1

efÜleer³e Je<e& keÀuee

cejeþer DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. leerve
Yee<eeefJe%eeve Heefj®e³e DeeefCe Jew®eeefjkeÀ ieÐe
DeY³eeme¬eÀce

efJeYeeie : 1

IeìkeÀ - 1 Yee<es®es mJe©He Je Yee<esefJe<e³eer®es mecepe - iewjmecepe

De) Yee<ee cnCepes keÀe³e?

ceeveJeer / ceeveJeslej mebosµeve DeeefCe Yee<ee
Yee<es®eer ue#eCes / Jewefµe<ìîes : DeevegJebefµekeÀlee, meeceeefpekeÀlee, ef®evnecekeÀlee, efÜmlejer³e j®evee,
³ee¢ef®íkeÀlee
ye) Yee<ee efJe<e³ekeÀ mecepe - iewjmecepe
Yee<ee : µeg× - Deµeg×, Yee<ee : ÒeceeCe - DeÒeceeCe
Yee<ee : Þes<þ - keÀefve<þ, Yee<ee : efueefKele - ceewefKekeÀ
IeìkeÀ 2 : Yee<es®es efJeefJeOe ©Hes Je Yee<es®es keÀe³e&
De) Yee<es®eer efJeefJeOe ©Hes :
ÒeceeCe Yee<ee - yeesueer
efHeefpeve - ef¬eÀDee@ue
HeefjYee<ee - J³eJemee³eYee<ee
efm$e³eeb®eer - Heg©<eeb®eer Yee<ee
ye) ceeveJeer peerJevee®³ee efJeefJeOe #es$eeble Yee<es®ee JeeHej
J³eJenej Yee<ee
efJe%eeve Yee<ee
meeefnl³e Yee<ee
³eekeÀesyemeveke=Àle Yee<es®eer mene keÀe³e&
IeìkeÀ ¬eÀ. 3 : Yee<eeY³eemee®es efJeefJeOe ÒekeÀej :
De) SsefleneefmekeÀ Yee<ee efJe%eeve, mebj®eveelcekeÀ Yee<eeefJe%eeve
JeCe&veelcekeÀ Yee<ee efJe%eeve, meeceeefpekeÀ Yee<eeefJe%eeve J³eekeÀjCe
ye) meeceeefpekeÀ Yee<eeefJe%eeve - Heefj®e³e
Yeeef<ekeÀ meceepe cnCepes keÀe³e ns meebieCeejs ¢ef<ìkeÀesve,
meeceeefpekeÀ - meebmke=ÀeflekeÀ mebj®evee Je Yee<ee, meeceeefpekeÀ Yee<eeefJe%eevee®eer DeY³eemeHe×leer, Yee<ee
Je yeesueer
 2
efJeYeeie : 2

Jew®eeefjkeÀ ieÐe - (mebHeeokeÀ) [e@. Jemeble µeskeÀ[s, [e@. Oeveepeer iegjJe,

Òee. Þe×e jeCes, Òee. jepeWê [eWiejefoJes

Jew®eeefjkeÀ ieÐeeleerue efveJe[uesues uesKe

IeìkeÀ ¬eÀ. 1 :
1) `iegueeceefiejer'®eer ÒemleeJevee - peesleerjeJe ieesefJebojeJe HegÀues
2) efJevebleer He$e - ieesHeeU yeeyee JeuebiekeÀj
3) DemHe=µ³eesVeleer®ee DeeefLe&keÀ Hee³ee - [e@. YeercejeJe jecepeer Deebyes[keÀj
4) meeceeefpekeÀ mecelee - ces. Heg. jsies

IeìkeÀ ¬eÀ. 2 :
1) DeeHeuee Oeboe keÀesCelee Je keÀmee keÀjeJee? - oeoesyee Hee[gjbie leKe&[keÀj
2) µeslekeÀN³eeb®eer efveke=À<ìefmLeleer DeeefCe leer IeeueeJeC³ee®es Ghee³e - cegkegbÀojeJe Heeìerue
3) m$eerefJeÐeeY³eeme - bµebkeÀeefveJeejCe - yeeyee Heodcepeer
4) mebK³elJeemeeþer - µeeblee efkeÀueexmkeÀj

IeìkeÀ ¬eÀ. 3
1) Yee<eeefYeJe=×er®eer meeceeefpekeÀ ¢<ìer - ÞeerHeeo ceneosJe ceeìs
2) cegbyeF& 1999 - Jemeble yeeHeì
3) yegJeeyeepeer®ee Yemceemetj - efo. kesÀ. yes[skeÀj
4) yeg×er®ee ceefncee - Heeb[jbie meoeefµeJe meeves


 3

1
Yee<es®es mJe©He Je Yee<esefJe<e³eer®es mecepe iewjmecepe
Yee<es®es mJe©He
IeìkeÀ j®evee :
1.1 ÒemleeJevee
1.2 Yee<ee ceeveJeefveefce&le Deens
1.3 Yee<es®eer J³eeK³ee
1.4 Yee<es®es mJe©He
1.5 ceeveJeer DeeefCe ceeveJesÊej mebÒes<eCe
1.6 Yee<es®eer ue#eCes / Jewefµe<ìîes

1.1 ÒemleeJevee

ceeveJee®ee efJekeÀeme, Yee<ee, ®e¬eÀ, Deiveer ³eeb®³ee µeesOeecegUs Peeuee. l³eecegUs Yee<ee ner ceeveJeeves
efceUeuesueer Þes<þ osCeieer Deens. meceepe DeeefCe Yee<ee HejmHejeJeuebyeer Demeleele. l³eecegUs Yee<eeÒeieleer
DeeefCe meceepeÒeieleer ³ee oesve ieesäer SkeÀjs<eer³e þ© µekeÀleele. Yee<ee ns efJe®eej, Yee<eCe ³eeb®³ee
efJeefvece³ee®es meeOeve Deens. l³eecegUs DeeHeCe leerve npeej Je<ee&HetJeea®eer JewefokeÀ metkeÌles Jee®et µekeÀlees. npeejes
cewue otj DemeCeeN³ee osµeyeebOeJeebµeer Yee<esÜejs®e mebHeke&À meeOet µekeÀlees. DeeHeuîee Òel³eskeÀ efve³eesefpele
ke=Àleerceeies efJe®eeªHeeves Yee<ee GYeer Demeles. Yee<ee vemeleer lej ceveg<³ee®eer DeJemLee kesÀJeU keÀener OJeveeR®ee
G®®eej keÀjCeeN³ee ÒeeC³eebmeejKeer Peeueer Demeleer. l³eecegUs ceeveJee®³ee ÒeieleerceO³es Yee<es®ee ceesþe Jeeìe
Deens. Yee<ee ner ceeveJeer meceepe DeeefCe mebmke=Àleeruee J³eeHetve jeefnuesueer Hee³eeYetle ieesä Deens. cee$e Yee<ee
ns ogOeejer µem$e Deens. DeeHeCe efpelekesÀ meY³e yeesuet µekeÀlees eflelekesÀ®e DemeY³e yeesuet µekeÀlees, Keesìîee
mee#eer osT µekeÀlees. ceeveJee®³ee efJeOee³ekeÀ lemes®e efJeIeelekeÀ Deµee oesvner yeeyeeRle Yee<ee mee#eeroej
Demeles. Yee<ee ns ceeveJee®³ee owbveefove J³eJeneje®es cegueYetle meeOeve Deens.
Yee<ee cnCepes vescekesÀ keÀe³e ns mecepetve I³eeJes ueeiesue. neleeves efueefnuesuee DeLeJee íeHeuesuee
cepeketÀj cnCepes Yee<ee veJns. Yee<es®ee DeY³eeme keÀjeJe³ee®ee cnCepes efueefKele ©Hee®ee DeY³eeme
keÀjeJe³ee®ee veJns. peer yeesueueer peeles leer Yee<ee. ³eecegUs Yee<es®³ee yeeyeleerle yeesueCes cenÊJee®es Deens,
efueefnCes veJns. nJesle efJejCeejs OJeveer uesKevee®³ee meene³³eeves efìkeÀJetve Oejlee ³esleele. Yee<ee cnCepes
J³eekeÀjCe, Deµeerner SkeÀ mecepetle Demeles. cee$e J³eekeÀjCe ns Yee<es®es SkeÀ Debie Demeles. J³eekeÀjCe ns
YetlekeÀeueerve Yee<es®es efJeefµeä He×leerves kesÀuesues JeCe&ve Demeles. ³ee ÒeeLeefcekeÀ efJeJes®eveeJe©ve DeeHeCeeme
Yee<es®es mJe©He, efJeµes<e DeLeJee ue#eCes Je keÀe³e& Heg{s mHeä keÀjlee ³esF&ue. leer Heg{erue efJeJes®eveeJej ue#eele
³esF&ue.
 4

1.2 Yee<ee ceeveJe efveefce&le Deens

mebÒes<eCe J³eJenejemeeþer ceeveJeeves DeeHeu³ee ceveeleerue YeeJe-YeeJevee J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer,

Yee<es®ee JeeHej keÀewµeu³eeves kesÀuesuee efomelees. Yee<ee ner ceeveJeer OJeveeRveer yeveuesueer Deens. OJeveeRceO³es keÀener
iegCe DebieYet&le Demeu³eecegUs Yee<ee meeceL³e&µeeueer yeveueer Deens. ceeveJeer OJeveeR®es efveefce&leermLeeve ceeveJee®es
µejerj Deens. l³eecegUs ceeveJeer OJeveer melele ceeveJeemeesyele Demeleele. ³ee OJeveerb®eer efveefce&leer DeeefCe
Jenveemeeþer ceeveJeeuee efJeµes<e keÀä keÀjeJes ueeiele veenerle. ³eeyejesyej OJeveerbceO³es keÀener iegCe Deensle.
DeueerkeÀ[s leb$e%eeveeleerue ÒeieleercegUs OJeveer efìkeÀJetve þsJelee ³esleele. µeskeÀ[es cewue otj HeeþefJelee ³esleele.
Hegvne-Hegvne SskeÀlee ³esleele. OJeveer DebOeej Yesoeleele. Deµee ÒekeÀej®³ee iegCeJewefµeäîeecegUs Yee<ee
meeceL³e&µeeueer yeveueer. Yee<ee ceeveJeeuee meeceeefpekeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esletve vewmeefie&keÀHeCes ÒeeHle nesles. leer
ceeveJee®³ee peerJeveeµeer - peieC³eeµeer SJe{er SkeÀ©He Peeuesueer Deens keÀer ; Yee<es®ee mJeleb$e efJe®eej
kesÀu³eeKejerpe efle®es DeefmlelJe O³eeveele ³esle veener l³eecegUs Yee<es®ee mJeleb$e efJe®eej keÀ©ve DeY³eeme
keÀjeJee ueeielees.

ceeCetme ne meceepeµeerue ÒeeCeer Deens. meceepee®es DeefmlelJe DeeefCe efJekeÀemeemeeþer DeefJejle

keÀe³e&µeerue Demeuesueer Yee<ee cnCetve®e ceeveJeer peerJeveeceO³es cenÊJee®eer Deens. Yee<es®es mJe©He peeCeerJeHetJe&keÀ
mecepeeJetve IesleuîeeefµeJee³e efle®es meeceL³e& DeeHeu³ee ue#eele ³esle veener. meJe& ceeveJeer mecetneb®ee mJele:®³ee
Yee<esµeer Ieefveÿ DeeefCe Deletì Demee mebyebOe efomelees. mJele:®³ee Yee<esefJe<e³eer Òel³eskeÀ meeceepeeuee efveleeble
Deeoj Demelees. l³eecegUs®e Yee<es®³ee ÒeµveebJej meceepee®³ee HejbHeje, mebmke=Àleer, Þe×e, %eeve Fl³eeoer®es
peleve DeeefCe Heg{®³ee efHe{erkeÀ[s Jenve keÀjC³ee®es keÀe³e& Yee<esceeHe&Àle meg© Demeles. HejbHejsletve ®eeuele
Deeuesu³ee, meceepee®³ee mebmke=ÀleerceO³es DebleYet&le Demeuesu³ee meJe& met#ce iees<ìer Yee<escegUs®e ceveg<³e
efµekeÀlees. cnCetve `Yee<ee' ne ceeveJeer peerJevee®ee DeefJeYeep³e Yeeie Deens. ns veekeÀejlee ³esCeej veener.

Yee<ee yeesueueer peeles. yeesueC³eemeeþer Yee<es®ee ÒeYeeJeer JeeHej nesCes, ³eeJej®e efle®es DeefmlelJe
DeJeuebyetve Demeles. keÀesCel³eener Yee<es®es efueefKele ©He ner SkeÀ mees³e Demeles. l³eecegUs®e Yee<es®³ee ³ee
©Heeuee og³³ece mecepeues. peeles. keÀejCe yeesueCes HekeÀ[tve þsJeC³eemeeþew, peleve keÀjC³eemeeþer
uesKevekeÀuee DeefmlelJeele Deeuesueer Deens. l³eecegUs DeeOegefvekeÀ Yee<eeY³eemeele Yee<es®³ee efueefKele ©Heeuee
og³³ece ceeveues peeles. ceele=Yee<es®³ee yeeyeleerle efle®es efueefKele©He mecepetve IesC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee; ner Yee<ee
yeesueer©Heele GÊece ÒekeÀejs DeJeiele Peeu³eeveblej meg© nesles. Hebjleg ner Òeef¬eÀ³ee meJee&®³ee®e yeeyeleerle
Ie[les Demes veener. meceepeeleerue pes ueeskeÀ µeeUsceO³es ÒeJesµe Iesleele; l³eeb®³ee®e Jeeìîeeuee Yee<es®³ee
efueefKele©Hee®es %eeve ³esles. veenerlejer Yee<ee ³esTvener KetHe ceesþe Jeie& Deefµeef#ele®e jenlees.

Deµee Yee<es®es mJe©He mecepeeJetve IesCes cnCetve®e GodyeesOekeÀ Deens. Yee<ee meeceL³e&µeeueer
yeveC³eeceO³es efle®eer Debleie&le Jewefµeä³es keÀejCeerYetle þjuesueer Deensle. ner Jewefµeäîes DeeefCe Yee<esceeHe&Àle
®eeueuesueer keÀe³ex mecepeeJetve Ieslee ³esF&ue. HeCe Yee<ee cnCepes vescekesÀ keÀe³e ns mecepeeJetve IesCes cenÊJee®es
Deens.
 5

1.3 Yee<es®eer J³eeK³ee

Yee<es®³ee DeY³eemekeÀebveer Yee<ee cnCepes keÀe³e? ns DeeHeu³ee DeeHeu³ee HeOoleerves ceeb[C³ee®ee

Òe³elve kesÀuee Deens.

1. ke=À.Hee. kegÀuekeÀCeea ns cenlJee®es Yee<eeY³eemekeÀ Deensle. l³eebveer `cejeþer Yee<ee Godiece DeeefCe
efJekeÀeme' ³ee ûebLeele Yee<es®eer J³eeK³ee kesÀueer Deens leer Heg{erue ÒeceeCes.
ke=À.Hee. kegÀuekeÀCeea - ’Yee<ee ne µeyo Yee<ed (DeeJeepe GlHevve keÀjCes) ³ee OeeletHeemetve
Deeuee Deens. Yee<ee cnCepes J³eJenejeme ÒeJe=Êe keÀjCeeN³ee meeLe& Je DeeqvJele OJeveer®ee mecegn.“

2. Jee. iees. DeeHeìs ³eebveer cejeþer µeyojlveekeÀj ³ee ûebLeeletve. l³eebvee Yeens®eer J³eeK³ee Heg{erue ÒeceeCes
kesÀueer Deens.
Jee. iees. DeeHeìs - ’ceveeleerue keÀuHevee µeyoeb®³eeÜejs yeensj ÒekeÀjC³ee®es meeOeve cnCepes
Yee<ee nes³e. “

3. cejeþer mebmke=Àleer DeeefCe Yee<es®es p³es<þ DeY³eemekeÀ. vee. iees.keÀeuesuekeÀj ³eebveer DeeHeuîee `Yee<ee
DeeefCe mebmke=Àleer' ³ee ûebLeeceO³es Yee<ee DeeefCe efle®³ee mJe©HeemeboYee&le J³eeHekeÀ efJe®eej ceeb[ues
Deensle.
vee. iees. keÀeuesuekeÀj - ’cetU Deeµe³ee³eer keÀe³e&keÀejCe mebyebOe vemeuesu³ee OJeefvemebkesÀleebveer
yeveuesueer, meceepeJ³eJenejeuee mee¿eYetle Deµeer Yee<ee ner SkeÀ HeOoleer Deens.“

4. Þeer. ve. iepeWêie[keÀj ³eebveer DeeHeu³ee `Yee<ee DeeefCe Yee<eeµeem$e' ³ee ûebLeeceO³es Yee<es®eer J³eeK³ee
mebefieleueer Deens.

5. Þeer. ve. iepeWêie[keÀj - ³ee¢ef®íkeÀ OJeefvemebkesÀleeJej DeeOeejuesueer, meceepe J³eJenejeue

mee¿eYetle Deµeer HeOoleer cnCepes Yee<ee.

6. Yeeue®ebê vescee[s - ’Keeme ceeveJeer Demeer mebosµeJevee®eer J³eJemLee cnCepes Yee<ee nes³e.“

7. S[Je[& meHeerj - `keÀuHevee, YeeJevee DeeefCe F®íe ogmeN³eeuee meebieC³ee®es, mJele:®³ee F®ísJej
DeJeuebyetve DemeCeejs ceeveJeer meeOeve cnCepes Yee<ee.'

8. HesÀefo&vee o meesm³etj - ’OJeveer Je Dele& ³ee meebie[ IeeueC³ee®³ee ef®evneb®eer J³eJemLee cnCepes Yee<ee
nes³e.“

9. ceesjes kesÀµeJe oeceues ³eebveer - ’µeem$eer³e cejeþer J³eekeÀjCe“ ³ee ûebLeele ceeveJeer Yee<ee oesve
ÒekeÀj®eer ceeveueer Deens.
 6
De) mJeeYeeefJekeÀ Yee<ee - DeeJeepe, ®esnje, Je neJeYeeJe ³eeb®³ee iegCeebveer nesCeeN³ee Yee<esme mJeeYeeefJekeÀ
Yee<ee Demes cnCeleele.
ye) meebkesÀeflekeÀ Yee<ee - DecegkeÀ-DecegkeÀ KegCesves DecegkeÀ-DecegkeÀ yeeyeer®es oµe&ve Ie[efJeleele ³esles.
Hejbleg l³ee keÀuHeves®es ûeenCe keÀjeJes ueeieles. Deµee Yeensme ke=Àef$ece Yee<ee efkebÀJee mebekesÀeflekeÀ Yee<ee
Demes cnìues peeles.

10. Lees[ke̳eele Yee<es®eer J³eeK³ee Heg{erue ÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.

’ceeveJeer ceveesiele J³ekeÌle keÀjC³ee®es OJeveerce³e meeOeve cnCepes Yee<ee nes³e.“
Yee<ee ner mebkesÀleebveer ye× DemeCeeN³ee ef®evneb®eer J³eJemLee Deens. Yee<esceO³es JeeHejC³eele ³esCeeN³ee
ef®evnebvee meceepe DeLe& oslees. HeÀȳeeJejleer efueefnC³emeeþer JeeHejC³eele ³esCeeN³ee Jemletuee cejeþer
Yee<esceO³es ’Ke[t“ cnCeleele. ³ee®e Jemletuee Fbûepeer Yee<esceO³es ’®ee@keÀ“ cnìues peeles. SkeÀe®e
Jemletmeeþer oesve Yee<esceO³es ns JesieJesieUs µeyo keÀe Deµee Òeµveeb®eer GÊejs oslee ³esle veenerle. Òel³eskeÀ
meeceepeeves meceepeJ³eJenejemeeþer DeeHeu³ee DeeHeu³ee He×leerves Jemlebvee veeJes efouesueer Demeleele.
keÀenerJesUe SkeÀe®e Yee<esceÐes SKeeÐee Jemletmeeþer JesieJesieUt veeJes Dee{Uleele. cejeþer yeesueeR®ee DeY³eeme
kesÀu³eeveblej ner ieesä ÒekeÀ<eeaves peeCeJeles. Òel³eskeÀ Yeeieele lesLeerue Yee<ee JesieUer Demeles. JeNne[er Yee<else
keÀeȳee ³ee µeyoebuee ’keÀe³ee“ Demes cnìues peeles. Òel³eskeÀ Yee<esleleerue yeesueerYee<esceO³es l³ee®³ee
Yeeieeleerue keÀener µeyo Jesieȳee mJe©Hee®es Deensle. lesLeerue mebkesÀle yeOobveekeÀeUer Deens.

1.4 Yee<es®es mJe©He

Yee<es®³ee Jejerue J³eeK³ee DeY³eemeu³eeveblej DeeHeuîeeuee Yee<ee cnCepes keÀe³e ns mecepeues Demesue.
³ee meJe& J³eeK³ee Henelee, Yee<es®³ee mJe©HeeefJe<e³eer Yee<³e keÀjlee ³esles. Yee<ee ner ceeveJee®eer SkeÀ DeodYetle
efveefce&leer Deens. Deepe peieYejeceO³es peJeUHeeme meele npeej Yee<ee yeesueu³ee peeleele. ³eeHewkeÀer
peJeUpeJeU meesUeµes Hevveeme Yee<ee YeejleeceO³es yeesueu³ee peeleele. ceeveJeer peerJevee®eer meJe& Debies Yee<esves
J³eeHeuesueer Deensle. Yee<ee ner efJe®eejefJeefvece³ee®es ÒeYeeJeer meeOeve Deens. ceeveJe meceepeµeerue ÒeeCeer
Demeu³eeves; Yee<esefµeJee³e ceeveJee®es mecee³eespeve Deµeke̳e Deens. Yee<es®³ee mJe©Heeyeeyele®es keÀener cegÎs
Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.

1. meceepeJ³eJeneje®es meeOeve :
ceeveJe meceepeele jeneCeeje ÒeeCeer Deens. peerJeveeceO³es DeveskeÀ ieesäeRmeeþer lees FlejebJej
DeJeuebyetve jenelees. mJele:®³ee meJe& iejpee lees mJele: HetCe& keÀ© µekeÀle veener. l³ee®eyejesyej SkeÀ$e jenCes
ner ceeveJee®eer cegueYetle ÒeJe=Êeder®e Deens. l³eecegUs®e meceepee®es DeefmlelJe efvecee&Ce Peeues; lej meceepee®³ee
efveefce&leermeeþer Yee<ee meene³³e keÀjles. meceepeJ³eJenej cegK³ele: Yee<escegUs µeke̳e neslees. meceepeeceO³es
DeveskeÀ yeeyeeRmeeþer J³ekeÌle JneJes ueeieles. peerJeve meb¬eÀceCeemeeþer®eer meJe&ceev³e He×leer mecepeeJetve I³eeJeer
ueeieles. DeeHeu³ee HejbHeje, Þe×e, ©{er, ®eeueerefjleer ³ee ceeieerue efHe{erkeÀ[tve efµekeÀeJ³ee ueeieleele.
efJe®eej, YeeJeveeb®eer osJeeCeIesJeeCe melele meg© Demeles. DeeHeCe efceUefJeuesues %eevee®es mebef®ele Heg{erue
efHe{erkeÀ[s meb¬eÀefcele keÀje³e®es Demeles. ne meJe&®e J³eJenej Yee<es®³ee ceeO³eceeletve ®eeueuesuee Demelees.
l³eecegUs Yee<ee ner meceepeJ³eJeneje®es meJe&Þesÿ meeOeve Deens. ceeveJeer ceveeleerue YeeJeYeeJevee®es
osJeeCeIesJeeCe Yee<es®³ee ceeO³eceeletve kesÀues peeles.
 7
2. OJeefveceeO³ecelee :
Yee<ee ner OJeveer³egkeÌle Demeles. Yee<esleerue efveJe[keÀ OJeveer®ee JeeHej Yee<else kesÀuee peelees. Yee<ee
ner ceeveJeer OJeveeRveer yeveuesueer J³eJemLee Deens. OJeveer ns Yee<es®es ceeO³ece Deensle. ns OJeveer cnCepes®e
mebkesÀleye× ef®evns nes³e. Yeeef<ekeÀ OJeveeRvee meceepeeves efJeefµeä Demee DeLe& efouesuee Demelees. cnCepes®e
Òel³eskeÀ meceepeeceO³es ef®evneb®es mebkesÀle þjuesues Demeleele. Yee<es®es ceeO³ece OJeveer Demeu³eecegUs Yee<ee ner
mebÒes<eCeJ³eJenejemeeþer meJe&Þeÿ meeOeve þjueer. keÀejCe OJeveer ns DeveskeÀ iegCeebveer ³egkeÌle Deensle. les
vesnceer ceeveJeemeesyele, ceeveJee®³ee DeOeerve Demeleele. efYeble, DebOeej, Deblej ³eemeejK³ee vewmeefie&keÀ
De[®eCeeRvee OJeveer Heej keÀjleele. OJeveer cnCepes Jee³eguenjer nes³e. l³eecegUs mebÒes<eCe peueo ieleerves nesles.
keÀceer ÞeceeceO³es menpe GHeueyOe nesCeejs OJeveer ns Yee<es®es ceeO³ece Demeu³eeves®e Yee<ee JewefµeäîeHetCe&
þjuesueer Deens, Yee<ee ner OJeveerveer yeveuesueer Demeles.

3. mebkesÀleye×lee :
Yee<ee ner mebkesÀleye× J³eJemLee Deens Yee<esleerue efveJe[keÀ OJeveer®ee JeeHej Yee<es®³ee
J³eJenejeceO³es kesÀuee peelees. Yee<ee OJeefve©He mebkesÀleeveer yeveuesueer Demeles. leer OJeefvemebkesÀleeJej
DeeOeejuesueer He×leer Deens. Yee<esleerue OJeefvemebkesÀleevee meeceeefpekeÀ ceev³elee Demeles. OJeveeR®³ee efJeefµeä
pegUCeerletve Yee<esceO³es mebkesÀleeb®eer efveefce&leer nesles. ns mebkesÀle Òel³eskeÀ meceepeevegmeej; l³eeb®³ee Yee<esceO³es
mJeleb$e efomeleele. cejeþer Yee<esceO³es p³ee ÒeeC³eeuee `JeeIe' cnìues peeles, l³ee ÒeeC³eeuee efnboer Yee<esceO³es
`µesj' cnCeleele. mebmke=Àle Yee<esceO³es `J³eeIe´' ³eebveer Fbûepeer Yee<esceO³es `ìe³eiej' cnìues peeles ®eejner
Yee<eebceOeerue OJeveer efvejefvejeUs Deensle. Hejbleg Òel³eskeÀ Yee<esleerue OJeveeRletve J³ekeÌle nesCeeje `mebkesÀle'
SkeÀ®e ÒeeCeer Deens. Òel³eskeÀ Yee<esceO³es ³ee ÒeeC³eeuee keÀesCel³ee OJeefvemeceg®®e³eeves DeesUKee³e®es ns þjuesues
Deens. ns keÀesCeer þjefJeues, keÀOeer þjefJeues Demes Òeµve Yee<eec³eemeeceO³es DeÒemletle Deensle. Yee<eebceOeerue
OJeefvemebkesÀleeb®³ee JesieUsHeCeeye×ue keÀesCeeueener GÊej oslee ³esCeej veener. ner p³ee l³ee Yeeef<ekeÀeb®eer He×le
Deens, Demes®e cnCeeJes ueeieles. jml³eeJej ueeJeC³eele ³esCeejs ueeue, efnjJes, efHeJeUs ns efmeiveue®es efoJes
³eeletvener mebkesÀle efoues peeleele. Hejbleg Deµee ÒekeÀej®³ee mebkesÀleevee efveefµ®ele®e ce³ee&oe Deensle. Yee<esleerue
mebkesÀleye×lee cee$e Yee<es®es SkeÀ Keeme Jewefµeä³e Deens. Deµee OJeefvemebkesÀleye×lesme meesm³etjves
yegef×yeUe®³ee KesUe®es GoenjCe efoues Deens. Yee<ee ner OJeveer mebkesÀleeJej DeeOeejuesueer Deens. efJeefµe<ì
OJeefvevee mebkesÀeflekeÀ DeLe& Deensle. ³ee mebkesÀleye×lesJej Yee<ee DeeOeejueer Deens.

4. ÒeeflekeÀelcekeÀlee :
Yee<esle JeeHeC³eele ³esCeejs OJeefvemebkesÀle p³ee p³ee meceepeeves þjefJeuesues Demeleele.
³ee¢eq®íkeÀles®³ee leÊJeeves ns OJeefvemebkesÀle Yee<esle JeeHeues peeleele. OJeveeRcegUs efvecee&Ce nesCeejer
ÒeeflekeÀelcekeÀlee ner cenÊJee®eer Deens. %eevee®eer ûenCe, mecepe ³ee ÒeeflekeÀelcekeÀlescegUs µeke̳e nesles, megueYe
nesles. ceeveJe OJeefvemebkesÀleebyejesyej®e J³eJenejemeeþer Flej keÀener mebkesÀle JeeHejlees; l³eeletvener
ÒeeflekeÀelcekeÀlee efometve ³esles. ³ee Yee<eslej mebkesÀleebveener DeeHeCe ceeveJee®eer SkeÀ Yee<ee®e cnCetve
DeeesUKelees. efJepe³eer Peeu³eeveblej oesve yeesìeb®ee `Jner' oµe&efJeCes. ne `Jner' efJepe³ee®es ÒeleerkeÀ Deens.
jeieeves yeesìs cees[Ces, Debieþe oeKeefJeCes, ceevesuee PeìkeÀe osCes, oele efJe®ekeÀeJeCes, efµeÆer JeepeJeCes, veekeÀ
cegj[Ces, keÀHeeUeJej nele ceejCes, [eskesÀ ye[JeCes, [esUs ceejCes, [esUs efce®ekeÀeJeCes, [esUs ceesþs keÀjCes,
ieeueeJej nele þsJetve yemeCes, Deefuebieve osCes, ®egbyeve osCes, neleele nele IesCes Demes efkeÀleerlejer neJeYeeJe ner
ceeveJee®eer Yee<ee Deens. ³eeuee osnyeesueer Demes cnCeleele. ³ee osnyeesueerletve ÒeeflekeÀelcekeÀe J³ekeÌle nesle
Demeles.
 8
5. Yee<ee : SkeÀ He×leer :
Yee<esceO³es mebosµekeÀ megìs megìs OJeveer JeeHejerle veener. Yee<esceO³es OJeefvemeceg®®e³eebvee DeLe& Demelees.
OJeefvemeceg®®e³e DeeefCe Deeµe³e ³eebe mebyebOe Deieesoj meebefieleu³eeÒeceeCes ³ee¢eq®íkeÀ Demelees. Yee<ee
JeeHejleevee SkeÀ He×leer JeeHejueer peeles. OJeefvemeceg®®e³eeb®es DeLe& Yee<ee JeeHeCeeN³ee Òel³eskeÀ Yeeef<ekeÀeuee
%eele Demeleele. l³eecegUs Yee<ee JeeHeleevee DeeHeCe OJeveer mJeerkeÀejlees DeeefCe l³ee OJeveerletve met®eefJeuesuee
Deeµe³e mecepetve Ieslees. OJeveeR®³ee mJeerke=ÀleerHeemetve Deeµe³ee®³ee mJeerke=ÀleerHe³e¥le peeCes cnCepes®e Yee<ee
keÀUCes nes³e. OJeefvemebkesÀleebvee meeceeefpekeÀ ceev³elee Demeles. l³eecegUs OJeefvemeceg®®e³eeletve keÀesCel³ee
Deeµe³ee®ee yeesOe keÀ©ve I³ee³e®ee ns þjuesues Demeles. l³eecegUs Yee<eeJeeHej ner SkeÀ He×leer Deens. ner
He×leer Heg{erue Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves oµe&efJelee ³esF&ue.
`De' yeesueCeeje (mebosµekeÀ)

ceveeleerue Deeµe³ee®es mebkesÀleerkeÀjCeevegmeej

Deeµe³e mebkesÀleerkeÀjCe Òel³e#e OJeefveefveefce&leer

OJeveeR®eer mJeerke=Àleer `ye' SskeÀCeeje (ûenCekeÀlee&)

OJeefve©He mebkesÀle Deeµe³e ÒeeHleer

Gueie[C³ee®eer Òeef¬eÀ³ee

6. Yee<ee ceeveJeer Deens :

ceeveJe ne mJeleb$e yeg×er Demeuesuee, efJe®eej keÀjCeeje ÒeeCeer Deens. lees Flej ÒeeC³eeHes#ee JesieUe
Deens. ceeveJeeves mJele:®³ee yegef×keÀewµeuîeeves Yee<es®eer efveefce&leer kesÀuesueer Deens. megueYelee ner ceeveJee®eer
vewmeefie&keÀ ÒeJe=Êeer Deens. megueYele®³ee ÒesjCesletve®e DeveskeÀ µeesOe ceeveJeeves ueeJeues. Yee<ee meceepeeceO³es
J³eJenejemeeþer DeefmlelJeele Deeuesueer J³eJemLee Deens. Yee<es®ee JeeHej ceeveJe mJele:®es peieCes megueYe,
megKekeÀj keÀjC³eemeeþer keÀjlees. J³ekeÌle nesCes, YeeJeveeb®es ÒekeÀeìerkeÀjCe ner ceeveJeer iejpe Deens. ³ee
iejpesletve®e Yee<es®ee µeesOe ueeieuesuee Deens. ceeveJeslej ÒeC³eebceO³es mebHes<eCeDe®eer J³eJemLee cee³e&efole
HeeleUerHe³e¥le efometve ³esles. ceeveJeer peerJeveeceO³es cee$e mebÒes<eCee®eer mJeleb$e Yee<es®eer J³eJemLee DeefmlelJeele
Deeuesueer Deens. l³eecegUs Yee<ee HetCe&le: ceeveJeer Deens.

1.5 ceeveJeer DeeefCe ceeveJesÊej mebÒes<eCe

mebÒes<eCe keÀjCes, mebosµeeb®es Jenve keÀjCes ns®e Yee<es®es cegK³e keÀe³e& Deens; lej mebÒes<eCe keÀjCes ne
ceeveJe DeeefCe ceeveJeslej peerJeeb®ee SkeÀ vewmeefie&keÀ Oece& Deens. mebÒes<eCe ner ceeveJe Je ceeveJeslej ÒeeC³eeb®ee
iejpe Deens. efJeefJeOe iejpeeb®eer Hetle&lee, DeefmlelJe efìkeÀefJeCes, efJekeÀeme meeOeCes, efJe®eej - YeeJevee J³ekeÌle
keÀjCes Deµee DeveskeÀ keÀjCeebmeeþer mebÒes<eCe meg© Demeles. ceeveJe DeveskeÀ keÀejCeebmeeþer mebÒes<eCe keÀjlees.
Hejbleg ceeveJeslej peerJeebceO³es mebÒes<eCeemeboYee&le KetHe®e ce³ee&oe Deensle. mebÒes<eCeeceO³es Òeeflemeeo cenÊJee®ee
Deens. mebosµekeÀ, mebosµe DeeefCe mebosµeûeenkeÀ ³ee leerve mebÒes<eCeemeeþer DeeJeµ³ekeÀ Deensle. ceeveJe
meelel³eeves DeeHeu³ee ceveeleerue YeeJe-YeeJevee J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer Yee<es®ee JeeHej keÀjlees.
 9
ceeveJeer mebÒes<eCe :
ceeCetme SkeÀìe jent µekeÀle veener. lees mecepeeefÒe³e ÒeeCeer Deens. yeouel³ee
meceepepeerJeveeyejesyej ceeveJee®³ee iejpee yeoueleevee efomeleele. lees DeefOekeÀeefOekeÀ HejeJeuebyeer yeveuesuee
Deens. ³ee HejeJeuebefyeÊJeecegUs®e ceeveJeuee melele Yee<es®eer iejpe ueeieles. l³eecegUs®e ceeveJeer peerJeveeleerue
Òel³eskeÀ #es$e Yee<es®³ee DeefmlelJeeves J³eeHeuesues Deens. peerJeveeleerue Òel³eskeÀ ieesäer®³ee Hetle&lesmeeþer ceeveJe
Yee<es®ee DeeOeej Ieslees. Yee<es®³ee DeeOeejeves DeeHeCe efJe®eej keÀjlees, DeeHeueer YeeJevee µeyoµe: keÀUefJelees,
jeieeJelees, Òesce keÀjlees, efµeJ³ee oslees, eflejmkeÀej keÀjlees, DeHeceeve keÀjlees, Dee%ee oslees, Keesìs yeesuelees,
efueefnlees, keÀefJelee keÀjlees SJe{s®e veJns lej DeeHeCe mJeHveosKeerue Yee<es®³ee ceoleerves Heenlees. mJele:µeer Je
Flejebµeer ®eeueuesues ns ceeveJee®es mebÒes<eCe nes³e. ÒeLece DeeHeCe ceeveJee®³ee J³eeHekeÀ mebÒes<eCeJ³eJeneje®ee
Dee{eJee IesT.

1. Yee<ee : ceeveJe ceveeleerue YeeJe - YeeJevee Yee<es®³ee DeeOeejeves J³ekeÌle keÀjlees. ceeveJeer peerJeveeµeer
Yee<ee HetCe&le: SkeÀ©He Peeuesueer Demeles. yeesueCes DeeefCe efuenCes Deµee oesvner He×leerves ceeveJe Yee<ee
JeeHe©ve mebÒes<eCee®eer ef¬eÀ³ee HetCe& keÀjlees. mJele:®eer YeeJevee J³ekeÌle keÀjCes, ne mebÒes<eCee®ee GÎsµe
Demeu³eecegUs DeeHeCe, megKe, og:Ke yeesuetve J³ekeÌle keÀjlees. ceveeceO³es efvecee&Ce Peeuesu³ee YeeJevee efJeefJeOe
ÒekeÀej®³ee Demeleele. l³ee J³ekeÌle keÀjCes, ve keÀjCes ³eeJej J³ekeÌleer®eer ceeveefmekeÀlee DeJeuebyetve Demeles.
µebkeÀeb®es efvejmeve keÀjCes, ceveeleerue ieesä yeesuetve ceve ceeskeÀUs keÀjCes, mJele:®eer YeeJevee J³ekeÌle keÀ©ve
efoueemee efceUefJeCes, Deµee ÒekeÀej®es mebÒes<eCe ceeveJeer peerJeveeceO³es melele meg© Demeles. uesKekeÀ, keÀJeer
Yee<es®³ee DeeOeejeves Jee®ekeÀebµeer mebÒes<eCe keÀjleele. les Jee®ekeÀebµeer mebJeeo meeOeleele. He$e efueefnCes osKeerue
Yee<es®³ee meene³³eeves meg© Demeles. DeefuekeÀ[s mebÒes<eCeemeeþer ÒeYeeJeer þjuesueer Fcesue, Sme. Sce. Sme.,
Jee@ì µee@HeÀ, HesÀmeyegkeÀ, ceesyeeF&ue meejKeer DeeOegefvekeÀ ceeO³eces ceeveJee®³ee mebÒes<eCeÒeefkeÀ³es®eer GoenjCes
Deensle.

2. Yee<esJ³eefleefjkeÌle mebÒes<eCe ceeO³eces : ceeveJe Yee<esyejesyej®e DeveskeÀ Yee<eeyee¿e ceeO³eces

mebÒes<eCeemeeþer JeeHejlees. µeejerefjkeÀ neJeYeeJe, jbie, js<ee, keÀHe[s ³eeb®ee JeeHej, ef®e$eeke=Àleer, ³eb$eefveefce&le
OJeveer Fl³eeoeR®ee meceeJesµe Yee<eeyee¿e mebÒes<eCe ceeO³eceebceO³es neslees. Goe. efmeiveue®es efoJes, jml³eeJejerue
met®evee oµe&JeCeeN³ee Deeke=Àleer, keÀejKeev³eeleerue YeeWies, ³eeÜejs ner Yeeef<ekeÀ mebÒes<eCe meeOeues peeles.

neJeYeeJe : ceeveJe µeejerefjkeÀ neue®eeueerÜejsner Yeeef<ekeÀ J³eJenej meeO³e keÀjlees. Yee<esefµeJee³e osKeerue
ceeveJe mebÒes<eCe J³eJenej Heej Hee[lees. lees mJele:®³ee µeefjje®ee mebÒes<eCeemeeþer keÀewµeuîeeves JeeHej keÀ©ve
Ieslees. µeejerefjkeÀ neue®eeueeRvee mebkesÀleye×lee ÒeeHle Peeuesueer Deens. ³ee neue®eeueerletve efvecee&Ce nesCeeN³ee
mebkesÀleebvee meeceeefpekeÀ ceev³elee Demeu³ee®es efometve ³esles. vekeÀejemeeþer Dee[Jeer ceeve neueJeCes,
neskeÀejemeeþer GYeer ceeve neueJeCes, ³es-pee ³eemeeþer efJeefµeä nele keÀjCes, efvejesHeemeeþer efJeefµeä
He×leerves nele neueJeCes, efJepe³eer Peeuîeeveblej yeesìeb®ee `Jner' keÀjCes, [esȳeeves oìeJeCes, jeieeJeCes,
keÀHeeUeuee Deeìîee IeeueCes, ®egbyeve IesCes, [esUe ueJeefJeCes, [esȳeeves KegCeeJeCes, yeesìs cees[Ces, ìeUîee
JeepeJeCes Fl³eeoer neJeYeeJeebvee, l³eeletve ÒeeHle nesCeeN³ee mebkesÀleevee meeceeefpekeÀ ceev³elee Deens. l³eecegUs®e
³ee neJeYeeJeeletve ceeveJee®es mebÒes<eCe nesleevee efomeles. cnCepes®e µeejerefjkeÀ neue®eeueerletve Yeeef<ekeÀ
J³eJenej meeO³e kesÀuee peelees.
jbie, js<ee : ceeveJeer peerJeveeceO³es jbie, js<ee, keÀHe[s Fl³eeoer®ee JeeHej mebÒes<eCeemeeþer nesleevee efomelees.
ueeue, efnjJee, efHeJeUe, iegueeyeer, Heeb{je, Fl³eeoer jbieebvee efJeµes<e mebkesÀle Deensle. ueeue jbie Oeeske̳ee®eer
 10
met®evee oslees. efnjJee jbie mekeÀejelcekeÀ mebosµe oslees. DeueerkeÀ[s iegueeyeer jbie Òescee®es ÒeleerkeÀ ceeveues peeles.
iegueeyeer jbiee®ee iegueeye osTve Òesce J³ekeÌle keÀjCes ne mebÒes<eCee®ee®e ÒekeÀej Deens. efHeJeUe iegueeye, Heeb{je
iegueeye ³eebveeosKeerue efJeefµeä DeLe& Deens. keÀeU jbie DeµegYe efkebÀJee vepej ueeiet ve³es ³eemeeþer JeeHejuee
peelees. ns jbie ceeveJeer peerJeveeceO³es SkeÀ ÒekeÀejs mebÒes<eCee®es keÀe³e& keÀjerle Demeleele. jsuJes mìsµeveJej
ueeue-efnjJee PeW[e, jeä^OJepeeJejerue jbie; l³eeletve efouee peeCeeje mebosµe jml³eeJej js<eeb®ee GHe³eesie
keÀ©ve jml³ee®eer efmLeleer oµe&efJeCes, meceeblej js<eeletve DeeefCe SkeÀceskeÀeruee eflejH³ee js<eebletve metef®ele
nesCeeje Deeµe³e ner js<eebletve J³ekeÌle nesCeejer Yee<ee ceevee®³ee mebÒes<eCee®eer®e GoenjCes Deens. cnCepes®e jbie
DeeefCe js<ee ³ee ceeO³eceeletve mebÒes<eCe Òeef¬eÀ³ee meeO³e kesÀueer peeles.

FueskeÌì^erefvekeÌme ceeO³eces : mebÒes<eCeemeeþer FueskeÌì^erkeÀ ceeO³eceeb®ee ceesþîee ÒeceeCeeJej JeeHej kesÀuee

peelees. ceeveJeeves YeeweflekeÀ Òeieleer meeOeleevee; DeveskeÀ Jemlet, GHekeÀjCeeb®ee µeesOe ueeJeuesuee Deens.
iee[îeeb®es ne@ve& ojJeepeeJejerue yesue, keÀejK³eebv³eeb®es YeeWies, jml³eeJejerue efmeiveue®es efoJes, jsuJes,
kegÀkeÀj®eer efµeÆer Fl³eeoer keÀewµeu³eHetJe&keÀ JeeHej keÀ©ve mebÒes<eCe meeOeues peeles. ³ee FueskeÌì^erkeÀ ceeO³ecee®ee
ceesþîee ÒeceeCeele JeeHej kesÀuee peelees.

Flej keÀener ceeO³eceeb®ee JeeHej : ³ee meJe& ceeO³eceebJ³eefleefjkeÌle DeekeÀeµeeceO³es keÀyeglejs mees[tve µeeblelee
Òeoefµe&le keÀjCes, HeÀìekeÀ[îee JeepeJetve Deevebo J³ekeÌle keÀjCes, jCeJeeÐes JeepeJetve ³eg×e®eer met®evee osCes,
jeKeer HeeþJetve veelesmebyebOe pees[Ces, HegÀues osCes,OJepe HeÀ[keÀJeCes Fl³eeoer GoenjCes ner ceeveJee®³ee
mebÒes<eCe J³eJeneje®ee efJe®eej keÀjleevee ue#eele I³eeJeer ueeieleele. ceeveJee®³ee mebÒes<eCeJ³eJeneje®ee J³eeHekeÀ
efJe®eej keÀjleevee mebÒes<eCee®eer ner GoenjCes DeeHeCe ue#eele I³eeJeer ueeieleerue.

ceeveJesÊej mebÒes<eCe :
me=<ìerceO³es ceeveJeeyejesyej DemebK³e ceeveJeslej ÒeeCeer peerJeve peieleevee DeeHeCe Heenlees. ³ee
ceeveJelesJej ÒeeC³eeb®es peerJeve DevegYeJeCes ne ceeveJee®ee DeemLeeefJe<e³e Deens. keÀener ÒeeCeer lej ceeveJeer
peerJeeveµeer SkeÀ©He nesTve peerJeve peieleele. kegÀ$ee, ceebpej, iee³e, cnwme, yewue, Iees[e Demes keÀener ÒeeCeer
ns ceeveJeer peerJeveeceO³es mJele:®es ³eesieoeve osleele. ceeveJee®es peerJeve megKekeÀj nesC³eemeeþer ceole
keÀjleele. ³ee ÒeeC³eeb®es peerJeve peieCes DeeHeCe DevegYeJelees. ceeuekeÀe®eer Dee%ee kegÀ$ee, yewue, Iees[e, cnwme
ns ÒeeCeer HeeUleevee efomeleele. ceeuekeÀeves `pee' cnìues lej kegÀ$ee yeensle peelees. Hejbleg lees®e µeyo
ogmeN³ee J³ekeÌleerves G®®eejuee lej l³ee®³eeJej keÀener HeefjCeece nesleevee efomele veener. HeesHeì efJeþt-efJeþt
cnCelees. µeerU Ieeuelees. ner l³eeb®eer Yee<ee Demeles keÀe? ceeveJeslej ÒeeCeer keÀesCeleer Yee<ee JeeHejle
DemeeJesle? Demes Òeµve DeeHeu³eeuee He[leele. keÀejCe Heµet, He#eer, peue®ej ÒeeCeer, keÀerìkeÀ ³ee
ÒekeÀej®³ee peerJeebveer me=däer J³eeHeueer Deens. ns meJe& peerJe mJele:®es peerJeve megjUerle J³eleerle keÀjleevee
DeeHeCe Heenlees. l³eeb®³ee iejpee les HetCe& keÀ©ve iesleele. mebkeÀìebJej ceele keÀjleele. nJeeceeve yeoueemeeþer
He#eer mLeueeblej keÀjleele. peerJeveeµeer les keÀjerle Demeuesues ns mecee³eespevee®e Deens. ³ee meJe&
J³eJenejeJe©ve Heµet-He#³eeb®³ee peerJeveeceO³es mebosµeve J³eJenej Ie[le DemeeJee ns mHeä nesles. keÀejCe
yeN³ee®eoe ³ee ÒeeC³eeb®³ee peerJevee®es DeefmlelJe mebÒes<eCe veener Peeues lej mebHetve peeT µekeÀles. ceeveJeslej
peerJeeb®³ee mebÒes<eCe J³eJenejemeboYee&leerue cenÊJeHetCe& mebµeesOeve Òeefme× Yee<eeµeem$e%e meer. SHeÀ. ne@kesÀì
³eebveer kesÀuesues Deens. l³eeb®³ee ‘A Course in modern Linguistics’ ³ee 1958 meeueer
Òeefme× Peeuesu³ee HegmlekeÀeceO³es ns mebµeesOeve Deens.
 11
1. YetkeÀ - ceeveJesÊej ÒeeCeer He#eer ³eeb®³ee efHe}Áebvee pesJne YetkeÀ ueeieles lesJne les efJeefµe<ì ÒekeÀej DeeJeepe
keÀe{leele. lesJne l³ee ÒeeC³ee®eer efkebÀJee He#³ee®eer ceelee. l³ee®eer YetkeÀ YeeieJeC³eemeeþer Òe³elve keÀjles.
ef®eceCeer DeeHeu³ee efHe}Áebvee ®ees®eerletve DeVe DeeCetve Yejles efkebÀJee iee³e DeeHeu³ee Hee[meeuee mleveHeeve
keÀjles.
2. Yeerleer - ÒeeCeer efkebÀJee He#eer pesJne l³eebvee Yeerleer®eer ®eentue ueeieles lesJne DeeHeu³ee®e peeleerleerue
Flejebvee meeJeOe keÀjC³eemeeþer efkebÀJee Yeerleer J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer efJeefµe<ì ÒekeÀejs DeeJeepe keÀe{uee
peelees. cnCepes Yeerleer J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer mebÒes<eCe meeOeues peeles. Goe. ceekeÀ[ pesJne JeeIe Heenleb
lesJne ceekeÀ[ Flej ceekeÀ[ebvee meeJeOe keÀjC³eemeeþer efJeefµe<ì DeeJeepe keÀe{les.
3. Deevebo - ceeveJesÊej ÒeeCeer He#eer DeeHeuee Deevebo J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer efJeefµe<þ ÒekeÀejs DeeJeepe
keÀe{tve Deevebo J³ekeÌle keÀjleele. Goe. SKeeÐee Pee[euee HeÀUe®ee Deeuesuee yenj Heentve He#eeb®eer
ef®eJeef®eJeeì Deevebo J³ekeÌle keÀjCeejer Demeles.
4. Òepeveve - ÒeeCeer efkebÀJee He#eer SkeÀe efJeefµe<ì keÀeUele DeeHeueer µeejerefjkeÀ iejpe HetCe& keÀjC³eemeeþer
efJeefµe<ì ÒekeÀejs DeeJeepe keÀe{tve ceeoer pees[eroejeuee yeesueeJeles. l³eeuee efceefìbie ìeF&ce Demes cnCeleele.
He#eer efkebÀJee ÒeeCeer DeeHeu³ee®e peeleerleerue ³eesi³e pees[eroeje®eer efveJe[ keÀ©ve µeejerefjkeÀ iejpeve HetCe&
keÀ©ve Iesleele. cnCepes®e Òepeveve keÀeueeJeOeerleerue ceeoer®ee DeeJeepe JesieUe Demelees lees DeeJeepe l³ee®e
peeleerleerue vej DeesUKelees.
Flej keÀener He#eer, ÒeeC³ee®es mebÒes<eCe :

1. ceOeceeµeeb®es mebosµeve.
ceeveJeslej peerJeeb®³ee mebÒes<eCe J³eJenejemeboYee&le keÀener GoenjCes DeeHeu³eeuee Heenlee ³esleerue. ³ee
GoenjCeeb®ee DeY³eeme keÀ©ve ceeveJeslej peerJeme=äerceO³es ®eeueCeeN³ee mebÒes<eCe J³eJeneje®ee Deboepe
³esF&ue. l³ee®eyejesyej l³eeb®³ee mebÒes<eCeemeboYee&le keÀener efve<keÀ<e& keÀe{lee ³esleerue. ceOeceeµee HeesȳeeceO³es
ceOee®es mebkeÀueve keÀjleele. SkeÀ ef®ekeÀeìer®es DeeefCe efpeÎer®es keÀe³e& cnCetve DeeHeCe ceOeceeµeeb®³ee ³ee
keÀe³ee&®es J³eJenejceO³es vesnceer GoenjCe oslees. ns keÀe³e& ceOeceeµ³ee keÀµee He×leerves keÀjleele, ns HeenCes
lesJe{s®e ceveesjbpekeÀ Deens. ceOeceeµeeb®³eeceO³es ceOe efceUefJeCes, ³eemeeþer mebosµe HeeþefJeCes ns keÀece
ve=l³ee®³ee DeeOeejeves ®eeueles. µeskeÀ[es ceOeceeµee SkeÀ$e ³esTve ns keÀece HetCe& keÀjleele. l³eeb®³eeceO³es
megmebJeeefolJe keÀmes ³esles; ns DeeHeCe ³ee GoenjCeeceO³es HeenCeej Deenesle. HeesȳeeceO³es ceOe mebkeÀefuele
keÀjC³eemeeþer, ceOe keÀesþs Deens, ³ee meboYee&leerue mebosµe keÀecekeÀjer ceOeceeµeer leerve ÒekeÀejeceO³es osles. ceOe
meeHe[uesueer efþkeÀeCe HeeleȳeeHeemetve efkeÀleer HetÀì ueebye Deens; ns keÀecekeÀjer ceOeceeµeer ve=l³ee®³ee
meene³³eeves Flej ceOeceeµeebvee meebieles. (³esLes HetÀì ne ueebyeerefveoµe&keÀ µeyo kesÀJeU Debleje®³ee
Deboepeemeeþer GHe³eesefpeuesuee Deens.) ner keÀecekeÀjer ceOeceeµeer ceOee®es efþkeÀeCe µeesOeles DeeefCe Heesȳeele
Hejle ³esTve efJeefµeä Demes ve=l³e keÀjles. ³ee ve=l³eeJe©ve ceOe keÀesþs Deens, keÀesCel³ee efoµesme Deens,
efkeÀleer ueebye Deens, ns mecepeles. meeOeejCeHeCes ceOee®es efþkeÀeCe Jeerme HegÀìeHe³e¥le Demesue lej ceOeceeµeer
Heesȳeeb®³ee Deeleu³ee efYebleerJej Jeleg&Ueke=Àleer Heov³eeme keÀjles. Gueì megueì Deµee oesvner yeepetves leer
Jeleg&U HetCe& keÀjles. ceOee®es efþkeÀeCe Jeerme les meeþ HegÀìeHe³e¥le Demesue lej ceOeceeµeer DejefyekeÀ Deeþ
DebkeÀe®³ee DeekeÀeje®es ve=l³e keÀjles. ceOee®es efþkeÀeCe meeþ HegÀìeHes#ee DeefOekeÀ DeblejeJej Demeues lej ÒeLece
veeiecees[er, veblej DeOe&ieesue, Hegvne veeiecees[er Je l³eeveblej efJe©× yeepetuee DeOe&ieesue Deµee
Deeke=ÀefleyebOeele DeefOekeÀ iegbleeiegbleer®eer neue®eeue keÀecekeÀjer ceOeceeµeer keÀjles. ve=l³e efkeÀleer peesjoejHeCes
 12
nesles, ³eeJe©ve ceOee®ee opee& keÀUlees. ³ee mebosµevee®eer ce³ee&oe cnCepes ns mebosµeve kesÀJeU ceOe
efceUefJeC³eemebOeYee&le®e nesleevee efomeles. peieYejele meJe&$e Dee{UeN³ee ceOeceeµee Demes®e ve=l³e keÀjleele.
ceOeeKejerpe keÀesCel³eener Flej yeeyeleerle Demes mebosµeve l³ee keÀjerle veenerle. ³ee mebosµeveeletve Deblej,
efoµee Je ceOee®ee opee& SJe{îee®e ieesäer mecepeleele. l³ee®eyejesyej ns mebosµeve ef#eeflepemeceeblej
Deblejemeeþer Demeles. GYeer efoµee Je Deblej ³ee ve=l³eeletve J³ekeÌle nesle veener.
2. efmìkeÀueye@keÀ ceemee.
pevevekeÀeueer ceemee mecegêe®³ee efkebÀJee veoer®³ee leUeµeer SkeÀ Iejìs yeebOelees. p³ee ceeoer®es Heesì
Deeleerue Deb[îeecegUs Heg{s Deeuesues Demesue Deµee ceeoerYeesJeleer ³esTve lees vee®e keÀjlees. ³ee vee®ee®ee
Òeeflemeeo leer ceeoer ceeµ³ee®³ee ceeietve Iejìîeele peeles. IejìîeeceO³es ceemee DeeHeu³ee lees[ebves efle®es Heesì
Ieemelees. l³eeveblej leer ceeoer Deb[er ìekeÀles DeeefCe efveIetve peeles. ³ee Deb[îeebJej lees vej DeeHeues jslegkeÀ
mees[lees. p³ee JesUsme ³ee neue®eeueer nesleele. l³eeJesUer vejceeµee®es Heesì leebye[sueeue Peeuesues Demeles Je
[esUs efveUs Demeleele. ³ee oesvner ieesäer Demeu³eeefµeJee³e (cnCepes veje®es Heesì ueeue Je ceeoer®es Heg{s
Deeuesues Heesì) ner Ieìvee®e Ie[le veener.
3. nsefjbie ieume He#eer Flej keÀener ÒeeCeer.
nsefjbie ieume He#eeb®eer efHeues Deb[îeeletve yeensj Deeu³eeJej DeeF&-yeeHee®³ee ®ees®eerJej ®ees®e cee©ve
DeVe ceeieleele. ³ee ef¬eÀ³esuee Òeeflemeeo cnCetve DeeF& efHeueebvee Devve YejJeles. GÊej Lee³eueb[ceOeerue
efieyevme ÒeeCeer veT He×leeRveer nekeÀ cee©ve meesyel³eebvee meeo osleele. ceeveJeslej mebbosµeve leerve ÒekeÀej®es
Demeles. OJeefvekeÀ efkebÀJee ®eerlkeÀej ne SkeÀ ÒekeÀej Deens. peHeeveceOeerue [gkeÀjs 23 ÒekeÀej®es OJeveer
keÀe{leele. JesJexì peeleer®eer ceekeÀ[s 36 ÒekeÀej®es OJeveer keÀe{leele. DeLee&le ÒeeC³eeb®es pesJe{s cetueOJeveer
Demeleele, lesJe{er®e l³eeb®³ee mebosµeeb®eer mebK³ee Demeles. ceeCetme DeeHeu³eepeJeU DemeCeeN³ee ce³ee&efole
cetueOJeveeR®³ee DeeOeejs DemebK³e mebkesÀle efvecee&Ce keÀjlees, cee$e ÒeeCeer Deµeer efveefce&leer keÀ©ve µekeÀle
veenerle. [gkeÀjs 23 lej JesJexì ceekeÀ[s 36 mebosµe efvecee&Ce keÀ© µekeÀleerue. l³eeHes#ee peemle veener.
Oeev³ee®ee meeþe keÀesCel³ee peeieer Deens, ³ee®ee Deboepe Deeu³eeJej ueeue cegbieȳee efJeefµeä iebOe Demeuesuee
êJe©He HeoeLe& DeeHeu³ee µeefjjeyeensj mees][leele, ne iebOeeJej DeeOeeefjle ogmeje ÒekeÀej Deens. ceOeceeµeeb®es
mebosµeve ns mHeµee&Oeeefjle Demes lemeN³ee ÒekeÀejele ceeæ[les. ³ee yejesyej®e ceeveJeslej peerJeveeleerue
mebosµeveemeboYee&le Peeuesu³ee mebµeesOeveeceO³es kegÀ$e, ceesj-ueeb[esj, keÀeWye[e, yes[tkeÀ , HeesHeì ³eeb®³ee
peerJeveeceO³es nesCeeN³ee mebÒes<eCe Jeie&J³eneje®ee DeY³eeme Peeuesuee Deens.
ceeveJeslej peerJeveeceO³es Dee{UCeeN³ee mebosµevee®³ee efJeefJeOe He×leer ³ee ceesþîee ÒeceeCeeJej
DeevegJebefµekeÀ Demeleele. l³ee SkeÀe efHe{erkeÀ[tve Heg{®³ee efHe{erHe³e¥le DeevegbefµekeÀlescegUs®e Heesnes®eleele. Hejbleg
ns meJe&®e ceeveJeslej ÒeeC³eeb®³ee yeeyeleerle Ie[les Demes veener. DeueerkeÀ[s keÀener Yee<eeY³eemekeÀebveer He#eer
DeeefCe memleve ÒeeCeer ³eeb®³ee mebosµeveHe×leeRceO³es efµe#eCee®ee Lees[e Yeeie Demeu³ee®es efme× kesÀuesues Deens.

1.6 Yee<es®eer ue#eCes / Jewefµeäîes

ceeveJeer peerJeveeceO³es mebÒes<eCe Òeef¬eÀ³ee Yee<escegUs ieefleµeerue yeveles. ceeveJeslej ÒeeC³eebceO³esosKeerue

mebÒes<eCe J³eJenej meg© Demeu³ee®es efomeles. Hejbleg l³eeb®³ee mebÒes<eCe J³eJeneje®³ee ce³ee&oe DeeHeCe
DeY³eemeu³ee Deensle. ³ee mebÒes<eJ³eJenejeleerue ce³ee&oebcegUs®e ceeveJe Flej ÒeeC³eebHes#ee JesieUe þjuee.
ceeCetme `Yee<ee' JeeHejlees cnCetve lees Flej ÒeeC³eebHes#ee JesieUe þjlees. ceeveJeekeÀ[s Demeuesues Yee<ee ns
meJee&le cenÊJee®es meeOeve Deens. `Yee<ee JeeHejCeeje ÒeeCeer' Deµeer ceeveJee®eer SkeÀ J³eeK³ee kesÀueer peeles. ³ee
 13
J³eeK³esJe©ve Yee<es®es ceeveJeer peerJeveeleerue mLeeve OJeefvele nesles. Yee<es®es meeceL³e& DeefOekeÀ þUkeÀHeCes
DeOeesjsefKele nesC³eemeeþer efkebÀJee Yee<es®es mJe©He ceveeJej ³eLeeLe&HeCes efyebyeefJeC³eemeeþer Yee<es®eer meJe&
Jewefµe<ìîeeb®ee DeY³eeme keÀjCes cenÊJee®eer yeeye Deens.

HeefjJele&veµeerue ÒeJe=Êeer ns Yee<es®es SkeÀ efJeµes<e Deens. ³ee Òeef¬eÀ³esletve®e ojJe<eea keÀener yeesueer ce=le
nesleele. ³ee meboYee&leerue yeelec³ee DeeHeCe efve³eefcele Jee®elees. peieYejele yeesueu³ee peeCeeN³ee Yee<eeb®ee
Dee{eJee Ieslee; ³ee Yee<esceO³es meeOeejCele: leerme les meÊej®³ee ojc³eeve cetueOJeveeR®eer mebK³ee Demeles. ³ee
meJe& Yee<eeb®es cetueOJeveer, µeyomebHeÊeer DeeefCe Yee<eeJeeHeje®eer He×leer mJeleb$e Demeles. meceepe, meceepeeleerue
efJeefJeOe mlejYeso, YeewieesefuekeÀ mLeeve, µespeej, DeeefLe&keÀ mlejYeso, peeleer Oece&, J³eJemee³e Fl³eeoer
DeveskeÀ yeeyeeRcegUs Yee<esceO³es Yeso He[le peeleele. OJeveeR®eer Yee<esleerue cetuemebK³ee, µeyomebHeÊeer Fl³eeoer
yeeyeleerle Yee<eebceO³es JesieUsHeCee Demeuee lejer; peieeleerue meJe&®e Yee<ee mebosµeJenevee®es keÀece keÀjerle
Demeleele. mebosµeJenvee®eer Òel³eskeÀ Yee<es®eer #ecelee DeHeÀeì Demeles. keÀesCeeleener veJee mebosµe, veJeer
keÀuHevee, veJee efJe®eej J³ekeÌle keÀjC³ee®es meeceL³e& Yee<es®³ee Debieer Demeles. ceeveJeer OJeveer JewefµeäîesHetCe&
Demeu³eecegUs meJe& Yee<eebceO³es JesieUsHeCee efkebÀJee Òel³eskeÀ Yee<es®es ©He mJeleb$eHeCes efJekeÀefmele Peeuesues Deens.
Yee<ee JesieJesieȳee Demeu³ee lejer; meJe&®e Yee<eeb®es `OJeveer' ns SkeÀ®e ceeO³ece Deens. l³eecegUs Yee<es®eer keÀener
ue#eCes meeJe&ef$ele þjefJelee ³esleele. Yee<es®³ee Jewefµeäîeeb®ee efJe®eej DeveskeÀ Yee<eeY³eemekeÀebveer kesÀuesuee
Deens.

Yee<es®eer ue#eCes / Jewefµeäîes :

ÒeefmeOo Yee<eeJew%eeefvekeÀ meer. SHeÀ. ne@kesÀì ³eebveer Yee<es®eer meele ÒecegKe Jewefµeäîes meebefieleuesueer
Deens. leer Heg{erueÒeceeCes.

1) efÜmlejer³e mebj®evee / ognsjerHeCeer. (Duality)

2) efveefceefle#ecelee. (Productivity)
3) Deoueeyeouee. (Inter Changeability)
4) ³ee¢eq®íkeÀlee. (Arbitrariness)
5) meebmke=ÀeflekeÀ meb¬eÀceCe. (Cultural Transimission)
6) efJeefµeälee. (Specialization)
7) mLeuekeÀeueeleerlelee. (Displacement)

1. efÜmlejer³e mebj®evee / ognsjerHeCee. (Duality) :

ceeveJeer cegKeeJeeìs G®®eeju³ee peeCeeN³ee DemebK³e OJeveerbHewkeÀer keÀener efveJe[keÀ OJeveer Yee<esceO³es
cetueOJeveer cnCetve JeeHejues peeleele. ns cetueOJeveer cnCepes®e l³ee l³ee Yee<es®eer De#ejs nes³e. ner De#ejs
DeLeJee JeCe& Òel³eskeÀ Yee<esvegmeej JesieJesieUer DeeefCe keÀceer-DeefOekeÀ Demeu³ee®es efomeleele. ³ee cetueOJeveeR®eer
meeOeejCele: 30 les 70 SJe{er mebK³ee Demeles. ³ee cetueOJeveeR®eer pegUCeer keÀ©ve DeLe&IeìkeÀ cnCepes®e
µeyoeb®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. ns cetueOJeveer mJeleb$e Demeleele lesJne l³eebvee keÀenerner DeLe& vemelees.
GoenjCeeLe& ved, De, kedÀ, Dee ³ee cetueOJeveeRvee mJeleb$eHeCes cejeþer Yee<esle keÀenerner DeLe& veener. Hejbleg ³ee
cetueOJeveeR®eer ved + Dee + kedÀ + De Deµeer pegUCeer kesÀu³eeveblej `veekeÀ' ne ceeveJeer µejerjeleerue SkeÀ
DeJe³eJe Demee DeLe& Òeleerle neslees. ne µeyo cee$e DeLe&HetCe& þjlees. l³eecegUs ceeveJeer Yee<esleerue cetueOJeveeR®ee
ce³ee&efole meeþe ne Yee<esleerue SkeÀ mlej Je l³ee®eer DeLe&HetCe&, efve³eceye× pegUCeer keÀ©ve
 14
mebosµeJenveemeeþer ³eLeeLe& ©He efme× keÀjCes ne Yeeef<ekeÀ mebj®eves®ee ogmeje mlej nes³e. ner efÜmlejer³e
mebj®evee ns Yee<es®es cetueYetle DeeefCe cenÊJee®es Jewefµeäîe Deens.

2. efveefce&efle#ecelee. (Productivity) :
Yee<ee ner efveefce&leer#ece Deens. J³eJenejeceO³es mebosµeve kesÀJeU megìîee-megìîee µeyoebveer efkebÀJee
Yee<esmeeþer efveefµ®ele keÀjC³eele Deeuesu³ee cetueOJeveeR®³ee G®®eejeves HetCe& nesle veener. ³eemeeþer Yee<esceO³es
OJeveeR®³ee, µeyoeb®³ee pegUCeeruee cenÊJe Deens. Òel³eskeÀ Yee<esceO³es efveJe[keÀ OJeveeR®ee JeeHej keÀ©ve ueeKees
µeyo, Jeeke̳eeb®eer efveefce&leer keÀjlee ³esCes ner Yee<es®eer efveefce&leer#ecelee nes³e. peerJeveele HetJeea keÀOeerner ve
SskeÀuesues Jeeke̳e J³ekeÌleer efvecee&Ce keÀ©ve µekeÀles. lemes®e HetJeea ve SskeÀuesues Jeeke̳e keÀenerner efJeµes<e Òe³elve ve
keÀjlee mecepeles. l³ee®es keÀejCe Yee<es®eer efve³eceJ³eJemLee, µeyomebûen Òel³eskeÀ Yeeef<ekeÀeuee DeJeiele
Demelees. ner efve³eceJ³eJemLee efveefce&leer#ece Deens. l³eecegUs®e SkeÀ Jeeke̳e mecepeues keÀer Yee<es®³ee meene³³eeves
Deveble ÒekeÀej®eer Jeeke̳es DeeHeCe le³eej keÀjlees. SkeÀe®e efJe<e³eeJej efoues peeCeejs J³eeK³eeves efkebÀJee efueefnues
peeCeejs HegjmlekeÀ DeeHeCe Yee<es®³ee efveefce&efle#eceles®es GoenjCe cnCetve Heent µekeÀlees. l³eeyejesyej SKeeÐee
Jeeke̳ee®³ee OejleerJej ueneve cetue JesieJesieUer Jeeke̳es yeveJee³euee meg©Jeele keÀjles ner Yee<es®eer
efveefce&leer#ecelee®e Deens GoenjCeeLe&, SKeeÐee Yee<ee efµekeÀle Demeuesu³ee ueneve cegueeuee `HeeCeer os' Demes
Jeeke̳e meebefieleues lej les cetue 1. ®eW[t os, 2. otOe os, 3. KeeT os Deµeer DeveskeÀ Jeeke̳es yeveefJeleevee
efomeles. ³ee meboYee&le DeeCeKeer SkeÀ GoenjCe Heent.
1. ceer pesJele Deens.
2. ceer KeeT Keele Deens.
3. ceer µeeUsuee peele Deens.
4. ceer yeoueeHetjuee keÀeceeefveefceÊe peele Deens.
5. ceer GÐee ef®e$eHeì Heene³euee peele Deens.
ner Jejerue Hee®e Jeeke̳es SkeÀe®e He×leerves le³eej Peeuesueer Deensle. ³esLes ef¬eÀ³esmeboYee&leerue Heefnues
Jeeke̳e ³esles. Heg{erue meJe& Jeeke̳es ³ee®e Oeleeaves le³eej keÀjC³eele Deeuesueer Deensle. Deµeer Depetve µeskeÀ[es,
npeejes Jeeke̳es le³eej nesT µekeÀleele. DeeHeCe leer le³eej keÀ©ve µekeÀlees. ner Yee<es®eer efveefce&leer#ecelee
Deens. efveefce&leer#eceles meboYee&le DeeCeKeer SkeÀ ceeefce&keÀ GoenjCe oslee ³esF&ue. ÒeJeemeeceO³es Peeuesu³ee
Yeer<eCe DeHeIeeleeletve ye®eeJeuesues keÀener menÒeJeemeer DeHeIeelee®es, peerJeveele ³esTve iesuesu³ee ³ee Òemebiee®es
ef®e$e meebieleevee; mJele:®³ee He×leerves meebieleerue. Deeµe³e SkeÀ®e Demesue Hejbleg DeHeIeeleeleue Òel³eskeÀ
J³ekeÌleer lees DeeHeu³ee-DeeHeu³ee Yee<esceO³es j®evee keÀªve J³ekeÌle keÀjerue. Yee<esceO³es Deµee DeveskeÀ j®evee
efvecee&Ce keÀjC³ee®eer #ecelee Demeles. ner Yee<es®eer efveefce&leer#ecelee®e Deens. ³ee efveefce&leer#ecelescegUs Yee<es®eer
mebosµeJenvee®eer #ecelee Dece³ee&o Peeuesueer Deens. efveefce&leer#ecelee ns Yee<es®es SkeÀ Jewefµe<ìîes Deens.
3. Deoueeyeoue. (Inter Changeability) :
Òel³eskeÀ JekeÌlee ne Þeeslee Demet µekeÀlees, lemes Þeeslee ne JekeÌlee Demet µekeÀlees. `®eebieueeme
µeneCee®e Deensme let' Demes mJele:uee®e cnCeleevee JekeÌlee Je Þeeslee ³ee YetefcekeÀe DeeHeCe®e keÀjerle Demelees.
Yee<eCe keÀjleevee DeeHeCe HeÀej IeeF&IeeF&ves, Yeueles®e yeesuele jeefnuees lej DeeHeu³ee ue#eele ³eslee®e DeeHeCe
meeJekeÀeµe, mHeäHeCes yeesuet ueeielees. mebkesÀleerkeÀjCee®es Je efJembekesÀleerkeÀjCee®es efve³eece JekeÌlee Je Þeeslee
³eeb®³eeyeeyeleerle SkeÀ®e DemeeJe³eeme nJesle. efve³eb$ekeÀeÒeceeCes Yee<ee ns keÀe³e& keÀjerle Demeles. ÒeeC³eebceOeerue
mebosµeve meeOeejCele: SkeÀe®e efoµesve nesle Demeles. njCeeves [jkeÀeUer HeÀes[ueer Je JeeIe HeUle megìuee
Demes nesle veener.
 15
4. ³ee¢eq®íkeÀlee. (Arbitrariness) :
³ee¢ef®íkeÀlee ns Yee<es®e SkeÀ cenÊJee®es Jewefµe<ìîes Deens. ³ee¢eq®íkeÀles®es lelJe meJe& Yee<eebceO³es
Demeles. l³eecegUs Yee<esceO³es nesCeejer DeLe&HeefjJele&ves Yeeef<ekeÀeb®³ee DeekeÀueve#eceles®³ee DeeJeeK³eele
jenleele. Yee<esceO³es nesCeejs DeLe&HeefjJele&ve ns ³ee¢®efíkeÀlescegUs µeke̳e nesles. OJeveer les®e jenleele Hejbleg
µeyoeb®es DeLe& yeoueleele. keÀener JesUe OJeveeRceO³es HeefjJele&ve Ie[tve ³esles Hejbleg DeLe& efkebÀJee metef®ele
Deeµe³e keÀe³ece jenleele. ³eeDeeOeer DeeHeCe ceeveJeslej mebÒes<eCee®ee DeY³eeme keÀjleevee; ceOeceeµeeb®³ee
mebosµe Jenvee®es GoenjCe Heeefnues Deens. l³eeb®³ee mebosµeJenvee®ee efkebÀJee keÀecekeÀjer ceOeceeµeer®³ee efJeefµeä
neue®eeueeRvee efJeefµeä Demes DeLe& Demeu³ee®es Dee{Uues Deens. Hejbleg ceeveJeer Yee<es®³ee yeeyeleerle Demes
Ie[levee efomele veener. l³eecegUs®e SkeÀe Jemletmeeþer Òel³eskeÀ Yee<escebO³es JesieJesieUs µeyo Dee{Uleele.
veeoevegkeÀejer µeyo meejKes®e Demeles lej ¬eÀes DeeefCe keÀeJekeÀeJe ³eele keÀener HeÀjkeÀ meeHe[uee vemelee.
³ee¢eq®íkeÀles®³ee leÊJeecegUs®e peieYejeleerue Yee<ee SkeÀceskebÀHeemetve efYevve jeefnuesu³ee Deensle. Yee<ee
efµekeÀleevee ie-ieJeleeleerue DeLeJee ce-ceke̳eeleerue Demes efµekeÀJeerC³ee®eer He×le Deens. Hejbleg ns Yee<ee
efµekeÀC³ee®³ee ÒeeLeefcekeÀ HeeleUermeeþer Demeles. DeLee&DeLeea `ie' ®ee ieJeleeµeer Je `ce' ®ee ceke̳eeµeer keÀener
mebyebOe vemelees. Òel³eskeÀ Yee<ee ner HetCe&le: mJeleb$e efJekeÀefmele Peeuesueer efomeles. l³eecegUs leer mJeleb$e
Demeles. DeekeÀueveemeeþer leer mJeleb$eHeCes efµekeÀeJeer ueeieles. µeyoeves metef®ele nesCeeje Deeµe³e DeeefCe lees
µeyo ³eeb®³eeceO³es keÀesCeleener keÀe³e&keÀejCe mebyebOe vemelees. cnCepes®e µeyo DeeefCe l³ee µeyoecegUs Òeleerle
nesCeeje Deeµe³e HetCe&HeCes ³ee¢eq®íkeÀ Demelees.
5. meebmke=ÀeflekeÀ meb¬eÀceCe : (Cultural Transimission) :
SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{eruee meeceeefpekeÀ mebmke=Àefle®es meb¬eÀceCe nesle Demeles. J³ekeÌleeruee
Yee<ee ceeieerue efHe{erkeÀ[tve meeceeefpekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esletve efceUles. Yee<ee DeevegJebefµekeÀ ÒeeHle nesle
vemeueer lejer; Yee<ee efµekeÀC³ee®eer #ecelee DeevegJebefµekeÀ Demeles. ³ee #ecelescegUs®e Òel³eskeÀ J³ekeÌleer Yee<ee
efµeketÀ µekeÀles. ner Yee<ee ceeieerue efHe{er®es mebef®ele Demeles. meceepee®eer mebmke=Àleer, HejbHeje, Þe×e, ©{er,
®eeueerjerleer, %eeve Fl³eeoer yeeyeer Yee<es®³ee meene³³eeves mebJeefOe&le kesÀu³ee peeleele. ne meceepee®ee þsJee
Heg{erue efHe{er®³ee Yee<esletve®e ÒeeHle neslees. l³eeceO³es leer J³ekeÌleer veJ³eeves keÀener Yej Ieeueles. ner
mebmke=ÀeflekeÀ Jee{ Yee<escegUs µeke̳e nesles. meceepeeceO³es efµe#eCee®eer HejbHeje Jee{u³eeveblej, efµe#eCe
leUeieeUeleerue ueeskeÀebHe³e¥le Heesnes®eu³eeveblej HejbHejsves ®eeuele Deeuesu³ee DeveskeÀ ieesäer keÀeueyee¿e
Peeu³ee Deensle. veJ³ee keÀuHevee, Jew%eeefvekeÀ ¢efäkeÀesCe Jee{uee Deens. ueeskeÀeb®³ee mecepegleerceO³es yeoue
Peeuesues Deensle. ns meJe& Yee<es®³ee meene³³eeves nesles. Heg{erue efHe{erkeÀ[s ns mebef®ele Demes®e Heesn®eles. ner
meebmkeÀeflekeÀ Jee{, Jenve Yee<escegUs µeke̳e nesles. mebmke=Àleer®es mebJeOe&ve DeeefCe Heg{erue efHe{erkeÀ[s meb¬eÀceCe
keÀjCes ner Yee<es®eer cenÊJee®eer #ecelee Deens.
6. efJeefµeälee. (Specialization) :
Yee<esleerue mebosµeJeenkeÀ ÒeCeeueer®eer efJeefµeälee mebosµemet®eveeb®eer Òeef¬eÀ³ee DeeefCe metef®ele kesÀuesuee
mebosµe ³eeceOeer mebyebOee®³ee mJe©HeeJej DeJeuebyetve Demeles. ceeveJeer mebÒes<eCe J³eJenejeceO³es µeejerefjkeÀ
HeeleUerJejerue neue®eeueeR®ee GHe³eesie keÀ©ve efouee peeCeeje mebosµe DeeefCe OJeefvemebkesÀleeb®ee JeeHej keÀ©ve
efouee peeCeeje mebosµe ³eeceO³es HeÀjkeÀ keÀjlee ³eslees. jsuJesiee[eruee efnjJee PeW[e oeKeJeCes DeeefCe DeeHeCe
jsuJesiee[er meg© keÀ©ve efveIeC³ee®eer le³eejer keÀjCes ³ee mebosµeveeceO³es Òel³e#e keÀe³e&keÀejCe mebyebOee®es veeles
Deens. Hejbleg DeeHeCe keÀener JesUe ÒeJeemeeuee efveIeeuesuees Deenesle, Jeeìsle efJe©× efoµesves peeCeeN³ee
ÒeJeemeeves Heg{s DeHeIeele Peeuesuee Demeu³eeves Jeeì yebo Deens; Demes meebielee®e DeeHeCe DeeHeuee ceeie&
yeouelees. (ner Jeeì yeoueC³ee®eer ke=Àleer DeeHeCe Òel³e#e DeHeIeele ve Heenlee keÀjlees) ³esLes Òel³e#e ve
Heenlee metef®ele nesles. ne SkeÀ Yee<es®ee efJeµes<e iegCe Deens. ³ee efJeefµeälescegUs®e mebosµeve J³eJenej megueYe
 16
neslees. `pesJeCe le³eej Deens' ns OJeveer SskeÀu³eeveblej nele OegTve HeeìeJej ³esCes, ³ee ef¬eÀ³esleerue mebkesÀle
efJeefµeäHeCes yeveuesues Deensle.
7. mLeuekeÀeueeleerlelee. (Displacement) :
mLeU, keÀeUe®eer yebOeves Deesueeb[tve Deeµe³ee®es Jenve, keÀjC³ee®es meeceL³e& Yee<esceO³es Demeles.
mJele:®³eeÒeosµee®ee Fefleneme, IejeC³ee®eer HejbHeje, jepekeÀer³e efmLel³eblejs, Jele&ceeve efmLeleer,
YeefJe<³ekeÀeUDemeboYee&leerue YeeefkeÀles, ceveeso³e efkebÀJee Heg{®es efve³eespeve ³eeyeeyeleerle DeeHeCe yeesuet µekeÀlees.
SKeeÐee Ieìvesµeer Òel³e#e mebyebOe vemeleevee, lesLe DeeHeCe GHeefmLele vemeleevee l³ee IeìsveefJe<e³eer yeesuelees.
l³ee IeìvesefJe<e³eer SskeÀlees. l³eeHeemetve ³eesi³e lees DeLe&yeesOe Ieslees. efvemeie& Òel³e#e ve Heenlee; l³ee
efvemeiee&Jejerue keÀefJelee DeeHeu³eeuee mecepeles. SKeeÐee keÀefJelesletve, keÀLesletve ve Heeefnuesu³ee, ve
DevegYeJeuesu³ee Ieìves®ee, Òemebiee®ee DeeHeCe DevegYeJe Ieslees. DecesefjkesÀ®ee vee³eieje OeyeOeyee, keÀeµceerj,
efnceeue³e ner mLeUs ve Heenleener DeeHeCe l³eeb®eer JeCe&ves Jee®etve Deevebo Ieslees. Yetle-osJeotle ³ee keÀeuHeefvekeÀ
iees<ìerJejner DeeHeCe yeesuet µekeÀlees. ve Heeefnuesuee Òeosµe, ceeCemes ³eeyeeyele DeeHeCe ieHHee ceejlees. í$eHeleer
efµeJeepeer cenejepe, jepe<eea í$eHeleer µeent cenejepe Deepe n³eele veenerle Hejbleg l³eeb®³ee µeew³ee&®³ee keÀLee
DeeHeCe Deepener Þe×sves SskeÀlees, meebielees, Jee®elees; l³ee Ieìveeb®eer keÀuHevesves DevegYetleer Ieslees. ³ee®ee®e
DeLe& DeeHeCe mLeU, keÀeUe®eer yebOeves Pegiee©ve Yee<es®³ee ceoleerves®e ³ee ieesäer keÀjlees ner Yee<es®eer
mLeuekeÀeueeleerlelee Yee<es®es meeceL³e&®e Deens.

meer. SHeÀ. ne@kesÀì ³eebveer meebefieleuesueer Yee<es®eer ner meele Jewefµeäîes meJe& Yee<eebceO³es meeJee&ef$ekeÀ
efomeleele. Yee<es®³ee ³ee cenÊJee®³ee Jewefµeäîeeyejesyej®e Yee<es®eer DeeCeKeer keÀener Jewefµeäîes Heg{erue
ÒeceeCes Deensle. l³ee®ee Lees[ke̳eele efJe®eej keÀjlee ³esF&ue.

8. Yee<ee SkeÀ meeceeefpekeÀ mebmLee :

meceepeeleerue Òel³eskeÀ ceeveJee®³ee DeeefCe ceeveJee®³ee lemes®e ceeveJeer meceepee®³ee DeveskeÀ
cetueYetle iejpee Demeleele. ³ee iejpeeb®³ee Hetle&lee keÀjC³eemeeþer meeceeefpekeÀ mebmLee DeefmlelJeele
Deeuesu³ee Demeleele. meceepe efìketÀve jenCes, meceepeeuee mLew³e& ueeYeCes Je meceepeeceO³es efµemle ³esTve
SkeÀ J³eJemLee efvecee&&Ce nessCes ³eemeeþer meceepee Deble&iele meeceeefpekeÀ mebmLee keÀe³e&jle Demeleele. kegÀìgbye,
Oece&, efJeJeen ³ee ÒeceeCes®e `Yee<ee' ner SkeÀ cenÊJee®eer meeceeefpekeÀ mebmLee Deens. Òel³eskeÀ meceepeeleerue
meeceeefpekeÀ mebmLeeb®es mJe©He efYevve Demeles. ³ee efve³eceeÒeceeCes Yee<es®es ©He osKeerue Òel³eskeÀ meceepeevegmeej
yeoueleevee efomeles.
Yee<ee ne SkeÀ meeceeefpekeÀ omleSsJepe Deens. Yee<ee meceepeeceO³es jentve®e efµekeÀeJeer ueeieles.
meceepee®³ee efveefce&leerHeemetve, meceepee®es DeefmlelJe DeeefCe efJekeÀemeemeeþer Yee<ee keÀejCeerYetle Demeles. ³ee
Òeef¬eÀ³esmeeþer Yee<es®es ³eesieoeve cenÊJee®es Deens. Yee<ee meceepeJ³eJeneje®es meJeÞes<þ meeOeve þjueer Deens.
Yee<esceO³es µeyoebvee, Jeeke̳eebvee DeLe& ns meceepeekeÀ[tve efoues peeleele. l³eecegUsYee<ee J³ekeÌleer JeeHejerle
Demeueer lejer; leer meceepee®eer Demeles. Yee<es®eer meeceeefpekeÀlee leHeemeC³eemeeþer Deepetyeepet®eer Heg<keÀU
GoenjCes meebielee ³esleerue. meceepe ner mebkeÀuHevee J³eeHekeÀ Deens. meceepe DeefmleÊJeele ³esC³eemeeþer SkeÀe
efJeefµeä GÎsµeeves ueeskeÀ SkeÀ$e ³eeJes ueeieleele. l³eeb®³eeceO³es melele Deeblejef¬eÀ³ee meg© jeneJeer ueeieles.
megmebJeeefolJee®eer Ievelee meceepeemeeþer cenÊJee®eer Deens, ns megmebJeeefolJe Yee<escegUs µeke̳e nesles. l³eecegUs
Yee<ee DeeefCe meceepee®ee Del³eble Ieefveÿ mebyebOe Deens. keÀesCeleener meceepe SkeÀmebIe vemelees. SkeÀ Yeeef<ekeÀ
meceepeeceO³esner efJeefJeOe Yeso Heen³eeuee efceUleele. Oece&, peeleer, Jeie&, J³eJemee³e, Fl³eeoer keÀejCeebveer
meceepeeceO³es Yeso DeefmlelJeele ³esleele. ³ee efJeefJeOe Yesoebvegmeej Yee<es®es ©He yeoueles.
 17
Yee<ee ns meeove ef®evnelcekeÀ, ÒeeflekeÀelcekeÀ Deens. mebkesÀle JeeHejC³eele ³esleele les OJeefve©He
Demeleele. mebkesÀleeletve Deeµe³e J³ekeÌle neslees. leLeeefHe, mebkesÀleeb®ee DeeefCe Deeµe³ee®ee keÀe³e&keÀejCe mebyebOe
Demele veener. Yee<esleerue mebosle ³ee¢eq®íkeÀ mJe©Hee®es Demetve les ©{erJej DeeOeeefjle Demeleele. ³ee
mebkesÀleebvee meeceeefpekeÀ ceev³elee Demeles. l³eecegUs®e J³eJenej megjUerle Heej He[lees. Yee<ee DeekeÀueveeceO³es
De[LeUs efvecee&Ce nesle veenerle.
meceepe mJeemLee³eemeeþer Yee<ee cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[les. meeceeefpekeÀ mebyebOe jeKeCes,
Jee{efJeCes, lees[Ces ³ee ieesäer Yee<esletve nesle Demeleele. l³ee®e yejesyej meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ cetu³esner
Yee<esletve J³ekeÌle nesleele. ueQefiekeÀ J³eJenejeµeer mebyebefOele efkebÀJee m$eer-Heg©<eeb®³ee iegHleebieeb®eer veeJes DeeHeCe
G®®eejle veener. lesLes GIe[HeCes Yee<ee ve JeeHejlee DeeHeCe keÀener cetu³es peesHeemelees. ns keÀe³e& meeceeefpekeÀ
mJeemL³eemeeþer®e Yee<ee keÀjles. meeceeefpekeÀ mJeemL³e Yee<escegUs efìkeÀles. ³ee yeeyeeR®ee meKeesue efJe®eej
kesÀu³eeveblej Yee<ee SkeÀ cenÊJee®eer meeceeefpekeÀ mebmLee Deens ns efme× nesles.
9. Deefpe&le Yee<ee :
Yee<ee ner owJeer osCeieer efkebÀJee efvemeiee&®eer efkeÀce³ee veener. Yee<ee ner ceeveJeueee Deefpe&le keÀjeJeer
ueeieles. Yee<ee efµekeÀCes ner vewmeefie&keÀ menpeÒesjCee Deens.Yee<ee ner meceepee®eer efveefce&leer Deens. Yee<ee
meceepeeceO³es efJekeÀefmele nesle jenles. Yee<ee ceeCemeeuee pevceleU®e efkebÀJee GHepeleHeCes DeJeiele vemeles.
cee$e ceeCeemee®³ee ceWotceO³es Yee<ee efµekeÀC³ee®eer #ecelee GHepele Demeles ceeveJee®³ee ceWotceO³es SkeÀ pewefJekeÀ
keÀU (Biological Trigger) Demeles. efJeefµeä Je³eeceO³es meeceeefpekeÀ meboYee&ceO³es leer keÀe³ee&eqvJele
nesles. l³eecegUs meg©Jeeleer®³ee meeOeejCele: 48 ceefnv³eebHe³e&le cetue pewefJekeÀ¢<ìîee Yee<ee efµekeÀC³ee®ee
le³eejerceO³es Demeles. SJe{îee keÀeueeJeOeerceO³es ceeveJeeuee Yee<ee ÒeeHle nesles. ceeveJe Yee<ee ner SsketÀve SsketÀve
efµekeÀlees. meceepeeceO³es JeeHejC³eele ³esCeejer Yee<ee JeejbJeej SskeÀle jeefnu³eecegUs leer efµekeÀueer peeles.
l³eecegUs Yee<ee Deefpe&le Deens. leer meceepeeceO³es jentve®e efµekeÀeJeer ueeieles. ueneve cetue efJeµes<ele:
DeeHeu³ee DeeF&keÀ[tve Yee<ee efµekeÀles. ye[ye[ieerles, DebieeF&ieerles ³ee efµekeÀC³ee®ee®e Yeeie Demelees.
ÒemeejceeO³eceeb®ee Jee{uesuee ÒeYeeJe Deµee DemebK³e keÀejCeebcegUs meceepepeerJeve yeoueles Deens. ne
meceepe yeouelees. leµeer l³eeb®eer Yee<ee Jeoueles. mebieCekeÀ-ceesyeeF&ue HeÀesve®ee Jee{lee JeeHej Yee<esceO³es
HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCelees Deens. ³ee #es$eebµeer mebyebefOele DemebK³e µeyo DeeefCe DeLee&le®e OJeveer Deelee
Yee<esceO³es ÒeefJeÿ Peeuesues Deensle. keÀe@ue keÀj, efcemme keÀe@ue os, cesmespe os, efjbie os, cesue Deeuesuee Deens.
cesue HeeþJe, meHeÀeaie keÀj Fl³eeoer µeyoÒe³eesie meje&me JeeHejues peeleele. `[eskesÀ ®eeuele veener' Demes
meebiee³e®es Demesue lej `ceePeer cescejer ®eeuele veener' efkebÀJee `[eskebÀ nBie Peeueb³e'. Deµeer Jeeke̳es Deelee
JeeHejueer peeT ueeieueer Deensle. ne Yee<esceO³es Peeuesuee yeoue ns Yeeef<ekeÀ HeefjJele&ve Deens. yeouel³ee
meceepepeerJeveeyejesyej Yee<esceO³es ns HeefjJele&ve DeefJejle nesle jenCeDej Deens ³ee®e Òeef¬eÀ³esuee Yee<es®ee
efJekeÀeme cnìues peeles.
10. Yee<es®eer jewefKekeÀlee :
Yee<ee efµekeÀCes cnCepes Yee<es®ee µeyomebûen DeeefCe Yee<ee JeeHejeceeieerue efve³ece mecepeeJetve IesCes
nes³e. Yee<ee JeeHejle Demeleevee Òel³eskeÀ J³ekeÌleer Yee<es®es efve³ece HeeUle Demeles. Yee<ee ner OJeveeR®eer
mebj®evee Deens. Yeeef<ekeÀ OJeveer®³ee meeveg¬eÀce j®evesuee meceepeeceO³es efJeefµeä Demes DeLe& Demeleele. Ped,
Dee, [^, De ³ee mJeleb$e OJeveeRvee keÀenerner DeLe&vemelees. ³ee OJeveeR®eer ce + Dee + ve + De Deµeer
meeveg¬eÀce j®evee kesÀu³eeveblej `ceeve' ne DeLe&HetCe& µeyo le³eej neslees. l³eecegUs `ceeve' ne µeyo
G®®eeje³e®ee Demesue lejì lees `ceeve' Demee®e G®®eejeJee ueeielees. vecee, cevee Deµee j®eveebvee cejeþer
 18
Yee<esceO³es keÀesCeleener DeLe& veener. l³eecegUs DeLe& vemeuesu³ee j®eveeb®ee G®®eej Yee<esceO³es kesÀuee peele
veener. Yee<ee JeeHe©ve DeLe& efveIeCes meJee&le cenÊJee®es Deens. veenerlej ceeveJeer OJeveerb®ee DeLe&ner G®®eej
cnCepes ueneve cegueeb®es efvejLe&keÀ ye[ye[Ces nesTve peeFue. efJeefµeä meeveg¬eÀce j®evee vemeuesu³ee
OJeveeRvee cnCetve®e Yee<esceO³es mLeeve veener. Heefoceeb®³ee (µeyoeb®³ee) ¬eÀce yeoueeyeeyele Lees[s mJeleb$³e
DeeHeCe ³esT µekeÀlees. Hejbleg JeCee&®³ee yeeyeleerle ns mJeleb$³e Ieslee ³esle veener. DeeHeCe Heesne³euee peeT,
peeT DeeHeCe Heesne³euee, Heesne³euee peeT DeeHeCe Deµeer µeyoe®eer pegUCeer kesÀueer lejer DeLee&ceO³es HeÀjkeÀ
He[le veener. Hejbleg Jejerue `ceeve' ³ee µeyoeleerue JeCee&®³ee pegUCeermeboYee&leerue GoenjCeeceO³es ³esCeejer
DeLe&nervelee DeeHeCe Heeefnueer Deens®e. ³ee ¢äerves Yee<es®ee efJe®eej kesÀu³eeme Yee<ee jwefKekeÀ Demeles ns efme×
nesles.
11. Yee<es®eer HeefjJele&veµeeruelee :
Yee<es®eer meeceefpekeÀlee Jejerue cegÐeeceO³es DeeHeCe Heeefnueer. Yee<ee ner meceepee®eer Demeles. leer
cenÊJee®eer meeceeefpekeÀ mebmLee Deens. l³eecegUs yeouel³ee meceepepeerJeveeyejesyej Yee<ee yeouele jenles.
cnCetve®e Yee<ee HeefjJele&veµeerue Deens. HesµeJeskeÀeueerve yeKejerleerue ieÎ, Fbûepeeb®³ee keÀeueKeb[eleerue ieÎ
DeeefCe Deepe®eer cejeþer SkeÀ$e þsJeueer lej Yee<es®eer HeefjJele&veµeeruelee O³eeveeleb ³esles. Heleer®es veeJe ve
IesCeejer, Heleermeeþer `eflekeÀ[tve ³esCes Peeues veener' ³eemeejKeer Yee<ee JeeHejCeejer m$eer Deepe Heleer®es veeJe
Iesles. Deejs, legjs®³ee Yee<else yeesueles. ner Yee<es®eer HeefjJele&veµeeruelee Deens. meceepe yeoueuee cnCetve
meceepee®eer Yee<ee yeoueles. SsefleneefmekeÀ keÀeueKeb[eleerue µem$es, DeJepeejs Deelee keÀener keÀecee®eer jeefnueer
veenerle. les µeyo keÀeueeyee¿e Peeues. l³eeb®eer peeiee veJeerve µeyoebveer Iesjueer Deens.
yeoueles meceepepeerJeve, veeiejerkeÀjCe, DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe, veJes leb$e%eeve, veJes µeesOe, YeeweflekeÀ
meeOevee®eer Jee{leer jsue®esue, ³ee meeOeveeb®³ee Deenejer ®eeueuesueer veJeer efHe{er, efµe#eCee®ee meJe&ot Peeuesuee
Òemeej, Yee<ee efJe<e³eer DeveskeÀ mecepe Je iewjmecepe Deensle. lemeb Heefnueblej Heeefnue lej Yee<ee DeJeiele
keÀjCes leer Yee<ee J³eJenejmeeþer JeeHejues ner yeeye. meesHeer Deens. HeCe J³ekeÌleeruee Yee<ee yeesueCes meesHes Jeeìles.
Yee<ee efuenCes DeJeIe[ Jeeìles. keÀejCe Yee<ee yeesueleevee efle®³ee J³eekeÀjefCekeÀ ieesäerkeÀ[s ogue&#e kesÀues
peeles. Hejbleg Yee<ee efuenleevee J³eJemeeef³ekeÀ ©Heeuee cenlJe ÎeeJes ueeieles. Je j®evee keÀjeJeer ueeieles.
cnCepes J³eJenejemeeþer p³ee HeOoleerves DeeHeCe Jeeke̳ej®evee keÀjlees keÀer Jeke̳eej®evee DeeHeCe efueefKele
mJe©Heele JeeHe© µekeÀle veener keÀejCe efueefKele Yee<esceÐes J³eekeÀjCeer efve³ecee®es Heeueve keÀjeJes ueeieles Yee<es
efJe<e³eer yejs®e mecepe-iewjmecepe Deensle. l³eeb®ede efJe®eej Heg{erue ÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
meceejesHe :
meer. SHeÀ. ne@kesÀì ³eebveer Yee<es®eer meele Jewefµe<ìîes meebefieleueer Deensle. SketÀCe Yee<es®eer DekeÀje
Jewefµe<ìîes Yee<ee DeY³eemekeÀebveer meebefieleueer Deensle.

meboYe&ûebLe :
1. Yee<ee Je mebmke=Àleer - vee. iees. keÀeuesuekeÀj.
2. Yee<ee efJe%eeve DeeefCe cejeþer Yee<ee - [e@. Deefveue ieJeUer.
3. meceepe Yee<ee efJe%eeve - cejeþer keÀeobyejer - [e@.vebokegÀceej ceesjs.
4. Yee<ee DeeefCe Yee<ee µeem$e - Þeer. ve. iepeWê ie[keÀj.


 19

2
Yee<ee efJe<e³ekeÀ mecepe - iewjmecepe
IeìkeÀ j®evee :
2.1 ÒemleeJevee
2.2 Yee<ee µeg× DeeefCe Deµeg×
2.3 Yee<ee ÒeceeCe - DeÒeceeCe
2.4 Yee<ee Þes<þ Je keÀefve<þ
2.5 Yee<ee efueefKele ceewefKekeÀ
2.6 Yee<ee Yeso
2.7 meboYe&ûebLe met®eer

2.1 ÒemleeJevee

Yee<esefJe<e³ekeÀ meceepe - mecepe iewjmecepe Deensle. keÀesCelesner Yee<ee µeg× efkebÀJee Deµeg× vemeles.
Òel³eskeÀ Yee<ee ner l³ee Yeeiee®eer Òeosµee®eer µeg× Yee<eeb®e Demeles. Yee<eeÞes<þ efkebÀJee keÀefve<þ Demee Yeso
keÀjCes ®egkeÀer®es Deens.

2.2 Yee<ee µeg× DeeefCe Deµeg×

Yee<ee µeg× DeeefCe Deµeg× ne Yee<eebceO³es mecepe ceesþîee ÒeceeCeele Dee{Ulees. efJeefµeä Yee<ee µeg×
Je efJeefµeä Yee<ee Deµeg× ns efJeµes<ele: ÒeceeCeYee<ee DeeefCe yeesueerYee<eeb®³ee meboYee&le mecepe Deens. ne
mecepe ®egkeÀer®ee Deens.

Yee<eeefJe%eevee®³ee ¢äerves meJe& Yee<ee meceeve HeeleUerJej Deensle. Òel³eskeÀ Yee<ee J³eJenej#ece
Demeles. leer keÀceer DeefOekeÀ ueeskeÀebkeÀ[tve JeeHejueer peele Demeles. Þeÿ-keÀefveÿlJeeÒeceeCes®e meg×µeg×les®eer
keÀuHeveener DeJew%eeefvekeÀ Deens. keÀesCeleerner Yee<ee µeg× efkebÀJee Deµeg× vemeles. meJe&meeceev³eHeCes ÒeceeCeYee<ee
µeg× lej yeesueerYee<ee Deµeg× Demee mecepe Deens. l³eecegUs®e `Deeveer' , `Heeveer' cnCeCeeN³ee ueeskeÀebvee
ieeJeb{U þjefJeues peeles. l³eeb®eer ner Yee<ee ieeJeb{U Yee<ee cnCetve nsìeUCeer®ee efJe<e³e nesles. otjoµe&ve,
ef®e$eHeìebceO³es Kes[îeeleu³ee ceeCemeeb®³ee leeW[er Deµeer Yee<ee Ieeleu³eeKesjerpe lees Kes[tle þjle veener. ne
Yeeef<ekeÀ ¢efäkeÀesve DeJew%eeefvekeÀ Deens. SKeeÐee yeesueer©Hee®eer Deµeer mebyeeJevee keÀjCes Yee<eeY³eemekeÀebvee
ceev³e veener. `ÒeceeCeYee<ee' cnCetve ceev³elee efceUeuesueer Yee<eeosKeerue HetJee&Þecee®eer yeesueer®e Demeles.
meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ Je®e&mJee®³ee YeeJevesletve ne ¢äerkeÀesCe le³eej neslees. keÀesCeleener meceepe
meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e Je®e&mJeeletve mJele:®³ee yeesueerÒeceeCeYee<es®ee opee& efceUJet
 20
µekeÀlees. ³ee Je®e&mJeeletve Deµee meceepee®eer Yee<ee `ÒeceeCe' DeeefCe Flejeb®³ee Yee<ee `yeesueer ' þjefJeu³ee
peeleele. veblej ÒeceeCeYee<ee ner µeg× DeeefCe yeesueer Deµeg× Demee ns meceepecele ®etkeÀer®es Deens. keÀejCe
keÀesCelener Yee<ee µeg× Deµeg× vemeles.

2.3 Yee<ee ÒeceeCe - DeÒeceeCe

Òel³eskeÀ Yee<esceO³es l³ee Yee<es®³ee JeeHejemebyeOeer keÀener efve³ece kesÀuesue Demeleele. ns efve³ece
meJe&veece, Je®eve, efuebie, efJeYekeÌleer Deµee meJe&®e yeeyeleerle efve³ece Demeleele. ³ee efve³eceevegmeej peer Yee<ee
keÀe³e& keÀjles leer Yee<ee ÒeceeCeYee<ee. `SkeÀe efJeefµeä Ye-Yeeiee®³ee ceesþîeele ceesþîee mecetnekeÀ[tve peer
Yee<ee yeesueueer peeles efleuee `ÒeceeCe Yee<ee' cnCeleele lej `SkeÀe efJeefµeÿ Yet-Yeeiee®³ee ueneveele ueneve
mecegnekeÀ[tve peer Yee<ee yeesueueer peeles efleuee `yeesueer Yee<ee' cnCeleele. Deµeer Lees[ke̳eele J³eeK³ee kesÀueer
peeles. efJeµes<elee: ÒebeflekeÀ Yee<escegUs ÒeceeCeYee<esuee peemele®e cenlJe Deeuesues Demeles. l³eecegUs
yeesueerYee<esuee cenlJe keÀceer Peeuesues Demeles. cee$e Demes Demeues lejer Yee<ee ner Þesÿ®e Demeles. keÀesCeleerner
Yee<ee Þesÿ, keÀefveÿ vemeles.

2.4 Yee<ee Þesÿ Je keÀefve<þ

Yee<esyeÎue Þesÿ keÀefveÿ ne SkeÀ iewjmecepe meeJe&ef$ekeÀ Deens. keÀenerb®³ee ¢efäkeÀesveeletve SkeÀ
efJeefµeä Yee<ee ner Þesÿ Deens. l³eecegUs yeN³ee®eoe ÒeceeCeYee<ee Þesÿ Je yeesueer Yee<ee keÀefveÿ Demee mecepe
Peeuesuee Demelees. lees ®egkeÀer®ee Deens. Yee<esefJe<e³eer®eer Þesÿ-keÀefveÿlJee®eer YeeJevee meceepeeceO³es KeesueJej
©peuesueer Deens. Òel³eskeÀ meceepeeuee DeeHeueer Yee<ee Þesÿ Jeeìles. l³eecegUs®e leer meceepee®eer Deeqmcelee
þjles. ³ee ÞesÿlJee®³ee YeeJvesletve®e Yee<esmeboYee&leerue cetu³eceeHeveelce ¢däer Jee{les. ³ee ceeies meceepee®es
meeceeefpekeÀ - meebmke=ÀeflekeÀ, µew#eefCekeÀ, Oeeefce&keÀ, DeeefLe&keÀ Je®e&mJe keÀejCeerYetle þjles. meceepeeceO³ess
Heg{juesuee Jeie& DeeHeueer Yee<ee Þesÿ ceevelees. Flejeb®eer keÀefveÿ þjefJelees. Yee<eeY³eemekeÀebveer
Yee<esmeboYee&leerue efJekeÀefmele kesÀuesuee Jew%eeefvekeÀ ¢eqäkeÀesve ³eemeeþer cenÊJee®ee Deens. Yee<esmeboYee&leerue
Þesÿ-keÀefveÿÊJee®eer YeeJevee, efle®³ee efJeµeg×lesmeboYee&leerue mecepegleer meceepeele KeesueJej ©peuesu³ee
Deensle. SsKeeoer Yee<ee efkeÀleer ueeskeÀebkeÀ[tve DeeefCe efkeÀleer efJemle=le YetYeeieeJej yeesueueer peeles; ³eeJejleer
efle®eer Þesÿ-keÀefveÿlee DeJeuebyetve vemeles. meJe&meeceev³e cejeþer YeeefnkeÀ ueeskeÀ Deepe Fbûepeer Yee<esuee
DeJeemleJe cenÊJe osleevee efomeleele. Fbûepeer ner peieYejeceO³es yeesueueer peeCeejer Yee<ee Deens. leer
peieeleerue Deepe®eer meJe&Þesÿ %eeveYee<ee Deens. Deµeer ³ee Yee<es®eer meJe& ueeskeÀ YeueeJeCe keÀjleevee
efomeleele. Fbûepeer Yee<esmeboYee&le Jejerue celeebceO³es leL³e Demeues lejer; l³eecegUs leer Yee<ee meJe& Þesÿ
cnCeleele ³esCeej veener. Yee<ee keÀesCeleerner Demees mebosµe osCes ns efle®es keÀe³e& Deens. ns keÀe³e& Yee<eskeÀ[tve HetCe&
nesle Demeles cnCetve Yee<ee Þesÿ-keÀefveÿÊJee®ee Òeµve®e efvecee&Ce nesle veener.

2.5 Yee<ee efueefKele ceewefKekeÀ

vewmeefie&keÀ ke=Àef$ece keÀejCeeves Òel³eskeÀ Yee<ee JesieUer þjles. ke=Àef$ece keÀejCes, vewmeefie&keÀ keÀejCes,
Yee<esJej ÒeYeeJe ìekeÀle Demeleele. l³eeletve DeveskeÀ Yee<ee yeesueer Go³eeme ³esle Demeleele. l³eeb®eer
ef®evnJ³eJemLee, J³eekeÀjefCekeÀ J³eJemLee efYevve Demeles. cegUe#ejs, mJej efYevve Demeleele. efnboer Je cejeþer
³ee Yee<eeb®es GoenjCe Iesleu³eeme Demeles ue#eele ³esles keÀer, cegUe#ejs peJeUpeJeU meejKes®e Deensle.
 21
Hejbleg efnboer ceO³es `U' veener. cejeþerceO³es cee$e `U' Deens. FbûepeerceO³esner `U' SsJepeer `ue' (L)
JeeHejuee peelees. ef¬eÀ³eeHeo cejeþer Je efnboer ³ee oesvner Yee<eebceO³es Jeeke̳ee®³ee µesJeìer ³esles. lej ³eeGueì
Fbûepeer Yee<esceÐes cee$e ef¬eÀ³eeHeo yengleebµeer Jeeke̳ee®³ee meg©Jeeleeruee®e ³esles. Goe. Save the Boy,
Kept this bag ³ee meejK³ee GoenjCeeJe©ve pes menpe ue#eele ³esles keÀer, Yee<eebceO³es efueefKele Yeso
yeN³ee®e ÒeceeCeele efometve ³esleele. ³ee J³eefleefjkeÌle yeesueerJej cee$ee DeefvekeÀ ÒeceeCeYee<eeb®ee efkebÀJee ogmeN³ee
Yee<eeb®ee ÒeYeeJe He[uesuee efometve ³eslees.

vewmeefie&keÀ ke=Àef$ece Yee<eeYeso p³ee keÀejCeecegUs efvecee&Ce nesleele. l³eecegUs®e ceewefKekeÀ Yee<eeYeso ner
efvecee&Ce Peeuesues efometve ³esleele. Hejbleg ³ee keÀejCeeJ³eefleefjkeÌle Jeeefiebefê³eele keÀener efyeIee[ Peeu³eeme µeyo
G®®eejlee ³esle veener. peerYe ognsjer DemeCes l³ee®eÒeceeCes Deesþ {eìuesuee DemeCes l³eecegUs Yee<ee veerì
G®®eejlee ³esle veener. l³eecegUs `m$eer' ®ee G®®eej `Fm$eer', `m¬etÀ' ®ee G®®eej `Fm¬etÀ' Deµee He×leerves
kesÀuee peelees.

2.6 Yee<ee Yeso

J³eeJemeeef³ekeÀ Yee<eeYeso ë
J³eJemee³eevegmeej Yee<ee yeouele Demeles. Goe. yeBefkebÀie #es$eeceO³es keÀece keÀjCeejs, v³ee³eeue³eerve
#es$eeceO³es keÀece keÀjCeejs, Meemevee®³ee efJeefJeOe Keel³eele DemeCeejs, Mew#eefCekeÀ #es$eele DemeCeejs íesìs
ceesþs ueIegGÐeesie keÀjCeejs, MesleerMeer efveie[erle J³eJemee³e keÀjCeejs, JeenletkeÀ J³eJemee³e keÀjCeejs DeMee
DeveskeÀ He´keÀej®es J³eJemee³e keÀjCeeN³eeb®eer Yee<ee ner efYevve Demeles. Goe. yeBefkebÀie #es$eele DemeCeeN³eeb®ee
mebyebOe ye@uevme, ®eskeÀ, DekeÀeGvì, mueerHe, efJe[^e@ue, HeemeyegkeÀ ³ee Yee<esMeer, MeyoebMeer ³eslees. Mew#eefCekeÀ
#es$eele keÀece keÀjCeeN³eeb®ee mebyebOe HeÀUe, Ke[t, HegmlekeÀ, Hesve, ie´bLeeue³e, ceneefJeÐeeue³e ³ee MeyoebMeer,
³eslees. v³ee³eeue³eerve #es$ee®ee mebyebOe JekeÀerue, v³ee³eeOeerMe, keÀesì&, oeJesoej, He´efleJeeoer,Jeeoer, efoJeeCeer,
HeÀewpeoejer, DeeosMe efvekeÀeueHe$e DeMee DeveskeÀ MeyoebMeer ³eslees. íesìîee ceesþîee J³eJemee³eeMeer mebyebefOele
iees<ìerMeer ³eslees. DeMeeHe´keÀejs J³eJemee³eevegmeej Yee<es®es mJe©He yeoueles.

ke=Àef$ece Yee<eeYeso ë
vewmeefie&keÀ Yee<eeYeso ns vewmeefie&keÀ JeeleeJejCe HeefjefmLeleer ³eecegUs vewmeefie&keÀ YesoeYeso efvecee&Ce
nesleele. Hejbleg ke=Àef$ece Yee<eeYeso ns DeveskeÀ mecetn DeeHeu³ee mebmke=Àleer JewefMe<ìîeebveer ³egkeÌle DeeHeueer
vewmeefie&keÀ Yee<ee JeeHejle Demeleele. l³eeJesUer Yee<esceO³es ke=Àef$ecelee efvecee&Ce nesles. l³eecegUs peeCeerJeHetJe&keÀ
yeN³ee®eoe ’veener“ ®³ee SsJepeer ’vee³e“ Demes JeeHejues peeles. jepekeÀejCe, peele, Oece&, efMe#eCe,
meeceeefpekeÀ mLeeve, DeeefLe&keÀ mlej, HejbHeje F. IeìkeÀ Yee<esJej He´YeeJe ìekeÀleele DeeefCe l³eeletve
yeN³ee®eoe ke=Àef$ece Yee<eeYeso efvecee&Ce nesle Demelees.

efueefKele Yee<eeYeso ë
vewmeefie&keÀ ke=Àef$ece keÀejCeeves He´l³eskeÀ Yee<ee JesieUer þjles. ke=Àef$ece keÀejCes, vewmeefie&keÀ keÀejCes,
Yee<esJej He´YeeJe ìekeÀle Demeleele. l³eeletve DeveskeÀ Yee<ee yeesueer Go³eeme ³esle Demeleele. l³eeb®eer
ef®evnJ³eJemLee, J³eekeÀjefCekeÀ J³eJemLee efYevve Demeles. cegUe#ejs, mJej efYevve Demeleele. efnboer Je cejeþer
³ee Yee<eeb®es GoenjCe Iesleu³eeme Demes ue#eele ³esles keÀer, cegUe#ejs peJeUpeJeU meejKse®e Deensle. Hejbleg
efnboer ceO³es `U' veener. cejeþerceO³es cee$e `U' Deens. Fbie´peerceO³esner `U' SsJepeer `ue' (L) JeeHejuee
 22
peelees. efke´À³eeHeo cejeþer Je efnboer ³ee oesvner Yee<eebceO³es Jeeke̳ee®³ee MesJeìer ³esles. lej ³eeGueì Fbie´peer
Yee<esceO³es cee$e efke´À³eeHeo yengleebMeer Jeeke̳ee®³ee meg©Jeeleeruee®e ³esles. Goe. Save the boy, Kept
this bag ³ee meejK³ee GoenjCeeJe©ve ns menpe ue#eele ³esles keÀer, Yee<eebceO³es efueefKele Yeso yeN³ee®e
He´ceeCeele efometve ³esleele. ³ee J³eefleefjkeÌle yeesueerJej cee$e DeveskeÀ He´ceeCeYee<eeb®ee efkebÀJee ogmeN³ee Yee<eeb®ee
He´YeeJe He[uesuee efometve ³eslees.

ceewefKekeÀ Yee<eeYeso ë
vewmeefie&keÀ ke=Àef$ece Yee<eeYeso p³ee keÀejCeecegUs efvecee&Ce nesleele. l³eecegUs®e ceewefKekeÀ Yee<eeYeso
ner efvecee&Ce Peeuesues efometve ³esleele. Hejbleg ³ee keÀejCeeJ³eefleefjkeÌle Jeeefiebefoϳeele keÀener efyeIee[ Peeu³eeme
Meyo G®®eejlee ³esle veener. peerYe ognsjer DemeCes l³ee®eHe´ceeCes Deesþ HeÀeìuesuee DemeCes ³eecegUs Yee<ee veerì
G®®eejlee ³esle veener. l³eecegUs `ðeer' ®ee G®®eej `Fðeer', `mke´tÀ' ®ee G®®eej `Fmke´tÀ' DeMee He×leerves
kesÀuee peelees.

yeesueer Yee<eeYeso ë
`SkeÀe efJeefMe<ì Yet-Yeeiee®³ee ueneveele ueneve ceeveJeer mecetnekeÀ[tve peer Yee<ee yeesueueer peeles
efleuee `yeesueerYee<ee` Demes cnCeleele`. Goe. [ebieer DeefnjeCeer, veeieHetjer, JeNne[er ³ee yeesueerYee<ee Deensle.
SkeÀe efJemleerCe& He´osMeele yeesueu³ee peeCeeN³ee Yee<esceO³es l³ee He´osMee®³ee efvejefvejeȳee efJeYeeieevegmeej pes
Yeso efvecee&Ce nesleele. l³eebvee l³ee Yee<es®³ee `He´eosefMekeÀ yeesueer` cnCeleele. ³ee He´eosefMekeÀ yeesueer SkeÀe®e
Yee<esletve efvecee&Ce Peeuesu³ee Demeu³eecegUs l³eeb®³eele yejs®e meec³e Demeles DeeefCe Yeso ner He´osMeevegmeej
Demeleele. J³eeHeejeefveefceÊe SKeeoe mecegoe³e mLeueeblejerle Peeu³eeme l³ee-l³ee Yee<esceO³es yeesueer©HeeceO³es
Yeso efvecee&Ce nesle Demelees. DeMeeJesUer ceie yeesueerYee<eslener yeoue Ie[tve ³esleele. lemes®e veeefJev³ee®³ee
Dees{ercegUs Yee<ee yeouele Demeles. le©Ceeb®³ee Yee<esueener Demes®e yeesueerYee<es®es mJe©He He´eHle nesles.
ceneje<ì^ele J³eeHeejeefveefceÊe Deeuesu³ee iegpejeleer mecegoe³e DeeHeu³ee Yee<esle yeoue keÀjleevee efomeleele.
`Deens' ns®e iegpejeleerceO³es `ís' Demes cnCeleele. Hejbleg ceneje<ì^eleerue iegpejeleer mecegoe³e `ís' SsJepeer
`me' JeeHejleele l³eebvee `me' iegpej cnCeleevee leer®e keÀeueeblejeves l³eeb®eer `yeesueer Yee<ee` nesles.

ef®evn Yee<eeYeso ë
He´l³eskeÀ Yee<es®eer ef®evnJ³eJemLee ner JesieUer Demeles. keÀener meebkesÀeflekeÀ KegCee ³ee He´l³eskeÀ Yee<es®ee
JesieUsHeCee oMe&efJele Demeleele. Yee<ee efMekeÀCes cnCepes Yee<es®eer ef®evnJ³eJemLee Deelcemeele keÀjCes nes³e.
p³eeJesUer DeeHeCe SKeeÐee Yee<es®eer ef®evnJ³eJemLee Deelcemeele keÀjlees, efle®ee G®®eej keÀjlees, efle®eer
ef®evnJ³eJemLee, J³eekeÀjCeJ³eJemLee Deelcemeele keÀjlees. l³eeJesUer leer Yee<ee DeeHeCe efMekeÀle Demelees.
He´l³eskeÀ Yee<es®eer ef®evnJ³eJemLee JesieUer Demeles. DeeHeu³eekeÀ[s `keÀ' ³ee G®®eejemeeþer `keÀ' ns ef®evn
JeeHejlees. cee$e ³ee®e G®®eejemeeþer Fbie´peerceO³es c, k JeeHejleele Demee Yeso Yee<eebceO³es Dee{Utve ³eslees.
Demes Demeues lejer keÀener Yee<eebvee ef®evnJ³eJemLee vemeles. l³eeJesUer efleuee ef®evnJ³eJemLee osC³ee®ee He´³elve
kesÀuee peelees. efmebOeg mebmke=ÀleerceO³es meeHe[uesueer ef®evnJ³eJemLee Deepener DeY³eemekeÀebvee keÀes[s®e Deens.
cnCetve ef®evnJ³eJemLee Yeso keÀjle Demeueer lejer efle®es G®®eej ceeefnleer DemeCes DeeJeM³ekeÀ þjles. DeeHeCe
pemee®³ee lemee HejYee<esletve efmJekeÀejuee. Deµee He×leerves DeveskeÀ µeyo DeeHeCe HejYee<esletve lemes®³ee lemes
efmJekeÀejues. cegmeueceeveer Je Fbûepeer jepeJeìercegUs cejeþer Yee<else HeÀejmeer, Got&, Fbûepeer ³ee Yee<eebceOetve
keÀener µeyo cejeþer Yee<else DeeHeCe pemes®³ee lemes efmJekeÀejues Deensle.
 23

2.7 meboYe& ûebLe

1) Yee<ee Je mebmke=Àleer - vee. iees. keÀeuesuekeÀj.

2) Yee<ee efJe%eeve DeeefCe cejeþer Yee<ee [e@. Deefveue ieJeUer.
3) meceepe Yee<ee efJe%eeve - cejeþer keÀeobyejer - [e@. veobkegÀceej ceesjs.
4) JeCe&veelcekeÀ Yee<ee efJe%eeve - mJe©He DeeefCe HeOoleer - keÀu³eeCe keÀeUs, Debpeueer meesceCe.
5) Yee<ee efJe%eeve : JeCe&veelcekeÀ DeeefCe SsefleneefmekeÀ - me.ie.ceeueµes, ns.efkeÀ.Fveeceoej.
6) Yee<ee DeeefCe Yee<eeµeem$e - Þeer. ve. iebpeWêie[keÀj.






 24

3
Yee<es®eer efJeefJeOe ©Hes Je Yee<es®es keÀe³e&
IeìkeÀ j®evee :
3.1 ÒemleeJevee
3.2 ÒeceeCe Yee<ee - yeesueerYee<ee
3.3 efHeefpeve - ef¬eÀDee@ue
3.4 HeefjYee<ee - J³eJemee³eYee<ee
3.5 efm$e³eeb®eer - Heg©<ee®eer Yee<ee
3.6 meboYe&ûebLe

3.1 ÒemleeJevee

Yee<es®³ee efJeefJeOe ©Heeb®ee DeY³eeme keÀjleevee ÒeceeCeYee<ee - yeesueerYee<ee, efHeefpeve - ef¬eÀDee@ue,

HeefjYee<ee - J³eJemee³eYee<ee, efm$e³eeb®eer - Heg©<eeb®eer Yee<ee, ³ee Yee<es®³ee efJeefJeOe ©Heeb®ee DeY³eeme keÀjeJee
ueeielees. Yee<es®eer efJeefJeOe ©Heeb®ee Heg{erue ÒeceeCes meefJemlej DeY³eeme keÀjlee ³esleerue.

3.2 ÒeceeCe Yee<ee - yeesueerYee<ee

ÒeceeCe Yee<ee :
SkeÀe efJeefMe<þ Yet - Yeeiee®³ee ceesþîeeleceesþîee ceeveJeer mecegnekeÀ[tve peer Yee<ee yeesueueer peeles.
l³ee Yee<esuee ÒeceeCeYee<ee Demes cnìues peeles. Goe. ceneje<ì^ jep³ee®eer cejeþer Yee<ee, keÀvee&ìkeÀ
jep³ee®eer keÀVe[ Yee<ee.

yeesueerYee<ee :
SkeÀe efJeefMe<ì Yet - Yeeiee®³ee ueneveele ueneve ceeveJeer mecegnekeÀ[tve peer Yee<ee yeesueueer peeles
l³ee Yee<esuee yeesueerYee<ee Demes cnCeleele. Goe. Deefnjeceþ, JeNne[er, veeieHegjer, [ebieer.

ÒeceeCeYee<ee : mJe©He
ÒeceeCeYee<es®eer keÀener þUkeÀ JewefMe<ìîes DeLeJee efJeMes<e Deensle. ÒeceeCeYee<ee SkeÀe efJemle=le
ÒeosMeele yeesueueer peeles. pemes, cejeþer ner ÒeceeCeYee<ee ceneje<ì^ele DeeefCe iegpejeLeer ner ÒeceeCeYee<ee
iegpejeleceO³es yeesueueer peeles. DeMee ÒeceeCeYee<es®ee JeeHej meceepeeleerue efvejefvejeUîee J³eJemee³e Je
peeleefvene³e DeMee ieìebkeÀ[tve DeeHeeHemeele J³eJenej keÀjC³eemeeþer neslees. ÒeceeCeYee<es®³ee Debleie&le
DeveskeÀ yeesueer, mLeeefvekeÀ yeesueer meceeefJe<ì nesleele. ÒeceeCeYee<ee jepekeÀer³e, Mew#eefCekeÀ, meeceeefpekeÀ,
 25
meebmke=ÀeflekeÀ, Oeeefce&keÀ Fl³eeoer cenÊJee®³ee #es$eeleerue J³eJenejemeeþerner JeeHejueer peeles. ÒeMeemekeÀer³e
keÀeceemeeþer lemes®e uesKeve - Yee<eCe J³eJenejemeeþerner Òee³e: ÒeceeCeYee<es®ee DeeOeej Iesleuee peelees.
meenefpekeÀ®e ÒeceeCeYee<escegUs l³ee l³ee Yeeef<ekeÀ meceepee®es SkeÀmebOelJe efìketÀve jenles. meceepee®ee
meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee, %eeveJ³etn, Fefleneme, HejbHeje peHeC³ee®es keÀe³e& ÒeceeCeYee<ee keÀjerle Demeles. efle®³ee
³ee efJeMes<eecegUs SkeÀe meceepeeHeemetve ogmeN³ee meceepee®es mJeleb$e DeefmlelJe ÒeceeCeYee<ee J³ekeÌle keÀjerle
Demeles. ÒeceeCeYee<ee meceepeeuee mLew³e& osles. yeesueerHes#ee ÒeceeCeYee<ee peemle efmLej Demeles. DeLee&le yeesueer
Je ÒeceeCeYee<ee HejmHej HetjkeÀ Demeleele, ceejkeÀ veJns. G®®eej DeeefCe Meyomebûen ³ee oesve yeeyeerle
ÒeceeCeYee<ee yeesueer®³ee meboYee&le Yeso oMe&Jeles. GoenjCeeLe&; HeeCeer - Heeveer, Mesle - M³eele, lesue -
l³eeue, iees[ - iJee@[ ns G®®eejYeso Deensle. jeceeves - jeceeveb, leer iesueer nesleer- leer iesuleer Demes
J³eekeÀjCe Yeso Deensle. keÀener JesUe ÒeceeCe Yee<else vemeCeejs Meyo yeesueerle Demeleele.

Peeueer. ûebLeeue³es Deesme He[ueer. ³eecegUs DeLee&le®e yeesueer DeeefCe ÒeceeCeYee<ee ³eele Del³eble
ieleerves yeoue Ie[le iesuee Deens. ÒemeejceeO³eceeb®ee pees ye[speeJe meO³ee ®eeueuee Deens l³eecegUs cejeþer®ee
Meyomebûen keÀmee yeouele Deens ns DeeHeCe ceeieerue ÒekeÀjCeele Heeefnues Deens®e. ÒemeejceeO³eces, ceesyeeF&ue,
Jeenves ³ee peCet ÒeceeCeYee<ee DeeefCe yeesueer Jee GHeYee<ee ³eeb®ee efJe®eej keÀjleevee DeeefLe&keÀ Jeie&, peeleer,
JeCe&, m$eer - Heg©<e Demes Yeso leHeemeCes iejpes®es Deens. Yeeef<ekeÀ J³eJeneje®ee meeceeefpekeÀ meboYe& Del³eble
ieefleceeve DeeefCe J³eeefceÞe Demelees. DeeOegefvekeÀ peieeleerue pevemebHeke&À ceeO³eceeb®ee (Mass media)
DeY³eemener cenÊJee®ee þjsue. ³ee #es$eevegmeej efve³elekeÀeefuekesÀ, veYeesJeeCeer, otjef®e$eJeeCeer FLes Yeeef<ekeÀ
J³eJenej keÀmes Deensle ns leHeemeCes ner keÀeUe®eer iejpe Deens. keÀener Yee<eeJew%eeefvekeÀe®³ee celes ÒeceeCeYee<ee
SkeÀ keÀuHevee Deens. DeeHeu³ee meec³eYesoe®³ee keÀuHevee DeeHeCe yeesueer Je ÒeceeCeYee<esme ueeJelees. l³eecegUs
yeesueer Je mLeeefvekeÀYeso ³eeb®eer SkeÀ yesjerpe cnCepes ÒeceeCeYee<ee, Demes ceeveues peeles. keÀeneR®³ee celes
ÒeceeCeYee<ee ner SkeÀ DeeoMe& yeesueer®e Demeles. ³ee DeeoMe& yeesueerle Jee*dce³e, uesKeve - Yee<eCe, efMe#eCe -
%eeveepe&ve, meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee ns meJe& peHeC³ee®es keÀe³e& ®eeueles. yeesueer ÒeceeCeYee<esuee mece=× keÀjles,
HeCe SkeÀ meJe&ceev³e ÒeceeCeYee<es®ee JeeHej efJeefJeOe ieìebkeÀ[tve, efJeefJeOe efþkeÀeCeer, efJeefJeOe HeeleUîeebJej nesle
Demelees. ³eecegUs SkeÀ ÒeceeCeYee<ee DeveskeÀ yeesueeRvee pevce osT MekeÀles. DeMeer yeoueCeejer Yeeef<ekeÀ ©Hes
cnCepes yeesueer DeeefCe cetU meJe&ceev³e Yee<ee cnCepes ÒeceeCeYee<ee ns SkeÀ DeeosMeelcekeÀ Yeeef<ekeÀ ©He SJe{s®e
les ceeveleele. efMe#eCe, jep³ekeÀejYeej, Jele&ceeveHe$es, uesKeve ³ee ceeO³eceebMeer mebyebefOele les SkeÀ Yeeef<ekeÀ
©He Deens, mees³e Deens. ³ee ©Hee®eer, mees³eer®eer meJe³e meceepeeuee Demeles. ÒeCeeCeYee<ee meceepeceev³e Yee<ee
Demeueer lejer efle®³eele meelel³eeves yeoue nesle Demeleele. DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, peeieeflekeÀerkeÀjCe DeeefCe
mebieCeerkeÀjCee®³ee jsìîeeKeeueer ÒeceeCeYee<ee Jesieeves yeouele Deensle. cejeþer ³ee ÒeceeCeYee<esle meO³ee ³ee
ieefleceevelescegUs DeveskeÀ veJeMeyoeb®eer Yej He[le Deens. otjoMe&ve, ef®e$eHeì DeeefCe Fbìjves쮳ee
ÒemeejecegUs cejeþer Yee<ee Jesieeves yeouele Deens. Jee®ekeÀeb®eer mebK³ee keÀceer DeeHeu³ee iejpee®e yeveu³ee
Deensle. lemes®e Menj - Kes[s, G®®e - veer®e, iejerye - Þeerceble, ceeieeme - Òeiele ns Yeso efJejU nesle
®eeueu³eeves yeesueerYee<eeb®eer efJeefMe<ìlee keÀceer nesle ®eeueueer Deens. meJe& ueeskeÀ peCet SkeÀe®e DeeMe³ee®³ee,
DeeJeepee®³ee yeesueerle yeesuele Deens, Demes JeeìC³ee®ee keÀeU Deeuee Deens. (meboYe& - Yee<ee efJe%eeve DeeefCe
cejeþer J³eekeÀjCe - [e@. Deefveue ieJeUer)
ÒeceeCeYee<es®eer JewefMe<ìîes :
1) ÒeceeCeYee<ee SkeÀe efJemle=le ÒeosMeele JeeHejueer peeles.
2) meceepeeleerue efvejefvejeUîee mecegnekeÀ[tve ÒeceeCeYee<es®ee JeeHej.
3) jepekeÀer³e meeceeefpekeÀ, meemkeb=ÀeflekeÀ J³eJenejemeeþer JeeHej.
 26
4) efMe#eCe Je %eeveepe&vee®es ceeO³ece cnCetve JeeHej.
5) ÒeceeCeYee<escegUs meceepeele SkeÀmebIelee efìkeÀles.
6) ÒeceeCeYee<ee meceepee®ee %eeveJ³egn, Fefleneme Je meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee peleve keÀjles.
7) ÒeceeCeYee<escegUs SkeÀe meceepee®ee ogmeN³ee meceepeeHeemetve ue#eCeer³e JesieUsHeCe peHeueer
peeles.

yeesueerYee<es®es mJe©He :
SkeÀe efJeefMe<ì Yet - Yeeiee®³ee ueneveele ueneve ceeveJeer mecegnekeÀ[tve yeesueueer peeCeejer Yee<ee
efleuee yeesueerYee<ee Demes cnCeleele.

yeesueCes, yeesueer DeeefCe Yee<ee Demes leerve Yeso Yee<es®³ee DeY³eemeele nesT MekeÀleele.
ceneje<ì^e®eer Yee<ee cejeþer Deens; cnCepes®e DeveskeÀ yeesueeR®ee ieì SkeÀ$e DemeCeeje HeCe J³eeHekeÀHeCes
DecetkeÀ SkeÀ Yee<ee yeesueCeeje meceepe; DeMee veeJeeves DeeHeCe l³eeme DeesUKelees.

`cejeþer' ³ee veeJeeKeeueer ³esCeeN³ee Je l³eeb®³ee ÒeeosefMekeÀ veeJeeJe©ve DeesUKeu³ee peeCeeN³ee

JeNne[er, KeeveosMeer, osMeer, keÀeskeÀCeer ³ee meJe&ceev³e yeesueer Deensle. efMeJee³e yesUieeJeer, keÀesuneHegjer,
HegCesjer, cejeþJee[er ³ee meg×e cejeþer®³ee yeesueerYee<ee cnCelee ³esleerue. cejeþer®eer Got& yeesueer Demes SkeÀ
JeieeakeÀjCe vee. iees. keÀeuesuekeÀj ³eebveer kesÀuesues Deens. HegCesjer, meeleejer, keÀesuneHegjer ³ee Yesoebvee DeeHeCe
yeesueeR®es mLeeefvekeÀ Yeso cnCet MekeÀlees. DeLee&le®e efJeefJeOe DeMee Yee<eeYesoebvee meeceeJetve IesCeejer l³ee l³ee
meceepee®eer DeMeer peer SkeÀmebIe Yee<ee ceeveueer peeles. efleuee®e ÒeceeCeYee<ee cnCelee ³esF&ue. DeMeer Yee<ee
uesKeveemeeþer ÒeceeCeYetle cnCetve mJeerkeÀejueer peeles. J³eeqkeÌleYee<ee, mLeeefvekeÀ yeesueer, yeesueerYee<ee,
ÒeceeCeYee<ee DeMee ®eej Yesoeb®ee DeY³eeme Yee<eeefJe%eeveele nesT MekesÀue. [e@. efJepe³ee ef®eìCeerme -
cee[ietUkeÀj ³eebveer ÒeceeCe Yee<es®eer J³eeKee Heg{erueÒeceeCes kesÀueer Deens, ’SkeÀe efJeefMe<ì YeewieesefuekeÀ
ce³ee&efole DeeHeu³ee DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee mLeeefvekeÀ efkebÀJee Jeieer&³e Yesoebveer DeeefCe ©Heebveer DeeHeu³ee
vepejsmeceesj ³esles leer JeemleJe HeCe Decetle& leeefÊJekeÀ efJeefvece³eMekeÌleer cnCepes Yee<ee.“ (meboYe& :
DeeOegefvekeÀ Yee<eeefJe%eeve : mebHeeokeÀ : [e@. keÀu³eeCe keÀeUs, [e@. Debpeueer meesceCe : 1999 : He=<þ :
206) yeesueermeeþer HeesìYee<ee ner meb%ee JeeHejleele. cee$e yeesueer ner meb%ee J³eeHekeÀ DeLee&ves JeeHejleele.
meceepeJ³eJenejemeeþer JeeHejueer peeCeejer HeCe efueHeer vemeCeejer Yee<ee cnCepes yeesueer, DeMeer yeesueer®eer
J³eeK³ee kesÀueer lej; meJe& HeesìYee<ee nîee yeesueer Demeleele HeCe meJe& yeesueeRvee HeesìYee<ee cnCelee ³esCeej
veener, Demes cnCeeJes ueeiesue. keÀeskeÀCeer ner HeesìYee<ee Deens, SJe{s®e cnCetve ®eeuele veener. leer cejeþer®eer
HeesìYee<ee Deens, Demes cnCeeJes ueeieles. HeCe keÀener yeesueer DeMee Deensle keÀer, l³eeb®ee DebleYee&Je keÀesCel³ee®e
ÒeceeCeYee<else keÀjlee ³esle veener. l³eecegUs yeesueer (Dialect) ner meb%ee ³eesi³e Deens. `HeesìYee<ee' ³ee
Meyoeleerue `Yee<ee' ns Heo efueefKele ©Hee®ee yeesOe osles. J³eeqkeÌleYee<ee, ieìYee<ee, GÐeesieYee<ee,
KeepeieerYee<ee, J³eJenejYee<ee, DeveewHe®eeefjkeÀ Yee<ee ns Yeso DeefOekeÀ mepeie nesleerue.
yeesueerYee<es®es efJeMes<e :
SkeÀe®e Yet - ÒeosMeeleerue cetU yeesueer keÀeueeblejeves yeoueles. JesieJesieU³ee Yet - ÒeosMeele leer
veJeerve ©Heemen yeesueueer peeles. l³ee efYeVe yeesueerle OJeveer, Jeeke̳e, Meyo ³eele Yeso Demeues, lejer
Yeeef<ekeÀeb®³ee J³eJenejele De[LeUe ³esle veener. DeMee leNnsves veJeerve yeesueer efvecee&Ce nesleele. oesve efYeVe
Yeeef<ekeÀ SkeÀ$e Deeu³eeves, efpele - pesles ³eeb®³eeleerue Dee¬eÀceCe - meb¬eÀceCeecegUs yeesueeR®eer efveefce&leer nesles.
 27
keÀener JesUe SkeÀYeeef<ekeÀ ÒeosMe efkeÀleerner meueie Demeuee lejer YeewieesefuekeÀ Je meemkeb=ÀeflekeÀ Yesoebveer l³eele
DeveskeÀ yeesueer efvecee&Ce nesleele. ³ee yeesueeR®es keÀener cenÊJee®es efJeMes<e DeeHeCeeme Heenlee ³esleerue. yeesueer
kesÀJeU yeesueC³eele®e JeeHejueer peeles; uesKeve - J³eJenejebmeeþer leer keÌJeef®ele JeeHejueer peeles. oefuele -
ûeeceerCe meeefnl³eele DeefuekeÀ[s yeesueerYee<es®ee JeeHej Jee{uee Deens. meebmke=ÀeflekeÀ - Mew#eefCekeÀ J³eJenejele
ueeskeÀ ÒeceeCeYee<es®ee®e JeeHej keÀjleevee Dee{Uleele. cejeþer®³ee efJeefJeOe yeesueer yeesueCeejs ueeskeÀ HejmHejele
J³eJenej keÀjleevee meeOeejCeHeCes HegCesjer cejeþer®ee DeeÞe³e Iesleele. HegCesjer ner cejeþer®³ee meboYee&le
ÒeceeCeYee<ee (Standard Language) ceeveueer peeles.

yeesueeryeÎue®es iewjmecepe :
yeesueer cnCepes ieeJebþU yeesueerYee<esyeÎue yejs®e mecepe iewj mecepe Deensle efkebÀJee DeÒeefleef<þleeb®eer
Yee<ee DeeefCe DeMeg× Jee ®egkeÀer®eer Yee<ee Deens, Demee yeesueeryeÎue SkeÀ iewjmecepe Deens. meceepeele SkeÀ
ieì ÒeYeeJeer Demelees. Demee ieì Flejebvee keÀceer uesKelees. ne ieì meebmke=ÀeflekeÀ, DeeefLe&keÀ Je Mew#eefCekeÀ
¢<ìerves Òeiele Demelees. efMe#eCe, Meemeve, Jee*dce³e ³ee #es$eele ÒeceeCeYee<ee JeeHejueer peeles, l³eecegUs yeesueer
nueke̳ee opee&®eer ceeveueer peeles. Yee<eeefJe%eevee®³ee ¢<ìerves keÀesCeleerner yeesueer Þes<þ - keÀefve<þ Demele
veener. Òel³eskeÀ yeesueer®es efJeMes<e þjuesues Demeleele. efJeMes<ele: G®®eej DeLeJee Meyo©Heeb®³ee DeeOeejs
yeesueeruee DeMeg× þjefJeues peeles. pemes, cegueiee - Heesjiee, DeeCee³euee - neCee³euee, nes³e - Jn³e, peeOeJe
- p³eeOeJe, Heesì - HJee@ì, Deecner - neceer, ieefCele ieefvele Fl³eeoer. yeesueerleerue ³ee Meg× - DeMeg×les®³ee
keÀuHevee Yee<eeefJe%eeve ceeveueer peele veener keÀesCelesner yeesueerYee<ee ner l³ee Yeeieeleerue leer efpeJeble Yee<ee,
Meg×Yee<ee DeMeer ceeveueer peeles ÒeceeCeYee<ee Þes<þ DeeefCe yeesueer Yee<ee keÀefve<þ Demee Yeso keÀjCes Yee<ee
efJe%eevee®³ee ¢<ìerves ®etkeÀer®es ceeveues peeles.

ÒeceeCeYee<ee DeeefCe yeesueerYee<ee ³eele meec³eYeso :

yeesueerYee<ee DeeefCe ÒeceeCeYee<ee ³eeceO³es meec³eYeso efometve ³eslees. keÀejCe keÀesCel³eener jep³ee®eer
ÒeceeCeYee<ee DeeefCe l³ee jep³eeleerue yeesueer ³eeceO³es keÀener ÒeceeCeele meec³elee Demeles. yeesueervee mJele:®eer
DeLe& ³eeyeeyele meec³e - Yeso Demelees. meec³e vemesue lej leer mJeleb$e Yee<ee nesFu& e. ÒeceeCeYee<ee ÒeecegK³eeves
MeemekeÀer³e, meeefnefl³ekeÀ, Mew#eefCekeÀ mlejeJej JeeHejueer peeles. yeesueer ns owvebefove J³eJeneje®es GÊece
meeOeve Deens. ceeveJeer mebÒes<eCee®eer J³eeHleer Jee{ueer keÀer yeesueeruee mJeleb$e Yee<es®ee opee& ÒeeHle nesleevee
efomelees. efle®³eeceO³es Jee*dce³e, leÊJe%eeve, keÀuee, efJe%eeve DeMee efJe<e³eebleie&le ûebLeefveefce&leer nesT
ueeieueer keÀer efleuee mJeleb$e Yee<ee cnCeeJes ueeiesue. mebmke=Àleer, Oece&, Fefleneme, efMe#eCe, jepekeÀer³e meÊee,
peerJeveHe×leer, J³eJemee³e, ueefuelekeÀuee, Jee*dce³e, HejbHeje DeeefCe YeewieesefuekeÀ #es$e ³eeyeeyele meceevelee
Demeu³eeme yeesueer efvecee&Ce nesCeej veenerle. DeveskeÀ yeesueer efvecee&Ce Peeu³ee lejer l³ee ÒeceeCeYee<esuee ceejkeÀ
vemetve HetjkeÀ Demeleele. Meyo, Jeeke̳eÒe³eesie, cnCeer ³eeb®eer veJeveJeerve Yej ÒeceeCeYee<else IeeueC³ee®es keÀe³e&
yeesueer keÀjerle Demeleele. l³eecegUs ÒeceeCeYee<ee mece=× nesles, efJekeÀefmele nesles. ÒeceeCeYee<es®es #es$e DeLeJee
Jeleg&U J³eeHekeÀ, efJemleeefjle Demeles. yeesueeR®eer #es$es DeLeJee Jeleg&Us ueneve, meerefcele Demetve DeMee yeesueer
ÒeceeCeYee<es®³ee ceesþîee Jeleg&Uele meceeefJe<ì Demeleele. ³eecegUs efJeefYeVe yeesueerle yeesOeiec³elee Demeles, HeCe
oesve ÒeceeCeYee<eeble DeMeer yeesOeiec³elee vemeles. cejeþer Je ÖeWÀ®e ³ee oesve cetU DeLeJee ÒeceeCeYee<ee Deensle.
³ee oesvner Yee<eeble yeesOeiec³elee veener. l³ee l³ee Yeeef<ekeÀebvee HejmHejeb®³ee ³ee Yee<ee efMekeÀeJ³ee®e
ueeieleerue. DeLee&le®e SkeÀe®e ÒeceeCeYee<es®³ee yeesueer efMekeÀC³ee®eer iejpe vemeles. meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ,
jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ mebyebOeele meceepeele Yeso efvecee&Ce Peeues keÀer yeesueeR®eer mebK³eener Jee{le peeles. cejeþer
meeefnl³eeceO³es oefuele, ûeeceerCe, DeeefoJeemeer Demes meeefnl³e ÒeJeen efvecee&Ce Peeues Deensle. ³ee
meeefnl³eÒeJeeneceO³es ceesþîee ÒeceeCeele yeesueerYee<es®ee JeeHej kesÀuee peelees.
 28

3.3 efHeefpeve DeeefCe ef¬eÀDee@ue

Deeoevee®eer Del³ebeflekeÀ DeJemLee cnCepes efHeefpeve DeJemLee nes³e. ³ee He´keÀejele SKeeoe meceepe
meyebOe Yee<es®eer GmeveJeejer keÀjlees. mJele뮳ee Yee<esJej efJeefJeOe He´keÀej®es mebmkeÀej kesÀues peeleele.
Yee<esleerue Meyoebvee veJeYee<esleerue Meyoeb®eer pees[ osTve veJeerve Jeeke̳eHe´³eesie kesÀues peeleele. Goe.
J³eeHeejGefoce keÀjCeejs ueeskeÀ, melele He´Jeeme keÀjCeejs ueeskeÀ, efpeHmeer ueeskeÀ, efpeHmeer ueeskeÀeb®eer Yee<ee ³ee
He´keÀej®eer Demeles. Goe. HetJeea cegbyeF&le ef®eveer J³eeHeejer ³esle l³eebveer ef®eveer efceÞeerle mJeleë®eer Yee<ee yeveJeueer
nesleer. lej vesHeeUer ueeskeÀ ueeskeÀjer®es keÀHe[s efJekeÀe³euee Deepener cegbyeF&le ³esleele. l³eeb®eer Yee<eener efnboer
vesHeeUer efceÞeerle Demeles. ieesJ³eeceOeerue ueeskeÀeb®³ee Yee<esle cejeþer, keÀeskeÀCeer, Heesleg&ieerpe, Fbie´peer DeMee
Yee<eeb®es efceÞeCe Dee{Utve ³esles. DeMee Yee<eebvee efHeefpeve cnCeleele. He´l³e#eele efHeefpeve DeeefCe efke´ÀDee@ve
meejK³ee Yee<ee ¿ee HeÀej Hegjeleve keÀeUeHeemetve ®eeuele Deeu³ee Deensle. Demes cele De@ef[JìekeÀ DeMee
le%eebveer ceeb[ues Deens. HeCe Yee<eele%eeb®³ee celes efHeefpeve®³ee efveefce&leer®eer DeeJeM³ekeÀlee iesu³ee keÀener
MelekeÀebceO³es Peeuesu³ee jepekeÀer³e, SsefleneefmekeÀ mJe©Hee®³ee IeìveebcegUs Peeueer Deens. [®e, He´sÀb®e, Fbie´pe
F. ³egjesHeer³eve o³ee&Jeoea pesJne DeeefHe´ÀkeÀe, DeeefMe³ee ³ee Keb[ele He´Lece®e Glejues lesJne l³eebvee FLeu³ee
ueeskeÀeb®eer Yee<ee mecepeCes Meke̳e veJnles. lemes®e FLeu³ee ueeskeÀebveemeg×e ³egjesHeer³eeb®eer Yee<ee mecepeCes
Meke̳e veJnles. Hejbleg mebyebOe He´mLeeefHele keÀjCes DeeJeM³ekeÀ nesles. cnCetve iejpe ner MeesOee®eer peveveer ³ee
GkeÌleerHe´ceeCes ³ee Yee<esleerue keÀener Meyo Je ogmeN³ee Yee<esleerue Meyo ³eeb®eer efceUtve SkeÀ JesieUer®e Yee<ee
le³eej Peeueer DeeefCe keÀener keÀeU efìketÀve jeefnueer. keÀener Yee<eele%eeb®³ee celes efHeefpeve meejKeer Yee<ee
yesyeerìe@keÀ®³ee He´efke´À³esletve efvecee&Ce nesle veener. lej keÀener le%eeb®³ee celes efJeMes<eleë GyegkeÀerue ®³ee celes
efHeefpeve Yee<eeb®eer GkeÌleer yesyeerìe@keÀ meejK³ee He´efke´À³esletve Ie[les.

efHeefpeve®eer JewefMe<ìîes ë
1. keÀesCel³eener vewmeefie&keÀ Yee<es®es megueYeerkeÀjCe kesÀu³eeme leer Yee<ee efHeefpeve Yee<esceO³es
yeoueles.
2. efHeefpeve Yee<es®es ogmejs JewefMe<ì³e cnCepes mebHekeÀe&®³ee megueYelesmeeþer OJeveer Meyo DeeefCe
J³eekeÀjCe ³eeb®es efve³ece meesHes keÀ©ve ner Yee<ee le³eej nesles.
3. efHeefpeve ner HetCe&HeCes vewmeefie&keÀ mJe©Hee®eer Yee<ee Demeles. leer ke=Àef$ece vemeles.
4. keÀe³e&#es$ee®³ee ¢ef<ìves efHeefpeve ner DeefleMe³e ce³ee&efole mJe©Hee®eer Yee<ee Demeles. Goe.
J³eeHeej, Mesleer efkebÀJee Flej efþkeÀeCe®³ee keÀeceeJej efle®ee JeeHej kesÀuee peelees.
5. J³eekeÀjCeecegUs efHeefpeve ner kegÀCee®eerner ceele=Yee<ee Demet MekeÀle veener.
6. l³eecegUs SKeeoer Yee<ee JeeHejCeeN³ee meceepee®eer Deefmcelee cnCepes leer Yee<ee Demeles.
l³eecegUs efHeefpeve ner keÀesCel³eener meceepee®eer ceele=Yee<ee, jepeYee<ee Demet MekeÀle veener.
7. efHeefpeveuee meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ DeMeer He´efle<þe vemeles. keÀejCe keÀesCel³eener
DeefYeceeveeme efkebÀJee Deeojeme Hee$e DemeCeejer Yee<ee vemeles. leer mebHeke&À Yee<ee
Demeu³eecegUs keÀener efJeefMe<ì ce³ee&osHe³e¥le meJe&®e ueeskeÀ efle®ee JeeHej keÀjleele. mebHe´s<eCee®es
SkeÀ ceeO³ece ³ee HeefuekeÀ[s efleuee He´efle<þecetu³e vemeles.
 29
efHeefpeve Yee<escegUs efvecee&Ce nesCeejs He´Mve :
1. efHeefpeve ner SKeeÐee meceepee®eer, osMee®eer jepeYee<ee nesT MekeÀles keÀe ?
2. efHeefpeve ner G®®emlejer³e keÀe³ee&meeþer (jep³ekeÀejYeej, keÀe³eoe, ueefuele Jee*dce³e, Oece&keÀe³e&,
efMe#eCe) ³ee #es$eele JeeHejueer peeCeejer Yee<ee keÀOeerlejer JeeHejueer peeC³ee®eer Meke̳elee efvecee&Ce nesT
MekeÀles keÀe ?
3. ceefleleeLee&ves efHeefpeve meejK³ee Yee<esuee meeceeefpekeÀ He´efle<þe efceUC³ee®eer Meke̳elee Deens keÀe ?

³ee He´Mveeb®eer GÊejs MeesOeC³eemeeþer cegUele ner ceeuekeÀ DeeefCe veeskeÀj ³eeb®³eeleerue mebYee<eCee®eer
Yee<ee Deens. efHeefpeve ner DeHeIeeleeves cnCee efkebÀJee ³eesiee³eesieeves leer SKeeÐee ceeveJe mecegne®eer Yee<ee efvecee&Ce
nesT MekeÀles DeeefCe l³eecegUs SKeeÐee mecegne®eer, osMee®eer ceele=Yee<ee efHeefpeve mJeeYeeefJekeÀHeCes nesles.
³eeHe´ceeCes SKeeÐee ceeveJe mecegne®eer SKeeoer efHeefpeve ceele=Yee<ee Peeueer lej l³ee efHeefpeveuee efke´ÀDee@ue Demes
cnìues peeles.

efHeefpeve Yee<es®eer pesJne mJeleb$eHeCes Jee{ nesT ueeieles lesJne efle®³ee J³eekeÀjCeele Je Meyo
mecegnele mebHevvelee nesTve leer JeeHejC³ee®eer J³eJeneefjkeÀ Yee<ee ve jenlee ceele=Yee<es®³ee HeoJeerme Heesn®eles.
DeMee Yee<esuee efke´ÀDee@ue Yee<ee cnCeleele. Goe. cee@jsefMeDeme ceOeerue Yee<ee DeMeer®e efke´ÀDee@ue Deens.
cee@efjefMeDemeceO³es iesuesu³ee Yeejleer³eeb®eer Yee<ee DeeefCe cee@jsefMeDeme®eer cegU®eer Yee<ee DeMeer®e efke´ÀDee@ue
Deens. efHeefpeve J³eJeneje®eer Yee<ee nesles Hejbleg He´efle<þe cee$e efke´ÀDee@ueuee Yesìles. efke´ÀDee@ue Yee<ee
meceepee®eer ceele=Yee<ee Demeu³eecegUs l³ee meceepee®³ee DeveskeÀ efJeefJeOe iejpee YeeieJeC³ee®es keÀece efleuee
keÀjeJes ueeieles. leer SkeÀ vewmeefie&keÀ Yee<ee Demeu³eecegUs Je leer DeveskeÀ efJeefJeOe keÀe³ee&meeþer JeeHejueer peele
Demeu³eecegUs efHeefpeve®³ee MeyomebHeÊeerHes#ee peemle Demeles. SKeeoe efke´ÀDee@ue®ee cetU Fefleneme ceeefnle
vemesue lej leer efHeefpeve nesleer. efle®es ©Heeblej efke´ÀDee@ueceO³es Peeues Demes mecepeCes DeMeke̳e nesTve yemeles.
Hejbleg meeceeefpekeÀ lelJee®ee efJe®eej kesÀu³eeme DeeHeCeebme Demes Dee{Utve ³esles keÀer, efHeefpeve®³ee
pe[CeIe[Ceerle l³ee osMee®es DeeefCe Yee<es®es meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e Hewuet efomeleele. Goe. oef#eCe
DecesefjkesÀleerue megjerveece ¿ee osMee®eer ceev³eleeHe´eHle Yee<ee He´l³e#e®e Deens. HeCe leer oesve ìkeÌke̳eebHes#eener
keÀceer DemeCeeN³ee meceepee®eer ceele=Yee<ee Deens. Gjuesues 98% HewkeÀer yejs®e ueeskeÀ ðeveeve DeeefCe pegkeÀe
¿ee FbefiueMeJej DeeOeejuesu³ee efke´ÀDee@ue®ee JeeHej keÀjleele. Demes Demeues lejer efHeefpeve DeeefCe efke´ÀDee@ue
ceO³es meec³ener efometve ³esles. ¿eeKesjerpe DeveskeÀ Yee<eeleerue mebj®eveelcekeÀ JewefMe<ìîe Je Meyomebie´n ³eeb®es
Deeoeve keÀ©ve SkeÀ ke=Àef$ece Yee<ee peeieeflekeÀ mlejeJejerue mebosMeJenve megueYe JneJes cnCetve Yee<ee
Meeðe%eebveer yeveJeuesueer Deens.

3.4 HejYee<ee - J³eJemee³e Yee<ee

HejYee<ee :
DeeHeu³ee Yeejle osµeeJej Heesleg&ieerpe, Fbûepe, ceesieue ³ee HejkeÀer³eebveer DeveskeÀJesUe Dee¬eÀceCes
kesÀuesueer Deensle. ne osMe efpebketÀve l³eebveer DeeHeueer jep³eJ³eJemLee ³ee YetceerJej mLeeHeueer Deens. pesles
cnCetve yeje®e ceesþe keÀeU ³ee YetceerJej ³ee ueeskeÀeb®es JeemleJe nesles. l³eecegUs l³eeb®eer Yee<ee DeeefCe lesLeerue
cetU®³ee mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®eer Yee<ee ³eeb®ee HejmHejmebbyebOe ³esCes DeHeefjne³e& nesles. ³ee mebHekeÀe&cegUs efvecee&Ce
Peeuesues Yee<eeefceÞeCe leHeemee³euee DeeHeu³eeuee HeÀej ³eelee³eele keÀjeJeer ueeiele veener. cejeþer®³ee
Meyomebûen menpe Heeefnuee lejer HejkeÀer³e Meyoeb®es ³ee mebûeneceO³es DemeCeejs Òeeyeu³e vepejsle Yejsue.
 30
Deepe ³ee HejkeÀer³e Yee<eebceOetve Deeuesues Meyo cejeþer MeyomebûeneceO³es efmLej Peeuesues Deensle, ns DeeHeu³ee
ue#eele ³esF&ue. peeieeflekeÀerkeÀjCe, efMe#eCee®ee meJe&otj Peeuesuee Òemeej, veeskeÀjer J³eJemee³eeefveefceÊe
HejosMeeceO³es mLeeef³ekeÀ nesCeeN³eeb®³ee mebK³esceO³es nesle ®eeueuesueer Jee{ DeMee keÀejCeebcegUs Fbûepeer -
cejeþer, Fbûepeer - efnboer Demee ÜwYeeef<ekeÀmeceepe ³ee Yee<eemebHekeÀe&letve DeefmlelJeele Deeuesuee Deens. ³ee
ÜwYeeef<ekeÀ meceepee®³ee efveefce&leerceO³es efoJemeWefoJeme Jee{ nesleevee efomeles Deens.

DeMee ÒekeÀejs Yee<eemebHeke&À Òeef¬eÀ³escegUs Yeeef<ekeÀ Deeoeve - Òeoeve DeìU yeveles Deens.
efvecveefueefKele Jeiee&uee G®®eJeieea³e meceepee®es DeekeÀ<e&Ce Demeles. l³eeletve nesCeejs DevegkeÀjCe, efJeefJeOe
keÀejCeebveer efYeVe Yee<eebMeer Jee{le ®eeueuesuee mebHeke&À, veeskeÀjer efveefceÊe HejosMeer JeemleJ³e, efMe#eCee®ee
Òemeej ³ee meJe&®e keÀejCeebcegUs Yee<eemebHekeÀe&®eer Òeef¬eÀ³ee Jee{les Deens. ³ee DeJ³eenle ®eeueuesu³ee Òeef¬eÀ³es®es
DeO³e³eve meceepeYee<eeefJe%evee®es keÀe³e& Deens.

J³eJemee³eYee<ee :
Yee<eeJ³eJenejeceO³es Òel³eskeÀ efþkeÀeCeer l³ee J³eJemee³eevegmeej Yee<ee yeouele Demeles. Goe.
yeBefkebÀie #es$eeceO³es keÀece keÀjCeejs, v³ee³eeue³eerve #es$eeceO³es keÀece keÀjCeejs, Meemevee®³ee efJeefJeOe Keel³eele
DemeCeejs, Mew#eefCekeÀ #es$eele DemeCeejs íesìs ceesþs ueIegGÐeesie keÀjCeejs, MesleerMeer efveie[erle J³eJemee³e
keÀjCeejs, JeenletkeÀ J³eJemee³e keÀjCeejs DeMee DeveskeÀ ÒekeÀej®es J³eJemee³e keÀjCeeN³eeb®eer Yee<ee ner efYeVe
Demeles. Goe. yeBefkeÀie #es$eele DemeCeeN³eeb®ee mebyebOe ye@uevme, ®eskeÀ, DekeÀeGvì, mueerHe, efJe[^e@ue,
HeemeyegkeÀ ³ee Yee<esMeer, MeyoebMeer ³eslees. Mew#eefCekeÀ #es$eele keÀece keÀjCeeN³eeb®ee mebyebOe HeÀUe, Ke[t,
HegmlekeÀ, Hesve, ûebLeeue³e, ceneefJeÐeeue³e ³ee MeyoebMeer, ³eslees. v³ee³eeue³eerve #es$ee®ee mebyebOe JekeÀerue,
v³ee³eeOeerMe, keÀesì&, oeJesoej, ÒeefleJeeoer, Jeeoer, efoJeeCeer, HeÀewpeoejer, DeeosMe efvekeÀeueHe$e DeMee DeveskeÀ
MeyoebMeer ³eslees. íesìîee ceesþîee J³eJemee³eeMeer mebyebefOele iees<ìerMeer ³eslees. DeMeeÒekeÀejs J³eJemee³eevegmeej
Yee<es®es mJe©He yeoueles.

keÀener efJeefMe<ì keÀe³ee&ue³eeleerue owvebefove J³eJenejele ³esCeejs keÀe³ee&ue³eerve J³eeJemeeef³ekeÀ

Meyomebûen JesieUs Deensle. (Goe. yeBkeÀe, keÀesì&, oJeeKeevee, Heesefueme mìsMeve, MeeUe, keÀe@uespe F.)
l³eeb®ee JeeHej meelel³eeves nesle Demelees. ³eeuee®e J³eJemee³e Yee<ee

3.5 efm$e³eeb®eer DeeefCe Heg©<eeb®eer Yee<ee

DeveskeÀ keÀejCeebcegUs Yee<eeYeso efvecee&Ce nesle Demelees. Hejbleg efuebieYesoecegUsner Yee<eeYeso efvecee&Ce
neslees keÀe? ðeer cnCetve Demeuesues vewmeefie&keÀ JesieJesieUHeCe Yee<eslener keÀener He´ceeCeele He´efleefyebyeerle nesles.
Goe. ðeer®eer Mejerj³e<ìer, efle®³ee Mejerjiele nesCeeN³ee Ie[ecees[er, ðeer®ee DeeJeepe ns©ve ³ee #es$eele
efJeefMe<ì Meyoebvee meJe& Yeeef<ekeÀele mJeleb$e peeiee Deens. keÀener Meyo lej Keeme ðeermeeþer®e efvecee&Ce
Peeuesues Deensle. Goe. ef®e.meew.keÀe., meewYeei³eJeleer, ceensjJeeMeerCe, ueskegÀjJeeUer, peesieerve, ieYee&Meer,
HeesìtMeer Demes Meyo HeÀkeÌle efm$e³eebmeeþer®e JeeHejleele. Jeðe, DeuebkeÀej, He@ÀMeve ³eeyeeyeleerle ðeer
Heg©<eeb®³ee Yee<esle efomeCeeje JesieUsHeCee l³ee-l³ee meebmke=ÀeflekeÀ, meeceeefpekeÀ mebkesÀleeb®ee Yeeie Demelees.
DeeOeer veTJeejer mee[er vesmeCeejer ðeer Deelee DeeOegefvekeÀ HeesMeeKe keÀjleevee efomeles. Hejbleg lejerner leer
SkeÀJesU [eske̳eeceO³es ìesHeer Ieeuesue HeCe Heeieesìs ®e{JeCeej veener. cnCepes keÀener HeesMeeKe ns Keeme
efm$e³eebmeeþer®e Demeleele. ðeeruee efle®³ee JesieUsHeCee®eer efkebÀyengvee vewmeefie&keÀles®eer DeesUKe ueeYeuesueer
Deens. Heg©<eeb®³ee ceeveeves efm$e³eeb®³ee Yee<esceO³es yeN³ee®eoe Meyoeb®eer HegvejeJe=Êeer kesÀueer peeles. Goe.
 31
OegmeHegÀme, ieHHee-efyeHHee, ogKeCeer-KegHeCeer, DeeJeeje-DeeJej DeMee DeveskeÀ DeY³emle Meyoeb®ee JeeHej
efm$e³eeb®³ee Yee<esle ³esCeejer efJeMes<eCes JesieUer Demeleele. DeJeU-ef®eJeU, ieejieesU, HegÀveHegÀveuesuee
³eemeejKes Meyo lemes®e ðeer DevegYeJeeJej DeeOeeefjle cnCeer, JeekedÀHe´®eejeb®ee JeeHej YejHetj He´ceeCeele
keÀjleevee efomeleele. ’HeeJemeeveb Pees[Heueb Je veJeN³eeves ceejueb lej pee³e®es kegÀþs“,’yee³ekeÀeb®ee
pevce“,’yee³ekeÀe l³ee yee³ekeÀe®e“ DeMee He×leer®es Meyo JeeHejleele. yeN³ee®eoe ðeer®³ee yeesueC³eeceO³es
DeeieeflekeÀlee (keÀe³e keÀjeJeb yeeF&) DeMeer DeeieeflekeÀles®eer YeeJevee l³eeb®³ee yeesueC³eeceOetve efometve ³esles.
lemes®e ðeer®³ee Yee<esle ©{er He×leeRvee, mebkesÀleHeeueveeuee cenlJe osCeejs Meyo efJeHetue Dee{Uleele.
’efou³ee Iejer megKeer jne“,’DeebIeesU kesÀu³eeveblej ceeskeÀȳee kesÀmebeveer efnb[t ve³es“,’cegueieer ns Hejke̳ee®e
Oeve“,’®egueer®e ueeketÀ[ ®etueerle®e peUe³e®eb“,’JeìmeeefJe$eer“,’JeìHeewefCe&cee“ ³eemeejKes meCe efm$e³ee®e
keÀjle Demeu³eecegUs ³ee Meyoeb®ee l³eeb®³ee Yee<esle YejHetj JeeHej Demelees. efm$e³eeb®³ee Yee<esle J³ebpevee
MekeÌleer®ee YejHetj JeeHej Demelees. (ueskeÀer yeesues megves ueeies) efm$e³ee ³ee yeN³ee®eoe SkeÀceskeÀeR®es GCes-ogCes
keÀe{C³eele HeìeF&le Demeu³eecegUs l³eeb®³ee Yee<esle J³ebpeveeMekeÌleeruee YejHetj JeeHej Demelees. efm$e³eeb®³ee
Yee<esceO³es ðeer-megueYe Meyoeb®ee JeeHej Demelees. Goe. De³³ee, FMdMe, Deecner veener pee ³eemeejKes Meyo.
³eeGueì Heg©<eeb®³ee Yee<esceO³es DeMee Meyoeb®ee JeeHej vemelees. Heg©<eeLee&uee meepesMeer efkebÀJee ©{eRvee Oe©ve
Demes Meyo JeeHejues peeleele.

3.6 meboYe&ûebLe

1. cejeþerYee<ee : Gêiece Je efJekeÀeme - ke=À. Hee. kegÀuekeÀCeea

2. Yee<ee DeeefCe memkeb=Àleer - vee. iees. keÀeuesuekeÀj
3. Yee<ee DeeefCe Yee<eeMeem$e - Þeer. ve. iebpesie[keÀj
4. cejeþerYee<ee DeeefCe Mewueer - jcesMe IeeWie[s
5. DeeOegefvekeÀ Yee<ee efJe%eeve - mebHeeokeÀ [e@. keÀu³eeCe keÀeUs, [e@. Debpeueer meesceCe.


 32

4
ceeveJeer peerJevee®³ee efJeefJeOe #es$eele Yee<es®ee JeeHej :
IeìkeÀ j®evee :

4.1 ÒemleeJevee
4.2 J³eJenejYee<ee
4.3 efJe%eeveYee<ee
4.4 meeefnl³ee®eer Yee<ee
4.5 ³eekeÀesyemeveke=Àle Yee<es®eer mene keÀe³e&
4.6 meboYe&ûebLe

4.1 ÒemleeJevee

ceeveJeer peerJeveeceO³es efJeefJeOe #es$eele Yee<es®ee JeeHej ceesþîee ÒeceeCeele kesÀuee peelees. cee$e
Òel³eskeÀ #es$eele JeeHejueer peeCeejer Yee<ee l³ee Yee<esleerue efJeefµe<ìîe µeyo ns l³ee Yee<esleerue
J³eJenejemeeþer®e ÒeecegK³eeves JeeHejues peeleele. Yee<esleerue efJeefJeOe #es$eevegmeej keÀmee JeeHej kesÀuee peelees
³eeb®ee efJe®eej ³esLes keÀje³e®ee Deens.

4.2 J³eJenejYee<ee

HetJeea ûeeceerCe Yeeieele yeueglesoejer He×leer Decebueele nesleer. HeCe ner He×le keÀeUe®³ee DeesIeele
ve<ì Peeueer Deens. DeeOegefvekeÀ peerJeveMewueer cegUs meceepe J³eJemLee yeouele Deens. HeCe HetJeea J³eJemee³eeJej
DeJeuebyetve DemeCeejer Yee<esleerue Meyo Òe³eesie Deepener meceepeele ©{ Peeuesues efomeleele. yeueglesoejer
He×leerceO³es DeþjeHeie[ peeleer®es ueeskeÀ jenle neslees. l³ee®³ee J³eJemee³eeJe©ve DeveskeÀ Meyo Òe³eesie ©{
nesles. l³ee®ee ÒeYeeJe Deepener Yee<esJej Demeuesuee efometve ³eslees. Goe. ®eebYeeje®es keÀele[s keÀeHeC³ee®³ee
nl³eeN³eeuee Deejer DeMes cnCeleele. efkebÀJee ®eHHeue legìues ìekeÀe Ieeue, ìekeÀe IeeueCes ne Meyo Òe³eesie
Yee<else JeeHejuee peelees. megleeje®³ee Yee<else Hee®ej ceejCes ne Meyo Òe³eesie JeeHejuee peelees, ueesnej
ueesKeb[e®³ee nl³eejebvee Oeej osC³eemeeþer HeeCeer HeepeCes ne Meyo Òe³eesie JeeHejlees efkebÀJee DeefuekeÀ[®³ee
keÀeUele efJeìe®es yeebOekeÀece keÀjCeeje iebJe[er efYeble yeebOeleevee JeUbyee IeeueCes Demee Meyo Òe³eesie JeeHejuee
peelees.

DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele J³eJemee³eeJe©ve mJeleb$e Meyo Yee<else JeeHejues peeleele. þskesÀoej,

IeeTkeÀ ceeue, oueeue, ³eemeejKes Meyo ceesþîee ÒeceeCeele JeeHejues peeleele.
 33

4.3 efJe%eeveYee<ee

efJe%eevee®eer Yee<ee efn Jemlegefve<þ Yee<ee Demeles. ³eeceO³es vescekesÀHeCee, ef®e$ece³elee, De®etkeÀHeCee
oµe&JeC³eemeeþer ³eesi³e l³ee Deeke=Àl³ee, ef®e$e, DeeuesKe ³eeb®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. Jee®³eeLe&, SkeÀ®e
DeLe&, meJe&meeceev³e efJe%eeve Yee<else Demelees. Þeesl³eebJej Yeeef<ekeÀ HeefjCeece keÀjCes. l³eebvee Yee©ve ìekeÀCes
ns efJe%eeve Yee<es®es GÎsµe veener. efJe%eeve Yee<ee ner Þeesles, Jee®ekeÀ efvejHes#e Demeles. l³eecegUs Deµeer
`HegvejkeÌleer' ®eer megbmeieleer efJe%eeve Yee<else vemeles. µeem$eeleerue Yee<ee leeefke&ÀkeÀ Demeles Je leer leeefke&ÀkeÀ
megbmeieleer osles. ner Yee<ee DeeJeµ³ekeÀ les meJe& meebieles HeCe DeveeJeµ³ekeÀ les keÀenerner meebiele veener. efJe%eeve
Yee<else Jee®ekeÀeb®ee ³eeceO³es efJe®eej vemelees. efJe%eeve Yee<else mebkeÀuHeveeb®³ee J³eeK³ee HeefjYeeef<ekeÀ meb%ee,
HetJe& - DeY³eeme cnCetve DeeJeµ³ekeÀ les HegJe&meboYe& efoues peeleele. efJe%eeve Yee<ee ner Jemlegefve<þ mJe©Hee®eer
Yee<ee Demeles. ³ee Yee<esceO³es vescekesÀHeCee DeeefCe De®etkeÀHeCee ³eebvee DeefOekeÀ cenÊJe efoues peeles. Jee*dce³eerve
Yee<esHes#ee efJe%eevee®eer Yee<ee JesieUer Deens.

4.4 meeefnl³ee®eer Yee<ee

Yee<es®eer mebj®evee efÜmlejer³e Demeles. Yee<es®eer J³eJemLee oesIeebveener %eele Demeu³eecegUs keÀOeer
ngbkeÀej SKeeoe Meyo nes, veener, yejb keÀe? Demes íesìs Godieej mebHetCe& Jeeke̳ee®es keÀece keÀjleele.
meeefnl³ee®³ee Yee<eslener Yee<ee JeeHeje®eer uekeÀye efomeles. keÀLeelcekeÀ meeefnl³eeceO³es mebJeeo efuenleevee
efkebÀJee veeìkeÀebceO³es mebJeeoemeeþer Hee$eeb®³ee leeW[er, DeMeer Yee<ee Deeuesueer efomeles. meeefnl³ee®eer Yee<ee
J³eJeneje®³ee Yee<esmeejKeer kesÀJeU mebJeso Jenvee®es keÀe³e& keÀjerle veener. leer mebosMeJenveeyejesyej DeeCeKeer
keÀenerlejer efJeMes<e keÀe³e& keÀjerle Demeles. uesKekeÀeuee Deeuesu³ee DevegYeJee®eer Hetveefveefce&leer meeefnl³ee®³ee
Yee<esletve nesle Demeles. Yee<es®³ee ceeO³eceeletve Jee®ekeÀ uesKekeÀe®³ee DevegYeJee®eer®e DevegYetleer nesle Demelees.
³ee DevegYeJee®eer Òe®eerleer nesle Demeleevee Jee®ekeÀeuee DevegYeJeeyejesyej Deeveboner efceUle Demelees. keÀejCe
meeefnl³ee®eer Yee<ee DevegYeJee®es kesÀJeU ef®e$eCe keÀjerle veener lej ³ee ef®e$eCeeyejesyej DeeMe³e mebHevve
meeQo³e&efveefce&le®esner keÀe³e& keÀjles.

uesKekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®es Òeefleefyebye l³eeb®³ee uesKeveeJej He[uesues Demeles. yengleebMe meeefnl³e

meeefnl³ee®³ee efveefce&leermeeþer J³eJenejYee<es®ee JeeHej DeefleMe³e keÀewMeu³eeves keÀjleevee efomeleele.
J³eJeneje®³ee Yee<esceO³es peerJeveemeeHes#e ueJeef®ekeÀlee, efpeJebleHeCee Demelees. YeeJeveeb®es Deejesn - DeJejesn
DeeefCe Yee<ee JeeHejCeeN³ee J³eeqkeÌleceÊJee®es efJeMes<e J³eJeneje®eer Yee<ee ueerue³ee Hesueles. l³eecegUs efle®³ee
JeeHejeves meeefnl³eeceO³es YeeJeveelcekeÀlee ³esles. ceO³e³egieerve cejeþer meeefnl³eeceO³es JeejkeÀjer mebÒeoe³eeleerue
mebleeveer J³eJenej Yee<esletve DeYebiej®evee kesÀuesueer Deens. cnCetve®e meblee®es DeYebie peve ceevemeele ueeskeÀefÒe³e
þjues Deensle. yeveiejJee[er ³ee keÀeobyejerceO³es J³ekebÀìsMe cee[iegUkeÀjebveer efveJesoveeceO³es ³eespeuesues
Oeveiejeb®³ee leeW[®es mebJeeo l³eeb®³ee J³eJenejer yeesueerle ³esleele. ns mebJeeo SJe{s SkeÀpeerJe Peeuesues Deensle
keÀer, l³eecegUs yeveiejJee[erleerue Yee<esuee®e ces{îeeb®³ee MesCee - ceglee®ee Jeeme ³eslees. ieesleeJeUe, Oeie,
mesPe, Hee®eesUe, leneve yeejesceeme ³ee keÀeobyeN³ee yeeyeleerle ne DevegYeJe ³eslees. keÀeJ³e, keÀLeve, keÀeobyejer
veeìkeÀ ³ee meeefnl³e ÒekeÀejeceO³es JeeHejueer peeCeejer meeefnl³ee®eer Yee<ee JesieUer Demeles.
 34

4.5 ³eekeÀesyemeveke=Àle Yee<es®eer mene keÀe³e&

Yee<es®eer keÀe³e& :
Yee<ee ner SkeÀ meeceeefpekeÀ mebmLee Deens. Yee<ee meceepe J³eJeneje®es GÊece meeOeve Deens.
Yee<escegUs DeeHeCe SkeÀceskeÀebMeer mebHeke&À meeOet MekeÀlees. Yee<ee ns DeelceÒekeÀìerkeÀjCe, efJe®eejÒekeÀìerkeÀjCee®es
meeOeve Deens. ceeCemee®³ee mebmke=Àleer®es, mebosMee®es DeefmlelJe Yee<ee efìkeÀJet MekeÀles. Yee<es®es keÀe³e&
J³eeqkeÌleiele, J³ekeÌleer - J³ekeÌleer, J³ekeÌleer - meceepe DeMee efJeefJeOe HeeleUîeebJej meg© Demeles. meenefpekeÀ®e
Yee<ee efJe®eejefJeefvece³e keÀjC³ee®es, %eeveefveefce&leer keÀjC³ee®es meeOeve Deens. ³ee®e keÀe³ee&®es efJeYeepeve jesceeve
³eekeÀesyemeve (1896-1982) ³ee jefMe³eve Yee<ee Jew%eeefvekeÀeves Yee<es®³ee mebj®eves®³ee Deieebves kesÀuesues
Deens. Yeeef<ekeÀ mebosMevee®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es Jee ef®evnJ³eeHeejeceO³es mene cetueIeìkeÀ Demeleele. l³eebvee
efceUCeeN³ee cenÊJeevegmeej mene cetueYetle mJe©Hee®eer keÀe³ex Yeeef<ekeÀ ef®evns yepeeJele Demeleele, Demee
efJe®eej l³eeves ceeb[uee.

jesceeve ³eekeÀesyemeve ³eeves Yee<es®eer mene keÀe³e& meebefieleueer Deensle. Yee<es®³ee keÀe³ee&®es kesÀuesu³ee
efJeYeepeveeceO³es SkeÀ efJe®eej Deens. Yeeef<ekeÀ mebosMevee®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es efkebÀJee ef®evn JeeHejeceO³es mene
cetueIeìkeÀ Demeleele. l³eebvee efceUCeeN³ee cenÊJeevegmeej Yeeef<ekeÀ ef®evns mene cetueYetle mJe©Hee®eer keÀe³ex
keÀjleele; Demee ne efJe®eej Deens. Yeeef<ekeÀ ef®evnJ³eeHeejeleerue Heefjmej efkebÀJee meboYe&, mebosMe, Òes<ekeÀ,
ûenCekeÀlee&, mebHeke&À, ceeO³ece Demes mene cetueIeìkeÀ jesceeve ³eekeÀesyemeve ³eeves meebefieleues Deensle.
mebosMevee®³ee Òel³eskeÀ ef¬eÀ³esceO³es ns IeìkeÀ Demeleele. ³ee IeìkeÀebHewkeÀer p³ee IeìkeÀeuee Òel³e#e mebosMevee®es
ÒeeOeev³e efceUsue l³eevegmeej efJeefMe<ì ÒekeÀej®es mebosMeveelcekeÀ keÀe³e& Ie[tve ³esF&ue. jesceeve ³eekeÀesyemeve
³eeves Yee<es®³ee keÀe³ee&®es Yee<es®³ee mebj®eves®³ee Debieeves efJeYeepeve kesÀuesues Deens. mene cetueIeìkeÀevegmeej
Yee<es®eer mene keÀe³ex þjefJeleevee jesceeve ³eekeÀesyemeve ³eeves Keeueerue Deeke=ÀleerÒeceeCes cetueIeìkeÀ efveefM®ele
kesÀuesues Deensle.

Heefjmej / meboYe& (Context)

mebosMe (Message)
Òes<ekeÀ (Sender)......................................... ûenCekeÀlee& (receiver)
mebHeke&À (Contact)
ceeO³ece (Code)

Jejerue cetueIeìkeÀebvegmeej Yee<es®³ee keÀe³ee&®eer efJeYeeieCeer l³eebveer KeeueerueÒeceeCes kesÀuesueer Deens.

meboYe&efve<þ / efveoxMeelce (referential)
keÀeJ³eelce / meeQo³ee&lce (Poetic / aesthetic)

DeeefJe<keÀjelcekeÀ ................................ HeefjCeeceefve<þ

(emotive / expressive) (Conative / affective )
mebHeke&Àefve<þ (phentic)
Yee<eeefJe<e³ekeÀ / ef®evnJ³eJemLeeefJe<e³ekeÀ (metalingual)
 35
jesceeve ³eekeÀesyemeve ³eebves Yee<es®eer meebefieleuesueer mene keÀe³e& :

1) mebHeke&Àefve<þ keÀe³e&
2) HeefjCeeceefve<þ keÀe³e&
3) meboYe&efve<þ efkebÀJee efveos&MeelcekeÀ keÀe³e&
4) DeefJe<keÀejelcekeÀ keÀe³e&
5) keÀeJ³eelce Jee meeQo³ee&lcekeÀ keÀe³e&
6) Yee<eeefJe<e³ekeÀ Jee DeefleYee<eelce keÀe³e&

1) mebHeke&Àefve<þ keÀe³e& :
mebHeke&Àefve<þ keÀe³ee&ceO³es Òes<ekeÀ Je ûenCekeÀlee& ³eeb®³eeleerue mebHeke&À Jee{efJeCes efkebÀJee keÀceer keÀjCes
ner Òeef¬eÀ³ee Ie[les. mebosMe ve keÀjCeejer J³ekeÌleer keÀesCel³ee meboYee&le yeesueles ne Yeeie cenÊJee®ee Demelees.
SKeeoe [e@keÌìj DeeHeu³ee J³eJemee³ee mebyebOeer ogmeN³ee [e@keÌìjMeer yeesueleevee, HesMebì, Deew<eOe, ieesUîee,
Mem$eef¬eÀ³ee, ³eeb®ee meboYe& ³eslees. lej oesve efJeÐeeL³ee¥®³ee mebHe&keÀeletve MeeUe, keÀe@uespe, DeY³eeme,
efce$eeb®eer ®eewkeÀMeer, efkebÀJee KesUebMeer mebyebOeer ³eemeejKeer ®e®ee& nesle Demeles. DeeHeCe kegÀþslejer ÒeJeemeeuee
efveIeeuees keÀer Mespeej®³ee menÒeJeeMeeyejesyej kegÀþs peeCeej, Demes ÒeMve kesÀu³eeveblej legcner kegÀþs peeCeej
Demee ÒeefleÒeMve keÀ©ve l³ee oesIeeb®eer ÒeJeemeele ®e®ee& meg© jenles. cnCepes®e DeeHeCe mebHeke&À
meeOeC³eemeeþer Yee<es®ee JeeHej keÀjlees. ns Yee<es®es keÀe³e& mebHeke&Àefve<þ keÀe³e& Deens.

2) HeefjCeeceefve<þ keÀe³e& :
Yee<es®es ns keÀe³e& ûenCekeÀl³ee¥Jej (Þeesl³eeJej) efJeefMe<ì HeefjCeece keÀjles. yeeyeemeensye HegjbojW®es
J³eeK³eeve SskeÀleevee; Þeesles J³eeK³eeveeletve ³esCeeN³ee SsefleneefmekeÀ meboYee&ceO³es, SssefleneefmekeÀ
keÀeueKeb[e®³ee HeeMJe&YetceerceO³es ceeveefmekeÀ HeeleUerJej peeleele. Hegjbojs p³ee keÀeUeMeer SkeÀ©He nesTve
yeesueleele; l³ee keÀeUe®es SkeÀ keÀuHeveejc³e ef®e$e Þeesl³eeb®³ee [esU³eebmeceesj GYes jenles. ne HeefjCeece
Yee<es®ee Deens. Yee<ee mLeU, keÀeUe®³ee meercee Deesueeb[les ³ee meboYee&Le efJeJes®eve DeeHeCe kesÀuesues Deens.
HegmlekesÀ, ef®e$eHeì, veeìkesÀ ³eeceOetve nesCeejs Yee<es®es keÀe³e& ns HeefjCeeceefve<þ keÀe³e Demeles. les Jee®ekeÀ,
Þeesl³eebJej HeefjCeece Ie[Jetve DeeCeles. JesieJesieUîee ÒekeÀej®³ee peeefnjeleer, veesìerme, DeeJeenves, efveJesoves,
efueueeJe ³eeceOetve JeeHejuesu³ee Yee<esletve HeefjCeece meeOeuee peelees. ûenCekeÀl³ee&Jej Yee<es®ee mekeÀejelcekeÀ,
vekeÀejelcekeÀ DeMee mJe©Hee®ee HeefjCeece keÀjC³eemeeþer Yee<ee keÀewMeu³eHetCe& jerleerves JeeHejueer peeles. ³esLes
Yee<eeJeeHejeceeies ûenCekeÀl³ee&Jej HeefjCeece Ie[Jetve DeeCeCes ne nslet Demelees.Yee<es®es ns keÀe³e& HeefjCeeceefve<þ
keÀe³e& cnCetve Heenlee ³esF&ue. HeefjCeeceefve<þ ns Yee<es®es cenÊJee®es keÀe³e& Deens.

3) meboYe&efve<þ Jee efveoxMeelce keÀe³e& :

meboYe&efve<þ Jee efveoxMeelce keÀe³ee&ceO³es Heefjmejeleerue IeìkeÀeb®ee efveoxMe Jee l³eeb®es JeCe&ve nesle
Demeles. mebosMeve ns kesÀJeU yeesueCeeje Je SskeÀCeeje ³eeb®³eeHegjles ce³ee&efole vemeles lej l³eeme YeesJeleeue®³ee
HeefjefmLeleer®eener meboYe& Demelees. keÀe, keÀesCe, keÀesCeeme, keÀe³e cnCelees ns ner cenÊJee®es Demeles.
MeslekeÀjer, SKeeÐee keÀe³ee&ue³eeleerue meensye, Òee®ee³e&, keÀe³e&keÀlee&, mewefvekeÀ Fl³eeoeR®³ee mebosMeveele
DeLee&le®e JesieJesieUs meboYe& ³esleerue. DeeHeu³ee #es$eebµeer efveie[erle meboYe& l³eeb®³ee mebÒes<eCe J³eJenejele ³esle
Demeleele.
 36
4) DeefJe<keÀejelcekeÀ keÀe³e& :
ceeveJeer ceveeleerue YeeJeYeeJevee®es ÒekeÀìerkeÀjCe ³eeuee®e DeefJe<keÀejelcekeÀ Demes ³eekeÀesyemeveves
cnìues Deens. DeeefJe<keÀej keÀjCes cnCepes J³ekeÌle nesCes nes³e. meceepepeerJeveeceO³es Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee
J³ekeÌle JneJes ueeieles. meeefnl³eJ³eJenejeceO³es DeeefJe<keÀej ne Meyo p³ee DeLee&ves GHe³eesefpeuee peelees; lees
DeLe& ³esLes DeHesef#ele veener. jesceeve ³eekeÀesyemeve ³eeuee meeefnl³eeceO³es DeHesef#ele DemeCeejs Yee<es®es
meeQo³ee&lcekeÀ DeeMe³eJenvee®es keÀe³e& cnCepes DeefYeJ³ekeÌleer Demee ce³ee&efole DeLe& DeefYeÒesle veener. ceeveJe ne
yeesueCeeje ÒeeCeer Deens. l³eeuee DeeHeu³ee ceveeleerue YeeJeYeeJevee, efJe®eej, iegefHeles Flejebvee meebieeJeer
ueeieleele. keÀejCe DeelceÒekeÀìerkeÀjCe ner ceeveJee®eer vewmeefie&keÀ iejpe Deens. J³ekeÌle nesCes ns Yee<es®es
ÒeeLeefcekeÀ keÀe³e& Deens. ³ee keÀe³ee&uee®e ³eekeÀesyemeve DeeefJe<keÀejelce DeLeJee DeefYeJ³eeqkeÌleefve<þ keÀe³e& Demes
cnCelees. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer DeeefCe J³ekeÌleeruee ÒeeOeev³e osle Demelees.

5) keÀeJ³eelce Jee meeQo³ee&lcekeÀ keÀe³e& :

³ee keÀe³ee&ceO³es mebosMe ne IeìkeÀ keWÀêmLeeveer Demelees. ne IeìkeÀ mJe³ebcesJe mebosMevee®es GefÎ<ì
yevelees. l³eeuee Flej keÀesCeleerner GefÎ<ìs vemeleele. Flej keÀesCel³eener ÒekeÀejs lees®e mebosMe ³ee keÀe³ee&ceO³es
HeeþefJelee ³esle veener. Yee<es®³ee ³ee keÀe³ee&le DeeMe³eeuee Je mebosMeeuee JesieUs; megìs Demes cenÊJe vemeles.
pees DeeMe³e lees®e mebosMe DeLeJee Mewueer Demeles.

6) Yee<eeefJe<e³ekeÀ Jee DeefleYee<eelce keÀe³e& :

Yee<es®³ee ³ee keÀe³ee&ceO³es Yee<es®³ee mJe©Hee®eer ®e®ee& Yee<es®³ee®e meene³³eeves nesle Demeles. Goe.
Yee<ee SkeÀ meeceeefpekeÀ mebmLee Deens. ³ee Jeeke̳eeletve Yee<es®³ee mJe©HeeefJe<e³eer ®e®ee& DeeHeCe Yee<es®³ee
meene³³eeves keÀjlees. %eeve osCes, %eeve efceUJeCes, Jee{JeCes, peleve keÀ©ve þsJeCes ner keÀe³ex Yee<es®³ee
ceeO³eceeves ®eeueuesueer efomeleele. Yee<escegUs®e efMekeÀC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Ie[les. keÀesCel³eener efJeÐeeMeeKesleerue
%eeve Yee<es®³ee ceeO³eceeves®e peleve kesÀues peeles, Jee{efJeues peeles. SJe{s®e veJns lej Yee<esmeboYee&leerue
efJe®eej, DeY³eemeosKeerue Yee<esletve®e keÀjeJee ueeielees. Yee<ee cnCepes keÀe³e ³ee®es GÊej DeeHeCe Yee<esletve®e
oslees. Yee<es®³ee ³ee keÀe³ee&ceO³es Yee<esmeboYeeleerue efJe®eej keÀjC³eemeeþer Yee<es®es nesCeejs meene³³e ie=nerle
Oejues Deens. Yee<es®eer mebj®evee, Yeeef<ekeÀ J³eJenej, J³eekeÀjCe DeMee IeìkeÀeb®eer ®e®ee& Yee<es®³ee
meene³³eeves®e keÀjeJeer ueeieles; cnCetve®e ³ee keÀe³ee&me DeefleYee<eelce Demes cnìuesues Deens.

jesceeve ³eekeÀesyemeves ner Yee<es®eer mene keÀe³e& meebefieleueer Deensle.

4.6 meboYe&ûebLe

1) Yee<ee efJe%eeve DeeefCe cejeþer J³eekeÀjCe - [e@. Deefveue ieJeUer.

2) Yee<ee efJe%eeve : JeCe&veelcekeÀ DeeefCe SsefleneefmekeÀ - me. ie. ceeueMes, ns. efJe. Fveeceoej.
3) cejeþer Yee<ee : Godiece Je efJekeÀeme - ke=À. Hee. kegÀuekeÀCeea.
4) Yee<ee DeeefCe mebmke=Àleer - vee. iees. keÀeuesuekeÀj.




 37

5
Yee<eeY³eemee®es efJeefJeOe ÒekeÀej
IeìkeÀ j®evee :
5.1 ÒemleeJevee
5.2 Yee<eeY³eeme cnCepes keÀe³e?
5.3 Yee<eeY³eemee®es mJe©He
5.4 Yee<eeY³eemee®³ee He×leerefJe<e³eer
5.5 SsefleneefmekeÀ Yee<eeY³eeme He×le
5.6 JeCe&veelcekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer
5.7 meceejesHe
5.8 meboYe&ûebLe

5.1 ÒemleeJevee

Yee<es®ee Goce, Yee<es®ee efJekeÀeme, DeeefCe Yee<es®eer Jeeì®eeue ³eeb®ee DeY³eeme p³ee µeeKesle kesÀuee
peelees l³eeuee Yee<eeY³eeme Demes cnCeleele. Yee<eeY³eeme He×leer JesieJesieUîee Deensle. ³ee Yee<eeY³eeme
He×leerceO³es Yee<es®ee efJekeÀeme DeeefCe Yeeef<ekeÀ HeefjJele&ve ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.

5.2 Yee<eeY³eeme cnCepes keÀe³e?

Yee<esuee ceeveJeer peerJevee Devev³emeeOeejCe cenÊJe Deens. Yee<ee ner HeefjJele&veMeerue Demeles.
efle®³eele melele yeoue nesleele, ns yeoue ceeveJemegueYe Demeleele. DeMee megueYeerkeÀjCee®³ee ÒeJe=Êeerletve
nesleele. ns yeoue oesve HeeleUerJej nesleele. SkeÀ cnCepes OJeefveHeeleUer Je ogmejer DeLe&HeeleUer nes³e.
GoenjCeeLe& le=Ce leCe, Yee<eskeÀ[s oUCeJeUCees, DeefYeJ³ekeÌleer®es, YeeJeveeefYeJ³ekeÌleer®es meeOeve cnCetve
Heeefnues peeles.

Yee<es®eer GHeÊeer DeeefCe Yee<es®ee efJekeÀeme ³ee®ee Dee{eJee IesCeeN³ee DeY³eemeHe×leeruee Yee<eeY³eeme
cnCeleele.

Yee<es®ee DeY³eeme keÀjleevee ÒeecegK³eeves Yee<eeY³eemeele MeyoMeem$e (Philology), keÀesMe

(Dictionary), J³eekeÀjCe (Grammer), Yee<eeefJe%eeve (Linguistics) ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
lemes®e Flej efJe%eeveeb®eener (YetieesueefJe%eeve, MejerjefJe%eeve, meceepeefJe%eeve, ceevemeMeem$e,
 38
ceeveJeMeem$eefJe%eeve) meceeJesMe neslees. kesÀJeU OJeveer G®®eejCe cnCepes Yee<ee veJns, lej l³ee®³ee
meene³³eeves Meyo yeveefJeCes, l³ee®ee mebyebOe DeLee&®³ee ¢<ìerves HeenCes, Meyoeb®ee ¬eÀce J³eJeefmLele HeenCes
Fl³eeoer cnCepes meJee¥®ee Gef®ele Demee cesU efvecee&Ce Peeu³eeefMeJee³e Yee<ee DeekeÀejeuee ³esT MekeÀle veener.
³eemeeþer®e Yee<ee ner meceûeHeCes®e DeJelejles.

Yee<es®ee DeY³eeme keÀjCeeN³ee MeeKesme meJe&meeOeejCeHeCes `Yee<eeefJe%eeve' Demes cnCeleele. HetJeer&

`Yee<eeMeem$e' ne MeyoÒe³eesie kesÀuee peele neslee. Hejbleg ³ee Meyoeletve SkeÀ ÒekeÀej®eer DeHeefjJele&veer³elee,
¢{lee efomeles. meO³ee®³ee keÀeUele meJe&®e #es$eele yeoue peeCeJelees. lemee lees Yee<eslener efomelees. meJe&$e
%eevee®eer #es$es efJemleejuesueer efomeleele. cnCetve ns %eeve HegmlekeÀele ve jenlee peerJeveele Glejues Heeefnpes
Demee ceeCemeele mekeÀejelcekeÀ yeoue Peeu³eecegUs `Meem$e' ³ee MeyoeSsJepeer `efJe%eeve' ne Meyo JeeHejCes
³eesi³e þjles. efJe%eeve cnCepes efJeefMe<ì %eeve nes³e.

Yee<eeY³eemeele ceeveJeercevee®ee efJe®eej cenÊJee®ee Deens. ne efJe®eej keÀjCeejer DeveskeÀ #es$es

Deensle. l³eeHewkeÀer Yee<eeefJe%eeve ns SkeÀ nes³e. Yee<es®ee DeY³eeme DeveskeÀ He×leerves keÀjlee ³eslees.
JeCe&veelcekeÀ, SsefleneefmekeÀ, leewueefvekeÀ ³ee He×leer DeeHeu³ee Heefj®e³ee®³ee Deensle. HeCe mepe&veMeerue,
©HeefJeMues<eCe, YeewieesefuekeÀ efkebÀJee mLetuecetuekeÀ, mebK³eeMeem$eer³e, GHe³eesefpele, mebj®eveelcekeÀ,
meceepeYee<eeefJe%eeve DeMee veJ³ee He×leerner DeefmlelJeele Deensle. Òel³eskeÀ He×leer®es cenÊJe ns Demeles®e.
HeCe ³ee meJe& He×leerb®³ee cegUeMeer DemeCeeN³ee leerve He×leer cenÊJee®³ee Deensle. l³eelener JeCe&veelcekeÀ
He×leer ner meJe& DeY³eemee®³ee cegUeMeer DemeCeejer He×le Demeu³ee®es efometve ³esles. JeCe&veelcekeÀ Yee<eeY³eeme
He×leer ner Flej Yee<eeY³eeme Hes#ee efJekeÀmeerle He×le Deens Demes keÀener mebµeesOekeÀe®es cele Deens.

5.3 Yee<eeY³eemee®es mJe©He

Yee<eeY³eeme (Philology) :

Yee<es®ee JeeHej ceeveJe Òee®eerve keÀeUeHeemetve cnCepes Deefoce DeJemLesHeemetve keÀjle Deens. cee$e
l³eeJesU®eer Yee<ee Deelee SJe{er efJekeÀmeerle Yee<ee veJnleer. ceeCemee®es ceeCetmeHeCe Yee<esle meeceeJeuesues Deens.
ceeveJeslej ÒeeefCecee$eeJejleer Deepe Demeuesueer meÊee ner Yee<escegUs®e efvecee&Ce Peeueer Deens. ³ee ÒekeÀejs
Yee<eeefJe<e³ekeÀ efpe%eemesceOetve Je efJe®eejebletve Yee<eeefJe%eevee®eer meg©Jeele nesCes meenefpekeÀ®e Deens.
ÒeejbYeer®³ee keÀeUele J³eekeÀjCe Je Yee<eeMeem$e ns oesvener efJe<e³e SkeÀ®e ceeveerle nesles. Hejbleg Heg{s J³eekeÀjCe
ns Yee<eeMeem$e veener ns ue#eele Deeu³eeJej efHeÀuee@ueepeer (Philology) Demes Yee<eeMeem$eeme cnìues
peeT ueeieues. Meem$e Je efJe%eeve ns vesnceer legueveelcekeÀ Demeles ns ue#eele Deeu³eeJej efHeÀuee@ueepeer ne
Meyo Yee<eeefJe%eeveeme ©{ Peeuee. Philos ³ee ûeerkeÀ Meyoe®ee DeLe& DeeJe[, Òesce Demee Demetve to
gos cnCepes yeesueCes, mebYee<eCe, Meyo, Yee<ee Demee Deens. ³ee ûeerkeÀ Meyoe®es ©Heeblej ue@efìveceO³es
Philolgia DeeefCe ÖeWÀ®eceO³es Philologie Demes nesTve l³ee®eer DeLe&J³eeHleer Jee{ueer. l³eecegUs
J³eglHeÊeer, %eeveeyeÎue®eer DeeJe[, J³eekeÀjCe, meeefnl³e - meceer#ee, Yee<eeb®ee SsefleneefmekeÀ DeY³eeme Demes
DeveskeÀ DeLe& efHeÀuee@ueepeer ³ee MeyoeHeemetve efveIeleele. efHeÀuee@ueepeer ³ee Meyoele Òee®eerve Yee<ee Je
uesKeHe×leer ³eeb®ee DeY³eeme DeefYeÒesle Deens. ³eele efueefKele Yee<ee leHeemeueer peeles. ³eeleerue ‘logy’ ne
Meyo Yee<eeefJe%eeveeves veekeÀejuee Deens. ‘logy’ leerue leke&À, Devegceeve, leÊJe%eeve ³ee iees<ìer meceeJesµe
Yee<eeefJe%eeveele nesle veener.
 39
Yee<eeb®ee DeY³eeme peieeceO³es iesu³ee DeveskeÀ MelekeÀebHeemetve nesle Deens. ne Yee<eeY³eeme
Yeejleelener nesle neslee. pegv³ee keÀeUele Yeejleele JeeCeeruee osJelee ceeveues peele nesles. l³eecegUs Yee<es®ee
HeejbHeefjkeÀ DeY³eeme HeenCes cenÊJee®es þjles. Yee<eeY³eemee®eer meg©Jeele ûeerkeÀceO³es Peeueer. mee@¬esÀefìme,
Huesìes, De@efjmìe@ìue ³eebveer keÀOeer J³eekeÀjCee®³ee SKeeÐee Yee<es®es efJeefMe<ì keÀeUeleerue J³eekeÀjCe nsner
SsefleneefmekeÀ Demeles. Yee<es®es DeeHeCe YetlekeÀeueerve Jee YeefJe<³ekeÀeueerve J³eekeÀjCe le³eej keÀ© MekeÀle
veener. He×leer ieefleMeerue Je efJekeÀemeelcekeÀ Deens. Yee<es®es YetlekeÀeueerve J³eekeÀjCe cnCepes®e SsefleneefmekeÀ
J³eekeÀjCe nes³e. Yee<esuee Fefleneme Demelees, l³ee®ee DeY³eeme keÀjleevee SsefleneefmekeÀ Yee<eeY³eeme
He×leer®ee JeeHej keÀjeJee®e ueeielees. cnCepes®e SsefleneefmekeÀ Yee<eeY³eeme ne OJeefveHeefjJele&veeJej
DeeOeejuesuee veener. ³eele ÒeecegK³eeves DeY³eemee®³ee mees³eermeeþer JesieJesieUs IeìkeÀ Hee[C³eele Deeuesues
Deensle.

OJeefveefJe®eej : Yee<ee ner cegKeeJeeìs (Jeebefieefvê³eeÜejs) G®®eejuesu³ee OJeveeR®³ee meene³³eeves le³eej nesles.
ceeveJeer OJeveer Yee<esceO³es ©{ Peeuesues Demeleele. OJeveer cnCepes Jeeefieefvê³eeb®³ee ceeO³eceeletve nJesle
efvecee&Ce nesCeejer kebÀHeves Demeleele. ceeveJe DemeK³eb OJeveer G®®eejlees. Hejbleg ns OJeveer pemes®³ee lemes
efuentve oeKeefJelee ³esle veenerle. GoenjCeeLe& : efµebkeÀ, KeeskeÀuee, G®ekeÀer, peebYeF&, nmeCes, j[Ces,
{skeÀj ³eeb®es OJeveer ³ee ÒekeÀej®es Demeleele. l³eecegUs ns OJeveer cnCepes Yee<ee veJns, lej OJeveeR®³ee DeY³eeme
oesve HeeleUerJej kesÀuee peelees.

De) mJeveefJe%eeve : ³eele keÀesCel³ee mJevees G®®eejCe keÀMeeÒekeÀejs nesles, l³eeJesUsme nesCeejer
Jeeefieefvêb³ee®eer neue®eeue, G®®eejCe mLeeve Je Òe³elve ³ee®ee efJe®eej ³eeceO³es kesÀuee peelees. mJeve ne
ceeveJeefveefce&le Demeuee lejer l³eele J³eeqkeÌleefJeefMe<ìlee Demeles.

ye) mJeefveceefJe%eeve : SKeeoe Yee<eeefvejHes#e mJeve p³eeJesUer efJeefMe<ì Yee<else JeeHejuee peelees. lesJne
lees Yee<eemeeHes#e yevelees. cnCepes lees efJeefMe<ì Yee<esHegjlee ce³ee&efole yevelees. l³eeuee®e `mJeefveceefJe%eeve'
cnìues peeles. cnCepes®e mJevee®es G®®eejCe ns efJeefMe<ì He×leerves nesle Demeles. GoenjCeeLe& pe, ®e ³ee
mJeveebHeemetve penepe, ®ece®ee ns efJeefMe<ì mJeve cejeþer Yee<es®³ee G®®eejCee®es meboYe& IesTve®e G®®eejues
peeleele.

J³eekeÀjCe :
SKeeoer Jeeke̳ej®evee ner mebieleJeej DemeeJeer ueeieles. lej Jeeke̳eeleerue mebÒes<eCe ner Òeef¬eÀ³ee
meeO³e nesles. ceveeleerue efJeefµe<ì Deeµe³e SkeÀ efkebÀJee DeveskeÀ µeyoeb®³eeÜeje mebHetCe&HeCes ÒekeÀì kesÀuee
peelees. l³ee j®evesuee `Jeeke̳e' cnCeleele. cnCepes®e SKeeoer Jeeke̳ej®evee efve³eceevegmeej `efJeefµe<ìlJeeves
mHe<ì keÀjCes' cnCepes `J³eekeÀjCe' nes³e.

DeLe&efJe®eej :
Yeeef<ekeÀ mebosµe DeLee&Üejs®e HetCe& nesle Demelees. Yee<ee ner efpelekeÀer µeejerefjkeÀ eflelekeÀer®e
yeewef×keÀ Je ceeveefmekeÀner Demeles. keÀesCeleerner Yeeef<ekeÀ ef¬eÀ³ee ner SkeÀe®eJesUer Fbefê³eiees®ej cnCepes
µejerjeuee peeCeJeCeejer DeeefCe cevees%e ceveeves peeCelee ³esCeejer Deµeer Òeef¬eÀ³ee Demeles. ceeveJeer peerJeve ceve
ns iet{ Je iegbleeiegbleer®eer Òeef¬eÀ³ee Demeu³eecegUs Yee<ee SskeÀCes, l³ee®ee DeLe& ueeJeCes ³ee yeeyeeR®ee efJe®eej
DeLe&efJe®eejele keÀjeJee ueeielees.
 40
µeyomebûen :
Yee<ee ner OJeveeRveer yeveuesueer Demeles. SKeeoe megìe OJeveer G®®eejCes cnCepes yeesueCes veJns. lej
l³eele µeyoeb®³ee ¬eÀceeuee cenÊJe Demeles. l³eecegUs DeLe&®íìe yeoueles. cnCetve®e µeyoeb®es JeieeakeÀjCe
efJeefJeOe ÒekeÀejs kesÀues peeles. l³eele µeyoeb®³ee peeleer, efJekeÀejer µeyo, DeefJekeÀejer µeyo, meeefOele µeyo,
mJekeÀer³e µeyo, HejkeÀer³e µeyo, meceeveeLeea µeyo, efJe©×eLeea µeyo ³esleele. ³ee µeyoeb®ee efJe®eej
Yee<eeY³eeme kesÀuee peelees.

5.4 Yee<eeY³eemee®³ee He×leer efJe<e³eer

Yee<es®ee DeY³eeme pegv³ee keÀeUeHeemetve nesle Deeuee Deens. Yee<ee efpelekeÀer pegveer Demesue eflelekesÀ
l³ee Yee<es®es DeY³eeme#es$e J³eeHekeÀ Demeu³ee®es efometve ³esles. HetJeea Yee<es®³ee DeY³eemeeuee Oeeefce&keÀles®es
mJe©He Demeu³ee®es efomeles. Yeejleer³e HejbHejsle Deepener DeveskeÀ ueeskeÀ mebmke=Àleuee osJeJeeCeer mecepeleele.
³eeJe©ve Yee<esyeÎue®ee Oeeefce&keÀ ¢ef<ìkeÀesCe®e DeOeesjsefKele neslees. ne ¢ef<ìkeÀesCe DeY³eemeeDebleer pemee
yeouele iesuee, lemes Yee<es®³ee DeY³eemee®es #es$e DeveskeÀ Debieebveer efJemleejuesues efomeles. ³eeceOetve®e Yee<es®³ee
DeY³eemeHe×leeR®ee Go³e Peeu³ee®es efometve ³esles. Yee<esyeÎue®es ¢ef<ìkeÀesCe ns ef®ejbleve mJe©Hee®es vemeleele.
l³eele melele yeoue nesle Demelees. cnCetve Yee<es®³ee DeY³eemee®³ee DeveskeÀ µeeKee Go³eeuee Deeuesu³ee
efometve ³esleele. l³eeleerue keÀener cenÊJee®³ee DeY³eemeHe×leer Heg{erueÒeceeCes Deensle.

1) SsefleneefmekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer / keÀeue¬eÀefcekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer (Historical)

2) leewueefvekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer
3) JeCe&veelcekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer / SkeÀkeÀeefuekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer

1) SsefleneefmekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer / keÀeue¬eÀefcekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer (Historical) :

18 J³ee µelekeÀele Yee<eeY³eemeeuee SkeÀ veJeer efoµee ÒeeHle Peeueer leer efJeu³ece peesvme ³eebveer kesÀuesu³ee
Yee<es®³ee DeY³eemeecegUs®e nes³e. l³eebveer Yee<es®³ee met#ce DeY³eeme keÀ©ve SkeÀ cenÊJee®es ie=efnlekeÀ ceeb[ues.
keÀuekeÀÊee ³esLeerue je@³eue Sefµe³eeefìkeÀ meesmee³eìer®³ee Jeeef<e&keÀ DeefOeJesµeveele efveyebOe Jee®eleevee F.me.
1786 ceO³es l³eebveer SkeÀ efJeOeeve kesÀues. les Demes cnCeeues keÀer, `mebmke=Àle, ûeerkeÀ Je ue@efìve nîee Yee<eele
pes meec³e Dee{Ules les FlekesÀ Ieefve<þ DeeefCe KeesueJej ©peuesues Deens keÀer, ³ee Yee<ee keÀesCel³eelejer SkeÀe
Yee<esHeemetve GodYeJeu³ee Demeu³ee Heeefnpesle Demes ceeveeJes ueeieles.' ns efJeOeeve keÀ©ve mej efJeu³ece peesvme
³eebveer SsefleneefmekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer®ee Hee³ee IeeueC³ee®es keÀece kesÀuesues efomeles.
SsefleneefmekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer®es #es$e KetHe J³eeHekeÀ Deens. ³eele JesieJesieUîee Yee<eeb®eer leguevee
keÀjCes, efve<keÀ<e& ceeb[Ces ner keÀeces HeefjÞecee®eer Demeleele. ³ee keÀeUele DeveskeÀ Yee<ee DeY³eemekeÀebveer ³ee
He×leerves DeY³eeme keÀ©ve ³ee He×leer®³ee efJekeÀemeeuee neleYeej ueeJeu³ee®es efometve ³esles. l³eele yee@He ³eebveer
Fb[es - ³egjeefHe³eve Yee<es®ee, keÀe@u[Jesue ³eebveer êJeer[ Yee<es®ee, efûeDeme&veves Yeejleer³e Yee<eeb®ee DeY³eeme
kesÀuee. efJnìves Je efûece ³eebveer OJeefveHeefjJele&vee®es efve³ece ceeb[tve SsefleneefmekeÀ Yee<eeY³eeme He×leerle
cenÊJee®eer Yej Ieeleueer. SKeeÐee Yee<es®eer Jeeì®eeue ®eeuet Demeleevee l³ee Yee<es®³ee OJeefveJ³eJemLesle,
©HeJ³eJemLesle Je µeyokeÀesµeele HeÀjkeÀ He[lees, cnCepes l³ee Yee<esuee Fefleneme Demelees, ³ee®eer peeCeerJe
l³ee keÀeUeleerue DeY³eemekeÀebvee nesleer. lejerner mej efJeu³ece peesvme ³eeb®eer keÀuHevee Deieoer veJeerve Deens.
l³eecegUs peer cetU Yee<ee meg©Jeeleeruee ceeveeJeer, leer keÀoeefle Deepe DeefmlelJeele vemeC³ee®eer µeke̳elee Deens.
 41
Deepe®³ee DeeOegefvekeÀ Yee<ee keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee Yee<eebceOetve efJekeÀefmele Peeuesu³ee Deensle. l³eecegUs
Yeeef<ekeÀ HeefjJele&vee®es efJeJes®eve keÀjC³eemeeþer SsefleneefmekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer®e JeeHejeJeer ueeieles.

KeN³ee DeLee&ves ner He×le ³egjesHeceO³es 19 J³ee µelekeÀele Go³eeuee Deeueer. ³ee He×leerle oesve
keÀeueKe[eleerue efkebÀJee l³eeHes#ee peemle keÀeueKeb[eleerue Yee<es®³ee mJe©Heele keÀe³e yeoue Peeues ³ee®ee
DeY³eeme neslees, ³eeuee®e SsefleneefmekeÀ Yee<eeY³eeme cnCeleele cnCepes ³eele SKeeÐee keÀeUele keÀesCeles mJeve
veenermes Peeues, keÀesCeles mJeve veJ³eeves Deeues, Jeeke̳ee®es mJe©He keÀmes yeouele iesues, DeLee&ceO³es keÀesCeles
HeefjJele&ve Peeues ³ee meJe& yeeyeeR®ee efJe®eej ³ee He×leer®³ee ceeO³eceeletve kesÀuee peelees. ³eele oesve efkebÀJee
oesveHes#ee peemle keÀeueKeb[e®ee DeY³eeme nesle Demeu³eeves ³eeuee `keÀeue¬eÀefcekeÀ' DeY³eeme He×leer Demesner
cnìues peeles. Yee<esleerue HeefjJele&ve ns efve³eefcele Je meelel³eeves nesle Demeles. ³ee®ee efJe®eej keÀ©ve ³ee
He×leerle Yee<es®ee DeY³eeme keÀjeJee ueeielees.

p³ee Yee<ee DeeHeCe SkeÀ Yee<eekegÀUeleerue ceevelees, l³ee meJe& Fefleneme keÀeUele keÀesCel³ee lejer
SkeÀe Yee<esHeemetve efvecee&Ce Peeuesu³ee Demeleele. cnCepes®e l³ee meeN³ee SkeÀYee<eesodYeJe Demeleele. ner cetU
Yee<ee ceeefnleer vemesue, lej efle®³ee ceeefnleermeeþer Òe³elve keÀjeJes ueeieleele. ³ee¢<ìervesner SsefleneefmekeÀ
Yee<eeY³eeme He×leer GHe³eesieer þjles keÀejCe SsefleneefmekeÀ He×leer keÀeue¬eÀceeves Yee<else Ie[CeeN³ee
HeefjJele&vee®ee Fefleneme®e efueefnle Demeles. oesve Yeeef<ekeÀ DeJemLeebceOeuee Fefleneme efueefnleevee OJeveer,
J³eekeÀjCe, µeyomebûen ³eeb®es leHeefµeueJeej JeCe&ve DeeJeµ³ekeÀ Demeles. cnCepes®e ³ee DeY³eemeHe×leerle oesve
keÀeueKeb[eleerue oesve JesieJesieUîee ©Heeb®eer leguevee DeefYeÒesle Demeles.

mebmke=ÀleceOetve cejeþer, efnboer, iegpejeLeer, yebieeueer, ue@efìveceOetve mHe@efveµe, ÖeWÀ®e ³ee Yee<ee
pevceeuee Deeu³ee ns Yeeef<ekeÀ HeefjJele&vee®³ee Deveg<ebieeves efme× keÀjC³ee®es keÀece SsefleneefmekeÀ
Yee<eeefJe%eevee®es Demeles. ³eemeeþer DeeHeCeeuee efueefKele meeOeves®e ÒeceeCe ceeveeJeer ueeieleele. keÀejCe l³ee
keÀeUeleerue yeesueu³ee peeCeeN³ee Yee<es®es HegjeJes ieesUe keÀjCes Deµeke̳e Demeles; Hejbleg efueefKele Yee<ee ner
Kejer Yee<ee vemeles ³eecegUs®e SsefleneefmekeÀ Yee<eeY³eemee®eer Heerísneì meg© Peeuesueer efometve ³esles. cegK³elJes
Yeeef<ekeÀ HeefjJele&vee®³ee Debieeves ne DeY³eeme kesÀuee peelees. keÀesCel³ee Yee<esletve keÀesCeleer Yee<ee DeefmlelJeele
Deeueer ³ee®ee DeY³eemener ³eeletve kesÀuee peelees Je l³eeletve kegÀuemebkeÀuHevee DeefmlelJeele Deeu³ee®es efomeles.
³eele ceie SkeÀe®e Yee<esleerue yeouee®ee µeesOe Iesleuee peelees. l³eeuee®e SkeÀYeeef<ekeÀ Hegvej&®evee Demesner
cnCeleele. ³eele mJeve, µeyo, DeLe& Je J³eekeÀjefCekeÀ ©Hes ³eeb®³eele keÀmes yeoue Peeues, ³ee®ee DeY³eeme
kesÀuee peelees.

SsefleneefmekeÀ Yee<ee<³eeme keÀjleevee legueveelcekeÀ He×leervesner Yee<es®es ©He efveefµ®ele keÀjlee ³esles.
³eele HeÀkeÌle SkeÀ®e Yee<ee leguevesmeeþer ve ³eslee oesve efkebÀJee leerve Yee<ee I³eeJee ueeieleele. l³eecegUs HetCe&HeCes
efYeVe JeeìCeeN³ee Yee<eeb®eener DeY³eeme keÀjlee ³eslees. GoenjCeeLe& mebmke=Àle : µeke&Àj, efnboer : µekeÌkeÀj,
cejeþer : meeKej DeeefCe Fbûepeer : µegiej ³ee µeyoebceO³es meec³e efomeles. lemes®e iegpejeLeer : oerJees, efnob er :
efo³ee, cejeþer : efoJee, mebmke=Àle : oerHe ³ee µeyoebceO³es meec³e efomeles. Deµee He×leer®es µeyo SsefleneefmekeÀ
Yee<eeY³eemeeleerue Hegvej&®evesmeeþer Ieslee ³esleele.

Yee<es®³ee DeY³eemeele SsefleneefmekeÀ He×leer®es cenÊJe efJeµes<e Deens. Fb[es - Dee³e&ve Yee<eeb®³ee
DeY³eemee®³ee yeeyeleerle ner He×le JeeHejueer iesueer. l³eeletve ÒeecegK³eeves ³eeleerue meJe& Yee<ee SkeÀe®e
kegÀueeleerue Deensle. lemes®e l³ee SkeÀe®e Yee<eeJebµeeleerue JesieUîee - JesieUîee Yee<ee yeesueCeejs ûeerkeÀ, ÖeWÀ®e,
 42
Fbûepe, jesceve, Heejµeer, efnbot Fl³eeoer meceepe SkeÀe®e Dee³e&Jebµee®es Deensle ns efometve Deeues. l³eecegUs
Dee³e&Jebµeer³e Yee<eeb®ee Jebµe efveefµ®ele keÀjC³eele Deeuee. ³ee DeY³eemeecegUs `efnye´t' ner ceeveJee®eer DeeÐeYee<ee
Deens ³ee meceepeeueener le[e iesuee. keÀejCe ³ee DeY³eemeeletve®e DeveskeÀ Yee<eeb®es Jebµe efveefµ®ele keÀjC³eele
Deeues. ³ee ¢ef<ìves SsefleneefmekeÀ Yee<eeY³eemee®es cenÊJe efveefµ®ele Deens.

5.5 SsefleneefmekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer

SsefleneefmekeÀ Yee<eeY³eemee®³ee ce³ee&oe :

³ee DeY³eemeHe×leerJej keÀener Dee#esHe Iesleues peeleele. `Yeeef<ekeÀ HeefjJele&ve' ³ee mebkeÀuHevesJej
DeeOeeefjle Demeuesueer ner He×le ce=le Peeuesu³ee Yeeef<ekeÀ ©Heeb®³ee DeeOeejs JesieJesieUs efve<keÀ<e& keÀe{les,
l³eecegUs J³eJenej Yee<esuee ³eele cenÊJe vemeu³eecegUs ³ee DeY³eemeeuee meceûelee ÒeeHle nesle veener. l³eecegUs
l³ee keÀeUeleerue yeesueeR®es Je Yee<es mlej ue#eele ³esle veenerle. lemes®e ³ee He×leerle µeyoeb®³ee ef®eefkeÀlmesJej
Yej efouee peelees. l³eele µeyoe®ee OJeefve, DeLe&, Jeeke̳eeleerue l³ee®ee HejmHejmebyebOe ³ee®eer ceeefnleer
DeefYeÒesle Deens. Hejbleg Òel³e#eele leer Yee<ee yeesueCeeN³ee meceepeIeìkeÀeb®ee keÀmeueener mebyebOe ³eele nesleevee
efomele veener. Yee<ee ner meeceeefpekeÀ Demeles, l³eecegUs Yee<esJej meceepee®es Òeefleefyebye Demeles lejerner ³ee
He×leerle meeceeefpekeÀ IeìkeÀeb®ee efJe®eej kesÀuesuee efomele veener.

lemes®e ³ee DeY³eemeHe×leerle Yee<es®³ee efvejefvejeUîee IeìkeÀebHewkeÀer Òel³eskeÀe®ee meebieesHeebie

DeY³eeme neslees. l³eele JeCe&Òeef¬eÀ³ee, µeyoÒeef¬eÀ³ee, Òe³eesieÒeef¬eÀ³ee Fl³eeoer®ee DeY³eeme neslees. Hejbleg ne
DeY³eeme SkeÀef$eleHeCes ve Peeu³eecegUs keÀesCel³eener Yee<es®eer Hegvej&®evee keÀjleevee De[®eCeer efvecee&Ce
nesleele. SsefleneefmekeÀ Yee<eeY³eeme He×leerves pevekeÀ Yee<ee µeesOeC³eeme DeJeIe[ peeles. `Yeeef<ekeÀ HeefjJele&ve'
³ee mebkeÀuHevesJej ner He×le DeJeuebyetve Demeueer lejer HeefjJele&ve efyebot efveefµ®ele keÀjlee ³esle veener.
SkebÀojerle, Yee<es®³ee keÀeefuekeÀ ìHH³eeb®ee SkeÀkeÀeefuekeÀ / JeCe&veelcekeÀ DeY³eeme kesÀu³eeefµeJee³e
SsefleneefmekeÀ Yee<eeY³eemeeuee Heg{s peelee ³esCeej veener, ns meesm³etjves meebefieleuesues cele®e µesJeìer ûeenîe
ceeveeJes ueeieles.

5.6 JeCe&veelcekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer

JeCe&veelcekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer / SkeÀkeÀeefuekeÀ Yee<ee He×leer :

’keÀesCel³eener SkeÀe keÀeueKeb[eleerue Yeeef<ekeÀ ©Hee®ee DeY³eeme keÀjC³ee®³ee He×leeruee
JeCe&veelcekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer Demes cnCeleele.“
keÀesCel³eener SkeÀe keÀeueKeb[eleerue Yeeef<ekeÀ mJe©Hee®ee DeY³eeme ³eele kesÀuee peelees. SkeÀe®e
keÀeUeleerue les Yee<es®es mJe©He Demeu³eecegUs nîee He×leeruee `SkeÀkeÀeefuekeÀ He×le' Demes cnCeleele. ³eele
SkeÀe®e keÀeUeleerue Yee<es®es mJe©He Heenele Demeu³eecegUs les efmLej Deens Demes ceeveeJes ueeieles. ³eeletve
J³eekeÀjCee®³ee efve³eceebvee Devegme©ve µeyoeb®eer ©Hes nesJeesle Deiej leer mJeleb$eefjl³ee efme× nesJeesle. meJe&
Yee<es®es pemes®³ee lemes JeCe&ve ³ee He×leerle kesÀues peeles, cnCetve efleuee JeCe&veelcekeÀ He×leer Demes cnCeleele.
HeÀefo&veebo meesm³etj ³ee Yee<eeY³eemekeÀeves Le´er Yee<eeY³eeme He×leer®ee Hee³ee Ieeleuee Deens. meem³etjves
meJe&ÒeLece ³ee®ee DeY³eeme keÀ©ve ³eeleerue Yeeef<ekeÀ Yeso oeKeJetve efoues. l³eeletve®e DeeOegefvekeÀ
Yee<eeefJe%eevee®ee Hee³ee Ieeleuee iesuee. meJe& DeY³eeme He×leer®³ee cegUeµeer DemeCeejer ner Hee³eeYetle He×leer
Deens.
 43
OJeveer®³ee cetueYetle IeìkeÀ mJeefvece Demelees. ne DeeHeCeeuee mecepeu³eeefµeJee³e Yee<es®es JeCe&ve®e
keÀjlee ³esCeej veener. ³ee He×leerves Yee<es®es JeCe&ve keÀjCes cnCepes efJeµues<eCe keÀjCes nes³e. Yee<ee ner
keÀeuemeeHes#e Demeles. HeefjJele&veµeeruelee ne Yee<es®ee iegCe Deens. ³ee He×leerves DeY³eeme keÀjleevee Yee<es®eer
HetJeexÊej DeJemLee (Fefleneme) ue#eele I³eeJe³ee®eer vemeles efkebÀJee efkebÀJee SkeÀe Yee<es®ee DeY³eeme ®eeuet
Demeleevee ³ee Yee<es®eer ogmeN³ee Yee<esµeer legueveener keÀ© ve³es. cnCepes Deepe®³ee Jele&ceeve cejeþer®ee
DeY³eeme keÀjerle Demeleevee l³eeJej mebmke=Àle Yee<esµeer íeHe He[t ve³es. efYeVe Jebµeer³e Yee<eebceO³es DeveskeÀ
ÒekeÀej®es meec³e Demet µekeÀles, HeCe JeCe&veelcekeÀ He×leerves DeY³eeme keÀjleevee ogmeN³ee Yee<es®³ee Òeke=Àleerµeer
leguevee kesÀu³eeme les DeÒemlegle þjsue. keÀejCe ³ee DeY³eemeele efJeefµe<ì Yee<es®es efJeefµe<ì keÀeUeleerue JeCe&ve
osCes SJe{e®e nslet Demelees.

JeCe&veelcekeÀ Yee<ee mJe©He :

efJeefµe<ì keÀeUele Yee<es®es ©He keÀmes nesles, ³ee®es efJeµues<eCe ³ee He×leerletve kesÀues peeles. ³eele
ÒeecegK³eeves J³eJenej Yee<es®ee efJe®eej kesÀuee peelees. efueefKele Yee<es®ee veener. l³eele OJeefveefJe®eej,
JeCe&efJe®eej, ©HeefJe®eej, Jeeke̳eefJe®eej, DeLe&efJe®eej, J³eglHeefÊeefJe®eej, µeyomebûenefJe®eej ³eeb®es efJeµues<eCe
keÀje³e®es Demeles. Yee<es®es ³eLeeleL³e, De®etkeÀ, leHeefµeueJeej, HeefjHetCe& JeCe&ve keÀjCes ns JeCe&veelcekeÀ
DeY³eeme He×leer®es GefÎ<ì Demeles. ³eeleerue JeemleJe JeCe&veecegUs HejbHejeiele celes yeoueeJeer ueeieleele.
GoenjCeeLe& 1) me, uee, les ns SkeÀJe®eve; me, uee, vee, les ns DeveskeÀJe®eveer efJeYekeÌleer®es Òel³e³e Deensle
Hejbleg ³eeleerue `les' ne Òel³e³e yeesueC³eele ³esle veener. 2) efÜleer³ee Je ®elegLeea®ee `me' ne Òel³e³e
yeesueC³eele keÌJeef®ele ³eslees. uesKeveele peemle ³eslees. 3) ®e, pe ³ee J³ebpevee®es G®®eejCe oesve ÒekeÀejs nesles
4) le=leer³es®ee `ves' ne yeesueleevee `veb, veer' Demee G®®eejuee peelees. 5) `$eÝ' ®eer peeiee `©' ³ee
Òel³e³eeves Iesleueer. lemes®e Yee<ee ner keÀeuemeeHes#e Demeles. GoenjCeeLe& ³eeoJekeÀeUele DeeHeu³eeuee
pebefye³ee, efHeÀjbieer ns µeyo Dee{Ule veenerle, lej les HeÀejµeerletve cejeþerle Deeuesues efomeleele. keÀesCel³eener
keÀeUe®ee HeefjCeece ne l³ee Yee<es®³ee mJeefveceebJej HeefjCeece keÀjlees, ns ³ee He×leerletve®e mecepeles. lemes®e
cejeþerleerue `U' ne OJeveer efJeefµe<ì mLeeveer®e G®®eejuee peelees. cejeþerle lees µeyoe®ee meg©Jeeleeruee
keÀOeer®e ³esle veener. lej keÀener Yee<esleerue ceespekesÀ®e OJeveer Demes Demeleele keÀer, l³eecegUs DeLe&efYeVelee
efvecee&Ce nesles. oesve Jemlet efYeVe Deensle ns DeeHeCeeuee OJeveercegUs®e mecepeles. GoenjCeeLe& veU - veue,
HeÀU - HetÀue F. cnCepes®e ³esLes `ue' DeeefCe `U' ns Yee<esleerue mJeefvece þjleele. Deµee He×leerves
Yee<eeb®³ee meJe& mlejeb®ee DeY³eeme keÀ©ve l³ee®es He×leµeerj Je µeem$eµeg× JeCe&ve osCes, ns JeCe&veelcekeÀ
Yee<eeY³eeme He×leer®es keÀe³e& Deens.

JeCe&veelcekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer ner Yee<eeµeem$eer³e DeY³eemee®ee Hee³ee mecepeueer peeles. oesve
keÀeUeleerue Yee<eeb®ee SsefleneefmekeÀ efkebÀJee leewueefvekeÀ DeY³eeme keÀjeJe³ee®ee Demesue lejer meg©Jeeleeruee
JeCe&veelcekeÀ He×leerves Yee<es®eer ef®eefkeÀlmee keÀjeJeer®e ueeieles. Yee<ee ner ceeveJeer mebkesÀleeJej DeJeuebyetve
Demeles. l³eecegUs leer Yee<ee ueeskeÀ yeesueleele lesJne keÀe³e keÀe³e Ie[les ³ee®eer veeWo I³eeJeer ueeieles. Òel³eskeÀ
Yee<es®es G®®eej, J³eekeÀjCe, µeyomebbûen mJeleb$e Demeleele. l³eecegUs ogmeN³ee SKeeÐee ÒeceeCeYetle
ceeveuesu³ee Yee<esuee ie=nerle Oe©ve ®eeuet Yee<es®es mJe©He Heenlee ³esle veener. Òel³e#e JeeHejele Yee<es®es pes
©He Demeles, l³ee®e ©Heeuee µeg× mecepeeJes ueeieles. keÀejCe Yee<ee ner J³eeqkeÌlemeeHes#e Demeles.

Yee<ee ner SkeÀ meeceeefpekeÀ mebmLee dns. l³eecegUs Yee<es®³ee DeY³eemeele meceepeJeemleJe ogue&ef#ele
keÀ©ve ®eeuele veener. Hejbleg SsefleneefmekeÀ DeY³eemeele ner meceepeIeìvee yeepetuee jenle nesleer.
JeCe&veelcekeÀ He×leerletve meceepeJeemleJee®eer Yee<ee®e DeY³eemeueer peele Demeu³eecegUs nîee He×leeruee
 44
cenÊJe ÒeeHle Peeues. keÀesCel³eener meceepeeleerue meeceeefpekeÀ Ieìvee l³ee p³ee l³ee meceepeeµeer efveie[erle
Demeleele DeeefCe nîee Ieìvee®e l³ee efJeefµe<ì Yeeef<ekeÀ Ieìveeb®³ee cegUebµeer Demeleele. ³ee DeY³eemeele
Yee<esleerue OJeveer, µeyo, Òe³eesie, J³eekeÀjCe, keÀesµe, DeLe&efJekeÀeme, Yeeef<ekeÀ meceepe ³eeb®³ee DeY³eeme
³eslees, HeCe J³ekeÌleerueener cenÊJe Demeles. HeCe les kesÀJne lej leer J³ekeÌleer Je efle®³ee YeesJeleeue®es JeeleeJejCe
ue#eele Iesleues lej®e. l³eecegUs JeCe&veelcekeÀ He×leerle J³ekeÌleer Je meceepe nsner ³eeb®ee DeefYeÒesle Deensle.

JeCe&veelcekeÀ He×leerves Yee<es®ee DeY³eeme keÀjlevee keÀener iees<ìer ue#eele I³eeJee ueeieleele. l³eele
Òel³eskeÀ Yee<es®eer mebj®evee Devev³e Demeles. Hejbleg l³ee mebj®eves®ee µeesOe IesCeeN³ee DeY³eeme He×leer cee$e
meceeve Demeleele. l³eeJe©ve Yee<es®es menpe efvejer#eCeemeeþer GHeueyOe DemeCeejs Debie cnCepes OJeveer nes³e.
Yee<es®ee DeY³eeme ne OJeveerHeemetve keÀje³euee nJee; cnCetve Yeeef<ekeÀ DeY³eemeele `DeLe&' ne
efvejer#eCemegueYe vemeu³eecegUs JeCe&veelcekeÀ DeY³eeme He×leerle DeLe&efJe®eej Deceev³e Deens. l³eecegUs OJeveer
- mJeve - Heo - Jeeke̳e ³ee ¬eÀceeves peeJes ueeieles. cnCepes®e ³ee He×leerle Jeeke̳ej®evesuee cenÊ®ee®es
mLeeve Deens.

JeCe&veelcekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer®eer Jewefµe<ìîes :

1) Jemlegefve<þ He×leerves Yee<es®es JeCe&ve keÀjCes. ne ÒeOeeve nsleg Deens.
2) Yee<ee keÀOeerner Þes<þ keÀefve<þ, µeg×, Deµeg× vemeles.
3) DeeOegefvekeÀ Yee<ee efJe%eeveeves ³ee ®egkeÀer®³ee mecepetleer®ee leerJe´ efJejesOe
4) Yee<ee ner ÒeJeener Demeles ner HeefjJele&veµeerue Demeles.

JeCe&veelcekeÀ DeY³eeme He×leerleerue ce³ee&oe :

JeCe&veelcekeÀ DeY³eeme He×leerle SkeÀe®e keÀeUeleerue Yee<es®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. l³eemeeþer
ueeieCeejer meeOevesner DeHebjHeej Demeleele. leer meJe& ieesUe Peeueerle Demes keÀOeerner cnCelee ³esCeej veener.
keÀejCe p³ee Yee<es®ee DeY³eeme keÀjeJe³ee®ee Deens leer Yee<ee SkeÀe keÀeUeleerue Demeu³eeves meeOeves yeouele
peeleele. l³eecegUs yeouele peeCeejer meJe& meeOeves ieesUe Peeueer Demes keÀmes cnCelee ³esF&ue? DeeefCe meeOeves
DeHegjer Demeueer cnCepes DeY³eeme J³eJeefmLele nesCeej veener.
³ee DeY³eeme He×leerves SkeÀe keÀeUeleerue mJe©Hee®ee DeY³eeme neslees. l³eecegUs Yee<es®³ee SkeÀe
efJeefµe<ì DebieeJej®e ÒekeÀeµe He[sue, Hejbleg efle®ee meceûe mJe©He DeeHeCeeuee mecepeCeej veener. nîee ce³ee&oe
peeCeJeleele. lejerner JeCe&veelcekeÀ He×leer ner meJe& He×leer®³ee cegUeµeer DemeCeejer He×le Deens, Demes®e
ceev³e keÀjeJes ueeieles.

5.7 meceejesHe

Yee<eeY³eeme He×leerle SsefleneefmekeÀ, legueveelcekeÀ DeeefCe JeCe&veelcekeÀ ³ee leerve ÒecegKe He×leer
Deens. ³eeleerue JeCe&veelcekeÀ He×le ner Hee³eeYetle ceeveueer peeles. efJeefµe<ì keÀeUeleerue Yee<es®es ³eLeeLe& JeCe&ve
keÀjlee Deeues lej®e l³eeleerue HeefjJele&vee®ee efkebÀJee oesve keÀeueKeb[eleerue Yee<es®³ee efYeVe ©Heeb®ee DeY³eeme
keÀjCes, HejmHej mebyebOe þjefJeCes µeke̳e nesles. GoenjCeeLe&; HeeefCeveerves j®euesues mebmke=Àle Yee<es®es
J³eekeÀjCe cnCepes l³ee®³ee keÀeUeleerue mebmke=Àle Yee<es®ee JeCe&veelcekeÀ DeY³eeme neslee. keÀeueeblejeves
J³eglHeefleµeem$eekeÀ[s Yee<ee DeY³eemekeÀeb®es ue#e iesu³eeveblej SsefleneefmekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer Go³eeme
Deeueer.
 45
iesuee oµekeÀele ieefCeleer, mebj®eveelcekeÀ, GHe³eesefpele, leeeflJekeÀ Deµee DeveskeÀ He×leer
DeefmlelJeele Deeu³ee. Yee<es®es JeCe&ve peemleerle peemle De®etkeÀ keÀjlee ³eeJes ne®e veJ³ee He×leer®ee nslet
Deens. Yee<eeefJe%eeve ns meceepeµeem$eer³e DeY³eemee®es SkeÀ #es$e Deens. meJe& %eeveµeeKeebµeer Yee<eeefJe%eevee®ee
peJeU®ee mebyebOe ³eslees. meeefnl³e DeeefCe Yee<eeefJe%eeve ³ee®es Del³eble peJeU®es veeles Deens. meceepeµeem$eele
Òe³eesie keÀjlee ³esleele. HeCe l³eele µebYej ìkeÌkesÀ Jemlegefve<þlee Demeles.

18 J³ee µelekeÀele Heeµ®eel³e Yee<eeY³eemeeuee SkeÀ veJeer efoµee ÒeeHle Peeueer leer efJeu³ece peesvme
³eebveer kesÀuesu³ee Yee<es®³ee DeY³eemeecegUs®e nes³e. mebmke=Àle, ûeerkeÀ Je ue@ìerve ³ee Yee<eele pes meec³e Dee{Ules
les KetHe KeesueJej ©peuesues Deens keÀer ³ee Yee<ee keÀesCel³ee lejer SkeÀe Yee<esHeemetve GodYeJeu³ee Demeu³ee
Heeefnpesle Demes ceeveeJes ueeieles. ³ee efJeOeeveeletve®e SsefleneefmekeÀ Yee<eeY³eeme He×leer®ee Hee³ee IeeueC³ee®es
keÀece kesÀu³ee®es efomegve ³esles. ³eele oesve keÀeueKeb[eleerue efkebÀJee l³eeHes#ee peemle keÀeueKeb[eleerue Yee<es®³ee
mJe©Heele keÀe³e yeoue Peeues ³ee®ee DeY³eeme neslees. ³eele mJeve, µeyo, DeLe& Je J³eekeÀjefCekeÀ ©Hes
³eeb®³eeleerue yeoueeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.

SkeÀe®e Yee<es®³ee efvejefvejeUîee keÀeueKeb[eleerue mJe©Hes Je efYeVe Yee<eeb®eer mJe©Hes nîeeb®eer

leguevee ³ee Yee<eeY³eemeele kesÀueer peeles. lemes®e keÀesCel³eener SkeÀe keÀeueKeb[eleerue Yeeef<ekeÀ mJe©Hee®ee
DeY³eeme JeCe&veelcekeÀ Yee<eeY³eeme He×leerle kesÀuee peelees. meJe& DeY³eeme He×leer®³ee cegUeµeer DemeCeejer ner
Hee³eeYetle DeY³eeme He×leer Deens. ³eele Yee<es®eer HetJeexÊej DeJemLee ue#eele I³eeJe³ee®eer vemeles lej efJeefµe<ì
Yee<es®es efJeefµe<ì keÀeUeleerue JeCe&ve osCes SJe{e®e nslet Demelees.

5.8 meboYe&ûebLe

1) JeCe&veelcekeÀ Yee<eeefJe%eeve : mJe©He DeeefCe He×leer - keÀu³eeCe keÀeUs Debpeueer meesceCe

2) Yee<ee efJe%eeve : JeCe&veelcekeÀ DeeefCe SsefleneefmekeÀ - me. ie. ceeueµes, ns. efJe. Fveeceoej
3) DeefYeveJe Yee<eeefJe%eeve - ie. vee. peesieUskeÀj
4) meceepe Yee<ee efJe%eeve DeeefCe cejeþer keÀeobyejer - [e@. vebokegÀceej ceesjs
5) Yee<ee DeeefCe Yee<eeY³eeme Þeer. ve. iepeWê ie[keÀj



 46

6
meceepeYee<ee efJe%eeve Heefj®e³e

IeìkeÀ j®evee :

6.1 ÒemleeJevee
6.2 meceepe Yee<ee efJe%eeve - efJekeÀeme
6.3 meceepe Yee<ee efJe%eeveele ³esCeejs IeìkeÀ
6.4 meceepe Yee<ee efJe%eevee®eer J³eeHleer
6.5 meeceeefpekeÀ - meebmke=ÀeflekeÀ mebj®evee
6.6 Yee<ee DeeefCe mebmke=Àleer
6.7 Yeeef<ekeÀ meeHes#eleeJeeo DeeefCe v³etveefme×eble (meHeÀerj, Jneske&À)
6.8 peeieefleefkeÀkeÀjCeejs efvecee&Ce kesÀuesueer Yeeef<ekeÀ DeeJneves
6.9 meceepeYee<ee efJe%eeveeleerue efJeefJeOe mebkeÀuHevee
6.10 ÒeceeCe Yee<ee DeeefCe yeesueer
6.11 meboYe&ûebLe

6.1 ÒemleeJevee

mececeepeYee<ee efJe%eeve ³ee DeY³eeme #es$ee®ee Go³e meeOeejCele: 1960 veblej Peeuee Deens. ³ee
DeY³eeme#es$ee®ee efJekeÀeme S[Je[& meHeerj, yeWpeefceve ueer, JeesHe&À, eqikeÀµeceve, [sue neF&cme, pee@ve iecHeÀme&,
efJeuîece ue@yeeJn Fl³eeoer Yee<eeY³eemekeÀebveer kesÀuee Deens. meeceeefpekeÀ - meebmke=ÀeflekeÀ ¢efäkeÀesCeeletve
Yee<eskeÀ[s HeenCeejer ner Yee<eeY³eemee®eer meJee&le DeeOegefvekeÀ HeOoleer Deens.

6. 2 meceepe Yee<ee efJe%eeve - efJekeÀeme

meceepe Yee<ee efJe%eeve ³ee DeY³eeme #es$ee®ee Go³e meeOeejCele: 1960 veblej Peeuesuee Deens.
Yee<ee DeeefCe meceepe ³eeb®³eeceO³es Demeuesu³eemebyebOee®ee DeY³eeme meceepeYee<eeefJe%eeveeceO³es kesÀuee peelees.
Yee<ee ns meceepe J³eJeneje®es ceeO³ece Deens. ³ee J³eJenejeceOetve®e Yee<es®eer J³eJemLee DeekeÀejuee ³esles.
lejerner Yee<eeJ³emeeceO³es J³eJenejeHes#ee Yee<es®³ee J³eJemLesJejleer®e Yee<eeY³eemekeÀebveer ue#e keWÀefêle kesÀuesue
efomeles. meceepeYee<ee efJe%eevee®³ee Go³eeHetJeea Yee<ee J³eJenejekeÀ[s HetCe&le: ogue&#e nesles Peeuesues efomeles.
meceepeeceO³es meJe&$e SkeÀ®e Yee<ee DeLeJee SKeeÐee Yee<es®es meJe&$e SkeÀemeejKes ©He Dee{Ule veener.
cnCetve®e peieYejele µeskeÀ[es Yee<ee Òe®eefuele Peeuesu³ee efomeleele. ³eeuee Yee<es®³ee efJeefJeOe ©Heeceeies
meceepee®eer meceeefpekeÀ-meebmke=ÀeflekeÀ HeeÞJe&Yetceer, lemes®e YeewieesefuekeÀ, jepekeÀer³e HeefjefmLeleer keÀejCeerYetle
 47
Demeles. l³eecegUs Yee<ee DeeefCe Yee<ee J³eJeneje®es DeY³eeme ³ee meboYee&Oeejs®e keÀjeJee ueeielees. Yee<eebkeÀ[s
HeenC³ee®ee ne veJee ¢efäkeÀesve meceepeYee<eeefJe%eeveeves efouee. Yee<eeY³eemee®es meJee&le efJekeÀefmele ©He
cnCetve ³ee DeY³eemeeHeOoleerkeÀ[s Heeefnues peeles.

6.3 meceepeYee<ee efJe%eeveele ³esCeejs IeìkeÀ

Yee<ee ner SkeÀ cenlJee®eer meeceeefpekeÀ mebmLee Deens meceepee®eer efveefce&leer, meeceepee®es DeefmlelJe
DeeefCe efJekeÀeme ³ee iees<ìer Yee<escegUs®e µeke̳e Peeuesu³ee Deensle. Yee<esleerue µeyoebvee ÒeeHle nesCeeje
DeLe&HetCe&le: meceepemeeHes#e Demelees. l³eecegUs keÀesCel³eener Yee<es®ee efJe®eej leer Yee<ee yeesueCeeN³eeceepee®³ee
meboYee&le keÀjeJee ueeielees.

meceepe, mebmke=Àleer DeeefCe Yee<ee ³eeb®ee menmebyeOe meceepeeDebleie&le efJeefJeOe Yeso, HejbHeje ÞeOoe
mecepetleer, He³ee&JejCe DeeefCe Yeeef<ekeÀ ÒeYeeJe HeewjeefCekeÀ meboYe&, SsefleneefmekeÀ meboYe&, peerJeve HeOoleer
GÎeesie-J³eJemee³e Oeeefce&keÀlee, Yeeef<ekeÀ meeHes#eleeJeeo Deµee ÒekeÀej®³ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee meceeJesµe ³ee
meceepeYee<ee efJe%eeveele kesÀuee peelees.

6.4 meceepeYee<ee efJe%eevee®eer J³eeHleer

DeeOegefvekeÀ ³egieebceO³es veebiejerkeÀjCe, peeieefleefkeÀkeÀjCe DeeefCe ÒemeejceeO³eceeb®ee Jeeolee ÒeYeeJe

³eecegUs J³ekeÌleer®ee mebHeke&À Òeef¬eÀ³ee efJeue#eCe ieleerceeve Peeuesueer Deens. yeouel³ee peerJeveHeOoleer®ee Yeeie
cnCetve, efJeefJeOe Yee<eebJej ÒeYeglJe efceUefJeCes, DeveskeÀ Yeeef<ekeÀeb®³ee mebHekeÀe&le ³esCes, efYevve Yeeef<ekeÀebµeer
mece³eespevee meeOeCes DeHeefjne³e& yeveues Deens. ³ee Òeef¬eÀ³escegUs mebHeke&À J³eJemLee efJemleejC³eeyejesyej Je
ieleerceeve yeveuesueer Deens. ceeveJeeves peerJevee®³ee meJe&®e #es$eele Jew%eeefvekeÀ Òeieleer meeOeueer Deens.

peieeleerue Òel³eskeÀ Yee<ee yeesueerkeÀ[tve l³ee Yeeef<ekeÀ meceepeeleerue Òel³eskeÀe®ee mebosµeJ³eJenej HetCe&
kesÀuee peelees.

6.5 meeceeefpekeÀ-meebmke=ÀeflekeÀ mebj®evee

SkeÀe®e meceepeeceO³es DeefmlelJeele DemeCeeN³ee efJeefJeOe Yeeef<ekeÀ ªHeebceeies YeewieesefuekeÀ,

meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, mebemke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleer keÀejCeerYetle Demeles. l³eecegUs Yee<es®ee DeeefCe
Yee<eeJ³eJeneje®es DeY³eeme ³ee meboYee&le®e keÀjeJee ueeielees. Yee<eeJ³eJenejeceO³es µeyoebvee ÒeeHle nesCeejs
DeLe& ns meceepeekeÀ[tve efveefµ®ele Peeuesues Demeleele. l³eecegUs l³ee DeLee&®es DevJe³eeLe& ns l³eebvee `DeLe&'
ÒeeHle keÀ©ve osCeeN³ee meceepee®³ee meboYee&le®e keÀjeJes ueeieleele. efJeefJeOe mlej, Jeie&, Oece&, peeleer,
Òeosµe, veeskeÀjer-J³eJemee³e, Je³e, efuebie Fl³eeoeRcegUs meceepeele efomeCeejs Yeso Yee<esceO³esner HeeneJe³eeme
efceUleele. ³ee Yeeef<ekeÀ Yesoeb®ee DeeefCe DeeOegefvekeÀ Yee<eeefJe%eeveeceO³es Yee<eeY³eemeemeeþer ie=nerle Oejuesu³ee
OJeveer, µeyo Jeeke̳e ³ee Yee<es®³ee mlejeb®ee efJe®eejner ³ee DeY³eemeHe×leerceO³es kesÀuee peelees. l³ee®eyejesyej
Oeelet, Oeeletuee ueeieCeejs Òel³e³e, meJe&veece, veece, efJeµes<eCes, ef¬eÀ³eeHeos, DevJe³es ³eeb®eener efJe®eej
meeceeefpekeÀ meboYee&®³ee DeeOeejves®e kesÀuee peelees.
 48
ceeveJee®ee Yee<eeJ³eJenej J³eHekeÀ DeeefCe meboYe&yengue Demelees. SKeeÐee meceepee®³ee
Yee<eeJ³eJeneje®es efveefj#eCee kesÀu³eeveblej DeY³eemekeÀeb®ee meceesj ³esCeDejs efve<keÀ<e&; ogmeN³ee meceepee®³ee
Yee<eeJ³eJenejeµeer leguevee keÀ© Heenlee mebefoiOe DeeefCe DeHegjs Jeeìleele. keÀejCe Òel³eskeÀ meceepeevegmeej
Yee<eeJeeHeje®es mebkeÀsle yeoueleele.

SkebÀojerle ceeveJeer Yee<eeJ³eJeneje®es pesJe{s l³ee®³ee mJe©He DevegYeJeeme ³esF&ue, lesJe{s ³ee
DeY³eemeHe×leer®es mJe©He J³eeHekeÀ nesle peeCeej Deens ceeveJee®³ee J³eeHekeÀ Yee<eeJ³eJeneje®es efvejer#eCe
kesÀu³eeveblej Yee<es®eer DemebK³e ©Hes DeeefCe veeveeefJeOe ÒekeÀej®es Yeso DeefmlelJeele Demeu³ee®es Dee{Uleele.
Deµee Yee<eeJ³eJeneje®es mJe©He leHeemeCes DeeJneveelce Deens. Demes Demeues le©, ³ee DeY³eemeHe×leer®es
met$e SkeÀ®e Deens DeeefCe les cnCepes Yee<esuee Demeuesuee meeceeefpekeÀ-meebmke=ÀeflekeÀ meboYe& nes³e.

• efJeefJeOe Yeso
Yee<esuee Demeuesu³ee meeceeefpekeÀ meboYee&®ee µeesOe IesCes ns meceepeYee<eeefJe%eevee®es GefÎä Deens.
ne meeceeefpekeÀ meboYe& He[leeUtve HeeneC³eemeeþer Deepegyeepetuee Heg<keÀU GoenjCes meeHe[leele. Yeejleer³e
meceepeele efuebie, Oece&, peeleer DeeefCe GHepeeleer, efJeefJeOe peeleeR®es HejbHejeiele J³eJemee³e, GÎeesie,
meceepeeleerue mecepegleer, veeieefjkeÀjCeeveblej Go³eeuee Deeuesues DeeefLe&keÀ mlej, ³ee DeeefLe&keÀ mlejevegmeej
DeefmlelJeele Deeuesues veJes Jeie&, Þes<þ-keÀefveÿlJee®³ee HeejbHeefjkeÀ DeeefCe DeeOegefvekeÀ keÀuHevee Demes
yengmlejer³e Yeso HeeneJe³eeme efceUleele. Yee<eeJeeHejelener ³ee Yesoeb®es Òel³e#eeÒel³e#e Òeefleefyebye He[uesues
efomeles. J³ekeÌleeruee meeceeefpekeÀjCee®³ee (Sociolization) Òeef¬eÀ³esletve Yee<ee ÒeeHle nesleevee l³ee
meceepee®³ee meJe& meboYee&meefnle ÒeeHle nesles. l³eecegUs Òel³eskeÀe®³ee Yee<eeJeeHejeJej meceepee Debleie&le
Yesoeb®es HeefjCeece peeCeJeleele.

• HejbHeje, Þe×e-mecepegleer.
Òel³eskeÀ meceepee®eer Yee<ee l³ee meceepeeµeer mebyebefOele HejbHeje, ©{er, mecepegleer, mebmke=Àleer,
J³eJeemee³e Fl³eeoer ieesäercegUs mece=× yeveuesueer Demeles. Yee<eeY³eemeeuee Yee<es®es ns meJe& meboYe& yeepetuee
mee©ve Yee<es®ee efJe®eej keÀjlee ³esle veener. Òel³eskeÀ meceepeeceO³es Dee{Utve ³esCeejs ns meboYe& l³ee
l³eemeceepee®³ee Yee<esceO³es KeesueJej ©peuesues Je Yee<esµeer SkeÀpeerJe Peeuesues Demeleele. cejeþer Yee<else
©{ Peeuesues ueieerveIeeF&, ieeJeieeWOeU, ieeyeYeJeeveer ³eemejKes µeyo Heenlee ns meboYe& ue#eele ³esleele.
Þe×e mecepegleerletve Òel³eskeÀ meceepee®es Yee<eeJeHeje®es keÀener mebkesÀle þjuesues Demeleele. GoejCeeLe& kebgÀketÀ
Hegmeues, yeebie[³ee HegÀìu³ee ³ee Jeeke̳eeÒe³eesieeb®ee DeµegYemet®ekeÀ DeLe& Demeu³eecegUs ner Jeeke̳es kegbÀketÀ
Jee{ues. yeebie[îee Jee{u³ee DeeefCe G®®eejueer peeleele. lemes®e Iejeletve peeleevee `peelees' ve cnCelee;
`³eslees' cnCeCes efkebÀJee ogkeÀeve yebo keÀjleevee `ogkeÀeve Jee{Jelees' Demes cnCeCes ner l³ee®eer DeeCeKeer keÀener
GoenjCes. meceepepeerJeve, jenCeerceeve, meceepee®³ee yeouel³ee cetu³ekeÀuHevee ³eecegUs Yee<ee yeouele
jenles. Hejbleg HejbHeje, ©{er, Þe×e ³ee Òel³eskeÀ meceepeeceO³es KeesueJej ©peuesu³ee Demeleele. He³ee&³eeves
yeouel³ee Yee<esJejner l³ee®e íeHe efomeles®e. l³eecegUs meceepeYee<eeefJe%eeve ner DeY³eemeHe×leer
DeefOekeÀeefOekeÀ meJe&meceeJesµekeÀ, meboYe&yengue DeeefCe yengJ³eeHle Peeuesueer efomeles.

³ee Yeeef<ekeÀ ÒeYeeJee®ee efJe®eej DeÐeeHe efJemleejeves Peeuesuee Deens. ne efJe®eej kesÀu³eeKesjerpe
Yee<es®es efJeµues<eCe keÀjlee ³esCeej veener. lemes®e J³ekeÌleer®³ee Yeeef<ekeÀlesJej efJeefµe<ì ÒeYeeJe Demelees.
GÎceveiejerceO³es keÀece keÀjCeeN³ee keÀeceieejeb®³ee Yee<esJej `GÎeesiepeielee®ee' ÒeYeeJe peeCeJelees.
 49
KesUe[tb®³ee Yee<esJej `KesUe®ee' , cebefojele Hetpee-De®ee& keÀjCeeN³ee HegpeeN³ee®³ee Yee<esJej `Oeeefce&keÀÊes®ee',
[e@keÌìj®³ee Yee<esJej `JewÎkeÀer³e #es$ee®ee' ÒeYeeJe efomelees. Fbûepe Yeeleele Deeu³eeHeemetve ³esLeerue Yee<eebJej
He[uesuee Fbûepeer®ee ÒeYeeJe ne yeouel³ee mebemke=ÀeflekeÀ He³ee&JejCee®ee®e Yeeie Deens.

• HeewjeefCekeÀles®ee meboYe&.
meceepeeuee, Òeosµeeuee efJeefµeä Deµeer meebmke=ÀeflekeÀ HejbHeje Demeles. l³eeletve l³ee meceepee®³ee
Yee<esueener meebmke=ÀeflekeÀ HeeÞJe&Yetceer DeeefCe HeewjeefCekeÀles®es meboYe& ueeYeleele. Yeejleer³e Yeeb<eeb®³ee meboYee&le
ns efJeµes<elJeeves peeCeJeles. Yeejleer³e mebmke=Àleer Òee®eerve Deens. Yeejleer³e efnbot meceepeebceO³es jecee³eCe,
ceneYeejle ³ee Dee<e&cenekeÀeJ³eebyejesyej Jeso, GHeefve<eos, YeieJeodieerlee Deµee ûebLeebvee efJeµes<e cenÊJe Deens.
l³eecegUs meJe&$e Yeejleer³e Yee<eebceO³es ³ee cenekeÀeJ³eebµeer mebyeefOele meboYe& Òeefleefyebyele Peeuesues Deensle.
GoenjCeemeeþer cejeþer Yee<esleerue keÀener YeeJeeÒe³eesie Heenlee ³esleerue. keÀUer®ee veejo, kegÀyesj, kebÀmeceecee,
µekegÀveerceecee, kegbÀYekeÀCe&, keÀCe&, ke=À<Ceke=Àl³e, kewÀkeÀ³eer, ef®e$eiegHle, peceoiveer, efnbef[byee, veejocegveer,
HetleveeceeJeµeer®es Òesce, Yeer<ceÒeefle%ee, efJeÞJeefce$eer, HeefJe$ee, Jeeu³ee®ee Jeeefuceceer, SkeÀueJ³e Fl³eeoer
J³eeqkeÌlejsKee ³ee cenekeÀeJ³eebceOeerue Deensle. owvebefove J³eJenejeceO³es J³ekeÌleer®³ee Jele&vee®eer, iegCe-oes<eeb®eer
leguevee vekeÀUle ³ee J³eeqkeÌlejsKeebµeer nesles DeeefCe leµeer legueveelcekeÀ Òeeflecee meekeÀejCeejer Yee<ee
J³eJenejemeeþer JeeHejueer peeles. YeeT DemeeJee ue#ceCeemeejKee, jeceue#ceCee®eer pees[er, keÀCee&meejKee
oeveµetj, ke=À<CekeÀejmLeeveer, meeflemeeefJe$eer Demes DemebK³e Yee<eeÒe³eesie ³ee meboYee&ves Yee<esceO³es Òe®eefuele
Peeuesues Deensle. Yeejleer³e jepekeÀejCeebceO³es vesles, Heg{ejer DeeefCe jepekeÀer³e efJeÞues<ekeÀ-He$ekeÀej
³eeb®³eekeÀ[tve `kegÀ©#es$e' ne µeyo vesnceer JeeHejuee peelees. ³ee®es keÀejCe ner ceneYeejleer³e ³eg×e®eer
Òeefme×er `jCeYetceer' Deens. DeefuekeÀ[s ³ee kegÀ©#es$ee®³ee efþkeÀeCeer KeesoC³eele Deeuesu³ee kegÀHeveefuekesÀceO³es
`efÒevme' veeJee®ee ueneve cegueiee KesUlee-KesUlee He[uee. µeLeea®³ee Òe³elveeveblej efÒevmeuee yeensj
keÀe{C³eeceO³es ³eµe Deeues. l³eecegUs DeveskeÀ Jele&ceeveveHe$eebceOetve `efÒevmeves keÀ©#es$e efpebkeÀues' Demes Je=Êe
Òeefme× Peeues. l³eeuee `yeensj keÀe{levee Òeµeemevee®eer `³eg×HeeleUerJejerue OeeHeU, lemes®e `efÒevme' DeeefCe
`kegÀ©#es$e' ³ee oesve µeyoebµeer `efpebkeÀCes' ³ee µeyoe®ee pees[uee iesuesuee meboYe& ³eeletve Jejerue Jeeke̳e
Jele&ceeveHe$eeceO³es íeHeues iesues. Yee<ee keÀµeer DeekeÀejuee ³esles ³ee®es ns SkeÀ GÊece GoenjCe Deens.

• SsefleneefmekeÀ meboYe&.
HeewjeefCekeÀ meboYee&yejesyej®e meceepee®eer SsefleneefmekeÀ HeeÞJe&Yetceer osKeerue Yee<es®³ee
DeY³eemeemeeþer efJe®eejele I³eeJeer ueeieles. Òel³eskeÀ meceepeeuee Fefleneme Deens. ne Feflene meceepee®³ee
Jele&ceeveeJej HeefjCeece Ie[Jetve DeeCele Demelees. cejeþer meceepee®³ee meboYee&le efµeJeje³eeb®es mJejep³e,
efµeJekeÀeU, HesµeJeskeÀeU KetHe®e cenÊJee®ee Deens. efµeJee³e ³esLeerue Fbûepeeb®es jep³e ne osKeer SsefleneefmekeÀ
meboYe& Yee<eeefJe®eejele cenÊJee®ee Deens. ie[ jeKeuee, PeW[e DeeìkesÀHeej jesJeuee, efkeÀuues efKeb[
ue{efJeueer, ieefceveerkeÀeJee, leesHeÀ [eieueer, `Oe' ®ee `cee' kesÀuee. Heeþerceeietve Jeej kesÀuee. leueJeejer c³eeve
kesÀueer, megueleeveer mebkeÀì, i³eeveJee®eer cesKe, yeepeerjeJee®ee veelet, ³eeoJeer, HeeefveHele Peeues, efJeµJeeme iesuee
HeeefveHeleele, ngpejsefiejer, Heie[er GlejJeCes Deµeer DeveskeÀ Òe®eefuele Yeeef<ekeÀ ©Hes ner Yee<es®ee SsefleneefmekeÀ
meboYe& leHeemetve I³eeveele I³eeJeer ueeieleele. cejeþer Yee<else efmLej Peeuesues Fbûepeer, efnboer, HeÀemeea µeyo
mecepetve ³esC³eemeeþer ner SseflekeÀeefmekeÀ HeeÞJe&Yetceer cenlJee®eer þjles.

Yeejle ne yengYeeef<ekeÀ osµe Deens. ³esLeerue meebmke=ÀeflekeÀ-YeewieesefuekeÀ efJeefJeOelee, SsefleneefmekeÀ

HeeÞJe&Yetceer, vewmeefie&keÀ mebHeVelee, Òee®eerve HejbHeje, efJeefJeOe Oece&, peeleer, efJeefJeOe ieJe& ³eecegUs Yee<eeYeso
 50
efvecee&Ce Peeues Deensle. He³ee&³eeves DeveskeÀ yeesueer®eer efveefce&leer Peeuesueer Deens. l³eecegUs meceepeYee<eeJew%eeefvekeÀ
DeY³eemeemeeþer ner efJeefJeOelee DeefOekeÀ Hees<ekeÀ þ© µekeÀles.

³ee meJe& iees<ìer yejesyej®e Yee<eeY³eemeemeeþer meceepe efJe%eeveeceO³es DeveskeÀ ³ee mebkeÀuHevee-
efme×ebleeb®³ee DeeOeejs Yee<eeJ³eJeneje®eer ef®eefkeÀlmee kesÀu³eeme, Yee<ee DeeefCe meceepeJ³eJemLesmeboYee&le
cenÊJee®es efve<keÀ<e& neleer ³esleele. meceepeYee<eeY³eemeHe×leerceO³es Yeeef<ekeÀ meeHes#eleJeeo, mebJesoJenveelcekeÀ
#ecelee, Yeeef<ekeÀ Yeeb[ej, ueIeg#es$e, Yeeef<ekeÀ meceepe, Yee<eemebHeke&À, Yee<eeJ³eJenej, Yee<eeefÜlJe,
yengYeeef<ekeÀlee, Yee<eeefceÞeCe, Yee<eeHeefjJele&ve, Yee<eeefveefce&leer, Yeeef<ekeÀ efuebieYeso, Yee<eepevelelJe,
Yee<eeÒeot<eCe, Yee<eeyeoue, Yee<eeob[keÀ, Yee<eeueIeglJe Deµee keÀener mebkeÀuHeveeb®eer ceeb[Ceer keÀjC³eele
Deeuesueer Deens. ³eeHewkeÀer keÀener mebkeÀuHeveeb®eer DeeHeCe DeesUKe keÀªve IesT ³ee.

6.6 Yee<ee mebmke=Àleer

mebmke=Àleer ne cetueleë J³eeHekeÀ efJe<e³e Deens. Yee<eeefMeJee³e mebmke=Àleer efkebÀJee mebmke=Àleer efJejefnle
Yee<ee ne efJe®eejner DeMeke̳e Deens. mebmke=ÀleerceO³es keÀuee, meeefnl³e, veeìîe, Oece& Je DeO³eelce, jerleer,
HejbHeje, meeceeefpekeÀ mebyebOeeefJe<e³eer®es efveleer-efve³ece, JewJeeefnkeÀ, keÀewìgbefyekeÀ veelesmeyebOeeefJe<e³eer®es
efjleerefjJeepe, meeceeefpekeÀ Deefmceles®³ee meboYee&le Yee<eeletve, Yee<eej®evesletve J³ekeÌle nesCeejs mebkesÀle F.
GHeefJe<e³eeb®ee meceeJesMe neslees. mebmke=ÀleerMeer efveie[erle Demeuesu³ee ³ee DeeefCe Flej IeìkeÀebMeer efveie[erle
Demeuesu³ee ³ee Je Flej GHeefJe<e³eeb®³ee met#ce IeìkeÀeb®ee meceeJesMe ³ee GHeefJe<e³ee®³ee keÀ#esle neslees. Yee<ee
DeeefCe mebmke=Àleer ³eeb®ee mebyebOe HeÀej Hegjeleve keÀeUeHeemetve Deens. mebmke=Àleer®es DeHel³e Yee<ee Demeles.

Yee<ee DeeefCe mebmke=Àleer :

mebmke=Àleer®ee mebyebOe ceeveJeer peerJeveeMeer Je meceepe peerJeveeMeer Deens. peerJeve ieefleceeve Deens,
efJekeÀmeveMeerue Deens. l³ee®eHe´ceeCes mebmke=Àleer ner ieefleceeve Je efJekeÀmeveMeerue Deens. mebmke=Àleer®eer
ieefleceevelee DeeefCe efJekeÀmeveMeeruelee YeeweflekeÀ peerJevee®³ee IeìkeÀeJej DeJeuebyetve Demeles. pegv³ee®ee Nneme
DeeefCe veJ³ee®ee GodYeJe. petv³eeletve®e veJ³ee®eer efve<HeÊeer DeLeJee mebHetCe&HeCes veJesHeCe ns mebmke=Àleerle Ie[t
MekeÀles. FjeJeleer keÀJex cnCeleele, ``mebmkeÀejHetCe& Je mebmkeÀejce³e peerJeve peieC³ee®eer osMe keÀeue
efJeefMe<ì jerle cnCepes®e mebmke=Àleer``. lej S[Je[& ìe³euej ³ee®³ee celes, ``meceepee®ee meom³e ³ee
veel³eeves meceepeele jentve nmleiele kesÀuesues %eeve, efJe%eeve, keÀuee, Jee*dce³e DeeefCe l³ee®³ee peesjeJej
HeefjefmLeleerMeer mecee³eespeve keÀ©ve efceUJeuesues keÀewMeu³e, mecelee lemes®e efveleerceÊee, keÀe³eoe, ©{er ³eebvee
Devegme©ve kesÀues peeCeejs Jele&ve ³ee®ee meb®e cnCepes mebmke=Àleer nes³e``. mebmke=Àleer ns ceeveJee®es JewefMe<ìîe
Deens. HeMet-He#eer, He´eC³eebvee mebmke=Àleer vemeles. l³eeb®es peerJeve SkeÀe®e ®eekeÀesjerle ®eeueuesues efomeles.
³eeGueì ceeveJee®es peerJeve ieefleceeve Deens. ceeveJe meceepeele jentve yeoue Ie[Jetve DeeCet MekeÀlees,
Gvveleer keÀ© MekeÀlees. efveleerefve³ece cetu³e ©peJet MekeÀlees. HeMet-He#eer, He´eCeer keÀ© MekeÀle veener DeeefCe
cnCetve mebmke=Àleer ns ceeveJee®es JewefMe<ìîe Deens meceepeeletve Yee<ee Go³eeme ³esle Demeleele. mebmke=Àleer®es
DeHel³e meceepe Demelees. cnCetve mebmke=Àleer DeeefCe Yee<ee ³eeb®ee peJeU®ee mebyebOe Deens. Yee<ee ns meg×e
ceeveJee®es JewefMe<ìîe Deens. Yee<esletve mebmke=Àleer®eer DeesUKe HeìJeCes meesHes peeles. mebmke=Àleer Yee<esuee Ie[Jele
Demeles. mebmke=Àleer®es DeHel³e Demeu³eecegUs p³ee JesieJesieȳee GÎsMeevegmeej mebmke=Àleer yeoueles leMeer
Yee<eemeg×e yeouele peeles. Mesleer, HeMegHeeueve, mLeeHel³e, OeeletkeÀece, ³eb$eefveefce&leer, Jem$eeslHeeove,
DeLe&GlHeeove ³ee iees<ìer YeeweflekeÀ mebmke=Àleerle DeefYeHe´sle Demeleele. lej Oece&, veerleer, keÀe³eoe, efJeÐee,
 51
ueefuele, Jee*dce³e, meY³elee, efMe<ìe®eej ³eeb®ee meceeJesMe DeO³eeeflcekeÀ mebmke=Àleerle Demelees. DeO³eeeflcekeÀ
DeeefCe YeeweflekeÀ ³ee oesvner mebmke=Àleervee Yee<ee Heg©ve Gjles. cnCetve Yee<ee DeeefCe mebmke=Àleer ³eeb®ee peJeU®ee
mebyebOe Deens. mebmke=Àleer cnCepes mebmkeÀej, HejbHeje ns mebmkeÀej SkeÀe efHe{erkeÀ[tve mebke´Àefcele nesle
Demeleele. DeveskeÀ keÀejCeebveer les mebke´Àefcele nesle Demeleele. Hejbleg Yee<ee ns mebmke=Àleer, mebmkeÀej
mebke´ÀceCeeceO³es cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeleele. mebmkeÀejMeerue ceveeuee yeveJeC³eemeeþer Yee<ee GHe³eesieer
He[les. MeeUe, ceneefJeÐeeue³e, DeeF&Je[erue, Iej, keÀewìgbefyekeÀ JeeleeJejCe ³eeletve ³esCeeN³ee efHe{erJej
meelel³eeves mebmkeÀej kesÀues peeleele. ³ee mebmkeÀeje®es He´YeeJeer ceeO³ece Yee<ee Demeles. KeeCes, efHeCes, yeesueCes,
HeesMeeKe keÀjCes, Þe×e, mece=×er F. DeveskeÀ iees<ìerletve mebmke=Àleer J³ekeÌle nesle Demeles. leer J³ekeÌle nesleevee
Yee<es®ee peemle He´ceeCeele JeeHej neslees. Yee<ee mebmke=Àleeruee J³ekeÌle keÀjles. cnCepes®e Yee<eemeg×e
mebmke=Àleer®ee SkeÀ DevJeLe&keÀ IeìkeÀ Deens. DeO³eeeflcekeÀ mebmke=ÀleerceO³es meeefnl³e ³esles, ueefuele, Jee*dce³e
³esles. ueefuele Jeed*dce³e meeefnl³e J³ekeÌle keÀjC³ee®es keÀece Yee<ee keÀjle Demeles.

Yee<ee mebmke=Àleer peleve, mebJeOe&ve DeeefCe mebke´ÀceCe ë

Yee<ee ner mebmke=Àleer®eer JeenkeÀ Demeles. YeeweflekeÀ, DeO³eeeflcekeÀ mebmke=Àleeruee Heg{s vesC³ee®es keÀece
Yee<ee keÀjle Demeles. l³eecegUs Yee<ee SkeÀ He´keÀejs mebmke=Àleer®es peleve keÀjle Demeles. meceepe DeeefCe
mebmke=Àleer Yee<esuee Ie[JeC³ee®es, DeekeÀej osC³ee®es keÀece keÀjle Demeleele DeeefCe Yee<ee ner mebmke=Àleeruee
J³eeHekeÀ keÀjC³ee®es keÀece keÀjle Demeles. efJeMes<eleë He´l³eskeÀ SkeÀe meceepee®eer JesieUer meceepe JewefMe<ìîes
Demeleele. ³ee Jesieȳee JewefMe<ìîeevegmeej l³eeb®eer JesieUer mebmke=Àleer Ie[le Demeles. l³eevegmeej Yee<ee ner
yeoueles. Goe. He´l³eskeÀ meceepeeuee HetJe& meceepe Demelees. keÀener HeejbHeeefjkeÀ Jeejmee Demelees. DeefuekeÀ[s
Mew#eefCekeÀ, Jew®eeefjkeÀ #es$eele ueeieCeejs MeesOe veJ³ee #es$ee®ee efJekeÀeme nesle Demelees. l³eele®e meceepeeuee
He´ejbYekeÀeUer meceepe ke=À<eerHe´Oeeve neslee ³ee®esner Yeeve þsJeeJes ueeieles. mebmke=ÀleerceO³es ³ee kegÀþu³ee iees<ìer®eer
Yej He[le Demeles. l³ee®esner Yeeve þsJeeJes ueeieles. He´eosefMekeÀles®es Yeeve þsJeeJes ueeieles.

6.7 Yeeef<ekeÀ meeHes#eleeJeeo DeeefCe v³etveefme×eble (meHeÀerj, Jneske&À)

Yee<ee ns JeemleJe Deens. Yee<ee yeoueueer keÀer JeemleJe yeoueles; Deµee OeejCee DemeCeeje DeeefCe
`meefHej yeesHe&À ne³eHeesefLeefmeme' cnCetve Heefjef®ele Demeuesuee `Yeeef<ekeÀ meeHes#eleeJeeoe®ee efme×eble
meceepeYee<eeefJe%eeveeceO³es Òeefme× Deens S[Je[& meefHej, yeWpeefieve ueer JeesHe&À ³eeb®³ee uesKeve-mebµeesoveeletve
efvece&eCe Peeuesuee Yeeef<ekeÀ meeHes#eleeJeeoe®ee efme×eble Yee<ee DeeefCe Jeemle ³ee mebyebOeer®ee SkeÀ cenlJeHetCe&
efme×eble Deens. Yee<eeHetJe& DeeefCe Yee<eeyee¿e Demes keÀesCelener JeemleJe vemeles. Òel³eskeÀ ceveg<³e l³ee®³ee
efvepeYee<esves efouesu³ee efkebÀJee efvepeYe<eskeÀ[tve ÒeeHle Peeuesu³ee mebkeÀuHeveeb®³ee DeeOeejs®e DevegYeJe Iesle
Demelees. JeemleJee®ee DevegYe IesC³ee®³ee ef¬eÀ³esceOeerue SkeÀ keÀe³e&jle IeìkeÀ cnCetve®e Yee<ee JeeJejles;
JeemleJee®³ee ceeveJeer DevegYeJeeuee Ieeì osC³ee®es keÀe³e& Yee<ee keÀjerle Demeles. l³eecegUs Yee<eeyee¿e JeedleJe
vemeles. Yee<esvegmeej ceeveJeer DevegYeJe yeouele Demelees. cnCepes®e Yee<ee yeoueueer keÀer JeemleJe yeoueles.
meefHej®³ee ³ee efme×ebleeefJe<e³eer DeeHeues cele veeWoefJeleevee [e@.efceefuebo ceeueµes cnCeleele, ’ceeveJeer
peeefCeJee, YeeJevee, Dee®eej-efJe®eej, ©{er-HejbHeje, ¢efäkeÀesCe ³eeb®³eeJej Yee<es®ee KeesueJej HeefjCeece
Ie[le Demelees ns meefHej-JeesHe&À ³eeb®³ee efme×eblee®es met$e Deens.“ (DeeOegefvekeÀ Yee<eeefJe%eeve : efme×eble
DeeefCe GHe³eespeve, ueeskeÀJee*dce³e ie=n, cegbyeF, He=ÿ ¬eÀceebkeÀ 159)
 52
SkeÀ efJecee kebÀHeveerceO³es DeeqiveÒeefleyebOeefvejer#ekeÀ cnCetve keÀece keÀjCeeN³ee yeWpeefceve ueer JeesHe&À ³eeves
Deeieer keÀµee ueeieleele ³ee®ee µeesOe IesCeeN³ee DeveskeÀ DenJeeueeb®ee DeY³eeme kesÀuee. ³ee DenJeeueeb®ee
DeY³eeme keÀjleevee l³eeves Deeieer ueeieC³eeuee Yee<eener keÀejCeerYetle þjles Demee efve<keÀ<e& keÀe{uee. l³eevebs
mJele:®³ee J³eeJeeef³ekeÀ DevegYeJeeletve Yee<esves J³ekeÌleer®ee peieekeÀ[s HeenC³ee®ee ¢äerkeÀesCe le³eej neslees
Demee keÀe{uesuee efve<keÀ<e& HetCe&le: mJeerkeÀejueener vemeuee lejer l³ee®³ee ³ee J³eeJemeeef³ekeÀ DevegYeJeecegUs
Yee<eeC³eemeeuee ceole Peeueer. meceepee®³ee Yeeef<ekeÀ meJe³eeRveer ceeveJee®ee peerJeveefJe<e³ekeÀ ¢efäkeÀesCe
efve³ebef$ele neslees. l³eecegUs keÀesCel³eener meceepee®eer pe[Ce Ie[Ce l³ee meceepee®³ee Yeeef<ekeÀ meJe³eerJeªve
ue#eele ³esles. cenejeä^er³e meceepeeceO³es DeveskeÀ peeleer-peceeleer®es ueeskeÀ jeneleele HewkeÀer yengleeb ueeskeÀeb®eer
ceele=Yee<ee cejeþer Deens. peeleerceO³es Hegvne Heesìpeeleer Deensle. SkeÀe peeleerDebleie&le efJeefJeOe Heesìpeeleer,
ueeskeÀÞe×e, HejbHeje, efjefleefjJeepe ³ee yeeyeleerle mJele:®ee JesieKesHeCee peHeleevee efomeleele. l³ee®es %eeve
³ee peceeleerb®³ee yeesueer Yee<esJeªve ue#eele ³esles. keÀejCe meceepee®³ee peerJevemejCeer®³ee Yee<esJej KeesueJej
HeefjCeece Peeuesuee Demelees.

ceeveJeer efJe®eej, mebkeÀuHevee, DevegYeJe ³ee iees<ìer cetuele: Yee<eemeeHes#e Demeleele efkebÀJee Yee<eves
efve³ebef$ele Demeleele. ne meefHej-yeeesHe&À®³ee efJe®eej®ee meej Deens. Yee<esletve meceepee®eer ue#eele ³esCeejer
Ie[Ce, meceepee®³ee peerJeCemejCeer®³ee Yee<esJej efometve ³esCeeN³ee HeefjCeecee®es cece& GueIe[tve oeKeefJeCes ns
meefHej-yeesHe&À®³ee efme×eblee®es

6.8 peeieefleefkeÀkeÀjCeeves efvecee&Ce kesÀuesueer Yeeef<ekeÀ DeeJneves

peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs meb%eeHeveemeeþer Yee<es®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee

He´efke´À³esceO³es He=LJeer ns®e peCet SkeÀ Kes[s Peeuesues Deens. cnCetve l³eeme iueesyeue efJnuespe DeMeer
mebkeÀuHeveener nUtnUt ©{ nesle Deens. DeMee HeefjefmLeleerle meenefpekeÀ®e DeveskeÀ iees<ìeRmeeþer DeeefCe
l³eelener efJeMes<eleë J³eeHeejemeeþer SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyetve jneJes ueeieles. Hejbleg ¿ee meieȳeekeÀ[s Yee<ee ner
SkeÀ De[®eCe þ© MekeÀles. J³eeHeej GÎerceemeeþer peeieeflekeÀ mlejeJej SkeÀ meeceeF&keÀ Yee<ee le³eej
keÀjC³eele Deeueer Deens. efleuee `efueiJeeHe´jekeÀe' Demes cnCeleele. cnCepes®e Yee<es®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve
kegÀþueerner De[®eCe peeieeflekeÀ mlejeJej ³esT ve³es DeMeer DeHes#ee Deens.

peeieeflekeÀerkeÀjCeeceO³es J³eeHeej, ©{er l³ee®eyejesyej keÀuee, meeefnl³e, efJeefJeOe #es$eeleerue

leb$e%eeve ³eeb®eener meceeJesMe Deens. l³eecegUs J³eeHeej Gefoceemeeþer ner þjeefJekeÀ Yee<ee Peeueer lejer efJeefJeOe
#es$eeleerue %eeve leb$e%eeve ns peemleerle peemle Fbie´peerle®e Deens. lemes®e efJe%eeve lelJe%eeve ns Fbie´peer
Yee<esyejesyej®e peHeeveer DeeefCe ®eerveer lej keÀener Flej keÀener Yee<eebceO³es Deens. l³ee®ee HeefjCeece Demee neslees
keÀer, %eeve osC³eeIesC³eeceO³es De[®eCeer efvecee&Ce nesleele DeeefCe ns %eeve p³ee Yee<esceO³es Deens l³ee Yee<es®ee
efJemleej, efJekeÀeme PeHeeìîeeves neslees. l³ee®ee HeefjCeece cnCetve meceepe ne l³ee Yee<es®eer Deeme Oejlees. l³ee
Yee<eskeÀ[s DeekeÀ<e&uee peelees DeeefCe He³ee&³eeves DeeHeu³ee Yee<eskeÀ[s ogue&#e nesles DeeefCe l³eecegUs l³ee-l³ee
Yee<esmeceesj Yee<eerkeÀ DeeJneve efvecee&Ce nesles. yeN³ee®eoe ³ee DeeJneveeceO³es Deel³ebeflekeÀ Deeoevee®eer
DeJemLee Demeles. Deel³ebeflekeÀ DeeoeveecegUs DeeHeueer Yee<ee J³eeHekeÀ nesle Demeueer lejer efle®³ee cetU
©HeekeÀ[s ogue&#e nesles. Goe. cejeþer®³ee meboYee&le®e yeIee³e®es iesuees lej 16 J³ee MelekeÀeceO³es cegIeue,
Dejyeer, Heesleg&ieerpe, [®e ³ee Yee<eeb®³ee Deeke´ÀceCeecegUs cejeþerceO³es Flej Yee<esleerue Meyo Deeues DeeefCe
cetU®es Meyo ceeies He[ues. Fbie´peer keÀeueKeb[eceO³es DeeHeCeeme les®e yeIee³euee efceUles. Deel³ebeflekeÀ
 53
Deeoevee®eer DeJemLee yeIeeJe³eeme ³esles DeeefCe Deepener jespe®³ee J³eJenejele DeeHeCe YejHetj Fbie´peer
Meyoeb®ee JeeHej keÀjle Demelees.

Del³ebeflekeÀ Deeoevee®eer DeeJeM³ekeÀlee ns Yeeef<ekeÀ DeeJneve efmJekeÀeju³eeveblej Heg{®es DeeJneve

cnCepes Yee<esceO³es J³eekeÀjefCekeÀ yeoue nesleele. cejeþerceO³es meb³egkeÌle efke´À³eeHeo cnCepes efnboer Yee<esves
efouesueer Yesì þjles. cejeþerceO³es efke´À³eeHeo ns Meyoe®³ee MesJeìer ³esles Je Jeeke̳e mebHeles. Hejbleg DeeHeu³eeuee
meO³ee®es ©He yeN³ee®eoe Demes efomeles keÀer, Jeeke̳eele meb³egkeÌle efke´À³eeHeo Deeuesues Deens. ’cew Dee jne n@t“
®es ’ceer ³esle Deens“ Demes ©He yeoueles. Demes keÀ©ve ner Yee<ee efìkeÀles. keÀejCe efle®ee JeeHej nesle
Demelees. Hejbleg ner Yee<ee efìkeÀC³eemeeþer mebmke=Àleer, meceepe, HejbHeje ³eeb®ee ceesuee®ee menYeeie Demelees.
Hejbleg peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs mebmke=Àleer, HejbHeje, meceepe DeveskeÀ #es$eebceO³es yeoue Ie[Jetve DeeCele
Demelees. l³eecegUs mebmke=Àleer, meceepe, HejbHeje efKeUefKeȳee Peeuesu³ee, yeoueu³ee keÀer leer Yee<ee ve<ì
nesC³ee®ee OeeskeÀe Demelees DeeefCe peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs ogmeN³ee Yee<es®es Deeke´ÀceCe cetU Yee<esJej nesle
Demeles. l³eecegUs ner Yee<ee efìkeÀJeCes ns DeeJneve nesles.

peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee He´efke´À³esyejesyej meceeve J³ekeÌleer Yee<ee ³eeb®³eeleerue HejmHej mebyebOe ner

veefJeve JeUCes veJeerve ©Hes IesT ueeieues Deens. SkeÀerkeÀ[s Fbie´peermeejKeer Yee<ee meece´ep³eJeeoer Fefleneme
lemes®e efJe%eeve, leb$e%eeve, GÐeesie, Deeblejje<ì^er³e J³eJenej ³eecegUs peeieeflekeÀ mebHeke&À Yee<ee cnCetve
Jesieeves Jeenle Deens lej ogmejerkeÀ[s MeskeÀ[es Yee<ee veeceMes<e nesC³ee®³ee ceeiee&Jej Deensle. yeouel³ee
DeeefLe&keÀ OeesjCeebcegUs Je peerJeve mebIe<ee&cegUs meceepee®³ee Yee<ee efveJe[erJej Je Yee<ee Je=ÊeerJejner HeefjCeece
nesleevee efomele Deens. meebmke=ÀeflekeÀ meboYee&Hes#ee DeeefLe&keÀ meboYe& meceepee®³ee Yeeef<ekeÀ Jele&veele efveCee&³ekeÀ
þjle Deens.

peie peJeU ³esle Deens. leMeer Yeeef<ekeÀ He´Mveeb®eer leerJe´lee DeeefCe iegbleeiegblener Jee{ueer Deens.
keÀejCe Yee<ee ner kesÀJeU mebHeś<eCee®es yengleskeÀ He´ieleer®es meeOeve vemetve l³ee HeefuekeÀ[sner efleuee SkeÀ
meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ YetefcekeÀe Demeles. Yee<ee ner l³ee meceepee®eer cegK³e DeesUKe Demeles. Yee<esuee
npeejes Je<ee¥®eer HejbHeje Demeles DeeefCe Yee<ee mebHes´<eCee®³ee keÀe³ee&yejesyej meceepee®eer meebmke=ÀeflekeÀ
pe[CeIe[Ce keÀjCeejer SkeÀ J³eJemLee Demeles DeeefCe l³eecegUs peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee He´efke´À³escegUs peieeleerue
He´l³eskeÀ Yee<ee peieueer Heeefnpes, peieJeueer Heeefnpes ³eemeeþer Deeie´n Oejuee peelees. peieele Deepe GHeueyOe
DemeCeejs Yeeef<ekeÀ mebef®ele ve<ì nesT efoues lej leer ceeveJeer Feflenemee®eer DeepeJej®eer meJee&le ceesþer
ogIe&ìvee Demesue Demee FMeeje [sefJn[ efke´Àmìue ³eebveer osTve þsJeuee Deens. l³eecegUs
peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee He´efke´À³esle peer Yeeef<ekeÀ DeeJneves efvecee&Ce nesleele leer DeeJneves HesueC³eemeeþer Yee<ee
efve³eespeve nesCes cenlJee®es Deens. Yee<ee efve³eespeveeceO³es Yee<ee ner meceepe HeeleUerJej keÀmes keÀe³e& keÀjles.
cnCepes®e efle®ee meceepe, Yee<ee, efJe%eeve ³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve efJe®eej nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens DeeefCe ogmejs
ner Yee<ee kegÀþs kegÀþs/keÀesCel³ee mlejeJej keÀMeer JeeHejueer peeles ³ee®eener efJe®eej nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³ee
oesvner ¢ef<ìkeÀesveeletve Yee<es®es efve³eespeve kesÀu³eeme peeieeflekeÀ mlejeJej Yee<ee efìkeÀJetve þsJeCes meesHes nesles.
meceepee®³ee Yeeef<ekeÀ Jele&veele lemes®e Yee<eerkeÀ mebj®evesle yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer Yee<ee efve³eespeve
cenlJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[les.

Yeeef<ekeÀ efve³eespeve kesÀu³eeme je<ì^er³e-Deeblejje<ì^er³e mJe©Hee®eer veJeerve meeceeF&keÀ Yee<ee

JeeHejele DeeCelee ³esles. lemes®e meceepe ieìe®³ee Yeeef<ekeÀ Jele&veeJej Yeeef<ekeÀ mebj®evesJej, mebkesÀle
J³eJemLesJej He´YeeJe ìekeÀlee ³eslees DeeefCe cnCetve peeieeflekeÀerkeÀjCeeves efvecee&Ce kesÀuesueer Yeeef<ekeÀ DeeJneves
 54
HesueC³eemeeþer Yee<ee efve³eespeve nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀejCe Yee<ee efve³eespeve ner Yeeef<ekeÀ He´Mve
mees[JeC³eemeeþer kesÀuesueer ke=Àleer Deens.

Yeeef<ekeÀ efve³eespeve ner kesÀJeU Yeeef<ekeÀ He´efke´À³ee vemetve leer J³eeHekeÀ meeceeefpekeÀ He´efke´À³ee Deens.
Yeeef<ekeÀ efve³eespeveeyejesyej peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee He´efke´À³esceO³es Yee<ee efìkeÀJeC³eemeeþer DeeHeu³ee Yee<es®ee
peemleerle peemle He´®eej-He´meej keÀjeJee. mebmke=Àleer Je HejbHeje efìkeÀJeC³ee®ee He´³elve keÀjeJee keÀejCe
Yee<es®³ee cegUeMeer ³ee oesve iees<ìer cenlJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeleele DeeefCe Yee<es®³ee efJeefJeOe JeeHej
#es$eekeÀ[s, GHe³eespeve #es$eekeÀ[s ue#e ÐeeJes. Yee<es®es DeO³eeHeve, Yee<eeblej, efJeefJeOe keÀesMe efvecee&Ce keÀjeJes.
ceeefnleer Je leb$e%eeve ³eeceO³es DeeHeu³ee Yee<es®ee keÀmee JeeHej keÀjlee ³esF&ue ns HeneJes DeeefCe meceepeeuee
Yeeef<ekeÀ Jele&ve cnCepes keÀe³e DeeefCe Yee<esyeÎue l³eeb®es He´sce peeie=le keÀjeJes. meeceeefpekeÀ Sske̳ee®eer,
meeceeefpekeÀles®eer peeCeerJe keÀjCes, efueHeeryeÎue, uesKeve He×leeryeÎue megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes ns cenlJee®es
Deens. keÀejCe peieeleerue megceejs 6000 Yee<eebHewkeÀer 5 les 10… Yee<ee megjef#ele Demetve 20… les 25…
Yee<eeb®eer efmLeleer JeeF&ì Deens. 40… les 75… Yee<ee cejCee®³ee efmLeleerle Deensle DeeefCe cnCetve %eeve,
Fefleneme DeeefCe mebmke=Àleer ³eeb®es mebef®ele Demeuesueer Yeeef<ekeÀ efJeefJeOelee efìkeÀJee³e®eer Demesue DeeefCe
DeeOegefvekeÀ HejbHejeb®ee DeeefCe He´iele J³eJenejemeeþer Yee<ee meb³ece yeveJeC³eemeeþer F®íeMekeÌleer®eer Je
He´³elveeb®eer iejpe Deens Je l³eemeeþer Yee<ee efve³eespeve keÀjCes cenlJee®es Deens DeeefCe Yee<ee JeeHejC³ee®³ee
¢ef<ìkeÀesveeletve DeeefCe mew×ebeflekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve me#ece yeveJeC³eeme Yeeef<ekeÀ DeeJneve HesueCes Meke̳e
Deens.

6.9 meceepeYee<eefJe%eeveeleerue efJeefJeOe mebkeÀuHevee

• Yeeef<ekeÀ Yeeb[ej
meceepeYee<eeefJe%eeveeleerue `Yeeef<ekeÀ Yeeb[ej' ner mebkeÀuHevee pee@ve iecHePe& ³eebveer ceeb[ueer Deens.
Òel³eskeÀ Yeeef<ekeÀ meceepee®es SkeÀ Yeeef<ekeÀ Yeeb[ej Demeles. ³ee Yeeef<ekeÀ Yeeb[ejeceO³es meboYee&vegmeej efJeefJeOe
keÀHHes le³eej Peeuesues Demeleele. keÀesCel³eener meceepeeleerue J³ekeÌleer SkeÀe®e ÒekeÀej®eer Yee<ee JeeHejleevee
efomele veener. keÀesCeeµeer, keÀOeer, keÀe³e, efkeÀleer, keÀmes yeesueeJes ³ee®es keÀener mebkesÀle þjuesues Demeleele.
Òel³eskeÀ J³ekeÌleer ogmeN³ee J³ekeÌleerµeer yeesuele Demeleevee meceesj®³ee J³ekeÌleer®es Je³e, efuebie, meceepeeleerue
mLeeve, Òemebie ³ee®ee efJe®eej keÀ©ve yeesuele Demeles. DeµeeÒekeÀejs J³ekeÌleer, mLeU keÀeU, JesU ³eeb®ee
efJe®eej keÀ©ve efJe®eej keÀ©ve yeesueC³ee®ee #ecelesuee `mebosµeve#ecelee' Demes cnCeleele. ner mebosµeve#ecelee
l³ee J³ekeÌleer®³ee Yeeef<ekeÀ Yeeb[eJej DeJeuebyetve Demeles.

veesce ®ee@cmkeÀer ³eeves DeeHeuee #eceles®ee efme×eble ceeb[levee Yeeef<ekeÀ Òe³eesieeceOetve HetCe&le:
SkeÀefpevemeer DeeefCe efmLej Deµeer efve³eceJ³eJemLee JesieUer keÀe{lee ³esF&ue Demes meebefieleues Deens. ner
SkeÀefpevemeer efmLej Deµeer Yee<ee JeeHejCeeje Demee SkeÀmebOe meceepe lees ie=nerle Oejlees. leLeeefHe
meceepeYee<eeJew%eeefvekeÀebvee ®ee@cmkeÀer®es ns cele mJeerkeÀejen& Jeeìle veener. meceepeeceO³es Yeeef<ekeÀ Òe³eesieeleerue
Dee{UCeejer efJeefJeOelee Heeefnueer lej meceepeYee<eeJew%eeefvekeÀeb®es cele ³eesi³e þjles. keÀejCe meceepeeceO³es
Yee<ee DeveskeÀefJeOe keÀe³e&keÀjerle Demeles. Yee<ee JeeHejemebyebOeer meceepeeceO³es DeveskeÀ DeefueefKele meeceeefpekeÀ
mebkesÀle HeeUeJes ueeieleele. l³eecegUs®e Yee<ee JeeHejC³ee®eer #ecelee meJe&®e Yeeef<ekeÀeb®³eepeJeU Dee{Ules. ³ee
#ecelesuee meceepeYee<eeefJe%eeveeceO³es `mebosµeJenveelcekeÀ #ecelee' (Communicative
Completance) ³ee veeJeeves DeeesUKeues peeles.
 55
®ee@cmkeÀer DeeefCe l³ee®³ee Deieesoj®³ee Yee<eeY³eemekeÀebveer ie=nerle Oejuesueer Yee<es®eer SkeÀmebOe DeeefCe
efmLej efve³eceJ³eJemLee meceepeeceO³es JeeHejueer peeT ueeueieer lej Yeeef<ekeÀ ieesbOeU efvecee&Ce nesF&ue. keÀejCe
meceepeeceO³es mecee³eespeve keÀjleevee J³ekeÌleer, Òemebie, meboYe&, keÀeU, efJe<e³e, HeefjefmLeleer Fl³eeoer ieesäer
O³eeveele IesTve DeeHeueer Yee<ee yeoueeJeer ueeieles. HetCe&HeCes SkeÀefpevemeer, efmLej, SkeÀmet$eer Yeeef<ekeÀ
efve³eceJ³eJemLee keÀesCel³eener meceepee®³ee Yee<esceO³es Dee{Ule veener. keÀesCel³eener meceepee®³ee Yee<es®es
met#ce efvejer#eCe kesÀues lej JesieJesieUs Hesuet, DeveskeÀ Heeleȳee DemeCeejs `Yeeef<ekeÀ Yeeb[ej' l³ee
meeceepee®³ee Yee<esceO³es veebole Demeu³ee®es Dee{Utve ³esF&ue.

efJeefµeä meceepeeleue ueeskeÀ HejmHej yeveefJeC³eemeeþer p³ee Yee<ee-yeesueer®ee Òe³eesie keÀjleele l³ee
meJee&®ee efceUtve SkeÀ `Yeeef<ekeÀ keÀesµe' le³eej neslees. GoenjCeDeLe&, HegC³ee-cegbyeF&meejK³ee ceneveiejeceO³es
SkeÀ®e SkeÀ Yee<ee yeesueCeejs meceepe Dee{Ule veenerle. lesLeerue meceepe owvebefove iejpee YeeieefJeC³eemeeþer
efkebÀJee Flej efJeefJeOe keÀejCeebmeeþer cejeþer, efnboer, Fbûepeer efkebÀJee ³eeHes#ee Jesieȳee meerceeJeleea Yee<eeb®ee
JeeHej keÀjerle Demelees. l³eecegUs Deµee efþkeÀeCe®ee Yeeef<ekeÀ keÀesµe ne ³ee meJe& Yee<eeb®ee efceUtve yevelees. ³ee
keÀesµeJej ³ee meceepeeleerue J³eJemee³e, efµe#eCe, Þe×e, meceepeefJeµes<e, DeeefLe&keÀ-meceeefpekeÀ mlej ³ee meJe&
ieesäeR®ee ÒeYeeJe Demelees.

• ueIeg#es$e
Jejerue Yeeef<ekeÀ Yeeb[eje®³ee mebkeÀuHevesceO³es Òel³eskeÀ meceepee®es SkeÀ Yeeef<ekeÀ Yeeb[ej Demeles; ns
YeeefJekeÀ Yeeb[ej Òel³eskeÀ meceepeevegmeej efYevve Demeles ner ieesä DeeHeCe veeWoefJeueer. SKeeÐee efJeefµeä
J³eJemee³eeleerue efkebÀJee #e$eeleerue ueeskeÀ HejmHej efJe®eej efJeefvece³eemeeþer p³ee Yee<eeyeesueeR®ee efkebÀJee
Yeeef<ekeÀ Yeeb[eje®ee Òe³eesie keÀjleele; l³ee meJee&®ee efceUtve SkeÀ Yeeef<ekeÀ keÀesµe le³eej nesleele.
GoenjCeeLe& SKeeÐee Deejesi³e efJeYeeieeceO³es efkebÀJee Deejesi³eeµeer mebyebefOele #es$eeceO³es µejerj, jesie, peblet,
Deejesi³e, [e@keÌìj, Deew<eOes, ieesȳee, ìe@efvekeÀ, meueeF&ve, SHee³e, Fueepe, efveoeve, veme&, [esme,
Fbpeske̵eve, Jee[&, GHe®eej, keÀeUpeer, [^sefmebie, meuece, Hesmì. Dee@Hejsµeve Fl³eeoer efkeÀleerlejer mJeleb$e
µeyoeb®ee Òe³eesie nesle Demeuesuee HeeneJe³eeme efceUlees. efJeefµeä meceepee®³ee Yeeef<ekeÀ Yeeb[ejele
meboYee&ieefCekeÀ Jejerue GoenjCeeÒeceeCes JesieJesieUs keÀHHes le³eej nesleele. Yee<ee JeeHeje®³ee ³ee #es$eebvee
`ueIeg#es$es' (domain) Demes cnCeleele.

ueIeg#es$ee®eer mebkeÀuHevee meJe&ÒeLece pece&ve DeY³eemekeÀ efµceì DeeefCe jesj ³eebveer ceeb[ueer.
meceepeeleerue J³ekeÌleer DeeHeu³ee iejpeebmeeþer JesieJesieȳee efþkeÀeCeer, JesieJesieȳee keÀejCeemeeþer SkeÀ$e ³esle
Demeleele. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®es HejmHejeb®³ee menkeÀe³e&cegUs efvecee&Ce Peeuesues meeceeefpekeÀ veel³eeb®es mJe©Hener
efvejefvejeUs Demeles. ³ee meJe& IeìkeÀeb®ee l³eeb®³ee Yeeef<ekeÀ J³eJenejeJej HeefjCeece nesle Demelees. SKeeÎee
ceneefJeÎeeue³eeceO³es efµekeÀCeeje efJeÎeeLeea, ¬eÀer[ebieCeeJej, ceneefJeÎeeue³eeleerue efce$eebceO³es, Iejer DeeF&-
Jeef[ueeb®³eeyejesyej, Heefjmejeleerue efce$eebJ³eeceO³es Òee®ee³e& efkebÀJee efµe#ekeÀeb®³ee meesyele SkeÀ®e ÒekeÀej®³ee
Yee<ee JeeHejleevee Dee{Ule veener. lees efJeÎeeLeea Òemebie, meboYee&vegmeej DeeHeueer Yee<ee yeouelees. mebkeÀuHevee
#es$e yeoueles keÀer J³ekeÌleer®eer Yee<ee yeoueles; keÀejCe Òel³eskeÀ yeoueuesuee meboYe& cnCepes SkeÀ mJeleb$e
`ueIeg#es$e' Demeles.

ueIeg#es$ee®es mJe©He yeesueCeeN³ee nslet, efJe<e³e, yeesueCeejs SkeÀceskeÀebµeer keÀesCel³ee veel³eeves yeebOeues
iesues Deensle, HejmHejeb®es yeesueC³ee®es efþkeÀeCe keÀesCeles Deens ³eeJe©ve þjles Demeles. GoenjCeeLe&;
 56
1. efµe#eCe #es$e : DeY³eeme, ÒeJesµe, Jeie&, HeoJeer, efµe#eCe, DeY³eeme¬eÀce, mebµeesOeve, meceer#ee,
ìerkeÀe, efme×eble, Òeefleove, cele, efJe®eej, JekeÌleJ³e, ®e®ee&me$e, HeefjmebJeeo, ®e®ee&, Heefj<eo, efveyebOe,
µeesOeefveyebOe, efve<keÀ<e&, GoenjCe, HegmlekesÀ, meboYe& ûebLe, ¬eÀefcekeÀ HegmlekesÀ, efve³elekeÀeefuekesÀ, Òe³eesie,
Òe³eesieµeeUe, efJeÎeeLeea efµe#ekeÀ, mej, efì®ej, ce@[ce, Òee®ee³e&, DeO³e³eve, DeO³eeHeve Fl³eeoer efkeÀleerlejer
µeyoeb®ee Òe³eesie ³ee #es$eeceO³es HeeneJe³eeme efceUsue.

2. v³ee³eeue³e : peppe, JekeÀerue, JekeÀerue, DeHejeOeer, mee#e, mee#eeroej, HegjeJee, Heesueerme, µeesOe,
iegvne, DeejesHe, DeejesHeer, v³ee³e, keÀe³eoe, mee#eer, keÀuece, efµe#ee, DeHejeOe, Jeeoer, ÒeefleJeeoer, HegjeJee,
lenketÀye, keÀesì& v³ee³eefveJee[e Fl³eeoer µeyo ³ee #es$eele Dee{Uleele.

3. ef¬eÀkesÀì : ef¬eÀkesÀì ne KesU YeejleeceO³es megceejs 200 Je<ee&HetJeeaHeemetve KesUuee peele

Demeu³eeves ne KesU cetU p³ee osµeeletve Deeuee l³ee Fbiue[ osµeeleerue Fbûepeer Yee<semen cejeþer
Yee<esceO³esner ³ee KesUe®ee mJeleb$e µeyomebûen le³eej Peeuesuee Deens. yee@ue (®eW[t), mìce (³eäer), jve
(OeeJe), efmekeÌmej (<eìkeÀej), HeÀesj (®eewkeÀej), jveDeeTì (OeeJeef®ele), efìce (mebIe), DeeTì
(yeeo), HuesDej (KesUe[t), ye@ìceve (HeÀueboepe), yee@uej (ieesueboepe),yee@efuebie (ieesueboepeer), ye@efìbie
(HeÀueboepeer), OeeJeHeÀuekeÀ, efJekesÀì, jvejsì, ke@À®e (Pesue), yeesu[ (ef$eHeÀU), oeb[er, mkeÀesj (OeeJee),
efHe®e (KesUHeÆer), efHeÀefu[bie (#es$ej#eCe), ûeeTb[ (cewoeve), DevHee³ej (Heb®e), keÀHleeve (keÀCe&Oeej)
Fl³eeoer µeyo.

4. J³eeHeej : Kejsoer, efJe¬eÀer, oj, ®e{-Gleej, lespeer, ceboer, keÀefceµeve, efkebÀcele, veHeÀe, leesìe,
vegkeÀmeeve, HeÀe³eoe, ceeue, Hele, Hewmee, J³eepe, keÀpe&, megìs Hewmes, oueeueer, nceeueer, J³eJenej, GOeejer,
jesKe, jesKe[, He@keÀeRie, JeenletkeÀ, Heesmìspe, Heeme&ue, ceeue, veie, [@cespe Fl³eeoer µeyo.

Jejerue ueIeg#es$eeceO³es cejeþer, efnboer, Fbûepeer Yee<esleerue µeyoeb®es efceÞeCe efomeles. leLeeefHe
ueIeg#es$eeceO³es Deµee efJeefJeOe Yee<eeb®ee meceeJesµe peeeflekeÀerkeÀjCeemeejK³ee keÀejCeecegUs Jee{lees®e Deens.
keÀener JesUe SkeÀ®e Jemlet JesieJesieȳee ueIeg#es$eebceO³es JesieJesieȳee veeJeeves DeesUKeueer peeles efkebÀJee Jesieȳee
DeLee&ves JeeHejueer peeles. GoenjCeeDeLe&; mJe³ebHeekeÀ Ieejeleerue nUo, leebotU, pesJeCe, veejU ³ee Jemlet
osJeIejeceO³es Deveg¬eÀces Yeb[eje, De#elee, vewJesÎ, ÞeerHeÀU ³ee veeJeeves DeesUKeu³ee peeleele.

6.10 ÒeceeCe Yee<ee DeeefCe yeesueer

ÒeceeCeYee<ee -
’SkeÀe efJeefµeä Yet-Yeeiee®³ee ceesþîeele ceesþîee ceeveJeer mecegnekeÀ[tve peer Yee<ee yeesueueer peeles
efleuee ÒeceeCeYee<ee Demeles cnCeleele.“
(Goe. cenejeä^e®eer - cejeþer Yee<ee, keÀvee&ìkeÀe®eer keÀVe[ Yee<ee).

yeesueerYee<ee -
SkeÀe efJeefµeä Yet-Yeeiee®³ee ueneveele ueeneve ceeveJeer mecegnekeÀ[tve peer Yee<ee yeesueueer peeles
efleuee yeesueerYee<ee Demes cnCeleele.
(Goe. [ebieer, veeieHegjer, DeeefnjeCeer, nUJeer ³ee yeesueer Yee<ee)
 57
Yee<ee meeceefpekeÀ mebmLee Deens. efle®³eeJej keÀesCee SkeÀe®eer ceeueer veener. l³eecegUs J³eeqkeÌleieefCekeÀ
Yee<ee yeouet µekeÀles. µeyoJeeHej, efJeefµeä Jeeke̳ej®eeve, efJeefµeä Yee<eeµewueer Fl³eeoeRcegUs SkeÀe
J³ekeÌleer®eer Yee<ee ogmeN³eeHes#ee JesieUer Demeles. SkeÀe J³ekeÌleer®³ee Yee<ee JeeHejC³ee®ee ³ee uekeÀyeeruee
J³eeqkeÌleYee<ee DeLeJee J³eeqkeÌleyeesueer (Idiolect) Demes cnCeleele. cee$e Fleke̳ee met#ce Yee<eeYesoekeÀ[s
ue#e osC³ee®eer iejpe veener. yeesueer cnCepes HejYee<ekeÀebvee meejK³ee JeeìCeeN³ee lej leodYee<ekeÀebvee SkeÀ©He
JeeìCeeN³ee J³eeqkeÌleYee<eeb®ee mecetn Demelees. keÀener meeceev³e Jewefµeäîes Demeuesu³ee DeeefCe l³ee®e Yee<es®³ee
Flej yeesueerHes#ee SkeÀceskeÀeRµeer DeefOekeÀ meec³e Demeuesu³ee yeesueeR®ee SkebÀoj mecetn cnCepes HeesìYee<ee
DeLeJee yeesueer nes³e. l³eecegUs yeesueer cnCepes SkeÀe efveefµ®ele YetYeeieele yeesueues peeCeejs Yee<es®es mJe©He
nes³e. G®®eejCe, J³eekeÀjCe, cnCeer, JeekedÀÒe®eej ³ee yeeyele ÒeceeCeYetle Yee<ee DeeefCe yeesueerle HeÀjkeÀ
Demelees. l³eecegUs yeesueeruee mJeleb$³e DeefmlelJe Demeles. cee$e ne HeÀjkeÀ FlekeÀe vemelees, keÀer p³eecegUs
SKeeoer yeesueer mJeleb$e Yee<ee®e ceevelee ³esF&ue. keÀener yeesueer SkeÀceskeÀeruee peJeU®³ee Demeleele. iegpejeLeer
Yee<ee cejeþer Yee<esuee efnboerHes#ee peJeU®eer Jeeìles. lemes®e Flej osµeer yeesueerHes#ee Keeveosµeer yeesueeruee
JeN³ee[er yeesueer peJeU®eer þjles. meenefpekeÀ®e yeesueerYee<ee ceeve mJe©Hee®³ee Demeleele.

yeesueerYee<es®es mJe©He.
yeesueer DeY³eemeele ÒeLece veecekeÀjCe cenÊJee®es þjles. Keeveosµeer, JeNne[er, osµeer, keÀeskeÀCeer Demes
JeieeakeÀjCe YeewieesefuekeÀ Demeles. lej keÀOeer Jeiee&vegmeej Jee peeleervegmeej ef®elHeeJeveer, meejmJeleer, yebpeeje
Demesner yeesueer®es veecekeÀjCe nesles. ueesnej, ®eebYeej, yeg©[, megleej, vneJeer Deµee J³eJemee³eefveÿ yeesueer
Deensle. efm$e³eeb®eer yeesueer JesieUer Demeles. Je³eesieìevegmeejner yeesueer yeouele Demeles. efµe#eCe, otjOJeveer,
efJeÐegle, HeeìyebOeejs ³esLeerue keÀe³ee&ue³ee®eer yeesueer DeY³eemeefJe<e³e þjeJee Deµeer Demeles. Je=×, ne@ìsue
keÀeceieej, efµe#ekeÀ, efJeÎeeLeea, le©Ce-le©Ceer ³eeb®³eener SkesÀkeÀ yeesueer efvecee&Ce nesleerue. Deµee yeesueeR®³ee
DeY³eemee®es mJe©He HeenC³eeHetJeea keÀener meb%ee Heent. yeesueer®³ee DeY³eemee®es SkeÀ Heefj#es$e cnCetve yeesueer-
Yetieesueele (Dialect geography) ner meb%ee efJekeÀefmele Peeueer. yeesueer®es Òeosµeefveÿ Jele&ve ³ee
Yetieesueele ³esles. yeesueerleerue G®®eejCe leHeemeC³eemeeþer µeyoIeìkeÀ Iesleuee peelees. l³eebvee Yee<eebµe-IeìkeÀ
(Gloss) cnCeleele. ³eeveblej yeesueeRceOeerue meeOec³e&-JewOec³e& efveefµ®ele keÀ©ve yeesueer-vekeÀeµeeÜejs
Dialect atlas) l³ee l³ee yeesueer®eer #es$ece³ee&oe (Dialect boundry) DeeKelee ³esles. yeesueer®³ee
DeY³eemee®³ee µeem$eeme yeesueerefJe%eeve (Dialectology) cnCeleele.

6.11 meboYe& ûebLe

1) JeCe&veelcekeÀ Yee<ee efJe%eeve mJe©He DeeefCe HeOoleer - keÀu³eeCe keÀeUs, Debpeueer meesceCe.
2) Yee<eeefJe%eeve : JeCe&veelcekeÀ DeeefCe SsefleneefmekeÀ me.ie.ceeueµes, ns.efue. Fveeceoej.
3) Yee<ee DeeefCe mebmke=Àleer - vee.iees.keÀeuesuekeÀj.
4) Yee<ee efJe%eeve DeeefCe cejeþer Yee<ee - [e. Deefveue ieJeUer.


 58

7
Jew®eeefjkeÀ ieÐe : mebkeÀuHevee, DeeefCe mJeªHe
IeìkeÀ j®evee:

7.1 ÒemleeJevee
7.2 Jew®eeefjkeÀ ieÐee®eer mebkeÀuHevee
7.3 Jew®eeefjkeÀ ieÐee®eer mJeªHe
7.4 Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®eer lelJes
7.5 Jew®eeefjkeÀ Jee*ce³ee®eer cegu³es
7.6 meceejesHe
7.8 meboYe&ûebLe met®eer

7.1 ÒemleeJevee

`Jew®eeefjkeÀ ieÐe' ³ee mebHeeefole Jew®eeefjkeÀ ieÐee®ee DeY³eeme keÀjC³eeHetJeea Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e ner
mebkeÀuHevee mecepetve IesTve cejeþerleerue efJeefJeOe Jew®eeefjkeÀ meeefnl³eke=ÀleeR®ee DeY³eeme keÀjeJe³ee®ee Deens.
Jee*dce³e DeeefCe meeefnl³e ns µeyo meeOeejCele: SkeÀe®e DeLee&ves JeeHejues peeleele. ’Jee*dce³e“ ne mebmke=Àle
µeyo Deens. ’JeekedÀ’ cnCepes yeesueCes lej ’ce³e’ cnCepes ³egkeÌle. yeesueC³eeves pes ³egkeÌle Deens les Jee*dce³e
Demes cnìues peeles. µeyoeb®³ee DeeOeejs DeeHeCe yeesuelees. µeyo³egkeÌle yeesueCes cnCepes Jee*dce³e Demesner
cnCelee ³esT µekeÀles. HetJeea cegKeeJeeìs efvecee&Ce Peeuesu³ee G®®eejuesues µeyo peleve keÀªve þsJeC³ee®eer
iejpe efvecee&Ce Peeueer. l³eeletve efueHeer efvecee&Ce Peeueer. efueHeer®³ee DeeOeejs Jee*dce³e uesKeveye× Peeues.
Jee*dce³eeceO³es efJeefJeOe meeefnl³e ÒekeÀej Deensle. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e ne l³eeleerue SkeÀ Yeeie Deens.

Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eÒekeÀej ne mJeleb$e Jee*dce³e ÒekeÀej ceeveuee peelees. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®ee

meceeJesµe ne ieÐeuesKeveele kesÀuee peelees. efµeJee³e Jee*dce³ee®es ueefuele DeeefCe ueefueleslej Demes oesve ÒekeÀej
ceeveues lej Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®ee meceeJesµe ne ueefueleslej Jee*dce³eele kesÀuee peelees. Demes Demeues lejer
Òel³eskeÀ Jee*dce³eÒekeÀejele Flej Jee*dce³eÒekeÀeje®eerner Jewefµeäîes keÀceer-DeefOekeÀ ÒeceeCeele Òeefleefyebefyele nesle
Demeleele. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®esmeg×e keÀener JesieUs efJeµes<e Deensle. ns DeY³eeme kesÀu³eeJej ue#eele ³esles.

keÀesCelesner Jee*dce³e meceepepeerJeveeefµeJee³e efvecee&Ce nesle veener. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®eer efveefce&leer

meceepemeeþer, meceepepeerJevee®³ee DeeOeejs Peeueer Deens. Flej Jee*dce³eÒekeÀejeHes#ee Jew®eeefjkeÀ
Jee*dce³ee®³ee efveefce&leer®eer keÀejCes JesieUer Deensle. meceepe ÒeyeesOeve, keÀjC³ee®³ee GÎsµeeves Jew®eeefjkeÀ.
 59

7.2 Jew®eeefjkeÀ ieÐeeb®eer mebkeÀuHevee

meeefnl³e DeeefCe meceepe ³eeb®ee Ieefve<ì mebyebOe Deens, meceepeeuee efoµee osCes. efJe®eejÒeJe=Êe
keÀje³euee ueeJeCes ns Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®ee cegK³e GÎsµe Deens. ceeveJeer peerJeve ne Jee*dce³ee®ee efJe<e³e
Demet µekeÀlees lej Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®ee efJe<e³emeg×e ceeveJeer peerJeve®e Demelees. ceeCemee®es peieCes DeeefCe
l³eeefJe<e³eer®es Yeeve; l³ee Yeeveeletve Jee*dce³e efvecee&Ce nesles. efJe.keÀe.jepeJee[s cnCeleele,
’ceveg<³epeeleer®³ee cegKeeletve pes pes cnCetve meeLe& Je mebHetCe& efJeOeeve µeyoªHeeves Yetle, Jele&ceeve Je
YeefJe<³ekeÀeueer yeensj He[ues, He[les Je He[sue les les meJe& Jee*dce³e nes³e.“ (jepeJee[s uesKemebûen,
He=.105) ³ee yee*dce³ee®es efJeefJeOe ÒekeÀej He[leele. Yee<es®es keÀeJ³eelce JeeHej ³eeletve HeÐe efvecee&Ce nesles lej
ieÐeelce JeeHej ³eeletve ieÐe Jee*dce³e efvecee&Ce nesles. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e ne ieÐemeeefnl³ee®ee ÒekeÀej Deens.
meceepeeuee Jemlegefve<þ ceeefnleer osTve meceepeeuee megmkeÀebjerle Ie[JeCes, meceepe HeefjJele&ve keÀjCes ns ³ee
ÒekeÀeje®es Jewefµe<ì Deens.

ceveeleerue keÀuHevee, YeeJevee, ceeveJeer efJekeÀej DeeefCe ceeveJeer cevee®³ee DeeOeejs ueefuele Jee*dce³e
efvecee&Ce nesles. keÀefJelee, keÀLee, keÀeobyejer, veeìkeÀ ns keÀener ueefuele Jee*dce³eÒekeÀej Deensle. p³ee
Jee*dce³eÒekeÀeje®³ee keWÀêmLeeveer ÒeecegK³eeves efJeefµeä SkeÀ efJe®eej Demelees les Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e cnCelee
³esF&ue. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele efJe®eej ceeb[levee keÀuHevee, ceeveJeer efJekeÀej, ceeveJeer ceve ³ee®ee HeÀejmee
GHe³eesie nesle veener. l³eemeeþer leke&Àµegd×, He×leµeerj ÒeefleHeeovee®eer iejpe Yeemeles. cnCepes Jew®eeefjkeÀ
Jee*dce³ee®eer mebkeÀuHevee Heenleevee efJe®eej DeeefCe efJe®eejeYeesJeleer Demeuesueer Jee*dce³eerve Jewefµeäîes ³eeb®es
mJeªHe HeneJes ueeieles.

p³eeÒeceeCes meeefnl³eÒekeÀej HeÐeele keÀefJelee, HeesJee[e, ueeJeCeer, DeYebie Demes ÒekeÀej efometve
³esleele l³eeÒeceeCes Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eelener Demes ÒekeÀej mebYeJeleele. efveyebOe (ESSAY), uesKe,
µeesOeefveyebOe, ìerkeÀeuesKe, ueIegµeesOe efveyebOe, Òeyebo Demes efJeefJeOe ÒekeÀej meebYeJeleele. l³eecegUs ³ee
Jee*dce³eÒekeÀje®eer Jewefµeäîes keÀceer-DeefOekeÀ ÒeceeCeele Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®³ee mebkeÀuHevesle µeesOelee
³esleele.

meceepe HeefjJele&vee®ee efJe®eej ne Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®ee ÒeeCe ceeveuee lej efJe®eej cnCepes
keÀe³e? ns µeesOeeJes ueeieues. efJe®eej ner SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Demeles; leer ceeveJeer ceveele®e ®eeueuesueer Demeles.
efJe®eej ner SkeÀ ®e®ee& Demeles leer meejemeej Heentve kesÀueer peeles. efJe®eej ne SkeÀ leke&À Demelees lees
JeemleJee®³ee DeeOeejs ceeb[uee peele Demelees. efJe®eej ner SkeÀ keÀuHevee Demeles efpeuee Jew%eeefvekeÀles®ee
DeeOeej Demelees. efJe®eej ns SkeÀ ef®ebleve Demeles p³ee®³ee cetUeµeer He×leµeerjHeCe Demelees. FbûepeerceO³es
l³eeme Lee@ì (thought) Demes cnCeleele. Thought cnCepes ‘the act of process of
thinking.’ Think cnCepes efJe®eej keÀjCes. efLebkeÀj cnCepes efJe®eej keÀjCeeje. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele
Deµee ÒekeÀejs efJeefµeä efJe®eej ceeb[uee peelees.

Jew®eeefjkeÀ uesKeeefJe<e³eer Jee*dce³ee®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀjleevee Demes cnCelee ³esles keÀer
’efJeefµeä efJe®eej DeLeJee efJe<e³e leke&Àmeg× ÒeefleHeeove keÀjerle keÀener SkeÀe efve<keÀ<ee&Òele IesTve peeCeejs
uesKeve cnCepes Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e nes³e efkebÀJee Jee®ekeÀeb®³ee yeg×eruee melele DeeJeenve keÀjCeejer DeeefCe
meeOeej, meÒeceeCe, meboYee&men efJe<e³e ceeb[Ceejer efJe®eejÒeOeeve j®evee cnCepes Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e nes³e.“
 60

7.3 Jew®eeefjkeÀ ieÐeeb®es mJeªHe

meeefnl³eeleerue Flej keÀesCel³eener Jee*dce³eÒekeÀejeHes#ee Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®es mJeªHe JesieUs

Demeles. Jew®eeefjkeÀ meeefnl³eke=Àleer®es Jee®eve keÀjleevee ³ee Jee*dce³ee®es JesieUsHeCe ue#eele ³esles. ne ieÐe
ÒekeÀej Demeuee lejer µeyoeb®ee Jemlegefve<þHeCes JeeHej keÀsuee peelees. µeyoebceOetve efJeefJeOe DeOe&íìe J³ekeÌle
JneJ³eele Demee Òe³elve vemelees. efµeJee³e Flej Jee*dce³eÒekeÀejebÒeceeCes Jew®eebefjkeÀ Jee*dce³ee®es IeìkeÀ
vemeleele. l³eecegUs ³ee Jee*dce³ee®es mJeªHe HeenC³eemeeþer JesieUe efJe®eej keÀjeJee ueeielees.

Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e meceepeeuee efoµee osCeejs, meceepe HeefjJele&ve keÀ© HeenCeejs Demes mJe©Hee®es
Demeles. efJe<e³e keÀesCelee DemeeJee ³eeJej yebOeve vemeles. l³ee efJe<e³eeletve efJe®eej mHeä nesCes cenÊJee®es
Demeles. efJe®eej ne Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®ee ieeYee Demelees. l³eecegUs efJe®eejÒeefleHeeove keÀjCes ne Jew®eeefjkeÀ
Jee*dce³ee®ee nslet ceevelee ³eslees. meeefnl³e, meceepe, Oece&, efMe#eCe, mebmke=Àleer, Fefleneme, efJe%eeve, Yetieesue
DeLe&Meem$e, JewÐekeÀer³e DeMee keÀesCel³eener efJe<e³ee®³ee DeeOeejs uesKekeÀ efJeJes®eve keÀjerle peelees. l³eeletve
Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e efvecee&Ce nesles. efJe<e³ee®ee ceeieesJee Iesleevee uesKekeÀ Meem$eer³e, yegef×Jeeoer leke&ÀMeg×
YetefcekeÀe Iesle Demelees. DeMee JesUer uesKekeÀe®³ee [eske̳eele l³ee®³ee uesKevee®ee nsletner ie=nerle Oejuesuee
Demelees. Meke̳elees ceeefnleer osCes DeLeJee leer mecepeeJetve osCes ³ee GÎsMeeves Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®eer Jeeì®eeue
megª Demeles. l³eemeeþer keÀeuHeefvekeÀ Hee$es DeLeJee Ieìveeb®ee DeeOeej ve Ieslee JeemleJeeleerue Ieìvee-Òemebie
Je J³ekeÌleer®es oeKeues efoues peeleele. cnCepes JeemleJee®³ee DeeOeejs Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e DeekeÀejeme ³esle
Demeles.

meceepe HeefjJele&ve, meceepeeleerue JeemleJe ef®e$eCe keÀjCes ns Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®es cenÊJee®es

Jewefµe<ìîes Deens. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele leìmLeHeCee Demelees. He#eHeeleerHeCee ìeUtve efJeefMeä efJe®eej
ceeb[uee l³eeceO³es ceeb[ues peeleele. SKeeÐee efJe<e³ee®eer yeepet IesTve ogmeN³ee yeepetkeÀ[s ogue&#e keÀjCeejer
YetefcekeÀe Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele DeHesef#ele vemeles. cnCepes uesKekeÀ $e³emleHeCes efJe<e³ee®eer ceeb[Ceer keÀjerle
Demelees. Demes Peeues veener lej SkeÀebieerHeCee®ee oes<e Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele ³esT MekeÀlees. ³ee®ee DeLe&
uesKekeÀeves mJele:uee HetCe&HeCes lees[tve IesCes Demes veener. l³ee®es J³eeqkeÌleceÊJe, l³ee®es efJe®eej, l³ee®eer
leUceU, Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele ³esleele®e HeCe l³ee ³esleevee HeÀej®e leejlec³eeves Deeu³ee Heeefnpes.
cnCepes®e efJe®eej DeeefCe YeeJevee, Deble:keÀjCe DeeefCe yeg×er ³eeb®³ee mejefcemeUerletve Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e
efvecee&Ce nesle Demeles.

Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele ÒeMveeb®eer GkeÀue keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. ÒeMveebefMeJee³e efJe®eej
ceeb[lee ³esle veener. uesKekeÀ meYeesJeleeue v³eeneUlees-l³eeletve l³eeuee ÒeMveeb®es mJeªHe ue#eele ³esles.
ÒeMveeb®eer GkeÀue cnCepes efJeefMeä efve<keÀ<ee&He³e¥le Heesnes®eCes, cnCepes Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®ee MesJeì ne
efJeefMeä efve<keÀ<e&, GÊej ³ee mJeªHeele nesCes DeHesef#ele Demeles.

Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®eer j®evee ner cegÎsmeto Demeles. Òel³eskeÀ cegÎs®eer ceeb[Ceer ³eLee³eeri³e mJe©Hee®eer
Demeles. l³eeletve efJe<e³ee®eer ceeb[Ceer yeebOesmeto Je meceleesue nesles. p³ee efJe<e³ee®eer ceeb[Ceer keÀjeJe³ee®eer Deens
l³eele ¬eÀceye×lee Demeles. efJe®eej DeOe&Jeì mees[tve ogmeje efJe®eej ceeb[C³ee®ee Òe³elve kesÀuee Je l³eele
efJemkeÀUerleHeCee ³eslees. Hue@Meye@keÀ He×leerves ceeb[Ceer keÀjeJe³ee®eer þjueer lej lemee efveoxMe kesÀuee peelees.
l³eeceOetve Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eeuee megmebiele j®eves®es mJeªHe efceUles. l³eecegUs Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®³ee
uesKekeÀe®es J³eeqkeÌlecelJe ns yengÞe=le DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
 61
SkebÀojerle Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele efJeefMeä efJe<e³ee®eer ¬eÀceJeej ®e®ee& keÀjerle, meboYee&®³ee DeeOeejs,
¬eÀceJeej ceeb[Ceer keÀjerle efve<keÀ<ee&Òele vesues peeles. l³eecegUs DeMee uesKeveeme ef®eblevee®eer HeeleUer ceUles.
megJ³eJeefmLele, meeOekeÀyeeOekeÀ efJeJes®eve keÀªve ceO³eJeleea efJe®eeje®es ÒeefleHeeove kesÀues peeles. l³eecegUs
Jew®eeefjkeÀ Jee&dce³eeme efJeJeskeÀMeerue, Jemlegefveÿ, leìmLe, lekeÀe&efOeefÿle Demes mJeªHe efceUles.

7.4 Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®eer leÊJes

Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele keÀener leÊJeeb®ee efveoxMe nesle Demelees. l³eecegUs leÊJe cnCepes keÀe³e ns
HeenCes DeeJeM³ekeÀ þjles. efJeefMeä GefÎäeb®ee meejªHe DebMe cnCepes leÊJe nes³e. SKeeÐee OeesjCee®es
JeemleefJekeÀ mJeªHe cnCepesner lelJe cnCelee ³esF&ue. leÊJe ns SkeÀ leeHle³e& Demeles, ns SkeÀ mel³e Demeles
keÀener JesU leÊJe ns cetu³e yevetve ³esles. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®es Yet<eCe Demeles. l³ee uesKevee®es les SkeÀ
meeceL³e& Demeles. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele meeOeejCele: Heg{erueÒeceeCes leÊJes Dee{Uleele.

1. ÒeyeesOeve keÀjCes :
meceepe ÒeyeesOeve cnCepes meceepeeuee ³eesi³e efoµee osTve meceepeHeefjJele&ve keÀjCes. ÒeyeesOeve ns
Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®es SkeÀ leÊJe Deens. ÒeyeesOe cnCepes peeie=leer efkebÀJee ³eLeeLe& %eeve nesCes. ÒeyeesOekeÀ
cnCepes %eeve osCeeje lej ÒeyeesOeve cnCepes peeies keÀjCes efkebÀJee efMekeÀefJeCes. Jew®eeefjkeÀ Jee*ce³eeletve
ÒeyeesOeve kesÀues peeles, ³ee®ee DeLe& meeefnl³ee®ee SkeÀ meeOeve cnCetve GHe³eesie kesÀuee peelees Demes cnCelee
³esles. keÀesCel³eener Ie[ecees[erceeies efJeefMeä keÀe³e&keÀejCe Demeles, l³ee®eer mecepe ³esCes HeÀej DeeJeeM³ekeÀ
Demeles. l³eeletve ÒeyeesOevee®eer Òeef¬eÀ³ee ue#eele ³esles. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®ee DeejbYe ne Fbûepeer keÀeUele
ie=nerle Oejuee lej l³eeJesUer efveyebOee®³ee ceeO³eceeletve ueeskeÀebHe³e¥leceeefnleer, efmLeleer, efJe®eej Heesnes®eefJeuee
peele neslee. ueeskeÀefnleJeeoer ³eeb®eer MeleHe$es Jee®eueer Jee ’MeleHe$ee®ee Fl³eLe&’ Jee®euee lej ceer keÀe
efueefnlees? ³ee®es mHeäerkeÀjCe les osleevee efometve ³esleele. les efueefnleele, ’.... ueeskeÀebme l³eeb®eer
JeemleefJekeÀ efmLeleer Deens leer keÀUeJeer, l³eeveer megOeejeJes, l³eeme FnueeskeÀer megKeJe=×er JneJeer... DeeHeues
yengle keÀeUeHeemetve ¢{ûen Peeues Deensle l³eeHewkeÀer keÀener DeefJe®eejeves Je keÀener cetKe&HeCeeves pe[uesues
Deensle les keÀceer JneJesle, efkebÀJee veenermes JneJesle, Fleke̳ee®e nsletves ceer ³eLeeceleerves Je mJeF®ísves
JesleveeJee®etve Þece kesÀues Deensle.“ (ueeskeÀefnleJeeoer efveyebOemebûen, He=.251) ³eeJeªve ÒeyeesOevee®es mJeªHe
mecepetve ³esles. `ÒeyeesOeve' ne Jew®eeefjkeÀ ieÐee®ee cegK³e nslet neslee.
Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®eer cetU ÒeJe=Êeer ner efJe®eej meebieCes, l³eeletve Jee®ekeÀeuee, meceepeeuee
ceeefnleer osTve peeie=leer keÀjCes, l³eeb®³eeceO³es HeefjJele&ve keÀjCes ner Demeu³eecegUs ‘ÒeyeesOeve’ leÊJee®ee
Dee{U DemeCes ne Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®ee SkeÀ efJeMes<e yevelees. l³eecegUs Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e ns
efMekeÀefJeC³ee®es keÀe³e& keÀjles, efMe#ekeÀeb®³ee YetefcekesÀletve meceepeeMeer (Jee®ekeÀebMeer) mebJeeo meeOeles. ³eeletve
meceepeÒeyeesOevee®es meeOeve cnCetve Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eekeÀ[s Heenlee ³esles.
2. J³eeqkeÌleJeeoe®ee HegjmkeÀej :
Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®es ogmejs cenÊJee®es leÊJe cnCepes J³eeqkeÌleJeeo ns nes³e. J³eeqkeÌleJeeo cnCepes
Demee efJe®eej keÀer pees J³ekeÌleer®³ee megKeog:Keeme cenÊJe oslees. J³eeqkeÌleJeeoer cnCepes J³eeqkeÌleJeeoe®ee
HegjmkeÀej keÀjCeejer J³ekeÌleer, p³ee DeLeea J³eeqkeÌleJeeo ns Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®es leÊJe yeveles l³ee DeLeea
uesKekeÀner J³eeqkeÌleJeeoer Demelees Demes cnCelee ³esles. J³ekeÌleer meceepeele jenle Demeles. meceepepeerJeveele
efJeefJeOe mecem³ee efvecee&Ce nesleele. l³eebvee meeceesjs peele J³ekeÌleer mJele:®eer Òeieleer keÀjerle peerJeve peiele
 62
Demeles. efMeJee³e mJele:®es peieCes DeefOekeÀ megKece³e keÀjC³ee®ee J³ekeÌleer®ee Òe³elve Demelees. l³eemeeþer p³ee
Òe³elveeb®ee, efJe®eeje®ee, DeeefCe cegtu³eeb®ee Debefieieej J³ekeÌleerves keÀjC³ee®eer iejpe Demeles. l³ee®ee efJe®eej
keÀjCeeje SkeÀ ÒeJeen ³ee DeLee&ves J³eeqkeÌleJeeoekeÀ[s Heenelee ³esles. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele J³ekeÌleer®³ee megKe-
ogKee®ee efJe®eej ceeb[uee peelees. J³ekeÌleer cnCetve peiele Demeleevee Deeuesues DevegYeJe ³ee®eener efJe®eej
kesÀuee peelees. J³ekeÌleer®³ee HeueerkeÀ[s Demeuesu³ee Dev³e yeeyeeR®ee efJe®eej nesle veener. ns ceeCemeeuee meceesj
þsJetve efJe®eej keÀjC³ee®ee Òe³elve Fbûepe keÀeUele Peeuee. DeejbYeer®³ee efveyebOekeÀejebveer J³eeqkeÌleJeeo ns leÊJe
mJeerkeÀeªve®e uesKeve kesÀuesues efometve ³esles.
3. FnJeeoer efJe®eej :
FnJeeoer efJe®eejmejCeer ner Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®es ÒecegKe leÊJe Deens. ns Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®es
DeeCeKeer SkeÀ leÊJe Deens. Fn cnCepes ³esLes; ³ee®ee DeLe& DeeHeCe p³eeefþkeÀeCeer pevcelees, Jee{lees, Je=×
nesTve Jee Deepeejeves ce=l³eguee meeceesjs peelees leer peeiee. He=LJeer ner DeMeer SkeÀcesJe peeiee Deens.
p³eeefþkeÀeCeer ceeCetme pevcelees DeeefCe cejlees. `Fn' ³ee MeyoeJeªve `SsefnkeÀ' ne Meyo Deeuee. SsefnkeÀ
cnCepes FnueeskeÀ mebyebOeeves. FnueeskeÀ cnCepes Òel³e#e efomeCeeje, yeesJeCeeje, peieCeeje, JeeCeeje DeeefCe
cejCeeje ceeCetme DeeefCe lees lesLes peerJeveceeve peielees les efþkeÀeCe. FnJeeoecegUs `HejueeskeÀ' ³ee
mebkeÀuHevesuee men efceUeuee. HejueeskeÀ, mJeie&, vejkeÀ, HeeleeUueeskeÀ DeMee Ye´ecekeÀ mecepegleer FnJeeoecegUs
veekeÀeju³ee iesu³ee. ceeCeemee®³ee Hegvepe&vceeueener l³eecegUs veekeÀejeJes ueeieles. F&MJej YekeÌleer®³ee DeeOeejs
HejueeskeÀele ÒeJesMe efceUeJee ³eemeeþer DevegÿeCe, peHe, leHe, GHeJeeme keÀjCes Deeefob®³ee ef¬eÀ³eebvee l³eecegUs
DeeUe yemeuee. DeeO³eelceefve<eþscegUs ceeveJee®es keÀu³eeCe nesCeej veener l³eecegUs Fbefê³e, SsefnkeÀ megKee®ee
GHeYeesie IesC³ee®es meceLe&ve FnJeeoele ³esles. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®es uesKeve ns FnJeeoer leÊJee®³ee
Deveg<ebieeves nesles. DeueewefkeÀkeÀ, DebOeÞe×eUt, HeeHe-HegC³e, DeMee HeejbHeeefjkeÀ mecepegeflebvee FnJeeoecegUs Men
yemeuee. ceeveJeeb®³ee megKe-og:Keemeeþer Dev³e keÀesCeer peyeeyeoej Demele veener lej; lees mJele:®e ³eemeeþer
keÀejCe þª MekeÀlees. keÀejCes DeeefCe Ghee³eebmeeþerner lees®e keÀejCeerYetle þjlees ne efJe®eej Jew®eeefjkeÀ
Jee*dce³eele ³eslees. ³eeuee keÀejCe FnJeeoer leÊJe%eeve Demes cnCeleele.
4. efJeJeskeÀefve<þ YetefcekeÀe :
efJeJeskeÀefve<þHeCee ner Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®es SkeÀ leÊJe Deens. Jew®eeefjkeÀ uesKeveele uesKekeÀ
efJeJeskeÀefveÿ YetefcekeÀe IesTve efueefnle Demelees. `efJeJeskeÀ' cnCepes meejemeej efJe®eej keÀjCes. meejemeej
cnCepes mel³e DeeefCe Demel³e, Kejs-Keesìs ³ee yeepet leHeemetve IesCes. mel³e DeeefCe JeemleJee®ee DeeOeej
IesTve efJe®eej keÀjCes. mel³ee®³ee DeeOeejs ceeveJeefnlee®ee efJe®eej keÀjCes ³ee meJe& yeeyeer `efJeJeskeÀ' ³ee
mebkeÀuHevesle meeceeJeuesu³ee Deensle. SKeeÐee®ee efJeJeskeÀ peeieefJeCes cnCepes yejs-JeeF&ì ns leejlec³eeves
þjefJeCes. efJeJeskeÀJeble ne efJe®eejer Demelees. l³eecegUs efJeJeskeÀnerve cnCepes DeefJe®eejer ns menpeHeCes mecepetve
Ieslee ³esles. ³ee Deveg<ebieeves efJeJeskeÀJeeo ne leke&ÀMeg× DeeefCe yegef×JeeoeJej DeeOeejuesues leÊJe Deens Demes
cnCelee ³esles. l³eelener yeg×er ner efJeveeMekeÀ efkebÀJee mebnejkeÀ efJe®eej keÀª MekeÀles Hejbleg efJeJeskeÀ ne vesnceer®e
ceveg<³eefnlee®ee, mel³ee®ee, ®eebiegueHeCee®ee efJe®eej keÀjerle Demelees. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele uesKekeÀ ne
DeeHeuee efJe®eej Je efvejer#eCes ceeb[leevee meejemeej efJe®eej keÀªve ceeb[lees. Jew%eeefvekeÀ MeesOe ns pesJe{s
megKekeÀejkeÀ Demeleele lesJe{s®e les mebnejkeÀner Demeleele. efJeJeskeÀJeeo ns leÊJe ceeveJeer peerJevee®³ee
megKee®ee efJe®eej keÀjles DeeefCe Jew®eeefjkeÀ uesKeveele ³ee lelJee®ee De{U DemeCes ner l³ee uesKevee®eer peces®eer
yeepet Demeles. cnCepes®e l³eeefþkeÀeCeer efJeJeskeÀJeeo menpeHeCes peesHeemeuee peelees.
 63
5. efJe%eeveJeeoer ¢<ìerkeÀesve :
meceepeeuee Òeieleer®ee efJe®eej Ðee³e®ee Demesue lej meceepeeuee efJe%eeveJeeoe®ee HegjmkeÀej
keÀjeJee ueeieues efJe%eeveJeeoer efJe®eej meceepeele ©peues Heeefnpesle. efJe%eeve cnCepes efJeMes<e%eeve. efJeMes<e
%eeve efceUefJeC³eemeeþer Òe³eesie keÀjeJes ueeieleele. Òe³eesieebveer efceUeuesu³ee ceeefnleer Jee %eevee®eer Hegve: Hegvne
Òeef®eleer Ieslee ³esles. efMeJee³e efJe%eeve ns SkeÀ Meem$e Deens. Òel³e#e, mee#eele, JeemleJeele pes Deens Je
Òe³eesiee®³ee DeeOeejs Hegvne Hegvne efme× keÀjlee ³esles Demes pes Deens l³eeme efJe%eeve cnCelee ³esles.
efJe%eeveeJej efJeMJeeme þsJetve l³eevegmeej Jele&ve keÀjCeejer J³ekeÌleer efkebÀJee efleves kesÀuesues uesKeve ns
efJe%eeveefveÿ Deens, Demee ceevelee ³esles. efJe%eeveefveÿe ner J³ekeÌleeruee meYeesJeleeue®³ee Ie[ecees[erceeieerue
keÀejCeceerceebmee keÀjC³eemeeþer GHe³eesieer He[les. HejbHejsves ®eeuele Deeuesu³ee DeveskeÀ Þe×e-DebOeÞe×e,
mecepetleer, ª{er, ÒeLee-ÒejbHeje ³eeJej efJeMJeeme ve þsJelee l³eeceeieerue keÀe³e&keÀejCee®ee MeesOe Iesleuee
peelees. meYeesJeleer®³ee vewmeefie&keÀ Ie[ecees[er®eener MeesOe Iesleuee peelees. l³eecegUs efJe%eeveefveÿe ner
J³ekeÌleeruee yeg×erÒeceeC³eJeeoer yeveefJeles. l³eeveg<ebieeves Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele efJe%eeveefveÿ YetefcekesÀ®es oMe&ve
Ie[les. l³eecegUs Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e keÀeuHeefvekeÀlesHeemetve otj peeles. JeemleJee®³ee YekeÌkeÀce DeOeejeJej les
GYee jenles.
Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eeleerue leÊJeeb®ee MeesOe Iesle Demeleevee ÒeyeesOeve, J³eeqkeÌleJeeo, efJeJeskeÀJeeo,
FnJeeo DeeefCe efJe%eeveefveÿ ner Hee®e leÊJes meceesj ³esleele. meeceeefpekeÀlee, JeemleJelee, yegef×ÒeeceeC³e,
keÀle&efveÿlee Demee efkeÀleer lejer leÊJeeb®ee meceeJesMe keÀjlee ³esT MekeÀlees. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®³ee DeeOeejs
meeceepee®es ÒeyeesOeve keÀjCes, J³ekeÌleer®³ee megKe-og:KeeMeer efveieef[le ÒeMveeb®ee MeesOe IesCes, ceveg<³eefnlee®ee
efJe®eej ceeb[Ces, JeemleJeele Demeuesu³ee SsefnkeÀ yeeyeeR®ee MeesOe IesCes DeeefCe efJe%eeveeJej DeeOeeefjle
efJe®eejeb®eer ceeb[Ceer keÀjCes ³ee leeeqlJekeÀ Debieeves Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®eer Jeeì®eeue megª Demeles. Jew®eeefjkeÀ
Jee*dce³e ns meceepe HeefjJele&ve keÀjCeejs meeefnl³e Deens.

7.5 Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®eer cetu³es

cetu³e ner mebkeÀuHevee ÒeecegK³eeves v³ee³e efkebÀJee GHe³eesefielee ³eeJej DeeOeejuesueer Deens. cetu³e cnCepes
ceesue. cetu³e ner Decetle& mebkeÀuHevee Deens. cetu³eeb®eer yeebOeCeer efkebÀJee pe[CeIe[Ce nesC³eeceeiesner keÀejCes
Demeleele. p³ee p³ee JesUer ceeveJeemeeþer efJeIeelekeÀ HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles l³ee l³ee JesUer l³eeJejerue
Ghee³e ³ee DeLee&ves cetu³e efveOee&efjle nesle Demeles. keÀener cetu³es ner ÒeemebefiekeÀ Demeleele. Goe. µeerue,
Þe×e, mJeeceerefveÿe, efµemle, menkeÀej, veecemcejCe, YekeÌleer lej keÀener cetu³es ner meJe& keÀeUemeeþer ueeiet
He[leele. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele Òeefleefyebeyf ele nesCeejer cetu³es ner ceeveJee®es DeefmlelJe Demesue leesHe³e¥le ueeiet
He[Ceejer Deensle. l³eeleerue keÀener cetu³eeb®ee Heg{erueÒeceeCes DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue. l³eecegUs ³ee
Jee*dce³ee®es cetu³e DeefOekeÀlesves mHe<ì nesF&ue.
1. mJeeleb$³e :
J³eeqkeÌlemJeeleb$³ee®ee HegjmkeÀej ne ³ee Jee*dce³e ÒekeÀeje®es cenÊJee®es cegu³e Deens. ns cetu³e
meeJe&keÀeefuekeÀ mJeªHee®es Deens. keÀesCel³eener J³ekeÌleeruee pevcele:®e ÒeeHle Peeuesues ns cetu³e Deens.
mJeeleb$³ee®ee DeLe& mJewje®eej veJns. Demes Peeues lej mJeeleb$³e ns cetu³e jenele veener. keÀesCel³eener
J³ekeÌleeruee Yee<eCee®es, celeÒeoµe&vee®es mJeeleb$³e Demeles. J³ekeÌleeruee mebmLee efkebÀJee mebIe mLeeHelee ³eslees.
Yeejleer³e jep³eIeìvesceO³es mJeeleb$³e ³ee cetu³ee®es mJeªHe efJeµeo kesÀues Deens. Yeejleer³e
meceepeJ³eJemLes®³ee HeeµJe&YetceerJej keÀesCel³eener J³ekeÌleeruee keÀesCeleener J³eJemee³e keÀjlee ³eslees. ³ee®ee DeLe&
 64
lees J³eJemee³e ceveg<³eefnleemeeþer ceewefuekeÀ þjuee Heeefnpes. J³ekeÌleeruee Oece&, efµe#eCe, jespeieej, jepekeÀejCe
Deµee meJe&®e #es$eele mJeeleb$³e efceUCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. p³eeJesUer J³ekeÌleeruee yebOeveeuee meeceesjs peeJes
ueeieles, efle®³eeJej Heejleb$³e ueeoues peeles l³ee JesUer mJeeleb$³e ³ee cetu³ee®es cenÊJe mecepetve ³esles.
Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele mJeeleb$³e ³ee cetu³ee®eer ceeb[Ceer uesKekeÀ keÀjlees. ³ee cetu³ee®ee efJe®eej ceeb[tve l³ee®es
uesKeve ®eeueuesues Demeles. mJeeleb$³eeJeeoer efJe®eejmejCeer ne Jew®eeefjkeÀ ieÐee®ee Deelcee Deens.
2. mecelee :
meceepee ceO³es pevceeuee ³esCeeN³ee Òel³eskeÀ J³ekeÌleer meceeve mebOeer, meceeve v³ee³e Demeuee
Heeefnpesle. mecelee cnCepes meceevelee. meceles®ee DeLe& KetHe®e leejlec³eeves I³eeJee ueeielees. meceles®es keÀener
efvekeÀ<e Deelee ceeies He[ues Deensle. Goe. meceeve ceesyeouee, meceeve HeefjÞece, meceeve iegCeJeÊee, meceeve
HeÀueÒeeHleer. meJe&®e J³ekeÌleeRceO³es ³eeyeeyele meceevelee vemeles. meceepeeleerue ogye&ue IeìkeÀebkeÀ[tve Deµee
meceeveles®eer DeHes#ee keÀjlee ³esle veener. l³eecegUs meceles®ee efvekeÀ<e ne ceveg<³elee ³ee cetu³eeJej DeeOeejuesuee
DemeCes iejpes®es Deens ceeCemeeceeCemeebceO³es keÀener yeeyeleerle keÀceer-peemle ÒeceeCe Demeles Hejbleg ceveg<³elee
ner yeeye meJee&keÀ[s meceeve DemeCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles, l³eeJesUer mecelee ns cetu³e ceevelee ³esles.
me.je.iee[ieerU cnCeleele, ’mecelee cnCepes meJee&vee SkeÀe®e HeeleUerJej DeeCeCes (Levelling) veJns.
HeCe ceveg<³e cnCetve mevceeveeves peieC³eeme l³eeuee p³ee p³ee megefJeOeeb®eer DeeJeµ³ekeÀlee Deens l³ee l³eeuee
efceUCes.“ (efJe®eejcebLeve, He=.41) Deµee megefJeOeebceO³es efµe#eCe, Devve, Jem$e, efveJeeje, Deejesi³e,
veeskeÀjer, meebmke=ÀeflekeÀlee ³eeb®ee GuuesKe keÀjlee ³eslees. efµeJee³e Oece&, Jebµe, peele, efuebie, pevcemLeU
³eevegmeej opee& Je mebOeer®ee YesoYeeJe ve keÀjlee meceles®es cetu³e jeyeJeCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. Jew®eeefjkeÀ
Jee*dce³eele meceles®es cetu³e Jejerue DeLee&ves Dee{UCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles.

3. yebOegYeeJe :
yebOeglee cnCepes meceepeeceO³es yebOegYeeJe ner efJe®eejcegu³e ©peueer Heeefnpesle. Brotherhod
veel³ee®³ee Deveg<ebieeves Deeuesues ns cetu³e Deens. ³eeletve SkeÀlee ns leÊJe DeekeÀejeme ³esles. l³eecegUs
mebIeefìleHeCee DeeefCe SkeÀpetìles®eer µekeÌleer le³eej nesles. pewefJekeÀ DeLee&ves YeeT DeLeJee yebOet Demes ve
ceevelee ceveg<³eles®³ee HeeleUerJej yebOegYeeJe peesHeemeuee lej yebOeglee ns SkeÀ cetu³e yeveles. ³ee cetu³eebcegUs
DeeHe-Hej YeeJe ieUtve He[lees. keÀesCel³eener jeä^e®³ee mebyeOe&ve, mebj#eCeemeeþer yebOegles®eer iejpe Demeles.
jeä^er³e SkeÀelcelee ns leÊJe mee#eele nesC³eemeeþer yebOeglee ns cetu³e Òel³e#eele Deceueele Deeues Heeefnpes.
Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele uesKekeÀ ne efJeefµeä SkeÀe J³ekeÌleer Jee meceepee®eer yeepet Iesle veener. HejmHejebceOeerue
Sske̳ee®eer peesHeemevee Jee{er ueeiesue, l³ee¢äerves efJe®eejeb®eer ceeb[Ceer keÀjerle Demelees. Jew®eeefjkeÀ
Jee*dce³eeleerue yebOeglee ³ee cetu³eeuee HeÀej ceesþs mLeeve Deens.
4. v³ee³e :
meceepeeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee meceeve v³ee³e Demeuee Heeefnpesle. v³ee³e ns Jew®eeefjkeÀ
Jee*dce³eeleerue Del³eble cenÊJee®es cetu³e Deens. Yeejleer³e HeeµJe&YetceerJej v³ee³e ³ee cetu³eeb®es cenÊJe lej
Devev³emeeOeejCe Deens. ®eelegJe&C³e&J³eJemLee, Oecee&Oelee, peeleer³e efJe<ecelee ner HeeµJe&Yetceer ue#eele Ieslee
v³ee³e ns cetu³e Òel³e#eele jeyeefJeCes DeeefCe l³ee®eer Jee*dce³eele ceeb[Ceer keÀjCes ns DeeJeµ³ekeÀ yeveles. v³ee³e
cnCepes meejemeej leke&À ceeb[tve SKeeÐee J³ekeÌleeryeeyele nesCeejs Jele&ve, v³ee³e ³ee µeyoeJeªve v³ee³eefveÿe
ne µeyo ³eslees. v³ee³eefve<þe cnCepes efve:He#eHeeleer YetefcekeÀe IesTve Jele&ve keÀjCes. v³ee³eYe´ä J³ekeÌleer ner
He#eHeeleer YetefcekeÀe Iesles. KejsHeCee, ÒeeceeefCekeÀHeCee, mel³elee, veweflekeÀlee ³ee DeeOeejs v³ee³e ceeb[uee
peelees. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele uesKekeÀ ne v³eeefveÿ YetefcekesÀletve uesKeve keÀjerle Demelees. Yeejleer³e
 65
mebefJeOeeveele `v³ee³e' ns cetu³e Del³eble cenÊJee®es ceeveues iesues Deens. l³ee®ee HegjmkeÀej Jew®eeefjkeÀ
Jee*dce³eeletve keÀjC³eele Deeuee Deens.
5. veerleercelee :
veerleercelee ner ceeveJee®³ee Jele&ve, efµe<ìe®eej ³eeJej DeJeuebyetve Deens. veerleer ³ee cetu³ee®ee
efJe®eej Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®³ee Deveg<ebieeves kesÀuee peelees. veerleer ns cetu³e Jele&veeµeer DeefOekeÀ efveieef[le
Deens. v³ee³e Jele&ve, meoe®eej, efµeäe®eej ³ee Deveg<ebieeves veerleer ns cetu³e ue#eele I³eeJes ueeieles. v³ee³e
³ee cetu³eeµeer®e veerleer ns cetu³e DebleYet&le Deens. J³ekeÌleer®es HejmHej Jele&ve ns menpeerJeveeµeer megmebiele
J³eJenej, HejmHejefnlemebyebOee®eer keÀeUpeer, veelesmebyebOeeyeeyele®es meewneo& Jele&ve, keÀewìgbefyekeÀ J³eJenejeceO³es
menYeeie ne efpelekeÀe Heejoµeea, mJe®í, efJeµJeemeJeOe&keÀ Demesue eflelekeÀer veweflekeÀlee efìketÀve jenles.
l³eecegUs cenelcee HegÀues ³eebveer `veerleer' ³ee cetu³eebvee DeeHeu³ee uesKeveele cenÊJee®es mLeeve efoues Deens.
efJeÐesefJevee celeer peeles DeeefCe celeerefJevee veerleer peeles Demee efJe®eej cenelcee HegÀues ceeb[leele. celeer cnCepes
yeg×er, ceve, Deble:keÀjCe, efJe®eej efkebÀJee nslet. J³ekeÌleer®es Jele&ve ns veweflekeÀlesves JneJes ³ee®ee DeLe&
Deble:keÀjCeeletve efleves ceveg<³eefnleHej ¢äer®ee DeJeuebye kesÀuee Heeefnpes. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele veerleer ³ee
cetu³ee®eer ceeb[Ceer DeHesef#ele Demeles. les Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eeletve efometve ³esles.
6. meefn<Ceglee :
Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eeleerue meefn<Ceglee ns cenÊJee®es cetu³e Deens. meefn<Ceglee cnCepes meesefOekeÀHeCee
DeLee #eceeµeerue Je=Êeer. meceepepeerJeveele jenele Demeleevee J³ekeÌleerkeÀ[s meefn<Ceglee Demeueer Heeefnpes.
SKeeÐee J³ekeÌleerves peeCeles - DepeeCelesHeCeeves kesÀuesueer ®etkeÀ ner meefn<Ceg Je=Êeerves ogªmle keÀjlee ³esT
µekeÀles. l³eecegUs meefn<Ceglee ³ee cetu³ee®eer meeceepeefnleemeeþer Del³eble iejpe Demeles. ®egkeÀermeeþer nesCeejer
®etkeÀ, iegvnsieejeyejesyej iegvnsieejer Je=Êeerves nesCeejs Jele&ve meceepemJeemL³e efyeIe[Jet µekeÀles. ieewlece yeg×eves
#eceemeerueles®ee HegjmkeÀej kesÀuesuee neslee. Heg{s cenelcee ieebOeer ³eebveerner ³ee Je=Êeer®ee DebefiekeÀej kesÀuee neslee.
Jew®eeefjkeÀ Jee*dceele Flej cetu³eebÒeceeCes meefn<Ceglee ³ee cetu³ee®ee HegjmkeÀej kesÀuesuee Demelees. uesKekeÀe®eer
meefn<Ceg Je=Êeer efJe®eejceeb[Ceer ceOetve efometve ³esles.
7. ke˩Cee :
ogmeN³ee J³ekeÌleer efJe<e³eer ceveele DemeCeeje o³eeYeeJe cnCepes®e keÀ©Cee nes³e. keÀªCee ns cetu³e
meefn<Ceglee ³ee cetu³ee®³ee meboYee&ves®e ³esles. ceeveJeer Jele&veeµeer, J³ekeÌleer®³ee ceveesYeeJeeµeer keÀªCee ns cetu³e
pees[tve I³eeJes ueeieles. keÀªCee cnCepes o³eeYeeJe. o³ee ³ee YeeJevesle keÀUJeUe efkebÀJee keÀerJe ne YeeJe
efometve ³eslees. `o³ee' ne cetu³eYeeJe HejmHejebkeÀ[s Demeuee Heeefnpes. o³ee keÀjCes DeeefCe o³es®eer ³ee®evee
keÀjCes; ³ee oesvner Je=Êeerletve o³ee ³ee cetu³eebkeÀ[s Heenlee ³esles. l³eeletve ke=ÀHeeUt Je=Êeer ue#eele Ieslee ³esles.
YeeweflekeÀ iejpeebHes#eener DeefOekeÀ cetu³eJeeve yeeye cnCetve keÀªCee ³ee cetu³eekeÀ[s Heeefnues peeles. Jew®eeefjkeÀ
Jee*dce³eele keÀªCee ³ee cetu³ee®ee DebleYee&Je keÀjlee ³eslees. uesKekeÀe®ee meceepepeerJeveeÒeleer Demeuesuee
keÀªCes®ee YeeJe DeLeJee J³ekeÌleeRceO³es HejmHejeble nJeer DemeCeejer keÀªCee ³ee®ee G}ÁsKe ÒeecegK³eeves
Jew®eeefjkeÀ uesKeveele nesle Demelees.

7.6 meceejesHe

Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®ee efJe®eej kesÀu³eeme ³ee Jee*dce³e ÒekeÀejecegUs meceepe HeefjJele&ve,

meceepeefnle ue#eele IesTve ³ee Jee*dce³e ÒekeÀeje®es uesKeve nesle Demeles. Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e ns mJeleb$³e,
mecelee, yebOeglee, v³ee³e, veerleer, meefn<Ceglee, keÀªCee Deµee DeveskeÀ cetu³eeb®ee DeeOeej Iesle DeefJe<ke=Àle nesle
 66
Demeles. meceepeeuee, J³ekeÌleeruee kesÀJeU keÀuHeves®³ee DeeOeejeves peielee ³esle veener. meceepee®³ee Òel³e#e
J³eJenejeuee efleuee meeceesjs peeJes ueeieles. HejbHejsves ®eeuele Deeuesu³ee DeveskeÀ ª{eRµeer efleuee meecevee
keÀjeJee ueeielees. DeveskeÀ meÊee keÀe³e&jle Demeleele. Goe. Oece&meÊee, jep³emeÊee, DeLe&meÊee, Deµee
meÊeebyejesyej efle®ee mebIe<e& megª Demelees. Deµee JesUer uesKekeÀ cnCetve keÀener keÀle&J³es Heej Hee[eJeer
ueeieleele. ÒeyeesOekeÀe®³ee, efµe#ekeÀe®³ee YetefcekesÀletve keÀener leÊJe DeeefCe cetu³eeb®ee efveoxµe uesKeveele keÀjCes
Del³ee®es þjles. uesKekeÀeves pej ³ee cetu³eeb®ee HegjmkeÀej veener kesÀuee lej lees HegjeCeceleJeeoer, HeejbHeeefjkeÀ,
Òeefleieeceer efJe®eejeb®ee Demeu³ee®es ue#eele I³eeJes ueeieles. ³ee®ee DeLe& Hegjesieeceer YetefcekeÀe IesCeeN³eebvee keÀener
peerJevecetu³eeb®ee DebefiekeÀej keÀjeJee ueeielees. ns Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eeletve ue#eele ³esles.

7.7 meboYe&ûebLe met®eer

1. cejeþer efveyebOe - [e@. ce. cee. DeeUleskeÀj.

2. cejeþer efveyebOe - Godiece DeeefCe efJekeÀeme, [e@. efiejerµe ceesjs, mJe©He ÒekeÀeµeve Deewjbieeyeeo.
3. cejeþer Je=ÊeHe$eeb®ee Fefleneme ce. je. kesÀ. uees®es, keÀe@efvìvesìue ÒekeÀeµeve, HegCes.
4. µeleHe$es (ueeskeÀefnleJeeoer efveyebOemebûen) ieesHeeU nefj osµecegKe.


 67

8
Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®eer Jeeì®eeue
IeìkeÀ j®evee :

8.1 ÒemleeJevee
8.2 Fbûepeer Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e
8.3 cejeþer Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e
8.4 meceejesHe
8.5 meboYe&ûebLe met®eer

8.1 ÒemleeJevee

Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®eer mebkeÀuHevee, mJeªHe, l³eeleerue leÊJe DeeefCe cetu³eeb®ee DeY³eeme

kesÀu³eeveblej DeeHeCeeme Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®ee Go³e, efJekeÀeme DeeefCe Jeeì®eeue DeY³eemeeJe³ee®eer Deens.
cejeþer Jew®eeefjkeÀ Jee*ce³ee®ee Go³e ne Fbûepeer Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®³ee DeeOeejs Peeuesuee Deens. efµeJee³e
efveyebOeuesKevee®³ee DeeOeejs Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e efJekeÀefmele Peeues Deens. l³eecegUs Fbûepeer Jew®eeefjkeÀ
uesKevee®ee Heefj®e³e IesTve cejeþer Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®eer efmLeleer-ieleer µeesOelee ³esF&ue.

8.2 Fbûepeer Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e

Fbûepeer Jee*dce³eeceO³es Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e efveefce&leer ÒeecegK³eeves Peeuesueer efometve ³esles.

Fbiueb[ceO³es 16 J³ee µelekeÀele cee³ekesÀue SeqkeÌkeÀce efme³ej [s ceeBlesve ne ÖeWÀ®e uesKekeÀ nesTve iesuee.
l³eeves 1580 ceO³es Je 1588 ceO³es SketÀCe leer Keb[ efuentve ieÐeelce mJeªHee®es uesKeve kesÀues. `Dee@HeÀ
Dee³e[suevesj', `Dee@HeÀ ÖeWÀ[efµeHe', `Dee@HeÀ SkeÌmeefÒeDevme' ³ee efJe<e³ee®³ee Deveg<ebieeves l³eeves efJe®eej
ceeb[ues. ceeBlesveveblej yeskeÀe@ve ³eeves uesKeve kesÀues. 1612 les 1625 ³ee keÀeUele yeskeÀe@ve ³eeves
Jemlegefveÿ YetefcekesÀletve Je®eej ceeb[ues Deensle.
Heeefµ®eceel³e meeefnl³ee®³ee DeY³eemekeÀebveer Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eeefJe<e³eer celes ceeb[ueer Deensle.
`[@efve³eue ef[HeÀes' ³ee uesKekeÀeves kesÀuesues Jew®eeefjkeÀ uesKeve GuuesKeveer³e mJeªHee®es nesles. cee$e
pee@ve efceuìve ³eebveer meeceeefpekeÀ megOeejCesefJe<e³eer ceeb[uesues efJe®eej efJeµes<e mJeªHee®es nesles. GoejceleJeeo
IeìmHeÀesì, efµe#eCe ³ee efJe<e³ee®³ee Deveg<ebieeves efceuìve ³eeves ceeb[uesues efJe®eej l³ee keÀeUer ieepesue.
1644 ceO³es cegêCe mJeeleb$³eeefJe<e³eer efceuìveves ceeb[uesueer YetefcekeÀe efJeµes<e ieepeueer. l³eeveblej pee@ve
[^e³e[ve ³eeb®es uesKeve Dee{Ules.
 68
DeþjeJ³ee µelekeÀele `peesmesHeÀ De@ef[meve' DeeefCe `efj®e[& mìerue' ³ee mebHeeokeÀebveer 1711
ceO³es `mHeskeÌìsìj' ns He$e megª kesÀues. l³eeceOetve l³eebveer ceeb[uesues efJe®eej ns Fbûepeer Jew®eeefjkeÀ
Jee*dce³eeleerue cenÊJee®ee ìHHee ceeveuee peelees. veeìkeÀ, leceeµee, efm$e³eeb®ee HesnjeJe, Heleer-Helveer®eer
Yeeb[Ces, efJeJeen Deµee efJeefJeOe efJe<e³eebJej l³eeveer ceeb[uesu³ee ef®ebleveecegUs Jee®ekeÀeb®eer Jee®eeveeyeÎue®eer
DeefYeª®eer Ie[ueer. l³eeveblej [e@.me@c³egDeue pee@vmeve ³eeves efJeÐee DeeefCe Oece& ³ee mebyeOeeves efJe®eej
ceeb[ues. Heg{s ieesu[eqmceLe ³eeves `efmeefìPeve Dee@HeÀ o Jeu[&' ceOetve uesKeve kesÀues. efue nbì veeJee®ee
uesKekeÀ l³eeJesUer Del³eble efJeef#eHle JeeìCeeN³ee efJe<e³eeJej efueefnle Demes. Heg{s SkeÀesefCemeeJ³ee µelekeÀe®³ee
megceejeme Fbûepeer meeefnl³eele ®eeume& ueBye, n@peefueì, pesHeÀjer, ceskeÀe@ues, keÀeue&Fue, ce@L³et Devee&u[,
pee@ve cee@jues, Deej.S®e. nìve ns uesKekeÀ efueefnle nesles. efieyeve DeeefCe pee@ve mìgDeì& efceuue ³eemeejKes
uesKekeÀ yegef×ÒeeceeC³eJeeoer YetefcekeÀe IesTve efueefnle nesles. ³ee HeeµJe&YetceerJej cejeþer Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®ee
ÒeJeeme Heenlee ³eslees. Fbûepeer Jee*dce³eeleerue Jew®eeefjkeÀlee keÀeueelebjeves leer cejeþer Jee*dce³eele Deeuesueer
efometve ³esles.

8.3 cejeþer Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e

Fbûepeer meeefnl³ee®³ee HeeµJe&YetceerJej cejeþer meeefnl³eele Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®ee efJekeÀeme DeeefCe

Jeeì®eeue Heenlee ³esles. DeejbYeer®es ieÐeuesKeve ns ÒeecegK³eeves Yee<eebleefjle mJeªHee®es nesles. me.keÀe.í$es
³eebveer 1828 ceO³es `yeeueefce$e' ne ûebLe Yee<eebleefjle mJeªHeele j®euee. ³eeceO³es l³eebveer meoiegCeeb®eer
Òeµebmee keÀªve Dev³ee³ee®es JeeF&ì HeefjCeece nesleele ³eeefJe<e³eer GHeosµe kesÀuee Deens. nefj kesÀµeJepeer Heþejs
³eeb®es uesKevener Yee<eebleefjle mJeªHee®es Deens. 1833 ceO³es l³eebveer `efme×HeoeLe& efJe%eeveµeem$eefJe<e³ekeÀ
mebJeeo' ³ee ûebLeeletve efJe%eeveefJe<e³ekeÀ efJeefJeOe yeeyeeRyeeyele efJe®eej ceeb[ues. cejeþerceO³es Jew®eeefjkeÀ
Jee*dce³ee®eer megªJeele KeN³ee DeLee&ves yeeUµeem$eer peebYeskeÀj ³eeb®³eeHeemetve ceevelee ³esles.
yeeUµeem$eer peebYeskeÀj ³eebveer 1832 Heemetve `oHe&Ce' He$eeceOetve efJeefJeOe efJe<e³eebJej uesKeve
kesÀues. `Fbiue[ osµeebleerue jep³ejerleerle yeoue', `µeslekeÀjer ueeskeÀeme mejkeÀej®es GÊespeve', `efJeÐee ns
yeU Deens' Deµeer efkeÀleer lejer efJe<e³eemebyebOeer peebYeskeÀjebveer DeeHeueer celes ceeb[ueer Deensle. meceepeÒeyeesOeve
ner l³eeb®³ee Jee*dce³euesKevee®eer ÒesjCee ceevelee ³esles. Hegjesieeceer FnJeeoer efJe®eejmejCeer®eer peesHeemevee
l³eebveer kesÀueer. DeeHeu³ee uesKeeletve l³eebveer µeslekeÀjer, meeceev³e peveebefJe<e³eer leUceU J³ekeÌle kesÀueer Deens.
yeeUµeem$eer peebYeskeÀj ns He#eHeelejefnle Jele&vee®es meceLe&ve keÀjleele. `jeceueoeme osmeeYeeF& Fbiueb[
osµeentve Hejle Deeuee' ³ee Je=ÊeHe$eeceO³es l³eeb®es Òeieleerµeerue efJe®eej efometve ³esleele. les efJe®eej
HeefjJele&veJeeoer nesles.
oeoesyee Heeb[gjbie leKe&[keÀj ³eebveer 1836 ceO³es cejeþer J³eekeÀjCe Je Yee<eeµeem$e ³ee
Deveg<ebieeves uesKe efueefnuee Deens. 1848 ceO³es `efJeÐes®³ee ueeYeeefJe<e³eer' ³ee efJe<e³eeJej %eeveÒemeejkeÀ
meYesHeg{s l³eebveer ceeb[uesues efJe®eej ne Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®ee Glke=À<þ vecegvee ceevelee ³eslees. `Oece&efJeJes®eve'
³ee ûebLeele l³eebveer J³eJeneefjkeÀ Oece& DeeefCe HeejceeefLe&keÀ Oece& ³eeb®ee meej meebefieleuee Deens. ceeveJeer
megKee®³ee Dee[ ³esCeeN³ee ª{eRJej les nUgJeejHeCes yeesì þsJeleele. efµe#eCe ns meJee&meeþer Demee³euee
Heeefnpes Demes l³eebvee Jeeìles. ceesjesHebleeb®³ee `µueeskeÀkesÀkeÀeJeueer' Jejner l³eebveer ìerkeÀe efueefnueer Deens.
iees. vee. cee[ieeJekeÀj ³eebveer 1851 ceO³es `me=äerleerue ®ecelkeÀej' ³ee efJe<e³eeJej ûebLe
efueefnuee. l³eebveer DeeHeu³ee uesKeveeletve GÐeesiee®ee HegjmkeÀej kesÀuee. `He$eeJeUer' Je `êesCe' ³ee uesKeeletve
l³eeb®es efJe®eej efomeleele. l³eebveer µeem$eer³e efJe<e³eeuee DeefOekeÀ cenÊJe efoues Deens. `Je=#eJeCe&ve' ³ee ûebLeele
 69
l³eebveer 123 Je=#eeb®eer ceeefnleer efoueer Deens. `DeefYepev³e HeoeLe&' (1856) ³ee ûebLeeletve ceeCemee®³ee
mesJeveele ³esCeeN³ee HeoeLee&efJe<e³eer Je HeÀUYeep³eeefJe<e³eer les ceeefnleer osleele. l³eeb®³ee uesKeveele
meceepemegOeejCesHej efJe®eejner Dee{Uleele, `µegef®eYet&leHeCee' ³ee uesKeele les mJe®íles®es cenÊJe meebieleele
lej `ceeokeÀ HeoeLe&' Je `oeªHeemetve DeveLe&' ³ee uesKeeletve J³emeveeHeemetve nesCeDejs vegkeÀmeeve les
ceeb[leele.
`efcemesme HesÀjej' ³eebveer `kegÀìgbyeÒeJele&veveerleer' (1835) ne ûebLe efueefnuee. ne ûebLe Fbûepeer
ûebLeeJeªve cejeþerle DeeCeuee Deens. ceguee-cegueeRveer, DeeF&-Jeef[ueebveer HejmHejebµeer keÀmes JeeieeJes ³ee yeeyeer
l³eebveer ³ee uesKeveele meebefieleu³ee Deensle. efµeJee³e efm$e³eeb®³ee efµe#eCeeyeeyele Hegjesieeceer efJe®eejner l³eebveer
ceeb[ues Deensle. cnCepes®e kegÀìgbyemebmLes®³ee Tefpe&leeJemLesmeeþer keÀesCel³ee cetu³eeb®eer peesHeemevee nesCes
DeeJeµ³ekeÀ Deens ³eeyeÎue®eer YetefcekeÀe efcemesme HeÀsjej ³eebveer ceeb[ueer Deens.
YeeT cenepeve ³eebveer 1841 ceO³es `ÒeYeekeÀj' He$ee®eer megªJeele kesÀueer. meceepeceveeleerue
ueeskeÀYe´ce l³eebveer Heeefnues. l³eecegUs Oecee&®eer megOeejCee nesC³eemeeþer l³eebveer efJe®eej ceeb[ues. Fbûepeer
jep³eHe×leerJej ìerkeÀe keÀjCeeje DeÐeuesKekeÀ cnCetve YeeT cenepeve ³eeb®³eekeÀ[s Heenlee ³esles. l³eeb®es
cejeþer Yee<esJej®es Òescener GuuesKeveer³e mJeªHee®es nesles. efJeÐesefµeJee³e meceepe peeiee nesT µekeÀle veener
³ee®eer peeCeerJe l³eebveer ceeb[ueer. ueeskeÀefnleJeeoer cnCepes ieesHeeU nefj osµecegKe. l³eebveer `ÒeYeekeÀj' ceOetve
1848 ceO³es `Fbeqiueme ueeskeÀeb®³ee J³eeqkeÌlecee$ee®³ee iewjmecepegleerefJe<e³eer' ne uesKe efueefnuee. l³eeb®eer
108 He$es `µeleHe$es' ³ee veeJes Òeefme× Deensle. l³eeceOetve l³eebveer m$eermegOeejCesefJe<e³eer efJe®eej ceeb[ues.
mJele: ye´ecnCe Demetvener ye´eïeCe ueeskeÀebceOeerue oes<eeb®ee les efveoxµe keÀjleele. HeejbHeefjkeÀ ª{er DeeefCe
ÒeLeebvee les vekeÀej osleele. ûebLeÒeeceeC³eeuee efJejesOe oµe&Jetve Oecee&®eer J³eeHekeÀ mebkeÀuHevee les ceeb[leele.
peeefleYesoeme keÀe³e DeeOeej? ne Òeµve efJe®eeªve l³eebveer Fbûepeer jepeJeìer®es kesÀuesues mJeeiele l³eekeÀeUer
¬eÀebleerkeÀejkeÀ mJeªHee®es þjues. SkeÀe yeepetuee ¬eÀebleerkeÀejkeÀ efJe®eej DeeefCe ogmeN³ee yeepetuee meceepe
ÒeyeesOeve Demes l³ee keÀeU®³ee Jele&ceeveHe$ee®es mJe©He ÒeecegK³eeves efometve ³esles.
ke=À<Ceeµeem$eer ef®eHeUtCekeÀjeb®eer ûebLemebHeoe ner ÒeecegK³eeves Yee<eebleefjle mJeªHee®eer Deensle. cejeþer
J³eekeÀjCeeJej l³eebveer efueefnuesuee uesKe ne l³ee keÀeUer JesieUe efJe<e³e þjlees. efJe<CegyegJee ye´ïe®eejer ³eebveer
`JesoeskeÌle Oece&ÒekeÀeµe' ³ee ûebLeeceOetve ueeskeÀJ³eJenejeleerue yeeyeeR®ee µeesOe Iesleuee Deens. ³ee ûebLeeleerue
`jepeveerleer' ne uesKe jepekeÀejYeejebefJe<e³eer ef®ebleve ceeb[lees. `megKeoe³ekeÀ jep³eÒekeÀjCeer efveyebOe' ³ee
uesKeele ÞeceefJeYeeieCeer keÀªve p³ee®³ee l³ee®³ee uee³ekeÀerÒeceeCes keÀece osTve megKee®es jep³e keÀmes
®eeueJelee ³esF&ue ³ee®ee efJe®eej ceeb[uee Deens.
cejeþer Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele cenelcee peesleerjeJe HegÀues ³eeb®ee GuuesKe ÒeecegK³eeves keÀjeJee ueeielees.
l³eebveer efuenuesues - `µeslekeÀN³ee®ee Demet[' (1883) `nbìj efµe#eCe Dee³eesieeHeg{s meeoj kesÀuesues
efveJesove' (1882), `meeJe&peefvekeÀ mel³eOece&' (1891) Deeefo ûebLeuesKeveeletve l³eeb®es efJe®eej efometve
³esleele. yeg×erJeeoeyejesyej ceeveJeleeJeeo ns l³eeb®³ee uesKevee®ee efJeµes<e ue#eele Ieslee ³eslees.
J³eeqkeÌlemJeeleb$³e, m$eerefµe#eCe, DemHe=µ³ees×ej, mecelee ³ee cetu³eeb®es oµe&ve l³eeb®³ee uesKeveele nesles.
HegÀu³eebveer JesoÒeeceeC³e veekeÀejues. µeslekeÀN³eeb®³ee DeOeesieleer®eer keÀejCes meebefieleueer. efµe#eCeefJe<e³ekeÀ
efJe®eej ceeb[ues. mel³eOecee&®eer ceeb[Ceer kesÀueer. efye´efìµe jepeJeìer®es cetu³eceeHeve kesÀues. Jew®eeefjkeÀles®³ee
DeeefCe keÀueelcekeÀles®³ee Debieeves l³eeb®es Jee*dce³e efJeµes<e mJeªHee®es Deens. `cegkeÌlee' ner cenelcee HegÀues
³eeb®³ee µeeUsleerue efJeÐeeefLe&veer. efleves `ceebieceneje®³ee og:KeeefJe<e³eer efveyebOe' efueefnuee lej leejeyeeF& efµebos
³eebveer `m$eer-Hegª<e leguevee' (1882) ³ee ûebLeeletve Hegª<eeb®eer {eWieer Je=Êeer ceeb[ueer. efm$e³eeb®es µees<eCe
 70
keÀmes nesles, HegveefJe&Jeen keÀmee HeÀe³eÐee®ee Deens, ³eeefJe<e³eer l³eeveer jesKeþeskeÀ Yee<else ceeb[uesues efJe®eej
Deepe®³ee m$eerJeeoer efJe®eejmejCeeruee ÒesjCeeoe³eer þjleele.
³ee keÀeUele efJe<Cegµeem$eer Hebef[le ³eebveer `yeeueefJeJeen', `HegveefJe&Jeen, kesÀµeJeHeve, pejþkegÀceejer
efJeJeen' Deµee ÒeµveebJej efJeHegue uesKeve kesÀues. yeeyee He¨evepeer ³eebvee keÀeobyejerkeÀej cnCetve DeesUKeues
peeles. Hejbleg `efveyebOeceeuee' (1851) ³ee ûebLeele efJeefJeOe efJe<e³e Je Oecee&Jej mJeleb$e uesKe efueefnues.
l³eeletve l³eeb®³eeleerue Jew®eeefjkeÀ uesKekeÀe®es iegCeefJeµes<e efometve ³esleele. `m$eer efJeÐeeY³eeme', `kegÀìgbyee®eer
megOeejCee' ³ee uesKeebletve l³eeb®es meceepeesHe³eesieer efJe®eej efometve ³esleele. ³ee keÀeUele efJe.vee.ceb[efuekeÀ,
Jeeceve Deeyeepeer cees[keÀ ³eeb®esner uesKeve Dee{Ules.
m$eer - Heg©<e meceevelee, efm$e³eeb®es efµe#eCe, efm$e³eeb®es DeLee&pe&ve ³eeveg<ebieevesner l³eebveer uesKeve
kesÀues. [e@. ÞeerOej J³ebkeÀìsµe kesÀlekeÀj ³eeb®es uesKeve cee$e JesieJesieUîee efJe<e³eeJej®es Deens. l³eeb®³ee
uesKeebletve meceepeµeem$eer³e efJe®eej efometve ³esleele. `efmevescee®ee Oeboe', `yeeuemebj#eCe', `efm$e³eeb®es
mebmeejµeem$e' ³ee uesKeele les meceepeµeem$eer³e YetefcekeÀe Iesleele. ue. je. HeebieejkeÀj ³eeb®eer efJe®eejmejCeer
ner efìUkeÀ - ef®eHeUtCekeÀjer HejbHejsle yemeCeejer. `cejeþer Yee<es®es mJe©He' (1898) ne uesKe 48
He=<þeb®ee Deens. l³eebveer `cegceg#et' ns meeHleeefnkeÀ 1907 ceO³es meg© kesÀues. l³eeb®³ee uesKeveele keÀener
ÒeceeCeele HegjeCeceleJeeoer efJe®eej Dee{Uleele. HeejceeefLe&keÀ, Oeeefce&keÀ DeeefCe veweflekeÀ efJe<e³ee®³ee
DevegjesOeeves l³eeb®es uesKeve Dee{Ules.
efJe. keÀe. jepeJee[s ns J³eemebieer mebµeesOekeÀ DeeefCe FeflenemekeÀej cnCetve Òeefme× nesles.
`cejeþîeeb®³ee Feflenemee®eer meeOeves' ³ee®ee Heefnuee Keb[ ÒemleeJevesmen Òeefme× kesÀuee. Demes 22 Keb[
ÒekeÀeefµele keÀ©ve l³eebveer DeeHeues efJe®eej ceeb[ues. l³eebveer Feflenemee®eer efceceebmee peµeer kesÀueer leµeer
Yee<eeµeem$eer³e efJe®eejner ceeb[ues. `keÀeobyejer' ³ee uesKeele l³eeb®es meeefnl³eefJe<e³ekeÀ efJe®eej efometve ³esleele.
jepeJee[îeeb®eer YetefcekeÀe meeceeefpekeÀ efJe®eejele keÀener efþkeÀeCeer HetJe&ûen efomele Demeueer lejer l³eebveer
Feflenemee®³ee Deveg<ebieeves ceeb[uesues efJe®eej cenÊJeHetCe& Deensle. JeemegosJeµeem$eer Kejs ³eebveerner Fefleneme
mebµeesOeveHej uesKeve kesÀues Deens. `F®euekeÀjbpeer mebmLeevee®ee Fefleneme', `efcejpe ÒekeÀjCe', `nefjJebµee®eer
yeKej' Deµee ûebLeeletve l³eeb®es FeflenemeefJe<e³ekeÀ uesKeve Dee{Ules.
cejeþer Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®³ee Feflenemeele mel³eµeesOekeÀ efJe®eejmejCeer®³ee uesKevee®ee JesieUe
efJe®eej keÀjeJee ueeielees. cenelcee HegÀues ³eebveer mLeeHeve kesÀuesuee `mel³eµeesOekeÀ meceepe', l³eevegmeej
ieefleceeve Peeuesueer mel³eµeesOekeÀ ®eUJeU DeeefCe ³ee ®eUJeUer®³ee Deveg<ebieeves nesCeejs uesKeve JesieUe
Deeµe³e J³ekeÌle keÀjles. ³eeceO³es `ke=À<CejeJe YeeueskeÀj' ³eeb®ee Deûe¬eÀceeves G}ÁsKe keÀjeJee ueeielees. 1877
ceO³es l³eebveer `oerveyebOet' ns He$e meg© kessÀues. yengpeve meceepe ne efnveeJemLesuee iesuee l³eeceeies JeCe&J³eJemLee
keÀejCeerYetle Demeu³ee®es les meebieleele. µeslekeÀN³eeb®³ee Òeieleermeeþer efJeÐee DeeJeµ³ekeÀ Deens. l³eecegUs
µeslekeÀN³eebveer [esUs GIe[ues Heeefnpes Demes l³eebvee Jeeìles. ³ee®e HejbHejsle veeje³eCe cesIeepeer ueesKeb[s ³ee®ee
efJe®eej keÀjlee ³eslees. ye´eïeCesÊej ®eUJeUeruee Hees<ekeÀ Demes ueskeÀve l³eebveer kesÀues. HeefjJele&veJeeoer
efJe®eejmejCeer®ee HegjmkeÀej l³eebveer kesÀuee. `Fbûepe mejkeÀej®³ee jep³eele ceesieueeF&' ³ee uesKeele
keÀeceieejebJej nesCeeN³ee Dev³ee³ee®ee efJe®eej les ceeb[leele. Heg{s cegkegbÀo Heeìerue ³eebveer yebo He[uesues
`oerveefce$e' meg© keÀ©ve uesKeve kesÀues. lelkeÀeueerve Yeì - ye´eïeCe, keÀce&þ ueeskeÀebJej l³eebveer Jew®eeefjkeÀ
n}Ás kesÀues. YeieJeble HeeUskeÀj ³eebveer `peeie=leer' He$eeletve HeefjJele&veµeerue efJe®eej ceeb[ues. mJejep³e
®eUJeUerle menYeeieer nesC³eeHetJeea efµe#eCe HetCe& keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeu³ee®es les meebieleele. l³eeb®es Oeeefce&keÀ
efJe®eejner DeY³eemeHetCe& Deensle. mebleleerefve³eceevegmeej HeeUskeÀjebveer ceeb[uesues efJe®eej GodyeesOekeÀ Deensle.
ÞeerHelejeJe efµebos ³eeb®es efJe®eejner cenelcee HegÀu³eeb®³ee efJe®eejebµeer veeles meebieCeejs Deensle. yeouel³ee
 71
jepekeÀejCeeJejner l³eebveer efJe®eej ceeb[ues Deensle. `efJepe³eer cejeþe' ³ee He$eeletve l³eebveer pes efJe®eej
ceeb[ues l³eele meceepemesJes®ee O³eeme efometve ³eslees.
cejeþer Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eele oefuele Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®ee ìHHeener efJeµes<e mJe©Hee®ee Deens.
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj ³eeb®³eeHetJeea ieesHeeUyeeyee JeuebiekeÀj ³eebveer DemHe=µ³ees×ejemeeþer Òe³elve kesÀues.
1888 ceO³es l³eebveer `efJeìeUefJeOJebmeve' ner Heef$ekeÀe keÀe{ueer. DeeHeu³ee yeebOeJeevee Oece& cnCepes keÀe³e ns
efJeµeo keÀjeJes ³eemeeþer l³eebveer `efnbot Oece& oHe&Ce' ³ee veeJee®eer HegefmlekeÀener efueefnueer. DemHe=µ³eeb®³ee
og:Keeuee keÀejCeerYetle Demeuesu³ee Oece&ûebLee®es oeKeues osle les efJe®eej ceeb[leele. `DemHe=µ³eles®eer ©{er ner
F&µJejefveefce&le Deens ns efme× keÀje!' Demes les cnCele. ³eeveblej efµeJejece peeveyee keÀebyeUs ³eebveer 1908
ceO³es `meesceJebµeer³e efce$e' ns ceeefmekeÀ meg© kesÀues. mJemeceepeeleerue oes<e oeKeJetve l³eeb®³ee ceveele
Deelceesvveleer®eer efoµee oeKeJeeJeer ³ee GÎsµeeves l³eebveer uesKeve kesÀues Deens. cegjUer ÒeLee, Jesµ³ee J³eJemee³e,
js[e - yewue yeUer ÒeLee, ce=lecebmeenej, DemJe®ílee Deµee ®eeueer veeefnµee JneJ³eele ³eemeeþer l³eebveer
uesKeve kesÀues. ³ee®e HejbHejsleerue efkeÀmeve HeÀeieg yevemees[s ³eebveer DeeHeu³ee uesKeveeletve efnbot Oeefce&³eebveer
HeeUuesu³ee HeejbHeefjkeÀ ©{eR®es efJeOJebmeve JneJes ³eemeeþer efJe®eej ceeb[ues. SketÀCe®e DemHe=µ³e meceepee®eer
megOeejCee JneJeer ne efJe<e³e IesTve Jejerue uesKekeÀ efueefnle nesles.
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj ³eebveer efme× Deens. `yeefn<ke=Àle Yeejle', `cetkeÀvee³ekeÀ', `mecelee',
`pevelee' ³ee He$eebceOetve l³eebveer ceeb[uesues efJeej ns ef®eefkeÀlmekeÀ mJe©Hee®es Deens. ceeCemeeuee ceeCegmekeÀer ns
cetu³e ÒeeHle JneJes, l³eeb®³eele mJeeefYeceeve Jee{erme ueeieeJee ³eemeeþer l³eebveer uesKeve kesÀues. DemHe=µ³e
ceeveuesuee meceepe Je mHe=µ³e ceeveuesuee meceepe ³eeb®es celeHeefjJele&ve DeeefCe ceveHeefjJele&ve JneJes ne GÎsµe
l³eeb®³ee uesKeveele Dee{Ulees. `efnbot®es Oece&µeem$e, l³ee®es #es$e DeeefCe l³ee®es DeefOekeÀejer' ³ee uesKeele les
cnCeleele keÀer peeefleYeso ceeveCes, efm$e³eebvee keÀefve<þ uesKeCes ³eecegUs efnbot meceepe ®eebieu³ee iegCeebmeeþer
cegkeÀuee Deens. l³eeb®³ee jepekeÀer³e efJe®eejelener meeceeefpekeÀ Òeµveeb®eer ef®eefkeÀlmee Dee{Ules. mJeeleb$e,
mecelee, yebOeglee, ne efJe®eej meceepeele ©peeJee, yengpeve meceepeeuee v³ee³e efceUeJee l³eebvee ceeCetme
cnCetve ceeveeves DeeefCe mevceeveeves peielee ³eeJes ³eemeeþer [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjebveer Jew®eeefjkeÀ uesKeve
kesÀues.
cen<eea efJeÇue jecepeer efµebos ³eeb®es Jew®eeefjkeÀ uesKeve ns Oece&, Yee<ee, meeefnl³e, DemHe=µ³elee,
Deµee efJeefJeOe efJe<e³eebJej Dee{Ules. `Yeejleer³e DemHe=µ³eles®ee Òeµve' DeeefCe `efJe. je. efµebos ³eeb®es uesKe,
J³eeK³eeves Je GHeosµe' ³ee oesve ûebLeebceOetve l³eeb®³ee Jew®eeefjkeÀ ef®eblevee®eer PesHe ue#eele ³esles. `cegjUer
mees[C³ee®eer ®eeue', `µeslekeÀjer Jeiee&®es Òeµve', `cegueeR®es efµe#eCe', `DemHe=µ³eleeefveJeejCe' Deµee Òeµveeb®ee
l³eebveer Iesleuesuee JesOe cenÊJee®ee Deens. `meceepemegOeejCee ³eµemJeer keÀe nesle veener?' ³ee uesKeele l³eebveer
meceepemegOeejCes®³ee keÀe³ee&Jej ÒekeÀeµe ìekeÀuee Deens. HejefkeÀ³eebHes#ee mJekeÀer³e µe$egbHeemetve DeeHeCe meeJeOe
Demeues Heeefnpes Demes l³eebvee Jeeìles.
efJevee³ekeÀ oeceeskeÀj meeJejkeÀj ³eeb®³ee uesKeveele mJeeleb$³ee®eer Deeme DeeefCe ÒeKej osµeeefYeceeve
Dee{Ulees. jepekeÀer³e efJe®eejebmeesyele les ef®eHeUtCekeÀj - efìUkeÀeb®es DevegkeÀjCe keÀjleele les meeceeefpekeÀ
efJe®eejebyeeyele DeeiejkeÀjeb®es DevegkeÀjCe keÀjleele. meceepeele ®eeueuesu³ee Jes[ieU ®eeueeR®ee les efve<esOe
keÀjleele. JesoeskeÌleyeboer, J³eJemee³eyeboer, mHeµe&yeboer, efmebOegyeboer, jesìeryeboer ³eeb®ee les mJeosµeer Yes[îee Demee
G}ÁsKe keÀjleele. Þeer. ce. ceeìs ³eebveer `efJe®eejcebLeve', `efJe®eejµeueekeÀe', `efJe®eejiegbHeÀe',
`meeefnl³eOeeje' ³ee ûebLeeletve DeeHeues efJe®eej ceeb[ues Deensle. mJeOecee&le jentve®e JeCe&Je®e&mJe cees[C³ee®ee
Òe³elve Peeuee Heeefnpes Demes l³eebvee Jeeìles. mJejep³e efceUeu³eeveblej meceepemegOeejCee nesF&ue ³eeJej
l³eeb®ee efJeµJeeme neslee.
 72
jeceke=À<Ce ieesHeeU Yeeb[ejkeÀj ³eeb®³ee J³eeK³eeve Je uesKeeb®ee mebûen `Oece&Hej uesKe Je J³eeK³eeves'
³ee veeJeeves Òeefme× Deens. efJeµes<ele: l³ee®eer Oeeefce&keÀ efJe®eejmejCeer ue#eele IesC³eemeejKeer Deens.
`F&µJejefJe<e³ekeÀ %eeve' ³ee uesKeele les me=äer®³ee efveefce&leerefJe<e³eer efueefnleele. l³eebveer SkesÀµJejJeeoe®ee
HegjmkeÀej kesÀuee. keÀener lejer ÒeeHle keÀjC³eemeeþer F&µJejYekeÌleer ve keÀjlee cevee®³ee Gvve³eveemeeþer leer
DemeeJeer Demee efJe®eej les ceeb[leele. veeje³eCe ceneosJe Hejceevebo ³eebveer `F&<ee&' (1857), `ÒeHeb®eemeeþer
keÀener efJe®eej' (1857), `efmebOe Je lesLeerue ueeskeÀ' (1863) ³ee uesKeeletve ceeb[uesues efJe®eej ns Oece&,
mebmke=Àleer, Òe®eb[, veerefle ³eeyeÎue®es ef®ebleve ceeb[leele.
ceneosJe ieesefJeo jeve[s ³eebveer DeeHeu³ee uesKeveeletve efye´efìµe jepeJeìer®es mJeeiele kesÀues. l³eeb®³ee
uesKeveele mecevJe³eJeeoer YetefcekeÀe efomeles. les melele v³ee³e, o³ee DeeefCe ceeb[uesues efJe®eej efkebÀJee
`ÒepeeJe=×er®es og<HeefjCeece' (1864) ceO³es ceeb[uesues efJe®eej ns meceepeeuee efoµee osCeejs þjleele.
keÀe. yee. cejeþs ³eebveer `veeJeue Je veeìkeÀ ¿eemebyebOeer efveyebOe' (1872) ³ee uesKe efuentve cejeþer
meceer#eeuesKevee®eer megªJeele kesÀueer. l³eeb®eer keÀener Yee<eeblejle mJeªHee®eer ûebLej®eveener Òeefme× Deens.
³ee®e keÀeUele je. efYe. iegbpeerkeÀj ³eebveer efJeefJeOe%eeveefJemleeje®³ee ceeO³eceeletve cejeþer Yee<esefJe<e³eer
Heesìefle[keÀerves efueefnues. cejeþer Yee<es®es ÞesÿlJe l³eebveer HeìJetve efoues Deens. m$eerefµe#eCeemebyebOeer®es
efJe®eejner l³eebveer ceeb[ues Deensle.
cejeþer Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®³ee Feflenemeele efJe<Cegµeem$eer ef®eHeUtCekeÀj ³eeb®es mLeeve cenÊJee®es
Deens. l³eebveer `efveyebOeceeuee' ³ee He$ee®³ee ceeO³eceeletve l³eebveer kesÀuesues uesKeve, Iesleuesueer YetefcekeÀe,
meceepemegOeejkeÀebJej kesÀuesueer ìerkeÀe efJemejlee ³esle veener. `cejeþer Yee<es®eer meebÒele®eer efmLeleer' Heemetve les
`Deece®³ee osµee®eer efmLeleer' ³ee uesKeeHe³e&ble efJe<Cegµeem$eeRveer Iesleuesueer YetefcekeÀe `mJeosµe, mJeYee<ee DeeefCe
mJeOece&, ³eemeeþer®e nesleer Demes cnCelee ³esles. meceepemegOeejCesHes#ee osµe, Yee<ee DeeefCe Oece& cenÊJee®ee
Deens, ³ee®es l³eebveer meceLe&ve kesÀues. ³ee keÀeUele®e ueeskeÀceev³e yeeU iebieeOej efìUkeÀ ³eeb®es Jew®eeefjkeÀ
uesKe Òeefme× nesle nesles. `kesÀmejer' ceOetve l³eebveer efye´efìµeeb®³ee veeskeÀjµeenerJej kesÀuesueer penjer ìerkeÀe
DeeefCe `mejkeÀej®es [eskesÀ efþkeÀeCeDeJej Deens keÀe³e?' ne efJe®eejuesuee Òeµve l³eeb®es peneueHeCe efme×
keÀjlees. mJejep³e Jee{erme ueeieeJes, mJeOece& Jee{eJee DeeefCe jeä^er³e efµe#eCe efceUeJes ³eemeeþer l³eebveer
ceeb[uesues efJe®eej Jesieȳee mJeªHeeleues nesles. ueeskeÀebkeÀ[s efmebne®es yeU Deens ³eeJej l³eeb®ee efJeµJeeme
neslee. cnCetve l³eebveer ³ee mJe©Hee®es uesKeve kesÀues Deens.
ieesHeeU ieCesµe DeeiejkeÀj ³eeb®³ee uesKevee®ee efJe®eej meeceeefpekeÀles®³ee Debieeves keÀjeJee ueeielees.
l³eeb®³ee meceûe uesKevee®ee Hee³ee ne efJeJeskeÀefveÿsJej DeeOeejuesuee Deens. l³eebveer efnbot Oecee&efJeªOo uesKeve
kesÀues. meceepeHeefjJele&vee®³ee YetefcekesÀletve l³eebveer uesKe efueefnues. `megOeejkeÀ' (1888) ns meeHleeefnkeÀ
megª keÀªve l³eebveer l³eeb®eer efoµee efveefµ®ele kesÀueer. efµe#eCe ns µeneCeHeCee osles, menefµe#eCeecegUs DeeefCe
m$eer Hegª<e meceelee ³esles DeeefCe peeCel³ee Je³eele®e cegueeR®es ueive Peeues Heeefnpes ns meebietve les ª{eR®eer
efvejLe&keÀlee ceeb[leele.
efµeJejece ceneosJe HejebpeHes ³eebveer `keÀeU' ns Jele&ceeveHe$e megª keÀªve efJe®eej DeeHeues ceeb[ues.
efye´efìµe jepeJeìercegUs mees³eer Deeuîee ns l³eebvee Heìle veener. `Oe´gJee®eer iees<ì Keesìer®e Demeueer Heeefnpes'
efveyebOeele l³eebveer Je¬eÀeskeÌleer®³ee Debieeves efJe®eej ceeb[uee Deens. GHejesOe DeeefCe GHenemee®³ee DeeOeejs
leªCeebceO³es mJeeleb$³eeefJe<e³eer®eer YeeJevee HesìefJeCeejs efJe®eej efµe.ce.HejbpeHes ³eebveer ceeb[ues Deensle. ³ee®e
keÀeUele ve.ef®e.kesÀUkeÀj ³eebveerner DeeHeues efJe®eej ceeb[ues. l³eeb®³ee uesKevee®eer Òeke=Àleer efìUkeÀebÒeceeCes
peneue veJnleer. Deieoer meb³eleHeCes les efJe<e³e ceeb[leele. `efouueer®ee yeeoµeener ojyeej' (1911) ³ee
 73
efveyebOeele l³eebveer HegjeCekeÀeUeHeemetve les Fbûepeer keÀeUeHe³e¥le®³ee yeeoµene®es efJenbieceeJeueeskeÀve keÀjleevee
les efomeleele. ke=À<Ceepeer ÒeYeekeÀj Kee[eruekeÀj ³eeb®es efJe®eejner efìUkeÀÒeefCele Demeu³ee®es Dee{Uleele.
De. ye.keÀesunìkeÀj ³eebveer 1915 Heemetve `mebosµe' ns He$e megª kesÀues. mJeosµeÒeerleer ne
l³eeb®³ee uesKevee®ee mLee³eerYeeJe Demeu³ee®es ue#eele ³esles. uees.efìUkeÀ ne l³eeb®³ee uesKeveer®ee
efpeJnȳee®ee efJe<e³e cnCelee ³esF&ue. `ceeOeJeeÞeceele efµeJeepeer' ne iebcele JeeìeJee Demee Hejbleg iebYeerj
Demeuesuee efveyebOe l³eebveer efueefnuee. mJeeleb$³eÒeeHleer ³ee GefÎäeves l³ee®es uesKeve Peeuesues Deens. l³eebveer
efueefnuesues keÀener ce=l³eguesKener efJeµes<e mJeªHee®es Deensle. ³ee®e efJe®eejmejCeerµeer efveieef[le uesKeve
keÀjCeejs. YeemkeÀj yeUJeble YeesHeìkeÀj; l³eebveer 1905 ceO³es `Yeeuee' ns He$e megª kesÀues. `vejkeÀe®ee
ojyeej', `efYeCeej keÀer efYe[Ceej?', `vesì Oeje Lesì ®euee' Deµee µeer<e&keÀeletve l³eeb®³ee Jeeoûemle
J³eeqkeÌleceÊJee®eer DeesUKe nesles.
³ee keÀeUele o. kesÀ. kesÀUkeÀj ³eebveer YeeweflekeÀJeeoer DeeefCe efJe%eeveefve<þ efJe®eej ceeb[ues. efJeveesyee
YeeJes ³eebveer DeeHeu³ee uesKeeletve DeefnbmeeJeeoer leÊJeeb®ee HegjmkeÀej kesÀuee. oeoe Oecee&efokeÀejer ³eeb®es uesKeve
ieebOeerJeeoe®³ee Deveg<ebieeves ue#eele I³eeJes ueeieles. meeves ieg©peer ³eebveer `Yeejleer³e mebmke=Àleer' ³ee ûebLeeletve
Òee®eerve mebmke=Àleer®es oµe&ve ceeb[ues Deens. keÀekeÀemeensye keÀeuesuekeÀj ³eeb®es uesKeve efJe®eejÒeJele&keÀ
mJe©Hee®es Deens. [e@. Heg. ie. menm$eyeg×s ³eeb®es Jee*dce³e yegef×Jeeoer, %eeveefve<þ DeeefCe je<ì^YekeÌleer Deµee
efJe<e³eebJej Dee{Ules. ie. $³eb. cee[KeesuekeÀj ³eebveer Jee*dce³eerve meceer#esyejesyej ceneje<ì^ SkeÀerkeÀjCe
DeeefCe cejeþJee[îee®eer mJee³eÊelee ³ee efJe<e³eebJejner uesKeve kesÀues Deens.
mJeeleb$³eesÊej keÀeUeleerue cejeþer Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®ee Feflenemener DeY³eeme keÀjC³eemeejKee
Deens. ³eµeJeblejeJe ®eJneCe ns jepekeÀer³e J³eeqkeÌleceÊJe cnCetve Òeefme× Demeues lejer l³eeb®³ee Yee<eCeebceOetve
efJeefJeOe efJe<e³eebJej l³eebveer kesÀuesues ef®ebleve Dee{Ules. `me¿eeêer®es Jeejs' (1962), `³egieeblej'
(1970), `YetefcekeÀe' (1979) Deµee keÀener ûebLeeb®ee G}ÁsKe Glke=À<ì Jew®eeefjkeÀ ef®ebleve Demes keÀjlee
³esles.
efJe®eej ne kesÀJeU Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eeletve®e ceeb[lee ³eslees Demes veJns. Flej
Jee*dce³eÒekeÀejebceOetvener l³ee®es oµe&ve nesles. cejeþer ueefuele efveyebOe, `ueIegefveyebOe', `ueefuele ieÐe' efkebÀJee
`ueefuele uesKe', `ÒeJeemeJeCe&ve' Deµee ÒekeÀejebceOetvener efJe®eej ceeb[lee ³esT µekeÀleele. DeµeeJesUer
YeeJevee, Deelceefve<þHeCee ³ee DeeOeejs l³ee®eer ceeb[Ceer kesÀueer peeles.
vee. meer. HeÀ[kesÀ ³eebveer `iegpeiees<ìer' efuentve `ueIegefveyebOe' ne veJeerve ÒekeÀej ceeb[uee. l³eebveer
keÀuHekeÀlesceOetve efJe®eejeb®eer ceeb[Ceer kesÀueer. `iegpeiees<ìer', `veJ³ee iegpeiees<ìer', `Oetce´Jeue³es' ³ee mebûeneletve
l³eeb®es ef®ebleve efometve ³esles. efJe. me. Keeb[skeÀj ³eeb®³ee `Jee³eguenjer' meejK³ee Flejner mebûeneletve
peerJeveeleerue meeOes -meeOes Òeµve ceeb[uesues efomeleele. Deveble keÀeCeskeÀj ³eeb®³ee `efµebHeues DeeefCe ceesleer',
`legìuesues leejs', `ÒekeÀeµee®eer oejs' ceOetve Deblecet&Ke ¢<ìer, efceµkeÀerue Je=Êeer efometve ³esles. ³ee keÀeUele vee.
ce. meble, efJe. Heeb. oeb[skeÀj, iees. je. oes[kesÀ, FjeJeleer keÀJes, ogiee& YeeieJele, efJeboe keÀjboerkeÀj, vee. ie.
ieesjs, Demes efkeÀleer lejer uesKekeÀ efueefnle nesles. DeefuekeÀ[s Deefveue DeJe®eì ³eeb®³ee uesKeeletve
meYeesJeleeue®³ee efJeefJeOe Ie[ecees[eRvee efouesueer Òeefleef¬eÀ³ee Dee{Ules. `Oeeies Dee[Jes GYes', `ceeCetme'
efkebÀJee Flejner mebûeneletve l³eebveer ceeb[uesues ef®ebleve Dee{Ules.
SkebÀojerle GieceeHeemetve les meO³eefmLeleerle nesCeeN³ee uesKeveeHe³e¥le®eer cejeþer Jew®eeefjkeÀ
Jee*dce³ee®eer Jeeì®eeue ue#eele Iesleueer lej Des efometve ³esles keÀer meceepepeerJeveeleerue efJeefJeOe Òeµve,
meYeesJeleer®³ee efJeefJeOe Ie[ecees[er, osµe DeeefCe Hejosµeeleerue Ieìvee ³ee DeeOeejs uesKekeÀebveer kesÀuesues ef®ebleve
 74
ns meceepeÒeyeesOeveHej, efJe®eejÒeJele&keÀ, mebmkeÀejµeerue, Òeµveeb®eer mees[JeCetkeÀ keÀjCeejs Dee{Utve ³esles.
Yee<es®³ee Debieevesner ns uesKeve JewefJeO³eHetCe& mJe©Hee®es Deens.

8.4 meceejesHe

meceepeeuee efoµee osCes, meceepeeceO³es mJeeleb$³e, mecelee, yebOeglee ³ee meejK³ee efJeefµe<ì
efJe<e³eeJej leke&Àµet×HeCes, meeOeejCeHeCes efJe®eeje®eer ceeb[Ceer keÀ©ve efJeefµe<ì Deµee efve<keÀ<ee&Òele IesTve
peeCeejs uesKeve cnCepes Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e Demes cnCelee ³esles. efJe®eej ne Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®ee ieeYee
ceeveuee peelees. JeemleJee®³ee DeeOeejs Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e DeekeÀejeme ³esle Demeles. efJeefJeOe Òeµveeb®eer
GkeÀue keÀ©ve l³eeceeie®eer keÀejCeceerceebmee ceeb[ueer peeles. l³eecegUs ef®ebleve, ®e®ee&, leke&À, efJeJes®eve ³ee
Debieeves efJe®eeje®es mJe©He mHe<ì nesle peeles.

Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³eeceOetve keÀener leÊJeeb®es ceeb[Ceer kesÀueer Deens. ÒeyeesOeve ns leÊJe meceepeeuee
µeneCes keÀjC³eemeeþer Je peeie=efle keÀjC³eemeeþer ³eesefpeues peeles. J³eeqkeÌleJeeoeceO³es J³eeqkeÌle®³ee megKe-
og:Kee®ee efJe®eej ceeb[uee peelees. meejemeej efJe®eej keÀ©ve mel³ee®eer ceeb[Ceer keÀjCes ³ee DeLee&ves
efJeJeskeÀJeeo ns leÊJe ³esles. JeemleJeele Demeuesu³ee mepeerJe - efvepeeaJemebyebOee®es ef®ebleve keÀjCes ³eeletve
FnJeeoer ns leÊJe ³esles. Òe³eesiee®³ee DeeOeejs efvejer#eCe keÀ©ve µeesOe IesCes cnCepes Jew%eeefvekeÀ ¢ef<ìkeÀesve
yeeUieCes. leÊJeebÒeceeCes keÀener cetu³eeb®ee efveoxµener Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®³ee Deveg<ebieeves keÀjeJee ueeielees.
mJeeleb$³e, mecelee, yebOeglee, veerleer, meefn<Ceglee, keÀ©Cee ner cetu³es Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®³ee keWÀêmLeeveer
Demeleele. l³ee®eyejesyej ceeveJelee, Òesce, Deefnbmee, µeebleer, Oece&efvejHes#elee Deµee DeveskeÀ cetu³eeb®eeefn
efJe®eej kesÀuee peelees.

Fbûepeer Jee*dce³ee®³ee DeeOeejs cejeþer meeefnl³eele Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®³ee uesKeveeme DeejbYe

Peeuee. DeejbYeer®ee keÀeU ne Fbûepeer Jee*dce³e Jee®eC³eele iesuee. l³eeveblej Yee<eeblej keÀjC³ee®ee keÀeU
Deeuee. meeOeejCele: 1832 Heemetve cejeþerle mJeleb$eHeCes Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³e efueefnues peeT ueeieues.
Deµee uesKekeÀebceO³es yeeUµeem$eer peebYeskeÀj ³eebvee Heefnuee ceeve ÐeeJee ueeielees. FLet Heg{s cejeþer Jew®eeefjkeÀ
Jee*dce³eeves Òeew{, HeefjHekeÌJe mJe©He OeejCe kesÀu³ee®es efomegve ³esles.

8.5 meboYe&ûebLe

1) cejeþer efveyebOe : Godiece DeeefCe efJekeÀeme [e@. efiejerµe ceesjs, mJe©He ÒekeÀeµeve Deewjbieeyeeo
2) cejeþer efveyebOe : [e@. ce. cee. DeUleskeÀj metefue®ee ÒekeÀeµeve HegCes.
3) cejeþer Je=ÊeHe$eeb®ee Fefleneme - je. kesÀ. uees®es, keÀe@efvìvesìue ÒekeÀeµeve HegCes.
4) efJe®eej cebLeve - me. je. iee[ieerU, Òeeflecee ÒekeÀeµeve HegCes.
5) µeleHe$es - (ueeskeÀefnleJeeoer) - ieesHeeU nefj osµecegKe.




 75

9
Jew®eeefjkeÀ ieÐe
- mebHeeefole ûebLe

Heeþîej®evee :
9.0 ÒemleeJevee
9.1 DeY³eemee®eer GefÎ<ìîes
9.2 cejeþer Jew®eeefjkeÀ ieÐee®eer HeeµJe&Yetceer
9.3 Jew®eeefjkeÀ ieÐeeleerue uesKe
9.3.1 iegueeceefiejer®eer ÒemleeJevee
9.3.2 efJevebleer He$e
9.3.3 mHe=µ³eesVeleer®ee DeeefLe&keÀ Hee³ee
9.3.4 meeceeefpekeÀ mecelee

9.0 ÒemleeJevee

efÜleer³e Je<e& yeer.S. (cejeþer) DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. 3 meeþer Jew®eeefjkeÀ ieÐe uesKe
DeY³eeme¬eÀceeuee ueeJeC³eele Deeues Deensle. `Jew®eeefjkeÀ ieÐe' ³ee ûebLeele HebOeje Jew®eeefjkeÀ uesKee®ee
meceeJesµe keÀjC³eele Deeuee Deens. l³eeHewkeÀer yeeje uesKe DeY³eeme¬eÀceeuee Deensle. ne Jew®eeefjkeÀ ieÐe
mebHeeefole Deens. Jew®eeefjkeÀ ieÐee®ee DeY³eeme keÀjC³eeHetJeea Jew®eeefjkeÀ ieÐe uesKeve cnCepes keÀe³e? DeeefCe
cejeþer meeefnl³eele Jew®eeefjkeÀ ieÐe uesKeve keÀOeer meg© Peeues? l³ee®es mJe©He keÀmes nesles? ³ee®ee
DeY³eeme keÀjC³eemeeþer Heefnu³eeboe cejeþer Jew®eeefjkeÀ ieÐee®ee HeeµJe&Yetceer mecepeeJetve I³eeJeer ueeiesue, ner
Heg{erueÒeceeCes Deens.

9.1 DeY³eemee®eer GefÎ<ìîes

1. `cejeþer Jew®eeefjkeÀ' cnCepes keÀe³e? ns peeCetve IesCes.

2. cejeþer Jew®eeefjkeÀ ieÐee®eer HeeµJe&Yetceer peeCetve IesCes.
3. cejeþer Jew®eeefjkeÀ ieÐeeleerue meceepepeerJevee®es Peeuesues ef®e$eCe ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
4. lelkeÀeueerve meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer peeCetve IesCes.
5. Jew®eeefjkeÀ ieÐee®ee Deeµe³e peeCetve IesCes.
6. meceepe / ÒeyeesOeve DeeefCe HeefjJele&veemeeþer megOeejkeÀeb®es efJe®eej efkeÀleer Leesj nesles, ns ue#eele IesCes.
 76

9.2 cejeþer Jew®eeefjkeÀ ieÐee®eer HeeµJe&Yetceer :

F.me. 1818 ceO³es HesµeJ³eeb®³ee HejeYeJeeveblej cejeþer meÊes®ee Demle Peeuee DeeefCe Yeejleele
Fbûepeeb®eer meÊee KeN³ee DeLee&ves efmLej Peeueer. ceneje<ì^ele Fbûepeeb®eer meÊee efmLej Peeu³eeveblej
ÒeejbYeer®³ee keÀeUele jep³ekeÀejYeeje®eer met$es SueefHeÀvmìve, ceeukeÀce ³eemeejK³ee otjoµeea,
keÀl³e&J³elelHej Je ceglmeÎer DeefOekeÀeN³eeb®³ee neleer Deeueer. DeeHeu³ee jepekeÀejYeeje®³ee Je OeesjCeeb®³eeÜejs
³esLeerue meceepee®ee efJekeÀeme mebHeeove keÀjC³ee®³ee keÀe³ee&uee l³eebveer ÒeeOeev³e efoues. Yeejleele F&mì
Fbef[³ee kebÀHeveer®ee keÀejYeej ®eeuet Demeleevee lesLeerue jep³eeb®³ee GlHeVeeletve keÀener jkeÌkeÀce SsleÎsµeer³e
ueeskeÀeb®³ee efµe#eCeemeeþer kebÀHeveerves Ke®e& kesÀueer Heeefnpesle, ns efye´efìµe Heeue&ceWìves 1813 ceO³es®e þjefJeues
DeeefCe veJeer meveo kebÀHeveeruee osleevee ojJe<eea kebÀHeveerves keÀceerlekeÀceer SkeÀ ueeKe ©He³es efnboer ueeskeÀeb®³ee
efµe#eCeemeeþer Ke®e& kesÀues®e Heeefnpes, Demes SkeÀ keÀuece Ieeleues nesles. Heg{s ner jkeÌkeÀce yebieeue, cegbyeF& Je
ceêeme Òeebleebvee Jee{tve osC³eele Deeueer. l³eeletve®e l³ee l³ee Òeebleeb®³ee ieJnve&jebveer efµe#eCeJ³eJemLee meg©
kesÀueer. cegbyeF&le SueefHeÀvmìve ieJnve&j nesles. cegbyeF&uee SkeÀ Fbefpeefve³ejeRie Je SkeÀ JewÐekeÀer³e Deµeer oesve
keÀe@uespeme DeeefCe HegC³eeuee SkeÀ efnbot keÀe@uespe meg© kesÀues nesles. SueefHeÀvmìve osµeer Yee<esletve®e efµe#eCe
efoues peeJes ³ee celee®es les nesles. %eeve Òemeejemeeþer Fbûepeerleu³ee GÊece ûebLeeb®eer Yee<eeblejs íeHeC³eemeeþer
l³eebveer Yee<eeblej Keeles meg© kesÀues. iees[yeesues, peebYeskeÀj, njer kesÀµeJepeer Jeiewjs efJeÜeveeb®eer l³eeJej l³eebveer
vesceCetkeÀ kesÀueer. ³ee®e mebmLesuee `yee@cyes vesefìJn Sp³egkesÀµeve meesmee³eìer' Demes Heg{s veeJe ÒeeHle Peeues.
F.me. 1857 ceO³es cegbyeF& efJeµJeefJeÐeeue³ee®eer keÀe³eÐeeves mLeeHevee Peeueer. veJeerve ne³emketÀues DeeefCe
keÀe@uespes GIe[tve l³eeuee pees[C³eele Deeueer. Deµee ÒekeÀejs efye´efìµeebveer Yeejleele efµe#eCeÒemeejeuee
®eeuevee efoueer. ceneje<ì^elener efJeefJeOe mebmLeeb®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. ³ee keÀe³e&le ÒeejbYeer®³ee
keÀeUele ef¸eµ®eve efceµeveN³eebveer ceesþs keÀe³e& kesÀues. ns veekeÀejlee ³esCeej veener.

efµe#eCee®³ee ÒemeejecegUs ceneje<ì^ele veJeefµeef#ele le©Ceeb®eer SkeÀ veJeer efHe{er Go³eeme Deeueer.
Heeefµ®eceel³e mebmke=Àleer, l³eebveer kesÀuesueer YeeweflekeÀ Òeieleer, GoejceleJeeo, J³eeqkeÌlemJeeleb$³e, m$eer-Heg©<e
meceevelee ³eemeejK³ee DeeOegefvekeÀ efJe®eejeb®es, leÊJeeb®es ³ee le©Ceebvee %eeve ÒeeHle Peeues. l³eebveer
Yeejleeleerue DeeHeu³ee Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ peerJeveekeÀ[s ef®eefkeÀlmekeÀ YetefcekesÀletve, DeelceHejer#eCee®³ee
peeefCeJesletve HeenC³eeme meg©Jeele kesÀueer. l³eeletve®e meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUeRvee ieleer
efceUeueer. meceepeeleerue Deefve<þ meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ HejbHejeJej ìerkeÀe keÀjC³eeyejesyej®e DeeHeu³ee
efJe®eej, uesKeve Je ke=Àleer®³ee Üejs meceepeele HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeC³eeme ³ee meceepemegOeejkeÀebveer
meg©Jeele kesÀueer. l³eele peieVeeLe µebkeÀjµesþ, yeeUµeem$eer peebYeskeÀj, oeoesyee Heeb[gjbie leKe&[keÀj,
ueeskeÀefnleJeeoer ieesHeeU njer osµecegKe, YeeT oepeer uee[, efJe<Cegµeem$eer Hebef[le, cenelcee peesleerjeJe HegÀues
Fl³eeoer meceepemegOeejkeÀeb®es keÀe³e& cenÊJeHetCe& Deens.

meceepemegOeejCes®eer leUceU Demeuesu³ee le©Ceebveer Je=ÊeHe$es Je ûebLeeb®³ee ceeO³ecee®ee ceesþe

GHe³eesie kesÀuee. efye´efìµe µeemeveecegUs GHeueyOe Peeuesu³ee cegêCekeÀues®ee Je efJe®eejmJeeleb$³ee®ee GHe³eesie
keÀ©ve l³eebveer efvejefvejeUer Je=ÊeHe$es meg© kesÀueer. (Goe. `oHe&Ce' - mebHeeokeÀ - yeeUµeem$eer peebYeskeÀj,
`µeleHe$es' - mebHeeokeÀ - ueeskeÀefnleJeeoer, `efvebyebOeceeuee' - efJe<Cegµeem$eer ef®eHeUtCekeÀj, `kesÀmejer' -
ueeskeÀceev³e efìUkeÀ, `megOeejkeÀ'- DeeiejkeÀj DeeefCe cenelcee HegÀues, `µeslekeÀN³eeb®ee Demet[', `Fµeeje' Je
`meeJe&peefvekeÀ mel³eOece&' ³eemeejKes Jew®eeefjkeÀ uesKeve) ³ee Je=ÊeHe$eebletve HejbHejeiele Dee®eej, ©{er,
DebOeÞe×e ³eeJej ÒeKej ìerkeÀe keÀjC³eeyejesyej®e l³eebveer meceepeeuee veJeefJe®eejeb®es %eeve keÀ©ve osC³ee®ee
 77
Òe³elve kesÀuee. DeeHeu³ee ûebLeeceOetve m$eer³eeb®³ee mecem³ee, efJeOeJee m$eer³eeb®eer o³eveer³e DeJemLee,
DemHe=µ³eebJejerue yebOeves ³eeJej ìerkeÀe keÀjC³eeyejesyej®e veJemeceepee®³ee efveefce&leermeeþer keÀesCel³ee
megOeejCee®eer DeeJeµ³ekeÀ Deens ns l³eebveer mHe<ì kesÀues. ³ee keÀe³ee&meeþer veJeerve mebIeìveeb®eer efveefce&leer kesÀueer
iesueer. efµe#eCemebmLee meg© keÀjCes, efJeOeJeeb®es HegveefJe&Jeen Ie[Jetve DeeCeCes ³eemeejK³ee Òel³e#e keÀe³ee&ueener
l³eebveer ®eeuevee efoueer. Yeejleer³eeb®³ee meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ megOeejCes®³ee iejpes®es ÒeefleHeeove
keÀjC³eeyejesyej®e efye´efìµeeb®³ee De³eesi³e OeesjCeeJejner l³eebveer ìerkeÀe kesÀueer.

meejebµe, Fbûepeeb®³ee µew#eefCekeÀ OeesjCeecegUs Yeejleer³e meceepepeerJeveele Deecegueeûe yeoue Peeuee.

SkeÀesefCemeeJes µelekeÀ ns ÒeyeesOevee®es ³egie ceeveues iesues. nîee®e keÀeUele ceeveJeleeJeeo, ueeskeÀµeenercegu³es,
J³ekeÌleer mJeeleb$³e, Jew%eeefvekeÀlee, meeceeefpekeÀ DeeefCe Oeeefce&keÀ oem³eefJecees®eve l³eemeeþer ®eUJeUer Peeu³ee.
`efµe#eCe DeeefCe meeceeefpekeÀ megOeejCee' nîee®es cenÊJe l³ee keÀeUeleerue efHe{eruee keÀUeues nesles. efµe#eCe ns
DeKeb[HeCes meceepe Ie[efJeC³ee®es keÀe³e& Deens. ceeCetme Ie[efJeCeejs efµe#eCe efceUeues Heeefnpes DeeefCe
efµe#eCeeves meceepeele meceevelee Deeueer Heeefnpes ³ee®e O³es³eeves Òesjerle nesTve ceneje<ì^eleu³ee
meceepemegOeejkeÀebveer keÀe³e& kesÀues.

9.3 `Jew®eeefjkeÀ ieÐe' ceOeerue DeY³eeme¬eÀceemeeþer Demeuesues uesKe

1) DeeHeuee Oeboe keÀesCelee Je keÀmee keÀjeJee - oeoesyee Heeb[gjbie leKe&[keÀj

2) m$eer efJeÐeeY³eeme: µebkeÀe efveJeejCe - yeeyeeHeocevepeer
3) `iegueeceefiejer' ®eer ÒemleeJevee - peesleerjeJe ieesefJebojeJe HegÀues
4) efJevebleer He$e - ieesHeeU yeeyee JeuebiekeÀj
5) meeceeefpekeÀ mecelee - ces. Heg. jsies
6) µeslekeÀN³eeb®eer efveke=À<ì efmLeleer DeeefCe leer IeeueefJeC³ee®es Ghee³e - cegkegbÀojeJe Heeìerue
7) DemHe=µ³eesVeleer®ee DeeefLe&keÀ Hee³ee - [e@. YeercejeJe jecepeer Deebyes[keÀj
8) meK³elJeemeeþer - µeeblee efkeÀueexmkeÀj
9) yegJeeyeepeer Yemceemetj - efo. kesÀ. yes[skeÀj
10) Yee<eeefYeJe=×er®eer meeceeefpekeÀ ¢<ìer - ÞeerHeeo ceneosJe ceeìs
11) yeg×er®ee ceefncee - Heeb[gjbie meoeefµeJe meeves
12) cegbyeF& : 1999 - Jemeble yeeHeì

9.3.1 iegueeceefiejer®eer ÒemleeJevee - peesleerjeJe ieesefJebojeJe HegÀues

cenelcee p³eeseflejeJe HegÀues ³eebveer iegueeceefiejer ne ûebLe efueefnuee Demetve ³ee ûebLee®es Òe³eespeve
ûebLeuesKeveeefJe<ece®es cele ÒemleeJevesle J³ekeÌle kesÀues Deens. ‘iegueeceefiejer’ ³ee ûebLee®eer ÒemleeJevee cnCepes ne
Jew®eeefjle uesKe Deens. ce. HegÀues ³eebveer meJe&ÒeLece oefueleeb®³ee ÒeMveeuee Jee®ee HeÀes[ueer. efJeMes<ele:
oefueleebJejerue Dev³ee³eeuee eEnot Oece&J³eJemLee, ®eelegJe&C³e J³eJemLee ³eebveer kesÀuesues Dev³ee³e efve³ece
keÀejCeerYetle Deensle DeeefCe DeMee ÒekeÀejs J³eJemLee efvecee&Ce keÀjC³eeceeies meJeCe& ye´eïeCeeb®ee mJeeLe& Deens.
³eeÒekeÀej®es mHeä cele ceeb[C³ee®es Oee[me cenelcee HegÀues ³eebveer kesÀues. eEnot Oece&J³eJemLes®es mel³e mJeªHe
MeesOetve keÀe{C³ee®³ee GÎsMeeves®e l³eebveer mel³eMeesOekeÀ meceepee®eer mLeeHevee kesÀueer. ‘ye´eïeCee®es keÀmeye’,
‘iegueeceefiejer’, ‘MeslekeÀN³ee®ee Deemet[’ ns ûebLe l³eebveer efueefnues.
 78
ye´eïeCe Oece&J³eJemLesves MegêeleerMetêebvee nsletle:®e De%eeveer þsJeues DeeefCe l³eeb®eer YeeweflekeÀ,
DeO³eeeflcekeÀ Òeieleer jesKeueer Demee mHeä DeejesHe®e cenelcee HegÀues ³eebveer kesÀuee Deens. efMe#eCee®es cenÊJe
HeìJetve osC³eemeeþer ce. HegÀues cnCeleele.

‘efJeÐesefJevee celeer iesueer

celeerefJevee ieleer iesueer
ieleerefJevee efJeÊe iesues
efJeÊeeefJevee Metê Ke®eues
FlekesÀ meieUs DeveLe&
SkeÀe DeefJeÐesves kesÀues’

cenelcee HegÀues ³eebveer efueefnuesu³ee ‘iegueeceefiejer’ ³ee efveyebOeele DeeefCe l³ee®³ee ÒemleeJevesletvener
l³eeb®eer DemHe=M³eeb®³ee G×ejemeeþer®eer keÀUkeÀU efometve ³esles. efJeMes<ele: DeefleMe³e IeCeeIeeleer Yee<else
HegÀues ³eebveer meJeCee¥veer DemHe=M³eebJej ®eeueJeuesu³ee Dev³ee³ee®ee ®eebieuee mecee®eej Iesleuee Deens.
efMe#eCeeefMeJee³e leªCeesHee³e veener Demes les cnCeleele. ‘iegueeceefiejer’ ®³ee ÒemleeJevesle ce. HegÀues
efueefnleele-

’Deepe MeskeÀ[es Je<ex MetêeleerMetê, ye´eïeCe ueeskeÀeb®es jep³e Peeu³eeHeemetve melele og:Kes meesMeerle
Deensle Je veevee ÒekeÀej®³ee ³eelevesle DeeefCe mebkeÀìele efoJeme keÀe{erle Deensle. lej ³ee ieesäeRkeÀ[s l³ee
meJee¥®es ue#e ueeietve l³eebveer eflepeefJe<e³eer veerì efJe®eej keÀjCes Je ³esLegve Heg{s Yeìye´eïeCe ueeskeÀeb®es Dev³ee³eer
pegueceeHeemetve DeeHeueer megìkeÀe keÀMeer keÀªve IesCes ne®e keÀeU lees Deens“.

ce. HegÀues ³eeb®³ee celes ye´eïeCe ceb[Uer DeeHeueer Heesìs YejC³eemeeþer MetêeefleMetêeb®³ee
De[eCeerHeCee®ee HeÀe³eoe IesTve l³eebvee Je´le-JewkeÀu³es, Hetpee keÀje³euee Yeeie Hee[leele Je mJele: oef#eCee
GkeÀUleele. l³eebveer cegÎece®e Oece&ûebLeele mJele:yeÎue FlekesÀ keÀener efuentve þsJeues Deens DeeefCe Metêebveer
ye´eïeCeebme Deeoj oMe&JeCes yebOevekeÀejkeÀ keÀªve þsJeues Deens keÀer Metê l³eeuee HeÀmetve, l³eebvee Ieeyeª
ueeieues DeeefCe mJele:uee keÀceer uesKet ueeieues. ns lelkeÀeueerve JeemleJe ÒemleeJevesceOetve J³ekeÌle kesÀues Deens.

yengpeve meceepeemeeþer mJeeleb$³ee®ee, meceles®ee efJe®eej DeeHeCe keÀe Oejlees ns mHeä keÀjleevee
cenelcee HegÀues cnCeleele, ‘‘. . . pesJne ceveg<³e mJeleb$e Demelees lesJne l³eeme DeeHeues ceveele GodYeJeuesues
efJe®eej mHeä jerleerves Flej ueeskeÀebme yeesuetve DeLeJee efuentve oeKeefJelee ³esleele. les®e efJe®eej l³eeme
mJeleb$elee vemeu³eecegUs ceesþs cenÊJee®es Demetve ueeskeÀeb®es efnleeJen keÀe Demesveele, leLeeefHe les l³eeme ogmejs
keÀesCeeme keÀUefJelee ³esle veenerle DeeefCe Demes Peeues cnCepes keÀener keÀeUeves les meJe& efJe®eej ue³eeme
peeleele. . .’’ DeeHeu³ee osMeele DemHe=M³eeb®³ee meboYee&le Ie[le Demeu³eeves ce. HegÀues ³eebveer DemHe=M³eebvee
mJeeleb$³e efceUJetve osCes, l³eebvee efJe®eejÒeJe=Êe keÀjCes, l³eeb®³eele mJeeefYeceeve peeiee keÀjCes DeeHeu³ee
®eUJeUer®es O³es³e þsJeues nesles. ner ®eUJeU megª keÀjleevee o. DecesefjkeÀe Je DeeefÖeÀkeÀe ³ee osµeeleerue
efveûeeWvee DecesefjkeÀve ueeskeÀ iegueeceemeejKes JeeieJele Demelee, lesLes keÀMee ®eUJeUer megª Peeu³ee Deensle
³ee®eer ceeefnleer HegÀues ³eebvee nesleer.
 79
ce. HegÀues ³eebveer DecesefjkesÀleerue iegueeceefiejer®es GoenjCe efoues Deens. DecesefjkesÀle Deye´ence
eEuekeÀveves iegueeceefiejer ÒeLee veä keÀªve ìekeÀueer nesleer. Flejner keÀener meceepemegOeejkeÀ iegueeceefiejeruee
efJejesOe keÀjle nesles. l³eeb®es ce. HegÀues keÀewlegkeÀ keÀjleele. DeeHeu³ee osµeeleerue JeCe& J³eJemLee veenerµeer
Peeueer Heeefnpes, oem³e ÒeLesueener Demee®e efJejesOe kesÀuee Heeefnpes Je DemHe=M³eles®eer og<ì ª{er veä kesÀueer
Heeefnpes Demes HegÀues ³eebvee Jeeìles. DemHe=M³eebJej meJeCee¥veer kesÀuesu³ee Del³ee®eeje®³ee veeWoer keÀMee nsletle:
Feflenemeeletve JeieUu³ee Deensle l³eeyeÎue Keble J³ekeÌle keÀjleevee cenelcee HegÀues efueefnleele- ‘‘Deecner pes
pes eEnogmLeeve®es Fefleneme efueefnues. l³eebleerue ne SkeÀ ceesþe DeeflecenÊJee®ee Yeeie ieeUuee. l³eebme l³eeb®es
og:Kee®eer ceeefnleer SkeÀoe Peeueer cnCepes HeÀej JeeF&ì Jeeìtve DeeHeu³ee ûebLeele, pesLes Deefleefveke=Àä oMesme
³esTve Heesn®euesues Je ogä ueeskeÀebveer ieebpeuesues, p³eeb®es og:Keeme HeejeJeej veener DeMee ueeskeÀeb®es
efmLeleer®eer GHecee osCes Peeu³eeme, Megêeefo DeefleMetêeb®³ee®e efmLeleer®eer GHecee ³eesi³e meepesue Demes
Jeeìsue.’’

ce. HegÀues cnCeleele keÀer, ’keÀJeeRvee og:Kee®³ee keÀefJelee efueefnleevee oefueleeb®³ee og:Keo
efmLeleer®ee GHe³eesie GHecesmeejKee keÀjlee ³esF&ue keÀejCe l³eebveer GHecee meg®ele vemeleele“! HejMegjeceeves
mebHetCe& Yetceer efve:#e$eer³e kesÀueer nesleer ne HeewjeefCekeÀ meboYe& HegÀues osleele. les cnCeleele keÀer ne HejMegjece-
ye´eïeCeeb®ee ÒeefleefveOeer FlekeÀe ogä neslee keÀer l³eeves kesÀJeU #eef$e³e Heg©<e®e mebHeJeues veenerle lej
efm$e³eebvee, DeYe&keÀebvee, cegueebvee, ieYe&JeleeRveener þej ceejues. DeLee&le Heg{s l³eeves kesÀuesu³ee l³ee
Del³ee®eejeb®es JeCe&ve p³eebveer Fefleneme efueefnuee l³ee meJeeCee¥veer cegÎece®e ieeUuee DemeCeej. ce. HegÀues
³eeb®³ee celes HejMegjecee®³ee nl³eekeÀeb[eveblejner Gjuesu³ee cetþYej MetêeleerMetêebvee Yeìeye´e¿eCeebveer YejHetj
íUues DemeeJes. l³eemeboYee&le les JeCe&ve keÀjleele.

. . . peeleerJ³eJemLes®es GoenjCe osleevee ce. HegÀues ³eebveer veoerJej®³ee Òemebiee®es ef®e$eCe efoues
Deens. ‘‘pej keÀesCeer Metê veoerkeÀeþebJej DeeHeueer Jem$es Oetle Demelee l³ee mLeUer pej SKeeoe Yeì Deeuee,
lej Metêebme DeeHeueer meJe& Jem$es ieesUe keÀªve, yeN³ee®e otj DeblejeJej, pesLetve Yeìe®³ee DebieeJej
HeeC³ee®ee eEMelees[e ³esC³ee®ee mebYeJe vemesue, DeMee mLeUer peeTve DeeHeueer meJe& Jem$es OegJeeJeer ueeiele
Demes, DedLeJee Deeuee Demee Keesìe Yeeme Peeuee, lej l³ee Yeìeves DeiveermeejKes jeieeves leHle nesTve
peJeU®es Yeeb[s l³ee®es cemlekeÀ jesKetve ceesþs lJes<eeves ceejeJes. l³eecegUs l³ee®es cemlekeÀ jkeÌleyebyeeU nesTve
cegef®í&le neslmeelee peefceveerJej Oee[keÀve He[eJes, Heg{s keÀener JesUeves Meg×erJej ³esTve DeeHeueer jkeÌleeves
Yejuesueer Jem$es IesTve efvecetìHeCes Iejer peeJes, mejkeÀejeme pej keÀUJeeJes lej meJe& YeìMeeF& He[ueer,
Gueìer l³eeme®e mepee osCeej!’’ Deµeer DemHeµ³eebvee JeeieCetkeÀ efoueer peele nesleer.

meceepeJ³eJemLeskeÀ[tve oefueleebJej pes Del³ee®eej HesMeJeeF&le kesÀues iesues, l³ee®es JeCe&ve cenelcee
HegÀues ³eebveer kesÀues Deens. l³eeveblej les cnCeleele keÀer oefueleebceO³es De%eeve Demeu³eecegUs SkeÀ Jeeke̳elee
veener, l³ee®ee iewjHeÀe³eoe ye´eïeCe Iesleele. efMeJee³e ye´eïeCeebveer Metê Je Dev³e DeJeCe& peeleeRceO³es cegÎece®e
Yeeb[Ces ueeJetve efoueer Deensle pesCeskeÀªve l³eeb®³eele keÀOeer SkeÀpetì nesCeej veener. keÀejCe MetêeleerMetê
meieUs SkeÀJeìues lej les yengmebK³e nesleerue, DeeefCe ye´eïeCe DeuHemebK³e þjleerue. l³ee®eer ye´eïeCeebvee
Yeerleer Jeeìles. peeleerYeso ner MetêeleerMetêbele SkeÀpetì nesT ve³es ³eemeeþer ³eespeuesueer keÌue=Hleer Deens.
 80
MesJeìer ce. HegÀues cnCeleele ’Fbûepeer jepeJeìerle Metêeb®eer DemHe=M³eles®³ee ceeveneveerkeÀejkeÀ
pegueceer ª{erHeemetve megìkeÀe Peeueer Demeueer lejer Fbûepe mejkeÀejves oefueleeb®eer efMe#eCee®eer mees³e kesÀueer
lej®e KeN³ee DeLee&ves les mJeleb$e nesleerue DeMeer DeeMee ³ee uesKeeletve J³ekeÌle kesÀueer Deens.“

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1) DemHe=µ³e meceepeeyeÎue®eer ce. peesefleyee HegÀues ®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.

2) ce. HegÀues®es µew#eefCekeÀ ¢<ìerkeÀesve mHe<ì keÀje.

9.3.2 efJevebleerHe$e - ieesHeeU yeeyee JeuebiekeÀj

ieesHeeU yeeyee JeuebiekeÀj ³eebvee ³ee efJevebleer He$eeletve keÀeskeÀCeeleerue DemHe=µ³e meceepee®eer J³eLee,
peeler J³eJemLee, G®®e JeCeea³e meceepeekeÀ[tve nesCeeje lelkeÀeueerve Dev³ee³e J³ekeÌle kesÀuee Deens. l³eeb®es ns
He$e cnCepes keÀeskeÀCeeleerue cenej meceepee®eer J³eLee Deens. l³eeb®³ee He$eeleerue cepekegÀj Heg{erue ÒeceeCes
Deens. efnbot Oecee&®³ee meJe& peeleeruee SkeÀ µeem$e cnCetve veener, lej efnbot Oecee&le veevee µeem$es Je veevee
HegjeCes, veevee celes, veevee HebLe peeleeR®³ee DeveskeÀlJeecegUs Peeueer Deensle. l³ee meJee¥le peeleer Oece& ns
ceneµeem$e nesTve yemeues Deens. efnbot ueeskeÀ mene µeem$es Je Deþje HegjeCes ner SkeÀerkeÀ[s iegb[eUtve
þsJeleerue HeCe peeleer efve³ece©He µeem$e l³eeb®³ee [esUîeeHeg{s meJe&oe GIe[s Demeles Je l³ee®ee Debceue
l³eebpeJej efvejblej ®eeuele Deens Demes ieesHeeU yeeyee JeuebiekebÀj ³eebvee Jeeìles.

ieesHeeUyeeyee JeuebiekeÀj cnCeleele jeJeCee®es jep³e iesues, jecee®es, ke=À<Cee®es, Heeb[Jeeb®es, ³eJeveeb®es
Je HesµeJ³eeb®es cejeþer jep³e iesues; DeeefCe meJe& SkeÀ ye´ïe peeCeCeeN³ee Fbûepe mejkeÀej®es jep³e Go³eeme
Deeues; HeCe peeleer®es jep³e DeÐeeHener ®eeuele®e Deens l³eeb®ee peguetce ceesieueeF& peguetceeHes#ee Flej
keÀesCel³eener peeleer®³ee ueeskeÀebJej vemelee keÀeskeÀCeeleerue cenejebJej HeÀej keÀ[keÀ jerleerves Debceue keÀjerle
Deens; keÀejCe l³eeHeemetve Deece®es HeÀej®e vegkeÀmeeve nesle Demetve Deecner meJe&mJeeme cegkeÀues peele Deenesle.
³ee®eer Keble J³ekeÌle keÀjleele -

DeeHeu³ee DemHeµe&lJee®³ee pegueceecegUs Deecneme keÀesCel³eener µeeUsle peeTve efJeÐee%eeve

mebHeeove keÀ©ve l³eeHeemetve nesCeejs keÀueekeÀewµeu³eeoer ueeYe keÀ©ve IesC³eeefJe<e³eer Flej peeleerÒeceeCes mejU
 81
ceveeves peelee ³esle vemeu³eeves Deecner Je Deece®eer mebleleer nîee ueeYeeme cegketÀve De%eeve efmLeleerle jeefnuees.
Deecneme ÒeJeemeeme peeleevee, GlejeJe³eeme peeC³ee®eer, HeeC³ee®eer Je DeVee®eer meesF& keÀesþs ceeskeÀUîee
ceveeves nesC³eemeejKeer vemeu³eeves Heµetner ve jenC³eemeejK³ee peeiesle jentve DeveskeÀ og:Kes Je De[®eCeer
YeesieeJ³ee ueeieleele. Deece®³ee o³eeUt mejkeÀejves meJe& ceveg<³eÒeeC³ee®es megKemees³eerkeÀefjlee ceeiee&le
Oece&µeeUe, HeeC³ee®es veU Jeiewjs yeebefOeuesues Demetve lesLesmeg×e Deecnebme ns pegueceer ueeskeÀ jent ve oslee Je
HeeCeer efHeC³eeme ve efceUt oslee Oece&µeeUs®³ee yeensj Leb[erJeeN³eeJej He[eJes ueeietve DeVeHeeC³eeJee®etve Gheeµeer
jentve keÀeU ¬eÀceeJee ueeielees.

Deece®es ueeskeÀ #eef$e³e Oecee&ÒeceeCes efpeJee®eer Deeµee ve Oeefjlee neleeJej efµejs Oe©ve ue<keÀjer
Keel³eele ®eekeÀjer keÀ©ve peceeoej, megYesoej cespej, yeneotj, mejoej yeneotj, F. HeoJ³ee
mejkeÀejHeemetve efceUJetve Je Heg<keÀU Hewmeener keÀceeTve Deeuesues Demetve lees Jee{efJeC³ee®es pes meeOeve
J³eeHeej Je Goerce lees keÀjC³ee®eer ceeskeÀUerkeÀ (vemeu³eeves) DeeHeu³ee p³ee pegueceeves l³ee®eer Jee{ ve neslee
lees OegUerme efceUtve Deecnebme, Deece®³ee mebleleerme oeefjêeJemLesle jenCes Yeeie He[ues.

F.me. 1858 leerue jeCeer mejkeÀej®ee peenerjveecee Òeefme× Peeuee Deens keÀer, Deece®³ee j³ele
ueeskeÀebHewkeÀer pes keÀesCeer efJeÐesves, ng<eejerves Je ÒeeceeefCekeÀHeCeeves peer peer mejkeÀejer keÀeces ³eLeeµekeÌleer
®eeueefJeC³eeme uee³ekeÀ Demeleerue leer leer keÀeces meJe[ Demesue l³eeÒeceeCes efyeveefokeÌkeÀle Je efve:He#eHeeleeves
l³ee ueeskeÀebme %eele efkebÀJee Oece& ceveele ve DeeCelee ÐeeJeer. lejer Deecnebme efceefueìjer Keel³eeefµeJee³e Flej
meJeueleer Je efmeefJnue Keel³eele (Civil) Lees[eryengle Fbûepeer-cejeþer efJeÐee (efle®eer ceueF& lej ÒeeHle ve
neslee KejHeg[er cee$e) ÒeeHle Peeueer Demetve keÀesþs Dee@efHeÀmeele, Heesefuemeele, jsuJes Keel³eele, Heesmìele,
HeÆsJeeu³eele efkebÀJee ogkeÀeveoejeHeeµeer ®eekeÀjer ve efceUeu³eecegUs J³eeHeej keÀmee keÀjeJee, keÀueekeÀewµeu³ee®es
%eeve keÀmes keÀ©ve I³eeJes Je efmeefJnue Keel³eeleerue jepekeÀer³e ceeefnleer Je keÀe³eoskeÀevetve keÀmes Deensle,
nîee®es keÀener®e %eeve nîee DeeHeu³ee pegueceecegUs nesle vemetve HeÀej®e nueke̳ee Je veer®e ®eekeÀN³ee keÀjeJ³ee
ueeieleele. keÀesCeerlejer efJe®eej keÀ©ve Hene keÀer, ®eebieueer ®eekeÀjer efceUle Demelee keÀesCeer peeCetveyegpetve
nuekeÀer ®eekeÀjer HelekeÀjerue keÀe³e? Demee Òeµve ieesHeeU yeeyee JeuebiekeÀj J³ekeÌle keÀjleele.

oefueleeb®eer J³eLee ceeb[levee les cnCeleele Deecnebme keÀeskeÀCeeleerue yeepeejneìele efkebÀJee JeeCeer
iegpeje®³ee ogkeÀeveeJej keÀener ceeue, meJeoe Deiej keÀeHe[ Jeiewjs I³eeJe³ee®es Demeu³eeme les ®eebieues Heentve
HeejKetve, DeeHeu³ee neleer ceespetve ceeHetve Je metle Jeiewjs I³eeJe³eeme efceUle vemeu³eeves J³eeHeeN³eeves SkeÀ
ceeue ueebyetve oeKeJeeJee DeeefCe ogmeje ceeue þjefJeuesu³ee efkebÀceleerHes#ee DeO³ee& efkeÀbceleer®ee Heojele
ìekeÀeJee. keÀejCe SkeÀoe efµeJeuesuee ceeue ceer Hejle IesCeej veener ns l³eeme HekeÌkesÀ ceenerle Demeles. pej
keÀesCeer efHeÀ³ee&o kesÀu³eeme ceeceuesoej, Heesueerme HeÀewpeoej, efµeHeeF& Jeiewjs HeefJe$e efnbot Demeu³eeves efye®eeN³ee
cenejeme®e ueyee[, ueg®®ee Deµeer ogJe&®eves yeesuetve keÀener oeo ve ueeiet oslee 2 efkebÀJee 4 efoJeme SefJe&
IeeueJetve let efµeJeuesuee ceeue Hejle keÀmee Ieslee ³esF&ue, Demes cnCetve neketÀve osleele. Demes Deens cnCetve
keÀesCeer efHeÀ³ee&oer®³ee Yejerme ve He[lee cegkeÀeìîeeves pees lees DeeHeeHeu³ee Iej®eer Jeeì Oejlees. Deµee jerleerves
Deecner DeefOekeÀ®e oefjêer nesTve Deece®³ee HewµeeJej keÀeskeÀCe®es J³eeHeejer meOeve nesTve ®ewve Yeesieerle
Deensle.
Deecnebme ®eebieues Iej Deiej DebieYej keÀeHe[s JeeHejC³eeme DeefOekeÀej veener. pej kesÀues lej
cenej ceepeuee cnCetve Keesle, Heeìerue ueeskeÀeb®ee [esUe l³eepeJej yemetve keÀesCel³eener ÒekeÀejs mebkeÀì
l³eepeJej DeeCetve lees Deieoer jeKes®³ee HegbpeerJej yemesHe³e¥le l³ee®ee Heeþueeie keÀjleerue lesJne l³eebme
mees[leerue.
 82
Deecnebme keÀesþs SkeÀe ieeJeentve ogmeN³ee ieeJeeme DeeHeu³ee DeeHleeme YesìC³eeme DeLeJee lees
Deepeejer Demeu³eeme l³eeme Deew<eOe Jeiewjs ueJekeÀj IesTve peeCes Demeu³eeme efkebÀJee keÀesCeer cesuee l³eeme
cegþceeleer osC³eeme peeC³ee®es Demeu³eeme Je l³eeceO³es ceesþer veoer efkebÀJee Kee[er Dee[Jeer Deeueer Demeueer Je
lesLes DeeHeCeebme HeefJe$e ceeveCeeN³ee efnbotb®eer mJeejer Demeu³eeme les meJe& Gle©ve peele leesHe³e¥le Deecnebme
lesLes efle<þeJes ueeieles. Deµee njkeÀleercegUs Deepeejer Demesue l³eeves cejeJes Jee cesuee Demesue l³eeves ceeleer
JneJeer. ³eeÒeceeCes ueeskeÀeb®³ee DeefYeceevee®³ee peguetceeÒeceeCes Deece®es DeveskeÀ ÒekeÀej®es vegkeÀmeeve nesles Deens
les efJemleejYe³eemleJe ³esLes DeefOekeÀ ve oeKeefJelee Lees[s®e efoues Deens.

ieesHeeU JebuebiekeÀj cnCeleele keÀer, cenej ne iejerye, efJeµJeemet, cesnveleer Deens ns meJee¥me Òeefme×
Deens, lej nîee®³ee cesnveleer®es HeÀU Deecner HeefJe$e JeCee¥veer I³eeJes Je nîeeme Demee®e ieefjyeerle, oeefjê
DeJemLesle þsTve nîeeves iegueeceeÒeceeCes Deece®eer mesJeemegÞet<ee keÀjeJeer cnCetve keÀenerlejer l³eeme ot<eCe
þsTve osTve otj þsJeeJee Je DeeHeues J³eJenejkeÀe³e& meeOeeJes. pej DeeHeCe nîeeme peJeU kesÀuee lej
DeeHeuee meJe& J³eJenej l³ee®³ee ue#eele ³esTve ne ng<eej Peeu³eeJej G×ì nesTve efJeµJeemet jenCeej
veener Demes mecepetve efkebÀJee nîeeb®³ee HetJe&peeb®es DeeefCe cenejeb®³ee HetJe&peeb®es keÀener keÀejCeebJe©ve ne[Jewj
He[ues cnCetve l³eebveer nîeeme otj keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjerle iesues Demes les J³ekeÌle keÀjleele.

les cnCeleele G®®e JeCeea³e ueeskeÀ Flej peeleerHes#ee DeeHeCeeme HeefJe$e mecepetve Deece®ee
eflejmkeÀej keÀjleele lej keÀjleele®e; HeCe FlejOeceea ueeskeÀebme efkebÀJee µetêeoer Deieoer ueneve peeleer®³ee
ueeskeÀebmeosKeerue l³eeÒeceeCes keÀjC³eeme GÊespeve osleele. cnCepes nîee keÀeskeÀCemLeeve Jee keÀeskeÀCeele
cenej, ®eebYeej Je ceebie nîeeefµeJee³e Jej oµe&efJeuesu³ee meJe& peeleer ye´eïeCeebÒeceeCes HeefJe$e Demetve,
íe³eemHeµee¥®ee Jeerì ceeefveleele. lej ne veerleerefJe©×, yeg×er®eej, me×cee&efJe©× Je me=<ìerefJe©× peguetce
Deens ³eele mebµe³e Deens keÀe³e?

Deece®³ee nîee efJevebleerHe$eeb®ee efJe®eej je<ì^er³e meYeslener Peeuee Heeefnpes. keÀejCe ceeieerue
Je<ee&®³ee meYesle uee@[& [HeÀjerve meensyeeves kesÀuesuee GHeosµe Jele&ceeveHe$eeletve Òeefme× Peeuee Deens keÀer,
jepekeÀer³e ceeieC³ee ceeieC³eeHes#ee Deieesoj meeceeefpekeÀ megOeejCes®ee efJe®eej keÀjeJee. ueivekeÀe³ee&le
µekeÌleeryeensj Ke®e& keÀjCes, J³eeHeej Jee{efJeCes, DeeWieU ®eeueer ìekeÀCes, ³eeb®ee efJe®eej keÀje. Deece®³ee nîee
efJevebleer®ee efJe®eej Peeu³eeme Fbûepeer ueeskeÀebme keÀUtve ³esF&ue keÀer, meeceeefpekeÀ megOeejCes®ee efJe®eej nîee
meYesle nesle Demelees. Deecne De%epeveebmener Jeeìsue keÀer, meYee Deece®³ee efnlee®eer Deens. cnCetve meYes®ee
keÀesCel³eener ÒekeÀejs cees[ ve neslee Je<ee&vegJe<ex efn®eer DeefOekeÀeefOekeÀ YejYejeì nesTve leer ef®eje³et nesJees.

DeeCeKeer Deece®eer efJevebleer Deens keÀer, ceneje®³ee íe³esves meJe& keÀeskeÀCemLe HeefJe$e efnbotb®es [eskesÀ,
Heesì ogKele Demesue DeLeJee µejerj HeesUtve l³eeJej HeÀes[ ³esle Demeleerue efkebÀJee cenepJej nesle Demesue Je
mHeµee&ves HeìeHeìe ce©ve vejkeÀele peele Demeu³eeme Deece®³ee He$ee®ee efJe®eej ve keÀjlee les Hejle HeeþJeeJes
efkebÀJee HeÀe[tve ìeketÀve Deecnebme keÀUJeeJes keÀer, Demes KejesKej nesles. cnCepes Deecner meJe& keÀeskeÀCemLe
cenej ne Òeeble mees[tve pesLes efnbotb®ee Jeejener ueeieCeej veener Deµee osµeele peeTve jenC³eeefJe<e³eer
mejkeÀejeme Depe& osT. HeCe DeeHeCee meJe& peeleer®³ee efnbotbme Demes og:Ke osCeej veener.

efJevebleerHe$e ³ee uesKeeletve ieesHeeU yeeyee JeuebiekeÀj ³eebvee oefuelee®³ee peieC³ee®eer µeeskeÀebeflekeÀe
Jesovee DeeefCe JeemleJe Òeµve ceeb[ues Deens l³eebvee v³ee³e efceUeJee Deµeer l³ee®eer DeHes#ee Deens.
 83
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) efJevebleer He$eeletve keÀesCeleer ceeieCeer kesÀueer Deens. Lees[ke̳eele meebiee.

2) ieesHeeU yeeyee JeuebiekeÀj ³eeb®eer DemHe=µ³e meceepee yeÎue®eer YetefcekeÀe Lees[ke̳eele meebiee.

9.3.3 DemHe=M³eesVeleer®ee DeeefLe&keÀ Hee³ee - [e@. YeercejeJe jecepeer Deebyes[keÀj

DemHeµ³eesVeleer®ee DeeefLe&keÀ Hee³ee ne [e@. Deebyes[keÀj ³eeb®ee uesKe Deens. ³ee uesKeeuee
cene[®³ee ®eJeoej leUîeeJej [e@. Deebyes[keÀjebveer npeejeW oefuele yeebOeJee®³ee menkeÀe³ee&ves kesÀuesu³ee
mel³eeûene®eer HeeµJe&Yetceer Deens. ³ee mel³eeûeneveblej ef®e$eeJeµeem$eer veeJee®³ee ie=nmLeeveer DemHe=µ³eebveer
mHe=µ³eebµeer mebIe<e& keÀ© ve³es keÀejCe l³eeb®eer GHeefpeJeerkeÀe®e mHe=µ³eebveer l³eebvee efouesu³ee ueneve ceesþîee
keÀeceebJej DeJeuebyetve Demeu³eeves mHe=µ³eebveer yeefn<keÀej ìekeÀu³eeme DemHe=µ³eebvee peieCes®e keÀþerCe nesF&ue
Demes efJeOeeve kesÀues nesles. [e@. Deebyes[keÀjebveer ³ee efJeOeevee®ee DeeHeuescele J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer
DemHe=µ³eeb®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer ogyeUer DemeC³ee®eer keÀejCes mHe=µ³eebveer l³eebvee Òeieleer®eer mebOeer nsletHetJe&keÀ
veekeÀejCes ³eele®e Deensle ns ue#eele DeeCetve efoues.

[e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj oefueleebvee mel³eeûen keÀje³euee ueeJetve peCet keÀener l³eebvee ceesþîee
De[®eCeerle DeeCeues Demee metj cegbyeF&®³ee lelkeÀeueerve Jele&ceeveHe$eeleerue SkeÀe mebHeeokeÀeves ueeJeuee neslee.
oefuele mel³eeûen keÀjleerue lej mHe=µ³e l³eebvee keÀeces veekeÀejleerue DeeefCe l³eeb®eer®e GHeemeceej nesF&ue
Deµeer Yeerleer ³ee mebHeeokeÀeves J³ekeÌle kesÀueer nesleer. [e@. Deebyes[keÀjebveer ³ee uesKeeletve l³ee mebHeeokeÀe®ee
mecee®eej Iesleuee Deens. l³eebvee oefueleeyeÎue®eer YetefcekeÀe J³ekeÌle kesÀueer Deens.

[e@. Deebyes[keÀj ef®e$eeJeµeem$eer Je leLeekeÀefLele megOeejkeÀebvee Demee Òeµve efJe®eejleele keÀer,

cegbyeF&leerue keÀeceieejebveer Yeeb[JeueoejebefJe©× mebHe kesÀuee lej legcner l³eebvee Òeeslmeenve oslee DeeefCe
Yeeb[Jeueoejebveer keÀeceieejeb®eer efHeUJeCetkeÀ leelkeÀeU LeebyeJeeJeer cnCelee HeCe ogmeN³ee yeepetuee DemHe=µ³eebvee
cee$e mel³eeûen ve keÀjC³ee®ee me}Áe oslee Je l³eeb®eer efHeUJeCetkeÀ keÀjCeeN³ee l³eebvee cetueYetle nkeÌkeÀ
veekeÀejCeeN³ee ye´eïeCe meJeCe& ueeskeÀebvee cee$e ’oefueleeb®eer efHeUJeCetkeÀ LeebyeJee“ Demes meebieC³eeSsJepeer
oefueleebvee®e IeeyejJelee ne ogìHHeerHeCee®e cnCeeJee ueeiesue Demes ceeefce&keÀ efJeOeeve keÀ©ve [e@.
Deebyes[keÀjebveer leLeekeÀefLele megOeejkeÀeb®ee ne keÀeJesyeepeHeCee l³eeb®³ee ue#eele DeeCetve osleele.
 84
meceepeeleerue oefuele Jeiee&uee meJeCee¥®ee iegueece yeveJee³e®es vemesue lej l³eebveer DeeefLe&keÀ ¢<ìîee
mJeeJeuebyeer Peeues Heeefnpes. lemes les Peeues lej kegÀCeerner l³eeb®eer efHeUJeCetkeÀ keÀ© µekeÀCeej veener DeeefCe
DeHeceevener keÀ© µekeÀCeej veener. Demes YeeefkeÀle [e@. Deebyes[keÀj Jele&Jeleele. l³eeveblej les oefueleeb®³ee
iegueeceer®eer ef®eefkeÀlmekeÀ, leeefke&ÀkeÀ keÀejCeceerceebmee keÀjleele. les cnCeleele keÀer Yeejleer³e meceepeele
HeejbHeefjkeÀ J³eJemee³e keÀjC³ee®eer He×le Deens HeCe cenejebvee yeueglesoejerle mJeleb$e Demee Oeboe, J³eJemee³e
cegÎece®e efouesuee vemeeJee. l³eebveer $esJeefCe&keÀeb®eer mesJee keÀjeJeer Demes Oece& meebielees, les mejkeÀejer Jeleveoej
Deensle Demes HetJee&Heej cnìues peele Demeues lejer l³eeb®³eeJej DeefOekeÀej ®eeuelees lees meJeCeea³eeb®ee®e
cnCepes `mejkeÀej' meJe& ueeskeÀeb®es Deens l³eecegUs les cnCeleerue leer meJe& keÀeces - leer DeÒeefle<þs®eer Demeueer
lejer cenejebvee cegkeÀeìîeeves keÀjeJeer ueeiele Deensle. cenejebvee v³ee³e osCeejs ner meJeCe& Deensle l³eecegUs
cenejebveer l³eebvee meebefieleues iesuesues keÀece veekeÀejues lej l³eeb®³eeJej Del³ee®eej keÀjC³ee®es, l³eebvee
DeIeesjer efµe#ee keÀjC³ee®es meieUs DeefOekeÀejner meJe& µeemevekeÀl³ee¥®³ee®e neleer Deensle. l³eecegUs
veeF&ueepeeves cenejebvee ve DeeJe[Ceejer, ve HeìCeejer ieefue®í keÀecesner cegkeÀeìHeCes keÀjeJeer®e ueeieleele.

[e@. Deebyes[keÀjebveer efnbog Oeefce&³eeb®eer pegueceer efJe<ecelesJej DeeOeejuesueer ®eelegJe&C³e& J³eJemLee®e

oefueleebmeeþer Òeieleer®es ojJeepes yebo keÀjCeejer Deens. l³eeuee efJejesOe keÀjleele. [e@. Deebyes[keÀj cnCeleele
SKeeoe cegmeueceeve efkebÀJee Heejµeer pej ieeJee®ee cegK³e Demeuee lej l³eeves oefueleebJej Dev³ee³e kesÀuee
vemelee HeCe ieeJeesieeJeer efnbot®es®e Heeìerue mejHeb®e OegjerCe Deensle l³eecegUs íesìîee íesìîee iees<ìeRmeeþerner
oefueleebJej Dev³ee³e neslees. oefueleebveer ®eebieuee HeesµeeKe kesÀuee, cesuesu³ee iegjeb®es ceebme Kee}Ás veener lejer
l³eebvee Heeìerue efµe#ee keÀjleele, lesJne efnbog Oeefce&³eebveer l³ee Heeìueebvee meJeCe& cnCetve efouesues DeefOekeÀej®e
l³eebvee lemes Jeeiee³euee ÒeJe=Êe keÀjleele, Demes [e@. Deebyes[keÀjebvee peeCeJeles. cnCetve cenejebveer Jeleves
mees[efJele yeuegles ceeieCes mees[eJes lej®e l³eeb®eer iegueeceefiejer, mHe=µ³eeJeuebyeer peieCes mebHesue Demes [e@.
Deebyes[keÀj meebieleele.

[e@. yeeyeemeensye Deebye[skeÀj oefueleeb®ee mel³eeûen ne l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ mJeeleb$³eemeeþerner

Deens Demes Deebye[skeÀj meebieleele. DemHe=µ³e mel³eeûene®³ee HeefjCeeceebvee IeeyejCeej veenerle Demee
Deebyes[keÀjebvee efJeµJeeme Jeeìlees. mJele:®³ee mJeeble$³ee®es meceeve nkeÌkeÀe®es O³es³e oefueleebvee mel³eeûene®es
HeefjCeece meesmeC³ee®es yeU osF&ue Deµeer Kee$eer [e@. Deebyes[keÀjebvee Jeeìles. p³eeÒeceeCes meieUs Yeejleer³e
Fbûepeebveer ®eeueJeuesu³ee efHeUJeCetkeÀer®ee yeefn<keÀej cnCetve Hejosµeer keÀeHe[, Jemlet ³eebJej yeefn<keÀej
ìekeÀleele l³eeÒeceeCes®e oefuele mJele:®e meJeCee&Jej yeefn<keÀej ìekeÀleerue. meJe& keÀeces osTve DeeHeu³eeJej
GHekeÀej keÀjle vemetve lesner DeeHeu³ee mesJesJej DeJeuebyetve Deensle ³ee®eer DeeþJeCe oefuele meJeCe& ceb[UeRvee
keÀ©ve osleerue. [e@. Deebyes[keÀj meebieleele keÀer oefuele l³eeb®³ee Jeuieveebvee IeeyejCeej veenerle. oefueleebvee
meJeCeea³eebveer iegueece kesÀues Deens. DeeefLe&keÀ ¢<ìîee mJele:Jej DeJeuebyetve þsJeues Deens ns mHe<ì keÀjleevee
[e@. Deebyes[keÀjebveer ceneYeejleeleerue SkeÀe Òemebiee®ee meboYe& osTve Yeer<ce, êesCe Je µeu³ener keÀewjJee®es
iegueece yeveues nesles ns kesÀJeU HewµeebcegUs®e ³ee®eer DeeþJeCe osCeeje µueeskeÀ GOe=le kesÀuee Deens. l³eeJe©ve
l³eeb®ee J³eemebie peeCeJelees.

oefueleeb®³ee Jeleve J³eJemLes efJe<e³eer [e@. Deebye[skeÀj meebieleele keÀer pevceeuee ³esCeeje Òel³eskeÀ
ceeCetme keÀener DeeHeuee Oeboe meesyele IesTve pevceeuee ³esle veener. l³eeuee DeeHeueer GHeefpeefJekeÀe
keÀjC³eemeeþer Oeboe µeesOeeJee®e ueeielees ns ue#eele IesTve cenejebveer mJele:®es JesieUs J³eJemee³e, GÐeesie
meg© keÀjeJesle. l³eebvee lees DeefOekeÀej Deens®e HeCe Oece&YeesUsHeCeecegUs yejs®e cenej mJeleb$e J³eJemee³e
keÀje³euee Ieeyejleele. ner Yeerleer otj ìeketÀve cenejebveer meJe&CeHeemetve otj DeeHeu³ee mJeleb$e Jemeenleer
 85
GY³ee kesÀu³ee Heeefnpesle lej les efveYe&³eHeCes DeeHeuee JesieUe J³eJemee³e meg© keÀ© µekeÀleerue Demes [e@.
Deebyes[keÀj meebieleele meJeCeea³eebHeemetve otj iesu³eeves cenej mJeleb$e nesleerue, mJes®ísves DeeHeuee J³eJemee³e
µeesOeleerue, keÀesCeer ogkeÀeve meg© keÀjsue, kegÀCeer efµebHeer yevesue HeCe ceeveeves peiesue. les mJele:®³ee peieC³ee®ee
ceeie& µeesOeleerue.

cnwmetj mebmLeebvee®³ee jepeeves oefueleebvee mJeleb$e Jemeenle GYeer keÀjC³eeme ceole kesÀueer
l³eecetUs l³eeb®eer efmLeleer megOeejueer ns GoenjCe osTve [e@. Deebyes[keÀj Flej ieeJeebleerue oefueleebmeeþer
lesLeerue meJeefCe&³eebveer ceole kesÀueer Heeefnpes Deµeer DeHes#ee J³ekeÌle keÀjleele. cenejebveer µesleerJej®e mebHetCe&
Yeej ìeketÀ ve³es lej l³eeKesjerpe Dev³e J³eJemee³e µeesOeeJesle Demes [e@. Deebye[skeÀj meg®eJeleele cenejebvee
Demee mJeleb$e J³eJemee³e keÀjC³eemeeþer DeLe&mene³³e HeìkeÀve efceUCeej veener HeCe lejerner Òe³elveHetJe&keÀ
l³eebveer íesìe - ceesþe Oeboe keÀjeJee Demes Deebye[skeÀj meg®eJeleele. cenejebveer IejesIejer Keeoer efJeCeeJeer,
Dev³e cenejebveer leer efJekeÀle I³eeJeer Demes keÀjle keÀjle cenejebveer DeeHeues cetueYetle ceeveJeer nkeÌkeÀ
efceUJee³e®es Demeleerue lej l³eebveer meJeCee¥veer ueeouesueer DeeefLe&keÀ iegueeceefiejer Je HejeJeuebyeerlJe mees[ues
Heeefnpes ³ee cegÐeeJej [e@. Deebyes[keÀj Yej osleele.

DeµeeÒekeÀejs oeoesyee Heeb[gjbie, cegkegbÀojeJe Heeìerue Je [e@. Deebyes[keÀj ³eebveer meJe&meeceev³e

Yeejleer³e, µeslekeÀjer Je oefuele ³eeb®³ee DeeefLe&keÀ mJeeJeuebyeveemebyebOeer, oeefjêîe efveceg&uevee mebyeOeerefJe®eej
ceeb[ues Deensle. Deepener les GodyeesOekeÀ Deensle.

9.3.4 meeceeefpekeÀ mecelee - ces. Heg. jsies

‘meeceeefpekeÀ mecelee’ ³ee uesKeeletve ces. Heg. jsies ³eebveer meceepeeleerue meeceeefpekeÀ yeebefOeuekeÀer
ceeveJee®es Jele&ve keÀmes DemeeJes ³ee efJe<e³eer efJeJes®eve kesÀues Deens. ‘meeceeefpekeÀ mecelee’, keÀe³eÐeeves,
meJeueleerves efceUt MekeÀles keÀe? ³ee ÒeMveeJej ®e®ee& nesT ueeieueer. ces. Heg. jsies ³eebveer DeeHeu³ee uesKeele
l³ee meboYee&le®e leeefke&ÀkeÀ ³egefkeÌleJeeo kesÀuesuee efomelees.

ces. Heg. jsies ³eeb®³ee celes SKeeÐee meeceev³e efve³eceeKeeueer ³esCeeN³ee oesve J³ekeÌleeRvee pej DeeHeCe
meejKeer JeeieCetve efoueer veener lej DeeHeCe l³eeb®³eele YesoYeeJe kesÀuee Demes nesF&ue. HeCe keÀener JesUe
efve³ece®e He#eHeeleer Demeleerue lej l³eeb®³ee DebceueyepeeJeCeerves meceevelee ³esCeej veener. Goe. meJe&
ye´eïeCeebvee DeO³e³evee®ee DeefOekeÀej Deens HeCe kegÀCeener DemHe=M³eeuee DeO³e³evee®ee DeefOekeÀej veener ne
efve³ece®e He#eHeeleer Deens l³eecegUs lees efve:He#eHeeleerHeCes jeyeJeu³ee®ee mecelee ³esC³eeUsJepeer Demeceevelee®e
DeefOekeÀ ³esF&ue. meceles®³ee leÊJeeuee DeeoMee&®ee Hee³ee DemeC³eeSsJepeer ceeveJeles®ee Hee³ee Demeuee Heeefnpes.
ceeCemeeceeCemeeble l³eeb®³ee F®íe-DeekeÀeb#ee, DeeJe[er-efveJe[er, MekeÌleer ³eeb®³eele HeÀjkeÀ DemeCeej®e.
lemee lees vemeeJee Demee Deeûen OejCes ne DeeflejskeÀ Deens l³eecegUs DeeoMe& meceepe efvecee&Ce nesF&ue ne
iewjmecepe Deens. ceeCemes SkeÀceskeÀebmeejKeer yeveJeCes ns meceles®³ee leÊJee®es GefÎä vemeles. lej ceeCemes
SkeÀceskeÀebmeeþer vemeueer lejer l³eebvee mecelesves JeeieeJee Demes ns leÊJe meebieles.

jsieW®³ee celes oesve ceeCemeebvee JesieUer JeeieCetkeÀ osC³ee®eer keÀesCeleer keÀejCes Òemlegle þjeJeer ns
ceeveJeer lelJeebJej þjJeues Heeefnpes cnCepes Deepeejer Je efvejesieer ceeCemeebvee JesieUs JeeieJeCes ns DeeHeCe ceeveJeer
leÊJeebveer meebiet µekeÀlees HeCe keÀeȳee-ieesN³eebvee eEkeÀJee ye´eïeCe-oefueleebvee JesieUs JeeieJeCes ns DeceeveJeer,
Deceeveg<e Deens cnCetve®e les DeÒemlegle þjsue. Òel³eskeÀ ceeCemeebkeÀ[s yeg×er Demeles®e DeeefCe l³eecegUs
Òel³eskeÀpeCe DeeHeu³ee efnlee®ee efJe®eej keÀª MekeÀlees. l³eeDeLeea ceeCemes mJee³eÊe Demeleele DeeefCe Flej
 86
keÀesCeleerner ceeCemes DeeHeu³eemeejKeer®e mJee³eÊe Deensle nsner l³eebvee keÀUle Demeles. meceepeele SkeÀ$e
jenleevee mJeeYeeefJekeÀ®e J³ekeÌleer®³ee efnleeuee ce³ee&oe He[leele. Òel³eskeÀe®es efnle Flejeb®³ee efnleeMeer
megmebiele DemeeJes ueeieles. DeeHeu³ee efnleeJej ³esCeeN³ee ce³ee&oe meJee¥veer mJes®ísves mJeerkeÀejuesu³ee DemeeJ³ee
ueeieleele. l³ee pej Flejebveer l³ee®³eeJej ueeou³ee lej efleLes efJe<ecelee efvecee&Ce nesles, Demeblees<e efvecee&Ce
neslees. Goe. oefueleebvee efMe#eCe ve osCes cnCepes l³eebvee l³eeb®³ee mJeefnlee®es, efJekeÀemee®es ceeie& yebo keÀjCes.
HeCe ner jerle eEnot Oecee&leerue efJeefMeä ueeskeÀebveer mJele:®es meJee&efOekeÀ efnle meeOeC³eemeeþer cegÎece jeyeJeueer
l³eecegUs oefueleebvee efJe<ece JeeieCetkeÀ efceUeueer.

ces. Heg. jsies cnCeleele, ‘‘J³ekeÌleer-J³ekeÌleeRle efve<keÀejCe Yeso keÀjlee keÀecee ve³es, SJe{s®e
meceles®³ee leÊJee®es cnCeCes vemeles. ceeCemes SkeÀceskeÀebHeemetve efkeÀleerner efYeVe Demeueer lejer leer cetuele:
meejKeer Deensle Je cnCetve l³eebvee ueeYekeÀejer JeeieCetkeÀ cetuele:meejKeer Demeueer Heeefnpes Demes keÀener lejer
meceles®³ee lelJee®es cnCeCes Demeues Heeefnpes.’’

meceepeeleerue ceeCemeeceeCemeele DeeJe[er-efveJe[er, F®íe-DeekeÀeb#ee, MekeÌleer-yeg×er ³ee

JesieJesieUîee Demeuesu³ee lejer keÀener cetueYetle ieesäer ceeCemeeble meejK³ee®e Demeleele. Òel³eskeÀeuee
peieC³ee®ee, ceeueceÊee, ³eeefJe<e³eer®ee keÀjej keÀjC³ee®ee, efJe®eej keÀjC³ee®ee nkeÌkeÀ DemeCes ns cetueYetle
meejKesHeCe cnCeeJes ueeiesue. ³ee cetueYetle meejKesHeCeeuee kegÀþs yeeOee DeeCeueer iesueer lej efJe<ecelee efvecee&Ce
nesles. DeLee&le meJee¥vee meceeve cetueYetle nkeÌkeÀ efceUeues lejer SkeÀ efJe<ecelee efMeuuekeÀ jenles®e. leer cnCepes
DeeefLe&keÀ efJe<ecelee. l³eecegUs mebHetCe& mecelee keÀesCel³eener meceepeele DeMeke̳e þjles.

`meeceeefpekeÀ mecelee' ³ee Jew®eeefjkeÀ uesKee®ee DeY³eeme keÀjleevee uesKekeÀ ces. Heg. jsies ³eebveer
meeceeefpekeÀ mecelesyeeyele®eer efJe®eejmejCeer ceeb[ueer Deens. leer GuuesKeveer³e Deens. meeceeefpekeÀ mecelee
³ee®ee DeLe& meJee¥vee meceeve uesKeCeb, ogpeeYeeJe ve keÀjCes, p³ee mebOeer GHeueyOe Demeleerue l³eeb®eer JeeìCeer
meceeve keÀjCes lemes®e meJe& ceeCemeebvee meceeve JeeieCetkeÀ osCes. mecelee ³ee DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee Demeleele.
Goe. DeeefLe&keÀ mecelee, jepekeÀer³e mecelee, meeceeefpekeÀ mecelee keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer mecelee
meceepeeleÒemLeeefHele keÀjle Demeleevee ÒeLecele: ceeveJeeves®e Hee³ee j®eCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Hejbleg
ceeCemee-ceeCemeele HeÀjkeÀ Demeu³eeves meJee¥vee meejKeer JeeieCetkeÀ efceUles®e Demes veener. meceepeele
meeceeefpekeÀ mecelee, ÒemLeeefHele keÀjleevee peele, HebLe, Oece&, JebMe, Yee<ee, ÒeosMe ³ee ieesäer ogue&#eerle
keÀjeJ³ee ueeieleele. keÀesCel³eener ieesäer®ee efvekeÀeue efveHe#eHeeleerHeCes ueeJeeJee ueeielees. Hejbleg pej ns efve³ece
Òel³e#eele HeeUues iesues veener lej cee$e meceepeele efJe<ecelee Jee{les.
meeceeefpekeÀ meceles®eer DeeJeM³ekeÀlee HeìJeC³eemeeþer ‘‘meJe& ceeCemes SkeÀe®e F&éeje®eer ueskeÀjs
Deensle cnCetve leer meceeve Deensle’’ Demes DeeO³eeeflcekeÀ efJeOeeve DeveeJeM³ekeÀ Deensle. l³eeHes#ee Òel³eskeÀeves
mJele:uee efceUeuesues cetueYetle ceeveJeer nkeÌkeÀ ogmeN³eeueener efceUleele vee ns Heeefnues Heeefnpes. mJele:®es
Dee®ejCe meceeve JeeieCetkeÀ osCeejs þsJeues Heeefnpes Demes ces. Heg. jsies ³eebvee Jeeìles.
Òel³eskeÀeuee mJele:®es efnle meeOeC³ee®es mJeeleb$³e Deens. ns meeceeefpekeÀ mecelesmeeþer
Del³eeJeM³ekeÀ þjles Demee efve<keÀ<e& ces. Heg. jsies keÀe{leele. l³eeveblej les ceeCemeebleerue DeeefLe&keÀ efJe<eceles®ee
leeefke&ÀkeÀ He×leerves MeesOe Iesleele. l³eeb®³ee meebieC³eevegmeej efJe®eejJeble meceepeeleerue efJeefMeä ceeCemeebvee
JeeHeªve pej SKeeÐeeves DeefOekeÀeefOekeÀ megKe efceUefJeues lejer l³eeuee efJejesOe keÀjCeej veenerle keÀejCe
meceepeele megKe efvecee&Ce nesC³eemeeþer, ceeueceÊee efvecee&Ce nesC³eemeeþer keÀener ceeCemeebvee efJe<ece JeeieCetkeÀ
 87
efceUCes l³eebvee Dev³ee³e Jeeìle veener HeCe ceeveJeleeJeeoer, meceleeJeeoer ¢äerves ner YetefcekeÀe ®egkeÀer®eer Deens.
meceepeele ceeueceÊee efvecee&Ce Jne³euee Heeefnpes, HeCe l³eemeeþer meJee¥®es HeefjÞece cenÊJee®es Deensle DeeefCe
efceUeuesu³ee ceeueceÊes®ee eEkeÀJee megKee®ee meJee&efOekeÀ Jeeìe SkeÀe®e ceeCemeeuee cnCepes Yeeb[Jeueoejeruee
efceUCes l³eeHes#ee Dev³ee³ekeÀejkeÀ Deens. mebHeÊeer, ceeueceÊee, megKe efceUJeC³ee®ee nkeÌkeÀ keÀä
keÀjCeeN³eeb®eener Deens lees kesÀJeU Yeeb[Jeoejebvee®e Demetve ®eeueCeej veener Demes ces. Heg. jsies mHeä
keÀjleele. l³eeb®³ee ceÊes p³eebvee kebÀìeUJeeCes, keÀäe®es keÀece keÀjeJes ueeieles l³eebvee Heieej peemle efceUeues
Heeefnpes DeeefCe p³eebvee kesÀJeU yegef×®ee JeeHej keÀªve keÀece keÀjeJes ueeieles Deens l³eebvee keÀceer Heieej
efceUeuee Heeefnpes. jsies ³ee uesKeeletve meeceeefpekeÀ mecelesyeÎue®eer celes J³ekeÌle keÀjleele.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1) `meeceeefpekeÀ mecelee' ³ee Jew®eeefjkeÀ uesKee®ee Deeµe³e Lees[ke̳eele efuene.

2) ces. Heg. jsies®eer meceles yeÎue®eer YetefcekeÀe Lees[ke̳eele meebiee.


 88

10
Jew®eeefjkeÀ ieÐeeleerue uesKe
IeìkeÀ j®evee :

10.1 DeeHeuee Oeboe keÀesCelee Je keÀmee keÀjeJee

10.2 µeslekeÀN³eeb®eer efveke=À<ì efmLeleer DeeefCe leer IeeueefJeC³ee®es Ghee³e
10.3 m$eer efJeÐeeY³eeme : µebkeÀe efveJeejCe
10.4 meK³elJeemeeþer

10.1 DeeHeuee Oeboe keÀesCelee Je keÀmee keÀjeJee? - oeoesyee leKe&[keÀj :

19 Jes MelekeÀ ns Yeejlee®³ee ¢äerves %eevee®es veJeveJeerve peeCeerJes®es MelekeÀ nesles. ³ee veJ³ee
peeCeerJee Heeef½eceel³eebcegUs DeeHeu³ee meceepeele efvecee&Ce Peeu³ee. ³ee®e keÀeueeJeOeerle efye´ìerMeebveer Yeejlee®es
DeeefLe&keÀ Mees<eCe keÀjC³eeme ÒeejbYe kesÀuee. GlHeeovee®³ee veJeveJeerve HeodOeleer Je DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve
³eeb®³ee meene³³eeves l³eeves DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleer megª kesÀueer. HeefjCeeceer l³eeb®³ee ceeuee®ee opee& ®eebieuee
Demeu³eeves l³eeb®ee KeHe Jee{uee Hejbleg ³ee®ee Gueìe HeefjCeece cee$e Yeejleer³e keÀeceieej Je keÀejeefiejebJej
Peeuee. ³ee®e keÀeueeJeOeerle ÒeejbYeer cegbyeF& Menjeuee cenÊJe ÒeeHle Peeues. lemes®e cegbyeF&le efMe#eCee®es Jeejs
ceesþîee ÒeceeCeele Jee{t ueeieues HeefjefmLeleeruee Devegmeªve DeveskeÀ meeefnefl³ekeÀebveer uesKeve kesÀues l³eecegUs
oeoesyee Heeb[gjbie leKe&[keÀj, yeeUMeem$eer peebYeskeÀj, HejMegjece leel³ee iees[yeesues, veeje³eCe efJe<Cet
He[JeU, yeeHet í$es, nefj kesÀMeJepeer Heþejs, ieeseeEJeo veeje³eCe cee[ieeJekeÀj Demes DeveskeÀ efJeodJeeve
meeefnefl³ekeÀ cegbyeF&le®e efvecee&Ce Peeues. l³eeHewkeÀer oeoesyee leKe&[keÀj ³eebveer DeeefLe&keÀ iees<ìeRJej DeeOeeefjle
uesKeve keÀjC³eeme Yej efouee l³eeletve®e `DeeHeuee Oeboe keÀesCelee Je keÀmee keÀjeJee' ³ee meboYee&le l³eebveer
Jew®eeefjkeÀ uesKeve kesÀues Deens.

megªJeeleeruee®e leKe&[keÀj ³eebveer vecego kesÀues Deens keÀer, ceveg<³eeceO³es peeleeruee cenÊJe veener
DeeefCe Demeu³eeme les osT ve³es. lemes®e OebÐeelener G®®eefve®®e DeMeer keÀesCeleerner peele vemeles. cee$e
HetJeeaHeemetve OebÐeeJeªve peele Yeso ceeveuee iesu³eeves peeleerceO³es Yeso Jee{le ®eeueuee Deens. legcner
keÀesCelesner keÀece keÀje HeCe les ceveeHeemetve keÀje. l³ee keÀecee®ee peeleerMeer keÀesCeleener mebyebOe pees[t ve³es.
Goe. SkeÀeves keÀeieoeJej megboj De#ej efuenerues Deens ogmeN³eeves keÀeieoeJej megboj ef®e$e keÀe{ues Deens Je
eflemeN³eeves vekeÀeMee keÀe{uee Deens. efueefnCeeje ³eeHewkeÀer De#ej efuenerCeeje keÀejketÀve G®®e OebÐee®ee Je
peeleer®ee yeekeÀer®es cee$e efve®e OebÐee®es ns mecepeCes HeÀej ®egkeÀer®es Deens.

DeeHeuee GoefveJee&n ®eeueefJeC³eemee DeeHeCe pees Oeboe efmJekeÀejuee Demesue, lees ceesþîee
me®eesefìves, Þeceeves, ngMeejerves Je ue#eHetJe&keÀ ®eeueefJeuee Heeefnpes. DeMee iegCeebveer DeeHeues iegCeeb®es Hejer#eCe Je
efieNneF&keÀ ³eeb®eer ceves ÒemeVe þsJeueer Heeefnpesle, cnCepes®e DeeHeuee Oeboe Je ueewefkeÀkeÀ Jee{Jetve Hewmee
 89
efceUlees. l³ee efMeJee³e keÀesCeleener Oeboe mJeleb$eHeCes keÀjC³eeme ueepe ve yeeUielee Gueì Òeefleÿe ceevetve
J³eJeefmLeleHeCes kesÀuee Heeefnpes. DeeHeu³ee osMeele keÀejeefiejer mJeleb$e Oeboe Je ogkeÀeveoejer, iee³eve, JeeÐe F.
ceveesjbpeve keÀuee ³eebvee ceeve vemeu³eeves ner meJe& keÀeces ueeskeÀ nuekeÀer mecepeleele Je HeÀkeÌle efuenerCes
keÀejketÀveer keÀªve keÀ®esjerle jespeieej efceUefJeCes ner ceesþîee Òeefleÿs®eer keÀeces mecepeueer peeleele l³eecegUs
osMee®eer HeÀej neveer nesles. leer meJee¥veer ue#eele Iesleueer Heeefnpesle.

DeeHeu³eekeÀ[s HeÀeJeuee JesUs Demesue lej keÀesCelesner keÀece Deiej Oeboe keÀjC³eeme ueepet ve³es
Demes oeoesyee leKe&[keÀj J³ekeÌle keÀjleele. les cnCeleele Goe. meesv³ee®es oeefieves Ie[efJeCes, DebiejKee
efMeJeCes, pees[s efMeJeCes Je Flej íesìîee-ceesþîee Jemlet yeveefJeCes ner keÀeces keÀje³euee nJeerle, Gueì íesìer
keÀeces keÀjC³eele ceveg<³eeme ueewkeÀerkeÀ ÒeeHle neslees. GoenjCee oeKeue meebiee³e®es Peeues lej HegC³eeleerue
ceesjs Meem$eer meeþs ns HeeþMeeUsle cegK³eeO³eeHekeÀ Demeleevee mJele:®³ee Iejer efjkeÀec³ee JesUsle les ceefnueeb®es
oeefieves mJele:®³ee neleeves Ie[Jele Demele Je Flej keÀeces ner les keÀjle Demele. ³ee keÀejCeemleJe Heg<keÀU
Òeefleÿerle ueeskeÀ l³eeb®eer eEveoe keÀjle Hejbleg leKe&[keÀj ³eebveer cee$e l³eeb®eer mlegleer kesÀueer Deens.

meJe&meeOeejCeHeCes Òel³eskeÀ ceveg<³eeves DeeHeu³eeuee p³ee OebÐeele jme Deens, pees Oeboe DeeJe[er®ee
Deens, lees Oeboe keÀje³euee ueepet ve³es. keÀesCeeuee nmlekeÀues®eer DeeJe[ Demeles. keÀesCeeuee ieeC³ee®eer, JeeÐe
JeepeJeC³eeb®eer lej keÀesCeeuee J³eeHeej-OebÐee®eer DeeJe[ Demeles Òel³eskeÀ ceveg<³ee®³ee %eevee®es keÀue
efvejefvejeUs Demeleele. les ueneveHeCeer cegueebceO³es mecepetve ³esleele. ceie DeeHeCe lemes keÀue Heentve cegueebvee
³eesi³e leer efoMee efoueer Heeefnpes. l³eebvee DeeJe[l³ee keÀuesvegmeej l³eebvee efMe#eCe efoues Heeefnpesle. Oeboe Je
J³eJemee³eeleerue meJee&le cenÊJee®eer ieesä cnCepes efveleerceÊee nes³e. keÀesCelesner keÀece keÀjleevee ceve ÒemeVe
þsJeeJes lemes®e ceveeMeer ÒeeceeefCekeÀ jentve me®eesìerves J³eJenej keÀjeJee.

DeeHeues ûeenkeÀ og:Keer nesCeej veener ³ee®ee efJe®eej keÀªve Oeboe keÀjeJee. kesÀJeU DeefleefjkeÌle
veel³eeHeesìer meceesj®³ee J³ekeÌleerMeer J³eJenej keÀªve ve³es. ner®e ieesä DeeHeCe DeeHeu³ee Heg{erue efHe{erme
efMekeÀJeCes iejpes®es Deens. SkeÀ ieesä Del³eble cenÊJee®eer leer cnCepes Hewmee Je Oeboe jespeieej efceUefJeC³eele
DeeUme, Oece&, HejmHejeb®ee Üs<e ³ee ieesäer Dee[J³ee ³eslee keÀecee ve³es pesCes keÀªve DeeHeu³ee®e neletve
DeeHeues Je osMee®es DeeHeCe vegkeÀmeeve keÀª MekeÀCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer Iesleueer Heeefnpes. Oeboe,
J³eJemee³e ³ee®eer efveJe[ keÀMeer keÀjeJeer DeeefCe les keÀesCel³ee HeodOeleerves keÀjeJes ³ee mebyebOeer®es GHeosMe,
efJe®eej oeoesyee leKe&[keÀj ³eebveer ³ee Jew®eeefjkeÀ uesKeeletve meebefieleues Deens. l³eeb®ee ne uesKe cnCepes
keÀesCelee J³eJemee³e keÀjeJee, ³ee efJe<e³eer ³eesi³e ceeie&oµe&ve keÀjCeeje Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1) `DeeHeuee Oeboe keÀesCelee Je keÀmee keÀjeJee' ³ee Jew®eeefjkeÀ uesKeeleerue Deeµe³e Lees[ke̳eele efuene.
 90
2) `J³eJemee³ee efJe<e³eer' oeoesyee leKe&[keÀj ³eeb®eer Lees[ke̳eele cele meebiee.

10.2 MeslekeÀN³eeb®eer efveke=Àä efmLeleer DeeefCe leer IeeueJeC³ee®es Ghee³e - cegkegbÀojeJe

Heeìerue :

MeslekeÀjer ne mJele: GlHeeokeÀ Demetve l³eeuee keÀOeerkeÀOeer Hegjsmes DeVeOeev³e efceUle veener.
osMee®³ee DeeefLe&keÀ Guee{eueerle lemes®e J³eeHeejele Mesleer®ee ÒecegKe Jeeìe Deens, Demes Demetvener MesleerkeÀ[s
Meemevee®ee HeenC³ee®ee ¢äerkeÀesve ³eesi³e veener. l³eecegUs DeefuekeÀ[®³ee MeslekeÀN³eeb®eer efmLeleer HeÀej®e
KeeueeJeuesueer Deens Demes cegkegbÀojeJe Heeefìue ³eeb®³ee Jew®eeefjkeÀ uesKeveeletve J³ekeÌle nesles.

ÒeecegK³eeves MeslekeÀN³eeb®eer HetJeea®eer Heeée&Yetceer Heeefnu³eeme Demes efomeles keÀer l³eeJesU®ee MeslekeÀjer
Deepe®³ee MeslekeÀN³eeb®³ee ceeveeves mece=× vemeuee lejer KeeTve-efHeTve lees megKeer peerJeve peiele neslee.
keÀejCe l³eekeÀeUer peefceveer®³ee JeeìC³ee veJnl³ee, ceneieeF& veJnleer, MeslekeÀN³eeb®ee keÀener DeHeJeeo
mees[uee lej J³emeveeefOeveles®es ÒeceeCener keÀceer nesles efMeJee³e les Iesle Demeuesues keÀpee&®es ÒeceeCener keÀceer
nesles. l³eecegUs l³eekeÀeUer HewMee®es SJe{s ceesue vemeu³eecegUs keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer osJeeCe-IesJeeCe ner
Jemleg®³ee mJeªHeele nesle Demes. meceepeele megleej, ueesnej, ®eebYeej, kegbÀYeej, veeJner, Hejerì (Oeesyeer)
³eemeejKes yeeje yeueglesoej Demeu³eeves lesJne®³ee MeslekeÀN³eeme Deelee®³ee MeslekeÀN³eeÒeceeCes HeesìYej DeVe
efceUJeC³ee®eer eE®elee veJnleer. efMeJee³e vewmeefie&keÀ¢äîee nJeeceevener GÊece ÒekeÀejs nesles. MeslekeÀN³eeb®³ee
Mesleele ®eebieues efHekeÀ ³esle nesles l³eeJesUer oUCeJeUCee®eer megefJeOeeHet vemeu³eeves Kes[îeeleerue Oeev³e yengoe
Kes[îeele®e jenle Demes. HetJeea®³ee MeslekeÀN³eeb®³ee iejpeener keÀceer DeeefCe ce³ee&efole nesl³ee.
Deelee®³eemeejKes keÀHe[s l³eebvee veJnles. l³eecegUs l³eeb®³ee Ke®ee&®es ÒeceeCener keÀceer nesles. Mesleele
GlHeeefole kesÀuesu³ee efHekeÀeJej l³eeb®³ee iejpee HetCe& nesle nesl³ee HetJeea®ee MeslekeÀjer Deelee®³ee
MeslekeÀN³ee®³ee leguevesves meceeOeeveer neslee. HeCe Deelee®³ee keÀeUele l³ee®es mJe©He yeoueues Deens.
HeCe Deelee MeslekeÀjer kegÀìgbyee®³ee ueiveele efoJee-yeÊeer, Heeve-megHeejer, Jeepeb$eer ³ee®ee efpekeÀe
Ke®e& neslees efleleke̳ee®e Ke®ee&le HetJeea®³ee MeslekeÀN³eeb®es meieUs ueive nesle Demes. SKeeÐee efkeÀl³eskeÀoe
iejeryeeb®eer oesve-oesve ueivemeg×e nesle Demele. Deelee®³ee meejKes mel³eveeje³eCee®eer Hegpee, Heb{jHegj,
keÀeMeer ³eemeejK³ee efleLe&#es$eeb®eer ³ee$ee keÀjCes ns ÒekeÀej HetJeea®es MeslekeÀjer keÀjle vemele DeeefCe l³eebvee
HejJe[le vemes. l³eeb®ee Jee³eHeÀU Ke®e& vemes. Hejbleg nuueer®es MeslekeÀjer cee$e keÀesCel³eener meve
meceejbYeeuee, ueive Òemebieer ceesþs Ke®e& keÀjleele. l³eebvee ceesþîee ÒeceeCeele Ke®ee&®eer lejlego keÀjeJeer
ueeieles. lemes®e Deefve³eefcele He[CeeN³ee HeeJemeecegUs MeslekeÀN³eeb®es vegkeÀmeeve nesles. keÀesj[e HeeJemeeUe,
melele HeeJemeeUe ³eecegUs og<keÀeUemeejKeer HeefjefmLeleer GodYeJeles. DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele efvemeiee&®es
meblegueve efyeIe[u³eeves efHekeÀeb®es vegkeÀmeeve nesles. MeslekeÀN³eeb®es ceesþîee ÒeceeCeele vegkeÀmeeve Peeu³eeves l³eeb®eer
DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer KeeueeJeles.
 91
DeefuekeÀ[®³ee MeslekeÀN³eebceO³es p³ee ÒeceeCeele %eeve, efJeÐee nJeer Deens l³eeÒeceeCeele l³eeb®ee
efJekeÀeme Peeuee veener. mJele:®³ee Meslee®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer l³eeb®³eekeÀ[tve ³eesi³e l³ee
Ghee³e³eespevee kesÀu³ee peele veenerle. MeslekeÀN³eebveer Mesleer®eer megOeejCee keÀje³e®eer Demesue lej yeer-efye³eeCes,
jemee³eefvekeÀ Keles, DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve, veJeerve DeJepeejs ³ee meJe& ieesäeR®eer Hetle&lee nesCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. Hejbleg MeslekeÀjer cee$e DeeHeu³ee HeejbHeeefjkeÀ He×leerves®e Mesleer keÀjleele. l³eecegUs l³eeb®³ee Mesleer®ee
efJekeÀeme nesle veener. l³eebvee ³eesi³e l³ee HeodOeleerle GlHeeove efceUle veener Demes cnCeeJes ueeiesue.
MeslekeÀN³eebceO³es SkeÀpetìer®ee DeYeeJe Dee{Ulees. l³eecegUs l³eeb®³ee mecem³ee mees[efJeC³emeeþer keÀesCeer ner
Heg{s ³esle veener. SkeÀpegìer®³ee DeYeeJeecegUs les G®®e HeeleUerJej DeeHeu³ee mebIeìvee efvecee&Ce keÀª MekeÀle
veener, pesCes keÀªve l³eebvee v³ee³e efceUle veener.

ûeeceerCe Yeeieeleerue MeslekeÀjer ueeskeÀebceO³es peeleermebyebOeer SKeeoe leb$ee eEkeÀJee peeleerefJe©×

SKeeoer ieesä Ie[u³eeme l³ee®ee HewÀmeuee Heb®eebceeHe&Àle nesle Demelees. ns Heb®e cnCepes ieeJeeleerue Òeefleefÿle
J³ekeÌleer Demeleele. meceepee®³ee mees³eer®³ee ¢äerves Heeefnues Demelee peeleerceO³es ogJele&ve Jeiewjs ÒekeÀej nesT
ve³esle, l³eeb®³eeJej oyeeJe ìekeÀeJee cnCetve ner Heb®eeb®eer ³eespevee HeÀej®e YekeÌkeÀce Deens. Hejbleg ³eLee jepee
leLee Òepee ³ee v³ee³eeves KegÎ Heb®e®e ogJele&veer Demeues cnCepes ceie peeleer ÒekeÀjCee®³ee HewÀmeu³ee®eer ieesä
efJe®eeje³euee®e vekeÀes Yeejleer³e MeslekeÀN³eeb®eer meJee&le cenÊJee®eer De[®eCe cnCepes efMe#eCe, Òee®eerve
keÀeUeHeemetve DeepeHe³e¥le MeslekeÀN³eebceO³es cnCeeJee lemee efMe#eCeekeÀ[s yeIeC³ee®ee ¢äerkeÀesve yeoueuesuee
veener. lees yeoueCes Deepe®³ee keÀeUe®eer iejpe Demeles. MeslekeÀN³eebceOeerue efMe#eCee®ee DeYeeJe efJe®eejele
IesTve meeJekeÀej, peefceveoej, Heeìerue, kegÀuekeÀCeea ³eemeejKes ueeskeÀ l³eeb®ee iewjHeÀe³eoe Iesleele. l³eecegUs
MeslekeÀN³eebvee efMe#eCee®eer efveleeble iejpe Deens Demes cele cegkegbÀojeJe Heeìerue ³eebveer ³ee uesKeeletve J³ekeÌle
kesÀues Deens.

MesleN³eeb®³ee HeefjefmLeleeruee l³eeb®³ee keÀener Flej ieesäerner DeJeuebyetve Deensle l³ee cnCepes
l³eeb®eer J³emeveeefOevelee, DebOeÞe×e ³ee J³emesve®³ee Deenejer iesu³eecegUs l³eeb®³ee efJekeÀemeeuee efKeU yemeles.
HeefjCeeceer l³eebvee keÀpe&yeepeejer JneJes ueeieles. ³ee meJee¥letve cedgkeÌleer Ie[e³e®eer Demesue lej MeslekeÀN³eeb®es
efMe#eCe cenÊJee®es Deens. MeslekeÀjer mebIeìvee efvecee&Ce Peeu³ee Heeefnpesle, MeslekeÀN³eebJej nesCeeN³ee
Dev³ee³eeJej l³eebveer DeeJeepe GþJeuee Heeefnpes l³ee®eyejesyej DeeOegefvekeÀ He×leerves Mesleer keÀªve DeeHeu³ee
Mesleeletve DeefOekeÀeefOekeÀ GlHeeove Iesleu³eeme J³eeHeejer ¢äerkeÀesveeletve Mesleer kesÀu³eeme peieeleu³ee mHeOexle
l³ee®³ee ceeueeuee ³eesi³e YeeJe efceUsue ³eemeeþer Òe³elve kesÀu³eeme MeslekeÀN³eeb®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer
megOeejsue.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1) µeslekeÀN³eeb®eer `efveke=À<ì efmLeleer DeeefCe leer IeeueJeC³ee®es Ghee³e' ³ee Jew®eeefjkeÀ uesKeeletve cegkegbÀojeJe
Heeìeruee®eer YetefcekeÀe Lees[ke̳eele meebiee.
 92
2) µeslekeÀN³eeb®³ee efveke=À<ì efmLeleeruee keÀejCeerYetle DemeCeeN³ee iees<ìer®eer Lees[ke̳eele ceeefnleer Ðee.

10.3 m$eerefJeÐeeY³eeme : MebkeÀeefveJeejCe - yeeyee Heodcevepeer :

‘m$eerefJeÐeeY³eeme - MebkeÀe efveJeejCe’ ne Jew®eeefjkeÀ uesKe yeeyee Heocevepeer ³eebveer efueefnuee. ³ee
uesKeele m$eermJeeleb$³ee®ee, m$eerefMe#eCee®ee Je meceles®ee HegjmkeÀej l³eebveer kesÀuee Deens. yeeyee Heodcevepeer ns
m$eer meceepe megOeejkeÀ, ÒeeLe&vee meceepee®es keÀe³e&keÀlex nesles. cejeþerleerue Heefnueer keÀeobyejer ‘³ecegvee
He³e&ìve’ yeeyee Heocevepeer ³eebveer®e efueefnueer, cnCetve l³eebvee cejeþerleerue Heefnues keÀeobyejerkeÀej cnCetve
DeesUKeues peeleele. l³eelener l³eebveer lelkeÀeueerve meceepeeleerue efJeOeJeeb®³ee og:KeefmLeleer meboYee&le
efueefnues nesles.

yeeyee Heocevepeer ³eebveer ³ee uesKeeletve leªCe efJeÜeve Je Je=× ie=nmLe pees HejbHeje ceeveCeeje
Deens. yeeyee Heocevepeer ³eebveer ³ee uesKeeletve leªCe efJeÜeve Je Je=× ie=nmLe pees HejbHeje ceeveCeeje Deens.
³ee®es mebYee<eCe ³eele J³ekeÌle neslees. leªCe Je=× ie=nmLeeuee m$eer efMe#eCee®es cenÊJe HeìJetve oslees. lej
Je=× ie=nmLe les vekeÀejlees ns ³ee uesKeeletve J³ekeÌle nesles. lelkeÀeueerve mejkeÀejves®e m$eerefMe#eCeeuee
Òeeslmeenve osC³eemeeþer pees keÀesCeer HegmlekesÀ efueefnues l³eeuee HeVeeme ©He³eeb®es ye#eerme peeefnj kesÀu³ee®es
meebielees. HeCe Je=×euee ner yeeleceer DeeJe[le veener. keÀejCe HewMee®³ee Deefce<eeves ueeskeÀ DeMeer HegmlekesÀ
efueefnleerue. IejesIej®³ee yee³ekeÀe les Jee®eleerue eEkeÀJee Hegg©<e leer Jee®etve yee³ekeÀebvee efMekeÀC³eeme Òeeslmeenve
osleerue DeeefCe l³eecegUs DeveLe& Dees{Jesue Demes l³ee Je=×euee Jeeìles Deens. l³ee Je=×e®³ee celes pes npeejes
Je<ee&Heemetve ®eeuele Deeuesu³ee Oece&ûebLeele meebefieleues veener les m$eerefMe#eCe DeeHeCe efou³eeme les Oece&ûebLee®ee
DeHeceeve kesÀu³eemeejKes nesF&ue, Demes l³ee Je=×euee Jeeìles.

le©Ce efJeÜeveeuee cee$e Jeeìles keÀer, pes npeejes Je<ee&le kegÀCeeuee meg®eues veener les pej Deelee
efMekeÀuesu³ee ueeskeÀebvee meg®eues Demesue lej Oece&Meem$eele yeoue kesÀuee Oece&Meem$e, HejbHeje ceeveCeeje
Je=×euee Jeeìles keÀer efm$e³ee DeefMeef#ele Demeu³eeves®e mebmeejele meblegä Je le=Hle Deensle. lees le©Ce efJeÜeve
l³eebvee mecepeeJeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees keÀer, legcner efm$e³eeb®eer GÊece efmLeleer Heeefnuesueer®e veener cnCetve
legcner l³eebvee le=Hle, meblegä mecepelee. p³ee efm$e³eeb®³ee ceevesJej pevceeHeemetve cejCeeHe³e¥le melele
Heg©<eeb®es Je®e&mJeDeens, l³eebvee mJeeleb$e efceUeuesues veener lej l³ee megKeer meceeOeeveer keÀMee nesCeej?
efm$e³ee ceveesceve megKeer veenerle. HeCe Heg©<eebvee l³eebveer oemeerÒeceeCes JeeieeJes Demes®e Jeeìle Demeu³eeves l³ee
leMee®e meceeOeeveer Deensle Demes. Heg©<e mees³eermkeÀjHeCes mecepele Deensle.

efm$e³ee Heg©<eeb®es peguetce, Dev³ee cegkeÀeìîeeves menve keÀjleevee efomele Deensle. keÀejCe
l³eeb®³eekeÀ[s ogmeje He³ee&³e veener. efMe#eCe efoues lej l³ee mJeleb$eHeCes peiet ueeieleerue, Dev³ee³e Del³ee®eej
 93
menve keÀjCeej veenerle. Deepe l³eeb®³eele DeeefCe ®eej Hee³eeb®³ee HeMetle keÀener Deblej veener, l³ee iee³eer
iegjebÒeceeCes peCet Heg©<eeb®³ee oeJeCeeruee yeebOeu³ee iesu³ee Deensle, Demes meebietve le©Ce efJeÜeve Je=× meveeleveer
ceeCemeeuee “efJeÐee efJeefnve: HeMeg:” ³ee mebmke=Àle Je®evee®eer DeeþJeCe oslees.

l³ee le©Cee®es Je=× ceeCemeeuee cnCeCes Heìues lejer l³eeb®³ee ceveele DeveskeÀ MebkeÀe Deensle.
keÀejCe l³eeuee HegJe&HejbHejeiele ®eeuele Deeuesueer J³eJemLee Heg{s ner ®eeueeJeer Demes Jeeìles. l³ee Je=×euee
Jeeìles keÀer efm$e³eeb®³ee Je Heg©<eeb®³ee iegCeOecee&le HeÀjkeÀ Deens. efm$e³ee cnCepes peCet meeHeemeejK³ee
Deensle, meeHeeuee pemes ogOe Heepeues lejer l³ee®es efJe<e®e nesles. lemes®e efm$e³eebvee efMe#eCe efoues lejer l³ee
ogä, keÀHeìer, veer®e®e jenleerue Demes Je=×euee Jeeìles. lees le©Ce l³ee Je=×euee m$eer efµe#eCee®es cenÊJe
HeìJetve osC³eemeeþer. lesJne le©Ce l³eebvee HejesHejerves mecepeeJetve meebielees keÀer efm$e³ee Je Heg©<eeb®es mJeYeeJe
meejKes®e Demeleele. osJeeves®e pej m$eer-Heg©<e ³ee oesIeebvee efvecee&Ce kesÀues Demes Oece&Meem$e meebieles lej
l³ee oesIeeble osJe cegÎece JesieUs iegCeOece& keÀe þsJesue? SkeÀeuee Þesÿ Je ogmeN³eeuee keÀefveÿ keÀe yeveJesue?
le©Cee®³ee celes yee³ekeÀeb®ee mJeYeeJe JesieUe vemelees, lej l³eebvee mejeJeeves DevegYeJeeves IejkeÀeceele ieleer
Demeles DeeefCe Heg©<eebvee melele Iejeyeensj®es DevegYeJe IesC³ee®eer meJe³e Demeu³eeves les l³eele Heejbiele
Demeleele.

l³ee le©Cee®³ee cnCeCeeu³ee l³ee le©Cee®es SkeÀ®e efJeOeeve Je=× ie=nmLe G®euelees keÀer, “efm$e³ee
IejkeÀeceele ³eesi³e Deensle” l³eebveer les®e keÀece keÀjeJes Demee ³egefkeÌleJeeo keÀjlees. pej efm$e³ee IejkeÀece®e
keÀjCeej Demeleerue lej l³eebvee efJeÐee osC³ee®eer iejpe keÀe³e? l³eebvee keÀener veeskeÀjer-Oeboe keÀ©ve Hewmes
lej efceUJee³e®es®e vemeleele DeeefCe meYesle JeeoefJeJeeoner keÀje³e®ee vemelees, ceie l³eebvee efJeÐee efMekeÀJeCes
Jee³ee®e peeCeej Demes Je=×euee Jeeìles. leªCe l³eeJej cnCelees, keÀer efJeÐes®ee GHe³eesie kesÀJeU Heesì
YejC³eemeeþer Hewmes keÀceeJeCes eEkeÀJee JeeoefJeJeeo IeeueCes SJe{e®e vemelees. efJeÐesves ceeCetme ngMeej neslees,
efm$e³eeb efµekeÀu³eeJej efJeÜeve nesleerue les ³eesi³e veener Demes lees Je=×euee meebielees keÀer l³eeves DeeHeuee
ogjeûen mees[tve efJe®eejHetJe&keÀ yeesueeJes.

lees Je=× Oece&µeem$e ceeveCeeje Deens cnCetve lees cnCelee pes Oece&Meem$eele meebefieleuesues veener les
DeeHeCe keÀª ve³es Demes®e þemetve meebielees. leªCe Je=×e®ee jeie Meeble keÀjC³eemeeþer iees[ yeesuelees DeeefCe
DeeHeueer Oece&Meem$es cnCepes kesÀJeU ª{er-HejbHeje, ®eeueer-efjleer ³eeb®ee ieeWOeU Deens. ns mecepeeJetve IesCes
iejpes®es Deensle. veJ³ee ³egieele keÀener®e keÀejCe veener Demes DeeHeues cele ceeb[lees, l³eeb®³ee celes ceeCemeebveer
osMekeÀeue HeefjefmLeleer Heentve Jeeieues Heeefnpes. Fbûepeer le©Ce efJeÜeve®³ee ³ee mHe<ì yeesueC³eeves Je=×
meveeleveer YeeveeJej ³eslees. HeCe l³ee®e JesUer l³ee®³ee Iejeleerue HegpeeDe®ee& keÀjCeeje GHeeO³ee³e efleLes ³eslees
DeeefCe mebYee<eCeele Yeeie Ieslees. l³ee®³ee celes efm$e³eebveer Heleer ne®e Hejceséej ceeveuee Heeefnpes, l³ee®eer
meJe&keÀeU mesJee®eekeÀjer kesÀueer Heeefnpes, ceie lees Heleer DeMekeÌle, Jes[e, J³emeveer, jesieer, Je=× keÀmeener
Demeuee lejer ®eeuesue. Heg©<eebveer efm$e³eebvee keÀesCeleerner cenÊJee®eer ieesä meebiet ve³es, l³eebvee efµe#eCe osT
ve³es, efµe#eCeeHeemetve l³eebvee DeefueHle þsJeeJes Demes l³ee Je=×euee Jeeìles.

le©Ce efJeÜeve l³ee Je=×euee meebielees keÀer lees p³ee Oece&Meem$eeb®es HegjeJes oslees Deens leerner
ceeCemeebveer, l³eelener HetJe&peebveer®e efueefnueer Demetve mJeeYeeefJekeÀ®e mJele:®ee mJeeLe&®e l³eebveer Heeefnuee
Deens. ogmejs cnCepes m$eer®ee Heleer osJe Peeu³eeme KeN³ee osJee®eer Hegpee keÀesCe keÀjsue? ceeCemes osJe keÀMeer
nesleerue? le©Ce DeeHeu³ee GHeeO³ee³eebMeer Jeeo Ieeuet ueeieues DeMeer ef®evns efomelee®e Je=× meveeleveer
GHeeO³ee³eeuee Iejer peeC³eeme meebielees. ³ee mebJeeoeletve MesJeìer Je=× l³ee®³ee HetJe&Ye´ceeneletve yeensj keÀe{tve
 94
m$eerefMe#eCe ns keÀmes DeeJeM³ekeÀ, efnlekeÀejkeÀ Deens ns l³eeuee HeìJetve osC³eele leªCe efJeÜeve ³eMemJeer
Peeuee Deens. HeCe lejerner efm$e³eebveer efMeketÀve Heg©<eebMeer yejesyejer keÀjCes ns YeefJe<³e l³ee meveeleveer Je=×ebvee
HeÀejmes DeeJe[Ceej veener, Demesner les keÀyetue keÀjleele.

le©Ce l³eebvee meebielees keÀer ne kesÀJeU meJe³eer®ee Yeeie Deens. SkeÀoe keÀe efm$e³ee efMeketÀve
mJeleb$eHeCes JeeJejCeej, DeeHeueer celes efJe®eej ceeb[Ceej ns DeeHeCe mJeerkeÀejues keÀer ceie l³ee Heg©<eebMeer
yejesyejer keÀjleele ³eeves DeeHeuee DenbkeÀej ogKeeJeCeej veener. l³eecegUs Deelee Oece&Meem$eebveer efm$e³eeb®eer
efveboe kesÀueer Deens Jeiewjs mecepetleer mees[tve osTve DeeHeCe efm$e³eebvee efMekeÀC³ee®eer mJeleb$e nesC³ee®eer mebOeer
efoueer Heeefnpes. Je=× meveeleveerner MesJeìer leªCe efJeÐeeveeb®eer m$eerefMe#eCeeefJe<e³eer®eer keÀUkeÀUerves ceeb[uesueer
celes mecepetve Ieslees Je l³ee®es celeHeefjJele&ve nesles Demes yeeyee Heocevepeer ³eebveer ³ee Jew®eeefjkeÀ uesKeeletve
oeKeJeues Deens. meceepe HeefjJele&veebmeeþer m$eer efµe#eCe cenÊJe Deens Demes ³ee uesKeeletve J³ekeÌle nesles.

³ee uesKeeletve yeeyee Heodcevepeer ³eebveer m$eer efµe#eCee®es cenÊJe HeìJetve efoues Deens. m$eer megefµeef#ele
Peeu³eeefµeJee³e meceepeJ³eJemLesle megOeejCee nesCeej veener. m$eer³eebJejerue Dev³ee³e keÀceer nesCeej veener Demes
l³eebvee ³ee uesKeeletve J³ekeÌle keÀje³e®es Deens.

10.4 mebK³elJeemeeþer - Meeblee efkeÀueexmkeÀj :

mebK³elJeemeeþer ³ee uesKeeletve Meeblee efkeÀueexmkeÀj ³eebveer ‘m$eer-Heg©<e’ meceeveelee ³eeJej

uesKeeletve ÒekeÀeMe ìekeÀuee Deens. ‘mebK³elJeemeeþer’ ³ee MeebleeyeeF& efkeÀueexmkeÀj ³eeb®ee uesKe 1975
meeueeleerue Demeuee lejer l³eelener Heg©<eebveer efm$e³eeb®es efMekeÀCes, mJeleb$e nesCes Depetve HeÀejmes ceeveJeuesues
veener ns®e ÒekeÀ<ee&ves peeCeJeles.
efm$e³eeb®es jep³e efvecee&Ce nesF&ue DeMeer keÀeuHeefvekeÀ Yeerleer Heg©<eeb®³ee ceveele Demeles keÀejCe
l³eebvee DeeHeu³ee nele®eer meÊee peeT Ðee³e®eer vemeles. ns ue#eele IesTve MeebleeyeeF& efkeÀueexmkeÀj
cnCeleele, keÀer m$eer-Heg©<eeb®es veeles®e cegUer vewmeefie&keÀ DeekeÀ<e&CeeJej DeeOeejuesues Deens. ‘legPes-ceePes
pecesvee HeCe legP³eeJee®etve keÀjcesvee’ Demee l³eeb®³eeleerue DenkeÀeje®ee KesU ®eeuet Demelees. HeCe ns
DenbkeÀej kesÀJeU MeejerefjkeÀ DeekeÀ<e&Cee®es HeefjCeece vemetve les meceepe J³eJemLesleerue efJe<eceles®esner HeefjCeece
Deensle Demesner MeebleeyeeF& mHeä keÀjleele.
meceepeeleerue Òel³eskeÀ m$eeruee mJele:®es JesieUs Demes DeefmlelJe, mJele:®eer JesieUer DeesUKe nJeer
Demeles DeeefCe leer®e DeeHeu³ee efJe<ece J³eJemLesle efleuee veekeÀejueer peele Demeu³eeves leer Dele=Hle,
DemeceeOeeveer Demeles. keÀeceieej cepetj cnCetve keÀece keÀjCeeN³ee efm$e³eebvee DeeHeu³ee veJeN³eeHes#ee keÀceer
cepegjer efceUles. efMeJee³e efleuee efceUCeeN³ee cepegjer®ee JeeHej efleuee mebmeeje®ee iee[e jsìC³eemeeþer®e
keÀjeJee ueeielees. l³ee HewMeeletve efleuee mJele:®ee efJekeÀeme meeOelee ³esle®e veener. efceUCeeN³ee legìHegbp³ee
HewMeele keÀmesyemes peerJe peieJeleevee efMe#eCe, Deew<eOeHeeCeer ³ee ieesäer efle®³eemeeþer ®ewveer®³ee ieesäer þjleele
DeeefCe keÀejketÀve, efMe#ekeÀ, íesìs GÐeesieOebos keÀjCeeN³ee efm$e³eeb®eer HeefjefmLeleerner keÀener HeÀejMeer JesieUer
vemeles. m$eerves DeLee&pe&ve keÀjeJes Demes ³ee efm$e³eeb®³ee Iejeleerue Heg©<eebvee Jeeìle Demeles HeCe efle®³ee
HewMeeb®ee mebmeej ®eeueJeleevee JeeHej kesÀu³eeJej efleuee efle®ee mJele:®ee efJekeÀeme meeOeC³eeme JesU ceeskeÀUerkeÀ
Ðee³euee cee$e Heg©<e vekeÀej osleele. keÀejCe l³eebvee m$eer mJeeleb$³e vekeÀes Deens. m$eer ner Heg©<eeb®³ee cepeea
ÒeceeCes JeeieeJeer Deµeer l³eeb®eer DeemLee Demeles.
 95
efm$e³ee veJeje MeesOeleevee vesnceer DeeHeu³eeHes#ee Jej®e{ Heg©<e MeesOeleele DeeefCe ceie le¬eÀej
keÀjleele Demes Heg©<eeb®es cnCeCes Demeles. lej efm$e³eebvee Demes DevegYeJe ³esleele keÀer l³eebvee DeefOekeÀejer nesT
osC³ee®eer mebOeer Heg©<e nsletle: veekeÀejleele. ³ee oesvner ieesäer KeN³ee®e Deensle. Depetvener m$eer DeeHeuee
efJekeÀemee®ee ceeie& MeesOeleevee ieeWOeUuesueer Demeles. keÀOeer leer DeeHeuee ogyeUsHeCee Mem$eemeejKee JeeHejles
lej keÀOeer DeeHeues meeceL³e& JeeHejles. MeebleeyeeF&®³ee celes Heg©<ener m$eeruee mecepetve Iesleevee ieeWOeUuesuee
Demelees. keÀOeer l³eeuee Jeeìles keÀer m$eer l³eeuee peeȳeele HekeÀ[les Deens DeeefCe l³eecegUs l³ee®³ee
efJekeÀemeele De[LeUe ³eslees Deens. ogmeN³ee yeepetuee keÀener efm$e³ee Heg©<eeb®eer efMekeÀej nesC³eele Oev³elee
ceeveleevee efomeleele DeeefCe ceie DeeHeu³eeuee Heg©<e De[Jetve þsJeleele cnCetve l³ee®e le¬eÀej keÀjleele!
MeebleeyeeF& efkeÀuees&mkeÀjeb®³ee celes m$eer-Heg©<eebceOeerue ns meveeleve mebIe<e& J³eefkeÌleiele Demeues lejer les
meceepe J³eJemLes®³ee He#eHeeleer efJe®eejebletve GOoYeJeuesues Demeleele.

efm$e³eebvee SkeÀerkeÀ[s DeefOekeÀej nJes Demeleele, ceesþsHeCee nJee Demelees DeeefCe l³ee®eJesUer m$eer
oeef#eC³ee®eerner iejpe Jeeìle Demeles. MeebleeyeeF& m$eer Heg©<eebceOeerue ³ee Hes®eebvee ogä Jeleg&U cnCeleele.
mJeeleb$³e nJes DeeefCe lejerner SkeÀceskeÀeb®ee menJeeme, peJeUerkeÀner nJeer Demee ne efJeef®e$e efle{e Demelees.
keÀOeer efm$e³eebvee meJe&mJeer Heg©<eeb®es nesC³eele Deevebo Jeeìlees lej keÀOeer Heg©<eebvee m$eerves meJe&mJeer DeeHeues®e
DemeeJes ³eele Deevebo Jeeìlees. SketÀCe m$eer-Heg©<e oesIesner HejmHejeb®³ee Deefmceles®es yeUer Demeleele.

µeeblee efkeÀueexmkeÀj cnCeleele keÀer, meceepeeleerue ‘‘Òel³eskeÀ ceeCetme ns ognsjer J³eefkeÌlelJe Demeles.
SkeÀ lees Demelees DeeefCe SkeÀ efomeeJee Demes l³eeuee Jeeìle Demeles. keÀejCe pemes efomeeJes Demes l³eeuee
Jeeìles, l³ee Òeefleces®eer pemes Demeles l³ee ÒeeflecesJej melele peyejomleer meg© Demeles. l³eemeeþer lees kesÀJe{e
KeìeìesHe keÀjerle Demelees DeeefCe lejerner oeKeJeC³ee®eer ÒeefleceemeejKeer Oeeske̳eele Demeles. ³eeyeeyeleerleues
Heg©<eeb®es ³eMe ceesþîee ÒeceeCeele efm$e³eeb®³ee ceev³elesJej DeJeuebyetve Demeles DeeefCe leer DevegketÀue
þsJeC³eemeeþer lees DeKeb[ peeie©keÀ Demelees DeeHeCe Heg©<eer efomeeJes, ³eMemJeer þjeJes, ©yeeyeoej efomeeJes,
Deens ¿ee ÞesCeerHes#ee Jej®³ee ÞesCeer®es efomeeJes Demes yeneCes lees keÀjerle Demelees Je m$eerves MejCeles®ee,
ceev³eles®ee®e Òeeflemeeo ÐeeJee ner l³ee®eer DeHes#ee Demeles.’’

MeebleeyeeF& efkeÀueexmkeÀj cnCeleele pej efm$e³ee cegkeÌle Peeu³ee lej efm$e³eebHeg{s DeeHeueer SkeÀ
GpeU Òeeflecee efvecee&Ce keÀjC³ee®³ee KeìeìesHeeletve Heg©<ener cegkeÌle nesleerue. HeCe Òel³e#eele Depetvener lemes
Ie[leevee efomele veener. MeebleeyeeF& efkeÀueexmkeÀjeb®³ee celes m$eer®eer peerJeve¢äer®e DeeHeueer meceepeJ³eJemLee
ogyeUer yeveJetve þsJeles, l³eecegUs efle®es efJe®eejner Ye´ä nesleele. efleuee peyeeyeoeN³ee ìeUeJ³eeMee Jeeìleele,
leer DeeUMeer yeveles. HeCe ns efle®³ee F®ísves Ie[le vemeles lej ne efleuee Ie[efJeleevee cegÎece o[HeC³ee®ee
HeefjCeece Demelees. m$eer Flejeb®es mebj#eCe, Òesce, megj#ee ³eeJej DeJeuebyetve jene³euee efMekeÀles. keÀOeerlejer
efleuee efle®es HejeJeuebyeerlJe peeCeJeles lesJne leer Heg©<eeuee oes<e osles HeCe lesJne Heg©<e efleuee®e keÀceer
uesKelees. MeebleeyeeF&®³ee celes ³ee meeN³eele m$eer Je Heg©<e oesIesner oes<eer Demeleele. SkeÀe®eer ngketÀceMeener Je
ogmeN³ee®eer JeerªHelee ueHeJeC³eemeeþer cegUeleerue efJe<ecelee leMeer®e þsJetve mecelee efme× keÀjC³ee®es Jes[s
Òe³elve ®eeueleele, les ®egkeÀer®es Deens les Leebyeues Heeefnpesle.

m$eer DeeHeues ceveesjbpeve keÀmes keÀjeJes ns keÀUle veener. efleuee melele ceveesjbpeveemeeþer Heg©<ee®eer
iejpe Yeemeles. Heg©<eeuee m$eerkeÀ[tve MejerjmegKe nJes Demeles HeCe efle®es ceve efPepeJeC³eemeeþer JesU
osC³ee®eer l³ee®eer le³eejer vemeles. MeebleeyeeF& efkeÀueexmkeÀj cnCeleele, meceepeeleerue keÀer keÀener Heg©<e
efm$e³eebvee Deewoe³ee&ves JeeieJeCeejsner Demeleele. l³eebvee l³ee Deewoe³ee&®ee DeefYeceevener Jeeìlees. HeCe
 96
mebIe<ee&®ee Òemebie GodYeJeuee keÀer ns®e Heg©<e l³ee efm$e³eebvee®e ke=ÀleIve þjJeleele. m$eeruee mJele:®³ee
iegCeeb®eer DeeefCe Hee$eles®eer peeCeerJe Demeles efleuee DeMee Heg©<ee®ee Devegve³e keÀjCes ns YeerkeÀ ceeieC³eemeejKes
Jeeìles. DeelcemeceLe&ve keÀjleevee ceie m$eer ogäner nesT MekeÀles. Demes µeebleeyeeF& efkeÀueexmkeÀjebvee Jeeìles.

Heg©<e m$eerJej nesCeeN³ee Dev³ee³eeves keÀUJeUlees HeCe efm$e³ee cee$e yejs®eJesUer Heg©<e
keÀle&=lJeMetv³e Demeuee lejer l³eeb®ee®e DeefOekeÀej ceeveCes Yeei³ee®es mecepeleele. ns ®etkeÀer®es Deens les mHe<ì
keÀjleele. mJele: me#ece Demeleeveener DeefOekeÀeje®ee JeeHej keÀjle veenerle. efm$e³ee Heg©<eebvee
yeeb[iegUemeejK³ee ef®ekeÀìleele. l³eeb®es Mees<eCe keÀjleele Demesner ¢M³e efomeles. efm$e³eebvee mJeeJeuebyeer,
mJeleb$e kesÀues lej®e ns ÒeMve megìleerue. l³eemeeþer m$eeruee efMe#eCe, DeeefLe&keÀ mJeeleb$³ee®eer mebOeer efceUCes
peªjer®es Deens lemes®e efleuee efle®es efveCe&³emJeeleb$³ener Demeues Heeefnpes. MesJeìer m$eerlJe cnCepes
DeeieUsJesieUs keÀener vemetve meceepeeves Ie[Jeuesueer leer m$eer®eer ceeveefmekeÀlee Demeles DeeefCe cegueeRvee
ueneveHeCeeHeemetve `meK³elJeemeeþer' ³ee uesKeeletve µeebleeyeeF& efkeÀueexmkeÀj ³eebveer m$eer mecem³ee, m$eer®es
peieCes, efle®eer µeeskeÀebeflekeÀ, DeeefCe HejbHejeiele meceepe J³eJemLesves efleuee efouesuee o³³eceHeCee, uesKeeletve
J³ekeÌle neslees. µeebleeyeeF& efkeÀueexmkeÀj ³eebveer ³ee uesKeele m$eer DeelceYeeve, Deelcemevceeve peeie=le
keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1) m$eer cegkeÌleer yeÎue®³ee µeebleeyeeF& efkeÀueexmkeÀj ³eeb®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.


 97

11
Jew®eeefjkeÀ ieÐeeleerue uesKe
IeìkeÀ j®evee :
11.1 Yee<eeefYeJe=×er®eer meeceeefpekeÀ ¢<ìer
11.2 cegbyeF& 1999
11.3 yegJeeyeepeer®eer Yemceemetj
11.4 yeg×er®ee ceefncee

11.1 Yee<ee efYeJe=×er®eer meeceeefpekeÀ ¢<ìer - ÞeerHeeo ceneosJe ceeìs

Þeer. ce. ceeìs ³eebveer `GHesef#eleeb®es Deblejbie' DeeHeu³ee meceepeeleerue leUeieeUeleerue ueeskeÀeb®³ee
og:KeekeÀ[s, l³eeb®³eeJej nesCeeN³ee Dev³ee³eekeÀ[s ue#e JesOeues nesles. cejeþer Yee<es®³ee DeefYeJe=×ermeeþer
l³eebveer efueefnuesu³ee uesKeeletvener l³eeb®eer meeceeefpekeÀ ¢<ìer ÒekeÀ<ee&ves peeCeJeles. Yee<eeµeem$e ner
%eeveµeeKee Kejs lej l³eekeÀeUer Heefj®eerle veJnleer. HeCe Þeer. ce. ceeìs ³eeb®³ee uesKeeleerue YetefcekeÀe
meceepeµeem$eer³e Yee<eeJew%eeefvekeÀeb®eer Deens.

Yee<esyeÎue cele J³ekeÌle keÀjleevee Þeer. ce. ceeìs cnCeleele, keÀesCeleerner Yee<ee keÀOeer®e efmLej
vemeles efkebÀJee SkeÀe efmLej Yee<esle DeveskeÀ DeefmLej Yee<ee DeefmlelJeele Demeleele. keÀejCe Yee<ee J³ekeÌleer®es
efuebie, Je³e, peele, J³eJemee³e, efµe#eCe, Òeosµe, keÀeU Deµee vee IeìkeÀebcegUs melele yeouele Demeles.
³eeuee®e Yee<esleerue mlejYeso Demesner cnìues peeles. Þeer. ce. ceeìs ³eeb®³ee celes Yee<esleerue ns mlejYeso
peHeues Heeefnpesle. efJeefJeOe mlejeleerue ceeCemeeb®³ee yeesueerleerue µeyo ÒeceeCe cejeþerle meceeefJe<ì Peeues
Heeefnpesle. DeeHeues cnCeCes DeefOekeÀ mHe<ì keÀjleevee ceeìs ³eebveer efJeefJeOe GoenjCes efoueer Deensle. pemes
`leeCeCes' ne µeyo DeeHeCe keÀmee JeeHejlees l³eeyeÎue les meebieleele. keÀJeU-keÀJeìeUCes ns µeyo keÀmes
J³eglHeVe Peeues Demeleerue l³eeyeÎue meebieleele. l³eeveblej n[keÀCes - JeeUCes ³ee µeyoe®es DeLe& HeefjJele&ve
keÀmes Peeues DeeefCe ©HekeÀelcekeÀ DeLe& l³eeuee keÀmee neslee ³eeyeÎuener ceeìs meebieleele. `njleeU' ³ee
µeyoele `neì' cnCepes yeepeej DeeefCe `ìeUe' cnCepes kegÀuetHe Demes oesve µeyo Deensle DeeefCe yeepeeje®es
J³eJenej yebo DemeCes cnCepes `njleeU' Deµeer J³eglHeÊeer Þeer. ce. ceeìs meebieleele.

efpeunîeele Oeey³ee®eer Iejs Demeleele. Jeerpe keÀ[e[ueer keÀer `Oeeyes oCeeCeles'. l³eeJe©ve Òeosµe,
Ieje®ee ÒekeÀej ³ee®eener HeefjCeece Yee<esJej nesle Demelees DeeefCe ceie Demes µeyo ©HekeÀelcekeÀ He×leerves
keÀefJelesle, meeefnl³eele JeeHejues keÀer les ©{ nesleele ns ceeìs veeWoJeleele. cejeþer Yee<es®³ee mJe©HeeJej
ye´eïeCeeb®ee®e ÒeYeeJe DeepeJej DeefOekeÀ Deens ns mHe<ì keÀjleevee ceeìs cnCeleele -
 98
ceeìs ³eeb®³ee celes Deelee Yee<ee DeefOekeÀ J³eeHekeÀ keÀje³e®eer Demesue, Jee{Jee³e®eer Demesue lej
HeÀkeÌle ye´eïeCeeb®³ee JeeHejeleues µeyo®e l³eele Demetve ®eeueCeej veener. efJeefJeOe Oebos, J³eJemee³e keÀjCeejs,
yeueglesoej, Deueglesoej, JesieJesieUîee peeleeR®es ueeskeÀ pes J³eJenej keÀjleele l³ee J³eJenejebµeer efveie[erle
cejeþer µeyo pej Deelee cejeþerle meceeefJe<ì keÀ©ve Iesleues lej Yee<ee Jee{sue, efìkesÀue Demee DeeµeeJeeo
ceeìs J³ekeÌle keÀjleele. `Fbiee efHeÀjJeCes' ne µeyo ®ece&keÀeje®³ee Yee<esletve, `efþ³³ee osCes' megleeje®³ee
Yee<esletve, `keÀceeve' ieJeb[îee®³ee Yee<esletve, `megjkegÀleer ve He[Ces' Hejeìer®³ee Yee<esletve, `Ieeuee veerì ve
nesCes' lesuee®³ee Yee<esletve, `mecesJej ³esCes' ieJe³ee®³ee Yee<esletve Demes efJeefJeOe µeyo Je Jeeke̳eÒe®eej efJeefJeOe
mlejebJejerue J³ekeÌleer cejeþer Yee<esuee osT µekeÀleele; Demes l³eebvee Jeeìle nesles.

Þeer. ce. ceeìs cnCeleele, ’cejeþer Yee<esleerue yengleskeÀ veeiej Je Òeew{ j®evee ye´eïeCeebveer®e
kesÀuesueer Deens. DeLee&le, l³eebvee Heefjef®ele Deµeer peer ©HekesÀ leer®e l³eebveer DeejbYeer ³eesefpeueer. l³eebvee Heg{s
meeO³ee µeyoeb®eer ©Hes Deeueer Je Yee<ee mece=× Peeueer.“ Þeer. ce. ceeìs meglekeÀ mees[leevee `mveeve keÀ©ve
ceeskeÀUs nesle'ner ye´eïeCeer ©{er nesle. ÒeejbYeer efìUkeÀ, ef®eHeUtCekeÀj, DeeiejkeÀj, HejebpeHes ns®e uesKekeÀ
efueefnle Demeu³eeves ³ee ÒeLes®ee G}ÁsKe ©HekeÀelcekeÀ He×leerves l³eebveer l³eeb®³ee uesKeele kesÀuee Deens.
l³eeJesUer Jee®ekeÀner ye´eïeCe®e Demeu³eeves `DeJeYe=Lemveeve' ne µeyo l³eebvee keÀUuee. ³e%e mebHeu³eeveblej®es
les mveeve Demeles. HeCe Heg{®³ee efHe{îeebvee ne µeyo DeveekeÀueveer³e Jeeìsue. `meJ³eeHemeJ³e' cnCepes HetJeea
Þee×ele keÀjeJe³ee®ee SkeÀ efJeOeer neslee. HeCe Heg{s lees ye´eïeCeeb®³ee uesKeele ©HekeÀemeejKee JeeHejuee iesuee
DeeefCe Òe®eueerle Peeuee.

Þeer. ce. ceeìs meebieleele, `®eìHeeìCes', `HeeCeer ueeJetve le³eej DemeCes', vneJ³ee®³ee Yee<esletve,
`KeU ueeJeCes' keÀes<ìîee®³ee Yee<esletve, `meUbie' keÀesUîee®³ee Yee<esletve, `efkeÀjCe meeOeCes' efµekeÀeN³ee®³ee
Yee<esletve Demes yejs®e Deeoeve efJeefJeOe mlejebletve Yee<esle nesle Demeles. µeslekeÀjer `meeOes ie[er', `efHekeÀ
HeesìN³eele ³esCes', `efHekeÀ keÀjHetve peeCes', jbieejer `nele ceejCes' ns µeyo ÒeceeCe Yee<esuee osT µekeÀleerue
Demes meebietve ns yeesueerYee<eskeÀ[tve ÒeceeCeYee<esle nesCeejs Deeoeve keÀmes Ie[t µekesÀue ³eeyeÎue Þeer. ce. ceeìs
meebieleele - ’DeeHeu³ee meceepeele efµe#eCe HewÀueeJeues Heeefnpes Je efueefnCes, yeesueCes ns J³eJemee³e SkeÀe®e
Jeiee&keÀ[s Deensle les meJe& Jeiee&le HewÀueeJeues Heeefnpes. lemes Peeues cnCepes meJe& meceepeeb®³ee efvejefvejeUîee
Jeemevee, l³eeb®es jeieueesYe, l³eeb®³ee DeekeÀeb#ee, ef®e$eefJeef®e$e ©HekeÀeb®eer ©Hes OeejCe keÀ©ve Heg{s nesleerue.
SkeÀerkeÀ[s meJe& meceepee®es ceveesiele J³ekeÌle nesC³ee®es keÀe³e& nesF&ue Je ogmejerkeÀ[s µeyokeÀesµe Heg<ì nesle
peeF&ue.“

Þeer. ce. ceeìs ³eeb®³ee uesKeeletve Yee<ee yeÎue®ee meceepee®³ee ¢<ìerkeÀesve keÀmee DemeeJee Yee<ee.
Yee<ee efmJekeÀejeJeer Demesue lej J³eJenejemeeþer DeeefCe efµe#eCe, ÒeµeemekeÀer³e keÀe³ee&ue³eeceO³es Yee<eeb®ee
JeeHej kesÀuee peeJee Demes cele les J³ekeÌle keÀjleele.

11.2 cegbyeF& 1919 - Jemeble yeeHeì :

cejeþer meeefnl³eeleerue p³es<þ veeìkeÀkeÀej cnCetve Jemeble yeeHeì ³eebvee DeesUKeues peeles. Jemeble
yeeHeì ³eebveer 1919 meeueer cegbyeF& ³esLes Peeuesu³ee DeefKeue Yeejleer³e meeefnl³emebcesueveele kesÀuesues
DeO³e#eer³e kesÀues ³ee Yee<eCe cejeþer Yee<es®³ee Òesceeves Yejuessues nesles. Yee<es®³ee Jele&ceeve efmLeleerleerue
 99
ogjJemLescegUs peer neveer nesles Deens l³eeyeÎue Keble J³ekeÌle keÀ©ve yeeHeì ³eebveer Yee<es®³ee Jee{ermeeþer keÀener
Ghee³e meg®eJeues nesles. l³eeb®³ee Yee<eCee®³ee ne uesKe Deens.

cejeþer Yee<es®³ee, ceneje<ì^eleerue peveles®³ee ceele=Yee<es®³ee DeJensuevescegUs meceepee®eb Òe®eb[

vegkeÀmeeve nesle Deens. Demes l³eebveer Yee<eCeeletve J³ekeÌle kesÀues. ³ee JeemleJeekeÀ[s Jemeble yeeHeì Jee®ekeÀeb®es
ue#e JesOeleele. kesÀJeU meeefnl³eeJej®e ®e®ee& keÀjC³eeHes#ee meeefnl³ee p³ee Yee<escegUs efvecee&Ce Peeues l³ee
Yee<es®³ee ogjJemLesyeÎue DeeOeer ®e®ee& Jne³euee nJeer Deµeer YetefcekeÀe yeeHeì Iesleele. les cnCeleele,
’meeefnl³e mebcesueveele meeefnl³ee®³ee efJekeÀemee®ee Dee{eJee IesCeb, l³eeleerue Deeke=ÀleeryebOeeb®eer ef®eefkeÀlmee
keÀjCeb, meeefnl³eeleueb mejme-veerjme keÀesCeleb l³ee®³eeJej yeesì þsJeCe ner®e keÀece ÒeeOeev³eebve Jne³euee
nJeerle Demeb efJe®eejJeble cnCeleele... HeCe meeefnl³ee®ee mebmeej p³ee Yee<es®³ee DeefmlelJeeJej GYee jenlees
les DeefmlelJe®e pej Oeeske̳eele ³esleevee efomet ueeieueb lej meeefnefl³ekeÀebveer DemJemLe nesCeb mJeeYeeefJekeÀ veener
keÀe? cejeþer Yee<ee pej cegcegCet& Peeueer, cejeþer mebmke=Àleeruee, meceepeeuee pej IejIej ueeieueer lej cejeþer
meeefnl³ee®eb YeefJe<³e JesieUb meebieeJe ueeieCeej veener.“

Jebmele yeeHeì cnCeleele - ’yeeuekegÀceejeb®³ee efµe#eCee®eb Deeoµe& ceeO³ece cnCepes l³eeb®eer

ceele=Yee<ee. ns peieeleu³ee ceesþceesþîee efµe#eCele%eeb®e meebieCeb. ceele=Yee<esle efµe#eCe IesC³ee®ee Òel³eskeÀ
yeeuekeÀeuee pevceefme× DeefOekeÀej Deens. lees veekeÀejC³ee®ee HeeuekeÀebvee keÀe³e DeefOekeÀej? DeeHeu³ee
cegueebvee Fbûepeer ceeO³eceele keÀeWyeC³ee®ee ÒekeÀej DeeHeCe kesÀJne LeebyeJeCeej?“

ÒeeLeefcekeÀ efµe#eCe J³eJemLeskeÀ[tve cejeþer Yee<es®ee ieUe ®esHeuee peelees ns J³ekeÌle keÀjleevee
Jemeble yeeHeì cnCeleele, ÒeeLeefcekeÀ efµe#eCeeHeemetve®e cejeþer®eer nsUmeeb[ keÀjC³ee®eer jerle DeeHeu³ee
efµe#eCeJ³eJemLesle Deens. l³eeb®³ee celes ÒeeLeefcekeÀ efµe#eCee®³ee meJe& mlejebJej DeeHeCe cegueebvee DeveskeÀ Yee<ee
efµekeÀJeu³ee Heeefnpesle. kesÀJeU efJe%eeve DeeefCe ieefCeleeuee®e cenÊJe DeeHeCe DeY³eeme¬eÀceele oslees les
®egkeÀer®es Deens. efJe%eeve, ieefCeleeleues®e iegCe ceneefJeÐeeue³eeleerue ÒeJesµee®es JesUer ceespeCebner ®egkeÀer®es Deens.
Yee<esleerue ÒeeefJeC³ener lesJe{s®e iejpess®es Deens. JewÐekeÀ, mLeeHel³e, leb$e%eeve ³ee efJeÐeeµeeKeeble cejeþer
Yee<es®eer iejpe veener ns ceeveCes ®egkeÀer®es Deens. meceepeele keÀece keÀjCeeN³ee meJee¥vee l³ee meceepee®eer
ueeskeÀYee<ee ³esCes DeeJeµ³ekeÀ®e Deens.

cejeþeR®e mLeeve efµe#eCe, µeemeve DeeefCe ueewefkeÀkeÀ J³eJenej ³ee Òel³eskeÀ #es$eele ceeies He[le
®eeueueb Deens. ³eeyeÎue Jemeble yeeHeì Keble J³ekeÌle keÀjleele. yeeuekeÀebvee DeeHeKetµeerves Fbûepeer ceeO³ecee®³ee
µeeUsle HeeþJeCeeN³ee HeeuekeÀebyeÎue yeeHeìebvee ®eer[ J³ekeÌle keÀjleele. Deelee yeeUebmeeþer DebieeF&ner Dee³ee
cejeþerle ieele veenerle lej l³eeb®³ee J³eeqkeÌlecelJee®ee efJekeÀeme Peeuee Deens Demes keÀmes cnCeleele ³esF&ue?
DeeefCe cegues meg×e keÀeT-ef®eT®eer ieeCeer cnCeC³eeSsJepeer `efìbkeÌkeÀued efìbkeÌkeÀueb' meejKeer Fbûepeer yeeueieerle
cnCeleele. HeeuekeÀebvee DeeHeueer cegues S. yeer, meer, [er cnCeleele, Jeve, ìt nb[^s[ cnCelees cnCetve yeeUeb®es
keÀewlegkeÀ keÀjleele.

yeeHeì cnCeleele keÀer, cejeþer efueHeer®e ueneve cegueebvee efµekeÀJeueer veener lej leer cegues cejeþer
meeefnl³e meeiejele ÒeJesµe lejer keÀmee keÀjCeej? Demee meJeeue yeeHeì efJe®eejleele. Fbûepeer Jee®eCeejer
ceguesner kesÀJeU jnm³ekeÀLee, µe=bieejkeÀLee Jee®eleele efkebÀJee keÀe@efcekeÌme Jee®eleele ns Heentve Jemeble yeeHeìebvee
l³eeb®³ee DeekeÀuevee®eer, HeefjHekeÌJeles®eer µebkeÀe®e ³esles. l³eebvee Jeeìles keÀer Fbûepeer efµekeÀCeejer keÀener cegues
efJeosµeer efJeÐeeHeerþele efµekeÀe³euee peeleerue HeCe yeekeÀer®³ee ieUeþîee®e keÀe³e? leer cegues veerì Fbûepeerner
 100
yeesuet µekeÀCeejer vemeleerue DeeefCe l³eebvee cejeþerner veerì ³esle vemesue. ³ee ieeWOeUsuesu³ee cegueeb®e YeefJe<³e
keÀe³e Demesue Demee Òeµve GHeefmLele keÀjleele.

Jebmele yeeHeìebvee Jeeìles keÀer µeemeveeves keÀe³eÐeeves®e cegueeb®³ee ceele=Yee<es®³ee µeeUsle IeeueC³ee®es
yebOeve HeeuekeÀebJej Ieeleues Heeefnpes. HeeuekeÀebvee efouesues J³eeqkeÌlemJeeleb$³e ³ee iees<ìeRHegjles lejer LeebyeJeues
Heeefnpes. keÀejCe yengmebK³e HeeuekeÀebvee mJele:®ee efJe®eej keÀjlee ³esle veener. efµeJee³e keÀesCel³eener
efJeÐeeµeeKesle G®®eefµe#eCe IesC³eemeeþer efJeÐeeL³ee¥ves ÒeJesµe kesÀuee lejer l³ee DeY³eeme¬eÀceele l³eeuee SkeÀ
ÒeµveHeef$ekeÀe cejeþer Yee<ee Je meeefnl³ee®eer DeefveJee³e&HeCes DeY³eemeeJeer ueeieeJeer. DeeHeu³eekeÀ[s meJe&
efJeÐeeµeeKes®es efµe#eCe kesÀJeU Fbûepeerle efoues peeles DeeefCe cejeþerle les osCes µeke̳e veener Demes cnìues
peeles. HeCe yeeHeìeb®³ee celes ne kesÀJeU Ye´ce Deens.

les cnCeleele keÀer, ogefve³esceO³es efkeÀleer lejer osµeeble meJe& ÒekeÀej®³ee efµe#eCeµeeKeeble Fbûepeer®eer
kegÀye[er IesC³ee®eer iejpe Yeemeuesueer veener. Fbefiueµe Yee<es®eer megefJeOee DeeHeu³eeuee GHeueyOe Deens lej
efle®ee GHe³eesie keÀe keÀ©ve IesT ve³es, ne Òeµve HeÀmeJee Deens. DeeHeu³ee Yee<es®³ee %eevekeÀ#ee
Jee{JeC³eeSsJepeer efvecetìHeCes Yee<es®eer keÀeW[er keÀjCeeje Deens. Jeeoemeeþer Fbefiueµe Yee<es®ee DeY³eeme
DeeHeu³ee Deeblejje<ì^er³e mebyebOeemeeþer pe©jer®ee Deens Demeb ceeveueb lejer l³ee®ee DeLe& SJe{e®e keÀer
Fbefiueµe Yee<ee ne efJe<e³e cnCetve GÊece efµekeÀuee Heeefnpes. ceeO³ece cnCetve Fbûepeer®eer iejpe veener Deieoer
ÒeeLeefcekeÀ mlejeHeemetve ceele=Yee<esyejesyej Fbûepeer Yee<ee efµekeÀJeeJeer HeCe ceeO³ece cnCetve mJeerkeÀe© ve³es Demes
l³eebveer DeeHeu³ee Yee<eCeeletve J³ekeÌle kesÀues. Jebmele yeeHeì ³eeb®³ee Yee<eCeeletve cejeþer Yee<es®eer ogjJemLee
DeeHeueer cejeþer Yee<ee efµekeÀueer Heeefnpesle. Yee<ee ner efìkeÀJee³emeeþer ³eesi³e l³ee iees<ìeR®eer DecebueyepeeJeCeer
Peeueer Heeefnpes Demes cele kesÀues Deens.

11.3 yegJeeyeepeer®ee Yemceemetj - efo. kesÀ. yes[skeÀj

meceepeele Jee{uesu³ee yegJeeyeepeerJej ÒekeÀeµe ìekeÀC³eemeeþer efo. kesÀ. yes[skeÀjebveer yegJeeyeepeer®ee

Yemceemetj ne uesKe Deens. meceepeele efMe#eCee®ee Òemeej nesTvener yegJeeyeepeer, DebOeÞe×e ³eeb®ee mecetU
vee³eveeì keÀe nesle veener? Demee ÒeMve efo. kesÀ. yes[skeÀj ³eebvee He[uee Deens DeeefCe l³ee Deveg<ebieeves les
keÀejCeceerceebmee keÀjleele.

efo. kesÀ. yes[skeÀj veJe³egie efoJeeUer DebkeÀ (1964)leerue Dee®ee³e& De$es ³eeb®³ee uesKee®ee meboYe&
osTve veeje³eCe cenejepeeb®³ee og<ke=Àl³eeb®ee De$es ³eebveer Heoe&HeÀeMe kesÀuee neslee ³ee®eer DeeþJeCe osleele.
lemes®e ‘mel³ekeÀLee’ (efoJeeUer 1964) ceeefmekeÀeleerue Mejo®ebê ef®ejcegues ³eeb®³ee `ÞeerefMeuuekeÀ` ³ee
keÀLeslener DebOeÞe×s®es pes efJeoejkeÀ oMe&ve Ie[les l³eeyeÎue les Keso J³ekeÌle keÀjleele. lemes®e ner DebOeÞe×e
eEkeÀJee yegJeeyeepeer kesÀJeU DeeO³eeeflcekeÀ #es$eele®e vemeles lej jepekeÀer³e #es$eelener ³ee iewjÒekeÀejeb®ee
ÒeeogYee&Je Peeuee Deens Demes efo. kesÀ. yes[skeÀj meebieleele. Heg<keÀUmes jepes, ueeskeÀmesJekeÀ, Heg{ejer nsner
mJeeLe&meeOet®e Peeues Deensle ³ee JeemleJeekeÀ[s yes[skeÀj ³eebveer ue#e JesOeues Deens. `yegJee` nesC³ee®eer DeeefCe
ueeskeÀeb®eer `efHeUJeCetkeÀ` keÀjC³ee®eer peer ÒeJe=Êeer Demeles l³ee meboYee&le yes[skeÀj cnCeleele - ``³ee vee l³ee
Deefce<eeves eEkeÀJee OeekeÀeves ogyeȳee ceeCemeebvee `veeoer` ueeJeC³ee®eer efkeÀce³ee p³eeb®³ee Debieer Demeles lees
DeeHeu³ee #es$eele eEkeÀJee J³eJemee³eele `yegJee` yevelees. l³ee®es YeesUsJe Oetle& efMe<³e l³ee®eer Deejleer keÀjleele.
YeesUs efMe<³e uegyee[ues peeleele. Oetle& efMe<³e yeesJeeb®eer Je DeeHeueer lebgye[er Yeªve Iesleele. meejebMe
 101
yegJeeyeepeer®ee ÒekeÀej meieȳee ceeveJeer J³eJenejele meoemeJe&oe ®eeuet Deens. efJeYetefleHetpes®es mleesce ceepeCes ns
yegJeeyeepeer®³ee jesiee®es cetU Deens.``

efo. kesÀ. yes[skeÀjeb®es Demes efvejer#eCe Deens keÀer DeO³eelce, leÊJe%eeve eEkeÀJee keÀener iet{
Demeeceev³e Demes DevegYeJe efceUefJeC³ee®eer efpe%eemee DeveskeÀebvee Demeles Je leer Þe×eefvJele Demeles. ner Þe×e
vemeuesu³ee ceeCemeeuee veeefmlekeÀ, HeeKeb[er, mebmeejele iegjHeÀìuesuee cnCetve efnCeJeues peeles. ³ee
YeeefJekeÀeb®es Demes cnCeCes Demeles keÀer vegmel³ee yeg×erves eEkeÀJee lekeÀe&ves efJeéee®es keÀes[s megì veener. YeeJevesuee
Je DevegYeJeeuee cenÊJe Deens.

efo. kesÀ. yes[skeÀj ÒeMve GHeefmLele keÀjleele keÀer YeeefJekeÀebvee vescekesÀ keÀe³e nJes Demeles? keÀesCe
cnCelees ceuee ye´ïe%eeve nJes Deens, kegÀCeeuee osJee®eer ke=ÀHee nJeer Demeles. HeCe ceie SkeÀe meeceev³e
YeeefJekeÀeMeer yeesueu³eeJej efo. kesÀ. yes[skeÀj ³ee efve<keÀ<ee&uee ³esleele keÀer KeN³ee meeOekeÀeuee HetCe& meceeOeeve
efceUles. l³ee®³ee ceveele keÀesCeleerner F®íe Gjle veener eEkeÀJee Demeu³eeme F&éej leer HetCe& keÀjlees.

efo. kesÀ. yes[skeÀj DeeO³eeeflcekeÀ meeOevesleerue iegª-efMe<³eeb®³ee veel³eeyeÎue cnCeleele, ``. . .

ns veeles ueewefkeÀkeÀ leNns®es vemeles – vegmeles efMe#ekeÀ Je efJeÐeeLeea ³eeb®es vemeles. l³eele SkeÀ JesieUe®e
SkeÀªHeles®ee mebyebOe Demelees. SkeÀoe Demee mebyebOe ceeveuee keÀer iegªefMe<³eeleu³ee mebyebOeebvee ueewefkeÀkeÀ
DeLee&ves Deeoj, Òesce F. YeeJeveebHes#ee peemle ¢{lee ³esles DeeefCe ceie Demes SkeÀ JeeleeJejCe efvecee&Ce nesles
keÀer yegJeeyeepeer®³ee keÀceer-DeefOekeÀ DeeWieU ÒekeÀejebvee JeeJe efceUt MekeÀlees. Òel³e#eele Ie[uesu³ee ÒekeÀejebvee
®eJneìîeeJej DeeCetvener yegJeeyeepeer®es ÒekeÀej efvel³e veJes Ie[le®e jenleele, ³ee®es jnm³e ³ee JeeleeJejCeele
Deens Je He³ee&³eeves DeeO³eeeflcekeÀ meeOeves®³ee cetueYetle GefÎäeble Deens.`` Demes l³eebvee Jeeìles.

yes[skeÀj meebieleele keÀer, ’DeO³eelce ceeiee&keÀ[s vesCeejer Þe×e³egkeÌle yeg×er DevegYeJeeJej

DeeOeejuesueer Demeles DeeefCe ne DevegYeJe l³ee meeOekeÀeuee Deeuesuee vemelees lej l³eeb®³ee ceeie&oMe&keÀ
iegªuee Deeuesuee Demelees DeeefCe DevegYeJe kegÀCeeueener kegÀþu³eener cnCepes yeewef×keÀ eEkeÀJee keÀeuHeefvekeÀ
HeeleUerJej®ee Deeuesuee Demet MekeÀlees. l³eecegUs keÀesCee®eener DevegYeJe veekeÀejlee ³esle veener. veeefmlekeÀebveer
YeeefJekeÀebvee F&éeje®ee DevegYeJe Deeuesuee®e veener Demes cnCeCes l³eecegUs®e De³eesi³e þjles. DeefmlekeÀebvee
DeeHeuee DevegYeJe vesceke̳ee Meyoele JeCe&ve keÀjlee ³esle veener nsner mJeeYeeefJekeÀ®e ceeveues Heeefnpes keÀejCe ne
DevegYeJe YeeJeefvekeÀ, cevee®³ee HeeleUerJej®ee Demet MekeÀlees“.

meJe& meeceev³e ceeCemeeefJe<e³eer yes[skeÀj meebieleele keÀer, ’meJe&meeceev³e mebmeejer ceeCemeebvee HetCe&
meceeOeevee®es DeekeÀ<e&Ce Demeles. les p³ee iegªkeÀ[s Kes®eues peeleele l³eebvee Demes HetCe& meceeOeeve ueeYeues
Deens ³eeJej meeOekeÀeb®eer Þe×e Demeles. ns meeOekeÀ ³ee ieesäeRJej efJeéeeme þsJele Demeleele keÀer mebHetCe& efJeée
F&éejeves efvecee&Ce kesÀuesues Deens DeeefCe DeeHeu³ee yeeyeleerle pes keÀener Ie[les Deens les kesÀJeU F&éeje®³ee
F®ísves®e Ie[les Deens. DeeHeu³ee iegªbvee F&éejeyeÎue meieUs keÀener ceenerle Deens DeeefCe F&éejeuee ÒemeVe
keÀmes keÀje³e®es ns les®e DeeHeu³eeuee meebiet MekeÀleerue DeMeer Kee$eer meeOekeÀebvee Jeeìle Demeles“.
yes[skeÀjeb®³ee celes iegª-efMe<³eeb®³ee DeueewefkeÀkeÀ veel³eeleerue JeeleeJejCeele lees[iee meebieCes keÀþerCe Deens.
l³eecegUs®e yegJeeyeepeeruee DeeUe IeeueCes keÀþerCe Deens. yes[skeÀjeb®³ee celes YeeWot yegJeeb®³ee HeeHeeuee
®eJneìîeeJej DeeCetve l³eeb®ee Yeeb[eHeÀes[ keÀjCes ne SkeÀ ceeie& Demet MekeÀlees keÀer p³eeves DebOeMe×eUt
YeeveeJej ³esleerue HeCe lees®e SkeÀcesJe ceeie& Demet MekeÀle veener. yes[skeÀjebvee Jeeìles keÀer HetCe& meceeOeeve, HetCe&
 102
%eeve, HetCe& meeceL³e& ³ee HetCe&les®³ee GefÎäeyeÎue DeeHeCe iebYeerjHeCes efJe®eej keÀje³euee nJee. l³eeb®³ee celes
peerJeveele ³esCeeje DeHetCe&les®ee DevegYeJe®e meJee&le ceesuee®ee Demelees. Òel³eskeÀ meceeOeeveele Lees[s
DemeceeOeeve DemeCeej®e DeeefCe keÀesCelesner meceeOeeve Lees[e keÀeU®e efìkeÀles. l³eecegUs DeHetCe&lee,
DemeeceeOeeve ³ee ieesäeRvee mJeeYeeefJekeÀ cnCetve mJeerkeÀejCes®e ³eesi³e Demeles. Gueì DeMeer DeHetCe&lee
keÀmeueer Deens les Òel³eskeÀeves veerì DeesUKeues Heeefnpes.
yes[skeÀjebvee Jeeìles keÀer DeHetCe&les®ee DevegYeJe He®eJetve ³esF&ue l³ee mebkeÀìeuee meeceesjs peeCes,
peerJeve mebIe<e& keÀjle jenCes ne®e ceeie& KeN³ee DeLee&ves megKee®ee Demelees HeCe {eWieer yegJeeb®eer, ogyeȳee
ceeCeemeeb®eer peerJevemebIe<ee&®eer, Peie[C³ee®eer ÒesjCee®e peCet keÀener mebHeuesueer Demeles. F&éej Heeefnuesuee
vemeCes ne keÀener ceeCemeebvee vekeÀejelcekeÀ DevegYeJe Jeeìlees lej ceeveJeleeJeeoeRvee lees®e DevegYeJe efJeJeskeÀe®ee
Jeeìlees. lejerner DeeHeu³ee J³eJenejele DeefJeJeskeÀe®ee®e Yeeie DeefOekeÀ Demeu³eeves {eWieer meeOetb®es HeÀeJeles.
yes[skeÀjeb®³ee celes DeHetCe&les®ee DevegYeJe Þesÿ Deens keÀejCe DeHetCe&lee peeCeJeles cnCetve®e DeeHeCe
peerJeveeuee JeUCe ueeJeC³ee®³ee Òe³elve keÀjlees. DeHetCe&lesuee leg®í ceevet ve³es Gueì DeHetCe&lee mJeerkeÀeªve
vece´ JneJes, FlejebMeer menkeÀe³ee&ves JeeieeJes, Yeuel³ee®e DeeMeeDeekeÀeb#eeb®³ee mJeHveele De[ketÀ ve³es.
l³eecegUs®e Meeble-meceleesue Je=Êeer efvecee&Ce nesF&ue. yegJeeyeepeer®³ee DeekeÀ<e&Ceeletve yeensj ³esleerue Demes l³eebvee
Jeeìles. les cnCeleele- ``ceeveJeer %eevee®³ee Je meeceL³ee&®³ee DeHetCe&les®eer vece´ peeCeerJe pej yengmebK³e
ueeskeÀebceO³es ¢{cetue Peeueer lej HetCe&lJee®³ee keÀuHeveskeÀ[s ueeskeÀ [esUmeHeCes Heent ueeieleerue. meenefpekeÀ®e
HetCe& %eevee®ee eEkeÀJee DeueewefkeÀkeÀ meeceL³ee&®ee ueeYe Deceke̳eeuee Peeuee Deens Je cnCetve l³eeuee HejlelJe
iegª ceevetve DeeHeues keÀesìkeÀu³eeCe nesCes Meke̳e Deens, ner Deµeer DeeMee keÀesCee®³eener ceveele GodYeJeCes
keÀþerCe nesF&ue. Deepener DeeHeCe pesJne SKeeÐee efJe<e³eeleerue lep%e ceeCemeekeÀ[s meuuee I³eeJe³eeme peelees
lesJne l³eeuee meJe&%e mecepele veener. SkeÀ lep%ee®es cele ogmeN³ee lep%eeMeer pees[t Heenlees, les ®egkeÀer®es
Deens. ne J³eJenej DeHetCe&les®³ee peeefCeJescegUs nesCeeje [esUme J³eJenej Deens.``
yes[skeÀjeb®³ee celes SJe{e [esUme J³eJenej kesÀu³eeme yegJeeyeÎue SKeeÐeeuee DeekeÀ<e&Ce JeeìCeej
veener. HeCe lemes Peeues veener lej cee$e ³ee vee l³ee mJeªHeele yegJeeyeepeer ®eeuet®e jenerue. Demes l³eebvee
Jeeìles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1) yegJee yeepeer yeÎue efo. kesÀ. yes[skeÀj ³eeb®es cele Lees[ke̳eele meebiee.

2) yegJeeyeepeer yeÎue meceepeele DemeCeeje iewjmecepe keÀesCelee les meebiee?

 103

11.4 yeg×er®ee ceefncee - Hee[gjbie meoeefµeJe meeves

keÀeskeÀCeeleerue HeeueKeb[ ³ee Kes[sieeJeele meeves ieg©peer®ee pevce Peeuee. ueneveHeCeeHeemetve®e

efµe#eCee®eer l³eebvee DeeJe[ nesleer. Glke=À<ì efpeJeve peiee³e®es Demesue lej efJeÐee mebHeeove keÀjCes
DeeJeµ³ekeÀ Deens. Demes l³eeb®es cele nesles. l³eecegUs efyekeÀì HeefjefmLelener l³eebveer µeeues³e Je
ceneefJeÐeeue³eerve efµe#eCe HetCe& kesÀues. `Yeejleer³e lelJe%eeve Je mebmke=Àleer' ³eeb®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer
l³eebveer DeveskeÀ ûebLee®es meKeesue Jee®eve kesÀues. l³eecegUs l³eebveer leke&Àµeem$e Je leÊJe%eeve ³ee efJe<e³eebceOetve
M.A. ®eer HeoJeer mebHeeove kesÀueer. `µ³eece®eer DeeF&' ns l³eeb®es meJee¥le peemle ieepeuesues HegmlekeÀHeg{s keÀener
keÀeU ceneefJeÐeeue³eerve mlejeJej Je keÀeueeblejeves µeeues³e mlejeJej l³eebveer cejeþer®es DeO³eeHeve kesÀues.
meeves ieg©peerb®³ee celes Jeso ne Yeejleer³e mebmke=Àleer®ee Hee³ee ceeveuee peelees. Jeso ³ee µeyoe®ee
DeLe& %eeve Demee Deens. %eeve ne Yeejleer³e mebmke=Àleer®ee DeeOeej Deens DeeefCe DeeHeueer YeJ³e mebmke=Àleer ner
%eeveeJej®e GYeejuesueer Deens. Yeejleer³e mebmke=Àleerle DebOeÞe×suee mLeeve veener. Hejblet Depetvener keÀener
Kes[îeebceO³es De%eeveeHeesìer DebOeÞe×e HeeUu³ee peeleele. pej mebmke=Àleeruee veJeefveJee&®eerle Je DeeOegefvekeÀ
yeveJee³e®es Demesue lej DebOeÞe×s®es G®®eeìve nesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. DeeHeu³ee Yeejleer³e mebmke=Àleerle Jeso
Deveble Deensle. pemes $eÝiJeso, ³epegJexo, meeceJeso, DeLeJe&Jeso, Dee³egJexo, OevegJexo, ieebOeJe&Jeso F.
peerJeveeuee megboj keÀjCeeje Òel³eskeÀ efJe®eej cnCepes Jeso Deens. keÀeU Je %eeve Debvele Deensle. veJeerve %eeve
pemes Go³eeme ³esF&ue leme lemes Yeejleer³e mebmke=Àleer l³ee®ee mJeerkeÀej keÀjsue. keÀejCe Yeejleer³e
mebmke=Àleeruee %eeveengve ogmejs keÀenerner HeefJe$e Jeeìle veener. lemes®e %eeveesHeemekeÀe yeÎue Yeejleer³e
mebmke=Àleeruee efveleeble Deeoj Deens.
meeves ieg©peer Yeejleer³e mebmke=Àleer yeÎue®ee oeKeuee osleevee les $eÝ<eercegveerb®ee oeKeuee osleele.
Yeejleer³e mebmke=Àleerle Demes DeveskeÀ $eÝef<ecegveer Peeues keÀer p³eebveer kesÀJeU Jeso, GHeefveµeos, Hegjeves ³eeb®eer
efveefce&leer®e kesÀueer veener, lej DeKeb[ leHe keÀ©ve ceesþîee ÒeceeCeele %eeveepe&ve kesÀues. meeves ieg©peer®³ee celes
Jesoeuee ceeveCes cnCepes yeg×eruee ceeveCes yeouel³ee keÀeUevegmeej veJeerve veJeerve efJe®eej GlHeVe nesleele.
p³eeb®³eecegUs DeeHeCeeme veJeerve veJeerve %eeve efceUles. Goe. ³egjsvesme Je vesHe®³egve ns ûen HetJeea efomele
veJnles. Hejbleg Deelee les efomeg ueeieues. p³eeÒeceeCes Òel³eskeÀ efJe<e³eele veJeveJeerve µeesOe ueeieleele peerJevee®³ee
µeem$eelener veJeerve veJeerve efJe®eej GlHeVe nesle Demeleele.
Yeejleer³e mebmke=Àleer yeÎue®³ee Jesoeb®es cenÊJe meebieleevee meeves ieg©peer yeg×erueener lesJe{s®e
cenÊJe osleele. l³eeb®³eeceles Jesoeuee ceeveCes cnCepes yeg×eruee ceeveCes Jesoeleerue meJee¥le HeefJe$e ceb$e cnCepes
iee³e$eerceb$e ³ee ceb$ee®eer GHeemevee keÀ©ve®e ceveg<³ee®³ee Hegve&pevce neslees. keÀejCe ³ee ceb$eele yeg×er®eer
efvece&Ulee ceeefieleueer Deens. yegef×Jeeve ceveg<³e keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer Depees[ keÀeceefiejer keÀ© µekeÀlees. Jeso
GHeefveµeo ³eeb®³ee Dee®eejs lees DeeHeueer mebmke=Àleer peieemeceesj ceeb[t µekeÀlees. JesoOece& cnCepes
efJe®eejeÒeceeCes JeeieCes yeg×ermeebiesue l³eeÒeceeCes JeeieCes l³eecegUs®e ’Deblejer®ee %eeve ogJee ceeueJet vekeÀes js“
Demes Yeejleer³e mebmke=Àleer DeeHeCeeme meebieles. l³ee®ee®e DeLe& legP³ee mJele:®³ee Ûo³eeleerue yeg×er keÀe³e
meebiesue les yeIe l³ee yeg×er®ee pees DeeJeepe ³esF&ue l³eeÒeceeCes Jeeie DecegkeÀ $eÝ<eer meebielees, lecegkeÀ leÊJe%eeveer
meebielees cnCetve keÀener lej legP³ee ceveeuee pes ³eesi³e Je HeefJe$e Jeeìsue les let keÀj lemes®e let legP³ee
Deelc³ee®ee DeHeceeve keÀ© vekeÀesme Je yeg×er®ee ieUe oeyet vekeÀesme. Demes ceewefuekeÀ efJe®eej Yeejleer³e
mebmke=Àleer®³ee meeefnl³eke=ÀleerceO³es vecego kesÀues Deensle.

 104

12
Jew®eeefjkeÀ ieÐeeleerue uesKeeb®ee Deeµe³e
IeìkeÀ j®evee
12.1 Jew®eeefjkeÀ ieÐeeleerue uesKeeb®ee Deeµe³e
12.2 meceejesHe
12.3 meboYe&ûebLe met®eer

12.1 Jew®eeefjkeÀ ieÐe ûebLeeleerue uesKeeb®ee Deeµe³e :

cejeþerleerue efveyebOe ne Fbûepee®³ee Deeieceveeveblej yeskeÀve, ceskeÀe@ues ³eemeejK³eeb®³ee

efveyebOeuesKeveeJe©ve nUtnUt cejeþer meeefnl³eele pevceeuee Je DeekeÀejeuee Deeuee. yeskeÀve, ceskeÀe@ues ³eeb®es
uesKeve DeewHe®eeefjkeÀ mJe©Hee®es Demeu³eeves meg©Jeeleeruee Jew®eeefjkeÀ efveyebOeeuee DeewHe®eeefjkeÀ efveyebOe cnìues
peele Demes. cejeþerleues Heefnues DeewHe®eeefjkeÀ efveyebOe cejeþer `%eeveÒemeejkeÀ' ³ee ceeefmekeÀele 1850 les
1866 ³ee keÀeueKeb[ele Òeefme× Peeues. HeCe les Hegjsmes yeebOeerJe veJnles. ueeskeÀefnleJeeoer ieesHeeU njer
osµecegKe, ce. HegÀues, [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj ³eebvee Jew®eeefjkeÀ efveyebOee®es pevekeÀ cnCelee ³esF&ue.
ueeskeÀefnleJeeoer ieesHeeU njer osµecegKe ³eeb®es efveyebOe He$e©He nesles. pes ÒeYeekeÀj ³ee efve³elekeÀeefuekeÀele
`µeleHe$es' ³ee veeJeeves 1848 les 1850 ³ee oesve Je<ee&le Òeefme× Peeues. Heg{s 1857 uee efJeÐeeHeerþe®eer
mLeeHevee Peeu³eeveblej 1860 les 65 ®³ee megceejeme Jew®eeefjkeÀ ieÐe DeefOekeÀ meceLe& yeveues.
efJe<Cegµeem$eer ef®eHeUtCekeÀjeb®³ee `efveyebOeceeues'leerue uesKeecegUs Jew®eeefjkeÀ ieÐe ³ee ÒekeÀejeuee Òeefle<þe
ueeYeueer.

Fbûepeeb®es Yeejleeleerue Deeieceve Yeejleer³eebvee Heejleb$³eele ìekeÀCeejs Demeues lejer l³eebveer efJeefJeOe
%eeveµeeKeeb®eer, GÐeesieeb®eer DeeefCe efJe®eejÒeJeeneb®eer meg©Jeele Yeejleele Peeueer ns veekeÀejlee ³esCeej veener.
Fbûepeeb®³ee DeeieceveecegUs Yeejleele `yegef׳egie' pevceeuee Deeues. l³eeletve HeejueewefkeÀuee cenlJe osCeejer
osJe-owJeJeeoer ¢<ìer otj þsJetve DeeHeCe FnJeeoer, Òe³elveJeeoer, meceleeJeeoer Peeues Heeefnpes Demes Yeejleer³e
meceepemegOeejkeÀebvee, veJeefµeef#eleebvee Jeeìt ueeieues. Jew®eeefjkeÀ ieÐeele ne®e meceleeJeeoer, FnJeeoer efJe®eej
ÒeecegK³eeves ceeb[uee iesuesuee efomelees. ueeskeÀefnleJeeoer, efJe<Cegµeem$eer ef®eHeUtCekeÀj, DeeiejkeÀj, efìUkeÀ,
efµe.ce.HejebpeHes, cenelcee HegÀues, efJeÇue jecepeer efµebos, [e@. Deebyes[keÀj, meeJejkeÀj, ÒeyeesOevekeÀej þekeÀjs,
meeves ieg©peer, vee.ie. ieesjs, ieb.yee. mejoej, Þeer. ce. ceeìs ³eeb®³eeHeemetve les DeueerkeÀ[®³ee Òee®ee³e&
efµeJeepeerjeJe meeJeble, nefj vejkesÀ, Dee. n. meeUgbKes, De©Ce efìkesÀkeÀj, veerUkebÀþ Kee[eruekeÀj,
je.ie.peeOeJe, megneme HeUµeerkeÀj Deevebo lesuelegbye[s, Delegue osTUieeJekeÀj, nWcele osmeeF& ³ee
efJe®eejJebleeHe³e¥le SkeÀ KetHe ceesþer Jew®eeefjkeÀ uesKeve keÀjCeeN³eeb®eer HejbHeje cejeþer Jew®eeefjkeÀ efveyebOeeuee
ueeieuee Deens. ceneje<ì^eleerue meceepeeuee efJe®eejeves, yeg×erves meyeU keÀjCeeN³eeb®es keÀece Jew®eeefjkeÀ ieÐe
 105
DeepeJej keÀjles Deens. osµeeble DeeefCe ceneje<ì^ meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ Ie[CeeN³ee Ieìvee®ee JesOe
Jew®eeefjkeÀ uesKeve efve³elekeÀeefuekeÀebleve Òeefme× nesles Deens.

Fbûepe Yeejleele Deeues lesJne Yeejleeleerue meJe&meeceev³e pevelee µeslekeÀjer DeeefCe oefuele ³eeb®eer
DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer nueeKeer®eer Peeuesueer nesleer. ner HeefjefmLeleer IeeueJeC³eemeeþer keÀesCeles ceeie& DeJeuebyeues
Heeefnpesle ns mecepeC³ee®eer Jew®eeefjkeÀ ÒeieuYelee, yegef×meeceL³e& ³ee ieesjiejeryeeble veJnles. l³eecegUs
ÒeejbYeer®³ee meceepemegOeejkeÀebveer Je efJe®eejJebleeveer meJe&meeceev³eeb®es efJeµes<ele: µeslekeÀjer Je oefueleeb®es
oeefjêîe otj keÀjCes, m$eer mecem³ee ogj keÀjCes, meeceeefpekeÀ JeemleJe peeefCeJe keÀ©ve osCes. l³eeb®es ÒeyeesOeve
DeeHeu³ee Jew®eeefjkeÀ efveyebOeeletve kesÀuesues Dee{Ules.

³ee Jew®eeefjkeÀ ûebLeeletve m$eer mecem³ee, oefuele meceepee®es peieCes, l³eeb®³ee mecem³ee [e@.
yeeyeemeensye Deeb[yeskeÀje®es efJe®eej, cenelcee HegÀues ³eebveer JeCe&J³eJemLesJej kesÀuesuee Òenej, Jebmele yeeHeìeb®es
DeefKeue Yeejleer³e cejeþer meeefnl³e mebcesuevee®es cegbyeF& ³esLeerue Yee<eCe, Deµee efJeefJeOe efJe<e³eeJej DeeOeeefjle
uesKe ³ee Jew®eeefjkeÀ ûebLeele Deensle.

`DeeHeuee Oeboe keÀesCelee Je keÀmee keÀjeJee?' ³ee oeoesyee Heeb[gjbie ³eeb®³ee uesKeele l³eebveer SketÀCe
DeeHeu³ee osµeeleerue oeefjêîe, yeskeÀejer ³ee®eer keÀejCes DeeHeu³ee HejbHejeefÒe³e, pegveeì ¢ef<ìkeÀesveele Deensle
ns HeìJetve efoues Deensle. l³eeb®³ee celes keÀesCelesner keÀece pes ceeCetme DeeHeu³ee GojefveJee&nemeeþer keÀjlees les
G®®e efkebÀJee veer®e vemeles DeeefCe OebÐeeJe©ve peeleerÞes<þlee þjJeCes ®egkeÀer®es Deens. l³eeb®³ee celes keÀejkegÀveer
Jee efYe#egkeÀer keÀjC³eeHes#ee megleej, ueesnej, meesveej, keÀemeej, efµebHeer, keÀes<ìer ns DeefOekeÀ cenÊJee®es
keÀejCe les meceepeeuee Ghee³eesieer Jemlet yeveefJeleele. l³eecegUs keÀ<ì keÀjCeeN³eeuee, ÞeefcekeÀebvee Òeefle<þe
efceUeueer Heeefnpes Demes oeoesyeebvee Jeeìles.

leKe&[keÀj cnCeleele, ’HeÀkeÌle efuent-Jee®et µekeÀCeejs DeveskeÀ Demeleerue HeCe l³eeb®³eelener ÞesCeer
Deens. cnCepes pees ûebLe efueefnlees, efJeÜeve Deens lees®e Þes<þ þjlees. kesÀJeU De#ej DeesUKe DemeCeejs yejs®e
Demeleerue HeCe HeÀkeÌle mee#ejlee l³eebvee jespeieej efceUJetve osT µekeÀle veener. Hewmes efceUefJeC³eemeeþer
mee#ejebveerner Dev³e keÀuee keÀewµeu³es efµeketÀve Iesleueer Heeefnpesle lej les keÀceeJeles nesleerue Dev³eLee
megefµeef#ele yeskeÀej®e yeveleerue“. Demes oeoesyee meebieleele. JeeoefJeJeeo, leke&Àµeem$e ³eeb®ee DeY³eeme
Òeefle<þs®ee þjsue HeCe l³eeHes#ee SKeeos ³eb$e Jee Jemlet le³eej keÀjCes DeefOekeÀ GHe³eesieer þjsue cnCetve
meJe&meeceev³e ceeCemeebveer kesÀJeU efµe#eCee®³ee ceeies ueeieC³eeHes#ee jespeieej efceUJeC³eemeeþer keÀejeefiejer
keÀjeJeer. mJeleb$e GÐeesie meg© keÀjeJesle Demee ceeie&ner les meg®eefJeleele. megefµeef#ele nesCes JeeF&ì veener HeCe
meJe& megefµeef#eleebveer veeskeÀN³ee µeesOeC³ee®es þjJeues lej l³eebvee l³ee efceUCeej veenerle. les yeskeÀej jenleerue
l³eecegUs megefµeef#eleebveerner me®eesìerves, Þeceeves Oeboe, J³eJemee³e keÀjeJee lej®e l³eeb®eer DeeefLe&keÀ Òeieleer
nesF&ue Demes oeoesyee leKe&[keÀj ³ee uesKeeletve meg®eJeleele.

`DemHe=µ³eesvveleer®ee DeeefLe&keÀ Hee³ee' ne [e@. Deebyes[keÀj ³eeb®ee uesKe Deens. ³ee uesKeeuee
cene[®³ee ®eJeoej leUîeeJej [e@. Deebyes[keÀjebveer npeejes oefuele yeebOeJeeb®³ee menkeÀe³ee&ves kesÀuesu³ee
mel³eeûene®eer HeeµJe&Yetceer Deens. ³ee mel³eeûeneveblej ef®e$eeJeµeem$eer veeJee®³ee ie=nmLeebveer DemHe=µ³eebveer
mHe=µ³eebveer mebIe<e& keÀ© ve³es keÀejCe l³eeb®eer GHeefpeJeerkeÀe®e mHe=µ³eebveer l³eebvee efouesu³ee ueneve ceesþîee
keÀeceebJej DeJeuebyetve Deens. mHe=µ³eebveer yeefn<keÀej ìekeÀu³eeme DemHe=µ³eebvee peieCes®e keÀþerCe nesF&ue Demes
efJeOeeve kesÀues nesles. [e@. Deebyes[keÀjebveer ³ee efJeOeevee®ee ÒeefleJeeo keÀjC³eemeeþer DemHe=µ³eeb®eer DeeefLe&keÀ
 106
efmLeleer ogyeUer DemeC³ee®eer keÀejCes mHe=µ³eebveer l³eebvee Òeieleer®eer mebOeer nsletHetJe&keÀ veekeÀejCes ³eele®e Deensle
ns ue#eele DeeCetve efoues. DeLee&le [e@. Deebyes[keÀj efve:He#eHeeleerHeCes oefueleebvee l³eeb®³ee ®egkeÀener oeKeJetve
osleele DeeefCe megOeejC³ee®ee me}Áe osleele.

oefueleeb®ee mel³eeûen ne l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ mJeeleb$³eemeeþerner Deens Demes Deebyes[keÀj

meebieleele. DemHe=µ³e mel³eeûene®³ee HeefjCeeceebvee IeeyejCeej veenerle Demee Deebyes[keÀjebvee efJeµJeeme
Jeeìlees. mJele:®³ee mJeeleb$³ee®es meceeve nkeÀe®es O³es³e oefueleebvee mel³eeûene®es HeefjCeece meesmeC³ee®es yeU
osF&ue Deµeer Kee$eer [e@. Deebyes[keÀjebvee Jeeìles. p³eeÒeceeCes meieUs Yeejleer³e Fbûepeebveer ®eeueJeuesu³ee
efHeUJeCetkeÀer®ee yeefn<keÀej cnCetve Hejosµeer keÀeHe[, Jemlet ³eeJej yeefn<keÀej ìekeÀleele l³eeÒeceeCes®e oefuele
mJele:®e meJeCee&Jej yeefn<keÀej ìekeÀleerue. leLeekeÀefLele megOeejkeÀebvee [e@. Deebyes[keÀj meebieleele keÀer,
oefuele l³eeb®³ee oefueleebvee meJeCeea³eebveer iegueece kesÀues Deens. DeeefLe&keÀ ¢<ìîee mJele:Jej DeJeuebyetve þsJeues
Deens ns mHe<ì keÀjleevee [e@. Deebyes[keÀjebveer ceneYeejleeleerue SkeÀe Òemebiee®ee meboYe& osTve Yeer<ce, êesCe
Je µeu³ener keÀewjJee®es iegueece yeveues nesles les kesÀJeU HesµeecegUs®e ³ee®eer DeeþJeCe keÀ©ve efoueer Deens.

[e@. Deebyes[keÀj ef®e$eeJeµeem$eer Je leLeekeÀefLele megOeejkeÀebvee Demee Òeµve efJe®eejleele keÀer

cegbyeF&leu³ee keÀeceieejebveer Yeeb[JeueoejeefJe©× mebHe kesÀuee lej legcner l³eebvee Òeeslmeenve oslee DeeefCe
Yeeb[Jeueoejebveer keÀeceieejeb®eer efHeUJeCetkeÀ leelkeÀeU LeebyeJeeJeer cnCelee, HeCe ogmeN³ee yeepetuee
DemHe=µ³eebvee cee$e mel³eeûen ve keÀjC³ee®ee me}Áe oslee Je l³eeb®eer efHeUJeCetkeÀ LeebyeJee Demes meebieC³eeSsJepeer
oefueleebvee®e IeeyejJelee ne ogìHHeerHeCee®e cnCeeJee ueeiesue. [e@. Deebyes[keÀjebvee leLeekeÀefLele megOeejkeÀeb®ee
ne keÀeJesyeepeHeCee l³eeb®³ee Oece&Jes[eletve Deeuessuee Deens ns ue#eele DeeCetve osleele.

µeslekeÀN³eeb®eer efveke=À<ì efmLeleer DeeefCe leer IeeueefJeC³ee®es Ghee³e cegkegbÀojeJe Heeìerueebveer DeeHeu³ee
Jew®eeefjkeÀ uesKeeletve J³ekeÌle kesÀueer Deens. oefueleeb®³ee iegueeceer®eer ef®eefkeÀlmekeÀ DeeefCe µeslekeÀN³eeb®eer
HeefjefmLeleer ³eeb®eer leeefke&ÀkeÀ keÀejCeceerceebmee ns cegkegbÀojeJe Heeìerueebveer kesÀueer Deens. DeeHeu³ee osµeeleerue
80 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ kesÀJeU µesleerJej DeJeuebyetve jenleele nsner l³eebvee KeìkeÀles. JesieJesieUer keÀewµeu³es
efµeketÀve µeslekeÀN³eeb®³ee cegueebveer mJeleb$e GÐeesie J³eJemee³e kesÀues Heeefnpesle Demes cegkegbÀojeJe Heeìerueebvee
Jeeìles. efJeµes<ele: Fbûepeer jepeJeìerle J³eJemee³e yeouee®es mJeeleb$³e efceUeuesues Demeleevee µeslekeÀN³eebveer
Iejeleu³ee meJee¥vee µesleerJej jeyeJeC³eeSsJepeer keÀener kegÀìgbyeer³eebveer mJeleb$e J³eJemee³e keÀjeJee. l³eecegUs
µesleerJej DeJeuebyetve DemeCeejer leeW[s keÀceer nesleerue. DeeefCe µesleer HeÀe³eosµeerj þjsue Demes Heeìerue
meg®eJeleele.

µeslekeÀN³ee®eer mecem³ee, l³eeb®es Òeµve cegkegbÀojeJe Heeìerueebveer ceeb[ues Deensle. µeslekeÀjer efµekeÀle
veenerle ³eeyeÎue cegkegbÀojeJe Heeìerue veejepeer J³ekeÌle keÀjleele. kesÀJeU veeskeÀjer efceUJetve osCeejer mee#ejlee
l³eebvee DeHesef#ele veener. l³eebvee µeslekeÀN³eebveer efJe%eeve leb$e%eeve efµekeÀeJes Je les µesleerle JeeHejeJes Demes
Jeeìles. ³egjesHe - DecesefjkesÀleerue ueeskeÀ íesìîee peefceveerle Keb[esieCeleer efHekeÀ keÀe{leele keÀejCe les
efJe%eevee®ee JeeHej keÀ©ve efJe®eejHetJe&keÀ µesleer keÀjleele HeCe DeeHeu³ee µeslekeÀN³eebvee ogmeN³ee®es %eeve vekeÀes
Deens, DeeHeu³ee µeslekeÀN³eebvee HejbHejeefÒe³e ceeveefmekeÀlesves peiee³e®es Deens. l³eecegUs µespeeN³eebkeÀ[sner
DeefOekeÀ ®eebieues efHekeÀles lees Þeerceble Peeuee Deens ns efomeues lejer l³ee®es %eeve, DevegYeJe efµeketÀve I³eeJee veJes
keÀewµeu³e Deelcemeele keÀjeJes Deµeer mekeÀejelcekeÀlee µeslekeÀN³eebkeÀ[s veener. ³eecegUsner les ceeieemeuesues
jenleele, ns cegkegbÀojeJe Heeìerue ³eebvee peeCeJeles.
 107
µeslekeÀN³eeb®³ee Iejer l³eeb®³ee efm$e³ee De[eCeer l³eecegUs Iejs DemJe®í, ceguesner DemJe®í,
Heefjmej DemJe®í Demelees, l³eecegUs jesiejeF& Jee{les. l³eecegUs µeslekeÀN³eeb®³ee m$eer³ee mee#ej Peeu³ee
Heeefnpesle. lej®e l³eeb®es jenCeerceeve megOeejsue. megmebmke=Àlelee ne ÒekeÀej µeslekeÀN³eele keÀe vemeeJee?
l³eebvee l³eeb®es jeneCeerceeve megOeejle Deeues lej®e les megmebmke=Àle nesleerue Demes cegkegbÀojeJeevee Jeeìles.
µeslekeÀN³eeb®³ee cegueeb®es yeeueefJeJeen, efJeJeeneJej®es DeHeÀeì Ke®e& ngb[e osC³ee®es - IesC³ee®³ee He×leer
Demeu³eecegUs ieesmeeJeer HeÀefkeÀjebvee oeveOece& keÀjC³ee®eer DebOeÞe×e µeslekeÀN³eeb®³ee ceO³es Deens.
µeslekeÀN³eeb®eer Heeve-lebyeeKet®eer oe©®eer J³emeves, leceemeefiejCeerkeÀ[s peeTve Hewmee GOeUC³ee®eer l³eeb®eer
meJe³e Deµee veeveeefJeOeer iees<ìeR®³ee meboYee&le cegkegbÀojeJe Heeìerue µeslekeÀN³eeb®³ee oes<eebkeÀ[s ue#e JesOeleele
les cnCeleele DeeHeues µeslekeÀjer peesHe³e¥le DeeUme PeìkeÀCeej veenerle, efµekeÀCeej veenerle, DebOeÞe×e
mees[Ceej veenerle, HejbHejeb®eer DeesPeer HesÀkeÀCeej veenerle, YeeTyebokeÀerle De[keÀCeej veenerle, Jee³eHeÀU
Ke®e& keÀjCeej veenerle leesHe³e¥le l³eeb®es oeefjêîe otj nesCeej veener ³ee®ee Hegve©®®eej keÀjleele.

µeslekeÀjer ueivekeÀe³ee&Jej SsHele vemeleeveener JeejsceeHe Hewmee Ke®e& keÀjleele, mel³eveeje³eCee®³ee

Hetpee, leerLe&mLeeveebvee Yesìer osCes ³eele Hewmee HegÀkeÀì IeeueJeleele DeeefCe keÀpe&yeepeejer nesleele ns ef®e$e
cegkegbÀojeJe Heeìerue ³eebvee DemJemLe keÀjles. l³eele®e keÀener Oetle&, ®eletj µeslekeÀjer Flej meeO³eeYeesUîee
µeslekeÀN³eeb®³ee De[eCeerHeCee®ee iewjHeÀe³eoe IesTve l³eebvee osµeesOe[eruee ueeJeleele ³ee®eerner l³eebvee Keble
Jeeìles. ieeJeHeb®ee³eleer efve:He#eHeeleer veenerle l³ee iejerye µeslekeÀN³eebvee v³ee³e osC³eeSsJepeer ceesþîee
peefceveoejeb®ee®e HeÀe³eoe Heenleele ³ee®eerner cegkegbÀojeJeebvee ®eer[ ³esles. ûeeceHeb®ee³eleer cnCepes ieeJeiegb[eb®eer
meÊeemLeeves Peeueer Deensle ns l³eebvee KeìkeÀles.

µesleer keÀjleevee veJeer nl³eejs JeeHejCes, mJeeJeuebyeer DemeCes, µesleceeue efJekeÀC³eemeeþer J³eeHeeje®es
leb$e mecepetve IesCes nîeecegUs YeeJeer keÀeUele µesleer megOee© µekesÀue Demes cegkegbÀojeJeevee Jeeìles lemes®e
µesleerefJe<e³ekeÀ ceeefnleer, veJes Òe³eesie veJeer nl³eejs oeKeJeCeejer Òeoµe&ves efþkeÀefþkeÀeCeer Yejueer lej
µeslekeÀN³eebvee µesleerle megOeejCee nesF&ue Demes cele J³ekeÌle keÀjleele.

µeebleeyeeF& efkeÀueexmkeÀj ³eebveer `mebK³elJeemeeþer' ³ee uesKeeletve Heg©<e ÒeOeeve meceepeJ³eJemLesle

m$eer®es DemeCeejs mLeeve, m$eer mecem³ee®ee JesOe ³ee uesKeeletve Iesleuee Deens. efm$e³eebvee ³ee mecem³esletve
yeensj keÀe{ues Heeefnpes. efle®esJej nesCeejs Dev³ee³e keÀceer Peeues Heeefnpesle. Demes cele µeebleeyeeF&veer ³ee
uesKeeletve J³ekeÌle keÀjleele.

oefueleeb®³ee mJeleb$e Jemeenleer GY³ee jeneJ³eele ³eemeeþer Fbûepe mejkeÀejves Heg{ekeÀej IesTve
l³eevee ceole keÀjeJeer Demes [e@. Deebyes[keÀj meg®eJeleele. cnwmetj mebmLeebve®³ee jepeeves oefueleebvee mJeleb$e
Jemeenle GYeer keÀjC³eeme ceole kesÀueer l³eecegUs l³eeb®eer efmLeleer megOeejueer ns GoenjCe osTve [e@.
Deebyes[keÀj Flej ieeJeebleerue oefueleebveener lesLeerue meJeefCe&³eebveer ceole kesÀueer Heeefnpes Deµeer DeHes#ee J³ekeÌle
keÀjleele. cenejebveer µesleerJej®e mebHetCe& Yeej ìeketÀ ve³es lej l³eeKesjerpe Dev³e J³eJemee³e µeesOeeJesle Demes
[e@. Deebyes[keÀj meg®eJeleele cenejebvee Demee mJeleb$e J³eJemee³e keÀjC³eemeeþer DeLe&mene³³e HeìkeÀve
efceUCeej veener HeCe lejerner Òe³elveHetJe&keÀ l³eebveer íesìe-ceesþe Oeboe keÀjeJee Demes Deebyes[keÀj meg®eJeleele.
cenejebveer IejesIejer Keeoer efJeCeeJeer, Dev³e cenejebveer leer efJekeÀle I³eeJeer Demes keÀjle keÀjle cenejebveer
DeeHeues cetueYetle ceeveJeer nkeÌkeÀ efceUJee³e®es Demeleerue lej l³eebveer meJeCee¥veer ueeouesueer DeeefLe&keÀ
iegueeceefiejer Je HejeJeuebyeerlJe mees[ues Heeefnpes ³ee cegÐeeJej [e@. Deebyes[keÀj Yej osleele.
 108
DeµeeÒekeÀejs oeoesyee Heeb[gjbie, cegkegbÀojeJe Heeìerue Je [e@. Deebyes[keÀj ³eebveer meJe&meeceev³e
Yeejleer³e, µeslekeÀjer Je oefuele ³eeb®³ee DeeefLe&keÀ mJeeJeuebyeveemebyebOeer, oeefjêîe efveceg&uevee mebyeOeerefJe®eej
ceeb[ues Deensle. Deepener GodyeesOekeÀ Deensle. les cnCeleele keÀer Yeejleer³e meceepeele HeejbHeeefjkeÀ J³eJemee³e
keÀjC³ee®eer He×le Deens HeCe cenejeuee yeueglesoejerle mJeble$e Demee Oeboe, J³eJemee³e cegÎece®e efouesuee
vemeeJee. l³eebveer $esJeefCe&keÀeb®eer mesJee keÀjeJeer Demes Oece& meebielees, les mejkeÀejer Jeleveoej Deensle Demes
HetJee&Heej cnìues peele Demeues lejer l³eeb®³eeJej DeefOekeÀej ®eeuelees lees meJeCeea³eeb®ee®e cnCepes mejkeÀej
meJe& ueeskeÀeb®es Deens l³eecegUs les cnCeleerue leer meJe& keÀeces leer DeÒeefle<þs®eer Demeueer lejer cenejebvee
cegkeÀeìîeeves keÀjeJeer ueeiele Deensle. cenejebvee v³ee³e osCeejs ner meJeCe& Deensle l³eecegUs cenejebveer l³eebvee
meebefieleues iesuesues keÀece veekeÀejues lej l³eeb®³eeJej Del³ee®eej keÀjC³ee®es, l³eebvee DeIeesjer efµe#ee
keÀjC³ee®es meieUs DeefOekeÀejner meJe& µeemevekeÀl³ee¥®³ee®e neleer Deensle. l³eecegUs veeF&ueepeeves cenejebvee ve
DeeJe[Ceejer, ve HeìCeejer ieefue®í keÀecesner cegkeÀeìHeCes keÀjeJeer®e ueeieleele. veener cnCeC³ee®³ee peCet
l³eebvee nkeÌkeÀ®e veener. DeHeceeve Peeuee efHeUJeCetkeÀ Peeueer lejer les le¬eÀej keÀ©®e µekeÀle veenerle.

efnbot Oeefce&³eeb®eer pegueceer efJe<ecelesJej DeeOeejuesueer ®eelegJeC³e& J³eJemLee®e oefueleebmeeþer Òeieleer®es

ojJeepes yebo keÀjCeejer Deens Demes [e@. Deebyes[keÀj meebieleele. l³eeb®³ee celes SKeeoe cegmeueceeve efkebÀJee
Heejµeer pej ieeJee®ee cegK³e Demelee lej l³eeves oefueleebJej Dev³ee³e kesÀuee vemelee HeCe ieeJeesieeJeer efnbog
Heeìerue mejHeb®e OegjerCe Deensle l³eecegUs íesìîee íesìîee iees<ìeRmeeþerner oefueleebJej Dev³ee³e neslees.
oefueleebveer ®eebieuee HeesµeeKe kesÀuee, cesuesu³ee iegjeb®es ceebme Kee}Ás veener lejer l³eebvee Heeìerue efµe#ee
keÀjleele, lesJne efnbog Oeefce&³eebveer l³ee Heeìueebvee meJeCe& cnCetve efouesues DeefOekeÀej®e l³eebvee lemes Jeeiee³euee
ÒeJe=Êe keÀjleele, Demes [e@. Deebyes[keÀjebvee peeCeJeles. cnCetve cenejebveer Jeleves mees[efJele, yeuegles ceeieCes
mees[eJes lej®e l³eeb®eer iegueeceefiejer, mHe=µîeeJeuebyeer peieCes mebHeues Demes [e@. Deebyes[keÀj meebieleele.

cenejebvee Yeerleer Jeeìles keÀer Jeleve mees[ues lej peieeJes keÀmes? l³eebvee [e@. Deebyes[keÀj
meebieleele keÀer pevceeuee ³esCeeje Òel³eskeÀ ceeCetme keÀener DeeHeuee Oeboe meesyele IesTve pevceeuee ³esle veener.
l³eeuee DeeHeueer GHeefpeefJekeÀe keÀjC³eemeeþer Oeboe µeesOeeJee®e ueeielees ns ue#eele IesTve cenejebveer mJele:®es
JesieUs J³eJemee³e keÀje³euee Ieeyejleele. ner Yeerleer otj ìeketÀve cenejebveer meJeCe&Heemetve otj DeeHeu³ee
mJeleb$e Jemeenleer GY³ee kesÀu³ee Heeefnpesle lej les efveYe&³eHeCes DeeHeuee JesieUe J³eJemee³e meg© keÀ©
µekeÀleerue Demes [e@. Deebyes[keÀj meebieleele meJeCeea³eebHeemetve otj iesu³eeves cenej mJeleb$e nesleerue, mJes®ísves
DeeHeuee J³eJemee³e µeesOeleerue, keÀesCeer ogkeÀeve meg© keÀjsue, kegÀCeer efµebHeer yevesue HeCe ceeveeves peiesue.
mJele:®ee efJekeÀeme meeOet µekesÀue.

Jew®eeefjkeÀ ieÐe ³ee ieÐeûebLeele HebOeje uesKe Deensle. ³ee uesKeeletve DemHe=µ³eeb®³ee mecem³ee
µeslekeÀN³eeb®es Òeµve, m$eer mecem³ee, meceepeeleerue yegJeeyeepeer, meceepeeleerue Ye´<ìe®eej ³eebJej efJe®eej
ÒeyeesOeveHej efJeJes®eve kesÀues Deens. meceepeeleerue mecem³ee DeeefCe Ghee³e met®eefJeues Deensle.

12.2 meceejesHe

 `Jew®eeefjkeÀ ieÐe' ³ee meb®eeefuele ûebLeele Jew®eeefjkeÀ uesKee®ee meceeJesµe Deens. uesKe DeeefCe
efJe®eejJeble ³eeb®es efJeefJeOe efJe<e³eeJejerue uesKe ³ee ûebLeele Deensle. ³ee uesKeeletve J³eJemee³eeyeÎue®eer
meceepee®ee ¢<ìerkeÀesve, leKe&[keÀj J³ekeÌle keÀjleele. lej m$eer efµe#eCeeb®eer cenÊJe yeeyee Heodcepeveer ³eebveer
 109
ceeb[uee Deens. iegueeceefiejer®eer ûebLeeleerue ÒemJeeJeves Je©ve cenelcee HegÀueW®es meceepeeefJe<e³eer®es lelkeÀeueerve
JeemleJeYeeve ue#eele ³esles. DemHe=µ³ees GVeleer®ee Hee³ee ³ee uesKeeletve DemHe=µ³e meceepee®eer efmLeleer ieleer
[e@. yeeyeemeensye ³eeb®³ee uesKeeletve J³ekeÌle kesÀuee Deens. mebmke=Àleer yeÎue®es cele FjeJeleer keÀJex J³ekeÌle
keÀjleele. ³ee Jew®eeefjkeÀ ieÐeeletve meeceeefpekeÀ peeCeerJe meceepe JeemleJe, meceepe HeefjJele&ve, meeceeefpekeÀ
yeebefOeuekeÀer Jew®eeefjkeÀ uesKeeletve J³ekeÌle nesles.

12.3 meboYe&ûebLe met®eer

1) Jew®eeefjkeÀ ieÐe - (mebHeeokeÀ) - [e@. Jemeble µeskeÀ[s, [e@. Oeveepeer iegjJe, [e@. Þe×e jeCes,
Òee. jepeWê [eWiejefoJes.
2) cejeþer efveyebOe : Godiece DeeefCe efJekeÀeme, [e@. efiejerµe ceesjs, mJe©He ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo.
3) efJe®eej cebLeve - me. je. iee[ieerU, Òeeflecee ÒekeÀeµeve HegCes.
4) cejeþer Je=ÊeHe$eeb®ee Fefleneme - je. kesÀ. uees®es, keÀe@efvìvesìue ÒekeÀeµeve HegCes.






 110

efÜleer³e Je<e& keÀuee (cejeþer)

mejeJeemeeþer ÒeµveHeef$ekesÀ®ee vecegvee

1. Yee<es®es mJe©He mHe<ì keÀ©ve Yee<es®eer Jewefµe<ìîes meebiee. (20)

efkebÀJee
Yee<eeefJe<e³ekeÀ DemeCeejs mecepe iewjmecepe meefJemlej mHe<ì keÀje.
2. Yee<es®eer efJeefJeOe ©Hes - meeoesnjCemen mHe<ì keÀje. (20)

efkebÀJee
Yee<eeY³eeme cnCepes keÀe³e les meebietve SsefleneefmekeÀ Yee<eeefJe%eeve ³ee efJe<e³eer ®e®ee& keÀje.
3. efìHee efuene. (keÀesCel³eener oesve) (10)
De) Yee<ee µeg× - Deµeg×
ye) yeesueerYee<ee
keÀ) HeefjYee<ee - J³eJemee³e Yee<ee
[) HeefjCeeceefve<þ keÀe³e& / DeefJe<keÀejelcekeÀ keÀe³e&

4. Jew®eeefjkeÀ ieÐe cnCepes keÀe³e les meebietve Jew®eeefjkeÀ ieÐee®es mJe©He mHe<ì keÀje. (20)

efkebÀJee
Jew®eeefjkeÀ Jee*dce³ee®eer Jeeì®eeue ³ee efJe<e³eer ceeefnleer Ðee.

5. m$eerefJeÐeeY³eeme DeeefCe µebkeÀeefveJeejCe ³ee uesKeeletve m$eerefµe#eCee®es cenÊJe yeeyee Heodcevepeerves keÀmes
meebefieleues Deens les mHe<ì keÀje. (20)

efkebÀJee
`cegbyeF& 1999' ³ee uesKeeletve J³ekeÌle nesCeejs meeceeefpekeÀ JeemleJe meesoenjCemen mHe<ì keÀje.

6. efìHee efuene. (keÀesCel³eener oesve)

De) iegueeceefiejer®eer ÒemleeJevee uesKee®ee Deeµe³e
ye) meeceeefpekeÀ mecelee
keÀ) J³eJemee³eeyeÎue leKe&[keÀjeb®es cele
[) yegJeeyeepeer®ee Yemceemetj uesKee®ee Deeµe³e

