Bewustzijnsfilosofie

College 1
 programma voor dit college
1.  Wat is filosofie?
2.  Waarom filosofie voor psychologen?
3.  Wat is bewustzijn?
4.  Kan de geest los van het lichaam bestaan?
5.  Samenvatting;
6.  Vooruitblik.

18/01/21 BF1 2
 Leerdoelen (= cursusdoelen) voor college 1

•  Je moet je kunnen herinneren, kunnen beschrijven en uitleggen wat

filosofie is, waarom het belangrijk is voor psychologen;
•  Je moet je kunnen herinneren, kunnen beschrijven en uitleggen wat de
initiële classificatie van mentale types is;
•  Je moet onthouden, kunnen beschrijven en uitleggen wat het (moeilijke)
probleem van bewustzijn is / wat het lichaam-geest debat inhoudt;
•  Je moet de positie in het lichaam-geest debat van de dualist kunnen
onthouden, beschrijven en verklaren;
•  Je moet je visie op dualisme kunnen beargumenteren.
 Wat houdt dat in?

•  Je moet in staat zijn om uit te leggen wat de volgende termen inhouden:

•  Qualia;
•  Intentionaliteit;
•  Substantie;
•  Dualisme;
•  (Dit is geen uitputtende lijst).
•  Je moet je een mening kunnen vormen over het dualisme. Dit betekent
dat je argumenten voor en tegen het dualisme kunt reproduceren en
deze argumenten kunt evalueren.
En dat houdt in dat je bijvoorbeeld de volgende
vraag kan beantwoorden:

Wanneer Daenerys Targaryen denkt “de winter komt”, dan is “de winter komt”
...
[a ] ... een emotie met een kwalitatieve ervaring.
[b] ... een quale die over iets gaat.
[c] ... een mentale toestand met intentionaliteit.
[d] ... een cognitieve toestand met een fenomenale ervaring.
1. WAT IS FILOSOFIE?
 Filosofie is….
Antwoord (1): conceptueel onderzoek;
Antwoord (2): conceptuele verheldering;
Antwoord (3): grondslagenonderzoek /
geldigheidswetenschap;
Antwoord (4): perspectiefwisseling;
Antwoord (5): zoektocht naar de waarheid;
Antwoord (6): all of the above.

18/01/21 BF1 7
 (1) Filosofie als conceptueel
onderzoek
  Normale wereldbeeld: manifest
wereldbeeld
  Empirisch (wetenschappelijk) onderzoek
levert een wetenschappelijk wereldbeeld
  Filosofie: wat bedoel je met term /
concept X? (X = “cultuur”, “leven”,
“intelligentie”, “psyche”….)
  Wat is de link tussen deze
wereldbeelden?
BF1 8
 (2) Filosofie als conceptuele
verheldering
  Net als bij de conceptuele analyse
vraag je naar wat iemand met zijn
concepten bedoelt;
  Maar je gaat een stap verder: je kijkt
naar de wetenschap om de concepten
bij te stellen (wellicht levert de
wetenschap kennis op die je niet krijgt
door enkel conceptuele analyse).
18/01/21 BF1 9
 (3) Filosofie als
geldigheidswetenschap
  In de wetenschap gebruik je allerlei
fundamentele concepten (zoals het
concepten van ‘causaliteit’)

  Meestal doe je dat zonder stil te staan

bij die concepten;

  Maar zijn die concepten wel geldig?

18/01/21 BF1 10
 (4) Filosofie als
perspectiefwisseling
  Op de middelbare school wordt het vak filosofie
onder andere gepresenteerd als een training in
perspectiefwisseling

  Oog en begrip voor standpunten van de anderen

  Voorwaarde tot maatschappelijk debat

18/01/21 BF1 11
 (5) Filosofie als zoektocht naar de
waarheid
  In het oude Griekenland: de
sofisten

  Het ging niet om de waarheid,

maar overtuigingskracht (een
beetje zoals advocaten nu);

  Daar verzette Socrates zich tegen.

18/01/21 BF1 12
 (6) Filosofie is dit allemaal
(en meer?)
  Dit zijn wellicht niet alle antwoorden;
  Misschien is het handig om te zeggen dat
filosofie dit allemaal is: we willen weten wat
we bedoelen met onze concepten, we willen dat
ze geldig zijn, en om daar achter te komen
moeten we soms een ander perspectief
innemen, zodat we alles zo helder en duidelijk
mogelijk krijgen.
18/01/21 BF1 13
 Wat is filosofie niet?

  Misschien is het ook wel goed om een

misverstand uit de weg te ruimen;
  Filosofie is niet zomaar een beetje kletsen, dat je
factfree zou kunnen doen;
  Filosofie is geen scepticisme of relativisme.

18/01/21 BF1 14
2. WAAROM FILOSOFIE VOOR
PSYCHOLOGEN?
 Kritisch denken

  Samenvattend: filosofie is de studie van het

kritisch denken;

  Als academicus leer je in cursussen filosofie

kritisch te staan tegenover je eigen vakgebied –
in jullie geval dat van de psychologie.

18/01/21 BF1 16
 Kritisch denken over….

  Hoe moet ik handelen? Mag ik een

patiënt onder hypnose brengen om
zo verdrongen herinneringen uit
zijn of haar geest op te diepen?
  Dat soort vragen zijn ethische
vragen.
  Die worden dus besproken in de
cursus (beroeps)ethiek.
18/01/21 BF1 17
 Kritisch denken over….
  Zulke vragen hangen samen met andere
kritische vragen, zoals: ‘Wacht even, bestaan
er wel verdrongen herinneringen? Is dat wel
wetenschappelijk onderbouwd?’
  Dat brengt ons dan bij de vraag wat
wetenschap is en wat niet.
  Dat is geen gemakkelijke vraag & daarom zit
wetenschapsfilosofie pas in het derde jaar,
als je een goed beeld hebt van wat
psychologie is.
18/01/21 BF1 18
 Kritisch denken over….

  Wat is die geest waar we het over hebben? Wat

is die psyche? Wat is dat bewustzijn? En hoe
past dat bewustzijn in een fysische wereld?

18/01/21 BF1 19
 The hard problem
  The problem of consciousness is nog niet zo
gemakkelijk;
  Mensen hebben dualistische intuïties – d.w.z.
dat ze de intuïtie hebben dat lichaam en geest
twee totaal verschillende dingen zijn, die
onafhankelijk van elkaar kunnen bestaan en
functioneren;
  Maar als je in je geest wat voelt, dan gebeurt er
wat in je brein en vaak ook andersom

18/01/21 BF1 20
 We gaan nadenken over bewustzijn
  Wat is die geest waar we het over hebben? Wat
is die psyche? Wat is dat bewustzijn? En hoe
past dat bewustzijn in een fysische wereld?
  We beginnen met die laatste vraag & zullen zien
dat je als moderne wetenschapper – als moderne
psycholoog – niet anders kan dan accepteren dat
bewustzijn een fysisch fenomeen is;
  We hebben een initiële beschrijving nodig van
wat bewustzijn is.
18/01/21 BF1 21
3. WAT IS BEWUSTZIJN?
 Question
What is the conscious mind?
 Een initiële indeling
1.  Bewuste ervaringen
2.  Cognitie
3.  Emoties

18/01/21 BF1 24
1.  Bewuste ervaringen
  Nagel noemt dit what-it-is-likeness;
  Het is iets om een vleermuis te zijn;
  Ervaringen van geuren, smaken etc.;
  What it is likeness = quale (meervoud:
qualia);
2. Cognitie
3. Emoties

18/01/21 BF1 25
1.  Bewuste ervaringen
2.  Cognitie
  Propositionele attitude (PA’s);
  Dit zijn houdingen t.o.v. een propositie;
  Jan gelooft dat het regent;
  PA’s gaan ergens over, d.w.z. ze hebben
intentionaliteit (aboutness);
  PA’s zijn discrete entiteiten;
3. Emoties
18/01/21 BF1 26
1.  Bewuste ervaringen
2.  Cognitie
3.  Emoties
  Combinatie van [1] een ervaring en [2] een
cognitieve toestand;
  Emoties hebben dus zowel [1] een kwalitatief
karakter, alsook [2] intentionaliteit;
  Vb. Het voelt op een bepaalde manier om
kwaad te zijn op een slechte automobilist.

18/01/21 BF1 27
 Het algemene probleem

  M.a.w.: Hoe past bewustzijn in de fysische

wereld?

18/01/21 BF1 28
 Drie subproblemen
Gegeven de drie (initiële) mentale categorieën:
1.  Hoe verhouden ervaringen zich tot de (rest
van de) fysische wereld, met name tot het
lichaam, met name tot het brein?
2.  Hoe verhouden cognitieve toestanden zich de
(rest van de) fysische wereld, met name tot
het lichaam, met name tot het brein?
3.  Hoe verhouden emoties zich tot de (rest van
de) fysische wereld, met name tot het lichaam,
met name tot het brein?
18/01/21 BF1 29
Reduceer de drie naar twee problemen
  Als je weet hoe ervaringen in de wereld
passen en hoe cognitieve toestanden in de
wereld passen, weet je dat ook voor emoties.

18/01/21 BF1 30
1.  Substantie-dualisme: de geest bestaat onafhankelijk
van het lichaam en vice versa;
2.  Idealisme: de fysische wereld is afhankelijk van de
geestelijke wereld;
3.  Behaviorisme: de geest is eigenlijk gedrag;
4.  Reductionisme / identiteitstheorie: mentale
toestanden zijn hersentoestanden;
5.  Eliminativisme: de geest bestaat niet;
6.  Functionalisme: mentale toestanden worden
gerealiseerd door hersentoestanden;
7.  Connectionisme;
8.  Embodied & Embedded en zelfs Extended mind.
18/01/21 BF1 31
4. SUBSTANTIE DUALISME
 Question
Can the mind function separately
from the brain?
  Substantie: datgene wat op zichzelf kan
bestaan;
  Substantie-dualisme: er zijn twee
substanties:
  [1] Res cogitans (de denkende
substantie);
  [2] Res extensa (de uitgebreide
substantie);
  De traditionele verdediger van het
substantie dualisme is René Descartes;

18/01/21 BF1 34
 Essentiële eigenschappen
  De essentiële eigenschap van de denkende
substantie is: denken;
  De essentiële eigenschap van de uitgebreide
substantie is: uitgebreidheid;
  Uitgebreidheid is plaats innemen in de
ruimte;
  Beweging ontstaat door botsing.

18/01/21 BF1 35
 Descartes' eerste methode:
radicale twijfel
  Wiskunde als
prototype wetenschap
(een bouwwerk op een
fundament);
  Wat is een
onbetwijfelbaar
fundament?
  Docenten?
  Waarneming?
18/01/21 BF1 36
   Ben je wel wakker?
  Heb je wel een lichaam?
  Is twee plus twee wel vier?
  Wat als er een malin genie is?
  Cogito ergo sum.

18/01/21 BF1 37
 Descartes’ tweede methode:
helder en duidelijk inzicht
  Descartes is, maar wat is hij?
  Een res cogitans / een denkende substantie;
  Essentiële eigenschap: denken;
  Hoe weet hij dat?
  Dat ziet hij helder & duidelijk in.

18/01/21 BF1 38
 Heldere en duidelijke inzichten
  God bestaat;
  God is goed;
  En dus bedriegt God mij niet
(de hele tijd);
  En dus heb ik een lichaam:
Descartes is een res cogitans
& een res extensa / een
uitgebreide substantie
(bijenwas).

18/01/21 BF1 39
 Het interactieprobleem
  De causale geslotenheid van de fysische
wereld: er gaat geen energie in of uit;
  Elke fysische gebeurtenis heeft een fysische
oorzaak
  Dit komt voort uit behoudswetten;
  Maar dan zitten we met een “Patrick Swayze
probleem”: hoe kan een niet-fysische
substantie (zonder uitgebreidheid) botsen met
de fysische substantie?
18/01/21 BF1 40
 Twee oplossingen
  Descartes correspondeerde met prinses
Elizabeth van Bohemen;
  Ze vroeg hem: “How can the soul of
man, being only a thinking substance,
determine [i.e. causally interact with]
his bodily spirits to perform voluntary
actions?”
  (Let op: Spirits zijn geen geesten,
maar hele kleine fysische deeltjes.)

18/01/21 BF1 41
   Descartes weet het niet;
  Aan de ene kant (zo zegt Descartes) zijn we
[a] duidelijk twee substanties;
  Aan de andere kant zijn we niet gelijk aan
een zeeman op zijn schip, maar [b]
interacteren lichaam en geest;
  We kunnen [a] en [b] niet tegelijk denken.

18/01/21 BF1 42
 De pijnappelklier
  Lichaam en geest
interacteren in de
pijnappelklier

  Geen overtuigende
verklaring

18/01/21 BF1 43
  Suggestie van Descartes:
God regelt die interactie: Hij
had ons zo kunnen maken
dat als we in een spijker
trappen dat we dan de smaak
van chocolade zouden
ervaren;
  Vraag: Hoe dan?

18/01/21 BF1 44
 Occasionalisme
  Alleen God is de ware oorzaak
van dingen in de wereld;
  Dus lijkt het slechts dat als ik mijn
hand op wil steken, dat die
gedachte / wens de oorzaak ervan
is dat ik dat ook doe;
  Mijn wens/gedachte is de
gelegenheid (occasion) voor God
om mijn arm op te steken.
18/01/21 BF1 45
 Parallelisme
  Als we twee klokken hebben
die synchroon lopen, dan komt
dat doordat ze zo gemaakt zijn;
  Hetzelfde geldt voor lichaam en
geest.

18/01/21 BF1 46
 Hoe doet hij dat?

  Zowel occasionalisme als parallellisme

zitten met hetzelfde probleem: Hoe doet
God dit dan?
  Het levert geen inzicht op: het ene probleem
(hoe interacteren lichaam en geest?) wordt
vervangen door het andere probleem (God
regelt het, maar hoe dan?)

18/01/21 BF1 47
 Is dit fataal voor
substantiedualisme?
  Elizabeth von der Pfalz: “I must admit that it
would be easier for me to attribute matter and
extension to the soul, than to attribute to an
immaterial being the capacity to move and be
moved by a body.”
  EvdP heeft gelijk – onze normale opvatting van
een ziel is er toch een waarbij die ziel 3D is;
  Dat is ook zo in de film Ghost.
18/01/21 BF1 48
5. SAMENVATTING
 Hoe past de geest in de fysische wereld?

Dualisme: geest is
niet-fysisch

Probleem: interactie
is niet te begrijpen

Probleem:
conceptueel
incoherent

18/01/21 BF1 50
 Hoe past de geest in de fysische wereld?

Dualisme: geest is
niet-fysisch

Probleem: interactie
is niet te begrijpen

Probleem:
conceptueel
incoherent

18/01/21 BF1 51
6. VOORUITBLIK
 Volgend college

  Volgende keer bekijken we twee andere

posities in het lichaam-geestdebat: het
idealisme en het behaviorisme.

18/01/21 BF1 53
Wanneer Daenerys Targaryen denkt “de winter komt”, dan is “de winter komt”
...
[a ] ... een emotie met een kwalitatieve ervaring.
[b] ... een quale die over iets gaat.
[c] ... een mentale toestand met intentionaliteit.
[d] ... een cognitieve toestand met een fenomenale ervaring.
 TOT VOLGENDE KEER!

Vragen?
Mail naar s.a.m.blancke@tilburguniversity.edu
Mail niet een week voor het tentamen!