięcia Ui i Lb
(i/ędu mV), wskutek czego wartość napięcia m ierzonego bezpośrednio na
mzystancji obciążenia Uwy jest zawsze mniejsze od UA zgodnie z równaniem
Uwy - U Wy—(U\ + Lh).
W artości pasożytniczych spadków napięć na przewodach doprowadzających
zależą od przekroju tych przewodów oraz od w artości prądu obciążenia. Ulegają
«me zm ianie w funkcji zmian prądu, co z kolei powoduje zm iany w artości
napięcia Uńy» pom im o że Uwy = const. Oznacza to, że rezystancja wewnętrzna
całego układu zasilania jest znacznie większa niż mierzona w prost na zaciskach 2
1 3 scalonego stabilizatora.
Należy również zwrócić uwagę na sposób dołączenia kondensatora C*. Przy
niewłaściwym okablowaniu (rys. 6-6b) na w yjściu stabilizatora może pojaw ić się
tluze tętnienie napięcia o częstotliwości 100 Hz. Am plituda tych tętnień zależy od
.im plitudy im pulsów prądu doładowywania kondensatora - ta oraz od w artości
1czystancji pom iędzy punktam i A i B. Rezystancja ta jest co prawda niewielka
(rzędu m li) i wynika jedynie z rezystancji własnej przewodów, jednak przy
im pulsach prądu, dochodzących do 10 A (wartość szczytowa), na w yjściu
pojawią się pasożytnicze pulsacje. W łaściwy sposób dołączenia kondensatora
elektrolitycznego pokazano na rys. 6-6c. Zm ienny prąd kondensatora zamyka się
poza gałęzią AB. nie w yw ołując niepożądanego sygnału napięcia zakłócającego. t
Przez rezystancję Rąb przepływa jedynie niew ielki prąd stały (około 5 mA).
Z rozważań tych w ynika potrzeba właściw ego planowania połączeń - zgodnie
/ rys. 6-6a i c.
je ż e li wym agana jest bardzo dokładna stabilizacja napięcia odbiornika, to
może być konieczne zastosowanie stabilizatora scalonego, który ma dodatkowe
wejście pom iarowe (nazywane często w żargonie elektronicznym sense - inputf.
Układ z takim stabilizatorem pokazano na rys. 6-6d. Jak widać, stabilizator
otrzym uje w tym przypadku inform ację bezpośrednio z odbiornika i może
precyzyjnie likw idow ać wahania napięcia.
Również w przypadku, gdy stabilizator nie ma wejścia sense, zaleca się
dołączanie wyprowadzenia masy (3) stabilizatora za pomocą niezależnego od
masy przewodu, m ożliwie blisko doprowadzenia odbiornika, tak jak to pokazano
na rys. 6-6d.
A teraz przejdźmy do przykładu praktycznego zastosowania stabilizatora
scalonego. W ybraliśm y układ MC 7812 (firm y MOTOROLA). Na początku zapoz­
najmy się z param etram i wybranego stabilizatora.
Maksymalne napięcie wejściowe Uivi9max “ 35 V
Napięcie wyjściowe Uwy = 11,5-^12,5 V
Prąd spoczynkowy lR = 4,4-f8 mA
Sygnał zakłócający na w yjściu U* = 75 nV
Tłum ienie tętnień =» 60 dB
Rezystancja wyjściowa
(przy lwy —0,5 A) Hi = 75 m il
Ograniczenie prądu zwarcia
(rys. 6-8) lK # 350 mA
M aksymalny prąd obciążenia
(przy odpow iednim chłodzeniu) k — 500 mA
Zmiana napięcia w yjściow ego przy zmianach na­
pięcia wejściowego 16-^22 V —10 mV
Zmiana napięcia w yjściow ego przy zmianach
prądu obciążenia z 250 na 500 mA -1 3 mV

Na rysunku 6-7 pokazano zasadę połączenia stabilizatora. Rodzaj obudowy

stabilizatora zależy od m ocy w yjściow ej (patrz rys. 6-1). Może to być np. T039
lub T 0219/220, czy T03. Przy okazji w arto wspom nieć, że stabilizatory większej
m ocy pow inny być dołączone do jakiegoś radiatora, gdyż zapewnia to większą
stabilność pracy układu. Schemat z rys. 6-7 zawiera jedynie „czarną skrzynkę"
z oznaczonymi doprowadzeniam i 1-2-3. Do doprowadzeń 1, 3 podane jest

w yjściow e napięcie niestabilizowane (wysokie). Z doprowadzeń 2 i Podbieram y

napięcie w yjściow e stabilizowane. W artość napięcia w yjściow ego zależy od
typu stabilizatora. Należy być ostrożnym przy oznaczeniach wyprowadzeń 1+3.
Większość producentów liczy popraw niej po kolei: 7,2,3. Są jednak tacy, którzy
oznaczają 3 -1 -2 . Elektronik pow inien zatem zawsze upewnić się co do rozstawu
wyprowadzeń (gw oli przypom nienia patrz rys. 6-2a i jego opis).
Jak w ynika z podanych param etrów , nawet przy braku obciążenia, stabilizator
pobiera pewien prąd, który zwykle w ynosi kilka (np. 5) m iliam perów . Jest cn
niezbędny dla zawartych w wewnętrznej strukturze półprzewodnika wzmacnia­
czy, źródeł napięcia odniesienia i obw odów zabezpieczających. Ważne je st
dołączenie do wejścia i w yjścia kondensatorów Ci i C2. Przy ich braku nie można
ustalić we wzmacniaczu regulacyjnym stałego potencjału odniesienia, ponieważ
występujące oscylacje uniem ożliw iają zdolność dobrej stabilizacji napięcia
(wzrasta rezystancja wewnętrzna). Aby uniknąć tego rodzaju zjaw isk uniem ożli­
wiających stosowanie stabilizatora, należy włączyć jako kondensator Q pojem -
Rys. 6-8. Wykres zmian napięcia obciążenia przy zmianach obciążenia
stabilizatora 12 V

ność większą od 0,47 p.F. Pojemność na w yjściu, szczególnie przy obciążeniu

krótkim i im pulsam i, m ieści się w przedziale 0,1 -r1 p.F. W przypadku, gdy
obciążenie stabilizatora stanowią układy cyfrow e, zaleca się dołączenie na
w yjściu dodatkowego kondensatora ceramicznego 0,1 p.F.
Rozważany przykład stabilizatora napięcia jest odporny na zwarcie, co dobrze
ilustruje charakterystyka z rys. 6-8. Prąd obciążenia może wzrastać tylko do
wartości nom inalnej, np. 1 A. Dalszy w zrost prądu nie jest m ożliw y i przy
większych obciążeniach lub zwarciu ustala się prąd w yjściow y 350 mA. Jest to
zatem obwód scalony odporny na zwarcia.
Omawiany stabilizator napięcia może także służyć do stabilizacji prądu. Należy
go jedynie połączyć tak, jak to pokazano na rys. 6-9. W artość stabilizowanego
prądu określa zależność . Un , >
* R +P 8
6. Scalona stabilizatory napięcia w zasilaczach napięcia stałego

Jeżeli za pomocą stabilizatora napięcia 12 V chcemy stabilizow ać prąd

100 mA, to przy I r - 5 mA

i i _ Ufo
8 R+ P
skąd
U* 12 V
+ P= = 126,3 n
fc + 95 mA
Zakres prądów stabilizowanych jest ograniczony. M inim alna w artość prądu
nie może być mniejsza od prądu spoczynkowego, a w artość maksymalna prądu
stabilizowanego wynika z wewnętrznego ograniczenia prądu. Nie może być
również przekroczone maksymalne dopuszczalne dla danego stabilizatora na­
pięcie.
A oto jeszcze jedna interesująca inform acja. Stosując układ z rys. 6-1 Oa,
można płynnie regulować napięcie w yjściow e, przy czym najmniejsze napięcie
w yjściow e, równe napięciu nom inalnem u, uzyskujemy, gdy suwak potencjom e­
tru jest zw arty z doprowadzeniem masy. Aby uzyskać m ożliwie duży zakres
regulacji i małe napięcie w yjściow e, należy zastosować stabilizator o napięciu
znam ionowym 5 V. Przedstawiony układ regulacji napięcia w yjściow ego ma
pewną wadę, wynikającą z faktu, że dosyć duży prąd spoczynkowy 5 m A płynie
przez część potencjom etru P. Oznacza to, że dla uzyskania stabilnej pracy układu
potrzebny je st duży prąd płynący przez potencjom etr, przekraczający 30 mA. Pod
tym względem korzystniejsze je st rozwiązanie pokazane na rys. 6-1 Ob. W praw­
dzie napięcie w yjściow e w tym przypadku nie jest regulowane, ale jego wartość
można zmieniać, stosując odpow iednio dobraną diodę Zenera. Można także
zastosować układ z przełączaniem diod Zenera, tak jak to pokazano na rys. 6-1 Oc.
Najlepsze rozwiązanie podano na rys. 6-1 Od. Jeśli zastosowano by stabilizator
5 V, a napięcie zasilające w ynosiłoby 25 V, to napięcie w yjściow e może być
zm ieniane w przedziale 7,5-^22 V. Napięcie Uq jest ustalane za pośrednictwem
wzmacniacza operacyjnego pracującego w układzie w tórnika o dużej rezystancji
w ejściow ej i m ałej rezystancji w yjściow ej. Jako wzmaćniacz może tu posłużyć
najbardziej popularny wzmacniacz operacyjny typu 741.

6.3. Stabilizator scalony typu 723 w praktyce

radioamatora
S tabilizator scalony typu 723 idealnie nadaje się do budow y m ałych am atorskich
zasilaczy. Zarówno napięcie w yjściow e, jak i m aksym alny prąd obciążenia
można regulować stosow nie do potrzeb przez odpow iednie połączenia zewnę-
trzne. Zapoznajmy się najpierw z najważniejszym i param etram i układu scalo­
nego:
Maksymalne napięcie wejściow e 40 V
M aksym alny prąd w yjściow y 150 m A (potrzebny radiator)
Zakres napięć w yjściow ych 2+37 V (przy U m = 40 V)
Tłum ienie tętnień * 8 0 dB
Dokładność stabilizacji napięcia *0,05%
Nie należy przejm ować się tym , że m aksym alny pręd w yjściow y w ynosi
„ty lk o " 150 mA. Jeżeli zastosujem y dodatkow y tranzystor np. 2 N 3055, to
będziemy m ogli osiągnęć znacznie większe prądy. Tą sprawą zajm iem y się
jeszcze. Podany zakres napięcia wyjściow ego można osiągnąć, dodając odpo­
w iedni obw ód zewnętrzny. Na rysunku 6-11 pokazano schematy 2 rodzajów
stabilizatorów w raz z połączeniam i zewnętrznym i. Pierwszy z nich odpowiada
stabilizacji w zakresie 2+7,5 V, a drugi - stabilizacji w zakresie 7+37 V. Dobierając
w artości rezystancji, można ustawiać przedstawione układy. Najpierw zajm iem y
się rezystorem Rz, który służy do automatycznego ograniczania prądu. Jego
w artość można obliczyć w edług w zoru:
o » 0,66 V
* — r
gdzie: je st założoną maksymalną w artością prądu zwarcia.
Zależność ta jest prawdziwa również dla układu z dodatkowym tranzystorem
mocy. Jeżeli na przykład ograniczenie prądu je st przewidziane dla prądu 40 mA,
to

Niekiedy celowe jest zastosowanie rezystora Rz nastawnego i odpow iedniej

skali z naniesionym i w artościam i ograniczanego prądu. Ponieważ cały ograni­
czany prąd przepływa przez rezystor % należy w ięc dobrać jego moc.
W artość rezystancji Ry i P należy tak dobrać, aby iloraz

ff, _ 12
np. Ry = 12 kH, P = 50 k il
P 50

przy czym rezystancja Ry nie może być mniejsza od 5 k ft, a suma Ry + P nie
powinna być większa od 100 kftm W układzie z rys. 6 -1 1b należy uwzględnić
przepływ prądu dzielnika przez rezystor ffc.
Jeżeli wym agany je st duży prąd w yjściow y stabilizatora, to , jak to już wspom ­
niano, do układu 723 należy dołączyć tranzystor m ocy tak, ja k to pokazano na rys:
6-12a. Jeżeli przewidywana jest praca z dużym obciążeniem, to należy zastoso­
w ać tranzystory w układzie Dariingtona.
8. S o lo m H b Mb a to iy n ap iya a w M łia c a c h w p ięcia stałego

Na rysunku 6-13 pokazano kom pletny zasilacz o napięciach w yjściow ych

7-r25 V. Jak w idać, zasilacz dostarcza zarówno dodatniego jak i ujem nego
napięcia, przy czym każde z nich może być ustawiane niezależnie. Taki zasilacz
je st bardzo przydatny do prób w am atorskim laboratorium elektronicznym . Oto
jego najważniejsze param etry:
Napięcie w yjściow e 7-^25 V
Prąd w yjściow y ok. 500 m A max
(BD 202 ma wystarczającą moc)
Poziom tętnień < 2 mV
N iew ielki m iernik napięęia i prądu w yjściow ego może uzupełniać układ.
Rezystor 8 (2,2 rt) je st tak d o d a n y, że ogranicza prąd zwarcia /* - 0,66/
12,2 SI = 0,3 A ; włączając rezystor regulowany można uzyskać regulację ograni­
czania prądu.
6.4. Proste układy stabilizowane ze wzmacniaczami
operacyjnymi
Dzięki swemu dużemu wzm ocnieniu wzmacniacze operacyjne doskonale nadają
się do budow y zasilaczy stabilizowanych. Obciążenie w yjściow e zależy od typu
zastosowanego wzmacniacza operacyjnego i zwykle nie pow inno przekraczać
20 mA. Jeżeli jednak dołączym y dodatkowy tranzystor m ocy, to w artość dopusz­
czalnego prądu w yjściow ego znacznie wzrośnie. Stosując wzmacniacz typu
761/861, można uzyskać maksymalną w artość prądu w yjściow ego 65 mA.

6.4.1. Stabilizowane źródło napięcia ze wzmacniaczem

operacyjnym
Na rysunku 6-14 pokazano najprostszy, a jednocześnie efektyw ny układ stabili­
zacji napięcia ze wzmacniaczem operacyjnym typu 861. Diody Zenera BZX
55C5V6 i BZX COV8, dołączone do nieodwracającego wejścia (doprowadzenie
3), dostarczają odpow iedniego napięcia wzorcowego. Dzięki przeciwnym zna­
kom tem peraturow ych w spółczynników napięcia obydwu diod uzyskuje się dużą
stabilność tem peraturową - dziesięciokrotnie lepszą aniżeli w przypadku zasto­
sowania tylko jednej diody BZX C5V6. Dużą zaletą układu jest możliwość
zasilania diody Zenera od strony regulowanego napięcia wyjściow ego. Bez
dodatkowych elem entów m ożliwe jest tuta j zasilanie diody BZX 55 stałym
prądem, niezależnie od napięcia wejściowego. Stabilizacja prądu przepływające­
go przez diodę Zenera sprawia, że w artość napięcia odniesienia pozostaje stała.

Rys. 6-1 4.
Jest to o tyle ważne dla pracy zasilacza, że każda zmiana napięcia odniesienia
w yw ołuje proporcjonalną zmianę napięcia w yjściowego. Taki sposób pracy
stabilizatora wym aga, aby
W ymagana w artość napięcia wyjściow ego je st ustawiana za pomocą poten­
cjom etru P. Napięcie suwaka potencjom etru jest doprowadzane do odwracają­
cego wejścia wzmacniacza (doprowadzenie 4). Napięcie w yjściow e ustala się
zawsze tak, aby napięcie pom iędzy w yjściam i wzmacniacza było równe 0.
Największy prąd w yjściow y je st ograniczany dopuszczalną mocą strat wzmac­
niacza operacyjnego typu 861, wynoszącą 400 m W (bez radiatora). Prąd ten nie
może nigdy przekroczyć 70 mA, można zatem sform ułow ać następujący
warunek:

max —“ y j— < 70 mA
U w e- '- 'n v

gdzie: P<»#~400 m W - jest to całkow ita m oc stra t dopuszczalnych.

Jeżeli np. Uwe-Uwy = 10 V, to prąd w yjściow y nie może przekraczać40 mA. Dla
U **rU *y<5,7 V obowiązuje Iwy m ax = 70 mA.
Ożięki dużemu wzm ocnieniu wzmacniacza operacyjnego rezystancja w ewnę­
trzna om awianego stabilizatora jest bardzo m ała (/?r»60 m il). Taki układ um ożli­
w ia stabilizację napięć dodatnich i ujem nych, ale punkt A m usi m ieć zawsze
dodatni potencjał względem punktu B. Parametry techniczne opisanego układu:

Napięcie wejściowe lAwi 11 +20 V

Napięcie w yjściow e 8+18 V
M aksym alny prąd w yjściow y /^ :6 5 mA

6.4.2. Stabilizowane źródło prądu ze wzmacniaczem

operacyjnym
Na rysunku 6-15 pokazano układ stabilizatora prądu zbudowany z zastosowa­
niem wzmacniacza operacyjnego typu 861. W ymagane napięcie odniesienia
stabilizują d*°dy Zenera BŹX 55. Dodatkowy tranzystor BD 136 działa jako
wzmacniacz m ocy i um ożliw ia uzyskanie maksymalnego prądu wyjściow ego
750 mA. Tranzystor BD 136 jest objęty pętlą sprzężenia zwrotnego. Stabilizowa­
ną w artość prądu wyjściow ego lwy można obliczyć na podstawie wzoru

/ U” B
** B 8+1
gdzie: B - wzm ocnienie prądowe tranzystora,
Uw~ napięcie wzorcowe.
Jeżeli B jest duże, to w zór można uprościć do postaci

, « U*

M aksym alny prąd w yjściow y w ynika ze wzm ocnienia prądowego B tranzysto­

ra m ocy oraz maksymalnego dopuszczalnego prądu wzmacniacza 861 (70 mA).
Należy pamiętać o tym , że wraz ze wzrostem prądu tranzystora jego wzm ocnie­
nie m aleje. Dla zachowania dobrej stabilizacji prądu w arto zastosować tranzysto­
ry w układzie Dariingtona. Nie należy też zapominać o chłodzeniu tranzystora BD
136. Przedstawiony stabilizator ma następujące param etry:

Napięcie wejściowe 10-^20 V

Prąd w yjściow y Iwy'. 100 mA
Maksymalny prąd w yjściow y /*y:-'7 5 0 mA
(/?= 8,511)
 Podobnie jak na początku książki należy
7. ostrzec przed budowaniem układów bez
zaznajomienia się z techniką w ielkiej częs­
Układy totliw ości. Częstotliwości UKF - to zakres
w okół częstotliw ości 100 MHz (sto m ilio ­
scalone nów drgań na sekundę). Z sygnałam i częs­
totliw ości pośredniej dla zakresu UKW, w y­
w technice noszącej około 10,7 MHz, należy również
obchodzić się szczególnie ostrożnie. Przy
radiowej wzm acnianiu sygnałów antenowych ma­
m y do czynienia z napięciam i z zakresu |tV.
Sygnały napięć m.cz. są rzędu kilku w ol­
tów , czyli wzm ocnienie napięcia w ynosi
m olion.
W am atorskiej elektronice najwięcej kło­
potu spraw iają sprzężenia spowodowane
zbyt długim i doprowadzeniam i. W związku
z tym należy przestrzegać podstawowej za­
sady: każdy zbędny m ilim etr przewodu
trzeba likw idow ać. W szystkie przewody na­
leży prowadzić tak krótko, jak tylko to je ct
m ożliwe. Konieczne je st także ekranowanie
źródeł sygnałów i przewodów, którym i są
prowadzone sygnały oraz praw idłow y w y­
bór punktów masy.
Jeśli zachowamy te środki ostrożności,
to możemy być pewni sukcesu. Jeśli układ
m im o wszystko nie działa, to przyczyna
praw dopodobnie tkw i nie w błędnym w y­
konaniu układu scalonego, lecz w jakim ś
błędzie m ontażowym . Dlatego w arto prze­
czytać ten rozdział. W układach głow ic UKF
i wzmacniaczy p.cz. stosuje się oryginalne
podstawki i płytki dla układów scalonych,
produkowane przez różne firm y (VALVO
i TELEFUNKEN - dla ułatw ienia montażu
tych elem entów zamieszczono ich zdjęcia).
Ma to szczególne znaczenie przy projekto­
w aniu płytki drukowanej. Odpowiednie za­
projektow anie ścieżek na płytce drukowa­
nej wym aga dużo pracy. Jeśli nie można
poradzić sobie samemu z układem, to nale-
i y udać się do fachowca-ełektronika, dysponującego przyrządami pom iarow y­
m i: generatorem FM, w obulatorśm 10,7 MHz, stereokoderem itp. Należy nau­
czyć się obsługiwania tych przyrządów, aby samemu móc wykonać potrzebne
pom iary.

7.1. Głowice UKF

Głównym zadaniem głow icy UKF - a w ięc i głow icy telew izyjnej - jest takie
przetworzenie sygnału wejściowego o zmiennej częstotliwości, zależnej od stacji
nadawczej, aby na w yjściu uzyskać sygnał wzm ocniony o stałej częstotliwości.
Przetworzenie to odbywa się w obwodzie mieszacza głow icy z wykorzystaniem
sygnału z przestrajanego generatora częstotliwości. Częstotliwość sygnału w y j­
ściowego głow icy nosi nazwę częstotliw ości pośredniej. W ynosi ona 10,7 MHz.
Sygnał o tej częstotliwości jest następnie jeszcze wzmacniany w e wzmacniaczu
częstotliwości pośredniej do takiego poziom u, aby napięcie w yjściow e po
dem odulacji m iało w artość równą np. 500 mV.
Konstruktor musi dbać o to, aby głowica miała jeszcze inne cechy, takie jak:
poprawna (liniow a) praca przy odpow iednio dużych sygnałach wejściowych,
niski poziom zakłóceń, nieznaczne szumy, duże wzm ocnienie, wysoka stabilność
pracy itp. To wszystko jest spełnione np. w układzie proponowanym przez firm ę
TELEFUNKEN zawierającym układ scalony TDA 1062 (rys. 7-1 a).
Oto najważniejsze dane techniczne układu:
Napięcie zasilające 9H-15 V
Tem peratura otoczenia -25-f+85°C
Pobór prądu ok. 30 mA
Zakres strojenia 88 MHz-M08 MHz
Napięcie strojenia 2 -7 ,5 V
Częstotliwość pośrednia p.cz. 10,7 MHz
Szerokość pasma p.cz. 500 kHz
Impedancja w yjściow a p.cz. 500
Na rysunku 7-1 b przedstawiono układ stabilizatora dla diod przestrajających.
Do układów z rys. 7-1 a i b odnoszą się poza tym dodatkowe uw agi. Zacznijm y od
budowy. Jak już w spom niano, wszystkie przewody połączeń zewnętrznych
pow inny być jak najkrótsze. W idać to na zdjęciu (rys. 7-2) przedstawiającym
zm ontowany fabrycznie układ. Dokładne wyszczególnienie elem entów elektro­
nicznych i ich param etrów nie jest tu konieczne. W idzim y je bowiem dokładnie
na rysunkach 7-3a i b, przedstawiających płytkę drukowaną od strony druku i od
strony elem entów. Jeśli patrząc na rysunki i zdjęcia tracim y orientację w w ym ia­
rach, to należy pam iętać, że odległość m iędzy końcówkami układów scalonych
w ynosi 2,54 mm (10 końcówek razy 2,54 c m ^ l cal). Doprowadzenie sygnałów od
strony anteny i połączenia sygnałów p.cz. pow inny być wykonane przewodami
ekranowym i w.cz.
a
U(!rum fy/n in

SSkQ
fie m e n ty s p e c ja ln e
(w s z y s tk ie r e z y s to ry
0 t o le r a n c ji + 1 0 2 )

01. 02, 0 3 , 04 B8 104 ( n ie b ie s k ie )

05. 06 IN 4151

07 d io d a z koń ców ka*i ty p u PIN

0
V L6" L 10* L 11
cew ki na k a r k a s ie
FI 01U8
4 ram, rd zeń 3 /7 ,5 x 0 , 5 ; m a te r ia ł

L8 ’ L9 rd zeń 3 /7 ,5 x 0 , 5 ; m a te r ia ł F i 05F7

‘ l 5 3 /4 zw. 0 0 '8 ran, CuAg

2 3 /4 zw. 0 0 ,4 mm, CuLs

L2

L3
53/ 4 zw. 0 0 ,4 ran, CuAg

U
4 3 /4 zw. 0 0 ,4 mm, CuLs

4 3 /4 zw. 0 0 ,8 mm, CuAg

L5

h 33/A zw. 0 0 ,4 ran, CuLs n a w ija ć razem z

l 7
19 zw. 0 0 ,1 5 , CuLs cewka p o w ie trz n a 0 3 ,5 mm

2x15 zw. 0 0 ,1 5 mu, CuLs, b i f i l a r n a

18

s 2 zw. 0 0 ,2 ram, CuLs rta w in i ęta na Lg

L »0
6 zw. 0 0 ,8 ran, CuAg

L 11
1 zw. 0 0 ,4 mm, CuLs

Do budowy układu należy wybrać zm iniaturyzowane elem enty elektroniczne,

które wyszczególniono na podanej liście. Najważniejsze są dane cew ek-trzeba
je wykonać samodzielnie.
Elementy zaznaczone na rys. 7-1 a linią przerywaną stosuje się w układach
z automatyczną regulacją wzm ocnienia. Strojenie układu odbywa się przez
zmianę położenia rdzeni cewek i suwaków potencjom etrów . Aby zestroić głow i*
cę należy dołączyć ją do wzmacniacza p.cz. ze wskaźnikiem poziom u sygnału
wejściowego w g rys. 7-6c lub 7-8. Strojenie przeprowadza się w następującej
kolejności:
1. Dla sygnału odbieranego o częstotliw ości ok. 88 MHz ustawia się rdzenie
cewek U/2, L3/4, £.10/11 tak, aby uzyskać maksymalną w artość napięcia Up.cz-;
2. Dla sygnału odbieranego o częstotliw ości ok. 108 MHz ustawia się suwaki
Rys. 7-2.

potencjom etrów R12, Rn, Ru w pozycji odpowiadającej maksymalnej w artości

Mj.cz.;
3. Po wykonaniu operacji 2 należy powtórzyć operację 1, a następnie ponow­
nie operację 2 itd .r aż do uzyskania maksymalnego poziomu Up.o.;
4. Zewrzeć wyprowadzenia 13 i 14 układu scalonego za pomocą rezystora
100 f t i dla sygnału w ejściowego o dow olnej częstotliwości, zm ieniając Ru
uzyskać m aksymalny poziom M>.cz.; usunąć rezystor 1 0 0 ft i za pomocą rdzenia
Lg/9 uzyskać ponownie maksymalną wartość napięcia UpcŁ;
5. Ustawić suwak potencjom etru Rys tak, aby wskazywał na skali punkt
odpowiadający odbiorow i sygnału o częstotliwości 88 MHz (tzw. punkt skali:
88 MHz), a następnie, zm ieniając położenie rdzenia Ls/s. uzyskać praw idłow y
odbiór i maksymalną w artość napięcia Up.Q. dla sygnału odbieranego o częstotli­
wości 88 MHz;
6. Ustawić za pomocą potencjom etru Rys punkt skali 108 MHz, a następni za
pomocą Ryy uzyskać maksymalną w artość Up.a . dla sygnału odbieranego o częs­
totliw ości 108 MHz;
Rys. 7-3.

7. Po wykonaniu czynności 6 pow tórzyć czynność 5, a następnie 6 itd ., aż do

uzyskania identycznych w artości UpxŁ dla obu punktów skali.
O m ów im y teraz układ (produkowany przez firm ę VALVO z Hamburga), w któ-
rym zastosowano głow ice typu R>1. Gtowic? tę zbudowano z elem entów
dyskretnych w g schematu z rys. 7-4e. Rozkład końcówek pokazano na rys. 7-5.
7-2 : antena koncentryczna 60
7-3 : antena symetryczna 240
4 : napięcie zasilania U b - +12 v
5 : masa
Rys. 7-4.

6 -7 : w yjście częstotliw ości pośredniej

8 : napięcie strojenia
9-10: napięcie AFC (tylko dla układu typu FD1A)
Głowica ta jest dopasowana do w spółpracy ze wzmacniaczem częstotliwości
pośredniej p.cz. G łowica ma wyprowadzenia, które mogą być bezpośrednio
dolutowane do płytki drukowanej wzmacniacza p.cz.
Dalej podano ogólne wskazówki praktyczne ułatwiające serw is oraz strojenie
prezentowanego układu.
Na rysunku 7-4b przedstawiono rozmieszczenie i orientacyjne ustaw ienie
trym erów . Położenie trym erów na płytce drukowanej ilustruje zdjęcie 7-5.
Punkty pom iarowe PP7H-PP3mają następujące zastosowanie (rys. 7-4a):
 Obwód S to p ie ń
antenow y m ie szą cza G enerator
PP1 I fP -c z |

Rys. 7-5.

PP1 - em iter BF 324 (stopień w ejściowy),

P P2- em iter BF 324 (stopień mieszacza),
PP 3- em iter BF 451 (generator).
Sygnał w ejściow y jest doprowadzany praez transform ator w ejściow y do
pierwszego obw odu strojonego. Tranzystor T f jest sterowany prądowo przez
dław ik U , dzięki czemu, pom im o pracy w układzie w spólnej bazy, tłum ienie
obwodu w ejściowego jest nieznaczne, selektywność duża, a sprzężenie optym al­
ne pod względem szumów. Dzięki dużemu prądowi kolektora, wynoszącemu
4,5 mA, nawet stosunkowo duży sygnał w ejściow y jest przetwarzany bez
zniekształceń nieliniow ych. Rezystor Rj wraz z kondensatorem Cs zapobiegają
wzbudzaniu się drgań w zakresie częstotliw ości UKF. Tranzystor w ejściow y jest
sprzężony indukcyjnie z dwuobw odow ym filtre m pasmowym. Stopień miesza­
cza z tranzystorem 72 jest połączony z filtre m pasmowym. Do bazy tranzystora
mieszacza, odciętej od sygnałów częstotliwości pośredniej, jest doprowadzany
jednocześnie sygnał z generatora lokalnego (heterodyny). W obwodzie em itera
znajduje się rezystor ujem nego sprzężenia zw rotnego Ru, zapewniający lineary-
zację charakterystyk przem iany. Tranzystor mieszacza pracuje dla dw uobwodo-
wego filtru pasmowego częstotliw ości pośredniej, którego w yjście jest izolowa­
ne galwanicznie od masy. Ferrytow y dław ik i* służy do tłum ienia niepożądanych
drgań. Generator pracuje w układzie ze sprzężeniem zw rotnym , zrealizowanym
za pomocą kondensatora Cis. Kondensator ten wraz z kondensatorem C21 (FD1),
względnie C24(FD1 A), służy jednocześnie do kompensacji tem peraturow ej zmian
param etrów diody pojem nościowej (strojeniow ej) D4. Układ FD1A jest wyposa­
żony dodatkowo w diodę pojem nościową (dostrojeniow ą) D5, służącą do do­
kładnego strojenia autom atycznego. Dioda ta jest galwanicznie izolowana od
masy przez kondensatory £>4 i C&-
W yjaśnienia te pow inny ułatw ić zrozum ienie działania układu z rys. 7-4a.
A w ięc można próbować korzystać z głow icy dołączonej do następnych stopni
om ów ionych w rozdziałach 7.2 i 7.3. Na tej podstaw ie można także w yjaśnić
zagadnienia związane z dopasowaniem głow icy do kom pletnego wzmacniacza
częstotliw ości pośredniej.
Poprawną pracę głow icy warunkują statyczne w artości napięć w wybra­
nych punktach układu. I tak przy napięciu zasilania (zaciski 4 i 5) wynoszącym
12 V ±1% , napięcia w punktach pom iarowych PP1+PP3(dostępnych po zdjęciu
podstaw y głow icy, rys. 7-3), m ierzone m iernikiem o rezystancji wewnętrznej
^*> 1 0 0 k il/V wynoszą:
Uppi = 9,4-M 0,3 V,
L 10,3-r10f9 V,
9,7^10,3 V.
W punkcie PP3 można sprawdzić czy działa generator. Napięcie skuteczne
w.cz., mierzone w punkcie PP3m iliwoltom ierzem w.cz. o pojem ności w ejściow ej
< 5 pF, pow inno być nie mniejsze niż 80 mV. Przy napięciu zasilającym 12 V pobór
prądu m ieści się w granicach 7,9^-9,7 mA.
Prąd zaporowy wszystkich diod strojeniow ych przy napięciu strojeniow ym
rów nym 28 V pow inien być m niejszy od 400 nA.

Strojenie generatora
Jest tu potrzebny generator sygnałowy FM lub nadajnik UKF o częstotliwości
pracy 88-r105 MHz (bardzo dobry jest na przykład generator sygnałow y firm y
VALVO o zakresie 87,5-^-108 MHz). Najpierw strojenie należy przeprowadzać przy
sygnale wejściowym o częstotliwości 88 MHz. Napięcie strojeniow e m usi
w ynosić około 3.8 V. Dostrojenie do sygnału o częstotliwości 88 MHz odbywa się
za pomocą Lu. Podobnie postępujem y przy częstotliwościach 105-M08 MHz,
z tym , że napięcie strojeniow e w ynosi wówczas około 28 V. Tylko przy częstotli­
wości sygnału 105 MHz regulację przeprowadza się za pomocą kondensatora
Oio-
Strojenie należy powtarzać tak długo aż dla częstotliwości wynoszącej około
87,5 MHz otrzym am y m aksym alny sygnał w yjściow y przy napięciu strojenio­
wym zawierającym się w granicach 3,6-ś-4 V, a dla częstotliwości około 108 M H z-
przy napięciu strojeniow ym z zakresu 26,6-^29,4 V.
Podczas strojenia obwodu w ejściowego i filtru pasmowego dwuobwodo-
wego w.cz. są wykorzystywane sygnały o częstotliwościach wynoszących około
102 MHz i 89 MHz. I w tym przypadku strojenie przeprowadza się za pomocą
generatora sygnałowego lub innego nadajnika UKF. W obydwu przypadkach do
nastawienia sygnału maksymalnego można polecić dem odulator FM ze wskaź-
nikłem poziom u sygnału w ejściowego (patrz następny rozdział). Strojenie jest
w tedy bardzo proste.
Strojenie obw odu odbiorczego
Częstotliwość nadajnika (generatora sygnałowego) w ynosi 102 MHz. Zm ieniając
napięcie strojeniow e w granicach 14 -H 5,6 V, ustaw iam y taką jego wartość, która
odpowiada m aksym alnej w artości sygnału w yjściow ego (mierzonego np. za
pomocą m iliw ottom ierza w.cz. lub wskaźnika poziom u w e wzmacniaczu p.cz.).
Ostateczne dostrojenie do w artości m aksym alnej uzyskuje się za pomocą
trym erów C\, Q i C7.
Częstotliwość nadajnika w ynosi 89 MHz. Zm ieniając napięcie strojeniow e
w granicach 4,18 V-r4,62 V, ustaw iam y taką jego wartość, która odpowiada
maksymalnej w artości sygnału w yjściow ego. Ostateczne dostrojenie do w artoś­
ci maksymalnej sygnału w yjściow ego przeprowadza się przez zm iany odległości
między zwojam i cewek L& U \ Lq.
Strojenie przy częstotliwościach 89 i 102 MHz należy powtarzać, aż będzie
można uzyskać zwiększenie sygnału w yjściow ego. W artość skuteczna napięcia
wyjściow ego głow icy UKF pracującej popraw nie powinna w ynosić 1CH-30 mV.
W e wszystkich przypadkach należy zwracać uwagę na to , aby zastosowany
generator sygnałow y m iał im pedancję wewnętrzną Rw = 60 CL Jego napięcie
w yjściow e pow inno w ynosić około 1 mV. G łowica powinna znajdować się
w zam kniętej od dołu i od góry obudow ie z blachy. Końcówki 9 i 70(doprowadze-
nie sygnału autom atycznej regulacji częstotliw ości generatora) pow inny być
zwarte.
Przy strojeniu stopnia filtru pasmowego p.cz. do punktu PP2 należy doprowa­
dzić sygnał o częstotliw ości 10,7 MHz i o napięciu 10-^20 mV przy założonej
obudowie blaszanej głow icy. Impedancja wewnętrzna źródła tego sygnału
(generatora sygnałowego) powinna w ynosić tu także 60 ft. Po odpowiednim
dopasowaniu i galwanicznym oddzieleniu generatora od obw odów głow icy
zaleca się dolutow anie do układu kondensatora ceramicznego 10 nF oraz
rezystora węglowego w arstwowego 50 ft, przy czym doprowadzenia pow inny
być jak najkrótsze. Dopiero przez ten obwód doprowadza się sygnał z generatora
sygnałowego. Masa generatora m usi być połączona krótkim przewodem z obu­
dową głow icy lub dolutowana do punktu 5.

7.2. Prosty wzmacniacz p.cz. do odbioru sygnałów

monofonicznych z demodulatorem
Schemat rozpatrywanego układu przedstawiono na rys. 7-6. Konieczne będzie
tu odw oływ anie się do param etrów technicznych układów scalonych TCA 420
A TCA 290 A, om ówionych w rozdziale 3.7. Do budow y płytki drukowanej można
wykorzystać elem enty zaproponowane na rysunku. W idok płytki drukowanej od
iitrony ścieżek przedstawiono na rys. 7~7a, a rozkład elem entów na płytce
/ zaznaczeniem ich param etrów ilustruje rys. 7-7b. Rozm iary płytki łatw o można
sobie w yliczyć, pam iętając, że odległość m iędzy doprowadzeniam i układu
scalonego w ynosi 2,54 m m . Z kolei odległości m iędzy końcówkam i głow icy UKF
wynoszą 5 m m . Dlatego na płytce wzmacniacza p.cz. je st w ycięta szczelina,
0 w ym iarach 50x1,6 m m , um ożliwiająca bezpośrednie dolutow anie końcówek
głow icy do płytki.
Układ scalony US1 realizuje wzm ocnienie, dem odulację oraz pom iar poziomu
sygnału w ejściowego. Układ scalony US2 tw orzy źródło napięcia o stałych
parametrach, stabilne tem peraturow o i wykorzystywane do strojenia. Zaznaczo­
ne na rys. 7 -6 trzy cewki należy nawinąć sam odzielnie. Są tu przydatne
następujące dane:
Li i L2: 7+7 zw ojów z lic y w . cz. 5x0,04 m m na karkasie 7 x 7 m m ,
L3: 6 zw ojów z drutu m iedzianego w em alii o średnicy 0,5 m m na karkasie
12 x 12 mm,
U: 3 zw oje 2 drutu m iedzianego w em alii o średnicy 0,5 m m . Początek
uzwojenia, dołączony do końcówki 13, znajduje się od uziem ionej
strony cewki L2 i kończy się w dużej odległości od gorącego końca
cewki L2.
Dysponując głow icą UKF, można łatw o stroić cewki Li i L2. Po podaniu do
głow icy (P P 2 na rys. 7-4) sygnału o częstotliwości 10,7 MHz cewki L\ i L2 stroim y
na maksymalne wskazanie m iernika poziomu sygnału. Jeżeli brakw obułatora,to
strojenie cewki L3 przeprowadza się odbierając słaby, ale pozbawiony szumów
sygnał radiowy. Prawidłowość strojenia należy skontrolować i ewentualnie
skorygować, odbierając sygnał silnej stacji nadawczej. Rezystory nastawne Pi
1P2służą do ustalenia zakresów pracy wskaźnika poziomu sygnału wejściowego.
Potencjom etry P^ i P 2 spełniają poza tym następujące zadania: P i - um ożliwia
regulację punktu zerowego na skali wskaźnika, P 2 natom iast-nastaw ienie jego
czułości. M iernik zastosowany w e wskaźniku pow inien mieć rezystancję wewnę­
trzną około 2 k ii, a pełne jego w ychylenie pow inno następować przy prądzie
100 |iA Rezystor nastawny P 3 służy do sym etryzacji układu wytwarzania
napięcia autom atycznej regulacji częstotliw ości ARCz (lubz.ang. AFC: autom atic
freąuency controj).
Opisaną regulację należy przeprowadzać przy poziom ie sygnału w ejściowego
w.cz. większym od w artości progu ograniczenia, po zestrojeniu obw odu demo-
dulacji (£ 3 ) na m inim um współczynnika zniekształceń nieliniow ych. Przy niezbyt
w ygórow anych wym aganiach co do sym etrii układu ARCz można zrezygnować
z rezystora P 3 . Potencjom etr P4 pow inien być tak nastawiony, aby napięcie
przestrajające, uzyskiwane w punkcie 6 {US2b, w ynosiło 28 V. Przestrajanie
głow icy robi się za pomocą potencjom etru P 5 . Rezystor nastawny P 6 jest tak

13 - Elektronika łatwiejsza... 193

7 . U kła d y scalo na ik te ch n ic e n iS o n n i
ustaw iony, żeby na jego gorącym końcu w ystępow ało napięcie wynoszące około
3,5 V. Za pomocą potencjom etru P? nastawia się w artość napięcia zasilającego,
wynosząc około 16 V. Napięcie na końcówce 4 głow icy w ynosi wówczas 12 V.
Przy strojeniu układu z głow icą za pomocą w obulatora należy go dołączyć do
punktu pom iarow ego PP2 (patrz rozdział poprzedni).
W opisanym układzie można uzyskać w spółczynnik zniekształceń nieliniow ych
K< 1% przy dew iacji fa li nośnej wynoszącej ± 7 5 kHz. Napięcie w yjściow e m . cz.
pizy dew iacji ± 15 kHz w ynosi około 110 mV. Dzięki tem u już bezpośrednio
można w ysterow ać układ scalony m.cz. (p. rozdz. 8 ). To napięcie wystarcza do
pełnego w ysterow ania m agnetofonu.

7.3. Wzmacniacz Hi-Fi pośredniej częstotliwości

z dekoderem sygnału stereofonicznego
Układ ten je st skom plikowany, ale daje w iele różnych m ożliw ości, m iędzy innym i
odbiór stereofoniczny Hi-Fi. Spójrzm y na schemat układu pokazany na rys. 7-8a
i b. W celu poznania budow y układu spójrzm y jeszcze na zdjęcie z rys. 7-10 oraz
na rozkład ścieżek i elem entów na płytce drukowanej - na rys. 7-11 a.
Zastosowano tu filtry ceramiczne FC1 i FC2 (tzw. filtry M urata). Cewki trzeba
wykonać sam odzielnie. Pomogą w tym podane niżej dane (w arto zw rócić uwagę
na m ożliw ości zm ian indukcyjności i pojem ności obw odów rezonansowych
układu scalonego TCA 420 A przedstawione w rozdziale 3.7).
Cewki dekodera sygnału sterefonicznego:
Lr. 315 zw ojów z drutu m iedzianego w em alii średnicy 0,1 m m na karkasie
m ianiaturow ym ,
Lz‘. 315 zw ojów z drutu m iedzianego w em alii średnicy 0,1 mm, naw inięte na
cewce Li,
£3: 620 zw ojów z drutu m iedzianego w em alii średnicy 0,1 mm na karkasie
m iniaturow ym z odczepem po 192 zwojach,
U - 620 zw ojów z drutu m iedzianego w em alii średnicy 0,1 mm na karkasie
m iniaturow ym (firm y VALVO),
£ 5 : 620 zw ojów z drutu m iedzianego w em alii średnicy 0,1 mm na karkasie
m iniaturow ym z odczepem po 76 zwojach.
Odczepy są liczone od tak zwanych zim nych końcówek cewek. Obwód p.cz.
(FU):
14 zw ojów naw iniętych licą 5x0,04 mm na karkasie 7 x 7 m m xm m ; odczep po 3
zwojach.
Uzwojenie sprzęgające składa się z 6 zwojów.
Cewki dem odulatora {Fi2 i Fi3):
6 zw ojów z drutu m iedzianego o średnicy 0,5 m m na karkasie m iniaturow ym (ok.
12 x 12 mm).
a

OJ V -

Rys. 7 -8 a
W *
7. Układy scalone w technice radiowe]

Typ licy w.cz. nie musi być bezwzględnie przestrzegany; niew ielkie odstęps­
tw a są dopuszczalne.
Płytka drukowana, pokazana na rys. 7-11, zawiera gniazdo wtykow e um ożli­
w iające dołączenie głow icy UKF typu FD1. W tym m iejscu w arto przejrzeć
odpow iedni fragm ent rozdziału 7.2, m ówiący o praw idłow ym wykonaniu płytki
drukowanej (przedstawionej ną rys. 7-7a), tzn. tak, aby głow ica m ogła być
bezpośrednio do niej przylutowana. Należy zw rócić uwagę na to, żeby elem enty
5,6 k il i 4,7 ptF (końcówka 12 US2i nie były umieszczone po stronie lam inatu;
muszą one być przylutow ane bezpośrednio do ścieżek od strony druku. Odnosi
się to także do przełącznika obwodu tłum ienia zakłóceń Si«orazdo przełącznika
Sib- Należy także uważać, aby cewki filtró w F\2 i Fi3 nie były sprzężone magnety­
cznie. Przewidziano tu także regulator napięcia strojeniow ego, taki sam jak
w układzie podanym w rozdziale 7.2. W prezentowanym układzie można zastoso­
wać tzw. program ator przyciskowy, w którym częstotliwość odbieranego sygna­
łu jest wstępnie ustawiana (zaprogram owywana) przez użytkownika, a następnie
wybierana przez włączenie odpowiedniego klawisza. W przypadku zbyt dużego
obciążenia układu US3 wielom a rów nolegle połączonym i potencjom etram i
strojeniow ym i obw ód w yjściow y US3 należy uzupełnić układem podanym na
rys. 7 -9 . Jest to konieczne w tedy, gdy prąd w yjściow y jest większy od 4,5 mA. Do
w tórnika em iterow ego Tnależy w ybrać tranzystor o napięciu Uce>60 V. Jeśli nie
dysponujem y takim tranzystorem , to wówczas napięcie Ue(55 V), dzięki zastoso­
w aniu diody Zenera, można ustalić na poziom ie np. >35 V. Punkt Sgłow icy (FD1)
jest zablokowany kondensatorem o pojem ności 0,47 jaF.
Budowa płytki drukowanej przedstawionej na rys. 7-11 a jest dobrze przemy­
ślana. W yłania się tu jednak pytanie dotyczące strojenia układu. Prawidłowe
strojenie kanału p.cz, należałoby przeprowadzić za pomocą w obulatora, a stroje­
nie dekodera sygnału stereofonicznego - za pomocą odpow iedniego kodera.
Przy dużym wyczuciu i doświadczeniu można także przeprowadzić strojenie
podczas odbioru sygnału stereofonicznego ze stacji nadawczej. Trwa to jednak
długo, a osiągnięcie dobrego w ystrojenia je st w ątpliw e. Przy takim strojeniu
osiągnięcie optym alnych własności odbioru nie jest w zasadzie możliwe.
Potencjom etry w układzie z rys. 7-8a spełniają następujące zadania:
Pi - gw arantuje próg łączenia odbioru stereofonicznego.
Pi - ustala stopień tłum ienia zakłóceń,
P2 - reguluje punkt zerowy wskaźnika dostrojenia,
Pą - um ożliw ia sym etrię napięcia regulacji ARCz,
P$ 1 zapewnia tłum ienie przesłuchów pom iędzy kanałam i sygnału
Pe j stereofonicznego,
Pj - reguluje w artości napięcia strojeniow ego.
S trojenie stopnia p.cz.
Sygnał p.cz. z w obulatora doprowadza się do głow icy UKF typu FD1 w punkcie
PP2(p. opis w rozdz. 7-2). Sygnał w yjściow y jest odbierany z punktu pom iarow e­
go 9 {US2) i doprowadzany do oscyloskopu w obulatora. Strojenie obw odu p.cz.
(Fi1) polega na uzyskaniu optym alnego kształtu jego funkcji przenoszenia. Gdy
nie ma w obulatora obw ód ten należy stroić na maksymalną w artość napięcia
w yjściow ego. Następnie należy zestroić filtr Fi2, a później Fi3 tak, by uzyskać
m ożliw ie najlepszy przebieg krzywej sygnału w yjściow ego (najm niejszą w artość
współczynnika zniekształceń nieliniow ych). Strojenie tych trzech filtró w można
także przeprowadzić za pom ocą m iernika uniwersalnego (dla Fi1 m iernik dołą-
Rys. 7-11 b
Rys. 7-11 a
7. U kła d y scałone w te c h n ic e ra d io w e j

czony do punktu 9 układu US2) oraz na słuch (Fi2 i F/3). Trzeba tu m ieć jednak
duże doświadczenie oraz strojenie powtarzać kilka razy. Przy takim strojeniu nie
je st m ożliwe lub w ykrycie uszkodzonego elem entu. Strojenie przeprowadzane
na zasadzie regulacji sygnału pom iarowego szybciej prowadzi do celu.
Strojenie dekodera sygnału stereofonicznego
Strojenie dekodera sygnału stereofonicznego przeprowadza się za pomocą
m odulowanego stereofonicznie sygnału w.cz. O dbiornik pow inien być zestrojo­
ny optym alnie i pracować z dołączonym układem ARCz, służącym dd w yelim ino­
wania w pływ u zmian tem peratury elem entów. Strojenie dekodera sygnału
stereofonicznego przeprowadza się w następujący sposób.
1. Obwód pracujący przy częstotliw ości 19 kHz (cewki U i Lj) należy nastroić
tak, aby przy częstotliw ości 19 kHz na wyprowadzeniu 1 układu TCA 290A
uzyskać w artość maksymalną m ierzonego sygnału. Parametry sygnału m odulo­
wanego z generatora pom iarow ego: A f = ±7,5 kHz, fm - 19 kHz.
2. Obwód częstotliw ości nośnej (cewka U ) należy nastroić tak, aby na w ypro­
wadzeniu 3 układu TCA 290A uzyskać maksymalną w artość sygnału o częstotli­
wości 38 kHz. Parametry sygnału m odulowanego generatora pom iarow ego:
A f = ±7,5 kHz, fm = 19 kHz.
3. Obwód sygnału różnicowego (cewki Ld L2) należy nastroić tak, aby uzyskać
w artość maksymalną oraz strom e przejście przez zero sygnału m ierzonego na
wyprowadzeniu 4 układu TCA 290A. Parametry sygnału m odulowanego z gene­
ratora: A f - ±40 kHz, sygnał różnicowy (P-L), fm= 1 kHz.
4. Sygnał w yjściow y m.cz. (końcówka 9 układu TCA 290A) należy nastroić na
w artość maksymalną zm ieniając nieznacznie położenie rdzeni strojeniow ych
cewek £4 lub Parametry sygnału m odulowanego z generatora pom iarowego:
A f = ±47,5 kHz, sygnał MPX przy P = WYŁ, L = ZAŁ (fm = 1 kHz) wraz z sygna­
łem pilota.
5. Powoli zm ieniając ustawienie potencjom etrów P5 i Ps doprowadzić do
uzyskania maksymalnego tłum ienia przesłuchu międzykanałowego. Parametry
sygnału m odulowanego z generatora: Af - ±47,5 kHz, sygnał MPX przy
P = WYŁ, L - ZAŁ (fm = 1 kHz) wraz z sygnałem pilota.
Podczas strojenia należy stosować się do powyższych wskazań, a z pewnością
zrobim y to dobrze.
Nie zawsze jednak m am y do dyspozycji koder sygnału stereofonicznego.
W takim przypadku najpierw należy dostroić obw ód o częstotliw ości 19 kHz,
a następnie obwód o częstotliw ości 38 kHz. Do tego jest potrzebny silny sygnał
stereofoniczny ze stacji nadawczej. Do pom iaru sygnału w punkcie 1 iU S4)
należy zastosować m iliw oltom ierz m.cz. z sondą (głow icą pom iarową). Obwód
z cewką U nie może być silnie tłum iony ani przez pojemność, ani też przez
rezystancję. Dlatego też do punktu 1-US4 należy dolutować rezystor (10-^
100 kft) i dopiero w tedy mierzyć poziom sygnału. Pozostałe obw ody najlepiej
jest stroić, porów nując sygnał z sygnałem em itow anym przez stację nadawczą
stereofonicznych sygnałów testowych. Poziom sygnału w yjściow ego m.cz.
o częstotliw ości 1 kHz przy dew iacji sygnału FM ±40 kHz pow inien być nie
mniejszy niż 500 mV. Pasmo przenoszenia (dla spadku wzm ocnienia o 3 dB)
zawiera się w granicach 40 Hz-H5 kHz. W spółczynnik zniekształceń nieliniow ych
jest nie większy niż 0,2% i zależy od rodzaju sygnału m odulującego. W yniki
doświadczeń z układem firm y VALVO będą na pewno pomyślne. Wzmacniacz
m.cz. w spółpracujący z układem firm y VALVO om ów iono w rozdziale 8.

■
 Układy m.cz. można znacznie ulepszyć
8. i uprościć stosując układy scalone. Należy
jednak pam iętać o spełnieniu pewnych za­
Zastoso­ łożeń, z których trzy muszą być bezwarun­
kowo przestrzegane.
wanie 1. Tak jak to pokazano na rys. 8-1 prze­
w ody doprowadzające prąd do stopnia
układów końcowego muszą mieć duży przekrój
(ścieżki miedziane muszą być szerokie). Na
rysunku tym widać ścieżki miedziane na
scalonych płytce drukowanej przeznaczonej do m on­
tażu układu scalonego TCA760B. Szczegól­
w technice nie ważne .są tu cztery ścieżki o dużym
przekroju, doprowadzone do układu scalo­
m.cz. nego (1 - doprowadzenie napięcia zasila­
nia, 2 - doprowadzenie masy, 3 i 4 - dołą­
czenie głośnika).
2. Konieczne jest ekranowanie przed
przydźwiękami i sygnałam i zakłócającymi.
Dotyczy to szczególnie wejść m.cz. ukła­
dów scalonych. Należy stosować krótkie,
ekranowane przewody z oplotem ekranują­
cym , dołączonym do masy. Przewody w ej­
ściowe m.cz. pow inny być oddalone od
przewodów głośnikowych. Gdy przewody
głośnikow e są długie, do w yjścia układu
scalonego należy dołączyć kondensator ce­
ram iczny 0,1 p.F. Kondensator ten zapobie­
ga zakłóceniom elektrom agnetycznym z za­
kresu krótkich fal radiowych (p. kondensa­
to r Ci na rys. 8-2).
3. Potrzebny jest stabilny układ zasilania
o m ałej rezystancji wewnętrznej. Dotyczy
to także punktu 1, Na przykład, gdy moc
sygnału sinusoidalnego w ynosi 10 W a im -
pedancja głośnika 4 Si, w przewodach głoś­
nikowych płynie prąd o w artości szczyto­
w ej rów nej 1,6 A. W układzie z rys. 8-2
znajduje się kondensator Ci (0,1 -4-0,47 ftF),
który jak najkrótszym i przewodami jest do­
łączony do zacisku + UB i zacisku masy. Do
tych zacisków jest dołączony także układ
 Zasiianie / baterii US ICA760B
Q ----------------------------------

Zasilanie sieciowe US TCA760B

scalony. Kondensator elektrolityczny C2 pow inien być dołączony także jak

najkrótszym i przewodam i. Końcówki kondensatorów pom ocniczych, np. Q ,
muszą m ieć również jak najkrótsze końcówki. Aby uniknąć występowania
przydźwięku duże prądy zasilające układ nie pow inny przepływać przez przewód
masy obw odu w ejściow ego razem z sygnałem (rys. 8-2). Bardzo ważne jest, aby
w przypadku, gdy scalony stopień końcowy m.cz. poprzedza rów nież scalony
przedwzmacniacz, napięcie z zasilacza tego ostatniego było filtrow ane przez
człon /?C( 1 kSI. 470 nF).
 Przewódgruby

Rys. 8-2.

W rozdziale 7.3 opisano wzmacniacz stereofoniczny Hi-Fi z dem odulatorem .

W następnych rozdziałach będziemy kontynuować te rozważania. Dzięki ukła­
dom scalonym istnieje m ożliwość realizacji stopni głośnikowych (rozdział 8.1).
Bardzo ważny je st człon pośredni, stanowiący połączenie m iędzy dekoderem
sygnałów stereofonicznych i scalonym układem stopnia głośnikowego, tzw.
przedwzmacniacz.
Układ taki spełnia w iele zadań, na przykład pracuje jako akustyczny wzmac­
niacz korygujący sygnał uzyskiwany na w yjściu gram ofonu magnetycznego.
W takim przypadku w przedwzmacniaczu następuje dopasowanie, zarówno
poziom u sygnału, jak i charakterystyki przenoszenia toru do następnego stopnia.
Poza tym w przedwzmacniaczu m.cz. może być realizowane przełączanie róż­
nych źródeł sygnałów. Przedwzmacniacz um ożliw ia także regulację głośności
i barwy dźwięku oraz równoważenie. Wreszcie przedwzmacniacz dostarcza
sygnału napięciowego o takiej w artości, aby było m ożliwe wysterow anie scalo­
nego stopnia końcowego m.cz.
W ym ienione podzespoły zostaną kolejno om ów ione. Połączenie poszczegól­
nych funkcji lub zrezygnowanie z którejś je st łatw e do realizacji pod warunkiem
spełnienia trzech punktów w ym ienionych na początku.
Dla wszystkich układów - w tym także dla podzespołów z rozdziału 7 - są
potrzebne odpow iednio zaprojektowane, stabilizowane zasilacze. W stępne w ia­
dom ości z tego zakresu podano w rozdziale 6.

8.1. Różna rodzaje stopni głośnikowych z zastosowaniem

układów scalonych
Można rozróżnić dwa typ y tych układów. Takie, które pracują z dużym wzm ocnie­
niem i m ałą mocą w yjściow ą oraz takie, które mają małe wzm ocnienie, ale za to
dużą m oc wyjściow ą.
 W yjaśnim y dokładnie co się za tym kryje. W pierwszym przypadku dla
osiągnięcia m ocy w yjściow ej 1 W je st potrzebny sygnał napięcia wejściowego
0 w artości rzędu kilku mV ("*10 mV). Te układy scalone maję maksymalną moc
w yjściow ą nie przekraczającą 2 W. Typowym przedstawicielem je st tu układ
scalony TCA 760B (firm y VALVO). Znajdują one zastosowanie przede wszystkim
jako m ałe wzmacniacze kontrolne, adaptery telefoniczne, dom ofony (interfony)
itp. Te układy scalone są rów nież stosowane w m ałych przenośnych odbiorni­
kach radiow ych i m agnetofonach kasetowych, ponieważ ich prądy spoczynkowe
wynoszą zaledwie 10 mA.
Zastosowanie układów drugiej grupy rozciąga się aż na m ałe urządzenia Hi-Fi.
ich prąd spoczynkowy je st już znacznie większy i w ynosi około 30-HOO mA.
W ymagany sygnał napięcia w ejściowego w ynosi około 100 mV. Jednakże moc
w yjściow a tych układów osiąga w artość bliską 10 W (patrz rozdz. 3.7, w którym
przedstawiono układ scalony TDA 1037 firm y SIEMENS lub równoważny mu
układ TDA 100 4A firm y VALVO). W te j grupie są także układy w obudowie DIL-16
(SOT 69 B), a także stopnie końcowe m.cz. stereo o m ocy 2 x 6 W (TDA 1009 -
firm y VALVO).
W praktyce stosuje się przeważnie dwa w arianty stopni końcowych. W jednym
z nich głośnik jest dołączony jedną końcówką do masy. Układ ten przy małych
napięciach zasilających ma jednak wadę, polegającą na tym , że dodatnie półfale
napięcia w yjściow ego w zakresie pełnego w ysterowania są obcinane. Prowadzi
to do zniekształceń dźwięku. Stąd też przy niskich napięciach zasilających często
jest stosow any drugi w ariant stopnia końcowego z tak zwanym układem
bootstrap. Głośnik w tych układach często nie jest dołączany do masy. Napięcie
w yjściow e jest tu z powrotem doprowadzane do układu scalonego przez konden­
sator elektrolityczny (ujem ne sprzężenie zwrotne).
Firm y ITT, TELEFUNKEN i VALVO (firm a SIEMENS - patrz rozdział 7.3) podają
często identyczne dane dotyczące obw odów zewnętrznych dołączanych do
układów scalonych. M im o to w arto pokazać te układy i om ów ić je. Podobnych
układów jest bardzo dużo, m ożliw y jest w ięc trafny w ybór. Trzeba jednak zawsze
brać pod uwagę wskazówki i propozycje producentów dotyczące ich zastosowa­
nia. We wszystkich przypadkach zastosowania układów scalonych mocy należy
pam iętać o zapewnianiu odpow iedniego chłodzenia (p. rozdz. 2-7). Maksymalna
dopuszczalna tem peratura obudowy w ynosi ~100°C. W ymagane napięcia w ej­
ściowe podano w następnych rozdziałach. Dotyczy to szczególnie stopni przed-
wzmacniaczy i stopni regulacji barwy dźwięku.
Układ scalony TBA 800 C (firm y ITT)
Trzy m ożliwe w arianty układowe przedstawiono na rysunkach 8-3a-H;. W ukła­
dzie z rys. 8-3a głośnik je st dołączony do bieguna dodatniego napięcia zasilają­
cego. Ten układ nie wymaga zbyt w ielu dodatkowych elem entów zewnętrznych
1 może być stosowany przy niskich napięciach zasilających. W układzie z rys.
b
8-3b głośnik jest dołączony do ujem nego bieguna napięcia zasilającego, będą­
cego masą .układu. Nie zastosowano tu obw odu sprzężenia zw rotnego typu
bootstrap. Dlatego otrzym uje się małe w artości maksymalne napięcia w yjścio­
wego. Układ ten jest polecany tylko przy dużych napięciach zasilających.
Przy błędnie działającym układzie typu bootstrap obcięcie dodatniej półfali
napięcia w yjściow ego w ystępuje przy m niejszej am plitudzie niż obcięcie p ółfali
ujem nej. Jeśli pozostawim y końcówkę 3 otw artą, to autom atycznie włączają się
dw ie diody znajdujące się w ew nątrz układu scalonego. Ich działanie powoduje
sym etryzację półfal napięcia w yjściow ego. Dobrą filtra cję napięcia zasilającego
można uzyskać dołączając kondensator o pojem ności 10+100 #jlF/25 V m iędzy
masę a końcówkę 7.
Na rysunku 8 -3 c przedstawiono układ typu bootstrap z kondensatorem
włączonym m iędzy końcówki oznaczone num eram i 12 i 4. W przypadku pracy
przy niskich napięciach zasilających, wynoszących np. 9+14 V, m iędzy końcówki
7 i 4 należy włączyć rezystor 150 to. Dobrą filtra cję napięcia zasilającego można
uzyskać dołączając m iędzy masę a końcówkę 7 kondensator o pojem ności
10+100 m-F/25 V.
W ażnie jąze dane układu s c a l o n e g o TBA800C :
Uam** = 30 V
Prąd spoczynkowy = 9+20 m A
M oc w yjściow a > 4,4 W (współczynnik
zniekształceń F = 10%)
Napięcie wejściowe zm ienne przy P = 5 W = ok. 85 mV
Rezystancja wejściowa 1 M il
Pasmo przenoszenia (przy spadku o 3 dB) = 40+20 000 Hz
Obudowa QIL z 12 końcówkam i i radiatorem
im pedancja głośnika = 16 i l

Układy scalone TCA 830 i TCA 940 (firm y TELEFUNKEN)

Stopnie końcowe m.cz. z tym i układami scalonym i przedstawiono na rys.
8-4a+c. Układ scalony TCA 940jest wyposażony w elektroniczne zabezpieczenie
przeciwzwarciowe, które ogranicza prąd tranzystorów w yjściow ych. W układach
z rys. 8-4b i c z elem entam i TCA 830, podobnie jak w układach z rys. 8-3a
i c głośnik jest dołączony raz do masy, a raz do zacisku dodatniego źródła
napięcia zasilającego (+ l/e ).
Układy scalone TCA 760 B, TDA 1010, TDA 1009, TDA 1004 A (Firmy VALVO)
Na rysunku 8-5a i b w idać układ scalony TCA 760 B o m ałej mocy. W ykazuje on
jednak duże wzm ocnienie wypadkowe przy m ałych prądach spoczynkowych,
dlatego nadaje się głów nie do odbiorników zasilanych z baterii. Rezystor /?i (47 to)
w układach z rys. 8-5a i b określa w artość wzm ocnienia napięciowego.
 Typ tranzystora TCA 830 TCA 940

20 V 24 V
^8 max
Prąd spoczynkowy 7 f 20 mA 20 £ 42 mA

Noc wyjściowa 3,2 W (F = 10%) 10 W (F = lO t)

Napięcie zmienne wejściowe 220 mV 90 m1 (Pft = 9 W)

Impedancja wejściowa 5 5
Zakres często tliw o ści 30 f 15 000 Hz 40 r 20 000 Hz (C3 = 1 nF>

Obudowa (QIL12) z radiatorem <QIL12) z radiatorem

Impedancja głośnika 4 7 l6 fl 4 r

W w yjątkow ych przypadkach stosuje się rezystory o m niejszej rezystancji {np.

39 ft), dzięki czemu uzyskuje w zrost wzm ocnienia. W artości większe od
47 SI powodują zmniejszenie wzm ocnienia napięciowego. Impedancja obciąże­
nia R w ynosi 4+8 SI.
Końcówka 1 służy do dołączenia masy obwodu wejściowego, a końcówka 16
do dołączenia m asy stopnia końcowego i do doprowadzenia bieguna ujem nego
źródła napięcia zasilania. Końcówki Ti 76 muszą być zwarte m ożliw ie jak najbliżej
obudowy. Kondensator filtru ją c y Ca pow inien być umieszczony bezpośrednio
przy układzie scalonym . Żeby uniknąć w pływ u sygnałów w.cz. na wzmacniacz
m.cz. m iędzy końcówki 6 \ 1 należy włączyć kondensator Cxo pojem ności 560 pF.
Układ scalony TDA 1010 z elektronicznym zabezpieczeniem term icznym prze-
ciwprzeciążeniowym jest wykonyw any w obudow ie OIL z 9 końcówkami. Nume­
racja wyprowadzeń w układzie z rys. 8-5c zaczyna się od końcówki znajdującej
się najbliżej nacięcia wykonanego na obudowie z lewej strony. Układ ma duże
wzm ocnienie oraz większą m oc w yjściow ą niż układ TCA 760 B. Może więc być
stosow any bez przedwzmacniacza m.cz. Do układu TDA 1010 można dołączyć
dodatkowo pasywne obw ody regulacji barw y dźwięku, ponieważ źródła sygna­
łów , takie jak obw ody antenowe odbiorników radiow ych, głow ice adapterowe
i m agnetofonowe, m ają przeważnie maksymalne napięcia w yjściow e rzędu
500 mV.
Układ scalony TDA 1009 zawiera dwa oddzielne wzmacniacze o m ocy 6 W
każdy, um ożliwiające pracę stereofoniczną. Dodatkowo układ jest wyposażo­
ny w przeciwprzeciążeniowe zabezpieczenia term iczne. Obwód bootstrap dołą­
czony do końcówek układu scalonego zwiększa m oc w yjściow ą przy m ałych
napięciach zasilających. Odpowiednie schem aty połączeń układów scalonych
TDA 1009 przedstawiono na rys. 8-5b i 8-6b.
Rys. 8-4.
■ H
212
 Scalone wzmacniacze stereo m.cz. TDA 1009 mogę być stosowane jako
wzmacniacze klasy B w urządzeniach radiofonicznych zasilanych z sieci lub
baterii (np. w gram ofonach, magnetofonach kasetowych, popularnych odbiorni­
kach). M aksym alny dopuszczalny prąd jest tak ustawiony, aby można było
osiągnąć moc w yjściow ą 6 W przy im pedancji obciążenia 4 f i i przy współczynni-
Ważniejsze dane opisanych układów scalonych

WAŻNIEJSZE DANE PODSTAWOWYCH UKŁADÓW SCALONYCH

TCA 760B TDA 1010 TDA 10095) TDA 1004A

14 V 24 V 24 V 24 V
max

P rą d s p o czyn ko w y 10 mA 25 r 50 mA 25 7 40 mA 30 j 9 0 mA

H oc w y jś c io w a
(F =» 1 02) 1 ,1 W 6 W 5 ,5 t 6 W 1 2 ,5 W

N a p ię c ie
w e jś c io w e
zm ie n n e 4 i 8 .5 ISW1) 4 mVl,) 23 6 ,6 mV2>

Im p e d a n c ja
w e jś c io w a 15 kSJ 20 ł 40 k f i 30 i 45 k O 15 r 20 k f t

Z a k re s
c z ę s t o t l iw o ś c i
( - 3 dB) 30 r 15 000 Hz 60 f 15 000 Hz 60 ł 15 000 Hz 6 0 ż 17 000 Hz

R o d z a j obudowy D IL - 16 S IL - 9 D IL - 16 D IL - 16
końców ek końców ek końców ek końców ek
S0T 38 S0T 11OA SOT 69B SOT 69B

Im p e d a n c ja
g ło ś n i ka 4 i SB 4 r 8<3 k 4 8 fi 2- r 8 A

° p rz y P - 0 ,7 W <F = 0 ,7 - 3 * )
wy

2) p rz y P - 1 W <F » 0 ,2 - 12)
wy
3> p rz y P - I W CP - 2 ,5 W; F - 0 ,4 - 1?)
r ' wy wy '
4> p r z y P ^ - 1 W ( P ^ - 3 W; F - 0 .3 2 )

^ p a ra m e try je d n e g o ka n a łu
ku zniekształceń równym 10%. Z kolei maksymalne dopuszczalne napięcie
zasilania należy tak dobrać, aby moc w yjściow a 6 W była osiągana również przy
obciążeniu o im pedancji 8 ft. Pobór prądu jest niew ielki. Dodatkowe obwody
zewnętrzne zawierają niew iele elementów.
Dopasowanie ceramicznych przetw orników gram ofonowych można osiągnąć
dołączając stopień w ejściow y w postaci w tórnika em iterowego. Do odtwarzania
sygnałów z taśm m agnetofonowych potrzebny je st dodatkowy przedwzmac-
niacz do korekcji przebiegu charakterystyki częstotliw ościow ej. Z kolei w odbior­
nikach radiow ych pow inien być przedwzmacniacz do wzm acniania m ocniej­
szych sygnałów. Impedancja wejściowa 45 k ft um ożliw ia dobre dopasowanie
przedwzmacniacza. Przy wzm ocnieniu napięciowym równynrj 39 dB dla osią­
gnięcia na w yjściu m ocy równej 6 W jest wym agane napięcie wejściowe 50 mV.
Jeśli zastosujem y układy strojeniow e (regulacja barwy dźwięku), to czułość
wejściowa w yniesie 350 mV przy dopuszczalnym durnieniu nie przekraczającym
16 dB. W ewnętrzne ograniczenie pasma przenoszenia gw arantuje dobrą stabili­
zację sygnału. Dzięki zastosowaniu sprzężenia typu bootrastp można zwiększyć
m oc w yjściow ą. Układ scalony TDA 1004A je st równieżwyposażony w elektroni­
czny regulow any obw ód zabezpieczenia term icznego. Przy dużej m ocy w yjścio­
w ej, wynoszącej 10 W napięcie zasilania w ynosi około 20 V. W układzie z rys. 8-6c
zastosowano kondensator, aby uzyskać sprzężenie typu bootstrap, a na rys. 8-6b
pokazano układ bez tego sprzężenia.

8.2. Przedwzmacniacz m.cz. i regulator barwy dźwięku

z układem scalonym
Schemat układu pokazano na rys. 8-7a. Na rysunku 8-7b przedstawiono przebie­
gi krzywych regulacji tonów w ysokich i niskich. Krzywe te m ają charakterystycz­
ny kształt przypom inający zarys skrzydeł m otyla. W przedstawionym układzie
masa stanow i jednocześnie ujem ny biegun źródła napięcia zasilającego. W yko­
rzystano tu scalony wzmacniacz operacyjny typu 761. Można jednak stosować
także inne typ y wzmacniaczy. Należy przy tym zwrócić uwagę na różnice
w num eracji i oznaczaniu końcówek przez różnych producentów.
W przypadku zasilania wzmacniacza m.cz. napięciem asymetrycznym (bez
punktu zerowego), co jest bardzo praktyczne, należy odpow iednio ustalić punkt
pracy wzmacniacza operacyjnego. Robi się to za pomocą dwóch rezystorów ft|
i fl-2o takich samych rezystancjach. Rezystory te tworzą dzielnik dzielący napięcie
baterii na połow y. Na końcówce w yjściow ej oznaczonej numerem 7 je st w ięc
napięcie Ug/2.
Napięcie źródła zasilającego Ug zależy od rodzaju zastosowanego wzmacnia­
cza operacyjnego i może w ynosić np. 30 V.
 Układ sprzężenia zwrotnego, dołączony do wejścia odwracającego, można
regulować, a jego w spółczynnik sprzężenia zależy od częstotliw ości. W spółczyn­
nik sprzężenia zwrotnego można nastawiać regulatorem tonów wysokich i ni­
skich. W artości rezystorów /?i, fh • kondensatora Q silnie w pływ ają na przebieg
krzywej regulacji barwy dźwięku. Kondensator Ci w zasadzie decyduje o dolnej
granicy pasma przenoszenia częstotliw ości fg.DIa napięcia stałego wzm ocnienie
w ynosi ku = 1 V/V, ponieważ całkow ite sprzężenie zwrotne jest wówczas w yni­
kiem działania obw odu rezystancyjnego regulacji tonów niskich. Jeśli chcemy
obniżyć dolną granicę częstotliw ości, wynoszącą tu 30 Hz, to należy zastosować
kondensator C i o odpow iednio większej pojem ności, np. 47 nF. W celu regulacji
głośności zam iast rezystora w yjściow ego 470 k il można w staw ić potencjom etr
500 k il. Przy napięciu zasilającym 15 V wzm ocnienie wzmacniacza (w zależności
od położenia regulatorów ) w ynosi około 100V/V, im pedancja wejściow a - około
100 k ft, w spółczynnik zniekształceń - około 0,4% przy napięciu w yjściow ym
skutecznym < 2 V. W artość międzyszczytowa tego napięcia jest równa 4,8 V.

8.3. Przedwzmacniacz z wtórnikiem emiterowym -

wzmacniacz słuchawkowy
Schemat tego układu pokazano na rys. 8-8. Jeśli potencjom etr do regulacji
wzm ocnienia je st ustaw iony na w artość zerową, a to r sprzężenia zwrotnego
składa się wyłącznie z rezystora 470 il, to wzm ocnienie napięciowe układu
w ynosi około 1000 <60 dB). Napięcie wejściow e 1 mV powoduje pojawienie się
na w yjściu w tórnika em iterowego napięcia o w artości równej 1 V. Rezystancja
w yjściow a w tórnika em iterowego jest bardzo mała, ponieważ sygnał sprzężenia
zw rotnego nie jest pobierany z w yjścia wzmacniacza operacyjnego, ale bezpo­
średnio z w yjścia odbiornika.
A by uzyskać m ały w spółczynnik zniekształceń, potencjom etr P* należy nasta­
w iać na w artość wynoszącą około 1 tó l. W artość współczynnika wzmocnienia
napięciowego w ynosi wówczas

r -o mk
fpp
Mmi

Rys. 8-8.
 Prąd spoczynkowy układu przy zasilaniu napięciem 9 V w ynosi około 5 mA.
Prezentowany układ można zastosować w ięc jako m ały wzmacniacz ze stopniem
końcowym . Przewody łączące układ ze słuchawkę m ogę być dow olnie długie
i w niew ielu przypadkach - chociaż jest to wskazane - muszę być ekranowane.
Źródłam i sygnału w ejściowego mogą być m ikrofony, gram ofony, m agnetofony
i dom ofony.
Jest także m ożliw e dołączenie do w yjścia układu m ałego głośnika o im pedan-
c ji np. 16 l i lub 25 li. Należy jednak uważać, aby nie przekroczyć górnej granicy
obciążalności (siły głosu) układu. Maksymalna m oc w yjściow a w ynosi bowiem
tylko 0,5 W przy napięciu zasilającym 9 V.

8.4. Wzmacniacz korekcyjny do magnetofonu

stereofonicznego
W m agnetofonach poziom sygnałów wejściowych Us jest bardzo mały, wynosi
on około 5 mV. Przedwzmacniacze m.cz. wym agają jednak napięć wejściowych
większych, rzędu 100+500 mV, dlatego napięcie Us musi być w stępnie wzmoc-

*» +
nione. Oprócz tego przy odczycie magnetycznym je s t wym agana dodatkowa
korekcja przebiegu charakterystyki częstotliw ościow ej.
Zadania te są realizowane za pomocą układu scalonego wzmacniacza opera­
cyjnego typu NE 542 (firm y VALVO), przedstawionego na schemacie z rys. 0-9.
Układ NE 542 pracuje z bardzo m ałym i szum am i i znakom icie nadaje się do
stosowania w technice stereofonicznej. Korekcja charakterystyki częstotliwoś­
ciow ej je s t realizowana za pomocą układu sprzężenia zw rotnego, składającego
się z elem entów RC, dołączonych pom iędzy końcówkam i 5 i 7 oraz 4 i 2. Jest
ważne, aby przewody wejściowe i w yjściow e były ekranowane. Na wejściu
zastosowano standardowe gniazdo połączeniowe, którego pozostałe zaciski
mogą być wykorzystane zgodnie z ich norm alnym przeznaczeniem. Układ z rys.
8 -9 został tak zaprojektowany, aby m ógł bezpośrednio współpracować z ukła­
dem opisanym w rozdziale 8.5.
Ważniejsze dane układu scalonego NE 542:
Obudowa typu DIL-8 wyprowadzeń
Napięcie zasilające = 1CN-20 V
Prąd spoczynkowy = ok. 10 m A
Rezystancja wejściowa = ok. 150 kQ
Rezystancja wyjściowa = 15011
W spółczynnik zniekształceń < 0, 1%
Szybkość narastania napięcia = 5 V /|iS

8.5. Porównanie przełącznika m.cz. z układem scalonym

z przełącznikiem mechanicznym
Tradycyjnie włączanie różnych źródeł sygnałów, takich jak np. radioodbiornik,
gram ofon itp ., do wzmacniacza m.cz. odbywało się za pomocą przełączników
mechanicznych, np. przycisków klawiszowych. Pod względem elektrycznym jest
to całkow icie poprawne. Trochę jednak problem ów stwarza odpow iednie ekra­
nowanie długich przewodów prowadzonych od płytki drukowanej do przełączni­
ków i z pow rotem . Istnieje w tedy m ożliwość pojaw ienia się zakłóceń i szumów.
Z kolei w iadom o, że ekranowanie wprowadza dodatkowe nieuniknione pojem ­
ności, co powoduje, że górne częstotliwości (a w ięc tony wysokie) są tłum ione.
Problem ów tych można uniknąć umieszczając bezpośrednio na płytce, za­
m iast przełączników przekaźniki albo też stosując przełączniki w postaci układu
scalonego (propozycja firm y VALVO). Układ taki przedstawiono na rys. 8-10.
Układ scalony TT)A 1029 (firm y VALVO), którego dane techniczne przedstawiono
w rozdziale 3.7, włącza lub wyłącza kilka źródeł sygnałów. Sygnały sterujące dla
układu TDA 1029 są otrzym ywane z przełącznika Sj. Obwód w ejściow y układu
TDA 1029 ma wystarczająco dużą im pedancję wejściową, tak że zmniejszenie
O
sygnału w yjściow ego na końcówkach 15 i 9 jest niezauważalne. Układ T D A 1020
może przełączać kilka, np. 2 x 4 źródeł sygnałów (stereo). W tym celu przewidzia­
no wejścia sterujące oznaczone num eram i 11, 12 i 13. W przypadku, gdy żadne
z wejść sterujących nie jest dołączone do masy, włączone są źródła sygnałów
doprowadzone do wejść 4 i 8. W ejścia te są zabezpieczone m ałym i diodam i.
Łączenie odbywa się przez wewnętrzny układ logiczny. W spółczynnik zniekształ­
ceń w ynosi około 0,01 %, tak w ięc przy rozważaniu całości układu m.cz. można go
pom inąć. Maksymalne napięcie zasilające nie pow inno przekraczać w artości
23 V. Zakres napięć zasilających w ynosi 6-^23 V.
Dzięki układow i scalonem u IS2 - 1/2 TDA 1028 (firm y VALVO) istnieje
m ożliwość przełączania wejścia m onitora. Można też wykorzystać ten układ do
przełączania m ono/stereo (p. rozdz. 8.6). Na końcówkach 4 i 13 otrzym uje się
sygnał w yjściow y, doprowadzany następnie do układu regulacji s iły głosu lub
regulacji barw y dźwięku. Zdjęcie z rys. 8-11 przedstawia płytkę drukowaną

P ły tk i e k ra n u jc ie

TDA
1029
ID A
1028

NE5L2V
K orektor
gram ofonu

Rys. 8-11.
r ~
z widocznymi wlutowanym i elementami, a zdjęcie 8- 11 b - tę samą płytkę
widzianą od strony druku.
Można tu jeszcze dodać, że wejście L-P (końcówki 1 i 5) idealnie pasuje do
koncepcji układowych przedstawionych w rozdziale 7.2, a szczególnie w rozdz.
7.3.
Dodatkowy układ korekcji częstotliwościowej sygnałów gramofonu magnety­
cznego zmontowany na płytce drukowanej z rys. 8-11 a opisano w rozdziale 8.4.

8.6. Regulowanie elektroniczne siły i barwy głosu

za pomocy układów scalonych
Elektroniczna regulacja siły i barwy głosu nie jest prosta do realizacji. Ma jednak
wiele zalet w porównaniu z prostą regulacją mechaniczną przeprowadzaną za
pomocą potencjometrów (rozdz. 8.5). Układ służący do regulacji siły i barwy
głosu przedstawiono na rys. 8-12. Obydwa wejścia 2 i 15 są połączone przez
kondensatory 4,7 p.F z wyjściami układu podanego na rys. 8-10. Pierwszą
możliwość przełączenia stereo/mono daje układ US1 (TDA 1028). Druga możli­
wość istnieje z niewykorzystanej części układu US2 (rys. 8-10). Jeden z tych
sposobów można wykorzystać także do przełączania dodatkowego źródła sy­
gnałów.
W układzie z rys. 8-12a i b, w którym zastosowano jako element US2układ TDA
1074, można regulować kilka parametrów. Najpierw następuje regulacja siły
głosu i równoważenia. Część układu US1 zawiera przełącznikfiltru korekcyjnego.
Układ US3 służy do regulacji tonów wysokich i niskich.
Bardzo ważne w tym układzie jest, aby napięcie zasilające (np. 20 V) miało
minimalne tętnienia przy częstotliwości 100 Hz (przydźwięk), wynikające z działa­
nia prostownika sieciowego. Jest więc wymagana dobra stabilizacja i filtracja
napięcia zasilającego. Należy pamiętać, aby nie przekroczyć napięcia zasilania.
(23 V). Na rysunku 8-13a przedstawiono zdjęcie zmontowanego układu, na rys.
8-13b w idok płytki od strony druku, a na rys. 8-13c - plan rozmieszczenia
elementów na płytce.
Napięcie wyjściowe ma wartość skuteczną rzędu 4,5 V. Dlatego przewidziano
możliwość dołączenia do obydwu wyjść dzielników napięcia 10 : 1 , złożonych np.
z rezystorów 10 k il i 1 k il w taki sposób, aby układ można było dołączyć do wejść
wzmacniaczy, dla których znormalizowany sygnał wejściowy nie powinien
przekraczać np. 500 mV. Parametry układu scalonego TDA 1074 podano w roz­
dziale 3.5.
Wzmacniacz końcow y Hi-Fi
W rozdziale 8.1 omówiono różne stopnie głośnikowe, które jednak nie mogą
współpracować z układami opisanymi w rozdziale 8.5, ponieważ nie nadają się
R ys. 8-13 a.b.c.
do stosowania w technice Hi-Fi. Można stwierdzić ogólnie, że układy scalone
o małej obudowie nie mogą być stosowane w stopniach końcowych mocy.
Układ z rys. 8-14 stosowany w technice Hi-Fi ma następujące parametry:
Pmax = 5 0 W Uwe max — 0,45 V
R =4£l flwe * 32 k il
Isp o c z-50 m A /?wy = 0,1 li
F = 0 ,0 6 % (5 0 W ) Ub = ± 2 7 V
Ważne jest, aby tranzystory stopnia końcowego były montowane na odpo­
wiednich radiatorach (rys. 8-15). Na rysunku 8-16 przedstawiono widok płytki
od strony ścieżek oraz plan rozmieszczenia elementów. Należy pamiętać o tym.
aby ścieżki przewodzące duży prąd miały odpowiednią szerokość, a więc
i odpowiednio duży przekrój. Widać to wyraźnie na zdjęciu. Kondensatory C7 i Ck
w zależności od rodzaju zastosowanego zasilacza powinny mieć pojemność
rzędu 100 ijlF.

8.7. Inne zastosowania układu scalonego TCA 760 B

W urządzeniach o małej mocy wyjściowej stosuje się połączenie przedwzmac-
niacza i wzmacniacza końcowego w postaci jednego układu scalonego TCA 760
(firmy VALVO). Wysterowanie układu przy mocy wejściowej 50 mW jest możliwe
wtedy, gdy napięcie wejściowe wynosi około 4 mV. Taki sygnał otrzymuje się
z cewki głośnika o impedancji 16 ii , działającego jako mikrofon w przypadku
rozmowy w zamkniętym pokoju. Układ ten może być także źródłem mocy
wyjściowej, oddawanej do wyjścia głośnikowego rzędu 400 mW, a więc nadaje
się idealnie do budowy domofonu.
Układ pokazany na rys. 8-17 można zastosować również w charakterze
małego wzmacniacza pośredniczącego między słuchawką telefoniczną i adapte­
rem, wzmacniacza m.cz. mikrofonowego lub gramofonowego. W urządzeniach
domofonowych odtwarzanie m owy musi być wyraźne. Nadmiar tonów niskich
zniekształca dźwięk. Stąd też kondensator włączony szeregowo z rezystorem
47 U ma małą pojemność, wynoszącą 10 |xF. Dzięki temu przy częstotliwości
wynoszącej około 200 Hz powstaje sprzężenie zwrotne, które zmniejsza wzmoc­
nienie o około 30% w porównaniu z wzmocnieniem uzyskiwanym dla częstotli­
wości 2000 Hz. W niektórych przypadkach pojemność 10 p.F można zwiększyć
(np. do 47 ^F).
W układzie pokazanym na rys.. 8-17 należy zwrócić uwagę na to, aby
kondensator filtrujący (250 jjlF) był dołączony możliwie blisko końcówek 76i 11.
Ważne jest też zachowanie jak najmniejszej odległości między punktami 1 i 76.
Punkt 1jest masą dla sygnału wejściowego, a punkt 76-dla sygnału wyjściowe­
go i prądu zasilającego układ.
Za pomocą potencjometru 1 k il nastawia się siłę głosu. Obydwie stacje A i Bsą
zbudowane symetrycznie. Aby uprościć układ i ominąć konieczność stosowania
rozbudowanych przełączników przy wzmacniaczu, stosuje się przewód trójżyło-
wy. Wzmacniacz jest dołączony do jednego gniazda, a do drugiego doprowadzo­
ne są tylko trzy przewody.
Źródłem napięcia zasilającego może być bateria o napięciu 9 V lub akumulator
samochodowy o napięciu 12 V. Można też zastosować mały prostownik siecio­
wy. Układ ten ma następujące podstawowe parametry elektryczne: prąd spo­
czynkowy ok. 12 mA, prąd maksymalny przy pełnym wysterowaniu ok. 200 mA.
Należy koniecznie pamiętać, że napięcie zasilające dla układu scalonego TCA
760 B nie powinno przekraczać 14 V.
Jeśli wzmocnienie napięciowe jest niewystarczające, to należy sprawdzić czy
nie pomoże zmniejszenie rezystancji (47 l i - końcówka 7) do wartości np. 3911.
 Zanim zaczniemy konstruować przyjrzyjmy
9. się wyposażeniu swojego laboratorium.
W warunkach amatorskich nie jest możliwe
Układy budowanie skomplikowanych przyrządów
pomiarowych cyfrowych. Samodzielne bu­
scalone dowanie oscyloskopu jest także bardzo
trudne - chociażby ze względu na konstruk­
w amatorskich cję mechaniczną.
Do pracy w małym laboratorium amator­
przyrządach skim wystarczą przyrządy zbudowane sa­
modzielnie, których koszt wynosi około ty­
siąca złotych. Są to przyrządy pomiarowe
pomiarowych i urządzenia zasilające {warto więc przeczy­
tać jeszcze raz rozdział 6).
Jeszcze trochę o przedstawionych tu
i omówionych układach. Są one tak wybra­
ne, aby ważniejsze pomiary można było
przeprowadzić samodzielnie. Budowa tych
przyrządów dzięki zastosowaniu układów
scalonych jest naprawdę prosta.

9.1. Elektroniczny przyrząd

uniwersalny
Na początek trochę o zastosowaniu. Przy­
rząd uniwersalny jest używany do pomiaru
napięć i prądów. Przy pomiarze napięcia
przyrząd pom iarowy rhusi mieć tak dużą
rezystancję, aby obciążenie źródła sygnału
napięciowego było możliwie jak najmniej­
sze. W technice m.cz. należy mierzyć sy­
gnały napięciowe m.cz. Przyrządem tym
można także mierzyć rezystancję. Nie trze­
ba budować skomplikowanych skal do od­
czytywania różnych wielkości. Do pomiaru
rezystancji można wykorzystać także skalę
liniową ustroju pomiarowego. Przyrząd po­
winien być prosty w obsłudze. Jeśli w ypo­
sażymy go w automatyczny przełącznik
biegunów miernika będzie ustawiał prawi­
dłową biegunowość zacisków w zależności
od biegunowości mierzonej wielkości. Biegunowość mierzonej wielkości jest
sygnalizowana przez diodę świecącą (LED). Przyrząd musi być także zabezpieczo­
ny przed nadmiernym przeciążeniem wejścia. Przyrząd można wyposażyć w inne
jeszcze elementy, wzbogacając jego możliwości pomiarowe, ale łączy się to ze
wzrostem kosztów.
U strój pom iarów y (m iernik)
Omówimy teraz układ pokazany na rys. 9-1 i spróbujemy wskazać jak zdobyć
ustrój pomiarowy. Jest to najdroższa część miernika. Ustrój pomiarowy powi­
nien mieć następujące dane: prąd przy pełnym wychyleniu wskazówlg równy np.
0,1 mA 4 1 mA; graniczna wartość napięcia np. 0,1 V -r 1 V. W prezentowanym tu
przyrządzie ustrój pom iarowy ma dane: U** = 0,8 V; /*„, = 200 pA; Rw = 4 k ił. Po
wyborze rodzaju miernika ustawia się odpowiednie wartości rezystancji poten­
cjom etrów Pi i P2 oraz połączonych z nimi rezystorów 2,6 k il i 15 k ił. Skala
powinna mieć jedną podziałkę od 0 do 10 i drugą od 0 do 3,2. Taka skala jest
najczęściej stosowana w przyrządach pomiarowych.
Obie skale są przedstawione w rozwinięciu na rys. 9-2. Temu samemu
wychyleniu wskazówki odpowiadają na obu skalach wartości pozostające ze
sobą w stosunku 1 : \ 10 (tzn.w przeliczeniu - różnią się one o 10 dB). Umożliwia
to łatwe wyska Iowa nie skali 0 -5- 3,2 za pomocą skali liniowej 0 -MO, np. punkt
odpowiadający liczbie 2 na podziałce b (rys. 9-2) znajdziemy po prostym
przeliczeniu: a = b -3,1623 = 2,0-3,1623 = 6,3246.
Jeśli tak jest, to mierzone sygnały wejściowe muszą być tak przetworzone, aby
w zależności od zakresu pomiarowego otrzymać wychylenie 0 -r 1 lub 0 4 3,2.
Odpowiednie napięcia otrzymuje się na wyjściu układu scalonego US1 w punk­
cie 6. W zależności od napięcia wejściowego wzmacniacza pomiarowego (U S f)
jego napięcie wyjściowe wynosi około ± 1,5 V lub ± 4,5 V. Znaki ± wskazują, że
mierzone napięcie może być zarówno dodatnie jak i ujemne. Przy napięciach
1,5 V (zakres x1) lub 4,5 V (zakres x3), w zależności od rodzaju zastosowanego
miernika należy odpowiednio dobrać wartości elementów Pi i P2 oraz połączo­
nych z nim i szeregowo rezystorów. Potencjometr Pi nastawia się w ten sposób,
aby przy zakresie x1 i napięciu wejściowym US1 równym np. 0,1 V wskazówka
ustawiła się na liczbie 10 podziałki. Z kolei w przypadku przełącznika S1A
w pozycji x3 i przy napięciu wejściowym układu US1 równym 0,32 V potencjo­
metr P2 należy ustawić tak, aby wskazówka zatrzymała się na liczbie 3,2 dolnej
podziałki.

Autom atyczne przełączanie biegunowości

Można by długo dyskutować nad tym , czy automatyczne przełączanie bieguno­
wości jest celowe, czy też nie. W praktyce okazuje się, że ręczne przełączanie
biegunowości jest dość uciążliwe i zabiera niepotrzebnie czas, a czasem prowa­
dzi także do błędów w odczycie mierzonych wielkości. Warto zdecydować się na
 ok-m

wmĘ

M m i. l t H
M fc
WtŃ-Pb

^ <Nj >
CC
zastosowanie przełączania automatycznego; układ ni jest wcale skomplikowany.
Przełączanie automatyczne biegunów przyrządu odbywa się za pomocą ukła­
du scalonego US2. Zastosowano tu uWacł typu 761, oznaczany przez firm ę
SIEMENS i innych wytw órców symbolem TAA 761. Element ten ma wyjście typu
„otw a rty kolektor" i - co jest bardzo korzystne ■- obciążalność prądową aż70 mA.
Dzięki tak dużej obciążalności można bezpośrednio za pomocą układu scalonego
l/S2wysterować mały przekaźnik - upraszcza to znacznie całą sprawę. W prakty­
ce dla zapewnienia dużej niezawodności pracy nie wykorzystuje się pełnej
obciążalności wzmacniacza. Warto polecić zastosowanie przekaźnika o prądzie
cewki wynoszącym około 50 mA. Układ TAA 761 powinien pracować z radia­
torem.
Przejdźmy teraz do obwodu wyjściowego układu US2. Gdy układ przełączni­
ka US2 jest włączony, to napięcie na wyjściu (punkt 7) wynosi około -1 2 V.
Napięcie między punktami 7 i 2, zasilające cewkę przekaźnika, wynosi więc 24 V.
Małe przekaźniki o prądach cewki 25 m A lub 50 mA pracują często przy dużo
niższych napięciach. Rezystor Ri musi być tak obliczony, aby prąd przekaźnika
(np. 25 mA) nie był przekroczony. Rezystor E2 musi być tak dobrany, aby nie był
przekroczony dopuszczalny prąd diody świecącej (LED), wynoszący 20 mA.
Oto przykład. Dane przekaźnika na prąd 25 mA; r „ = 15011. Napięcie diody
świecącej przy 20 mA wynosi 1,8 V.
Stąd można obliczyć

25 mA
Napięcie Um otrzymuje się odejmując od napięcia 24 V napięcie diody
świecącej oraz napięcie przekaźnika, które wynosi

U = I R = 2 5 m A -150 i i - 3,75 V
Stąd

fli=
25 mA
W ybieramy rezystor 82011.
 Prąd płynący przez rezystor /?2 wynosi 25 m A - 20 mĄ = 5 mA, a napięcie
panujące na nim jest równe napięciu ńa diodzie świecącej, czyli 1,8 V. Stąd
otrzymujemy

W ybieramy 39011.
Przekaźnik pokazany na rys. 9-1 jest dwubiegunowy. Dioda świecąca LED
świeci przy włączonym przekaźniku i sygnalizuje ujemną polaryzację mierzone*
go napięcia.
Układ scalony L/S2pracuje jako komparator . Porównuje on napięcie doprowa­
dzone do punktu 4z napięciem doprowadzonym do punktu 3. Strojenie przełącz­
nika odbywa się następująco. Przy zwartym wejściu pomiarowym nastawiamy
potencjometr P4tak, aby napięcie w punkcie 6 układu U $ 7wynosiło zero. Pomiar
wykonujemy wykorzystując przyrząd wskazówkowy. Potencjometr P3 należy
ustawić tak, żeby układ UŚ2 żnajdował się na granicy przełączenia - w stanie nie
powodującym jeszcze świecenia diody LED. Jeśli teraz, kręcąc potencjometrem
P ą , na wyjściu US7 uzyskamy napięcie mniejsze od zera, to układ US2 przełącza
i świeci dioda LED - sygnalizując ujemną polaryzację, a Wskazówka przyrządu
wychyla się w stronę prawą. Histerezę przełączania można nastawić za pomocą
rezystora R3 (nie musi on być jednak w ogóle montowany).

Wzmacniacz pom iarow y przyrządu

Wzmacniacz ten zgodnie z rys. 9-1 składa się z układu US1 i dwóch tranzystorów
FET typu BF 256 B. Do toru sprzężenia zwrotnego są włączone rezystory 100 k il
i 6,8 klL Wzmocnienie /^wzmacniacza wynosi około 15. Na wyjściu w punkcie 6
jest napięcie 1,5 V (przy napięciu wejściowym 100 mV) i 4,5 V (przy napięciu
wejściowym 0,32 V). Dokładne dostrajanie wartości wzmocnienia nie jest konie­
czne, gdyż wszystkie tolerancje elementów są kompensowane zależnie od
zakresu przez odpowiednie ustawienie potencjometrów Py i P2. Wzmacniacz US1
jest układem scalonym typu 741 i często także jest oznaczany symbolem TBA
221. Dwa tranzystory potowe FET, włączone do układu mostka, działają jako
transformator impedancji. Mają one tak dużą impedancję wejściową, że na
wejściu przyrządu można instalować dzielniki napięcia wejściowegon stosując
rezystancje większe od 10 M U Tranzystory FET mają tę wadę, że prąd źródła przy
tych samych napięciach bramka-żródło nie zawsze jest taki sam. Można to
skontrolować budując układ przedstawiony na rys. 9-1. Tranzystory FET muszą
być parowane. Wobec tego należy wybierać o dwa lub trzy tranzystory więcej niż
potrzeba. W układzie zbudowanym według rys. 9-3 konieczne jest każdorazowe
określanie napięcia źródła tranzystora. Wybierając tranzystory, należy pamiętać
o tym , że ich napięcia źródła pow inny być możliwie najbardziej zbliżone.
W przyrządzie zastosowano tranzystory 77 i T2. po zamontowaniu (rys. 9-1)
suwak potencjometru Pą ustawiamy w pozycji środkowej. Czasem zdarza się, że
wskazówka przyrządu ustawia •się na zerze. W innych przypadkach należy
zwiększać tak długo rezystancje Rą i fk , aż wskazówka ustawi się możliwie
najbliżej zera (mogą to być na przykład wartości: Ra = 27 k ił; R5 = 22 kfl).

Gdy przyrząd jest dobrze wyzerowany, to wskazania są dokładne. Sprawdza­

m y jeszcze raz czy przy dopuszczalnym napięciu wejściowym równym
0,1 V i doprowadzonym do wskazówka ustawia się w pozycji 1. Jeśli nie, to jej
prawidłowe położenie ustawiamy kręcąc potencjometrem P). Wreszcie przy
napięciu wejściowym 0,3 V w punkcie S2 za pomocą potencjometru P2 ustawia­
m y wskazówkę na cyfrę 3 podziałki. Możemy teraz powiedzieć, że wzmacniacz
pomiarowy przyrządu jest już dostrojony. Brakuje nam jeszcze tylko stopni
wejściowych.

Dzielnik pom iarow y napięcia stałego {poziom A przełącznika Sb)

Układ ten pokazano na rys. 9-4. Ważne jest, aby do budowy dzielnika stosować
rezystory pomiarowe o tolerancji 0,5% lub nawet 0,1 %. Dokładne dostrojenie do
wymaganej wartości rezystancji można uzyskać przez szeregowe lub równoległe
łączenie kilku rezystorów. Można także z-większyć sumaryczną rezystancję dziel­
nika, równą 10 M ii na przykład do 30 M ii. W takim przypadku będą potrzebne
rezystory: 27 M iin 2,7 M iin 270 k ii, 20 kii. Zwiększając liczbę rezystorów można
także uzyskać dodatkowe zakresy pomiarowe. Napięcie maksymalne wyjściowe
z dzielnika, odpowiadające pełnemu wychyleniu wskazówki, w zależności od
położenia przełącznika S\Ar wynosi 0,1 V iub 0,32 V.

Boczniki do pom iaru prądu (poziom B przełącznika)

Układ ten można łatwo wykonać, jeśli dysponujemy rezystorami 90il, 9 i ł
i 1 t l o tolerancji 1% lub mniejszej (zdarza się to rzadko). Trudności występują
przede wszystkim w zdobyciu i zmierzeniu rezystancji 9 H i 1 i i Można je
zmierzyć za pomocą dokładnego omomierza iub innego układu do pomiaru
rezystancji. Można też mierzyć prąd dokładnym przyrządem wzorcowym i tak
dostroić bocznik, aby wskazania naszego przyrządu i przyrządu wzorcowego
były identyczne.
Rezystor 1 i i można wykonać na przykład z drutu oporowego o średnicy 1 mm
lub z cienkiego paska blachy. Dostrojenie takiego rezystora polega na zmniejsze­
niu w kilku miejscach jego przekroju poprzecznego (np. przez podpiłowanie).
Przy pełnym wychyleniu wskazówki wykonywanego przyrządu na wyjściu bocz­
nika powinno być napięcie 0,1 V lub 0,32 V.
Układ do pom iaru rezystancji (poziom C przełącznika S3)
W ybieramy układ umożliwiający odczyt liniowy, który nie wymaga dodatkowej
podziałki. Wykorzystujemy więc liniową podziałkę 0 t 1 , Tego typu układy
wymuszają przepływ prądu stałego w mierzonym rezystorze Rx (rys. 9-4c).
Zgodnie z prawem Ohma, w zależności od wartości rezystancji Rx, prąd ten
wywołuje na mierzonej rezystancji odpowiedni spadek napięcia, którego war­
tość jest w prost proporcjonalna do mierzonej rezystancji. Stały prąd jest wytwa­
rzany w obwodzie kolektora tranzystora 73. Jest ważne, aby zastosowany
tranzystor m iał możliwie poziomy kształt charakterystyki lc (Uce). Oznacza to
nieskończenie dużą rezystancję wyjściową, zapewniającą stałość prądu kolekto­
ra lc• Wartość prądu kolektora można zmieniać wybierając odpowiedni zakres
rezystorów pomiarowych Rg. Zakresy pomiaru rezystancji od 10 f l dp 10 MU,
ustalone za pomocą przełącznika S30 można wybrać, korzystając z następującej
tabeli.

Z a k re s G órna g r a n ic a z a k re s u ) rb

l 10 MJ3 100 H fi

2 1 Mffi 10 H £

3 100 k <2 1 ne

<» 10 k f2 100 k f i

5 1 k& 10 k f i

6 100 A 1 kS2

7 lO ft lO O ft
 Z uwagi na małe wartości Rg, występujące na zakresie 7, tranzystor 73należy
zaopatrzyć w radiator gwiazdowy- Przy tym zakresie pomiarowym mogą juź
wystąpić nieliniowości wynikające z nachylenia charakterystyk kolektorowych
tranzystora dla dużych prądów.
Wartości prądu stałego kolektora tranzystora 73 zależą od stałego napięcia
Ube- Napięcie to jest dostarczane z układu scalonego US6, sterowanego przez
układ sprzężenia zwrotnego o wielkiej rezystancji. Sygnał sprzężenia zwrotnego
jest pobierany z emitera tranzystora 73 i doprowadzany dalej do bramki
tranzystora polowegó 74. Przy strojeniu układu do pomiaru rezystancji należy
najpierw zewrzeć końcówki Rx i przy przełączniku S-\A w pozycji x3 {rys. 9-1)
ustawić wskazówkę potencjometrem PAna zero. Następnie rozwieramy końców­
ki Rx. Na wejściu układu (punkt S2) powstaje wówczas napięcie ujemne, wyno­
szące około -0,6 V, a będące spadkiem napięcia na przewodzącej diodzie
1 N 4148, włączonej równolegle do rezystora Rx. Powoduje to przepływ prądu
o podwójnej wartości znamionowej przez miernik. Nie jest to jednak dla niego
szkodliwe. Teraz następuje skalowanie wzorcowe, które przeprowadza się dla
jednego wybranego zakresu pomiarowego. Jest ważne, aby w miarę możliwości
stosować rezystory o jak najmniejszej tolerancji. Wybierzmy na przykład zakres
5. Zgodnie z podaną tablicą Ra = 10 k il i ftx = 1 k il (obydwa rezystory mają
tolerancję 0,1% m 0,5%). Przy przełączniku ustawionym w pozycji x3 potencjo­
metr P5 nastawiamy tak, aby wskazówka stanęła na pozycji 1. Dla wszystkich
zakresów pomiaru rezystancji obowiązuje podziałka 0 -i-1. Napięcie mierzone na
rezystorze Rx względem masy wynosi wówczas -0,32 V. Przełączenie na ujemną
polaryzację napięcia wejściowego przy pomiarze rezystancji następuje również
automatycznie. Układ zawierający elementy T3-Rb-T4, szczególnie ze względu na
zakres 1 - ^ 3 , powinien być dobrze ekranowany. Przy silnych zakłóceniach
szumowych, objawiających się drganiami wskazówki, zaleca się włączyć równo­
legle do Rb kondensator o pojemności 0,1 p.F 0,47 y.F. Kondensator ten musi
mieć bardzo małą upływność. Zastosowany układ scalony US6 jest typu 741.

Pom iar napięć zmiennych

Dzielnik napięcia zmiennego z rys. 9 -4 c dzieli napięcie wejściowe na wartości
0,1 V; 1 V; 10 V, a przy włączonym przełączniku Sta na zakresy: 0,3 V; 3 V; 30 V.
Trzy rezystory dzielnika {10 k ił, 90 k il, 900 k il) powinny być bezpojemnościowe.
Należy je przylutować bezpośrednio do styków przełącznika $u>z jak najkrótszy­
m i końcówkami. Przy starannym montażu nie są wymagane specjalne układy
kompensacji częstotliwościowej. Pomiary można wykonywać w zakresie m.cz. -
do częstotliwości 20 kHz. Należy pamiętać, aby przewód łączący przełącznik S3D
z bramką tranzystora 75 był jak najkrótszy. Pojemność tego przewodu, który
może być ekranowany, powinna być jak najmniejsza. Dwie diody IN 4148
zabezpieczają wejście bramki, podobnie jak w przypadku tranzystora 77 w ukła­
dzie z rys. 9-1.
 Układ scalony US5 jest to szybki wzmacniacz operacyjny typu np. NE 531
(firm y VALBO). Umożliwia to przeprowadzanie pomiarów dużych napięć wej­
ściowych w szerokim zakresie częstotliwości. Potencjometr P$ jest potrzebny
tylko wtedy, gdy napięcie stałe U** (punkt 6 przyjmuje wartości spoza zakresu
± 1 V. Za pomocą potencjometru P& napięcie UwY jest sprowadzane do zera.
Układ scalony USS może pracować z dwoma różnymi współczynnikami wzmoc­
nienia, nastawianymi przełącznikiem Sjb.
Przy otwartym wyłączniku wzmocnienie ku wynosi około 20 V/V, a przy
zamkniętym wynosi 66 V/V. Otrzymuje się więc następujące wartości.

N a p ię c ie U U
wy wy
m ie rzone Suwak Pg
m iędzy*
skute czne s k u te c z n e
szczytow e

W y łą c z n ik o tw a rły 0 ,1 V 6 ,6 V 1S.66 V + 0 ,3 2 V

W y łą cz n ik zam knięty 0 ,3 2 V 6 ,6 V 13 ,66 V + 0 .3 2 V

Stąd wynika możliwość wycechowania przyrządu. Przy Si A w pozycji x3 i przy

zwartym wejściu pomiarowym sprowadzamy wskazówkę na zero pokręcając
potencjometrem Pą. Następnie należy włączyć Sie i doprowadzić do wejścia
pomiarowego napięcie sinusoidalne o wartości 0,1 V. Za pomocą potencjometru
Paustawiamy wskazówkę w położenie końcowe skali, a więc na wartość 1. Z kolei
przy otwartym przełączniku Sie do przyrządu doprowadza się napięcie sinusoi­
dalne, równe 0,32 V i za pomocą potencjometru P1 ustawia się wskazówkę na
cyfrę 1 zaznaczoną na podziałce.
Napięcie wyjściowe układu US5 jest duże i zmienia się w granicach 0 ■¥-
18,6 V (wartość skuteczna). Dwie diody prostownikowe (AA 143 rys. 9-4 c)
pracują więc daleko poza zakresem nieliniowości swoich charakterystyk. Dlate­
go wskazania na przyjętej liniowej skali przyrządu są dokładne.
Przełącznik zakresów
W elektronicznych przyrządach pomiarowych często muszą być stosowane
skomplikowane przełączniki. Należy zawsze w miarę możliwości używać pros­
tych przełączników, łatwo dostępnych na rynku. Należy pamiętać o tym, że
przełącznik Si ma dwa poziomy styków A i B (dwie warstwy). Przy pomiarze
rezystancji musi być zawsze ustawiony w pozycji x3. W zależności od wymaganej
iiczby zakresów pomiaru rezystancji dobiera się przełącznik Sb o odpowiedniej
liczbie pozycji; powinien mieć cztery poziomy styków; A-B-C-D[rys. 9-5). Można
też zastosować przełącznik z trzema poziomami i czterema pozycjami do przełą-
czania zakresów pomiarowych napięć i prądów oraz jeden oddzielny przełącznik
z siedmioma pozycjami do przełączania zakresów pomiarowych rezystancji.
Przełącznik Su-Sie jest przełącznikiem dwubiegunowym. Przełącznik S2 jest
przełącznikiem jednowarstwowym z czterema pozycjami. Przekaźnik powinien
spełniać rolę przełącznika dwubiegunowego.

9.2. Tester sygnałów

W ielu osobom może wydać się w tym miejscu w ątpliw y pomysł zajmowania się
tak prostym urządzeniem. Tester jest jednak przyrządem pomocniczym, umożli­
wiającym wykrywanie błędów w układach. Z pewnością warto się tym zająć,
a więc wyjaśnijmy, co to jest tester sygnałów i jak działa.
Zastosowanie i budowa przyrządu
Najpierw o zastosowaniu. Tester sygnałów powinien śledzić sygnały (jest to
najprostsze wyjaśnienie jego zastosowania). Odbywa się to w następujący
sposób. Jeśli na płytce, zawierającej większą liczbę stopni, przebieg sygnału jest
zakłócony lub przerwany, wtedy czujnik testera, połączony z nim ekranowanym
kablem, dołączamy kolejno do wejścia oraz do wyjścia stopni i ustalamy
w którym miejscu jest przerwa. Musi być przy tym spełniony następujący
warunek: sygnał jest doprowadzony do wejścia układu i mieści się w zakresie
m.cz. Jeśli jest to sygnał w.cz. z modulowaną amplitudą, to musi być odpowied­
nio zdemodulowany w testerze. Załóżmy, że mamy sprawdzić mały odbiornik
radiowy. Urządzenie to jest tak małe, że trudno nawet wyobrazić sobie jego
reperację. Wykrycie uszkodzenia za pomocą testera jest jednak bardzo proste.
Sygnał można badać nie tylko akustycznie. Można ustalić również jego
amplitudę w dowolnym punkcie pomiarowym. Do tego służy miernik wyjściowy.
Miernik może być używany także wtedy, gdy dźwięk testera jest zbyt głośny i razi
ucho.
Dodatkowo tester jest wyposażony w cyfrow y wskaźnik stanu umożliwiający
rozpoznanie stanu wysokiego (H) i niskiego (L) sygnału. Daje to możliwość
wstępnego określenia kształtu impulsów. Dokładniejsze badanie przebiegu
sygnału można przeprowadzić za pomocą oscyloskopu. Sygnał cyfrowy może
być dodatkowo kontrolowany przez głośnik, o ile mieści się w zakresie często­
tliwości akustycznych.
Teraz trochę o działaniu przyrządu przedstawionego na rys. 9-6. Schemat
blokowy zawiera następujące stopnie. Przede wszystkim trzy wejścia dla różnych
sygnałów wejściowyęh. Do pracy z sygnałami w.cz. konieczne jest zastosowanie
wejścia w.cz. z demodulatorem oraz sondy w.cz. (rys. 9-7). Należy pamiętać, aby
przewody były jak najkrótsze. Napięcia wejściowe mogą być wstępnie wzmac­
niane w przedwzmacniaczu m.cz. { US2). Układ scalony {USD jest wzmacnia­
czem końcowym. Jego sygnał wyjściowy jest doprowadzany do głośnika
i wskaźnika stanu sygnałów.
Wejście cyfrowe steruje układem scalonym (US3), pracującym jako kompara­
tor. Na wyjściu są umieszczone dwie diody świścące (LED), spełniające rolę
wskaźników sygnałów. Zasilacz na napięcie 12 V jest zbudowany na układzie
scalonym US4.
Wzmacniacz m.cz.
Wzmacniacz m.cz. (rys. 9-7) składa się z dwóch stopni zawierających układy US1
i US2. Stopień zbudowany na układzie scalonym US1 (zastosowano tu układ
TDA 1037 firnrty SIEMENS) dostarcza silnego sygnału sterującego dla głośnika
kontrolnego oraz sygnału dla podwajacza napięcia składającego się z diod AA
143. Z podwajacza napięcia sterowany jest wskaźnik poziomu sygnału, którym
może być miernik magnetoeiektryczny z cewką o prądzie znamionowym 50
# 500 m-A- Czułość wskaźnika można regulować za pomocą potencjometru Pi.
Przełącznikiem S i można odłączyć głośnik; pracuje wtedy tylko wskaźnik sygna­
łu. Sygnał w yjściowy jest doprowadzany także do gniazda, z którego może być
dalej pobrany do innych przyrządów kontrolnych.
Wstępne wzmocnienie sygnału następuje w układzie US2 (typu 741). Aby
wyeliminować wahania napięcia zasilającego układ US2, wynikające ze zmian
obciążenia, napięcie to jest dodatkowo stabilizowane za pomocą diody Zenera
8,2 V. Wzmacniacz US2 wzmacnia napięcia dziesięciokrotnie. Współczynnik
wzmocnienia napięciowego określają rezystory 100 k h i 10 kft.
Aby lepiej poznać proces wzmacniania sygnału w testerze spójrzmy teraz na
rys. 9-8, na którym podano wartości napięć wejściowych i wyjściowych dla
układów scalonych US1 i US2. Z rysunku wynika, że jeśli głośnik ma impedancję
równą 8 l l , to maksymalna moc wyjściowa wynosi około 0,8 W. Jest to
wystarczająca moc dla otrzymania dźwięku kontrolnego o dobrej słyszalności.
Aby uzyskać maksymalną moc wyjściową napięcie skuteczne sygnału wejścio­
wego powinno być równe 3,8 mV. Wynika stąd, że tester może służyć do kontroli
działania m ikrofonów dynamicznych oraz dynamicznych przetworników gramo­
fonowych.
Charakterystykę przenoszenia wzmacniacza pokazano na rys. 9-9. Można
z niej wywnioskować, że wzmacniacz przenosi całe pasmo m.cz.
W ejścia m.cz.
Czułość (głośność) testera jest ustawiana na stałe za pomocą potencjometru Pi.
Przełącznik wielopozycyjny Si umożl iwia wybieranie różnych wejść. Ponieważ te
wejścia mają w praktyce duże impedancje (małe obciążenie obiektu mierzone­
go), to istnieje duże niebezpieczeństwo pojawienia się Sygnałów szkodliwych -
szumów. Dlatego ważne jest, aby wszystkie obwody wejściowe były starannie
ekranowane. Oznacza to, że do montażu obwodów wejściowych należy używać
przewodów ekranowanych. Bardzo ważne jest także, aby w demodulatorze w.cz.
przewody, oznaczone na rys. 9-7 małymi krzyżykami były jak najkrótsze. Celowe
jest również umieszczenie układu objętego linią przerywaną (rys. 9-7) bezpo­
średnio przy przełączniku, jak najbliżej źródła sygnału w.cz. Chodzi tu o maksy­
malne skrócenie przewodów łączeniowych.
Sprawdzanie i kontrola sygnałów cyfrow ych
Do wykonania tych czynności służy układ zbudowany na układzie scalonym US3
(rys. 9-7), pracującym w układzie komparatora, przy czym napięcie odniesienia
jest nastawiane potencjometrem P3. Do wejścia poziom TTL - 5 V doprowadza
Się napięcie równe +2,5 V i ustawia się potencjometr P3wtakiej pozycji, aby obie
diody świecące (LED) świeciły z taką samą jasnością. Przy sprawdzaniu sygna­
łó w w układach logicznych budowanych na zasadzie techniki pozytywnej można
powiedzieć, że jeśli świeci dioda D l, to panuje stan wysoki H (1), jeśli świeci
dioda D2, to m am y do czynienia ze stanem niskim L (0). Jeśli obydwie diody
świecą z taką samą jasnością, to albo sygnał wejściowy jest stały, a jego wartość
mieści się w zakresie między stanem H i L (sytuacja niedozwolona) albo też
sygnał cyfrowy ma kształt symetrycznych im pulsów prostokątnych (rys. 9-1 Ob).
Jeśli dioda D l świeci jaśniej niż D2, oznacza to, że do wejścia jest doprowadzony
sygnał niesymetryczny prostokątny (rys. 9-10 c).
Zasilacz sieciow y
W układzie pokazanym na rys. 9-7 zasilacz jest zbudowany również na układzie
scalonym US4. Jćst to regulator trójstanowy o napięciu wyjściowym 12 V i cią­
głym prądzie obciążenia 500 m A (z pewną rezerwą). Może to być np. układ typu
MC 7712 C (firm y MOTOROLA). Mały transform ator sieciowy powinien mieć
moc nieco mniejszą od 20 VA.
Poszczególne stopnie można zmontować na małej płytce drukowanej, przy
czym należy pamiętać o ekranowaniu! Gotowy przyrząd jest bardzo pomocny
w laboratorium amatorskim, ułatwia wyszukiwanie błędów, występujących
nawet przy bardzo troskliwym i uważnym montażu układów elektronicznych.

9.3. Jak mierzyć temperaturę metodami elektronicznymi?

Zasada pomiaru polega na wykorzystaniu ujemnych wartości współczynnika
temperaturowego diody krzemowej. W określonym zakresie pracy diody współ­
czynnik ten wynosi dokładnie - 2 mV/°C, co można sprawdzić w układzie
pokazanym na rys. 9-11 a. Do tego celu nadaje się szczególnie tranzystor,
w którym wykorzystujemy tylko złącze diodowe (rys. 9-11 b). Wskaźniki tempe-

0 R b r

AUB-2mV/°C UB*a,6V Rys. 9-11 a,b

ratury są potrzebne wszędzie - chociażby do mierzenia temperatury otoczenia

w domu lub samochodzie. Można też zainstalować wskaźnik sygnalizacji pożaru
na strychu, stosować go do szacowania nagrzewania się elementów elektronicz­
nych, czy też do wskazywania temperatury w chłodziarce kuchennej. Dioda
umożliwia więc dokładne mierzenie temperatury i przekazuje o niej informacje
dzięki znanemu przyrostowi napięcia AUo - -2mV/°C. Napięcie to można
mierzyć każdym, najprostszym nawet miernikiem ze skalą liniową. Jest to więc
wygodne i proste. Czego więcej moglibyśmy wyłnagać?
Najpierw zajmiemy się współczynnikiem temperaturowym. Wynosi on
w przypadku złącz krzemowych p-n w szerokim zakresie temperatur dokładnie
 a

°T l

o -0 + -o j
IN iU A

R ys. 9-12 a.b B C fO d C

2 m V /X . Co słę dzieje przy zmianie temperatury o A f = 45°C, pokazano na rys.

9-12a, gdzie narysowano charakterystyki diod 1N 4148 często używanych
w elektronice amatorskiej. Z rysunku tego wynika, że dla różnych temperatur
charakterystyki diody przebiegają równolegle do siebie. Z tych charakterystyk
można ła ty o odczytać, że przy prądzie 400 fiA i temperaturze 20°C napięcie dio­
dy wynosi 0,7 V. Przy wzroście temperatury o 45°C, czyli przy temperaturze
końcowej 65°C różnica napięcia na diodzie wynosi około 90 mV. Tak więc mamy
znowu

Jeśli zastosujemy diodę w charakterze elementu śledzącego temperaturę

otoczenia, to należy pamiętać, że trzeba ją chronić przed dodatkowym podgrze­
waniem, spowodowanym stratami mocy elektrycznej. Prąd diody powinien więc
być mały i wynosić około 100 |iA- A to już w przypadku diod stwarza pewien
problem. Mianowicie, w zakresie małych prądów charakterystyki diod nie są już
strome ani - co jest najważniejsze - nie są liniowe. Znacznie lepszy pod tym
względem jest tranzystor włączony jako dioda. Widać to na rys. 9-12 b, na którym
przedstawiono w jednym układzie współrzędnych charakterystykę diody 1N
4148 oraz charakterystykę złącza diodowego tranzystora BC 108C. Charakterys­
tyka tranzystora przebiega bardziej stromo i ma wyraźne załamanie w zakresie
małych prądów. Jest tu celowe wykorzystywanie tranzystorów o dużym wzmoc­
nieniu prądowym i małych prądach zerowych. Szczególnie są tu zalecane
tranzystory z grupy C, a więc np. BC 108 C lub BC 109 C. Tranzystory bipolarne
o bardzo stromych w porównaniu z diodami przebiegach charakterystyk prądo­
wych i małych prądach wstecznych są także często stosowane w czułych
stopniach wejściowych jako tak zwane diody zabezpieczające nie powodujące
zmniejszenia rezystancji wejściowej w zakresie napięć do około 5 V.
Złącze krzemowe p-n zmienia napięcia przewodzenia o 2 mV przy zmianie
temperatury o jeden stopień Celsjusza. Zmiany te są liniowe w interesującym
nas zakresie pomiarowym (-10 4 100°C). Nasuwa się pytanie jak zmierzyć tak
małe napięcie? Trzeba tu zastosować miernik wychyłowy wyposażony w zwykłą
liniową skalę z podziałką np. 0 m 10 lub podobną. Takie mierniki mają ściśle
określone parametry. Przede wszystkim podawany jest prąd odpowiadający
całkowitemu wychyleniu wskazówki. Prąd ten oznaczamy literami /e. Poza tym
jest także podawane napięcie potrzebne do całkowitego wychylenia wskazówki,
które oznaczamy symbolem L/f. Z dwóch tych danych wynika także rezystancja
wewnętrzna cewki miernika. Miernik, który można zastosować w naszym ukła­
dzie powinien mieć parametry mieszczące się w następujących zakresach:

UE: 0,1 # 1 V
Ie : 0,1 4 Im A .

Przyrządy tego rodzaju można kupić w sklepach radiotechnicznych i składnicach

harcerskich. Skala przyrządu powinna być jak największa, aby był możliwy
dokładny odczyt.
W róćmy teraz do rozważań nad tranzystorami pracującymi jako czujniki
temperatury. Otrzymywane napięcia - rzędu mV - trzeba najpierw wzmocnić do
wartości odpowiadających wymogom ustroju pomiarowego mierników. Można
to zrobić bardzo prosto za pomocą wzmacniacza operacyjnego. Wystarczy znany
już wzmacniacz scalony typu 741 bez obwodów kompensacyjnych. Przyjrzyjmy
się teraz rysunkowi SM3, na którym pokazano schemat przyrządu do pomiaru
temperatury. Prościej tego nie można już zrobić. Najpierw wyjaśnimy działanie
układu, w którym tranzystor pracuje jako czujnik temperatury. Jest to układ
mostkowy ze wzmacniaczem operacyjnym włączonym po przekątnej. Napięcie
jest doprowadzone do obydwu wejść wzmacniacza operacyjnego (rzędu mV).
Wzmacniacz operacyjny wzmacnia je do wartości wystarczającej do uruchomie­
nia przyrządu pomiarowegom Wspomniany układ mostkowy pokazano także
oddzielnie na rys. 9-13, przy czym przekątną mostka oznaczono tak samo jak na
schemacie ogólnym - małymi literami a i b. W takich układach pomiaru
temperatury bardzo ważne jest, aby czujnik temperatury - a więc w tym
przypadku tranzystor- pracował przy małej mocy. W przeciwnym razie wydziela­
jąca się moc strat powoduje dodatkowe g ra n ie się tranzystora, fałszując wynik
pomiaru temperatury. Z tego też względu prąd diody baza-emiter tranzystora
wynosi tylko 0,5 mA. Wartość tego prądu ustala się za pomocą rezystora
łączącego czujnik ze źródłem zasilania (na rys. 9-1312 k il), na którym odkłada się
napięcie U r równe 6,8 V-0,6 V = 6,2 V {0,6 V wynosi napięcie na diodzie
przewodzącej). Stąd mamy

fc -fa -r * 2 U l " 5 1 S H-A -

Strata mocy wydzielonej w czujniku wynosi zaledwie 0,516 ma 0,6 V =

= 310 nV.
Nie należy zapominać o stabilizacji termicznej obwodu czujnika, a więc układu
mostkowego. Jeśli sam układ mostkowy będzie podlegał wpływom temperatu­
ry, to musimy zastosować rezystory o możliwie jednakowych współczynnikach
temperaturowych {ten sam typ i wytwórca). Zaleca się stosowanie rezytorów
warstwowych metalizowanych. Najważniejsze są tu elementy P 2 i P 3. Można
ewentualnie wybrać potencjometry P2 \ P* o rezystancjach mniejszych niż
podane i dostrajać układ przez zmiany R\ i i/lu b zmianę dwóch rezystorów
100 k ii w mostku. Najlepsze wyniki uzyskuje się, gdy potencjometry Pt i P2 są
ceramiczne.
A teraz trochę o zakresach pomiarowych. Weźmy pod uwagę miernik, w któ­
rym napięcie potrzebne do całkowitego wychylenia wskazówki wynosi 0,8 V (w
mierniku tym prąd odpowiadający całkowitemu wychyleniu wskazówki wynosi
0,2 mA, ale w tym przypadku jest to bez znaczenia). Zresztą w przypadku, gdy
wartość napięcia Ceprzy całkowitym wychyleniu wskazówki jest niedogodna dla
prostych obliczeń, to można tak ustawić potencjometr P\ (oddzielny układ na rys.
9-13), aby ten warunek spełniała wartość napięcia między punktami A i B. Przy
budowie układu wstawienie jednego elementu strojeniowego więcej (Pt) nie jest
celowe; prowadzi bowiem do pogorszenia niezawodności pracy. Jeśli zastosuje­
my bardzo czuły miernik, np. o napięciu Ue = 0,1 V, to zamiast potencjometru Pt
można wm ontować rezystor stały tak, aby między punktami A i B przy całkowi­
tym wychyleniu wskazówki miernika napięcie wynosiło 0,7-HV.
Obliczymy wzmocnienie wzmacniacza pokazanego na rys. 9-13 dla różnych
przypadków, przyjmując, że napięcie Ue wynosi 0,7-M V. Ogólnie wartość
wzmocnienia napięciowego można obliczyć ze wzoru:

k - A
u Pi + p2
Rozpatrzymy teraz kilka przykładów pomocnych przy strojeniu układu dla
konkretnych zakresów pomiaru temperatur.
Przykład !
Na rysunku $M 4a pokazano podzialkę 0-r40°C, proporcjonalną, do liniow ej
podziałki 0-H 0. Różnica tem peratury 40°C pociąga za sobą różnicę napięć
występujących na tranzystorze, będącym czujnikiem tem peratury, równą
2 mV/°C ‘4<rC m 80 m V. Napięcie 80 mV na w ejściu wzm acniacza operacyjnego
powoduje pojaw ienie się na w yjściu wzm acniacza napięcia Łferównego 800 mV.
potrzebnego dp całkowitego w ychylenia wskazówki m iernika. A zatem wymaga­
ne wzm ocnienie w ynosi
. _ 800 mV
—10
u 80 mV
Na podstawie poprzednio podartego równania przy znanej w artości R3 ~ 1 M il
można napisać, że

fti+p2 = - I M f l- = 100 kil

Kg 1U
a
0 / 2 3 4 5 6 7 61 9 10 P o d zia łka lin io w a
1- 1 1
0
0° 5 !0 ° is ° 20° 25° 30 0 35 ° 40°C P ędziałka tem peraturow a 0 . 4Q°C
(p o m ia r te m p e ra tu ry pokojow ejj

* i / 2 3 4 5 6 7 8 9 10
__ł
P o d z ia tk o lin io w a
1
—T—
F 5 ° 10° 15° 20l' 2 5 “ 3 0 ° 3 5 ° 4 0 * 4 5 ° 5 0 l ' 55*160°C P o d zia tko tem peraturow o 0 . 60*C

? « 1 2 3 4 5 6 7 8 3 10
1
P o d zia tko lin io w a
1_

F io° 2 0 '9 3 0 ° 40° 50° 600 70° 80° 9 0 ° 100°C P odziatko tem peraturow a'0 1Q0°C
(p o m ia r te m p e ra tu ry elem entów )

* 0 1 2
1
3 4 5
1
6 7 8 9 10
__1
P odziatko lin io w a
1_— 1

-10° 4 ° o° 4 ° 10° 15° 2 0 ° 2 5 ° 36-* 35 ° 4 0 ° *4 5 °C P odziałka tem peraturow a -I5 0C... *45°C
(p om iar te m p e ra tu ry o to cze n ia )

* »Ł— 1 2 3 4 5 6 f 8■ 9 JO P odziałka lin io w a

1 1 0' 1 f
Jo° 35 ' 40° ' ~+45°C P o d zia łka tem peraturow a 30. 4 5 °C
(te rm o m etr le k a rs k i)
Rys. 9 - - 1 4 .

Strojenie układu odbywa się w następujący sposób. Odizolowany czujnik

temperatury (rys. 9-15) umieszczamy w topniejącym lodzie (w plastykowym
pojemniku z kostkami lodu i wodą). Za pomocą potencjometru P3 wskazówkę
miernika ustawiamy na zerze. Topniejący lód, a więc woda z lodem, ma zawsze
temperaturę równą 0°C. Optymalny zakres pracy potencjometru P3 można
w danym przypadku dobrać zmieniając rezystancję Rz- Pozostawiamy czujnik
temperatury na dłuższy czas w pobliżu termometru wzorcowego i potecjome-
trern P2ustawiamy wskazówkę na jakiejś pozycji podziałki -n p . +22°C (rys. 9-14a
- temperatura pokojowa). W ten sposób przyrząd jest wyskałowany. Dla spraw­
dzenia można powtórzyć jeszcze raz ten proces. Jest wskazane, aby strojenie
przyrządu zacząć dopiero po upływie około 30 min. od momentu włączenia
napięcia zasilania.
Przykład II
Zmiana temperatury wg podziałki z rys. 9-14b wynosi 0^60°C. Na wejściu
wzmacniacza otrzymuje się różnicę napięcia równą: 2 mV/°C 60°C = 120 mV.
 Wzmocnienie powinno wynosić

800 mV
= 6,66 razy
** 120 mV

Stąd otrzymuje się

R'+p* — 4=1501(11
Proces strojenia odbywa siy w podobny sposób jak to opisano w przykładzie L
PrzykładlU
Wymagany zakres zmian temperatury wynikający z rys. 9-14c wynosi 0-M00°C.
Termometr o takiej podziałce może być używany np. do pomiaru temperatury
ważniejszych elementów jakiegoś układu elektronicznego. Różnica napięcia
czujnika wynosi 2 mV/°C-100°C = 200 mV.
Wzmocnienie napięciowe można obliczyć z zależności

800 mV
ku = = 4 stąd
200 mV

Ą * P i= 1 y 1 = 250 k ił

Przykład IV
Na rysunku 9-14d przedstawiono podziałkę z zakresem temperatur otoczenia
stosowaną w termometrze pokojowym lub też - co wynika z zaznaczenia punktu
0°C - samochodowym, szklarniowym itp. Jaki jest maksymalny przyrost tempe­
ratury? Przy zmianie temperatury w zakresie -15-r45°C przyrost ten wynosi
A f= 6 0 °C (patrz obliczenia w przykładzie II). Strojenie jest tu trochę inne.
W temperaturze topniejącego lodu - a więc dokładnie w 0°C - najpierw
potencjometrem P 3 ustawiamy wskazówkę na zerze podziałki. Punkt ten na
dziesiętnej podziałce liniow ej odpowiada wartości 2,5. Następnie znowu za
pomocą potencjometru P2 nastawiamy wskazówkę dokładnie na wartość tempe­
ratury pokojowej, którą odczytujemy z termometru kontrolnego. Proces stroje­
nia powtarzamy jeszcze raz.
Przykład V
Na rysunku 9-14e pokazano poszerzoną podziałkę termometru lekarskiego
o zakresie pomiaru temperatur 30^-45°C. Przy różnicy temperatur A t = 15°C na
wejściu wzmacniacza otrzymuje się różnicę napięć równą 2 mV/°C-15°C =
« 30 mV.
 Wzmocnienie powinno wynosić

800 mV
= 26,6, a stąd
30 mV

H'+p," \Te = 37-6k“

Strojenie przeprowadzamy na podstawie wskazań termometru wzorcowego,
mierzącego temperaturę ciepłej wody lub strumienia ciepłego powietrza. Za
pomocą potencjometru P3 ustawiamy punkt odpowiadający temperaturze 30°C.
Z kolei potencjometrem P2 nastawiamy punkt końcowy podziałki {odpowiadają­
cy temperaturze 45°C lub 40°C). Proces strojenia tak jak w innych przykładach
należy powtórzyć co najmniej dwukrotnie.
Jeśli taki układ jest budowany po raz pierwszy należy sumę + P2 nastawić za
pomocą omomierza. Wartość rezystancji fli i P2przy Ue = 0,8 V można wybrać na
podstawie podanej tablicy, gdzie w kolumnie piątej podano obliczone wartości
sumy fti+ P 2. Dwie Ostatnie zawierają praktyczne wartości montażowe.

P o d z la tk a
A t AU e R, + P2
z rysu nku ku R1 P2

3 -U a *»0°C 80 my 10 100 k 8 82 k£2 50 k S

9 -H ib i d 609C 120 mV 6 .6 6 150 k f i 120 k a 50 k a

m u 100°C 200 mV 250 k(2 220 k fl 50 k a

9 -1 lic 15°C 30 nV 26 ,6 3 7 ,6 k f l 33 k U 10 k i i

Jeszcze parę słów o budowie czujnika. Można go wykonać na tranzystorze BC

108 C lub BC 109 C. Aby odizolować końcówki tranzystora od wilgoci i innych
w pływ ów zewnętrznych, po dolutowaniu do nich przewodów lub kabla ekrano­
wego należy zamknąć całość w dodatkowej obudowie. Zapobiegnie to przede
wszystkim zmianom rezystancji upływu między końcówkami tranzystora. Prosty
sposób wykonania dodatkowej obudowy przedstawiono na rys.9-15. Wystarczy
do tego klej dwuskładnikowy (np. epidian), którym zalewamy miejsce lutowania
i część obudowy tranzystora. Polepsza to również wytrzymałość mechaniczną
czujnika.
Opisywane zjawisko nosi nazwę temperaturowego dryftu napięcia na złączu
p-n. Jest zrozumiałe, że zjawisko to nie jest mile widziane przez elektroników.
W wielu przypadkach trzeba stosować dodatkowe środki do termicznej stabiliza­
cji układów elektronicznych. Potwierdza się przysłowie o medalu, który ma dwie
strony. W opisanych tu przypadkach wykorzystaliśmy w sposób świadomy tę
sprawę, nad którą niejeden elektronik łamie sobie głowę... właśnie temperaturo­
w y dryft napięcia na złączu p-n.
Autor musi tu jednak zastrzec, że nie przyjmuje odpowiedzialności za popraw­
ność wyskalowania termometru do mierzenia gorączki. Przy złym skalowaniu
może okazać się, że ktoś czuje się najlepiej, gdy temperatura jego ciała wynosi
44°C.

9.4. Źródło sygnałów z cyfrowym układam scalonym

Przyrząd ten można by też nazwać „strzykawką sygnałów", gdyż „wstrzykuje" on
różne sygnały do układu elektronicznego, umożliwiając wykrycie za pomocą
przyrządu kontrolnego z głośnikiem miejsca błędu lub innego uszkodzenia.
Urządzenie to wytwarza wielkie zakłócenia, należy więc być bardzo ostrożnym,
bo przypadkowe włączenie układu do obwodu małej anteny drutowej uniemożli­
w i każdy odbiór radiowy, powodując bardzo głośne brzęczenie głośnika. Nie
można przewidzieć co się wówczas stanie z odbiornikiem. Ale żarty na bok.
Urządzenia te są często pożądane do zakłócenia spokojnej pracy jakiegoś układu,
na przykład można je instalować w pomieszczeniu, w którym istnieje podejrze­
nie, że jest zainstalowany mininadajnik podsłuchowy. Gdy „strzykawka sygnało­
w a" dodatkowo pracuje z sygnałem modulowanym, to nie ma już mowy
o jakimkolwiek poprawnym odbiorze nadajnika podsłuchowego.
Sygnały generowane przez nasz układ mają charakter fali prostokątnej. Fala
prostokątna składa się z harmonicznej podstawowej i dużej liczby wyższych
harmonicznych, o amplitudach malejących wraz ze wzrostem rzędu harmonicz­
nej. Na przykład jeśli harmoniczna podstawowa ma wartość skuteczną napięcia
4 V i częstotliwość 1 kHz (dobrze słyszalny dźwięk w głośniku kontrolnym), to
amplituda setnej harmonicznej o częstotliwości 100 kHz wynosi zaledwie 40 mV
(wartość skuteczna).

■
 I tu doszliśmy do sedna. Przebieg czasowy sygnału ma dokładnie kształt
prostokątów (rys. 9-17c), które z trudem można uzyskać z drogiego generatora
fali prostokątnej. Harmoniczną podstawową o częstotliwości 1 kHz słychać bar­
dzo dobrze jako dźwięk m.cz. Setna harmoniczna przebiegu o częstotliwości
1 MHz może być wykorzystana jako sygnał antenowy przy sprawdzaniu odbioru
fal średnich. Po doprowadzeniu takiego sygnału do anteny ferrytowej, czy też do
przełącznika obwodów wejściowych, słychać czy tor odbioru MW (fal średnich)
radioodbiornika działa czy nie.
Po prostych przełączeniach w omawianym źródle sygnałów zakłócających
można zastosować go także do sprawdzania obwodów pośredniej częstotliwości
(p.cz.) sygnałem o częstotliwości 460 kHz z modulacją amplitudową (AM). Układ
ten generuje także wszystkie częstotliwości UKF, a nawet może być stosowany
w odbiornikach telewizyjnych do zakresu UHF.
A teraz o układzie generatora. Układ pokazany na rys. 9-16 jest zbudowany
zgodnie z zasadą: mało elementów - mało błędów. Ściśle biorąc przyrząd ten
składa się tylko z jednego układu scalonego typu 7400, który zawiera cztery bram­
ki NAND (każda z dwoma wejściami), zbudowane łącznie na szesnastu tranzy­
storach oraz kilku elementach pasywnych. Wybrano ten układ scaiony, ponieważ
jest on dość tani (kosztuje kilkadziesiąt złotych). Układ jest zasilany z baterii
4,5 V i zmontowany na małej płytce drukowanej.
Na rysunku 9-17a pokazano rozmieszczenie i numerację końcówek oraz
schemat połączeń wewnętrznych układu scalonego.
Bardzo ważne dla wszystkich układów scalonych serii TTL jest nie przekracza­
nie napięcia zasilania równego 5 V. Wartością graniczną jest tu napięcie 5,25 V.
Generator z rys. 9-16 składa się w zasadzie z trzech bramek NAND (7-^-3).
 US-typu 7400
+U$ B i
14 12 fl 10
>—t J=1

I r - ^ r 1
n r U U U IL I O"
/ 2 3 4 5 o
Rozkład wyprowadzeń -widok'z góry

Rys. 9-17.

Czwarta bramka NAND odsprzęga sygnał wyjściowy. Generator startuje w m o­

mencie, gdy do punktu 1(bramka NAND 7} doprowadzimy napięcie 4 U& (później,
zobaczymy, że można również przerwać jego drgania). Częstotliwość generowa­
nego przebiegu prostokątnego, przedstawionego na rys. &-17c, jest ograniczona
tylko przez wartość pojemności C w układzie z rys. 9-16. W tym układzie
otrzymuje się sygnał prostokątny asymetryczny, co jednak nie wpływa na
działanie układu. Symetryzację impulsów otrzymuje się przez dołączenie odpo­
wiedniego rezystora między bramkę wejściwą NAND a masę.
Odpowiednie wartości rezystancji i pojemności można dobrać na podstawie
tablicy. Pośrednie wartości można łatwo określić.
Dzięki temu, że częstotliwość zależy tylko od pojemności można w prosty
sposób zmieniać jej wartość. Przy wielkich częstotliwościach, którym odpowia­
dają pojemności C<1 nF-r47 pF, dokładne nastawienie częstotliwości można
uzyskać, wprowadzając niewielką zmianę napięcia zasilania. Jest to wprawdzie
sposób niezbyt poprawny, ale bardzo praktyczny przy naprawie obwodów w.cz.
(np. radioodbiorników).
Napięcie międzyszczytowe wyjściowe wynosi około 80% napięcia zasilania,
V.
a więc przy Ub = 5 V wynosi około 4 3remka 4 z rys. 9-16 może być przełączana
do pracy m.cz. lub w.cz., w zależności od wartości pojemności C. Końcówki 4 i 4',
symbolizują tę samą bramkę NAND układu scalonego.
 UB - 5 V Ub = 3 V
ci

0 pF i4 mhz 3 MHz

100 pF 2,3 MHz 1,3 MHz

200 pF l.,4 MHz 900 kHz

470 pF 650 kHz 410 kHz

p»l pF 5 kHz -

1 g ir 500 Hz -

10 pF 50 Hz -

Jaka je st górna granica częstotliwości? Na pewno można ją uzyskać przy jak

najm niejszych pojem nościach. W przypadku C = 0 (gdy nie ma kondensatora)
sygnał przedstawiony na rys. 9-18a ma największą częstotliwość (0,02 ps/dział-
kę)r wynoszącą około 14 MHz. To naprawdę dużo, gdyż w takim przebiegu
zawarte są jeszcze wyższe harmoniczne, co w idać ha rys. 9-1 8b. Od lewej strony
do środka ekranu podstawa czasu w ynosi 0,2 jis/działkę. Częstotliwość sygnału
(o kształcie prostokątnym z rys. 9-18b) w ynosi w tym przypadku:

F= tA — = 833 kHz

W artość 2-0,6 p.s stanow i sumę czasów trw ania dodatniej I ujem nej półfali
prostokątnej. Jest to w ięc okres sygnału. W środku ekranu (rys. 9-1 8b) widać
efekt szybkiego przełączenia podstawy czasu na 0,02 jis/działkę. Czas narastania
czoła im pulsu elektronicy określają, licząc 10-f 90% am plitudy sygnału. Dla
przebiegu z rys. 9-18b można łatw o odczytać, że czas narastania im pulsu wynosi
fi = 0,018 ps = 18 ns. Przebieg ten otrzym ano przy pojem ności obciążenia
wynoszącej około 12 pF. Dzięki tak krótkiem u czasowi przełączania zawartość
wyższych harm onicznych jest znaczna. Dlatego jest m ożliw e stosowanie tego
generatora przy strojeniu układów w.cz. Wyższe harmoniczne nadająśię bardzo
dobrze jako sygnały wejściow e radioodbiorników .
Generator pokazany na rys. 9-16 pracuje bez m odulacji. Jest to wadą przy
strojeniu i kontroli odbiorników radiowych. Znacznie lepiej jest sprawdzać
odbiornik sygnałam i słyszalnym i. Na rysunku 9-19 pokazano jak to zrobić. Tu
także są wykorzystane dwa układy scalone typu 7400. Górny to r wytwarza sygnał
w.cz. o częstotliwości podstawowej harm onicznej w przedziale 400 kHz - r 2,8
MHz, nastawianej dokładnie przez zmianę napięcia zasilającego w granicach 3-f 8
17 - Elektronika łatwiejsza...
257
V. Dolny generator z dwom a układam i scalonym i typu 7400 wytwarza sygnał
prostokątny m.cz. Obydwa napięcia są doprowadzone do układu wyjściow ego
wspólnego dla m.cz. i w.cz. Połączenia m iędzy elem entam i fi3, Ce i Pi muszą być
jak nakrótsze (w.cz.). N ajlepiej jest m ontować potencjom etr Pi bezpośrednio na
płytce tak, aby całkow ita długość przewodów nie przekraczała 6 cm. Generator
w.cz. generuje drgania tylko w tych przedziałach czasu, w których do punktu 1
(bramka NAND 1) jest doprowadzony prostokątny sygnał m.cz. Sygnał w.cz.
pojaw ia się w rytm dodatnich półfal sygnału m.cz. Za pomocą takiego sygnału
kontrolnego można sposobami akustycznym i w ykryć łatw o błędy w torach AM
lub FM. W ygląd kluczowanego sygnału w.cz. przedstawiono na rys. 9-20.
Nie zapom inajm y o zasilaniu. Jest tu potrzebna bateria o napięciu 4,5 V. Żeby
jednak nasz przyrząd tw orzył zamkniętą całość, w arto zalecić zbudowanie
m ałego zasilacza w g układu z rys. 9-21. Układ ten um ożliw ia regulację napięcia
Ub w granicach 3+5 V, za pomocą potencjom etru 500 SI Dioda świecąca LED
sygnalizuje włączenie zasilacza. Zastosowano tu prostow nik m ostkow y typu 40
V/1 A. Układ z rys. 9-19 pobiera prąd 12 m A przy napięciu 3 V i 25 m A przy 5 V.
Dlatego też jako tranzystor regulujący może być użyty m ały tranzystor BC 107
z radiatorem .

Rys. 9-20.
Budowa i zestaw elem entów
Elementy niezbędne do buodwy układu przedstawiono na rys. 9-22. Takie
poglądowe zestawienie elem entów jest bardzo pomocne, ponieważ widać
z niego od razu jak wyglądają elem enty i jakie mają w ym iary. Jest to szczególnie
ważne dla tych, którzy po raz pierwszy stają przed zadaniem sam odzielnej
budow y układu elektronicznego. Zam iast płytki pokazanej na rys. 9-22 można
zastosować także płytkę drukowaną wykonaną sam odzielnie. Płytka m usi mieć
druk przygotowany do montażu układów scalonych i um ożliwiać montaż z jak
najkrótszym i połączeniam i. Zaleca się stosowanie podstawek (cokołów) pod
układy scalone. Upraszcza to znacznie w ym ianę elem entów scalonych.
A teraz trochę o zestawie niezbędnych elem entów. Większość elem entów
przedstawionych na rys. 9-22 można kupić w sklepie. Na rysunku 9-23 przedsta­
w iono połączenia elem entów widziane od strony druku oraz zmontowaną płytkę
próbną, zawierającą elem enty z rys. 9-22. W skład układu wchodzą:
W yjście sygnału m.cz. do potencjom etru P2
Rą - 100 I i
Ca = 47 puF (tantalowy)

Rys. 9-22.
W yjście sygnału w.cz. (AM ) do potencjom etru Pt
fh = 47 l i
Ci Ł 47 »tF
Cio — 0,1 uF (ceramiczny)
Doprowadzenie ujem nego bieguna napięcia zasilania

15 14 13 12 11
Rys. 9 -2 3 .
Doprowadzenie dodatniego bieguna napięcia zasilania
Cg = 220 pF
C yfrow y układ scalony typu 7400 (generator w.cz.)
fti = 1 k ft
Ce = 0,1 jłF
= 1 k fl
C yfrow y układ scalony typu 7400 (generator m.cz.)
Spójrzm y na rys. 9-24. W idać na nim różnice pom iędzy wykonanym samo­
dzielnie urządzeniem a profesjonalnym generatorem pom iarow ym . Przedsta­
w iono tu sygnał w yjściow y generatora sinusoidalnego w.cz. w przypadku, gdy
je st nastawiona częstotliwość 85 MHz (zakres UKF). Poza sygnałem o częstotli­
w ości 85 MHz, którą generuje przyrząd, nic w tym szerokim paśmie częstotliwoś­
ci się nie dzieje, dopóki nie włączym y m odulacji generowanego przebiegu
sygnałem m.cz. Inaczej jest w przypadku naszego urządzenia, zwanego przez
fachowców generatorem widm a (rys. 9-24b). W ytwarzany w nim sygnał w yj­
ściowy, o kształcie zbliżonym do prostokąta i okresie Tp, stanow i w swej istocie
sumę nieskończonej ilości przebiegów sinusoidalnych, których częstotliwości
określa następująca zależność: fn = gdzie: n = 1,2,3 itd.
•p

Generator
sygnałowy w.cz. 85MHz.

IX: Częstotliwość pracy

generatora : fa ^85MHz
Przebiegi te są nazywane harm onicznym i lub składowym i (prążkami) widm a
sygnału w yjściow ego. Składowa o częstotliwości fp = 1 /T P (tj. dla n — 1 ) nosi
nazwę częstotliw ości podstawowej. Chąc zatem w naszym przyrządzie w ytw o­
rzyć sygnał o częstotliwości np. 85 MHz wystarczy, aby częstotliwość podstawo­
wa prostokątnego przebiegu w yjściow ego generatora w.cz. w ynosiła np. 5 MHz.
Sygnał pom iarow y o wym aganej częstotliwości będzie stanowić w tym przy­
padku:

n m ■85 = 1 7 harmoniczną wytwarzanego przebiegu.

O

Ten sam w ynik można uzyskać stosując inne w artości f p, np. 1 MHz, (n = 85),
100 kHz (n = 850). W tedy jednak am plituda przebiegu o częstotliwości 85 MHz
będzie tym mniejsza im większe będzie n. Zastosowane w naszym urządzeniu
kluczowanie sygnału w.cz. spowoduje dodatkową m odulację każdego składnika
widm a sygnału pom iarowego. W idm o takiej m odulacji jest także szersze od
uzyskiwanej w generatorze sygnałowym m odulacji sinousoidalnej. A w ięc
podczas strojenia podzespołów w.cz. i m.cz. radioodbiorników , m agnetofonów
kasetowych lub innych przyrządów trudno obejść się bez „strzykaw ki sygna­
ło w e j".

9.5. Miliwoltomisrz m.cz. do pomiaru napięć

sygnałów akustycznych
W technice pom iaru sygnałów m ałej częstotliwości można wykorzystać wzmac­
niacze operacyjne charakteryzujące się odpow iednim i zależnościami między
wzm ocnieniem a częstotliwością (tzw. własnościam i pasm owym i). Na rysunku
9-25 pokazano schemat m iliw oltom ierza wykonanego na trzech wzmacniaczach
operacyjnych. Każdy z nich spełnia inną funkcję. Zam iast układu typu TCA 680
można już teraz zatosować now y typ wzmacniacza - NE 531 (firm y VALVO).
Wzmacniacz operacyjny I jest precyzyjnym prostow nikiem pom iarowym .
Wzmacniacz operacyjny li jest przedwzmacniaczem z przełącznikiem zakresów
x3.
Wzmacniacz operacyjny III jest tłum ikiem zakresów pom iarowych.
Ważniejsze dane przyrządu:
Zakresy pom iarow e: 300 jxV-r10 V
przy całkowitych wychyleniach 1-3-1.
Zakres częstotliw ości: >100 k Hz
zależnie od typu zastosowanych wzmacniaczy operacyjnych.
Wzmacniacz operacyjny /spełnia rolę precyzyjnego prostownika pom iarowego.
Rys. 9-25.
Dzięki układow i mostka, zbudowanemu z diod AA 144 lub innych diod germano­
wych, i dzięki silnem u sprzężeniu zwrotnem u napięcie wskazywane przez m ier­
nik zależy w sposób lin io w y od napięcia zm iennego doprowadzonego do
wzmacniacza. Zakres nieliniow ej (parabolicznej) charakterystyki prostownika,
powodujący zw ykle nieliniow ości skali przy m ałych wychyleniach wskazówki,
jest skompensowany przez wstępne w ysterow anie wzmacniacza. Na rysunku
9-26 pokazano oscylogram y napięcia wyjściow ego w punkcie 6 oraz napięcia na
w ejściu odwracającym w punkcie 2. Przyrząd pom iarow y może m ieć jedną
podzia^kę liniow ą. Prąd przy całkowitym w ychyleniu wskazówki przyrządu po­

m iarowego powinien wynosić 50-5-1000 jaA tak, by nie w pływ ał istotnie na

obciążenie układu. Przy wyborze miernika o parametrach innych niż pokazano na
rys. 9-25 należy przeprowadzić dopasowanie za pomocą potencjom etru Za­
w artość rezystancji potencjom etru P2 decyduje o wzm ocnieniu układu. Jest
celowe, aby wzmacniacz operacyjny / m iał wzm ocnienie 0,5-^5 przy częstotli­
wościach sygnałów do 100 kHz (w przypadku zastosowania wzmacniacza typu
741). Częstotliwość tę można zwiększyć dołączając zaznaczony linią przerywaną
kondensator C Jego pojem ność zależy od staranności montażu układu oraz od
nastawionego wzm ocnienia i wynosi 100^-680 pF; należy ją dobrać eksperymen­
talnie na podstawie porównania wskazań naszego przyrządu i przyrządu wzorco­
wego.
Wzmacniacz operacyjny I musi być wyposażony w układ kompensacji napięcia
niezrównoważenia. Do przewidzianych w tym celu końcówek 7 i 5 dołącza się
potencjom etr Pi. Strojenie przeprowadza się tak, aby włączony między punkt
B i masę w oltom ierz napięcia stałego, przy zerowym napięciu wejściowym ,
wskazywał zero.
Po wyzerowaniu wzmacniacza do punktu A doprowadzamy sygnał o napięciu
skutecznym 100 mV <1-5-10 kHz) i potencjom etrem P2 ustawiam y wskazówkę
m iernika na całkowite wychylenie. Można teraz powiedzieć, że prostow nik
pom iarow y jest już przygotowany do pracy. Ten podzespół, łącznie ze wzmacnia­
czem operacyjnym I, może służyć jako oddzielny przyrząd do pom iaru napięć
zmiennych o wartościach nie przekraczających 100 mV. W przypadku pom iarów
sygnałów o większej częstotliwości można zastosować na przykład wzmacniacze
operacyjne typu NE 531 lub MC 1539. Można w tedy osiągnąć częstotliwości
większe od 1 MHz. Przy takich częstotliwościach należy pamiętać o krótkich
połączeniach i ekranowaniu. Kompensację napięcia niezrównoważenia przepro­
wadza się za pomocą potencjom etru 1 k il, włączonego między końcówki 1 i 8.
Suwak potencjom etru je st dołączony do bieguna dodatniego napięcia zasilają­
cego.
Wzmacniacz operacyjny II je st właściwym stopniem wzmacniającym. Przewi­
dziano tu dwa położenia wyłącznika. Przy wyłączonym wyłączniku S współczyn­
nik sprzężenia zw rotnego jest określony przez w artości rezystancji wynoszące
100 k il i 10 k il i jest rów ny 10. Nie chodzi nam jednak o jego dokładną wartość,
gdyż dostrojenie do całkowitego wychylenia wskazówki przy napięciu skutecz­
nym sinusoidalnym w punkcie C równym 10 mV przeprowadza się i tak za
pomocą potencjom etru P2.
Gdy wyłącznik S jest włączony, m aleje napięcie sprzężenia zwrotnego
i wzm ocnienie rośnie. Potencjom etr P3 nastawiam y tak, aby przy napięciu
w ejściow ym 3 mV wskazówka ustaw iła się w pozycji końcowej pod 2iałki na
cyfrze 3. A w ięc stopień li jest już dostrojony i przygotowany do pracy. Można tu
również zastosować wzmacniacz operacyjny typu NE 531 lub MC 1539. Um ożliwi
to poprawną pracę przyrządu przy wym aganym współczynniku wzmocnienia
równym 33 (współczynnik x0,3) dla częstotliwości większych od 100 kHz.
Połączone stopnie l i i i tworzą już gotow y m iliw ołtom ierz.
Wzmacniacz operacyjny III tw orzy stopień końcowy. Zastosowano tu układ
scalony typu 741 lub NE 531. Układy te um ożliw iają elektroniczne zmniejszenie
w artości sygnału. Następuje to przez w ybór odpowiedniego toru sprzężenia
zw rotnego wzmacniacza operacyjnego.
Tranzystor połow y BF 256 B jest połączony galwanicznie z wejściem odwraca­
jącym wzmacniacza operacyjnego, pracuje jako w tórnik źródłow y i je st włączony
do gałęzi sprzężenia zwrotnego. Szeregowo z końcówką bram ki włączono
rezystor 1 m li, tworząc w ten sposób wejście pom iarowe. Rezystancja ta jest
jednocześnie rezystancją wejściową przyrządu pom iarowego. W łączenie obwo­
du sprzężenia zwrotnego zapewnia bezpieczną pracę tranzystora polowego,
gdyż napięcie wejściowe na bramce z uwagi na doprowadzone do niej napięcie
sprzężenia zwrotnego nie jest większe od kilku m iliw oltów . W ejście nieodwraca-
jące 3 wzmacniacza js t dołączone do* masy. Z uwagi na sprzężenie zwrotne na
wejściu odwracającym 2 jest rów nież napięcie równe zeru. Oznacza to, że
napięcie bramka-źródło, wynoszące około 1,7 V, jest także na w yjściu wzmacnia­
cza operacyjnego. Napięcie bram ki, mierzone względem masy, w ynosi około
-1 ,7 V. Ze względu na ten stały potencjał bram ki wejście przyrządu pom iarowego
m usi być połączone ze wzmacniaczem przez kondensator szeregowy o pojem ­
ności 0,22 (jiF.
Przełącznik pięciopozycyjny um ożliwia w ybieranie następujących zakresów:
x10; x1; x0,1; x0,01 i x0,001. Oznacza to , że najczulszy zakres przyrządu przy
pełnym w ychyleniu wskazówki jest dla 1 mV, a po włączeniu wyłącznika S w sto­
pniu III - 0,3 mV. Jest to zakres, w którym mogą już występować znaczne w pływ y
szum ów lub innych napięć zakłócających; napięcie szumu powoduje już dostrze­
galne w ychylenie wskazówki. Pomóc tu może tylko dobre ekranowanie i w ybór
dobrego wzmacniacza bezszumnego. Maksymalne w artości napięć dla poszcze­
gólnych zakresów pom iarowych podano na rys. 9-25.
Przy strojeniu układu do jego wejścia należy doprowadzać sygnały ó napię­
ciach odpowiadających górnej granicy każdego z zakresów i za pomocą poten­
cjom etrów Pą+P s sprowadzać wskazówkę do pełnego wychylenia. Równolegle
do rezystorów w torach sprzężenia zwrotnego są dołączone małe kondensatory.
Służą one do kompensacji częstotliw ości. Najprościej jest przeprowadzić stroje­
nie przy prostokątnym sygnale wejściowym o częstotliwości 1 kHz. Do w yjścia
wzmacniacza, poza rezystorem 4,7 k ii (punkt C), należy dołączyć oscyloskop.
Trym ery nastawiam y tak, aby uzyskać optym alną strom ość narastania czoła
sygnałów, bez oscylacji. W artości pojem ności trym erów zależą od pojem ności
przewodów ekranowanych w obwodzie w ejściow ym (wartości przybliżone po­
dano na rys. 9-25 w klamrach).
Budowa zasilacza odpow iedniego dla naszego przyrządu nie nastręcza w ię­
kszych trudności. Prąd pobierany z zasilacza w zależności od typu zastosowa­
nych wzmacniaczy operacyjnych w ynosi 10-4-40 mA.

9.6. Generator przebiegu sinusoidalnego m.cz.

Na rys. 9-27 przedstawiono układ generatora przebiegu sinusoidalnego, zbudo­
wanego na podstawie tzw . mostka W iena. Cechami charakterystycznym i tego
układu są: mała liczba elem entów, stałość am plitudy i częstotliwości sygnału
sinusoidalnego oraz m ały współczynnik zniekształceń w szerokim zakresie
częstotliw ości., Górna granica częstotliw ości także zależy od ty po wybranego
wzmacniacza operacyjnego. Zastosowanie wzmacniaczy operacyjnych o dużej
szybkości narastania napięcia (wynoszącej np. 20 lub 50 V/p&) um ożliw ia
budowę generatorów wytwarzających sygnał sinusoidalny o częstotliwości 1
MHz. W arunkiem wzbudzenia drgań w generatorze je st przesunięcie fazowe
m iędzy sygnałem w yjściow ym a sygnałem na w ejściu nieodwracającym równe
zeru lub 360°. Oprócz tego kondensatory l rezystory w gałęzi R-C mostka
pow inny być jednakowe (tj. C\ — Ci, oraz Rt = /fe). Dzięki tem u napięcie na
w ejściu nieodwracającym pozostaje stałe w szerokim zakresie częstotliwości,
a to z kolei gw arantuje stałą wielkość sprzężenia zwrotnego.

Dla um ożliw ienia zmian zakresów częstotliw ości drgań pojem ności kondensa­
torów Ci i C2 w rozpatrywanym układzie są regulowane skokowo. Rezystory R-\
i Ri są wykonane jako sprzężone i um ożliw iają jednoczesną płynną regulację
rezystancji. Na rysunku 9-30 przedstawiono przykład szczególny rozwiązania
regulacji częstotliwości pracy układu za pomocą jednego tylko potencjom etru.
A by zapewnić stałość generowanych drgań, powstające w układzie straty
muszą być skompensowane przez odpow iednią w artość współczynnika wzmoc­
nienia wzmacniacza operacyjnego. W artość tego wzm ocnienia określają rezys-
to ry Pk i f ii umieszczone w pętli ujem nego sprzężenia zwrotnego. Dobór ich
rezystancji m usi być kom prom isowy. Gdy wzm ocnienie wzmacniacza będzie za
duże, to będzie on pracował nieliniow o i będzie ograniczał am plitudę generowa­
nych drgań. Przy zbyt m ałym wzm ocnieniu drgania mogę zanikać, szczególnie
w czasie zmian częstotliwości pracy. Z tego powodu w artość współczynnika
sprzężenia zwrotnego powinna być funkcję am plitudy generowanych drgań.
W praktyce robi się to stosujęc układ regulacji autom atycznej, w którym napięcie
w yjściow e jest porównywane z wartością zadanę. Odchyłki między w artością
zadaną a napięciem porównywanym rzeczywistym stanowią napięcie sterujące,
zmieniające param etry członu wykonawczego (R4) znajdującego się w gałęzi
sprzężenia zwrotnego. Członem wykonawczym jest tranzystor połow y, który
w zakresie małych napięć dren-żródło {<350 mV) przy sterowaniu bramkowym
zachowuje liniow ość zm ian rezystancji. Układ taki przedstawiono na rys. 9-28a
i b.
Przy dużych napięciach zmiennych między drenem a źródłem tranzystory
połow ę, pracujące w układach z rys. 9-28, mają już charakterystyki nieliniow e.
Taki przypadek przedstawiono na oscylogram ie z rys. 9-29 (oscylografu lewy).
W idać tu wyraźnie zniekształcenie sygnału.
Charakterystyki zależności rezystancji źródło-dren tranzystora polowego
można zlinearyzować stosując sprzężenie zwrotne między drenem a bramką
(rys. 9-28b). Na rysunku 9-29b widać przebieg napięcia wyjściowego generatora
po wprowadzeniu sprzężenia zwrotnego między źródłem i bramką tranzystora
polowego. W układzie z rys. 9-30 zmiana rezystancji dren-źródło tranzystora
m usi w ynosić 40-M400 Odpowiadające tem u zmiany napięcia sterującego
w zastosowanym tranzystorze potowym mieszczą się w zakresie +0,7 V (40 ii) do
-1 ,5 V (14000).
W układzie z rys. 9-31, zawierającym zrównoważony mostek W iena, wym aga­
na zmiana rezystancji w ynosi zaledwie 210+265 i i ; do tego jest potrzebne
napięcie sterujące zmieniające się w granicach od -0 ,4 V (210 ii) do -0,68 V (265
a).
Jak w idać, celowe jest stosowanie tranzystora polowego jako członu regula­
cyjnego w gałęzi sprzężenia zwrotnego, przy czym konieczna jest iinearyzacja
jego charakterystyk rezystancyjnych w zakresie dużych napięć zmiennych (>300
mV), otrzymana dzięki rezystancji włączonej między bramkę i dren. Napięcie
w yjściow e jest porównywane z napięciem zadanym, a różnica między nim i jest
wzmacniana w regulatorze wytwarzającym napięcie regulujące rezystancję
tranzystora polowego. Tranzystor połow y spełnia rolę regulowanego płynnie
rezystora.
Na rysunku 9-30 pokazano prosty układ do generacji napięcia sinusoidalnego.
Dolna część mostka (Pi i Cj) jest ustawiona na stałe. Potencjometrem P reguł uje
się częstotliwość drgań w sposób ciągły, a kondensatorem C] przełącza się
zakresy częstotliwości. Dla C\ = Ci częstotliwość można obliczyć z równania
 f ~ — s—
M W
Sym bol R oznacza tu sumaryczną rezystancję m iędzy wejściem nieodwracają-
cym a w yjściem wzmacniacza operacyjnego. Z praktycznych doświadczeń
w ynika, że optym alna w artość rezystancji Pi wynosi ok. 1,5 k ii. Rezystor w gałęzi
sprzężenia zw rotnego P2je st nastawiony na około 30 k i l Jego rezystancja zależy
od typu i param etrów użytego tranzystora potowego. Ostateczne nastawienie
potencjom etrów Pi i P2 odbywa Się przy jednoczesnej obserwacji na oscylosko­
pie sygnału w yjściow ego. Przy wzbudzaniu się drgań potencjom etry Pi i P2
należy nastawić tak, aby międzyszczytowe napięcie sygnału wyjściow ego w yno­
siło 10 V. W przypadku zastosowania wzmacniacza operacyjnego typu 741
otrzym uje się nie zniekształcony sygnał sinusoidalny o częstotliw ości do 20 kHz.
Jeśli natom iast zastosujem y wzmacniacz o dużych szybkościach narastania
napięcia - NE 531 lub MC 1539 - to możemy uzyskać napięcie sinusoidalne
0 częstotliwości do 1 MHz. Wymaga to już jednak budow y układu zgodnie
z w ym ogam i techniki w.cz,, a dotyczącymi okablowania, długości przewodów
1 filtró w .
Napięcie w yjściow e je st prostowane za pomocą diody germ anowej AA 144.
To stałe napięcie jest z kolei doprowadzone do wejścia odwracającego wzmac­
niacza regulatora - na wzmacniacz operacyjny typu 741, dla którego wzm ocnie­
nie je st regulowane za pomocą rezystorów 22 k il i 1 M il na w artość około 45. Do
wejścia nieodwracającego jest doprowadzone napięcie zadane (odniesienia),
stabilizowane przez diodę Zenera 7,5 V. Napięcie zadane można zm ieniać
ustawiając odpow iednio potencjom etr ^.W a rto ść napięcia stałego, nastawiona
tym potencjom etrem , odpowiada m niej w ięcej w artości skutecznej wymagane­
go napięcia sinusoidalnego na w yjściu generatora. Tak w ięc nastawienie napię­
cia stałego, wynoszącego np. 3,5 V pow oduje, że na w yjściu tego układu
otrzym ujem y napięcie sinusoidalne o w artości skutecznej wynoszącej około 3,5
V, co z kolei odpowiada w artości międzyszczytowej, wynoszącej około 10 V.
W uproszczonym układzie z rys. 9-30 dla uzyskania stałości am plitudy genero­
wanych drgań w całym paśm ie przestrajania wym agany przedział zm ian napię­
cia regulacyjnego (w yjściow ego wzmacniacza) je s t stosunkowo duży i obejm uje
zakres od -3 ,5 V do 9,5 V. Zapewnia to zm ianę w artości rezystancji obszaru
dren-źródło tego tranzystora w granicach 40-5-1400 SL
Inaczej je st w układzie pokazanym na rys. 9-31, w którym m ostek W iena dzięld
potencjom etrow i podwójnem u znajduje się zawsze w stanie zrównoważenia. To
z kolei w pływ a na odpow iednie dopasowanie sprzężenia zwrotnego wzmacnia­
cza operacyjnego NE 531 lub 741. Szeregowo z drenem tranzystora potowego
je st włączony rezystor 220 SI. Potencjom etr P2 ma m ałą rezystancję. Układ
pracuje popraw nie je śli potencjom etr ^ je s t nastaw iony na w artość około 1 k i l
Potencjom etry P2 i P3 ustawia się tak, jak w poprzednim układzie. Także i tu
rezystancja P2 zależy od w artości param etrów zastosowanego tranzystora polo­
w ego. W przypadku generacji drgań o dużych częstotliwościach (m ałe w artości
rezystancji w m ostku) może zajść konieczność zm iany w artości rezystancji
łączącej dren z bramką tranzystora potowego. O rientacyjny przedział tych zmian
zawiera się pom iędzy 47 a 270 kO~
W tym układzie zmiana napięcia w yjściow ego regulatora jest znacznie m niej-
sza od 13 V i w ynosi zaledwie 0,6 V. Rezultatem tego jest zmiana rezystancji
w zakresie 210^-265 a . Jest to bardzo mała zmiana w porów naniu ze zmianą
w pierwszym przypadku, wynoszącą 40 f t # 1,4 k ft.
Dwa rezystory 680 f t ograniczają zakres regulacji potencjom etru podwójnego.
Jeśli potencjom etr sprzężony ma rezystancję 2x25 k il, to opierając się na
rów naniu

f _____ 1 _
2nR C
częstotliw ość sygnału (w trzech zakresach przełączanych przełącznikiem trójpo-
zycyjnym ) można zm ieniać w zakresie 30 Hz-H50 kHz. Jest celowe w ybranie
potencjom etru podw ójnego o m niejszych rezystancjach, np. 2x1 0 k ft lub 2 x 5
k i l Um ożliw ia to dokładniejsze nastawienie żądanej częstotliw ości. Rezystancje
680 ( l można zwiększyć wówczas do w artości 1,5 k il.
Największa częstotliw ość zależy od typu zastosowanego wzmacniacza opera­
cyjnego. W w yjątkow ych przypadkach, gdy ma być osiągnięta częstotliwość 1
MHz, stosuje się kondensatory 2x220 pF.
Pokazano to jeszcze raz na oscylogram ach z rys. 9-32a i b. Na rysunku 9-32a
w idać przebieg trójkątny o w artości międzyszczytowej 7 V i częstotliwości 47 kHz.
Sygnał ten uzyskano w opisanym układzie, w którym nastawiono żądaną
w artość międzyszczytową napięcia wyjściow ego równą 7 V. W ybrano jednakże
zbyt dużą częstotliwość, przekraczającą m ożliwości wzmacniacza. Wzmacniacz
operacyjny zniekształca czoła im pulsów , dlatego mają one kształt zębów piły.
Szybkość chw ilow ych zm ian sygnału je st ograniczona dopuszczalną dla danego
wzmacniacza szybkością narastania napięcia wyjściow ego. W podanym przy­
padku w ynosi ona 0,4 V /|is . Napięcie o kształcie sinusoidalnym je st w tym
układzie osiągane jedynie przy częstotliwościach mniejszych od 20 kHzi napięciu
międzyszczytowym nie przekraczającym 7,5 V.
Zupełnie inaczej zachowuje się ten układ przy m niejszych napięciach w yjścio­
w ych. Na rysunku 9-32b przedstawiono sygnał w yjściow y układu generatora,
w którym nastawiono w artość międzyszczytową równą 1,1 V. Częstotliwość tego
sygnału o kształcie sinusoidalnym w ynosi teraz 100 kHz.
Należy pam iętać o ekranowaniu w ejść wzmacniacza regulatora. Sygnał w y j­
ściow y generatora o w artości 10 V pow inien być separowany od odbiornika
przez dodatkowy wzmacniacz końcowy. Celowe jest zastosowanie tu w tórnika
em iterow ego z rezystancją em iterow ą wynoszącą około 1 k il. W tórnik pow inien
być zasilany z ujem nego bieguna źródła napięcia zasilającego.

9.7. Przyrząd do pomiaru pojemności zbudowany na

ocalonym układzie cyfrowym
Jak wynika z rys. 9-33 taki przyrząd można łatw o zbudować stosując układ
scalony. W ykorzystujem y tu układ scalony MIC 74124 (firm y ITT) będący m ulti-
w ibratorem astabilnym . Elem enty dodatkowe (4,7 k il i 150 pF) zapewniają
stabilne drgania m ultiw ibratora przy częstotliwości zbliżonej do 1 MHz. Na
w yjściu w punkcie 10 w ystępuje sygnał prostokątny o częstotliwości 1 MHz
i w artości międzyszczytowej wynikającej z różnicy między stanam i układów
scalonych TTL (ok. 3,8 V). Sygnał o takiej częstotliw ości może być w ytw orzony
przez inny generator, jednak jego am plituda m usi być dostosowana do wejść
układów TTL. W artości rezystancji 4,7 k il i pojem ności 150 pF pow inny być
dobrane w m iarę m ożliwości jak najdokładniej. Z uwagi na stabilność parame­
tró w zaleca się stosowanie kondensatora styrofleksowego.
Układ scalony 74124 steruje połączonymi szeregowo czterema licznikam i
dekadowym i typu 7490. Z tabeli zamieszczonej przy rys. 9-33 w ynika, że układy
te dzielą najpierw częstotliwość przez pięć, a potem jeszcze przez dw a, aż
z częstotliwości 1 MHz uzyskuje się 100 Hz. Sygnały dwustanowe o tych
częstotliwościach sterują układem uniw ibratora scalonego 74121, który w ytw a­
rza im puls w yjściow y przy każdym dodatnim zboczu im pulsu wejściowego. Czas
trw ania im pulsów w yjściow ych układu 74121 je st w prost proporcjonalny do
w artości m ierzonej pojem ności C*. Dzięki tem u jest m ożliw e (co je st szczególnie
ważne w praktyce am atorskiej) wykorzystanie m iernika z liniow ym przebiegiem
podziałki pom iarow ej. M iernik pow inien być dołączony do obwodu w yjściow e­
go uniw ibratora. W arto tu zastosować układ mostka, żeby przy Cx = 0 można
było wskazówkę m iernika ustaw ić w pozycji zerowej za pomocą potencjom etru
Rys. 9-33.
Pi. Jeśli wymagana je st duża dokładność, to pierwszy zakres pom iarow y «H-100
pF) pow inien być strojony oddzielnie, po zakończeniu budow y przyrządu.
Zawsze bowiem istnieją szkodliwe pojem ności m ontażowe, rzędu 10 pF, które
przy dokładnych pom iarach muszą być uwzględnione. Na rysunku 9-33 zazna­
czono przy przełączniku w ielopozycyjnym S dodatkowy styk, którym dla zakresu
100 pF je st włączany potencjom etr Pi, a dla pozostałych zakresów - potencjo­
m etr Pi. W tym przypadku nastawienie zerowego położenia wskazówki przy
braku pojem ności (^odbyw a się wyłącznie za pomocą potencjom etrów Pi i Pi.
Doświadczenia wykazały, że mogą być tu także stosowane m ierniki o m ałych
czułościach, na przykład takie, których prąd przy całkow itym w ychyleniu wska­
zówki jest większy od 100 p,A. W takich przypadkch należy zmniejszyć rezystancję
27 k il. Na przykład dla prądu całkow itego wychylenia wskazówki 0,8 m Azam iast
rezystora 27 k il należy w staw ić rezystor 8,2 k il.
Zakres m ierzonych pojem ności rozciąga się od 100 pF (całkowite wychylenie)
do 1 |tF (całkowite w ychylenie). Jest to zakres bardzo przydatny w praktyce, tym
bardziej, że nawet m ałe pojem ności, np. 5 pF, mogą być jeszcze w m iarę
dokładnie zmierzone. Na rysunku 9-33 podano również podzakresy o mnożniku
0,5, ułatw iające odczyty. Można oczywiście z nich zrezygnować (pozycje przełą­
cznika S: 2-4-6-S ).
Jeśli dołączym y jeszcze jedert układ scalony typu 7490, to zakres pom iarow y
rozszerzy się do 10 p.F. Z uw agi na mechaniczną bezwładność m iernika wskazuje
on w artość średnią im pulsow ego napięcia w yjściow ego uniw ibratora. Przy
częstotliw ości im pulsów 10 Hz w ystępuje już widoczna w ibracja wskazówki
przyrządu. Aby zapobiec tem u zjawisku, należy włączyć kondensator rów nolegle
do zacisków m iernika. Przy m ierzeniu pojem ności Cxkondensatorów z zaznaczo­
ną biegunowością należy je dołączać zgodnie z rys. 9-33.
Strojenie można rozpocząć dobierając param etry elem entów generatora
(74124) tak, aby częstotliw ość sygnału była równa dokładnie 1 MHz. Z kolei nie
dołączając żadnego kondensatora, za pomocą potencjom etrów Pi i P\ nastawia­
m y wskazówkę przyrządu na zero.
Do dalszego strojenia je st potrzebny kondensator o dokładnie znanej pojem ­
ności, np. 470 pF lub 0,1 jłF, który należy dołączyć do zacisków pom iarowych i po
przełączeniu na zakres pom iarow y 2 lub 3 za pomocą potencjom etru P2 nastawić
wskazówkę przyrządu tak, aby wskazywała w artość 470 pF. Podobnie należy
stroić zakres 7, za pomocą kondensatora o pojem ności równej np. 0,1 p.F. Można
przyjąć, że wystarczy jedno strojenie z jednym tylko kondensatorem.
Napięcie zasilające m usi być dostosowane do wym agań układów wykona­
nych techniką TTL i pow inno w ynosić + 5 V. Pobór prądu w ynosi około 150 mA.
W ahania napięcia zasilającego w pływ ają silnie na w yniki pom iarów . Dlatego
napięcie zasilające m usi być dobrze stabilizowane. Zasilacz można zrobić w yko­
rzystując regulator trójstanow y scalony MC 78 MO 5 C. Błąd wskazań w ynosi
±2% i zależy od jakości zastosowanego ustroju pom iarowego.
9.8. Tłumik dla amatorów wyskalowarty
w decybelach
W technice wzm acniania sygnałów m.cz. często w artości wzm ocnienia napięcia
podaje się w decybelach {dB). W iadom o, źe w artość 0 dB odpowiada takiemu
poziom ow i napięcia, do którego odnoszone sę wszystkie inne w artości. Często
ważne je st jedynie dokładne ustalenie w artości stosunku napięć, który określa
liczbowo w artość w zm ocnienia układu. Elektronik bierze w tedy specjalny przy­
rząd wprowadzający ściśle określone, wyrażone w dB, tłum ienie sygnału. Dla
potrzeb am atorskich, w zakresie m.cz. w zupełności wystarczy tłu m ik przedsta­
w iony na rys. 9-34. Trzy wzmacniacze operacyjne US1+US2 pracują jako
w tórniki, a w ięc ich rezystancje wejściow e są duże (rzędu 1 M li), a rezystancje
w yjściow e m ałe. W przyrządzie przewidziano trzy w yjścia o różnych rezystan­
cjach wewnętrznych: Rw = 50 fl, Rw = 150 f l i Rw - 600 fl. Z praktyki wynika, że
dia osiągnięcia takich rezystancji w yjściow ych w yjściow e rezystory szeregowe
pow inny m ieć rezystancje podane w nawiasach (uwzględniają one rezystancje
wewnętrzne wzmacniaczy).
Oba stopnie tłum ika (tj. dla dziesiątek dB i jednostek dB) są tak zaprojektowa­
ne, aby można było wykorzystać znorm alizowane w artości rezystorów szeregu
E24. Konieczny jest dokładny pom iar tych rezystancji za pomocą omomierza.
Do zasilania układu potrzebny jest m ały zasilacz dostarczający dwóch napięć
zasilających o w artości ±12 V. Maksymalna skuteczna w artość sygnału w yjścio­
wego przy Rw = 150 f l i 600 f i w ynosi 3 V. W przypadku w yjścia z rezystorem 50
f i napięcie to w ynosi już tylko 1,5 V, a prąd zwarcia jest ograniczony do w artości
około 20 mA, w ynikającej z danych układu scalonego typu 741. Przy wyższych
napięciach w yjściow ych pojaw iają się zniekształcenia wynikające z ograniczenia
prądu zwarcia (rys. 9-35). Dla układu 741 je s tto niegroźne, jednak pom iar z takim
sygnałem jest niem ożliwy.
Regulacja
Opisywany układ jest zwykłym dzielnikiem aktywnym , w iele rzeczy wymaga
w nim jednak specjalnej uwagi. Przede wszystkim musi być zasilany z dwóch
stabilizowanych źródeł napięć (12 V). Następnie za pomocą potencjom etru Pt
należy dokonać kompensacji napięcia niezrównoważenia występującego na
zaciskach wejściowych. W tym celu zwieram y je ze sobą i m ierzym y napięcie
w yjściow e układu (wyprowadzenie 6). Z kolei rozwieram y wejście i potencjom e­
trem Pi nastawiam y w punkcie 6 poprzednią w artość napięcia. Napięcie na
zaciskach wejściow ych wzmacniacza je st w tedy równe zeru. W celu dalszego
dokładniejszego dostrojenia układu do końcówek 1 -4 -5 każdego z pozostałych
układów scalonych należy dołączyć potencjom etry P2 i P 3, ustawiając oddzielnie
dla każdego wzmacniacza w artość napięcia w yjściow ego równą zeru (na koń-
 Rys. 9-34.
cv ~ l________ ^
=5*

u n :rj□
§
55 J L JĘL
§ §
SL
cg1
g&‘T fi fj l m
§ i £3 § Sj
 Ograniczenie
zwarciowe
w układzie
scalonym
przyR'50Si

Rys. 9-35.

cówkach 6). Do korekcji wzm ocnienia potrzebne są trzy potencjom etry P4h-P6(
które następnie można zastąpić rezystorami stałym i. Korekcję wzmocnienia
przeprowadza się następująco. Do wejścia doprowadzam y napięcie stałe o do­
kładnie określonej w artości, np. + 1 V. Następnie przy ustawieniu Si i Sz w pozycji
0 dB na wyjściach (końcówki 6) każdego z trzech układów US1-r US3 ustawiam y
kolejno również napięcie równe +1 V.
W arto powiedzieć też kilka zdań na tem at rezystancji wejściow ej urządzenia.
Jest ona stosunkowo duża (ok. 33 kft), dzięki czemu układ może być łatw o
dopasowany do najczęściej spotykanych źródeł sygnałów przez rów noległe
dołączenie do zacisków wejściow ych rezystancji równej rezystancji w yjściow ej
generatora (600 i l , 50 ft, 8 XI lub 4 il) .
Tłum ienie napięciowe układu je st określane w decybelach, przy czym przeli­
czenia na dB można zrobić korzystając z następującego w zoru:

a = 20!og
u?
Dla ułatw ienia w tabeli zestawiono w artości stosunków napięć i odpowiadające
im w artości tłum ień wyrażone w dB w przedziale 0-M30 dB.
Na podstaw ie tabeli można zorientować się w m ożliwościach układu pokaza­
nego na rys. 9-84 dla różnych kom binacji ustawienia przełączników Si i S-2-
W artości wyrażone w dB można dodawać lub odejm ować. Na przykład przy
ustaw ieniu przełącznika Si w pozycji -4 0 dB i S i w pozycji -3 dB wypadkowe
tłum ienie układu ma w artość -43 dB. Należy jednak pam iętać, że wszystkie te
w artości są obliczane względem napięcia odniesienia.
Opisane urządzenie je s t bardzo przydatne w technice m.cz. Weźmy pod uwagę
następujący przykład. Chcemy sprawdzić jaki jest spadek wzm ocnienia w torze
sygnału m.cz. przy zmianach częstotliw ości. Niech dopuszczalny spadek tego
wzm ocnienia w ynosi -1 0 dB. Ustawiam y przełącznik Si w pozycji -1 0 dB i tak
regulujem y regulator głośności, aby dołączony do w yjścia naszego przyrządu
m iliw oltom ierz m.cz. wskazywał jakąś m ożliwą do łatw ego odczytu w artość
napięcia. Jeśli teraz przy zm ianie częstotliwości sygnału napięcie to zmaleje, to
9. Układy scalona w amatorskich przyrządach pomiarowych

W zmocnienie n a p ię c io w e W zmocnienie n a p ię cio w e

Wsp 5 łc z y n n ik Wspc łc z y n n ik

-dB dB +dB -dB dB +dB

1.0 0 ,0 1.0 0,125 18 8 ,0

0 ,9 4 0 ,5 1 ,0 6 0,11 19 8 .9
0,89 1 1,12 0 ,1 0 20 1 0 ,0
0,84 1 ,5 1,19 0 ,0 8 9 21 11,2
0 ,8 2 1 ,2 5 0 ,0 8 22 12,5
0,75 2 ,5 1 ,3 3 0,071 23 14,1
0,71 3 1,41 0,063 24 16,0
0 ,6 7 3 .5 1 ,5 0,0 56 25 1 7 ,8
0 ,6 3 4 1 ,6 0,0 50 26 2 0 ,0
0 ,6 4 ,5 1,67 0,0 45 27 2 2 ,4
0 ,5 6 5 1 ,7 8 0,04 28 25,0
0 ,5 3 5 ,5 1,88 0 ,0 3 5 29 2 8 ,2
0.50 6 2 ,0 0 ,0 3 2 30 3 1 ,6
0 ,4 7 6 .5 2 ,1 2 0,0 28 31 3 5 ,5
0 ,4 5 7 2 ,2 4 0,0 25 32 40
0 ,4 2 7 ,5 2 ,3 7 0 ,0 2 2 33 45
0 ,4 8 2 ,5 0,0 20 34 50
0 ,3 8 8 ,5 2 ,6 6 0 ,0 1 8 35 56
0 ,3 5 9 2 ,8 2 0 ,0 1 6 36 63
0 ,3 3 9 ,5 3 .0 0 0 ,0 1 4 37 71
0 ,3 2 10 3 ,1 6 0,0 125 38 80
0 ,2 8 Ił 3 ,5 5 0,011 39 89
0 ,2 5 12 4 ,0 0 0,01 40 100
0 ,2 2 13 4 ,5 0,0 056 45 178
0 .2 14 5 ,0 0 0,0 032 50 316
0 ,1 8 15 5 ,6 2 0 ,0 0 1 8 55 562
0 ,1 6 16 6 ,3 0,001 60 1000
0 ,1 4 17 7.1 0,0001 80 10000

przełączamy przełącznik S i z pow rotem w pozycję 0 dB, a przełącznikiem S2

ustaw iam y znowu poprzednią w artość napięcia. Pozycja przełącznika & wskazu­
je teraz dokładną w artość spadku wzm ocnienia. W ten sposób można przepro­
wadzać pom iary napięć w zakresie m.cz.
Zastosowanie układów scalonych um ożli­
w ia rozwiązywanie w ielu zadań z różnych 10 .
dziedzin życia. Skom plikowane układy ele­
ktroniczne kontrolują np. pracę urządzeń Przyrządy
medycznych, sterują lotam i pojazdów kos­
micznych, czy też prozaicznym i układam i specjalne
instalacji do ogrzewania, ośw ietlenia itp.
W niniejszym rozdziale przedstawiono
proste układy o różnym zastosowaniu. Są
z układami
to układy dość proste w budowie i działa­
niu. W ykonuje się je z elem entów dostę­
scalonymi
pnych w handlu i mających kilka odpowied­
ników.

10.1. Bramka NAND jako

wzmacniacz analogowy
Okazuje się, że za pomocą cyfrow ej bram ki
NAND można dużo zdziałać w technice ana­
logow ej - od techniki m.cz. aż do krótkofa­
low ej techniki w.cz. Dlatego zajm iem y się
tą sprawą.
Sym bol bram ki NAND, wynalezionej
specjalnie dla techniki cyfrow ej, przedsta­
w iono na rys. 10-1 a. Działa ona w następu­
jący sposób. Na w yjściu napięcie je st rów­
ne zeru, a w ięc potencjałw yjścia je st rów ny
potencjałow i m asy w tedy, gdy do wejść
Wei i W&2 są jednocześnie doprowadzone
napięcia dodatnie. Z kolei na w yjściu napię­
cie je st dodatnie, różne od zera w tedy, gdy
napięcia na wejściach Wet i Wez są jedno­
cześnie równe zeru, a w ięc gdy wejścia We,
i W&2 są dołączone do masy. W technice
cyfrow ej w ystępują tylko dwa stany: napię­
cie je st lub napięcia nie ma. Zawodowy
elektronik m ów i: napięcie w yjściow e ma
stan w ysoki H (od ang. hig h - wyso ki) - je st
to tzw . jedynka logiczna lu b niski L (od ang.
Io w - niski) - tzw . zero logiczne. Takie
krótkie w yjaśnienie pow inno nam w ystar-
R ys. 10-1.
czyć. W ynika stąd, że bramka NAND przesuwa fazę sygnałów Uwywzględem Uwe
o 180°. Zależnie od napięć wejściowych w yjście bram ki NAND przyjm uje stany
H lub L. Teraz przejdźmy do najważniejszego. Technika cyfrow a opiera się na
szybkim włączaniu i wyłączaniu. Czas przełączania t, od 0 do 1, zaznaczony na
rys. 10—1b, pow inien być jak najkrótszy. Jego w artość w ynosi około 5 ns (to jest
5* 10r®s), co świadczy o tym , że m am y do czynienia z układem przeznaczonym do
pracy z wielką częstotliwością. Tego rodzaju układ charakteryzuje się dużym
wzm ocnieniem . W ystarczają mu bardzo m ałe napięcia wejściowe, aby zm ienił
stan w yjścia z H n a L
Układ taki wydaje się w ięc nieprzydatny dla techniki analogowej, gdzie
przetwarzane są bez żadnych zniekształceń sygnały analogowe, liniow e, sinusoi­
dalne oraz dow olne sygnały w.cz. i m.cz. Trzeba dopiero dostosować odpow ied­
nio własności cyfrow ej bram ki NAND dla potrzeb techniki wzmacniania sygna­
łó w analogowych. Można to zrobić w sposób bardzo prosty, szczególnie w przy­
padku znanego układu scalonego typu 7400. Układ ten (rys. 10—Ib ) składa się
z czterech bram ek NAND, a w ięc z czterech przydatnych w technice analogowej
wzmacniaczy. Jeden stopień wzmacniacza przedstawiono na rys. 10-1 b. W za­
leżności od wykonawcy (tutaj zastosowano układ firm y SIEMENS) mogą w ystę­
pować pewne różnice zewnętrzne, ale działanie układu jest zawsze takie samo.
Układ wykazuje szczególnie dobre właściw ości wzmacniające stopnia cyfrow e­
go z rys. 10-1c w przypadku doprowadzenia do jego wejść sygnału analogowe­
go, np. sinusoidalnego o częstotliw ości 5 kHz. W idać to na oscyfogramach
pokazanych na rys. 10-1d. Górny przebieg przedstawia sygnał l/*» w g rys.
10-1d, a dolny - napięcie w yjściow e U^y. Niestety, przebiegi te nam nie
odpowiadają.
Sytuacja zm ienia się natychm iast, gdy bram kę NAND, zgodnie z rys. 10-2a,
obejm iem y silnym sprzężeniem zw rotnym , a w ięc kiedy ograniczym y je j wzmoc­
nienie. Sygnał w yjściow y, o fazie przeciwnej niż w ejściow y, je st doprowadzany
z pow rotem do wejścia. Uzyskiwane wzm ocnienie je st teraz określone przez
w artości rezystancji Ri i fh

R1 Vu

3 3 0 fi 1

820.0 2

3 ,3 k a 5

12 k f i 10
_JJOOnsL
 W przypadku rezystancji Fh o ustalonej w artości, rów nej 330 O, otrzym uje się
następujące w artości wzm ocnień ft^dla różnych R%{przy = 2 V - wartość
międzyszczytowa).
W zm ocnienie większe niż 10 powoduje pracę niestabilną wzmacniacza. Kon­
densator Q m usi być dobrany na najm niejszą wym aganą częstotliw ość sygna­
łó w . W przypadku np. 30 Hz {dotyczy układów m.cz.} pojem ność tego kondensa­
tora pow inna w ynosić 100 |xF.
Jakie właściw ości ma ten wzmacniacz przy w ielkich częstotliwościach? Można
to wywnioskow ać patrząc na rys. 10-2b. Sygnał o częstotliw ości 10 MHz przy
wzm ocnieniu 10 jest jeszcze przenoszony bez zarzutu. Godne uwagi je st także to,
że przesunięcie w czasie m iędzy sygnałem w ejściow ym U ** i w yjściow ym U^y
w ynosi około 20 ns (podstawa czasu w ynosi tu 100 ns/działkę).
Układ taki można zastosować w technice w.cz. (fale krótkie) jako wzmacniacz
szerokopasmowy. Dodatkową zaletą je st jeszcze fakt, że zgodnie z rys. 10-1b
stopień w ejściow y w układzie w spólnej bazy separuje sygnał w ejściow y od
w yjściow ego. Dzięki tem u nie w ystępują skłonności do wzbudzania się drgań
sam oistnych. Zachowanie się wzmacniacza w obszarze zastosowań wykraczają­
cych poza technikę w.cz., a w ięc np. w technice im pulsow ej, ilustru je oscylogram
z rys. 10-2c. Oscylogram z lew ej strony ekranu przedstawia w zm ocniony przez
nasz układ sygnał prostokątny o częstotliw ości 100 kHz (podstawa czasu w tej
części ekranu oscyloskopu w ynosi 5 pa/działkę), a oscylogram z prawej części
ekranu (podstawa czasu -0 ,0 2 p.s/działkę) przedstawia przednie zbocze im pulsu.
Nasz wzmacniacz szerokopasmowy przenosi zbocza im pulsów o czasie narasta­
nia wynoszącym tylko 30 ns (10% do 90% am plitudy).
Pewną przeszkodę w niektórych zastosowaniach układu z rys. 10-2a stanowi
niskoom owe wejście. Rezystancja wejściowa jest określona przez rezystancję ffe
równą 330 ft. Ale można to zm ienić włączając między punkty A -B w układzie
z rys. 10-2a w tórnik em iterow y. Należy zwracać uwagę na polaryzację końcówek
kondensatora C|. Przy galwanicznym sprzężeniu z w tórnikiem dzielnik w obwo­
dzie bazy m usi być tak dobrany, aby na wejściu bram ki NAND w układzie z rys.
10-2a było napięcie w stanie ustalonym równe +1,45 V.
W ażny je st także odpow iedni dobór rezystora /$ , ponieważ w pływ a on na
ustaw ienie punktu pracy bram ki NAND. Gdy nie ma tego rezystora lub gdy jest
dobrany niew łaściw ie, to na w yjściu uzyskujem y sygnał zniekształcony, taki jak
na oscyiogram ie z rys. 10-3. W tym m iejscu w arto zastanowić się nad m ożliwoś­
ciam i uzyskania maksymalnego napięcia nie zniekształconego na w yjściu.
W artość międzyszczytowa tego napięcia w ynosi około 2 V i w zależności od
egzemplarza bram ki może się wahać w gra niech 1,7+2,3 V. W artość taka jest
wystarczająca dla większości praktycznych zastosowań.
Z w ielu doświadczeń przeprowadzonych na różnych egzemplarzach układów
typu 7400 wynika, że rezystor R3 pow inien m ieć rezystancję zawartą w granicach
 Rys. 10-3.

1,8+3,3 k ft. Optym alna je st w artość 2,7 k il. Przy pierwszych próbach Fkdobiera­
m y tak, aby napięcie na w ejściu bram ki w ynosiło 1,45 V. Trzeba pam iętać o tym ,
że napięcie zasilania układu typu 7400 w ynosi 5 V.
Ponieważ układ typu 7400 zawiera cztery bram ki NAND, można w ięc za jego
pomocą zbudować cztery oddzielne wzmacniacze szerokopasmowe. Trzeba
tylko do każdej bram ki dobudować trzy rezystory i uzyskujemy naprawdę dobre
wzmacniacze szerokopasmowe, p ulpity mikserskie i dużo innych ciekawych
układów. Jest to najprostsze rozwiązanie.

10.2. Elektroniczna kontrola napięcia elektrycznego

Skorzystamy tu z doświadczeń fachowców z firm y MOTOROLA Produkowany
przez tę firm ę układ scalony w chw ili pojawienia się przepięcia powoduje
włączenie tyrystora. A w ięc można go wykorzystać jako układ zabezpieczający
różne przyrządy elektroniczne przed przepięciam i... również w naszym laborato­
rium am atorskim . Jak to zrobić, dow iem y się z następującego opisu. W yobraźm y
sobie zasilacz w naszym laboratorium , dostarczający napięcia regulowanego, na
przykład w zakresie 1+25 V. Weźmy teraz dow olny układ scalony, np. układ
C-MOS lub zwykły tranzystor. Elementy te można stosować w różnych urządze­
niach, ale należy pam iętać o jednym : nie w olno przekroczyć napięcia zasilania
równego 14,5 V. Aby ten warunek spełnić nastawiam y nasz zasilacz na wym aga­
ną w artość napięcia 14,5 V.
Załóżm y, że badaliśm y zachowanie się naszego układu elektronicznego przy
niskich napięciach zasilania, a następnie chcem y pow rócić pomału z napięciem
zasilania do w artości 14,5 V. Zwiększamy w ięc napięcie zasilania i niechcący
przekraczamy w artość 14,5 V. Co się w tedy dzieje?... Przychodzi nam z pomocą
r Zasilacz
regulowany

I
z ograniczeniem
prądowym

o — 1 —0 - HM — i

35
ii?
30 R‘-0
pnyUy,u<1W

25
y jf *

20

15

10
O 10 20 30 40 50 60 70 80
#m
układ scalony MC 3423, włączony tak, jak na rys. 10-4a. Układ scalony zaczyna
działać, gdy napięcie w punkcie 2, m ierzone względem punktu 7, a w ięc
względem masy, zbliży się do w artości +2,6 V. W takim przypadku w punkcie 8
pojawia się natychm iast napięcie dodatnie, powodujące w łaśnie włączenie
tyrystora Tr T yrystor zawiera źródło napięcia U ^ d o w artości około +0,7 V (tyle
w ynosi spadek napięcia na przewodzącym tyrystorze). Przewodzący tyrysto rn ie
dopuszcza już do pojaw ienia się jakichkolw iek dalszych przepięć.
Muszą tu być jednak spełnione dwa w arunki. Po pierwsze, regulow any zasilacz
napięcia m usi m ieć ograniczenie prądu, w przeciwnym razie popłynąłby prąd
zwarcia niszczący zasilacz. Po drugie, tyrystor m usi być tak w ybrany, aby bez
uszkodzenia m ógł przewodzić duży im puls prądu rozładowania kondensatora
filtru C f W zasilaczach regulowanych kondensatory Csm ają przeważnie pojem ­
ność mniejszą od 100 jjJF, tak że w zupełności wystarczają tu m ałe tyrysto ry
o prądzie znam ionowym 3 A.
Trzęjba teraz zlikw idow ać zwarcie zasilacza. W tym celu zm niejszam y nastawę
napięcia i przyciskiem T zwieram y anodę A tyrystora z katodą K. M iędzy tym i
końcówkam i w stanie przewodzenia tyrystora panuje napięcie 0,7 V. Po zwarciu
końcówek tyrystora przechodzi on w stan zaworowy. Znów pojawia się napięcie
U^y. Poziom zadziałania zabezpieczenia przepięciowego ustawia się za pomocą
potencjom etru P zgodnie z zależnością

Um _ R+P
2,6 V P
(2,6 V jest wspom nianym napięciem progu zadziałania układu scalonego).
Należy stosować potencjom etry P o rezystancji <10 k il
A by zapewnić zadziałanie układu zabezpieczenia przepięciowego przy napię­
ciu oznaczonym przez Um , rezystor R pow inien mieć rezystancję określoną
wzorem :

Dla napięcia Uw*zmieniającego się w zakresie 5-j-20 V rezystancja R w ynosi:

R = 10 - ~10 k fl

Odpowiada to ustaw ieniu suwaka potencjom etru w punkcie połączenia poten­

cjom etru z rezystorem R. Podane napięcia zasilacza, przy którym ma nastąpić
zadziałanie układu, można łatw o nastawić potencjom etrem P. W obwodzie
bram ki tyrystora w ystępuje jeszcze rezystor R'. Zgodnie ze wskazówkami produ­
centa przy napięciach C/wy<11 V można nie m ontować tego rezystora. Przy
napięciach wyższych w artość jego rezystancji dobiera się z wykresu podanego
na rys. 10-4b.
 Układ scalony MC 3423 jest przewidziany do pracy przy napięciu zasilającym
maksym alnym Uwy m 40 V. W przypadku wyższych napięć zasilających rćwnież
można zastosować ten układ, ale zm ontowany tak, jak na schemacie pokazanym
na rys. 10-4c. Napięcie zasilające dla układu scalonego, uzyskane w obwodzie
z diodą Zenera, w ynosi 12 V.
W artość rezystancji ff? oblicza się ze w zoru:

Z tego w zoru można także obliczyć w artość maksymalną prądu diody Zenera,
która decyduje o wyborze m ocy diody.
Nie wyczerpaliśm y jeszcze wszystkich m ożliw ości zastosowań układu scalo­
nego MC 3423. Układ ten, jak przedstawiono na rys. 10-5, może być obsługiw any
zdalnie. Dobrze jest um ieścić m ały wyłącznik S zaznaczony na rys. 10-5a

a b

i b w pobliżu badanego urządzenia elektronicznego tak, aby w razie niebezpiecze­

ństwa m óc szybko - przez włączenie tyrystora - wyłączyć napięcie zasilające (0,7
V). Włączając lub wyłączając łączniki S z rys. 10-5a i b można łatw o zm ienić
napięcie końcówki 5. Przy nąpięciu mieszczącym się w zakresie do 0,8 V układ
scalony pracuje norm alnie - tak jak to było opisane poprzednio. Jeśli napięcie to
wzrośnie do w artośęi +1,5-^-2,5 V, to wówczas układ scalony natychm iast włącza
tyrystor. Dobierając w artość rezystancji R w układzie z rys. 10-5, należy zwracać
uwagę na to, aby w żadnym przypadku napięcie na końcówce 5 nie było większe
niż 7 V.
Dla wszystkich przedstawionych układów są ważne następujące param etry
graniczne:
Napięcie zasilające m in 4,5 V
Napięcie zasilające Uwy max 40 V
Napięcie progu Up max 6,5 V
Prąd w yjściow y m ax0,3 V
Pobór prądu ok. 8 mA
Napięcie progu zadziałania ok. 2,6 V
Sterowanie zewnętrzne (punkt 5) m ax7 V
Układ scalony MC 3423 jest wykonywany w obudow ie plastykowej w postaci
kostki typu DIL z ośm iom a końcówkam i (rys. 10-6}. Istnieje jeszcze w iele innych
specjalnych zastosowań tego układu, ale w praktyce am atorskiej są one m niej
przydatne. Jeśli będziem y przestrzegać podanych zaleceń, opisane tu układy
będą w naszym laboratorium działały skutecznie i niezawodnie.

da^

) MC3423

nnzTETEi
Rys. 10-6.

10.3. Połączenie telefoniczne uzyskiwane dzięki

wykorzystaniu strumienia świetlnego i układów
scalonych

Na początek trochę w iadom ości podstawowych. Na rysunku 10-7 w idać diodę

świecącą (LED) z zaznaczonymi końcówkam i A (anoda) i K (katoda) w stanie
pracy. Przy połączeniu w kierunku przewodzenia dioda świeci św iatłem ciem no­
czerwonym.
UwagaI Przy błędnej polaryzacji (w kierunku zaporowym ) napięcie doprowadzo­
ne do diody świecącej nie może być wyższe od 5 V, a w ięc napięcie maksymalne
U s<5 V. W stanie przewodzenia, w zależności od w artości prądu, spadek
napięcia na diodzie waha się w granicach 1,2-M,7 V. W artość prądu ciągłego
płynącego przez diodę nie powinna przekraczać 20 mA. Krótkotrw ałe im pulsy
prądowe, występujące np. przy m odulacji akustycznej, mogą m ieć znacznie
większe w artości. Charakterystyki prądowo-napięciowe takich diod mają takie
same przebiegi jak zwykłe diody. Unearyzację charakterystyki przedstawiającej
zależność św iatłości od prądu m.cz. przez nią przepływającego można uzyskać
włączając szeregowo z diodą rezystor. Na rysunku 10-7 przedstawiono fototran­
zystor, który nie ma wyprowadzonej na zewnątrz końcówki bazy. Sygnał elektro­
Rys. 10-7.
niczny jest odbierany z rezystora em iterowego. Prąd fototranzystora przy braku
ośw ietlenia w ynosi około 100 nA. Przy odpow iednim ośw ietleniu, w zależności
od typu tranzystora, prąd em itera w ynosi 0,5-^5 mA. Dlatego do pracy w ciem ­
nych pomieszczeniach ze słabym sterującym sygnałem św ietlnym zaleca się
włączenie rezystora R (około 1 M A) tak, jak to przedstawiono na rys. 10-7 linią
kreskowaną. Dzięki tem u na em iterze uzyskuje się stałe napięcie punktu pracy
(spoczynkowe), wynoszące około 0,5- U& Podczas pracy w jasnym pomieszcze­
niu napięcie Uwy można nastawić potencjom etrem Ptak, aby było równe m niej
w ięcej połow ie napięcia zasilającego.
To samo dotyczy tranzystora z wyprowadzoną na zewnątrz końcówką bazy
(rys. 10-7). Tutaj także za pomocą potencjom etru P ustawia się spoczynkową
w artość napięcia w yjściow ego, wynoszącą około 0,5- Ub
Istnieje w iele typów diod świecących i fototranzystorów . Dlatego też unikano
tu podawania oznaczeń typów tych elem entów.
Zasada działania
Na rysunku 10-7 przedstawiono zasadę przenoszenia sygnału akustycznego za
pomocą strum ienia św ietlnego. M ikrofon albo adapter wytwarza sygnał o częs-

19 - Elektronika łatwiejsza...
289
totliw ości akustycznej. Ten sygnał m ałej częstotliw ości je s t następnie wzmacnia­
ny za pomocą wzmacniacza operacyjnego. M ikrofon może w ytw orzyć sygnał
akustyczny o napięciu np. 10 mV. Napięcie to je st doprowadzane do wzm acnia­
cza operacyjnego, którego wzm ocnienie może być zm ieniane w granicach
45-HSÓO V/V. Sygnał w yjściow y wzmacniacza może w ięc osiągać w artości
0,45-^5 V. Ten sygnał je st doprowadzany do stopnia końcowego m ocy, który
z kolei steruje diodą świecącą. Sygnał prądow y m odulow any akustycznie
w yw ołuje nieznaczne pulsacje św iatłości, wynikające ze zm ian prądu diody.
Napięcie elektryczne, pulsujące z częstotliwością akustyczną, je s t przetworzone
w drgający strum ień św ietlny. Elektronik m ów i o m odulacji św iatła, albo jeszcze
dokładniej - o m odulacji am plitudow ej strum ienia św ietlnego za pomocą
napięcia o częstotliw ości akustycznej, albo krótko - o św ietle m odulowanym
am plitudow o.
Ten w ytw orzony przez diodę świecącą rozproszony strum ień św iatła jest
skupiany przez soczewkę optyczną. Soczewka m usi być tak dobrana, aby je j
ognisko w ypadło w m iejscu usytuowania oddalonego odbiornika św iatła, któ­
rym je s t fototranzystor. Może to być w odległości dziesiątków m etrów . Strum ień
św ietlny może być przekazywany także przez system luster, np. na zasadzie
działania peryskopu.
O dbiornik otrzym uje (w razie konieczności nawet przez drugą soczewkę
optyczną) inform ację św ietlną, która je st natychm iast przetwarzana za pośredni­
ctw em fototranzystora na napięcie elektryczne. Jest ono ponow nie wzmacniane
przez wzmacniacz operacyjny i zamieniane w dźwięk, który słyszym y za pośred­
nictw em głośnika.
Ważne jest, aby były odbierane tylko inform acje akustyczne zawarte w stru­
m ieniu św ietlnym . Na przykład św iatło neonowe wprowadza sygnał zakłócający
o częstotliw ości 100 Hz, pow odujący pojaw ienie się w głośniku niskich tonów
o charakterze przydźwięku. Dlatego odbiornik m usi być ekranowany od obcych
sygnałów św ietlnych. Do tego celu najlepiej nadaje się m etalowa rurka o średni­
cy 12 m m . Fototranzystor m ocuje się centrycznie w tulejce, która jest dopasowa­
na do wew nętrznej średnicy rurki. Przewody ekranowe, odchodzące od fototran­
zystora, są doprowadzone do wzmacniacza. Taką rurkę można także zastosować
do wysondowania m iejsca zainstalowania nadajnika. Soczewka je s t mocowana
w otw orze rurki. Przesuwając tulejkę w przeciw ległym końcu rurki, można
ustaw ić odbiornik (fototranzystor) dokładnie w ognisku.
Dioda świecąca wraz z soczewką mogą być również zamocowane w rurce.
Wówczas nadajnik może poszukiwać odbiornika. Praw idłow y kierunek można
znaleźć, w ykorzystując latarkę kieszonkową, a dopiero potem dokładnie poszuki­
wać odbiornika.
Dwie rurki położone naprzeciw siebie um ożliw iają obustronną w ym ianę
inform acji m iędzy nadawcą i odbiorcą. Dobre dostrojenie układu uzyskuje się
przy w ysterow aniu nadajnika generatorem akustycznym m.cz. W m om encie
praw idłow ego sprzężenia optycznego sygnał dźwiękowy je s t najgłośniejszy.
Nadajnik strum ienia św ietlnego składa się z prostego wzmacniacza m.cz.,
wykonanego na wzmacniaczu operacyjnym typu 741 (rys. 10-8). Wzmacniacz
operacyjny typu 741 nie wym aga żadnych obw odów kompensacji częstotliwoś­
ciow ej, ponieważ jest skom pensowany wew nętrznie. Końcówki 1 i 5, służące do

47PF 8?kQ 120Q

kom pensacji napięcia niezrównoważenia, zostawia się w olne. Potencjom etr P\ (1

M A) służy do regulacji głośności. W spółczynnik wzm ocnienia można zmieniać,
dobierając param etry to ru sprzężenia zwrotnego. W przypadku zastosowania
wzmacniaczy operacyjnych typ u 861 lub 761 należy dołączyć elem enty oznaczo­
ne krzyżykiem. W yjście wzmacniacza operacyjnego steruje w tórnikiem em itero­
w ym zawierającym tranzystor n -p -n typu BSY 86 i diodę świecącą. Strum ień
św iatła wytwarzanego przez diodę świecącą puisuje w rytm zm ian w artości
prądu m odulowanego dźwiękiem . Do wejścia nieodwracającego 3je st doprow a­
dzone napięcie równe połow ie napięcia zasilającego. Otrzym uje się jeża pomocą
dzielnika napięcia. Przy praw idłow o pracującym wzmacniaczu operacyjnym na
em iterze tranzystora m ocy pow inno być napięcie 0,5 Ua- Potencjom etrem P2
nastawia się prąd diody świecącej w ystępujący przy braku sygnału m odulujące-
go. Prąd ten pow inien w ynosić 104-20 mA. Do kontroli pracy nadajnika można
zastosować słuchawkę o im pedancji 200 U, którą dołączam y do em itera tranzys­
tora m ocy przez rezystor 100 ił.
O dbiornik strum ienia św ietlnego
Do tranzystorów z rysunków 10-7 może być dołączony każdy z opisanych
poprzednio wzmacniaczy m.cz. Na rysunku 10-9 przedstawiono prosty odbior­
nik do odbioru przez słuchawki. Można go bardzo łatw o poszerzyć o wzmacniacz
m ocy um ożliw iający odbiór przez głośnik {patrz rozdział 9.2).
Układ z rys. 10-9 nie wym aga w yjaśnień. O doborze punktu pracy fototranzys­
tora była już mowa na początku tego rozdziału. Opisane układy sprzężone
z odpow iednim i św iatłow odam i są coraz częściej stosowane w urządzeniach
telekom unikacyjnych.

10.5. Urządzanie alarmowe z fotokomórką

Wzmacniacz operacyjny może być wykorzystany do wytwarzania fal ultradźw ię­
kowych sterujących przetwornikiem ultradźwięków, np. typu 8222-293-15380
(firm a VALVO). Ten przetw ornik pracuje z częstotliwością 364-37 kHz, a napięcie
sterujące nim pow inno w ynosić 34-5 V.
Aby uzyskać optym alne sprawności układu nadajnik-odbiornik zaleca się
dostrojenie odbiornika do częstotliw ości rezonansowej przetwornika. Można tu
zastosować znane układy generatorów. Mają one jednak tę wadę, że stałość
wytwarzanych przez nie drgań jest mniejsza niż generatora z układem stabilizują­
cym LC. W takich przypadkach częstotliwość pracy przetwornika je st określana
przez częstotliw ość rezonansową obwodu drgającego LC.
Nadajnik
Układ nadajnika ze wzmacniaczem operacyjnym przedstawiono na rys. 10-10.
Pracuje on prcy napięciach zasilających wynoszących 7-r15 V. Pobór prądu
w ynosi 3 mA. Przy napięciu zasilającym rów nym 10 V w artość międzyszczytowa
napięcia w yjściow ego jest równa 7 V. D olny oscylogram z rys. 10-11 jest
przebiegiem czasowym napięcia w yjściow ego o kształcie trapezu i o w artości

międzyszczytowej 7 V. Górny oscylogram z tego samego rysunku przedstawia

przebieg czasowy sygnału obwodu rezonansowego (punkt C). W artość między-
szczytowa tego przebiegu w ynosi 12,5 V. W gałęzi dodatniego sprzężenia
zwrotnego, między w yjściem a wejściem nieodwracającym , znajduje się obwód
rezonansowy, dzięki czemu sprzężenie to działa tylko dla częstotliwości dostroję-
nia obwodu rezonansowego. W ten sposób częstotliwość drgań w yjściow ych
generatora zależy praw ie wyłącznie od częstotliwości rezonansowej obw odu
zastosowanego w gałęzi dodatniego sprzężenia zwrotnego. Sym etrię sygnału
w yjściow ego można regulować za pomocą potencjom etru Pi. W tym celu do
w yjścia dołącza się oscyloskop i potencjom etr P| ustawia tak, aby przebieg
w yjściow y m iał kształt trapezu (rys. 10-11) o jednakowych ograniczeniach
poziom u p ółfali dodatniej i ujem nej.
Optym alne dopasowanie przetwornika do układu elektronicznego pobudzają­
cego można uzyskać dostrajając za pomocą cewki L2 obwód w yjściow y (złożony
z przetwornika, cewki L2 i kondensatora szeregowego 0,22 jłF) do częstotliwości
rezonansu szeregowego, w w yniku czego napięcie m.cz. na zaciskach A -B
osiągnie sw oją maksymalną wartość. Zjawisko to można zaobserwować za
pomocą oscyloskopu dołączonego do tych zacisków. Stosowanie cewki L2 nie
je st konieczne. Przetwornik można dołączyć także bezpośrednio do suwaka
potencjom etru P2. Sprawność takiego układu, jak w spom niano na początku,
będzie znacznie mniejsza niż w układzie, w którym przetw ornik w raz z pojem noś­
cią szeregową i cewką L2 tw orzy obw ód rezonansowy.
Za pom ocą potencjom etru P2 nastawia się w artość napięcia sterującego
przetw ornikiem . Napięcie to może w ynosić 3^-6 V, zależnie od żądanej m ocy
em isji.
O dbiornik
Układ odbiornika przedstawiono na rys. 10-12. Przetwornik ultradźw ięków jest
dołączony przez pojem ność sprzęgającą do wejścia nieodwracającego. Poten­
cjom etrem Pi (10 kń) ustawia się napięcie w ejściowe, a tym samym w yjściow e
na w artość równą połow ie napięcia zasilania. Z kolei za pomocą potencjom etru
P2 można ustaw ić odpow iednią czułość układu. Potencjom etr P2 jest dołączony
do m asy układu przez m ały kondensator o pojem ności 10 nF, dzięki czemu
uzyskuje się stabilność punktów pracy dla prądu stałego, a ponadto dzięki
ujem nem u sprzężeniu zwrotnem u dla prądów zm iennychm .cz. w pływ zakłóceń,
szczególnie przydźwięków o częstotliwości 50 Hz można pom inąć. W obec tego
można zaniechać ekranowania wejść układu.
Na w yjściu układu znajduje się rezonansowy obw ód szeregowy. W przedsta­
w ionym układzie obw ód rezonansowy ma w spółczynnik dobroci rów ny 15,
a w ięc na cewce (2,7 mH) w ystępuje piętnaście razy większe napięcie od
wzmacnianego napięcia w yjściow ego wzmacniacza operacyjnego. Zatem m ożli­
w e je st uzyskanie bardzo dużej czułości układu bez dołączania dodatkowych
elem entów aktywnych.
Przedstawiony układ może na przykład spełniać rolę wykrywacza dźwięku
o odpow iedniej częstotliw ości. Może też, dzięki wykorzystaniu zjawiska Dopple­
ra, służyć do wykryw ania poruszającego się źródła dźwięku.
Sygnał 36 kHz, otrzym yw any z cewki, jest prostow any przez diodę germanom
wą, a następnie po odpow iednim odfiltrow aniu jest doprowadzany do w tórnika
em iterow ego z tranzystorem BC 107. W zależności od poziomu sygnału o częs­
totliw ości 36 kHz na w yjściu w tórnika uzyskuje się napięcie stałe, które może
przyjm ować w artości od zera do napięcia zasilającego (Ue). Mając na uwadze, że
dla częstotliw ości rezonansowej przepięcie na cewce może z łatw ością osiągać
w artość międzyszczytową równą 25 V, ogranicza się prąd bazy w tórnika em itero­
wego za pomocą włączonego szeregowo rezystora 22 k ft. Jeśli w ystępuje
przemieszczanie się źródła dźwięku w kontrolow anym obszarze, to z uwagi na
odbicia, interferencję lub (i) tłum ienie dźwięku sygnał przetwornika ultradźwię­
ków zm ienia swoją am plitudę. W ystępuje w tedy m odulacja am plitudow a sygna­
łu o częstotliw ości 36 kHz, wywołana powyższymi zakłóceniami. Stała czasowa
dem odulatora (100 k il- 680 pF) je st tak dobrana, aby można było wykryć
zakłócenia o najm niejszych częstotliwościach (< 20 Hz). Jeżeli w ięc na w yjściu
w tórnika em iterow ego w ystępują pulsacje m.cz., to sygnalizują one ruch źródła
dźwięku. Dołączając do w yjścia w tórnika progow y układ przełączający, można
odebrane sygnały zapam iętywać lub inform ow ać (np. za pomocą przekaźnika)
o ich wystąpieniu.
Obwód rezonansu szeregowego można łatw o dostroić do częstotliwości
rezonansowej nadajnika. W tym celu do w yjścia w tórnika em iterow ego należy
dołączyć w oltom ierz napięcia stałego i, pokręcając rdzeniem cewki, uzyskać
w artość maksymalną napięcia w yjściow ego w tórnika. Należy pam iętać o tym , że
aby uniknąć przesterowania układu, jego napięcie w yjściow e nie może być
większe od L/g/2. Zastosowanie obwodu rezonansowego ma jeszcze jedną
zaletę: odebrane sygnały, pochodzące od ultradźwięków, o częstotliwościach
różnych od częstotliwości rezonansowej są silnie tłum ione.
10.4. Ultradźwiękowa instalacja alarmowa
Fotokomórkę alarm ową {inaczej barierę św ietlną) można łatw o zbudować,
w ykorzystując diodę świecącą. Św iatło czerwone ma tę zaletę, że po skupieniu
przez układ optyczny może być przesłane do odbiornika w postaci niewidocznej
wiązki. Zasłonięcie te j w iązki św iatła powoduje zadziałanie układu alarm owego.
Prąd ciągły diody świecącej nie pow inien przekraczać 20 mA. Dozwolone są
im pulsy krótkotrw ałe prądu o w artości szczytowej dochodzącej do 1 A. Taka
praca im pulsow a zapewnia w przypadku prostych urządzeń alarm owych e lim i­
nację zakłóceń w yw ołanych św iatłem o stałym natężeniu. Oprócz tego dolna
granica częstotliw ości sygnału św ietlnego odbieranego przez odbiornik może
być tak w ybrana, aby sygnały zakłócające o częstotliw ości w zakresie 50-M 00 Hz
(św iatło em itowane przez św ietlów ki) były silnie tłum ione. Opisywane tu urzą­
dzenie alarm owe, pracujące ze światłem im pulsow ym , działa poprawnie przy
odległościach dochodzących do 100 m. Zasięg urządzenia zależy przede wszyst­
kim od rodzaju układu optycznego umieszczonego m iędzy stroną nadawczą
i odbiorczą. Anteny nadajnika i odbiornika muszą być sprzężone pewnie i stabil­
nie za pomocą układu mechaniczno-optycznego. Ustawienie zgrubne można
przeprowadzić posługując się latarką. Dokładne dostrojenie uzyskuje się w tedy,
gdy anteny nadajnika i odbiornika są skierowane do siebie i umieszczone
w spółosiow o. Prawidłowość dostrojenia można skontrolow ać mierząc poziom y
napięcia w yjściow ego wzmacniacza operacyjnego //, pracującego w układzie
przedstawionym na rys. 10-13. Napięcie wynikające z działania stałego strum ie­
nia św ietlnego latarki kieszonkowej można mierzyć bezpośrednio woltom ierzem
0 dużej rezystancji wewnętrznej na zaciskach fotorezystora LDR.
Układ przedstawiony na rys. 10-13 składa się z części nadawczej i części
odbiorczej. Nadajnik jest zbudowany na wzmacniaczu operacyjnym . Kondensa­
torem Ci ustawia się częstotliwość im pulsów wynoszącą około 1kHz. Potencjo­
m etrem P2 ustawia się czas trw ania im pulsu prądu diody świecącej. Za pomocą
potencjom etru f i można ograniczyć w artość szczytową im pulsów prądu w yw o­
łującego świecenie diody. Nie może ona przekraczać w artości szczytowej dopu­
szczalnego prądu w ybranej diody świecącej. Pom iar tego prądu można przepro­
wadzić'za pomocą oscyloskopu, którym m ierzym y napięcie Us na włączonym
szeregowo z potencjom etrem Pi rezystorze 1 U. W artość szczytową im pulsów
prądu obliczam y ze wzoru

1
w ~ lUs
n

Jeśli dozw olony prąd diody świecącej w ynosi np. 0,2 A, to napięcie mierzone
oscyloskopem nie może przekraczać 0,2 V. Górny przebieg czasowy oscyloskopu
z rys. 10-14a przedstawia sygnał napięcia na diodzie świecącej; kształt tego
Rys. 10-13.
-J AS U- lASOU-

-^5 vL* eJo,5vU.

sygnału odpowiada prądow i diody. Dolny przebieg przedstawia napięcie w y j­
ściowe wzmacniacza operacyjnego O III. W yjście wzmacniacza operacyjnego
O I przez rezystor 1 k ft jest połączone z bazą tranzystora BSY 86 pracującego
w układzie w tórnika em iterowego. W obwodzie w yjściow ym zastosowano
potencjom etr Pi ograniczający prąd diody. Przed uruchom ieniem układu należy
go nastawić na w artość maksymalną. Diodę świecącą m ocuje się w tulejce, którą
z kolei należy um ieścić centrycznie w rurce m etalow ej średnicy wewnętrznej
około 15 mm i długości 80 mm. Tulejkę wraz z diodą można przesuwać wzdłuż osi
rurki. U w ylotu rurki jest zamocowana soczewka. Odległość soczewki od diody
LED m usi być równa ogniskowej soczewki, wynoszącej około 3CH-60 mm.
Tak skupiona wiązka św iatła jest odbierana przez podobne urządzenie, w któ­
rego m etalow ej rurce umieszczony je st fotorezystor LDR (lub fototranzystor).
Przetwarza on pulsujące św iatło w napięcie zmienne, które przez tranzystor
połow y .77 steruje wzmacniaczem operacyjnym O II. Na wejściu nieodwracają-
cym tego wzmacniacza jest napięcie ustalone dzielnikiem 2x22 k ft, równe
połow ie napięcia zasilającego, a w ięc 7,5 V. To napięcie jest również na w yjściu
wzmacniacza operacyjnego O II, a tym samym na wejściu nieodwracającym
wzmacniacza operacyjnego O Ul, jak też i na jego w yjściu.
Wzmacniacz operacyjny O II ma duże wzm ocnienie, wynoszące około 470,
dzięki czemu m ożliwa je st niezawodna praca układu. W przypadku praw idłow o
skierowanego strum ienia pulsującego św iatła wzmacniacz O II jest od razu
przesterowany. Oprócz tego je st jeszcze drugi wzmacniacz operacyjny służący
do dalszego wzmacniania sygnału, tak aby nawet przy złych warunkach odbioru,
a w ięc przy dużej odległości, sygnał w yjściow y m iał stałą wartość.
W górnych częściach oscylogram ów z rys. 10-14 w idzieliśm y im pulsow y
sygnał sterujący diodą świecącą. Przy idealnych warunkach odbioru, zapewnio­
nych przez układ optyczny, na w yjściu wzmacniacza operacyjnego O ///pow staje
sygnał prostokątny, przedstawiony w dalszej części rys. 10-14a. W artość mię-
dzyszczytowa tego sygnału praktycznie jest równa napięciu zasilającemu. Ten
praw ie sym etryczny sygnał prostokątny je st form ow any z napięcia fotorezysto-
ra, na który pada im pulsow y sygnał św ietlny. Napięcie fotorezystora ma prze­
bieg piłokształtny, przedstawiony w dalszej części oscylogram u z rys. 10-14b.
W artość międzyszczytowa napięcia piłokształtnego, m ierzonego na w yprow a­
dzeniu źródła tranzystora T l, w ynosi tu około 50 mV. Polaryzacja sygnału
piłokształtnego zależy od tego, czy fotorezystor LDR (lub fototranzystor) jest
włączony od strony masy, czy też od strony bieguna dodatniego.
G órny oscylogram z rys. 10-14c przedstawia sygnał piłokształtny będący
napięciem w yjściow ym wzmacniacza operacyjnego O II. D olny oscylogram
z tego samego rysunku je s t sygnałem w yjściow ym wzmacniacza operacyjnego
O III. Wzmacniacz ten pod w pływ em sygnału w ejściowego piłokształtnego jest
przesterowany i wytwarza dzięki tem u sygnał w yjściow y o w artości między-
szczytowej wynoszącej około 12 V. Przebiegi sygnałów przedstawione na rys.
10-14c otrzym ano dla odległości m iędzy nadajnikiem a odbiornikiem wynoszą­
cej około 50 m.
Na rysunku 10-14c przedstawiono sygnał sterujący w ytwarzany w nadajniku
oraz sygnał w yjściow y fotorezystora odbiornika. Ten słaby sygnał w odbiorniku
uzyskano dłą odległości około 100 m . Sygnał ten jest bardzo ograniczony.
Sygnały zakłócające są tu w ytłum ione. Dolna częstotliwość pracy je s t ograniczo­
na przez pojem ność 1 p-F kondensatora sprzęgającego, włączonego na wejściu
wzmacniacza operacyjnego O II, oraz przez pojem ność 10 ji,F kondensatora,
włączonego do gałęzi sprzężenia zw rotnego wzmacniacza operacyjnego O III|
Częstotliwość ta je st jednak na tyle duża, że zakłócenia o częstotliwości sieci przy
odpow iednim ekranowaniu są całkow icie elim inow ane. Oprócz tego wzmac­
niacz operacyjny O III ma gałąź ujem nego sprzężenia zw rotnego z kondensato­
rem o pojem ności 100 pF, która silnie tłu m i zakłócenia w.cz.
Na rysunku 10-15 przedstawiono sygnał zakłóceń na w yjściu wzmacniacza
operacyjnego O III. Można tu zauważyć składową o częstotliw ości sieciow ej 50
Hz. Oprócz tego w idać sygnał nadawczy o częstotliw ości 1 kHz, który wdziera się

Rys. 10-15.

do układu w postaci prom ieniow ania elektrom agnetycznego, ponieważ nie ma

odpowiedniego ekranowania. Przedstawiony m ały sygnał zakłóceń nie ma
jednak w pływ u na działanie układu.
Sygnał otrzym any na w yjściu wzmacniacza O III, o w artości międzyszczytowej
wynoszącej około 12,5 V, jest filtrow any i już w postaci napięcia stałego
doprowadzany do tranzystorów przełączających T2 i 73. Napięcie to przyjm uje
w artości dodatnie, nie przekraczające 6 V. Tranzystor 73 włącza przekaźnik, gdy
zanika strum ień św iatła (zaleca się stosowanie przekaźnika o m ałym prądzie
spoczynkowym). Powoduje to świecenie diody LED / sygnalizującej alarm.
W przeciwnym wypadku świeci dioda LED II, sygnalizująca stan gotowości
urządzenia.
 Kondensator Ci decyduje o czasie Włączania przekaźnika, a jego pojem ność
można tak dobrać, aby krótki zanik strum ienia św ietlnego (np. spowodowany
przelotem ptaka) nie b y ł sygnalizowany. W przypadku włączenia przekaźnika
i sygnalizowania alarm u na kolektorze tranzystora 73 w ystępuje spadek napięcia
do w artości wynoszącej około 0,2 V. Powoduje to wprowadzenie diody 1N 4148,
połączonej z nieodwracającym wejściem wzmacniacza operacyjnego O //{
w stan przewodzenia, co prowadzi do zwarcia w ejścia oraz znacznego zmniejsze­
nia wzm ocnienia wzmacniacza operacyjnego. W te j sytuacji, gdyby nawet
strum ień św iatła zaczął znów docierać do odbiornika, układ juź nie w róci sam do
stanu poprzedniego i nadał będzie sygnalizow ał alarm . W yłączenie alarmu
następuje poprzez przyciśnięcie przycisku T, który odblokow uje wejście wzmac­
niacza operacyjnego. Za pomocą kondensatora Ci ustawia się czas liczony od
początku alarm u do m om entu, w którym stan alarm u pow inien sam automatycz­
nie się podtrzym ać. Czas ten można dow olnie w ybrać w zależności od wymagań
staw ianych urządzeniu.
Kondensator Ci może być jednym końcem dołączony do masy lub do dodat­
niego bieguna źródła zasilania. W pierwszym przypadku po włączeniu urządze­
nia ustawia się ono w pozycji „a la rm ", gdyż początkowa w artość napięcia E-B
tranzystora T2 jest równa zeru. W drugim przypadku do czasu rozładowania
kondensatora Ci potencjał bazy tranzystora T2 po włączeniu urządzenia jest
dodatni, co wystarcza do rozładowania kondensatora Ci i przygotowania układu
do detekcji w yprostowanego sygnału odebranego.
Zadziałanie przekaźnika można wykorzystać do włączenia różnych urządzeń
sygnalizujących alarm.

10.6. Jak zbudować syrenę atarmowę z układem

scalonym?
Taką syrenę można wykorzystać w w ielu przypadkach jako źródło sygnału
ostrzegawczego. Można ją zam ontować w samochodzie, używając wyłącznika
drzw iow ego. Urządzenie zadziała, gdy drzw i otw orzy ktoś niepow ołany. Układ
czasowy ze scalonym przekaźnikiem czasowym typu 555 zapewnia opóźnienie
alarm u, niezbędne do tego, abyśm y m ogli spokojnie w siąść do samochodu
i niepostrzeżenie wyłączyć urządzenie alarm owe11.
W opisyw anym urządzeniu zastosowano układ scalony z czterema bram kam i
NAND typ u 7400. W układzie z rys. 10-16 dw ie bram ki NAND z końcówkam i 13,
12 i 11 oraz 10, 9 i Stw orzą m ultiw ibrator m.cz. (około 0,5 Hz), którego sygnał
w yjściow y je st w ykorzystany do zm ian barw y dźwięku - a w ięc do m odulacji
częstotliw ościow ej. Drugi m ultiw ibrator, zbudowany z dwóch następnych bra-

” Informacje o układzie scalonym typu 555 podano w rozdziałach 3.7; 10.10 i 11.5.
Rys. 10-16.

m ek o końcówkach 1, 2 i 3 oraz 4, 5 i 6, spełnia rotę generatora dźwięków

wysokich. Częstotliwość tego generatora je st m odulowana napięciem piłokształ-
tnym występującym na potencjom etrze P. W ten sposób uzyskano dźwięk
o cyklicznie narastającym i opadającym tonie, taki sam jaki wydają syreny
sam ochodów policyjnych.
Zm ieniając pojem ności C\ i Q , ustawia się w artość częstotliw ości m odulują­
cej, a pojem ności C$ i Ci decydują o wysokości dźwięku podstawowego. Mając
m ożliwość zm ian częstotliw ości m odulującej i podstaw ow ej, można dźwięk
syreny ukształtować dow olnie w edług życzenia. Dioda D Z 5,1 V zapewnia
odpow iednie napięcie dla układu TTL równe 5 V. Stopień końcowy o dużej m ocy
w ytwarza przenikliw y, głośny dźwięk.
Uw aga! Nie w olno używać takiej syreny w ruchu drogow ym .

10.7. Trochę dla znawców: sensorowy wyłącznik światła

z układem scalonym
Pierwsza część tytu łu nie została wyeksponowana przypadkowo. Układ przedsta­
w iony na rys. 10-17 jest niebezpieczny. Nie chodzi tu o niebezpieczeństwo
wybuchu, lecz o niebezpieczeństwo porażenia napięciem elektrycznym. Osoby
nie mające doświadczenia oraz nie znające odpowiednich przepisów bezpiecze­
ństwa pow inny zrezygnować z budowy tego układu. Zawodowy elektronik po
zbudowaniu układu z rys. 10-17a pow inien umieścić go w obudowie z m ateriału
izolacyjnego - najlepiej z plastyku. Trzy przewody sieciowe (zero, faza, obciąże­
nie) o bardzo dobrej izolacji muszą być w sposób pewny i absolutnie bezpieczny
wyprowadzone z wnętrza obudowy. Elementy włączone bezpośrednio do sieci
pow inny być m ontowane w jednej części płytki drukowanej (tzw. gorącej). Cztery
rezystory ochronne, o rezystancji 4,7 M il każdy, pow inny być usytuowane
w przeciwnym krańcu płytki. w odległościach co najm niej 10 mm od innych
elem entów lub ścieżek. Stosowanie tego urządzenia w pomieszczeniach w ilg o t­
nych je s t zabronione! Przy budow ie układu i podczas planowania rozmieszcze­
nia rezystorów 4,7 M il można skorzystać z propozycji przedstawionej na rys.
10-17b. Całe urządzenie działa w następujący sposób.
Dotykając powierzchni czujnika (tzw. sensora), można za pomocą tego urzą­
dzenia włączać i wyłączać odbiorniki o charakterze rezystancyjnym , a w ięc np.
żarów ki, grzejniki oporow e itp . Opisywany elektroniczny w yłącznik 2 układem
scalonym typu U112 BA włącza odbiorniki zawsze w tedy, gdy napięcie sieci je st
bliskie zeru. Dzięki tem u nie je st konieczne stosow anie dław ików przeciwzakłóce­
niow ych. Zastosowany sensor pracuje w układzie m ostkow ym , dlatego biegu­
nowość zasilania urządzenia (połączenie doprowadzeń fazy i zera sieci) jest
obojętne. Jeżeli jednak m am y gwarancję, że końcówka 3 układu scalonego je st
dołączona do fazy sieci zasilającej, to można zrezygnować z rezystorów /?i i fh.
i zastosować prosty czujnik (sensor) dotykowy.
Uwaga! Należy przestrzegać, aby podane w arunki b yły spełnione.
Działanie opisywanego układu wyłącznika je st oparte na zamyśle sterowania
triaka im pulsem prądu bram kowego, którego m aksimum je st przesunięte w fa­
zie względem napięcia sieci o 90°. Znaczy to , że im puls ten pojawia się w tedy, gdy
prąd obciążenia przechodzi przez zero (obowiązuje to przy obciążeniu rezystan­
cyjnym ). Dzięki tem u można uniknąć niepożądanego zjawiska przerywania
prądu obciążenia. Zadaniem układu scalonego jest wytwarzanie prądu bram ki.
Jeżeli ten prąd je s t w ytw arzany, to tria k przewodzi. Zanik prądu bram ki powodu­
je zablokowanie triaka. Sterowanie procesem wytwarzania prądu bram ki w ukła­
dzie scalonym następuje podczas krótkotrwającego nawet dotyku powierzchni
sensora. Przejście triaka w stan zaporowy następuje w te j półfałi napięcia sieci,
która w ystępuje zaraz po zaniku im pulsu bramkowego. Jest to jednoznaczne
z wyłączeniem odbiornika. W yłączenie następuje w momencie przejścia prądu
obciążenia (prądu triaka) przez zero, co znacznie zmniejsza m ożliwość pojawie­
nia się zakłóceń związanych z procesem wyłączania. W przypadku zastosowania
triaków podanych na schemacie z siecią o napięciu 220 V można łączyć
odbiorniki o m ocy 600 W.

10.8. Kontrola napięcia akumulatorów samochodowych

Kontrola w artości napięcia je st naprawdę prosta, je śli zastosujem y urządzenie
zwane dyskrym inatorem okienkowym . Napięcie odniesienia jest wytwarzane
przez układ scalony TCA 965 i porównywane z napięciem rzeczywistym. Można
łatw o rozróżnić trzy stany pracy:
a) napięcie mieści się w dopuszczalnym zakresie - sygnał 1,
b) napięcie niższe od dopuszczalnego zakresu - sygnał 2,
c) napięcie wyższe od dopuszczalnego zakresu - sygnał 3.
 Proste rozwiązanie układu przydatnego w technice sam ochodowej przedsta­
w iono na rys. 10-18. Można tu zastosować trzy diody świecące LED jako
elem enty wskaźnikowe. W yskalowanie układu przeprowadza się w następujący
sposób. Do zacisków A i B doprowadzam y napięcie stałe o w artości regulowanej
w zakresie 11515 V. Potencjom etry Py i P2ustaw iam y tak, aby uzyskać następują­
ce w yniki:
Uab < 11,4 V - akum ulator rozładowany - świeci dioda czerwona,
Uąb = 11,4-r14,4 V - akum ulator naładowany - świeci dioda zielona,
U a b > 14,4 V - akum ulator przeładowany - świeci dioda czerwona.

10.9. Wskaźnik temperatury silników samochodowych

zbudowany z zastosowaniem diod LED i dyskryminatora
okienkowego TCA 96S
W tym przykładzie scalony dyskrym inator okienkowy TCA 965zastosowano jako
przełącznik w artości progowych wskazujących trzy zakresy tem peratury - za
pomocą różnokolorowych diod świecących (rys. 10—19). W ewnętrzny stabiliza­
to r napięcia o maksymalnej obciążalności 10 mA (U|0 "* 6 V) um ożliw ia także
zasilanie czujnika tem peratury. Odpada w ięc konieczność stosowania dodatko­
w ych zasilaczy stabilizowanych. W yjścia układu scalonego przez rezystory są
połączone bezpośrednio z diodam i świecącym i. Z niezliczonych m ożliwości
zastosowań układu jako wskaźnika tem peratury wybrano wskaźnik inform ujący
o tem peraturze silnika samochodowego. Przyrząd wskazówkowy zastąpiono tu
różnokolorow ym i diodam i świecącymi LED. Wskazuje on tem peraturę w trzech
następujących zakresach:
- zakres I - 40 do +34°C - tem peratura niska, świeci dioda żółta.

20 - Elektronika łatwiejsza.. 305

- zakres II +34 do +98°C - tem peratura norm alna, świeci dioda zielona,
- zakres III 98°C - tem peratura za wysoka, świeci dioda czerwona.
Tem peratury progowe, określające poszczególne zakresy, można wybrać
dow olnie ustawiając napięcie na wejściu 6 (próg między zakresem I i II) oraz na
wejściu 7 (próg między zakresem ii i III).
Gdy zastosujem y rezystory fli, /%, Fk. fik i fb o tolerancji 1% strojenie układu
nie jest konieczne. Tolerancja napięcia stabilizowanego Uio nie w pływ a na
dokładność pom iarów. Błąd pom iarowy czujnika tem peratury typu M 832 S1/ 9,5
k il (firm y SIEMENS) w zakresie od +34°Ć do +98°C w ynosi około ± 3 C.
W przypadku, gdy przewód doprowadzający sygnał z czujnika zostanie przerwa­
ny, to świeci dioda żółta. Przy zwarciu czujnika zapala się dioda czerwona.
Zastosowanie czujnika innego typu wym aga odpow iedniego przeskalowania
układu mostka. Czujnik M 832 S/9,5 k il ma następujące właściw ości:
20°C - odpowiada rezystancja 300 k ii;
40°C - 1 0 0 kil;
60°C - 40 kil;
80°C - 20 kil;
100°C - 1 0 kil.
Opis układu
Za pomocą dzielnika R\, i Fh ustawia się napięcia progow e U? (dolny próg
przełączenia) i Ife (górny próg przełączenia) dyskrym inatora okienkowego. Jeśli
mierzona tem peratura je st niższa od +34°C, to czujnik tem peratury ma stosunko­
w o dużą rezystancję wewnętrzną a napięcie pom iarow e, doprowadzone do
wejścia 8, je st wyższe od napięcia progowego Ife. Działa w tedy w yjście 74
i świeci dioda żółta. Kiedy tem peratura w ynosi +34°C czujnik ma już małą
rezystancję, napięcie lk spada poniżej napięcia progowego (Jfei zapala się dioda
zielona. Dioda czerwona zapala się przy tem peraturze +98°C, kiedy napięcie
pom iarow e L k < Uj.
Histereza przełączeń
D yskrym inator okienkowy przełącza się przy dwóch progach: U? i Łfe, tak samo
jak przerzutnik Schm itta o m ałej histerezie. W przypadku zastosowania układu
w samochodzie należy liczyć się z napięciami zakłócającymi. Histerezę przełą­
czeń można poszerzyć przez podwyższenie napięcia Ug. Krzywa histerezy jest
symetryczna i osiąga poziom napięcia Ife. Napięcie U$ jest doprowadzone do
wejścia 9 tylko w tedy, gdy w yjście 3znajduje się w stanie zaporowym . W ystępu­
je to tylko w przypadku zakresu tem peratury II. W pozostałych zakresach (I i III)
w yjście 3 jest w stanie przewodzenia i napięcie Lh jest równe 0 (zwarte). Napięcie
ŁJb można obliczyć z zależności:

>i _ (Jio
**—
W przypadku, gdy poszerzona histereza jest niepożądana, to znaczy, gdy nie
w ystępują godne uwagi zakłócenia, końcówkę 9 układu TCA965 należy dołączyć
do zera układu (0 V). Dioda Zenera BZY 97 C 22 zabezpiecza układ scalony TCA
965 przed dodatnim i i ujem nym i napięciami zakłócającymi# które mogą w ystąpić
w instalacji sam ochodowej. W tym przypadku nie jest je j zadaniem stabilizow a­
nie napięcia.
10.10. Urządzenie alarmowe samochodowe i domowe ze
scalonym włącznikiem czasowym typu 555
Spójrzm y na rys. 10-20.
W yłącznik Si jest wyłącznikiem drzwiowym , zamontowanym np. w domu lub
bagażniku samochodowym. Punkt A ma napięcie dodatniego bieguna napięcia
zasilającego tylko w tedy, gdy drzwi są zamknięte przez prawowitego właściciela.
W yłącznik Si blokuje układ w stanie alarm owym . Jego działanie jest następują­
ce. Przy włączonym wyłączniku S?, niezależnie od tego czy Si jest włączony czy
wyłączony, napięcie U 3 na w yjściu ma stan H. Tranzysto.r T{p-ft~p) nie przewo­
dzi i przekaźnik nie jest włączony. Dioda świecąca wskazuje stan spokoju.

Rys. 10-20.

Przygotowanie urządzenia do czuwania odbywa się następująco. W yłącznik S2

jest otw arty. Jeśli dodatkowo jest załączony wyłącznik Si (drzwi otwarte), to
w tedy kondensator Cl zaczyna pomału ładować się przez rezystor RL po czasie
wynoszącym około 60 s (nastawionym potencjom etrem P) napięcie U3 spada do
zera (potencjał L), włącza się przekaźnik, w yw ołując alarm. Jeśli podczas alarmu
zostanie włączony wyłącznik S2 , to napięcie Mb natychm iast osiąga ponownie
stan H i przekaźnik wyłącza się. Stosując opisane urządzenie w samochodzie,
punkt A należy połączyć z gorącym (tj. nie połączonym z masą) zaciskiem żarówki
oświetlającej wnętrze wozu (rolę wyłącznika Si pełni w tedy dow olny wyłącznik
tego oświetlenia). Jeśli w ystępują zakłócenia od układu zapłonowego połączenie
to powinno być zrobione przez filtr RC.
W artość rezystancji em iterowej R tranzystora T należy dobrać tak, aby przy
napięciu U3 w stanie L prąd płynący przez ten rezystor odpowiadał prądowi pracy
przekaźnika - np. 50 mA Jeśli wyłączników Si jest wiecej, to do punktu A można
dołączyć bramką OR z odpowiednią liczbą wejść. W yłącznik S2 m usi być dobrze
ukryty.

10.11. Układ scalony do pomiaru prędkości kątowej

silników spalinowych
Można tu zastosować układy scalone typu SAK 215 {firm y ITT) zawierające
przerzutniki m onostabiine i obwody form ow ania im pulsów. Sygnał w yjściow y
takiego układu po scałkowaniu można wykorzystać do bezpośredniego sterowa­
nia m iernikiem wskazówkowym (1-r10 mA przy całkow itym w ychyleniu wska­
zówki). Najprostszy obrotom ierz, zasilany napięciem 12 V, przedstawiono na rys.
10-21 (podano także w artości param etrów zastosowanych elem entów). Czas
trw ania im pulsu wyjściow ego przerzutnika m onostabilnego jest określony po­
jem nością kondensatora C3 oraz wartością rezystancji pomiędzy końcówkam i 4
i 7. Na rysunku podano param etry odpowiadające prędkości kątowej n = 6000
obr/m in (dwa im pulsy zapłonowe na obrót w ału korbowego, a w ięc dla silnika
czterosuwowego, czerocylindrowego). Przy 6 i 8 cylindrach należy proporcjonal­
nie zmniejszyć stałą czasową t - C3 R* (tzn. przy 6 cylindrach: 3/4 raza, a przy
ośm iu: 1/2 raza). Diagramy przedstawione na rys. 10-22a i b służą do praw idło­
w ego doboru stałej czasowej t. Należy jedynie znać maksymalną prędkość
kątową i w , dla której w ystąpi całkow ite w ychylenie wskazówki m iernika oraz
liczbę cylindrów Z siłnika czterosuwowego. Na rysunku 10-22a można odczytać
w artość częstotliwości im pulsów zapłonowych /, max. Ten diagram odnosi się do

Rys. 1 0 -2 t.
silników czterosuwowych z jedną cewką zapłonową. Przy silnikach dwusuwo­
w ych z jedną cewką zapłonową częstotliwość im pulsów zapłonowych je st dwa
razy większa.
Przy założonej w artości współczynnika wypełnienia przebiegu w yjściow ego
przerzutnika równej 0,7 czas trw ania generowanego im pulsu jest równy

fo = 0,7 7 = 0 , 7 ~ —
•i max
W artości rezystancji Ra i pojem ności C3, odpowiadające uzyskaniu czasu trwania
im pulsów równego t 0, można odczytać z diagram ów podanych na rys. 10- 22b.
Rezystancja Ra powinna m ieścić się w zakresie 3+20 tó i, przy czym jest ona sumą
rezystancji rezystora stałego oraz rezystancji precyzyjnego (wieloobrotowego)

b n[obr/min]

Rys. 10-22.
rezystora nastawnego - tzw. tripota. T ripot służy do skompensowania tolerancji
pozostałych elem entów oraz do wyskalowania m iernika.
Skalowanie m iernika prędkości kątowej należy przeprowadzać w następujący
sposób.
1) Do wejścia układu doprowadza się sygnał z generatora im pulsowego lub
prostokątnego z im pulsam i o krótkim czasie trw ania i częstotliw ości odpo­
wiadającej maksymalnej częstotliwości im pulsów zapłonowych. Za pomocą
potencjom etru nastawia się całkow ite w ychylenie wskazówki m iernika.
2} M iernik prędkości kątowej dołącza się do silnika, wprowadza się silnik na
maksymalne obroty i za pomocą potencjom etru nastawia się całkow ite
w ychylenie wskazówki m iernika. Teraz potrzebny jest przyrząd w zorcowy do
ustalenia rzeczywistej prędkości kątowej silnika. Można zastosować przyrząd
mechaniczny, dołączony do końca w ału korbowego, lub już wyskałowany
przyrząd elektryczny. Najlepiej jest skalować przy prędkości kątowej silnika
rów nej połow ie prędkości maksymalnej. Może tu być przydatny m iernik
prędkości kątowej w ału - tzw. stroboskop.
Elementy /?2 i C2 m ogą mieć w artości 2,2 k£ł i1 0 nF. Jeśli układ działa
niestabilnie, to podane w artości należy zwiększyć. Przewody doprowadzone do
przerywacza muszą być zaekranowane tak, aby w yelim inow ać zakłócenia radio­
elektryczne.
Zalecane są następujące w artości:
Częstotliwość im pulsów wejściow ych < 1 0 kHz
Rezystancje R (końcówki 4, 7) 15-M00 k ii
Rezystory do ustawienia prądu
m iernika R\ (końcówka 6) > 120£1
Napięcie U (końcówki 7, 8) 6,8 V
Napięcie m inim alne U (końcówki 5,6) 1V
Napięcie wyzwalające U (końcówki 1,2) 1 J r2 0 V
Zbocza wyzwalające dodatnie
Producent podaje dalsze uwagi przydatne przy projektowaniu.
Rezystancja wewnętrzna Rw m iernika wskazówkowego
Musi być zagwarantowane, że tranzystor w yjściow y będzie pracował w obszarze
aktywnym . Oznacza to, że napięcie

U5/6 = i h - Ub ~ ks-Rw ( s - wartość szczytowa)

m usi być > 1 V. Pomija się przy tym dodatkowy spadek napięcia na indukcyjnoś-
ci m iernika powstający ńa niej przy narastaniu im pulsu prądowego.
Rezystor Re do nastawiania prądu m iernika
Przy danym prądzie stałym Im, niezbędnym do całkowitego wychylenia wska-
zówki m iernika, prąd szczytowy ks można obliczyć, opierając się na zależności
przybliżonej, określając stosunek czasu im pulsu przerzutnika do okresu (0,7)

Ponieważ prąd w pływ ający do końcówki 5 jest równy prądowi wypływającem u

z końcówki 6, rezystancję rezystora nastawnego Re można obliczyć ze wzoru

Rezystor szeregowy Rv
Ponieważ część układu scalonego między końcówkami 7 i 7można traktować tak
jak diodę Zenera, więc należy w ybrać taką rezystancję Rv, aby w przypadku
wystąpienia najniższego napięcia akumulatora prąd płynący do układu scalone­
go i m iernika m iał jeszcze wymaganą wartość. Stąd

UB^ ~ 8,2 V
R v<
12 m A+ ks.
Rezystor Rb
Aby zagwarantować poprawną pracę stabilizatora spadek napięcia na rezystorze
szeregowym R& przy w ystąpieniu maksymalnego napięcia baterii nie powinien
być większy niż 7 V. Stąd

7 V Rv
U8ma^-7,4V

10.12. Układy scalona w układach samochodowych:

kierunkowskazów, świateł awaryjnych i regulatorów
pracy wycieraczek
Ten układ scalony jest oznaczony sym bolem TAA 775 G (firm y ITT). Zawiera on
generator oraz stopień końcowy mocy zdolny do wysterowania małego przekaź­
nika. Pod określeniem m ały należy tu rozumieć przekaźnik o prądzie pracy nie
przekraczającym 150 mA. Na rysunkach 10-23 a i b przedstawiono układy do
okresowego przerywania obwodu kierunkowskazów oraz do zasilania św iateł
awaryjnych w samochodach z akum ulatorem 12 V. Z kolei na rys. 10-24
przedstawiono układ do regulacji częstotliwości pracy wycieraczek.
 b

Rys. 10-23.
 A le najpierw o migających św iatłach awaryjnych w samochodzie, w którym
je st zam ontowany przerywacz term obim etalow y (rys. 10-23a}. W stosowanych
dotąd układach św iateł awaryjnych były wymagane przełączniki w ielostykow e
oraz skom plikowany obw ód połączeń. Logiczne oddzielenie funkcji, wym agają­
ce zwykle Stosowania przełącznika wielopozycyjnego, odbywa się za pomocą
diod D l, 0 2 i D3. np. typu M A 751 (firm y MOTOROLA).
Św iatła awaryjne (ostrzegawcze) włącza się wyłącznikiem 5. Częstotliwość
m igania św iateł można zm ieniać w szerokim zakresie, przez zmiany elem entów
f t i C Układ scalony TAA 775 G steruje przekaźnikiem A Styki robocze przekaźni­
ka muszą m ieć obciążalność odpowiadającą m ocy żarówek kierunkowskazów.
Przez diody D l \ 0 2 do zestawu żarówek jest doprowadzone napięcie z akum ula­
tora cyklicznie, w takt pracy przekaźnika. Dioda D3 o dci na napięcie przy wyłączo­
nym obwodzie zapłonowym , tak aby przypadkiem działające kierunkowskazy nie
spow odow ały zakłóceń w obwodzie zapłonu silnika spalinowego.
Diody D1 i 0 2 separują obydw ie grupy lam p (lewych i prawych) od układu
scalonego w przypadku, gdy jedna z grup jest włączona przełącznikiem kierunko­
wskazów. Diody D l do D3 muszą być krzemowymi diodam i mocy, dobranym i
odpow iednio do prądu lam p kierunkowskazów. Diody te muszą także zapewnić
przepływ dużego prądu występującego przy włączaniu zimnych lampek kierun­
kowskazów.

Rys-10-24.
 Na rysunku 10~23b przedstawiono pełny schemat układu włączania kierunko­
wskazów przy zm ianie kierunku jazdy, spełniający jednocześnie rolę urządzenia
awaryjnego. Układ scalony TAA 775 G wraz z członem RC [np. R ~ 5,6 kSX;
C = 100 p c/6 V) oraz przekaźnikiem {rezystancja uzwojenia >100 SI) zastępuje
konwencjonainy przerywacz term obim etalow y lub przekaźnik nadprądowy. Sto­
sowane zwykle połączenia (biegun dodatni i ujem ny akum ulatora oraz przełącz­
nik kierunkowskazów) z przerywaczem można pozostawić bez zm ian. Przy
włączonych kierunkowskazach m gżliwa jest kontrola poprawności ich działania;
ponieważ przepalenie się którejkolw iek z żarówek powoduje wzrost częstotli­
wości m igania. Przełącznik St służy do włączania św iateł kierunkowskazów przy
zm ianie kierunku jazdy, a przełącznikiem Sz włącza się wszystkie św iatła kierun­
kowskazów w sytuaciach awaryjnych
Na ry sunku 10-24 pokazano układ um ożliw iający okresowe włączanie w ycie­
raczek. Przerwa m iędzy dwoma następującym i po sobie pełnym i rucham i
wycieraczek może być regulowana w sposób ciągły.
Przy wszystkich pracach związanych z instalacją elektryczną samochodową
należy zwracać szczególną uwagę na sposób prowadzenia przewodów t właści­
w e m ocowanie mechaniczne. Obwody muszą być odpow iednio zabezpieczone.
11 . W poprzednich rozdziałach (4 i 9.7) były już
omawiane i prezentowane układy techniki
cyfrow ej. Technika scalona niestety nie za­
Układy dowala się jednym układem scalonym .
Często dla uzyskania jakiegoś efektu trzeba
scalone zastosować dziesięć lub w ięcej układów
scalonych. W w ielu przypadkach cyfrow e
w technice układy scalone stosowane są w podzespo­
łach o w ejściu i w yjściu analogowym .
cyfrowej Poświęćmy w ięc trochę uwagi układom
cyfrow ym . Zaznajom im y się tu z prostym i
układam i, podstaw ow ym i w w ielu dziedzi­
nach techniki cyfrow ej.

11.1. Gra w kostkę cyfrową

Zwykła tocząca się kostka sześcienna do
gry od dawna dostarcza w ielu em ocji,
a szczególnie w tedy, gdy... wpada pod stół
i... nie można je j znaleźć. W dodatku prze­
ważnie nie w iadom o ile było oczek. Spró­
bujm y pograć w kostki cyfrow e. M ają one
świecące oczka, które zapałają się zupełnie
przypadkowo. Okazuje się, że nie jest to
wcale trudne. Grę taką można zbudować
z trzech układów scalonych.
Na rysunku 11-1 przedstawiono układ
scalony typu 7400zawierający cztery bram ­
ki NAND. Trzeba zwracać uwagę na po­
prawność oznaczeń końcówek. Przy luto­
w aniu końcówek elem entu w idzim y go od
dołu, jak gdyby w lustrzanym odbiciu w ido­
ku przedstawionego na rysunku. Żeby
w praktyce nie zdarzały się pom yłki lustrza­
ne można przy podanych numerach końcó­
wek widzianych z góry zaznaczyć w nawia­
sach num ery widziane od dołu.
Układ scalony oznaczony na rysunku 11-
3 sym bolem US2 pracuje jako m ultiw ibra-
to r niesym etryczny astabiiny. Są do tego
potrzebne trzy bram ki NAND. Czwarta
a
ftP
B 0
m 13 IŻ II JO 9 8
n n n n n n —
4bramki BAND
mcm
FIH101
S (17406

licw ik 4-bitw y
WC74S3
fu m
SH74S3

b
Ic/eżnośa Ąqtc?M
kolejność Wgjśaa
żtkżonia OHD) i !§la Cne) O r t * ! :
0 t
i L i t
i i \ l ł H |
2 l i 1 i / :
3 l '■ i H H i
4 C ■ H Ł / 1
5 l ' H t H \
6 L ! H H L :
~ f2- _ LHL . H H h ;
i L Ł
1 H 1 L H
10 H l H l
11 H l H tt
12 H H i i
13 H H t H
14 H H H /
1$ H H H H
bramka NAND jest nie wykorzystana. Przełącznikiem S można w ybrać jedną
z dwóch częstotliwości taktow ania. Dia kondensatora C\ = 25 jaF częstotliwość ta
w ynosi około 17 Hz, a dla Ci ~ 5 jiF wynosi około 85 Hz. Dlaczego tak jest? Przy
częstotliw ości 17 Mz można jeszcze rozpoznać chw ilow y stan włączenia oczek
I- t-6. Zawodowy gracz o szybkim refleksie, przerywając m igotanie oczek w odpo­
w iednim m om encie, m ógłby po prostu oszukiwać. Jest to niem ożliwe przy 85 Hz.
M igotanie je st już w tedy bardzo szybkie i w ynik gry je st rzeczywiście przypadko­
w y. Dla wyćwiczenia refleksu można też zw oinić m igotanie oczek i przerywać
pracę układu przy z góry zadanym stanie. W takim przypadku należy dołączyć
kondensator Ci o pojem ności rów nej np. 100 n-F.
W układzie z rys. 11-3 do punktu 7 układu scalonego typu 7400 jest dołączony
przycisk. M ultiw ibrator astabilny pracuje tu w układzie generatora wyzwalane­
go. Jest on zatrzym ywany, gdy do punktu 7 jest dołączony potencjał L. W zależ­
ności od tego ilu graczy chce uczestniczyć w grze, należy włączyć rów nolegle
odpow iednią liczbę przycisków dzwonkowych. W przypadku, gdy przy długich
przewodach istnieje m ożliwość wystąpienia zakłóceń, należy ekranować prze­
w ody łączące z przyciskami lub zwiększyć pojem ność C3. Można też zastosować
kondensator erektrolityczny o pojem ności 25 |tF. Punkty 7 i 74 układu scalonego
typ u 7400 są dołączone do napięcia zasilającego, które jest doprowadzane
weW nątrz układu do każdej z czterech bramek NAND. W punkcie 77występuje
sygnał prostokątny, który jest wykorzystany do sterowania czterech przerzutni-
ków bistabilnych.
Doszliśmy już do licznika scalonego typu 7493, przedstawionego na rys.
I I - 1b. Jest to licznik czterobitow y, a w ięc ma cztery w yjścia. Każdy b it wymaga
swojego przewodu do przesyłania inform acji w kodzie BCD. Przewody te
oznaczono literam i Ą B, Ci D. Licznik cztero bitow y, złożony z czterech przerzutni-
ków bistabilnych, może liczyć do 15, tak jak to przedstawiono w tabeli na rys.
11-1b. Nasza kostka ma tylko sześć oczek - sześć diod typu LED, dlatego też nie
wykorzystujem y przewodu D. Otrzym ujem y w tedy zliczanie w kolejności 0 -1 -2 -
3 -4 -5 -6 -7 . Zaznaczone na rys. 11-1 b pozycje 8-^15 licznik traktuje tak samo jak
pozycje Q-j-7, bo przy braku w yjścia Opozycje od 0 do 7 i od 8 do 1 5 mają taki sam
zapis logiczny. Ale co zrobim y z cyfram i 0 i 7? Nie ma ich przecież w kostce do g ry !
To prawda, ale w trakcie gry kostka może wypaść poza pole gry i wówczas gracz
może (lub m usi) rzucać jeszcze raz. Taki stan będzie ujęty w warunkach 0 i 7, kiedy
wszystkie oczka są ciemne. Należy w tedy rzucać jeszcze raz. Aby układ scalony
US3 z rys. 11—1b działał poprawnie, należy pamiętać o połączeniu wejścia
taktującego (punkt 7} przerzutnika bistabiinego 2 z wyjściem przerzutnika 1
(punkt 12-A). Oprócz tego do obydwu wejść 2 i 3 bram ki NAND należy
doprowadzić stan logiczny L Po uwzględnieniu powyższych uwag, na wyjściach
A -B -C (D - niepotrzebne) uzyskuje się sygnały zakodowane zgodnie z kodem
BCD w system ie 3-bitow ym . Sygnały te sterują układem US4, który jest dekode­
rem dziesiętnym BCD.
 Na rysunku 11-2a przedstawiono uproszczony schemat logiczny tego układu
oraz tabelę stanów logicznych, zwaną przez fachow ców tabelą prawdy. W te j
tabeli lin ią przerywaną zaznaczono liczby od 0 do 7. W ystępują one na wyjściach
2-r7. Liczby dziesiętne 1-5-6 są tu zaznaczone w następujący sposób (jak już
pow iedzieliśm y, rezygnujem y z pozycji 0 i 7, przy których wszystkie oczka są
ciem ne):
Końcówki US4 2 3 4 5 6 7
Liczby dziesiętne 1 2 3 4 5 6
Nie w olno zapomnieć o wprowadzeniu do punktu 12(US4) stanu logicznego
L Jest to wejście sterujące D.
Do w yjść układu scalonego US4 dołączamy 8 diod kodujących stany oczek.

Dekoder _
dziesiętny3CD
hlC7445
m m
SH7445

Os
b -L
laSeznoścticgiczne
Wejścia DC5 Wyjścia dziesiętne

3 C 3 S i 2 3 4 5 6 7. 8 3
L L t J i H H H fi 4 f i m fi fi
l l 4 H 1 H fi fi u f i w fi H
i Ł H l fi fi i fi fi ‘f i fi fi H
l L H fi tł 4 fi fi
i/
4 fi I i
/
i H fi
fi
l H
1
t fi H H fi i fi m
i H l fi fi fi H fi fi fi f łt fi
t fi fi l fi fi H fi H i
m f i fi
t H fi H H fi fi fi fi f i f i fi fi
fi t i l fi 4 H fi H fi U a ! 4
fi l i H fi ii fi fi H a fi fi H L
H l H H fi fi fi M H fi fi fi fi
fi l H fi H H H fi fi fi fi fi fi H
4 fi L l fi fi fi 4 H fi fi fi fi H
H H i
fi H U
| fi fi
(i
fi
fi
fi fi
fi
fi fi H ii f i
i H fi H i i fi f i fi
H 4 H fi f i fi fi fi H fi fi fi H fi
 \v
w
pi

Rys. 11~3. w szystkie d io d y 1N4148

 intaźov

21 - Elektronika łatwiejsza... 321

Jest to rzeczywiście proste. Sposób kodowania objaśniono na rys. 11-4a. Przez
zastosowanie pewnych trików układowych można by jeszcze zaoszczędzić kilka
diod. Ale wtedy niektóre z diod świecących otrzymywałyby niższe napięcie i ich
światło byłoby słabsze. Rezystory R1+R 7 z rys. 11-3 służą do ograniczenia
prądów diod typu LED oraz prądów wyjść układu US4. Maksymalny pobór prądu
układu scalonego 7445 może wynosić 70 mA {max 215 mW). Taki stan wystąpi
przy wyświetlaniu liczby 6.
Kostka może być zasilana z baterii o napięciu 6 V. Trzeba jednak pamiętać, że
układy TTL mogą być zasilane napięciem nie przekraczającym 5,25 V. Dlatego też
szeregowo z baterią należy włączyć diodę krzemową spolaryzowaną w kierunku
przewodzenia, na której występuje spadek napięcia równy 0,6 V. Otrzymuje się
wtedy napięcie równe 5,4 V. Przeważnie jednak napięcie baterii jest nieco
mniejsze od wartości znamionowej, czyli w rzeczywistości napięcie będzie też
nieco mniejsze od 5,25 V. Należy je zmierzyć. Kostka pobiera prąd wynoszący
około 100 mA. Moc pobierana przez kostkę wynosi więc około 0,5 VA. Można się

1 - US 2 - DIL 14 z podstawką, 2 - US 3 DtL 14 z podstawką, 3 - US4 DIL 16 z podstawką, 4 - przycisk, 6 - przełącznik

do okresowego włączania kostki, 7 - kondensator 0,01 p.F, 6 — kondensatory elektrolitycznezasilacza,
8 - kondensatory elektrolityczne, 9 - rezystory. 10 - kondensator 0,47 (iF, 11 - diody matrycy, 13 - diody LEO
(oczka kostki). 13 - US1 14 - prostownik
zastanowić, czy nie byłoby celowe zbudowanie zasilacza sieciowego, tak jak to
przedstawiono na rys. 11-3. Zbudowano go na układzie scalonym US1, będącym
trójstanowym regulatorem 5 V.
Układ elektroniczny kostki do gry można łatw o zmontować na uniwersalne)
płytce drukowanej. Przedstawiono to na fotografii z rys. 1 t-4 b . Do budowy
układu trzeba teraz sporządzić spis elementów. Zastępuje go w tym przypadku
rys. 11-4 b , na którym widać symbole elementów (bez transformatora). Ważny
jest także, szczególnie dla początkujących, wygląd każdego z elementów, dlatego
też przyjrzyjmy się uważnie rysunkowi 11-5.
 112. Protty salony przerywacz świateł
Przeryw acz przedstaw iony na rys. 1 1 -6 jest zbudowany na dwóch bramkach
N A N D układu sca lo n e g o typu 7400. Jest to symetryczny m ultiw ibrator astabilny,
którego częstotliw ość przełączeń zależy o d obydwu kondensatorów 200 jłF oraz
o d rezystancji p o ten cjo m etró w Pi i W przypadku jednakowych nastaw
p o te n cjo m e tró w i f I Ą otrzym uje się pracę symetryczną przerzutnika. Przy
ró żn y ch na sta w a ch p o te n cjo m e tró w uzyskuje się różne czasy przerw obywu
n a p ię ć w y jścio w y ch w p u n k ta ch A i B.
Bramki M i IV pracują jako separatory, abyjaknajmniej obciążaćwyjścia 3i 8.
Maksymalny prąd gwarantowany przez bramki jest wystarczający do wystero­
wania dwóch diod typu LED spełniających rolę kontrolek pracy przerywacza.
Układ diod kontrolnych przedstawiono na rys. 11-6b.
Napięcia wyjściowe w punkcie A i B przy stanie L są równe 0, a przy stanie
H wynoszą około 3,5 V. Dlatego można ławo wysterować dwa tranzystorymocy
włączające żarówki Li i 1$ (rys. 11-6c). Zamiat żarówek można też włączyć dwa
przekaźniki, umożliwiające włączanie odbiorników o dużej mocy. Układ ten
nadaje się do budowy urządzeń ostrzegawczych i alarmowych opisanych w roz-
dziale 10.

11J. Kalibratorczęstotliwości i cum

Układ kalibratora bardzo się upraszcza, jeśli zastosuje się licznik scalony typu
7490. Ten elem ent je s t czterobitowym licznikiem asynchronicznym, złożonym
z czterech przerzutników bistabilnych (tzw. flip-flop). Przerzutniki te są tak
zbudowane, ze przez odpow iednie połączenie zewnętrzne można uzyskać dziel-
nik przez 2 i przez 5 (rys. 11-7al lub dzielnik przez 5 i przez 2 (rys. 11-7b).
W pierwszym przypadku uzyskuje się dwa sygnały wyjściowe o częstotliwości
odpowiadającej 0,5 i 0,1 wejściowej częstotliwości sterującej. W drugim przy-
padku (rys. 11-7b) - jak ju ż wspomniano wyżej - najpierw następuje podział
przez 5 - a więc powstaje częstotliwość równa 0,2 częstotliwości wejściowej,
a następnie przez 2, lak że znów na wyjściu otrzymuje się częstotliwość równą 0,1
Częstotliwości wejściowej.
Dwa przedstawione przykłady rozwiązań dzielników są bardzo często stoso­
wane w rozmaitych urządzeniach. Na przykład w układzie z rys. 11-8 dzielniki
typu 7490 mogą być połączone według schematu z rys. 11-7a lub rys. 11-7b.
Układ z rys. 11-8 może być wykorzystywany w elektronice do pomiaru czasu, np.
w oscyloskopach w układzie podstawy czasu, gdzie daje sekwencje wartości
typu 1-2-1-2.

Podstawa czasu

W układach podstawy czasu stosuje się generatory kwarcowe budowane na

dwóch bramkach NAND z układu scalonego typu 7400. Są to bramki z końcówka­
mi 9, 10 i 8oraz 13, 12i 77. Trzecia bramka NAND z końcówkami 5, 4 i ffsłużydo
odsprzężenia i wysterowania pierwszego układu scalonego typu 7490. Wreszcie
czwarta bramka NAND układu 7400 o wyprowadzeniach: 7,2 i 3 jest wykorzysty­
wana do wzmacniania sygnału wyjściowego. Sygnał wyjściowy ma kształt
prostokątny o wartości międzyszczytowej wynoszącej około 3,8 V(TTL). Rezona­
tor kwarcowy o częstotliwości 1 MHz jest wykorzystany jako element określający
wzorcowe odstępy czasu lub wzorcową częstotliwość drgań. Dokładne dostroje­
nie generatora kwarcowego odbywa się za pomocą trymera Tr. W praktyce
podczas dokładnego dostrajania generatora można wykorzystywać sygnały
stacji nadających na falach długich lub średnich. Szczególnie dogodna jest
długofalowa radiostacja retransmitująca w godzinach od 8 do 16 ogólnopolski
program II (nie należy jej m ylić z Warszawską Radiostacją Centralną emitującą
program I). W tym celu do wyjścia sygnału o częstotliwości 200 kHz naszgo
•generatora dołączamy przewód i umieszczamy go w pobliżu pręta anteny
odbiornika radiowego, dostrojonego uprzednio do optymalnego odbioru długo­
falowej stacji Warszawa II (200 kHz). W głośniku radioodbiornika usłyszymy tzw.
gwizd interferencyjny o częstotliwości równej różnicy częstotliwości drgań
generatora i fali nośnej. Za pomocą trymera Tr sprowadzamy częstotliwość
słyszanego w głośniku gwizdu do zera.
Dzielnik składa się z sześciu układów scalonych typu 7490, tak jak to przedsta­
wiono na rys. 11-8. Otrzymuje się tu następujące częstotliwości oraz okresy
i półokresy sygnałów prostokątnych:
Patrząc na tablicę, można zorientować się w możliwościach stosowania układu
w technice analogowej i cyfrowej, w których może on spełniać rolę wzorca czasu.
Napięcie wyjściowe ma wartość międzyszczytową równą 3,8 V. Jest więc
odpowiednie do sterowania układów scalonch TTL. Należy zauważyć, że sygnały
będące wynikiem podziału przez dwa mają kształt asymetrycznych prostokątów.
Przez 20% czasu trwania okresu występuje dodatni impuls prostokątny, a przez
pozostałe 80% napięcie jest równe zeru (patrz tablica i rys. 11-9a i b).
 0 k r e s
P o zyc ja
Okres 1 /2 o k re s u
p r z e łą c z ­ C z ę S t O t ł iwOŚĆ Czas trw a n ia Czas p rze rw y
drgań drgań
n ik a im pu lsu m iędzy im p u l­
sami

1 1 MHz 1 P* 0 ,5 ps

2 200 kHz 5 ps 1 ps 4 ps

3 100 kHz 10 ps 5 ps

4 20 kHz 50 ps 10 ps 40 ps

5 10 kHz 100 ps 50 ps

6 2 kHz 500 ps 100 ps 400 ps

7 1 kHz 1 ms 500 ps

8 200 Hz 5 ms 1 ms 4 ras

9 100 Hz 10 ms 5 ms

10 20 Hz 50 ms 10 ms 40 ms

11 10 Hz 100 ms 50 ms

12 2 Hz 500 ms 100 ms 400 ms

t3 1 Hz ) ms 500 ms
 W w ielu zastosowaniach układu jest korzystne wykonanie drugiego wyjściaze
sprzężeniem kondensatorowym. Pojemność takiego kondensatora, ze względu
na dolną granicę częstotliwości, równą 1 Hz, musi być bardzo duża. Przy
rezystancji obciążenia >100 k it pojemność takiego kondensatora musi wynosić
100 pF. Dodatni biegun kondensatora musi być połączony z punktem 3 układu
scalonego typu 7400.

11.4. Zegar cyfrowy z układem scalonym

Spośród wielu rozmaitych wyrobów warto polecić zegarki z układami scalonymi,
wykonanymi techniką LSI. Zdwierają one kompletne jednostki sterujące, takie
jak: generatory, stopnie dzielników z sygnałami w kodzie BCD sterujące elemen­
tam i LED lub LĆD. Pod pojęciem LSI fachowiec rozumie układy o wysokiej skali
integracji (od ang. large scalę integration). Są to układy scalone zawierające
bardzo dużo elementów i podzespołów, a więc takie, jakie są stosowane np.
w kalkulatorach kieszonkowych. Wymagają one’ niewielkiej liczby elementów
dodatkowych, na przykład układ scalony MC 14440 (firmy MOTOROLA), który
steruje bezpośrednio wyświetlaczem wykorzystującym zjawisko tzw. ciekłych
kryształów - LCD (od ang. Iiquid crystal display) - rys. 11-10. Do budowy zegara
są wymagane następujące elementy:
- układ scalony wykonany techniką LSI - typu MC 14440 (firmy MOTOROLA),

Rozkład wyprowadzek

U : 16

U0D 5 *°
m/d s 27
H fn u ty - E H tn u ty - Z Godzi W ' i G cuztny - Z
15

s/ d : 38 A : 1 A : 8 A : 30 B-C : 28

ge n.w e. : 18 B ; 2 S : 9 B : 31

g e n . wy. : 17 C : 3 C -: to C : 32 Masa
LC0 : 31*
w .c z . : 25 0 : k 0 : Ił 0 1 33

w .c z . : 26 E : 5 E : 12 E : 35 Kropka (P?-

39 f j 6 F : 13 F : 36
Us*s
rfe s t w y ś w .: «9 G : 7 G : ik G : 37
 Rys. 11-11.

- diody MBl 101 o napięciu w kierunku przewodzenia (10 mA) ok. 0,5 V, prąd
wsteczny (-3 V) ok. 0,02 |i.A, napięcie zaworowe (max) - 4 V,
- rezonator kwarcowy 32,768 kHz,
- przyciski,
- wyświetlacz LCD typu MLC 400 (firm y MOTOROLA).
Na rysunku 11-11 pokazano następujące elementy:
7 - Łączówka z 40 stykami - wyjścia na wyświetlacze i przełączniki
2 - Płytka z drukiem dwustronnym
3 - Układ scalony typu MC 14440
4 - Rezonator kwarcowy
5 - Trymer
6 - Bateryjki rtęciowe pastylkowe
Układ scalony LSI jest umieszczony w obudowie typu DIL o 40 końcówkach,
wykonanej z plastyku lub ceramiki. Prawidłowe postępowanie z układami
scalonymi MOS opisano w rozdziale 2.6, który należałoby teraz jeszcze raz
przeczytać. W żadnym przypadku nie mogą być przekroczone następujące
wartości napięć:
V * * - 1,65-1,4 V
V£s - 4,5-i-3 V.
Budowę zegara z układem scalonym, zasilanym z ogniwa rtęciowego pastyl-
kowego o napięciu 1,58 V, przedstawiono na rys. 11-11. Brakuje tu jedynie
kondensatorów Ci-s-Cg. Diody i kondensatory tworzą układ powielacza napięcia
dla multipleksera wyświetlacza LCD. Częstotliwość drgań generatora jest zmie­
niana za pomocą trymera C r tak, aby jej wartość wynosiła 32,768 kHz (punkt 77).
Pomiar częstotliwości przeprowadza się za pomocą dokładnego częstościo-
mierzą.
Za pomocą przycisków Si H-Sj można wybierać różne rodzaje pracy układu.
W yświetlanie cyfr na wyświetlaczu odbywa się wówczas w odstępach jednose-
kundowych.
Start
Przy wciśniętym Si wewnętrzny licznik sekundowy jest zerowany. Wszystkie
układy czasowe są zatrzymane do momentu zwolnienia przycisku Si.
Nastawienie godziny
Wciskamy $ 2- Liczniki h Z i hE odliczają z jednosekundowymi odstępami. W chwi­
li, gdy w yśw ietli się żądana godzina zwalniamy przycisk.
Nastawianie m inut
W tym celu po nastawieniu wyświetlaczy godzinowych na godzinę 12 wciskamy
przycisk Si. Wskaźniki m Z i mE odliczają z taktem jednosekundowym. W chwili
wyświetlenia odpowiedniej liczby m inut zwalniamy przycisk S\.
Nastawienie daty
Tu także wciskamy przycisk S^, przy czym segmenty godzinowe muszą wskazy­
wać godzinę różną niż 12. Datę nastawiamy na wskaźnikach m Z i mE
Odczyt daty i sekund
Wciskamy przycisk $ 3 . Sekundy są wyświetlane na dwóch segmentach minuto­
wych. Otwarcie S3 powoduje wyświetlanie przez krótki czas (2-^3 s) aktualnej
daty na pozycjach jednostek godzin hE \ dziesiątek minut mz. W tym czasie
pozostałe wyświetlacze są ciemne.
Testowanie wyświetlacza
Do końcówki 79dołączamy napięcie Udo Wszystkie cztery segmenty wyświetla­
cza muszą wskazywać cyfrę 1 .

11.5. Scalony generator taktujący typu 555

Oto jeszcze jedno zastosowanie układu typu 555.
M ultiw ibrator astabilny
Układ scalony typu 555 generuje impulsy o częstotliwości nieco większej niż 100
kHz, o stromych zboczach. Końcówka 3 jest wyjściem układu. M ultiwibrator
z układem scalonym jest przedstawiony na rys. 11- 12a. Tutaj trochę wiadomości
podstawowych. Jest zalecane połączenie za pomocą dwóch jednakowych rezys­
torów o rezystancjach 1,5 k i l * f 2,2 k il wyjścia 3 z masą i biegunem dodatnim
napięcia zasilającego + UB. Dzięki temu uzyskuje się dobry kształt impulsów
sygnału wyjściowego, szczególnie przy wielkich częstotliwościach. Oprócz tego
we wszystkich układach między końcówkę 5 a masę należy włączyć kondensator
filtrujący o pojemności 0,1 ftF.
 Okres drgań układu z rys. 11—12a można określić na podstawie rys. 11-12b,co
znacznie upraszcza projektowanie. Rezystancja podana na wykresach (rys.
11-12) jako parametr odpowiada wartości R — fli+ 2 fk - Czas ładowania konden­
satora Cjest określony wzorem
tO j = 0.7(R%+R2) C
Częstotliwość generowanych impulsów oblicza się ze wzoru:
1 _ 1,44
1 T (Ri+2Fh)C
Maksymalne napięcie wyjściowe (końcówka 3) we wszystkich układach jest
równe w przybliżeniu = 0,95 Ub. Przy Ub = 10 V wynosi ono 9,5 V. Oscyto-
gramy z rys. 11-15a przedstawiają przebieg napięcia w punkcie 6 (krzywa
wykładnicza) oraz przebieg napięcia wyjściowego w punkcie 3(sygnał prostokąt­
ny) dla układu scalonego typu 555. Skala napięcia wynosi 5 V na działkę.
Jest bardzo ważne, aby we wszystkich układach z elementem 555 wejście
kasujące 4 przerzutnika bistabilnego było połączone z biegunem dodatnim
źródła napięcia zasilającego + U& Aby zatrzymać m ultiwibrator należy końcówkę
4 przerzutnika połączyć z masą. W tym celu przełącznik S należy włączyć tak jak
na rys. 11-12c. Po dołączeniu końcówki 4 do masy sygnał wyjściowy jest równy
zeru. Przy pracy dynamicznej do końcówki 4 należy doprowadzić sygnał wyzwa­
lający o poziomie około 1 V.
M ultiw ibrator monostab/lny
Układ pokazano na rys. 11-12c. Diagramy z rys. 11-12d przedstawiają zależność
czasu opóźnienia & od stałej czasowej, określanej przez R i C Poziom napięcia
sterującego (patrz rozdział 3.7) zależy od napięcia zasilającego. Zaleca się, aby
sygnał wejściowy był najpierw różniczkowany w układzie przedstawionym na
rys. 11-12e. Dzięki diodzie do wejścia układu są doprowadzane tylko impulsy
ujemne, powodujące przełączanie przerzutnika, co jest pokazane na rys. 11-15b.
Widać tu wyraźnie, źe zmiany stanu przerzutnika następują tylko przy impulsach
wejściowych ujemnych. Z rysunku 11-15b wynika, że proces ładowania konden­
satora trwa przez 3,2 działki. Przez czas odpowiadający 1,4 działki napięcie na
kondensatorze nie ulega zmianie. Kondensator oczekuje na następny impuls
ujemny. Po takim impulsie kondensator rozładowuje się szybko, po czym
ponownie następuje proces ładowania.
Na rysunku 11-15c przedstawiono przebieg czasowy napięcia piłokształtnego
i napięcia wyjściowego (a więc w punktach 6 i 3). W czasie procesu ładowania
sygnał wyjściowy ma potencjał H, a podczas rozładowania potencjał L.
Na rysunku 11-15d przedstawiono przebiegi czasowe napięć w układzie
przerzutnika monostabiinego, sterowanego sygnałem prostokątnym (przebieg
dolny) o częstotliwości 1 kHz i wartości międzyszczytowej 5 V. Przebieg górny
jest sygnałem wyjściowym w punkcie 3. Z kolei w górnej części oscylogramu
z rys. 11-15c przedstawiono przebieg czasowy napięcia w punkcie 6 (krzywa
ładowania kondensatora), a w dolnej, tak jak na rys. 11-15d - przebieg napięcia
wejściowego. Także tu można zauważyć, że przełączenie przerzutnika następuje
przy ujemnych zboczach im pulsów wejściowych, inicjujących proces ładowania
kondensatora. Warto tu rozważyć jednocześnie przebiegi czasowe podane na
rys. 11-15d i e.
Liniowy generator napięcia piłokształtnego
Spójrzmy na układ przedstawiony na rys. 11-13. Tranzystor p -n -p wymusza
przepływ stałego prądu przez kondensator C, więc napięcie na tym kondensato­
rze narasta liniowo. Napięcie to może być odebrane za pomocą wtórnika
źródłowego (z tranzystorem unipolarnym) o dużej rezystancji wejściowej. War­
tość prądu ładowania kondensatora jest nastawiana potencjometrem P Prąd
ładowania decyduje o czasie ładowania kondensatora, a przez to także o częstot­
liwości przebiegu piłokształtnego. Częstotliwość może być zmieniana w stosun­
ku 1:5. Po przełączaniu różnych kondensatorów C można osiągnąć częstotliwość
Rys. 11-15.
przełączeń do 100 kHz. Chcąc uzyskać ciągłą generację napięcia piłdksztattnego
bez sygnału wejściowego, należy połączyć punkt 2 z punktem 6 oraz punkt 4
z punktem 8. Prezentowany układ znajduje zastosowanie np. w obwodach
Wyzwalania podstawy czasu oscyloskopów. Na oscylogramie z rys. 11-15f
przedstawiono przebieg sygnału piłokształtnego oraz sygnał na wyjściu 3.
Opadanie sygnału piłokształtnego jest tak szybkie, że przebieg krzywej w tym
obszarze jest trudny do zauważenia. W prawej części oscytogramu specjalnie
wzmocniono jasność plamki oscyloskopu w celu rozpoznania zbocza opadają­
cego.
Detektor impulsów
Schemat tego układu przedstawiono na rys. 11-14. Także tu układ scalony
pracuje jako przerzuinik monostabilny. Przy sygnale wejściowym doprowadzo­
nym do końcówki 2 następuje liniowe rozładowanie kondensatora C przez
tranzystor. W przypadku, gdy w przedziale czasu równym co najmniej stałej
czasowej r = R Cnie wystąpi impuls wejściowy, wyjście (końcówka 3) przyjmu­
je potencjał L. Wejściem kasującym (końcówka 4) można spowodować, że układ
zapamięta wystąpienie przerwy w ciągu impulsów, a także można ponownie
sprowadzać układ do założonego trybu pracy. Przedstawiony układ może być
wykorzystany np. do kontroli pracy generatorów impulsowych. Można wówczs
łatwo wykryć nawet chw ilow y zanik drgań w generatorze.

Wykaz literatury

Nuhrmąnn D.: Elektronika łatwiejsza niż przypuszczasz. Elementy. WKŁ, Warszawa 1979.
Nuhrmann D.: Elektronika łatwiejsza niż przypuszczasz. Układy. WKŁ, Warszawa |979.
Pełka H.: Od algebry połączeń do mikroprocesora. WKŁ, Warszawa 1981.
Wirsum S.: Łączenie, sterowanie, regulacja i wzmacnianie. WKŁ, Warszawa 1981.
O znaczenia elem entów O znaczenia
stosow anych w u k ła d a c h Nazwa e le m e n tu ,
Odpowiedników
prezentow anych w k s ią ż c e p rz e z n a c z e n ie
p r o d u k c ji p o ls k ie j

AA 143 AAP 152 D ioda germanowa u n iw e rs a ln a

MA 751 BYP 680-100 D ioda krzemowa p ro s to w n ic z a

IN 4148 BAYP 61 D ioda p rz e łą c z a ją c a

T8A 800C UL 1480 P Wzmacniacz mocy m .c z .

TBA 221 ULY 7741 N Wzmacniacz o p e ra c y jn y

TCA 940 UL 1440 T Wzmacniacz mocy m .cz.

TCA 760B UL 1401 L Wzmacniacz mocy m .c z .

741 ULY 7741 N Wzmacniacz o p e ra c y jn y

7400 UCY 7400 N C z te r o k ro tn a dw uw ejściow a bramka

N IE -I (NAND)

7402 UCY 7402 N C z te ro k ro tn a dw uw ejściow a bramka

NIE-LU8 (NOR)

7404 UCY 7404 N S z e ś c io k ro tn y in w e r te r

7408 UCY 7408 N C z te ro k ro tn a dwuw ejściow a bramka

1 (AND)

7447 UCY 7447 N Dekoder SCO wzmacniacza do w skaźnika

s i edmi osegmentowego

7490 UCY 7490 N Dekada lic z ą c a

7493 UCY 7493 N C z te ro b ito w y l i c z n i k b in a rn y

74121 UCY 74121 N M u lt iw ib r a t o r m o n o s ta b iln y

ISBN 83-206-0306-4