Subject : Economics Exam Time : 3 Hours

Standard : 12 PERSONAL COACHING Date : 08/02/2022

Chapter : All CLASSES Marks : 100
Name : _______________ Roll No. : ____________

SECTION - A

યોય િવકપ પસંદ કર ઉર આપો (Marks - 20)

1. આિથક િવકાસને શેની સાથે સંબધ

ં છે ?
A. માથાદઠ આવકના વધારા
B. માથાદઠ આવકની વહચણી

ES
C. માથાદઠ આવકના વધારા અને વહચણી
D. ણેયમાંથી એક પણ નહ

SS
2. માનવ િવકાસ ક રૂ કરવામાં નીચેનામાંથી ા અથશાીની મહવની  ૂિમકા છે ?
A. મેચલપ

A
B. ીમતી ઊફ લા હસ

CL
C. ડિવડ મોરસ
D. મહબુ ઉલ હ અને ડૉ .અમય સેન
3. ભારતમાં RBIની થાપના ા વષમાં થઈ ?
A. 1934 B. 1935 C. 1949 D. 1951
N G
HI

4. નીચેનામાંથી ું સાધન પરમાણામક સાધન નથી ?

A. બૅક ર ટ
AC

B. ર પો ર ટ
C. C.R.R
CO

D. ભેદભાવુત યાજ દર
5. સય મના ુરવઠાનો હસો ન હોય તેવી યતને ું કહવાય?
L

A. બેરોજગાર
NA

B. વૈછક બેરોજગાર
C. ફરજયાત બેરોજગાર
O

D. આિથક રતે િનસહાય

RS

6. કઈ બેરોજગાર પી બેરોજગાર તરક ઓળખાય છે ?

A. મોસમી B. છ C. િશત D. ચય
PE

7. કઈ  ુલામાં જમા અને ઉધારબાુના સરવાળાઓ સમાન હોય છે ?

A. અસમતોલ B. સમતોલ C. A અને B બંને D. એકપણ નહ
8. કુટર ું નથી ?
A. યં B. સાધન C. અયાસ સામી D. ઉપરના તમામ
9. કડાકય માહતીને ોસેસ કરવા માટનો અનોખો ોામ ો છે ?
A. પાવર પોઈટ ેઝટશન
B. એસલ શીટ
C. આૃિત
D. આલેખ
10. ું ે સમતોલ અને ઝડપી આિથક િવકાસ માટ ઉપયોગી છે ? .
A. ઔોગક ે B. ૃિષે C. A અને B બંને D. ખાનગીે

Created by: Prashant Sir 1/12

 11. નાના પાયાના ઉધોગો ારા શ બને છે .
A. િવદ શવેપારમાં સમ ુલા
B. આયાતોમાં  ૃ
C. આવકની અસમાનતા ૂ ર કરવી
D. સંપિુ ં કીકરણ
12. નીચેના માંથી ગરબી ર ખાની ગણતરની કઈ મોટ મયાદા છે ?
A. શહરમાં મકાન હોું B. કલરનો વપરાશ C. ફળોનો વપરાશ D. બું જ
13. સતત અને સવાહ ભાવવધારાની થિતમાં નાણાં ુ ં  ૂય……….
A. ધટ છે . B. વધે છે . C. થર રહ છે . D. બદલા ું નથી.
14. ગાવા દરિમયાન ................. માં સતત વધારો થાય છે .
A. ભાવ સપાટ B. ખરદ શત C. A અને B બંને D. એકપણ નહ

ES
15. નીચી ખેત-ઉપાદકતાુ ં કારણ કું છે ?

SS
A. જં ુનાશક દવાઓ
B. સેય ખાતર

A
C. ખેતી માટનાં યંો

CL
D. િસચાઈ પિત
16. ભારતમાં િસચાઈનો યાપ વધારવા કઈ યોજના અમલમાં  ૂકવામાં આવી ?
A.  ૂગભ જળ િવકાસ યોજના G
B. િસચાઈેે િવકાસ યોજના
N
C. નદ પરવહન યોજના
HI

D. સુજળ પરવહન યોજના

AC

17. શહરકરણની સમયા હળવી કરવા નીચેના પૈક કું પગું િનતીિવષયક છે ?
A. 10 લાખથી વુ વતીવાળા શહરમાં નવા ઉોગોની થાપના
CO

B. નાનાં નગરોનો િવકાસ

C. ાદ િશક અસમાનતામાં  ૃ
D. મયમ કદનાં શહરોની આસપાસ સેટલાઇટ ટાઉનનો િવકાસ
L
NA

18. ONGC ની થાપના કયા વષમાં કરવામાં આવી હતી ?

A. 1947માં B. 1951માં C. 1959માં D. 1955માં
O

19. 2011માં ભારતમાં જમદર કટલો હતો ?

RS

A. 12.7 B. 21.8 C. 7.12 D. 39.9

20. ભારતમાં મહલાઓ માટ લન ની લુતમ વય મયાદા કર લી છે ?
PE

A. 18 B. 20 C. 21 D. 25

SECTION - B

ુ )
નીચેના ોનાં એક વામાં ઉર આપો. (યેકનો 1 ણ (Marks - 10)

1. મોટા પાયાના ઉોગોના સહાયક ઉોગો કયા છે ?

2. જમીનદાર થા કોણે, ાં અને શા માટ શ કર હતી?
3. વીજળનો વપરાશ કયાં ાં થાય છે ?
4. નાણાંએ શેમાં નું વપ ધારણ કુ ?
5. નર ગા યોજના અય રોજગાર યોજનાથી ુય કઈ બાબતમાં ુદ છે ?
6. ગરબીર ખા શા માટ ‘ ૂખમરાની ર ખા” બનીને રહ ય છે ?

Created by: Prashant Sir 2/12

 7. ‘વડ ડ રપોટ ' કયા ઈિતહાસકારની શોધ છે ?
8. ATMુ ં  ૂંુ નામ જણાવો.
9. િવ વતીમાં ભારતનો મ કટલામો છે ?
10. આજના ુગમાં ક ૂટરના મોટા ભાગના કાય શેના ારા થઈ શક છે ?

SECTION - C

ુ )
નીચેના ોના માયા માણે ગણતર કર જવાબ આપો. (યેકના 2 ણ (Marks - 24)

1. આલેખ એટલે ું અને તે શા માટ દોરવામાં આવે છે ?

2. સતત આ ૃિુ ં ઉદાહરણ આપો.
3. દ શમાં આવકની અસમાનતાના આધાર ગરબીની તીતા કવી રતે ણી શકાય છે તે સમવો.

ES
4. ખેડ, ખાતર અને પાણી, સમ લાવે તાણી !' આ ઉત સમવો.

SS
5. ભારતમાં નાના પાયાના ઉધોગો શા માટ જર છે ?
6. ઔોગકકરણથી કવી રતે સામાજક માળખામાં ફરફાર કર શકાય ?

A
7. “િવદ શ વેપારમાં હરફાઈ અને જોખમુ ં માણ ું હોય છે ." - સમવો.

CL
8. “શહરકરણ બે બાુવાળો િસો છે .” સમવો.
OR
8. થળાંતરના આિથક કારણો જણાવો.
N G
9. ભારતના સંદભમાં 'વતી િવફોટ'નો અથ સમવો.
HI

OR
AC

9. વતી િનયંણના ઉપાયો જણાવો.

10. PQLIના કની મહવની બાબતો જણાવો.
CO

OR
10. બાળ ૃુ દરને PQLIના એક ઘટક (પરબળ) તરક સમવો.
L

11. ગાવામાં અને મોસમી ભાવ વધારામાં ું તફાવત છે ?

NA

OR
O

11. નાણાંના િવિનમયના માયમ તરકના કાયને ચચ.

RS

12. ટરલાઈઝેશનની નીિત ું છે ?

SECTION - D
PE

ુ )
નીચેના ોના માયા માણે ગણતર કર જવાબ આપો. (યેકના 3 ણ (Marks - 21)

ૂ માં સમવો
1. િવદશવેપારનાં કારણો ંક
2. ‘હરયાળ ાંિતના વેગ અને િવતાર ારા બેરોજગારની સમયા હળવી કર શકાય' - સમવો.
3. અથશા ગેની બાબતો યત કરવા માટ સામાય  તથા િનણાતો માટ આૃિતઓ અને આલેખોુ ં ું
મહવ છે ?
4. ૃિષની નીચી ખેત-ઉપાદકતા માટનાં કોઈ પણ ણ કારણો સમવો.
OR
4. ૃિષુ ં મહવ પટ કરતા ણ ુા ચચા.
5. ભારતમાં આરોયની થિત સમવો.

Created by: Prashant Sir 3/12

 OR
ૂ નધ લખો : વીજળ.
5. ંક
6. ભારત માં ગરબી િનવારણની ુહ રચનાના ભાગપે ખેતી ેે અને નાના પાયાના ઉોગોના ેે લેવાયેલ
પગલાં જણાવો.
OR
6. ગરબીના વાય સંબિં ધત િનદ શકો ચચ.
ૂ માં સમવો.
7. િવિશટ આિથક િવતારુ ં મહવ ંક

SECTION - E

ુ બ ઉર આપો (5 માસ)

નીચેના ોના માયા જ (Marks - 25)

ES
1. ગાવાનો અથ આપી તેના કારણો ચચ.
2. માનવિવકાસ કમાં કઈ કઈ બાબતોનો સમાવેશ થાય છે ? તેની સમૂતી આપો.

SS
3. થળાંતરનાં કારણોની સમૂતી આપો.

A
OR

CL
3. ભારતીય ર વેની થિત દશાવી તેના િવકાસુ ં  ૂયાંકન કરો.
4. ભારતમાં બેરોજગારની સમયા હલ કરવાના ઉપાયો જણાવી કોઈ પણ પાંચ ઉપાયો િવગતે સમવો.
N
OR G
4. બેરોજગાર એટલે ું ? બેરોજગારના કારો િવશે નધ લખો.
HI

5. ભારતના િવદ શવેપારના કદમાં થયેલા ફરફારો સિવતાર જણાવો.

AC
CO

All The Very Best

L
NA
O
RS
PE

Created by: Prashant Sir 4/12

Subject : Economics Exam Time : 3 Hours
Standard : 12 ANSWERS Date : 08/02/2022
Chapter : All Marks : 100

SECTION - A

યોય િવકપ પસંદ કર ઉર આપો (Marks - 20)

1. માથાદઠ આવકના વધારા અને વહચણી
2. ુ ઉલ હ અને ડૉ .અમય સેન
મહબ
3. 1935
4. ભેદભાવુત યાજ દર
5. વૈછક બેરોજગાર
6. છ
7. સમતોલ

ES
8. અયાસ સામી
9. એસલ શીટ
10. ઔોગક ે

SS
11. િવદ શવેપારમાં સમ ુલા
12. કલરનો વપરાશ
13. ધટ છે .

A
14. ભાવ સપાટ
15. સેય ખાતર

CL
16. િસચાઈેે િવકાસ યોજના
17. નાનાં નગરોનો િવકાસ
18. 1955માં
19. 7.12
20. 18
N
SECTION - B
G
HI
નીચેના ોનાં એક વામાં ઉર આપો. (યેકનો 1 ુણ) (Marks - 10)
1. મોટા પાયાના ઉોગના સહાયક ઉોગો નાના પાયાના ઉોગો છે .
2. ેજ શાસકોએ દ શમાં બંગાળ અને અય િવતારોમાં જમીન-મહ ૂલ ઉઘરાવવા માટ જમીનદાર થા શ કર હતી.
AC

3. વીજળનો વપરાશ (1) ૃિષ, (2) ઉધોગો, (3) રહઠાણ,(4) વાહનયવહાર અને (5) અય ારા થાય છે .
4. નાણાંએ ડટકાડ ક ઈ-બકગમાં નું વપ ધારણ કુ.
5. નર ગા યોજનામાં જ કાયદા ારા ામીણ લોકોને રોજગારની ગેરંટ અપાઈ છે .  અય યોજનામાં નથી.
CO

6. ગરબી એક આિથક પરથિત છે અને  ૂખ એક શારરક પરથિત છે . તેથી ગરબીર ખા ‘ ૂખમરાની ર ખા" બનીને રહ ય છે .
7. વડ ડ રપોટ એનસ મેડસન નામનો ઇિતહાસકારની શોધ છે .
8. ATM ુ ં  ૂું નામ : Automatic Teller Machine.
9. િવ વતીમાં ભારતનો મ બીજો છે .
L

10. આુિનક ુગમાં ક ૂટરના મોટા ભાગના બધા કાય ટબલેટ ક મોબાઈલ ફોન ારા પણ થઈ શક છે .
NA

SECTION - C

નીચેના ોના માયા માણે ગણતર કર જવાબ આપો. (યેકના 2 ુણ) (Marks - 24)
1. આલેખ એટલ  માહતી વયે પટ ન હોય તે માહતીુ ં ચ ારા િનપણ.આલેખ દોરવાનાં કારણો નીચે ુજબ છે : ( 1 ) અથશાના કટલાક અધરા િસાંતોની સમૂતી પટ અને સરળ બનાવવા. (2)
O

સમલી પરબળોમાં થતાં પરવતનોના વલણોની પટ રૂઆત કરવા. ( ૩ ) ૂંકા અને લાંબા ગાળાની આકમક પરવતનો ક િનયિમત પરવતનોનો અયાસ કરવા.
2. ધારો ક કોઈ સમાજમાં ુ દા ુ દા આવક વગમાં સમાિવટ થતી યતઓની સંયા દશાવાય છે .
RS

આવક નો વગ 10,000 થી 20,000 20,000 થી 30,000 30,000 થી 50,000 50,000 થી ઉપર
લોકોની સંયા (આુિત) 1000 500 100 20
3. દ શમાં આવકની અસમાનતા વધવા સાથે એક તરફ ઉચ વનધોરણ સાથે ઉચ સગવડો ભોગવતો ધિનક વગ તો બી તરફ ઓછ આવક ધરાવતા મકાનિવહોણા તેમજ ગંદા વસવાટોમાં વસતાં ખોરાક,
િશણ અને આરોયની પાયાની લુતમ જરયાતોથી વંચત ગરબ વગ જોવા મળે છે .ભારતમાં વષ 1998ની  ુલનાએ વષ 2012માં ટોચની 1 ટકા વતી પાસે વાતિવક રાય આવકનો હસો 9 ટકાથી
PE

વધી 12.6 ટકા થયો છે . આમ, ભારતમાં આિથક ુધારાઓ પછ ચા દર . આિથક  ૃ અને માથાદઠ આવકમાં ઝડપથી વધારો થયો હોવા છતાં આવકની અસમાન વહચણીને કારણે ગરબાઈમાં મોટા
માણમાં ઘટાડો નધાયો નથી.
4. ૂ ો રોકાણ કરતાં ખચકાય છે .
ખેતેે ાંિત લાવવા આુિનક ઓરો તથા ખેત પિત ારા ખેડાણ કર,  ૂરતા માણમાં ખાતરનો ઉપયોગ કરવો જર છે . પરં  ુ ખેતીુ ં ુ દરત ઉપરુ ં અવલંબન હોવાથી ખેત
ખેડ અને ખાતરનો કાયમ ઉપયોગ કરવા િસચાઈની સગવડ અિનવાય છે . િસચાઈની  ૂરતી સગવડ હોય તો ખેતીુ ં ુ દરત પરુ ં અવલંબન ઘટાડને તથા વષમાં એક કરતાં વુ પાક લઈને ખેત ઉપાદન
વધાર શકાય છે . આથી કહવાય છે ક, ‘ખેડ, ખાતર અને પાણી, સમ લાવે તાણી ”
5. ભારતમાં નાના પાયાના ઉોગો રોજગારના સન માટ, ઓછ મડ ારા ઉપાદન કરવા માટ, ાય િવતારમા ઉયોગકરણ કરવા માટ, પછાત િવતારોના િવકાસ માટ, ાદ િશક અસમાનતા ઘટાડવા તથા
આવક અને સંપિની સમાન વહચની કરવા તથા મોટા ઉોગોના  ૂરક બની દ શના સામાજક અને આિથક િવકાસમાં સહભાગી થવા જર છે .
6. ઔોગકકરણના ઉપયોગથી નવી ઔોગક સંૃિતુ ં સન થાય છે .  માં િશત, સખત પરમ, હરફાઈ મતા , ટમવક , સહકાર, વિનભરતો, નવ સંશોધન  ૃિ વા ુણો ખીલવે છે . બી બાુ
િવકાસને અવરોધક એવા ધધા ારધવાદ, જડતા વા પરબળો ઘટ છે અને િવકાસને ેર ક સામાજક માળું ઊું કર છે . ઔોગીકરણ સાથે શહરકરણ વધે છે , તેથી નો બહારની ુ િનયા સાથેનો
સંપક વધે છે .  નવા પરવતનો અપનાવવાની મનો ૃિ િવકસાવે તેવા ગિતશીલ અને ૃત સમાજુ ં સન કર છે .
7. હરફાઈ અને જોખમની ઊચી માા : કોઈ એક વ ુ ક સેવાુ ં ઉપાદન િવકાના િવિવધ દ શો કર, િવના બરમાં વેચવાનો યાસ કર છે , આથી વેચનારા વચે હરફાઈુ ં માણ વુ હોય છે . આ જ રતે
કોઈ એક વ ુ ક સેવા ખરદનાર ાહક દ શો પણ અનેક મહોય છે , આથી ખરદનારા વચે પણ હરફાઈુ ં માણ વુ હોય છે .
આતરરાય વેપારમાં જોખમની માા પણ ચી રહ છે , તેમાં વતની ચા કારની ુણવા ળવવી પડ છે . મોટો ચાર પાછળ ખચ કરવો પડ છે . આ બધા પછ પણ િનકાસ કરવામાં િનફળતા મળે
તો ુ ં ાન ભોગવું પડ છે . તરરાય વેપારમાં માનવસત સંજોગોમાં મોટો તફાવત હોવાથી પણ જોખમ વુ રહ છે . વેપારથી જોડાયેલા દ શોમાં થતા રાજકય ક આિથક ફ૨ફારો પણ િવદ શવેપારને
અસર કરતા હોય છે .
8. શહરકરણની કટલીક હકારામક અને કટલીક નકારામક અસરો ઉદભવતી હોવાથી શહરકરણને બે બાુ વાળો િસો કહવાય છે . શહરકરણ થતાં રોજગારની તકો વધે છે , ગરબી ઘટ છે . િશણ અને
આરોયની સાર ુણવતાવાળ સેવાઓ ાત થઈ શક છે , નવા પરવતનોને આવકારતી સમાજ યવથા થપાય, ુ વનધોરણ વગેર હકારામક અથવા આકય અસરો છે .
જયાર શહરકરણની સાથે વસવાટોની તંગીનો, ંપડપી અને ગંદા િવતારોમાં વધારો. અુરતી ઓતરમાળખાકય સેવાઓ, ૂ ષણો તથા આિથક અને સામાજક અસમાનતાના વધારાના ો એ નકારામક
અસરો છે .
OR

Created by: Prashant Sir 5/12

 8. (1) નોકર, યવસાય ક ધંધા માટ એક જયાએથી બી જયાએ થળાંતર કર છે . (2) ૂ રની જયાએ નોકર કરતી યતની બદલી, (3) ુ દરતી સંપિ િવુલ માણમાં મળતી હોય અને જયાં તેના
ઉપયોગ માટ  ૂરતી વસતી ના હોય યાર યત પોતાુ ં વતન છોડ યાં કાયમી વસવાટ માટ ય છે . (4) િશણની વુ સાર તકો મેળવવા (5) આરોયની અયાુિનક સગવડો મેળવવા, (6) આયોજત
થળાંતર.
9. ભારતમાં જમદર ધીમેથી ધટવાની સરખામણીમાં  ૃુદરમાં ઝડપથી ઘટાડો થયો છે . ને લીધે વતી વધારાનો દર ચો રો છે ને વતી િવફોટ કહ છે . આમ, ભારતમાં વુ વતી અને વતી  ૃના
ચા દરને કારણે વતીમાં વષ 1970 પછ  ઝડપી વધારો થયો ને વતી િવફોટ કહવામાં આવે છે .
OR
9. (1) લોકિશણ અને ૃિત (2) ુ ુંબ િનયોજન કાયમની અસરકારકતા (3) મહલાઓની લનવય અને દરજમાં વધારો (4) ોસાહનો અને બનોસાહનો. (5) તબીબી સેવાઓનો યાપ અને
અસરકારકતામાં વધારો.
10. મહવની બાબતો : PQLIના આધાર જોઈએ તો (1)  દ શનો PQLIનો ક 100ની નક તે દ શની ણેય બાબતોની સર રાશ કામગીર સૌથી ઉમ ગણાય છે . (2) PQLIનો ક 0 થી 100ની વચે હોય છે .
(૩)  દ શનો PQLIનો ક વુ તેનો આિથક િવકાસ વુ ગણાય છે . (4)  દ શનો PQLIનો ક નીચો તેનો આિથક િવકાસ નીચો ગણાય છે . (5) PQLIના ક ારા ુ દા ુ દા દ શની ક દ શના બે ુ દા ુ દા
રાજયોના િવકાસની  ુલના થઈ શક છે .
OR
10. વતા જમેલાં દસ હર બાળકોએ એક વષ ુ ં આુય  ૂણ કયા પહલાં  ૃુ પામતા બાળકોની સંયાને બાળ ૃુદર કહ છે . બાળ ૃુ દરુ ં માણ વાય સેવાઓની ઉપલધતા પર રહ ું છે . આથી જો
બાળ ૃુ દર ઘટ તો દ શમાં આરોયની સગવડતા વધી છે તેમ કહવાય.
11. સતત વધતી જતી, સામાય ભાવ સપાટ એ ગાવો છે . તે એક લાંબાગાળાની યા છે . જયાર મોસમી ભાવ વધારો એ ૂંકાગાળાની ઘટના છે . દા.ત. િશયાળામાં ગરમ કપડાની માંગ વધતાં તેના ભાવ વધે
છે . પરં  ુ ઉનાળામાં તેની માંગ ઘટ જતાં ભાવ ઘટ છે . આમ, િશયાળામાં થયેલો ગરમ કપડાના ભાવનો વધારો ૂંકાગાળા માટ જ હોય છે .
OR
11. િવિનમયના માયમ તરક : નાણાુ ં સૌથી અગયુ ં કાય િવિનમયના માયમ તરક ુ ં છે . નાણાંથી આપણા આિથક યવહાર સરળ બને છે . સાય પિતમાં બે પો વચે જરયાતોનો મેળ બેસાડવાની 
સમયા ઉવતી હતી તે નાણાં થામાં ઉવતી નથી યત પોતાની પેદાશ વેચી તેના બદલામાં નાણાં મેળવશે અને આ નાણાં ારા પોતાની જર વ ુ અને સેવાઓ સરળતાથી ખરદ શકશે. દા.ત. ખેત ૂ
પાસે ઘ છે તો આ ઘ વેચી નાણાં મેળવશે અને આ નાણાં ારા જર ચોખા, શાકભા, કાપડ, પગરખાં ફિનચર વગેર સરળતાથી ખરદ શકશે.

ES
સાટા પિતમાં  િવભાજન મતાની ુકલી હતી તે પણ નાણાંથી ઉકલી ય છે . નાું નાનાથી માંડ મોટા એકમોમાં બહાર પડા ું હોવાથી સતી ક મઘી વ ુુ ં સરળતાથી ખરદ-વેચાણ થઈ શક છે .
નાણાંમાં િવભાજનમતાનો ુણ હોવાથી તે િવિનમયના માયમ તરક ઉમ કાય કર છે .
યત વ ુ વેચી વતમાનમાં નાણાં ારા જર વ ુ અને સેવાઓ મેળવે છે તો તેની બચત કરને ભિવયમાં જર વ ુ અને સેવા મેળવી શક છે . આમ, માનવવનની જરયાતો સંતોષવા વ ુ અને સેવા

SS
ખરદવા નાું ઉમ માયમ છે . નાણાંથી િવિનમય સરળ બનતાં દ શમાં મોટા પાયા ઉપર ઉપાદનને અને મિવભાજનને ોસાહન મળે છે .
12. ટરલાઈઝેશન (Sterilization)ની નીિત : સામાય રતે દ શમાંથી વુ માણમાં ૂં ડયામણ બહાર ય ક ૂં ડયામણ આવે યાર ું ડયામણના ખાતામાં વધઘટ થાય છે , અને સરવૈ ું ખોરવાય છે . આ થિતને
િનયંિત કરવા RBI સરકાર મીનગીરમાં ખરદ-વેચાણ કર છે , ટલા માણમાં ૂં ડયામણની ુરાંત થઈ હોય ક ખોટ થઈ હોય તેટલા માણમાં સરકાર જમીનગીરઓુ ં ુલા બરમાં ખરદ-વેચાણ
કર RBI પોતાના ખાતાની સમ ુલા ળવે છે . થી સમ નાણાકય યવથામાં સમ ુલા જળવાઈ રહ છે . RBIની આ નીિતને ટરલાઈઝેશનની નીિત કહવાય છે .

A
SECTION - D

CL
નીચેના ોના માયા માણે ગણતર કર જવાબ આપો. (યેકના 3 ુણ) (Marks - 21)
1. િવદ શ વેપાર માટનાં ુય કારણો નીચે ુજબ છે : 1, દ શમાં ાય ઉપાદનનાં સાધનોમાં તફાવત ુ દા ુ દા દ શોમાં ઉપાદનનાં સાધનો ુ દા ુ દા મ:ણમાં ાય છે . વળ બધી તના ઉપાદન માટ જર
બધાં કારનાં સંસાધનો અને મુ ં કૌશય પણ દર ક દ શ પાસે હોતાં નથી. તેથી ુ િનયાના દ શો પોતાની પાસેનાં સંસાધનો, સાધનો, ટકનોલોનો વેપાર કર પોતાની જરયાતો ુર કર છે ,
2. ઉપાદનખચ; ઉપાદનના સાધનો અને સંસાધનોના અભાવે ુ દા ુ દા દ શોના ઉપાદનખચ પણ ૂધ ુ દા હોય છે . ઉપાદનખચ ઊચો હોય યાર તેવી વ ુઓ /સેવાઓ અય દ શો પાસેથી આયાત કરવી
સરળ અને સતી બને છે .
G
3. ટકનોલૉજકલ ગિતઃ ુધ ુ દા દ શો ુ દ ુ દ ટનોલૉમાં આવડત ધરાવે છે . તેથી દર ક દ શ ઉપાદનમાં એકસરખી કાયમતા ધરાવતો નથી. પરણામે આવા દ શો વચે વ ુઓ અને સેવાઓનો
વેપાર થાય છે ,
N
4, મિવભાજન અને િવિશટકરણ : દર ક દ શમાં મની યાદા, કૌશય અને િનયોજનશત અલગ હોય છે . તેથી દ શો વચે મિવભાજન અને િવિશટકરણ જોવા મળે છે , અથા ્ અુક મ અુક કારની
HI
વ ુઓ સેવાઓના ઉપાદનમાં વુ આવડત ધરાવતો હોય તો તે દ શ તેવી વ ુઓુ ં ઉપાદન કર તેમાં ઉપાદન- વૈિવય એટલૅ ક િવિશટકરણ કર તેવી વ ુઓની બી દ શમાં તેની િનકાસ કર છે અને
જર વ ુઓની આયાત કર છે .
2. ૃિષેે હરયાળ ાંિતનો વેગ અને િવતાર : ભારતમાં વતી  ૃના ચા દરને લીધે, અને ૃિષ િસવાયના ેોમાં મંદ આિથક િવકાસ રહવાથી, ૃિષ ઉપર વતીુ ં ભારણ વું છે અને છ બેરોજગાર
AC

વધી છે . ૃિષ ે તરફ  ૂર ું યાન ન અપાતા િસચાઈની સગવડો અ ૂરતી રહવાથી મોસમી બેકાર પણ સઈ છે . આ સંજોગો ૃિષેની બેરોજગારની સમયા ઉકલવા હરયાળ ાંિતને વેગ આપવાની
અને તેનો સમ દ શમાં િવતાર કરવાની જર છે . જો યોય રતે આયોજન થાય તો અય કોઈ પણ ે કરતાં ઓછા રોકાણે વુ ઉપાદન અને રોજગારુ ં સન કરવાની મતા ૃિષેમાં જ છે .
ો.પી.સી.મહાલનોબીસે રોજગારની તકોની કર લી ગણતરના દાજ માણે “જો ભારતમાં ૃિષેે 81 કરોડુ ં  ૂડરોકાણ કરવામાં આવે તો 40,000 યતને રો આપી શકાય અને ઉપાદનમાં 5.7% ના
દર વધારો કર શકાય. યાર મોટા ઉોગોમાં ? 1 કરોડુ ં  ૂડરોકાણ કરવાથી મા 500 યતને રોજગારની તકો ઉપલધ કરાવી શકાય અને ઉપાદનમાં મા 1.4% ના દર જ વધારો થઈ શક. આમ
CO

ઉોગે કરતાં ૃિષેમાં રોજગારની વુ તકોુ ં સન કરવાની મતા છે . દ શમાં ૃિષેે શ થયેલ હરયાળ ાંિતને વુ યાપક અને વેગવાન બનાવવા તેને ુરક  ૃિઓ વી ક નાની અને મયમ
કદની િસચાઈ, જમીન સંરણ, જમીનુ ં નિવનીકરણ, વષમાં એક કરતા વુ પાક લેવાય તે ું આયોજન, પાક વીમા યોજના, વન િવકાસ, ડર ઉોગ િવકાસ તથા ૃિષે ઉપર આધારત ામોધોગો
િવકસાવવાની ખાસ જર છે .  ગામડાને પાકા રતા ારા શહર અને અધશહર િવતારો સાથે જોડવામાં આવશે તો ખેત પેદાશોને યાપક બર મળતા નાના ઉોગો પણ િવકસશે અને તરક વેપાર-
વાણય વધતાં અનેક લોકોને રો આપી શકાશે. રતા, બાંધકામ સૌથી વુ રોજગાર ધાન છે . આથી ભારતમાં ‘ધાનમંી ામ સડક યોજના' પાછળ નધપા બટ ફાળવવામાં આવી રું છે . પડતર
જમીનને ખેડાણી હઠળ લાવીને પણ વુ માણસોને રો આપી શકાય. ડૉ. એમ. એસ. વામીનાથનના મત ુજબ ૃિષેના િવકાસની દશામાં યાસ કરવામાં આવે તો ભારતમાં અનેક ગણી રોની તકોુ ં
L

સન કરવાની મતા છે .

NA

3. અથશામાં આૃિત અને આલેખુ ં મહવ : અથશામાં આૃિત અને આલેખુ ં મહવ નીચે ુજબ છે .
(1) સરળ રૂઆત : સામાય રતે અથશાનો અયાસ અઘરો અને અટપટો છે . તેમાં દશાવાતી માંકડાકય માહતી આિથક ઘટનાને સરળ રતે સમવતો નથી, જો આજ માહતી આૃિત ક આલેખ ારા રૂ
કરવામાં આવે તો વુ પટ અને સરળ રતે કર શકાય છે .
(2) અથત ં ના વલણોની ણકાર : અથશામાં આવતા કટલાક પરબળોના ુ દા ુ દા વષના વલણો સરળતાથી એક જ આકિત ક આલેખ ારા રૂ કર શકાય છે .  ૂતકાળના વલણોને આધાર , ભિવયના
O

વલણો ગે, દાજ ુક તે માટની યોય આિથ નીિતુ ં ઘડતર થઈ શક છે . દા.ત. ભારતમાં ુ દ ુ દ યોજનાઓ દરિમયાનના રાય આવક  ૃ દર અને માથાદઠ આવક  ૃી દરના ટકાવાર ફરફારો
આલેખ ારા રૂ કર, તેમાં થતી વધઘટ સરળતાથી દશાવી શકાય છે . ૂંકમાં, ુ દા ુ દા વષના વલણો સરળતા એક જ આૃિત ક આલેખમાં જોઈ શકાય છે .
RS

(3) િવિવધ ેના ફરફારો સમજવા : અથત ં ના િવિવધ ેમાં આવતા ફરફારો, આૃિત ક આલેખ ારા સહલાઈથી સમ શકાય છે . દા.ત. કોઈ દ શમાં, ુ દા ુ દા સમયના રાય આવકના માળખામાં ખેતી,
ઉોગ અને સેવાના ેનો ટકાવાર િસસ દશાવતા ણ તંભોવાળ આૃિત ારા રાય આવકના માળખામાં આવતા પરવતનો સરળતાથી સમવી શકાય છે .
(4) સરખામણી કરવા : આૃિત ક આલેખ ારા અથત ં ના કટલાક પરબળોની વગ, દ શ, ે તેમજ સમયગાળા વચેન સરખામણી સરળતાથી જોઈ શકાય છે . દા.ત. ુ દા ુ દા સમયની શહર અને
ામીણ ગરબીના ક બેરોજગારના ટકાવાર કJ ખંભાૃિત ક  ૃાંશ આૃિત ારા ૨ૂ કર, સરળતાથી  ુલનામક અયાસ કર શકાય છે .
PE

(5) સમય અને શત બચે : અથશાની કટલીક અઘર બાબતો સમજવા અને સમવવામાં ઘણો સમય અને શત વેડફ રા ય છે , પરં  ુ જો આજ માહતી આૃિત ક આલેખ ારા રૂ કરવામાં આવે તો
લખનાર અને વાંચનારનો કમતી સમય અને શક બચે છે .
(6) અથશાના િસાંતો સમાવવામાં : એકમલી અને સમલી અથશાના કટલાક અઘરા આિથક િસાંતો જો અિન અને આલેખનો ઉપયોગ કર સમવવામાં આવે તો સરળતાથી સમવી શકાય છે .
માંગ અને ુરવઠાુ ં િવતરણ-સંકોચને ક ધટાડો આકિત ારા સરળતાથી ૨ૂ કર શકાય છે . આજ રતે વ ુુ ં કમત િનધારણ, ઉપાદન િનધારણ વગેરના આિથક િસાંતો ારા સરળતાથી સમવી શકાય
છે . સમલથી અથત ં ના સમલી પરબળોમાં આવતા ફરફારો સામિયક ેણીની મદદથી યા મા હ ખો ારા પટ રતે સમવી શકાય છે , દા,ત, ખેતી ેમાં આવતા ૂંકા અને લાંબાગાળાના આકમક
ફરફારો તથા આ માં આવતા િનયિમત પરવતનો તથા વલણો માં કડાશાના સાધનો ારા શોધવામાં આવે છે . અને સયને આધાર આવા વલણો આલેખ ારા દ શવાય છે .
ં માં બનતી આિથક ધટનાઓને ણવા, સમજવા અને સરળ રતે રૂ કરવામાં આૃિત અને આલેખ વતમાનમાં કુટર ટકનોલો િવકસતા  ૂબે જ મદદપ બને છે , ુ દા ુ દા સમયગાળામાં
ૂંકમાં, અથત
કોઈ પણ આિથક પરબળના વલણોની સામાય ને સરળતાથી માહતી ઉપલધ કર શકાય છે .

Created by: Prashant Sir 6/12

 4. ભારત ખેતીધાન દ શ છે છતાં તેની મોટ સમયા એ નીચી ખેત-ઉપાદકતા છે , નીચી ખેત-ઉપાદકતા માટનાં કારણ ૂત પરબળો નીચે ુજબ છે ; 1. સંથાકય પરબળો, 2. ટકનૉલૉજકલ પરબળો અને 3.
અય પરબળો . 1 સંથાકય પરબળો : ખેતીકાઈના માળખાને અસર કરતી ભૌિતક, સામાજક, આિથક અને કાયદાકય પરબળોને સંથાકય પરબળો કહવામાં આવે છે . આવાં પરબળો નીચે માણે છે :
[i]જમીન-મહ ૂલ ઉઘરાવવાની રત : ભારત આઝાદ થું યાર જમીન- મહલ ુ જમીનદાર, મઘા, મહાલવાર બઘા અને ર યતવાર થાથી ઉધરાવવામાં આવ.ું આ થામાં જમીનદારો, ગણોિતયા ક
જમીનિવહોણા ખેતમૂરો પાસેથી ુ લ ઉપાદનનો એક મોયે ભાગે જમીનમહલ ુ તરક ઉઘરાવતા. રણામે તેમને ખેત-ઉપાદન વધારવામાં રસ ન હતો.તેઓ ખેત-ઉપાદન વધે તેવી પિતઓ અજમાવવા પણ
તૈયાર ન હતા. થી ખેતીેુ ં ઉપાદન માણે લગભગ થર રહવા પામ ું  ું આમ, ૃિષેુ ં ઉપાદન નીચી સપાટએ રુ.ં “ખેડ તેની જમીન'•◌ા કાયદા ઝેઠળ ખેડ-હક સલામતી અને સાંથ િનયમનના
કાયદા પસાર કરાયા છતાં ખેતૂ ો શોષણ ુત ન બનતાં ૃિષેમાં નીચી પાદકતાનો  ુકલ બયો છે .
ૂ ો ગરબ હોવાથી તેમને ખેત-ઉપાદન માટ ખેત-િધરાણ જર બને છે . થી તેઓ બયારણ, ખાતર, જં ુનાશક દવાઓ વગેર ખરદ ખેત-ઉપાદન મેળવી શક.
(ii) ખેત-ધીરાણ : ભારતમાં મોટા ભાગના ખેત
આઝાદ સમયથી ખેત-િધરાણમાં અસંગઠત ેની મોટ  ૂિમકા જોવા મળે છે . ખેત ૂ ોને  ૂબે ચા યાજના દર અ ૂર ું િધરાણ મળ.ું નાણા-ધીરનાર હસાબમાં ગરબડ કર ગરબ ખેત
ૂ ોને છે તરતા પણ
હતા.આઝાદ પછ સરકાર રાય તર બંકોુ ં િવતરણ કર અસંત ેે નાણા-ધીરધારનો યવસાય કરતા લોકોુ ં ધટાડું છે . સરકાર 1975થી ાદ િશક ામીણ બંે શ કર અને 1992થી NABARDની
ૂ ોને સંથાકય ખેત-િધરાણ િસવાયનાં િધરા મઘાં પડતાં તેમની ૃિષેની
રચના કર સંગઠત ક સંથાકય ખેત-િધરાણનો યાપ વધાય છે . પરણામે અસંગટત ેુ ં ખેત-િધરાણે મા 27 % રું છે .ખેત
આવક ઘણી ઓછ રઑતાં ખેત ૂ ોને વુ ઉપાદકતા માટ ુ ં આકષણ ન રહતાં ૃિષેે સતત નીચી ઉપાદકતા જોવા મળે છે .
(ii) ૃિષ-પેદાશની વેચાણ-યવથા : ભારતમાં ાય િવતાર અને ખેતબરને સાંકળતા રોડ-રતા ક વાહનયવહારની સગવડ ૂરતી નથી. તેમજ ખેતબરમાં ખેત-ઉપાદનના બરભાવ અને પાકના
મોસમના ભાવ વચે મોટો તફાવત જોવા મળે છે . મોટ ભાગે ખેત-પેદાશોના ચા ભાવે ખેત ૂ ોને મળવાને બદલે મોટા વેપારઓને ક સંહખોરોને મળે છે . ગરબ ખેતૂ ોને દ વાની ુવણી માટ પોતાની ખેત-
ૂ ો ખેત-પેદાશના બરભાવ, બરમાં વેચાણની પિત વગેરથી ણકાર ન હોવાથી તેઓ ખેત-ઉપાદનુ ં સાું વળતર મેળવી શકતા નથી.
પેદોને થાિનક શાુકાર ક દલાલને વેચી દ વા પડ છે , વળ ખેત
આ િનરાશાને કારણે તેને ૃિષ-ઉપાદન વધારવા ાસન એ છે અને તેથી ખેતીેે નીચી ઉપાદકતા જોવા મળે છે . આ
(iv) ામીણ સમાજ-યવથા : ભારતના ખેત ૂ ો મોટ ભાગે ારબધવાદ છે , તેથી કોઈ પણ સમયા ઈર ેર ત છે એમ વીકાર લે છે . ામીણ સમાજ ુ નવાણી પરં પરાઓ અને યવથા ખોથી બંધાયેલો છે .
તેથી તેઓ વનિનવાણ  ૂરતી ખેતી કરને સંતોિષત રહ છે .તેઓ અિશત હોવાથી તેમનામાં માિથક િવકાસ કરવા, ખેતીના િવકાસ કરવા ક આવકમાં  ૃ કરવા વી અભલાષ શેતી નથી. થી ાય
અથત ં ુ ં ક એું ૃિષે નીચી ઉપાદકતા ધરાવે છે .
2. ટકનોલૉજકલ પરબળો : ભારતના ખેતીેે ખેત ૂ ો પાક લેવાની બાબતમાં ખેતીના ુ ના સાધનો, પિતઓ તેમજ ુ નવાણી િવચારધારાઓ ધરાવે છે , વતમાન સમયમાં પણ ભારતના મોટા ભાગના ખેત
ૂ ો
ટરને બદલે તવ તેમને બળદનો ઉપયોગ કર છે .ુધાર લ બયારણને બદલે પરં પરાગત બયારણ વાપર છે . રાસાયણક ખાતરની જયાએ સેય ખાતર વાપર છે . પાક સંરા માટ જં ુનાશક દવાઓનો ઓછો

ES
ઉપયોગ કર છે . બધાં કારણોથી ભારતુ ં ૃિષે છે મંદ ગિત એ માબ વધે છે અને નવી કિધ-fuપાદતા જોવા મળે છે .
3. અય પરબળો : ( 1 ) વતીુ ં ભારણ : ભારતની આઝાદ સમયે 72 % લો ખેતીેમાંથી રોજગાર મેળવતા હતા. યાર 2013-14માં આ માણ 49 % ટું નધાું છે .આમ, ખેતીે પર રોજગારુ ં
ભારત ધટું હોવા છતાં તે અય ક ેોની  ુલનામાં વુ છે . ખેતીિવનાં ુ લ ઉપાદનને વુ પડતી યતઓ વચે વહચતી ઉપાદન અને આવક વપે તે માણ ઓં જણાય છે . થી મની ઉપાદકtu
નીચી જૉવા મળે છે .

SS
(ii) આિથક આયોજનનો અભાવ : ભારતમાં બી પંચવષય યોજનાથી (1956થી) ભારતુ ં આિથક આયોજન ઉઘોગ કત બું છે . ખેતીને ટલો યનો, સમય ફાળવણી ક ખચ કરવાં જોઈતા હતાં તેટલા
માણમાં ન મળતાં ભારતુ ં ખેતીેે અિનયિમત અને મંદ ગિતએ િવકાસ કર ું રું છે ,પરણામે ભારતમાં ૃિષેની થિત ચતાજનક રહ છે ,
OR
4. ભારતીય અથત ં માં ૃિષુ ં મહવ : (1) ૃિષ ઉપાદન : ભારતીય અથત ં ૃિષ ઉપાદન ઉપર અવલંબત છે . કારણ ક ૃિષે જ દ શની વતીને અનાજ, શાકભા, ફળ-ફળાદ, લો ઉપરાંત ઉોગો માટ

A
કાચો માલ  ૂરો પાડ છે . જો ખેત ઉપાદનમાં સફળતા મળે તો જ રાય આવકનો ચો દર સાધી, ુ ં વન ધોરણ ુધાર શકાય છે , ૃિષ ેે િનફળતા મળે તો ખેતીજય વ ુ  ૂરતા માણમાં
લોકોને મળ શકતી નથી. આથી એ તેને  ૂબ ચા ભાવ  ૂકવવા પડ છે . ની લોકોના વનધોરણ પર સૌથી વુ અસર થાય છે કિષ આધારત ઉોગોને પણ ુરતો કાચો માલ મળતો નથી, તેથી

CL
ઔોગક િવકાસ પણ અવરોધાય છે .
(2) આવક : ભારતની વતીનો મોટો ભાગ આવક અને રોજગાર માટ ય ક પરો રતે ૃિષ ે ઉપર આધારત છે . 2011 ની વતી ગણતર માણે ભારતની 68.8% વરની ામીણ િવતારમાં વસે છે
અને ૃિષેની સફળતા ક િનફળતા સાથે આવક અને રોજગારની ૃ ટએ સંકળાયેલી છે . ખેત ઉપાદનમાં િનફળતા મળે તો મોટાભાગની વતીની આવક ઘટયા તેમના વનધોરણ પર માઠ અસર થાય
છે . અને ખેતી ેે આવક વધે તો વપરાશી વ ુની માંગ વધાર પરો રતે બનૃિષ વ ુઓ અને સેવાઓને બાર  ૂું પાડ શકાય છે .
ઔયોગક િવકાસ માટ : ભારતીય અથત
G
ં માં કાચો માલ  ૂર પાડવા અને ઉોગો ારા બનેલી વ ુને બજર ુંુ પાડવા ૃિષેે ુબ જ મહવુ ં છે . .ત. કાપડ, શણ, ખાંડ વગેર ઉોગોને કાચો માલ
ૃિષે ુંુ પાડ છે . ામીણ ેે ૃિષ ે સાથે સંકળાયેલી મોટ વતી જ ઓ ધોગક વ ુ માટ ઉપભોતાઓ છે . ૃિષ ેે િનફળતા મળે તો તેમની આવક ઘટતાં, તેમણે ઔોગક વ ુઓની માંગ
N
ધટાડવી પડ છે . ૃિષીની િનફળતા બે રતે ઔોગક ેે પણ િનફળતા અપાવે છે . એક તો ઉધોગોને કાચા માલની વુ કમત  ૂકવવી પડ છે . બી બાુ ઓધોગક વ ુની માંગ ઘટ હોય છે . તેથી
બર ન મળતાં તેના ઉપાદનમાં કાપ ુકવાની ફરજ પડ છે . પરણામે ઓધોગક ઉપાદન પણ ઘટ છે . ૃિષ અને ઔોગક ેને િનફળતા મળે તો તેની સેવાે પર િવપરત અસર થાય છે . ૃિષ અને
HI
ઉયોગ પર આધારત વસિતની આવક ઘટતા , સેવાકય માંગ પણ ઘટ છે . તેથી કહ શકાય ક ભારત માં ૃિષ ે િનફળ નીવડ તો , દ શ ુ ં સમ અથત ં તેનાથી ભાિવત થાય છે . ૂંકમાં ભારતના
ઔયોગક િવકાસ માટ ૃિષ િવકાસ અિનવાય છ .
4) રોજગાર ની ટ એ : ભારત ગામડા નો બનેલો દ શ છે . ામીણ ેે રોજગાર નો ુય આધાર તંભ ૃિષ અને તેની સાથે સંકળાયેલો ે છે . આયોજન દરિમયાન અય ેો નો િવકાસ થયો હોવા
AC

છતાં ભારતમાં 2001-02 માં 58%, જયાર વષ 2014-15 માં એક દાજ માણે 49% વતી રોજગોર માટ ૃિષયાન પર આધારત છે . ખેતીકા મ ધાન હોવાથી તેના ઉપર  ૂર ું યાન આપવામાં આવે
તો ગામીણ બેરોજગારનો  હળવો કર શકાય તેમ છે .
(5) ભાવ થરતા માટ : સામાય ભાવ સપાટનો આધાર ૃિષ પેદાશની ભાવ સપાટ ઉપર, છે ,  વષ ુ દરતી િનફળતા ને લીધે ૃિષ પેદાશના ભાવ વધે છે , યાર સામાય ભાવસપાટ પણ વધે છે , કિપ
ારા અનાજ, શાકભા ,ાથિમક વ ુ ઑ તથા ઉઘોગ માટનો કાચો માલુ ં  ૂરતા માણમાં ઉપાદન વધે તો જ ભાવ થરતા ળવી શકાય છે . ૂંક માં થરતા સાથે િવકાસ માટ ૃિષેે મહવુ ં ગ છે .
CO

(6) ગરબી િનવારવા : ભારત ગામડાનો બનેલો દ શ છે . ભારતમાં શહર ગરબી કરતાં ામીણ ગરબીનો  વુ ગંભીર છે . ગામડાના મોટાભાગના ુ ુંબો ૃિષ અને ૃિષ સંબિં ધત ે સાથે આવે છે અને
રોજગાર માટ સંકળાયેલા છે . આ સંજોગો માં ૃિષ િવકાસ થાય તો જ ગરબીુ ં માણ ઘટાડ શકાય.
(7) ું ડયામણની ાત માટ : ભારતની ુ લ િનકાસ કમાણીમાં ખેતીેનો હસો નધપા છે , આઝાદ સમયે તો ુ લ િનકાસ આવકમાં 70% ર ખાવક ૃિષેમાંથી મળતી હતી. િવકાસની યા સાથે
ઉોગો અને સેવાઓનો હસો વયો છે . આમ, છતાં વષ 2013-14 માં આ ેનો ુ લ િનકાસ કમાણીમાં ફાળો 14.2%. તો છે જ , આપણી િનકાસોમાં ચા, કૉફ, મર-મસાલા, ુ ળ, ચામડો વગેર ુય છે . આ
ઉપરાંત કાપડ, શણ, ખાંડ વગેરની િનકાસમાં પણ પરો રતે સહાયક બને છે .
L

5. દ શમાં લોકોના આરયની થિત ણવા માટ લોકોુ ં સર રાશ આુય એક મહવનો માપદડ ગણાય છે . 1951માં ભારતના લોધે ુ ં સર રાશ આુય 32 વષ હ,ું  2017માં વધીને 63.5 વષ થુ.ં આ
NA

બાબત ભારતમાં આરોધના િવકાસનો િનદ શ કર છે , ભારતની ુ લ વતીના 70 % વતી ગામડામાં છે . છતા ુ લ દવાખાનાના મા પાંચમા ભાગનાં દવાખાનાં ાય િવતારમાં છે , થી ગામડાંના લોકોને
 ૂરતી દકર સારવાર મળતી નથી,14 લાયકાત ધરાવનાર ડોટરૌના અભાવને કારણે ભારતની ાય િવતારમાં બાળકોના રૉગો, ીઓના રોગો, ખના રોગો વગેર માટની િવિશટ આરોય સારવાર યોય
સમયે મેળવી શકાતી નથી.આરોયની ુરતી ુિવધાઓને અભાવે ભારતમાં જનન વય એટવ ક 15થી 49 વષની મર ધરાવતી ીઓના 19 % ીઓ  ૃુ પામે છે . િવમાના અહવાલ માણે ભારત સરકાર
પોતાના ુ લ ખચના મા 4.4% ખચ જ આરોય પાછળ ખચ છે . સરકાર આરોયની ુિવધાઓ પાછળ ઉરોર વુ ખચ કરતી રહ છે . આ ુિવધાઓ ગામડામો ુધી પહચાડ તંુરત સમાજ અને તંુરત
O

રાિનમાણ કરવાની દશામાં સરકારના યનો સતત ર છે .

OR
RS

5. ભારતમાં વીજળ ઊ ુ ં મહવુ ં ોત છે . આિથક િવકાસ માટ વીજળ સૌથી મહવુ ં ચાલક બળ છે . ગામડા અને શહરો બંનેના િવકાસ માટ વીજળ અિનવાય છે . ગામડામાં ૃિષ, િસચાઈ, ુહ અને નાના
પાયાના ઉોગોના િવકાસ માટ અને શહરોમાં ઔોગક તેમજ સેવા ેના િવકાસ માટ વીજળ અિનવાય છે . આયોજન દરિમયાન ઉોગીકરણ વધતાં ઊો. તરક વીજળની વપરાશ વધી છે . આ સાથે ની
ઘર વપરાશ માટની માંગ પણ વધી છે . ના વનધોરણમાં ુધારા સાથે મોજશોખની મોટાભાગની વ ુની વપરાશ વીજળના ઉપયોગવાળ હોવાથી, તથા ગામડામાં વીજળની સગવડો ઉપલધ
બનાવવાની નીિતથી વીજળની માંગ નધપા વધી છે . તેના માણમાં ઉપાદન મતા અપરતી હોવાથી વીજળની તંગીનો  સહન કરવો પડ છે . આથી જ છે લા કટલાક વષમાં વીજળ ઉપાદન-
PE

િવતરણ ેે, હરેની સાથે, ખાનગીેને પણ વેશવા દ વાની નીિત અમલમાં ુકાઈ છે .
ભારતમાં વીજળની ઉપાદન મતા 1950-51 માં 2300 મેગાવોટ હતી,  વધીને ુ લાઈ 2009 માં 1,54,574 મેગાવોટ થઈ હતી એટલે ક 61 વષમાં લગભગ 100 ગણો વધારો થયો હતો. ભારત વીજળના
ઉપાદક અને વપરાશની દટએ િવમાં અતામ ધરાવતો દ શ છે . િવના સૌથી વુ ઉપાદન કરનારા દ શોમાં ભારતુ ં થાન સાતું છે . યાર વપરાશ કરનારા દ શોમાં પાંચું છે .
ભારતમાં વીજળ ચાર માગ મેળવાય છે . (1) થમલ પાવર, (2) હાઇો પાવર, (3) ુલઅર પાવર (4) પવનચ, બાયોગેસ  ૂયશત વગેર. છે લા કટલાંક વષથી સરકાર ુયઊ (સોલર પાવર)નો
ઉપયોગ વુ ને વુ લોકો કરતા થાય તેવી ોસાહક નીિત અમલમાં  ૂક રહ છે .  ૂયુકર,  ૂયગીઝર ખરદવા સબસીડ આપે છે .
ભારતમાં વીજળના ુ લ ઉપાદનમાં સૌથી મોટો હસો થમલ પાવરનો છે . મહદશે તેમાં કોલસાનો ઉપયોગ થાય છે . થમલ પાવર ારા 70% હાઇો અને વીડ પાવર ારા 16% ુલઅર પાવર ારા 2%
અને અય માગ ારા 12% વીજળ 2012-13 માં મેળવવામાં આવી હતી. ભારતમાં કોઈ પણ તના ૂ ષણ વગર વીજળુ ં ઉપાદન કરતા હાઇોપાવર અને િવડપાવર (પવનચ) ના માગ થતા
ઉપાદનને સરકાર ારા વુ ને વુ ોસાહન અપાઈ રું છે . ભારતમાં વીજળુ ં ઉપાદનક સરકાર, રાજય સરકાર અને ખાનગીે ારા કરાય છે .
વીજળની ુ દા ુ દા ેે થતી વપરાશની ટકાવારની ૃ ટએ જોઇએ તો સૌથી વુ 45% ઉોગો ારા, યારબાદ 22% રહઠાણોમાં, 18% ખેતીમાં , 02% વાહનયવહારમાં અને અય માગ 13% વપરાશ થાય
છે .
ભારતમાં વીજળ ે સમ વતમાનમાં ુયવે નીચેના પડકારો છે . (1) ઉપાદન મતાનો  ૂર  ૂરો ઉપયોગ થઈ શતો નથી. (2) દ શના વાિષક 7 થી 8 ટકાના િવકાસદરને પહચી વળવા ટલી વીજળ
ઉપલધ બનાવવી જોઈએ તેટલી ઉપલધ બનતી નથી. (3) વીજળની ઉપાદન મતા કરતાં વીજળુ ં ઉપાદન ઓં થાય તે છે . (4) વીજળની અયોય વહચણી વીજળુ ં વહન કરવાની ખામીુત
પિત અને વીજચોરુ ં  મોુ ં માણ છે તે રોકવાનો ુય પડકાર છે . (5) ભારતમાં વીજળના દર ચા છે અને સતત વીજ વાહ  ૂરો પાડવામાં િનફળતા મળ છે .  િવકાસને સૌથી વુ અવરોધક છે .
(6) નાં ારા 70% વીજળુ ં ઉપાદન થઈ રું છે તે થમલ પાવરને ચલાવવા જર કોલસો  ૂરો પાડવાની િનફળતાનો મોટો પડકાર છે .

Created by: Prashant Sir 7/12

 6. (1) ખેતીેે િમકોની ઉપાદકતા વધારવી : ભારતની મોટાભાગની વતી ામીણ ેે વસે છે અને ુય યવસાય ખેતી છે , ખેતીેના િમકોની ઉપાદકતા નીચી છે તે તેમની ગરબીુ ં કારણ છે , આથી
ભારતમાં આયોજન દરિમયાન િમકોના ઉપાદકતા વધારવા ખેત ૂ ોને હર કાયમો ારા નવી ટકનોલોની ણકાર,  ૂરતા માણમાં અને વાજબી કમતે કિષ િનપજક ુધાર લી માળખાકય સેવાઓ,
ખેતપેદાશોના વાજબી ભાવો અને બરો તથા ખેતલેે થતા નવા નવા સંશોધનોની માહતી ુર પાડવાનો યાસ થયા છે . નાના પાયાની ખેતીના ઉપરોત િવકાસલી કાયમો બે રતે ગરબી ધટાડશે. (1)
બેરોજગાર ઘટશે અને (2) રોજગારના તકોુ ં સન કરશે. ખેત ઉપાદન અને િમકની ઉપાદકતા વધતો ખેત ૂ ો ખાચીજોની સતી કમતે ખરદ કર શકશે. 2) નાના પાયાના ઉોગોનો િવકાસ : ભારતની
ુ લ રાય આવક અને રોજગારમાં નાના અને ૃહ ઉોગોનો ફાળો મોટો છે તેથી ગરબી િનવારવા આ ેના િવકાસ માટ અુકળ વાતાવરણ ઊું કરવા આયોજન દરિમયાન િવિવધ પગલાં લેવાયા છે .
આ ઉયોગો પરના િનયંણો ઘટાડ છે , તેમને વાજબી દર િધરાણ તથા કાચો માલ મળે , ટકનોલૉના લા્ મળે તથા તેમની પેદાશના વેચાણ માટ યોય બર મળે તેવા િવિવધ પગલાં લેવાયા છે .
ભારત સરકાર 8, એિલ, 2015ના રોજ MUDRA (Micro Unit Development and Refinance Agency Ltd.) ની થાપના કર છે . આ એજસી નાની એને ટ ૂકડા ઉોગોને સરળતાથી અને  ૂરતા માણમાં
િધરાણ  ૂું પાડવા યન કર છે . આ ઉપરાંત 16 ુઆર, 2016થી નવી શ થતા સાહસોને બૅક િધરાણ  ૂું પાડ , ઉોગ સાહિસકતાને ોસાહત કર રોજગાર સનને વેગ આપવા ટાટ અપ (Start
Up) ઈડયાનો અભગમ હાથ ધય છે .
OR
6. ગરબીના આુિનક અભગમમાં આવકની વંચતતા ઉપરાંત િશણ અને વાથની પરથિત યાનમાં લેવાય છે . વાથયની ૃ ટએ નીચેના િનદ શકો ગણાવી શકાય :
1)ૂપોષણુ ં માણ : યત ારા લેવાતા ખોરાકમાં  ૂરતા માણમાં કલર, ોટન, કાબહાઈટ, િવટામીન, મીનરલનો સમાવેશ ના થતો હોય તે ુ પોિષત યત છે . ઓછ આવકવાળા (ગરબોને)  ૂરતો
પોષણમ ખોરાક ાત થતો નથી.
2) અપેત આુય અને બાળ ૃુ દર : અપેત આુય ન કરવામાં  ૂરતો પોષણમ આહાર, વછતા, પીવાુ ં ુધ પાણી, વાયની સેવાઓ મહવના પરબળ છે . ગરબ યતઓ આવી સેવાઓ
ઓછ ાત કર શક છે તેથી તેમુ ં અપેત આુય નીું રહ છે . આજ રત નબળ આરોય સેવાને લીધે બાળ  ૃુ દર ચો રહ છે .
3) તબીબી સગવડો : વાય ેે ડોટરો, નસ, કપાઉડર વગેરની અછત પણ વાય સેવાઓને અસર કર છે . િવકસતા ગરબ માં તબીબી સગવડો ઓછ હોવાથી, ગરબો વારં વાર અનેક રોગના ભોગ બને
છે . દા.ત. િવકસતા દ શમાં દર વષ લગભગ 1.7 કરોડ લોકો ડાયેરયા, મેલેરયા, ટ.બી, વા ચેપી રોગોનો ભોગ બને છે . ુ િનયામાં એઈસનો ભોગ બનેલામાં લોકોમાં 90% િવકસતા દ શોમાં છે .
(4) પીવાુ ં પાણી : લોકોુ ં વાથય સૌથી વુ ુરત પીવાલાયક પાણી અને વછતાની સગવડ સાથે સંકળાયે ું છે , ુ પીવાના પાણીની ગેરહાજરમાં ગંુ ૂ ષણુત પાણી દ શમાં પાણીજય રોગ
વધાર ગરબીની સમયાને ગંભીર બનાવે છે .
5) શૌચાલયની ુિવધા : શૌચાલયની ુિવધાને અભાવે પાણીજય અને ચેપી રોગો થવાની વુ શતા રહ છે . ભારતમાં 34 ટકા ુ ુંબો હર શૌચાલય ક ુલામાં ય છે . પરણામે વછતા જોખમાય છે ,

ES
શારરક નબળાઈ આવે છે  ઉપાદન અને ઉપાદકતા નીચી રાખતા ગરબી વધે છે . ગરબો આ થિતનો વુ ભોગ બને છે .
(A) રહઠાણ : િવકસતા દ શોમાં રહઠાણોની તંગી હોવાથી લોકો ગંદ ચાલો અને ઝાડ-પીમાં રહ છે . આુ ં માણ ગરબીનો માપદં ડ છે . વછ અને આરોયદ રહઠાણનો અભાવ તેમાં રહતા લોકોના વાયને
હાની પહચાડ છે .
7. િવિશટ આિથક િવતાર એ એક એવો કરુત ભૌગોલક િવતાર છે , યાં આિથક કાયદાઓ દ શના કાયદાઓથી ુ દા હોય છે . િવિશટ આિથક િવતારો શ કરવાનો હ ુ િવદ શી  ૂડને આકષવાનો અને

SS
તરરાય હરફાઈ ુજબ દ શની િનકાસો ુ શુત થાય તે ું વાતાવરણ સવાનો છે , િવિશટ આિથક િવતારોમાં કાયદા ારા કર સખત આપી, ઉદ શી  ૂડરોકાણકારોને આકષવામાં આવે છે . આવા
ુડરોકાણ ારા દ શની િનકાસ વધાર દ શના ઉપાદત ેનો િવકાસ કર, તેને િવ સમ બનાવવામાં અાવે છે . ભારતમાં આઠ િવિશટ આદ ક િવતારોની ચાપના કરવામાં આવી છે , મને સરકાર ારા
ુ િશત કરાય છે . ભારત માં નવાં 18 િવિશટ આિથક િવતારોની રચના માટ ુ રખા રન રૂ કરવામાં આવી છે .ભારતમાં િવિશટ આદ ક િવતારુ ં િનમણ કોઈ પણ ખાનગી યત, સરકાર, સંુ ત ે,
રાય સરકાર ક રાયની સંથા તેમજ િવદ શી સંથા ારા થઈ શક છે .

A
SECTION - E

CL
નીચેના ોના માયા ુજબ ઉર આપો (5 માસ) (Marks - 25)
1. 1. તાવના : ગાવામાં સામાય રતે મોટાભાગની વ ુ અને સેવાના ભાવમાં અિતશય માણમાં સતત વધારો લાંબાગાળ કર માટ થાય છે , વ ુ ક સેવાના ભાવ તેની માંગ અને ુરવઠા ઉપર આધારત
છે . યાર વ ુ ક સેવાની માંગ અને ુરવઠા વચે સમ ુલી યા સય એટલે ક કોઈ પણ કારણોસર તેની માંગ તેના લય ુરવઠો કરતાં વધી ય યાર ભાવસપાટ વધવા લાગે છે . આથી જ કહવાય છે ક
ગાવાની ઈમારતના બે પાયા છે : (અ) માંગનો વધારો અને (બ) ખચનો વધારો.
લનટના મતે ના મતે “વ ુના ુરવઠા કરતાં વુ પડતી માંગની થિત ફગાવો ુચવે છે .”
G
ો. િપુની મતે “વાતિવક આવક કરતાં નાણાકય આવક વધાર ઝડપથી વધે તે ગાવો છે .” તેમના મતે એક બાુ નો ુરવઠો વધે અને બી બાુ વ ુુ ં ઉપાદન એટલા માણમાં ના વધે યાર
વાતિવક કરતાં વુ ઝડપથી વધે છે .
N
પો. ાઉથરના મતે “ગાવો એક એવી થિત છે માં આ થિત છે , માં ભાવસપાટ વધે છે , અને નાણાં ુ ં  ૂય ઘટ છે .”
HI

2. ુ ગાવાના કારણો : નીચે ુજબ છે .

કગાવાના ુય કારણો : ગાવાના ુય બે કારણો છે : (અ) માંગનો વધારો (બ) ખચનો વધારો.
(i) માંગનો વધારો (માંગેરત ફગાવો) : સામાય રતે વ ુ ક સેવાની માંગ વધે યાર તે વ ુ ક સેવાનો ુરવઠમાં કોઈ પર વધારો થઈ શક તેમ ના હોય તો તેની અછતની થિત સય છે .  કમતમાં
AC

વધારો કર છે . આમ અય ની માંગ વધવાને કારણે  ગાવો સય છે તેને માંગ ેરત ગાવો કહ છે . સામાય રતે ચીજ-વ ુ અને સેવાઓનો કમાડ  ૂરવઠો વધાર માણમાં હોય તો અસરકારક માંગ
વધવાથી ભાવો વધે છે . નાણાંના ુરવઠામાં સતત  ૃ થાય તો વધારો થઈ શક, અથત ં માં માંગ ેરત ગાવા માટ નીચેના કારણો જવાબદાર છે .
(1) નાણાંના ુરવઠામાં વધારો : ફડમેન, હોુ વા વગેર નાણાંવાદ અથશાીઓ ફગાવાને ુ નાણાકય ઘટના માને છે .' તેમના મતે ભાવ વધારા માટ નાણોના ુરવઠામાં સરકાર ારા કરવામાં આવતો
CO

વધારો જ જવાબદાર છે . દ શમાં નાણાંનો ુરવઠો વધવાથી, લો કોની નાણાકય આવકો વધે છે ,  ચીજ-વ ુ અને સેવાની માંગમાં વધારો જમાવે છે . ની સામે તેનો ુરવઠો લગભગ થર હોવાથી અથવા
ધીમા દર વધવાથી કમતો વધે છે અને ગાવાુ ં સન થાય છે . મેકલપે સાું જ કું છે ક “ ૂબ જ વુ નાું ઓછ વ ુઓને પકડવા દોડ યાર ગાવો સય છે .” ૂંકમાં ગાવાપી આગ ચાુ રહ અથવા
વધાર ભડક બળે તે માટ નાણાંના ુરવઠાપી ધીની  ૃ તેમાં અિનવાય છે .
(2) હર ખચમાં વધારો : ભારત વા િવકાસમાન દ શોમાં આિથક િવકાસના શઆતના તબામાં, આિથક િવકાસની યાને વેગવાન બનાવવા સરકારોએ હર ખચ કરું પડ છે . દ શમાં ઈફાટર
તૈયાર કરવા લાંબા  ૂણાકારવાળા પાયાના ઉોગો અને સેવાઓમાં વુ રોકાણ કરું પડ છે . આ ઉપરાંત રોજગારની તકોુ ં સન કરવા સરકારને વુ હર ખચ કરવાની ફરજ પડ છે . આ માટ ઘણીવાર
ખાઘુરવણીનો આય લેવો પડ છે . શઆતના ગાળામાં ઉપાદન વું હો ું નથી અને અથત ં માં નાણાંનો ુરવઠો વધવાથી માંગ ેરત ફગાવો જમે છે . વતમાનમાં ુના ભયને લીધે પણ સરકારને
L

સંરણ પાછળ વુ ને વુ ખચ કરવાની ફરજ પડ છે . વધતા હર ખચને પહચી વળવા નાણાંનો ુરવઠો વધાર છે  લોકોની આવકમાં વધારો કર, વ ુ અને સેવાની માંગ વધાર છે  ગાવાુ ં સન
NA

કર છે . ૂંકમાં સરકાર જો િવકાસના ક રોજગારના ક સંરણના ખચને પહચી વળવા વુ હર ખચ કર અને તેની સામે વ ુ ક સેવાનો ુરવઠો  ૂરતા માણમાં ાત થાય તેમ ના હોય, તો અછત સઈ
ભાવો વધે છે .
(3) વરતી વધારો ! ભારત વા દ શમાં તો 25%ના વતી વધારોએ એક બાુ રોજદ વપરાશની વ ુની માંગ વધાર છે અને બી બાુ બચત અને રોકાણો પર િવપરત અસરો જમાવી વ ુનો ુરવઠો
વધવા દધો નથી. આથી માંગ અને ુરવઠા વચે તર સ0 ગાવાજનક ભાવ વધારો કય છે . જો ક વતી થર હોય પણ લોકોની આવકો વધે તો પણ આવકનો વધારો માંગુ ં સન કર છે .
O

(4) કા નાું : દ શમાં વધ ું જ ું કા નાું પણ ભાવ વધારાને વેગ આપે છે . લોકો કાળા નાણાંને વ ુ ક અકયામતમાં કરવા યન કરતાં તથા બનજર ખચા વધારતાં માંગમાં વધારો થઈ ગાવો
સય છે .
RS

[ii]ખચનો વધારો (ખચેરત ગાવો) :

ઉપાદન ખચમાં થયેલો વધારો : કમતને અસર કર ું બીુ ં મહવુ ં પરબળ ુરવઠો છે , ુરવઠાને અસર કર ું સૌથી અગયુ ં જથળ ઉપાદન ખચ છે . પંરવાવાદ અથશાીઓના મતે, વ ુ ક સેવાના
ઉપાદન ખચમાં થતો વધારો જ ભાવવધારાુ ં સન 1950 પછ ફગાવા માટ માંગને બદલે ખચના પરબળને વુ જવાબદાર ગણવામાં આું છે , આથી ખચેરત ગાવાનો યાલ યાપક બયો છે .
વધારો થતાં વ ુ ક સેવાુ ં જયાર કાચા માલની કમતોમાં, પો, વીજળ અને પાણીના દરોમાં, િમકોના વેતનમાં ક વાહનયવહારના ખચમાં નધપા વ ુ ક સેવાુ ં ઉપાદન ખચ વધે છે ,  ખચ ેરત
PE

ગાવો સજ  છે .
[B] અય કારણો :
(1) કરવેરા નીિત : ભારત સરકારના ુ લ કરવેરામાં પરો કરવેરા વુ છે . યાર સરકાર વ ુ ક સેવા ઉપર ચા દર કરવેરા નાંખે છે યાર ઉપાદક કરનો આ બોજ ભાવવધારા ારા ાહક ઉપર ખસેડ છે .
ચા દર વધતા કરવેરા વ ુના ઉપાદન ખચમાં વધાર કર છે  કમત વધાર છે .
(2) આયાતી વ ુની કમતમાં વધારો : ભારત વા િવકાસમાન દ શોએ ઔોગીકરણ કરવા ભાર  ૂો છે . ભારતમાં પેોલયમ પેદાશની આ કારણે માંગ વધી છે . તેની સામે દ શમાં તેનો ુરવઠો  ૂબ જ
મયાદત છે . એક દા 70% પેોલયમ પેદાશો આયા કરવી પડ છે . જો તરરાય બરમાં પેોલ-ડઝલના ભાવ વધે તો આયાતો મધી બનતાં દ શમાં પણ પેોલ-ડઝલના ભાવ વધે છે ,  ય
અને પરો રતે ભાવ વધારાને વેગ આપે છે . બળતણ મું થતાં એક બાુ વ ુુ ં ઉપાદન ખચ વધે છે , તો બી બાુ વાહનયવહાર ખચ વધતાં અય વ ુનાં પણ ભાવ વધે છે .
(3) અછત : યાર ઉપાદનની યામાં વપરાતા કાચા માલ, વીજળ ક અય જર વ ુની કોઈ પણ કારણોસર અછત સય તો ભાવો વધે છે . આવી અછત લાંબાગાળા ુધી રહ તો ગાવાને વેગ આપે
છે . અછત સતા સંહખોરો તેનો સંહ કર ુ િમ અછત સજ ભાવોને ચે લઈ ય છે .

Created by: Prashant Sir 8/12

 2. માનવિવકાસ ક આિથક િવકાસનો અઘતન િનદ શક છે . 1990માં સંુ ત રા િવકાસ કાયમમાં રૂ કર લા માનવિવકાસે અહવાલમાં િવકાસના માપદં ડ તરક માનવિવકાસ અક (Human Development
Index-HI) રૂ કવામાં આયો. HDI આથક અને સામાજક બંને બાબતોને યાનમાં લઈ તૈયાર, કરવામાં આવે છે , HDI તૈયાર કરવામાં મહવની  ૂિમકા યાત, અથશાી પણ છે .HDI તૈયાર કરવા માટની
બાબતો : HDI તૈયાર કરવા નીચેની ણ બાબતો (પરબળો) દયાનમાં લેવાય છે : 1, અપેત આુય : આુય આરોયની થિત સાથે સંકળાયે ું છે . આરોય માપવા માટ બાળકના જમ સમયે અપેત
આુય ગણતરમાં લેવાય છે , જો અપેત આુય 50 વષથી ઓં હોય, તો દ શની વતી તંુરતીથી વંચત ગાય છે . મ અપેત આુયનો આક ચો તેમ આરોયની થિત સાર માનવામાં આવે છે ,
2014માં ભારતમાં લોકોુ ં સટરાશ આુય 68 વષ ટું હ.ું અપેત આુયનો એક સામાજક િસ દશાવે છે . 2, ાન (િશણ) : ાન િશકાણ)ુ ં માણ ળવવા માટ ુત ઉમરના િશકતોની ટકાવાર
કટલી છે તે મેળવવામાં આવે છે , આ માટ 15 વષ અને તેનાથી વુ મરની યતઓના અરાનને યાનમાં લેવાય છે , માં શાળા કાનો સર રાશ વષ અને શાળા કાનાં અપેત વષ દયાનમાં લેવાય
છે . િશણુ ં ું માણ સામાજક િસ દશાવે છે , 3 વનધોરણ : વનધોરણ માપવા માટ માથાદઠ રાય આવક (ડોલરમાં) યાનમાં લેવાય છે . સમખરદ.- શકતના યાલનો ઉપયોગ કર માથાદઢ
રાય આવક ગણાય છે , મારા વનધોરણનો આધાર ાવક ઉપું હોય છે . આ માટ ખાવકનો ક માથાદઠ આવકને ધોરણે મપાય છે . સારા વનધોરણમાં નીચેની નાગરક ુિવધાઓ સમાિવટ છે :
પીવાુ ં ુ પાણી, નેજ, વીજળ, મકાન, વાહનયવહાર,સંદશયવહાર, આરોય ુિવધા, વાય લર, ોટન, ચરબી વગેર, HDIની ુય બાબતો HDIુ ં  ૂય  ૂય થી 1ની વચે હોય છે . તે ુ ં મહમ
 ૂય 1 ગણાય છે .  દ શનો HDI ની નક હોય તે દ શ વુ િવકિસત ગણાય છે અને  દ શનો HDI  ૂયથી વુ પર ું 1 થી ૂ ર હોય તે દ શ.ઓછા િવકિસત ગણાય છે , 2015ના માનવિવકાસ અહવાલમાં 188
દ શોને આવર લેવામાં આયા છે . માં 0 .944 HDI સાથે નૉવ થમ મે અને 0.609 HDI સાથે ભારતદ શ 130મા મે હતો. HDIુ ં મહવ : આિથક િવકાસના HDI ના માપદં ડમાં મા આિથક નહ, પરં  ુ
સામાજક કાણના િશકો અને આરોય વા માપદં ડનો પણ સમાવેશ ાં છે , તેથી તે આિથક િવકાસનો પર ૂણ માપદં ડ છે .આિથક નીિતના ઘડતર માટ HDI  ૂચવે છે ક, આિથક િવકાસ સાધન છે અને
માનવ-કયાણા િતમ ઉદ શ છે , HDI િવઘેયાતમક છે , તેથી HDI નો વધારો દ ખમાં િધણ અને આરોયની પરથિતમાં ુધારો  ૂચવે છે .HDI નો યાલ ગિતશીલ છે . તેથી િવકાસયાન દ શોને ાં િવકાસ
કરવો અને ાં વુ કામ કરવાુ ં છે તે ગે HDI માગદશન HDIની મયાદાઓ :hDIમાં મા ણ સામાજક બાબતો - િશણ અને આરોયને તેમુ ં વનધોરાનો સમાવેશ કરાયો છે . માં અય સામાજક
િનદ શ તેનો સમાવેશ કરવો જોઈએ, HDIનાં ણેય પરબળો સરખા મહવના નથી. ુ દ ુ દ પરથિતમાં તેમુ ં મહવ ુ ું ુ ું હોય છે . HDI આિથક િવકાસની સાપે થિત દશાવે છે .
3. થળાંતરને િવ ૃત રતે સમજવા માટ થળાંતરનાં કરણોનો અયાસ કરવો જર છે . થળાંતરનાં િવિવધ કારણે નીચે ુજબ છે :
1. આિથક કારણો: થળાંતરુ ં મહવુ ં કારણ આિથક કારણ છે . આિથક કારમી નીચેની બાબતોનો સમાવેશ થાય છે :
(i) નોકર, યવસાય ક ધંધો : આિથક લાભ માટ યત નોકર,યવસાય ક ધંધા માટ એક થળે થી બી થળે થળાંતર કર છે .
(ii) બદલી : યતની નોકરના થળે થી બદલી ુ રના થળે થતાં તે આિથક ાયદા માટ થળાંતર કર છે .
(iii) ુ દરતી સંપિુ ં માણ  થળે ુ દરતી સંપિ િવુલ માણમાં હોય તે થળે વતીુ ં માણ ઓં હોય યાર કૌશય ધરાવતી યત પોતાુ ં વતન ડ, આવી જયાએ વસવાટ કરવા થળાંતર કર છે ,

ES
મ ક, સોનાની ખાણ, હરા-ર ખાણ, ખનીજ સંપિ, પેોલયમ પેદાશનાં થળોએ ચી આવક મેળવવા થ ું થળાંતર,
(iv) િશણની વુ સાર તકો મેળવવા ઉચ િશણ મેળવવા  થળે િશણની વુ સાર તટ મળr તે થળે વતનથી ુ ર થળાંતર કર છે .
(v) આરોયની આુિનક ુિવધાઓ મેળવવા વુ તંુરત વન માટ અને સારા આિથક ઉપાન માટ આરોયની અયંત આુિનક સેવાઓ ઉપલધ હોય તે થળે યત થળાંતર કર છે .
(vi) આયોજત થળાંતર : યાર ુ ુંબના સયો આયોજન કર ુ ુંબના એક અથવા વુ સયોને આિથક  ૃિ માટ વતનથી ૂ ર વસવાટ માટ મોકલે છે ,  આયોજત સધળાંતર છે .

SS
2. સામાજક કારણો : થળાંતર માટ કટલાંક સામાજક કારણ પણ મહનો ભાગ ભજવે છે . આવાં કારણો નીચે ુજબ છે :
(i) લન : ઉન થવાથી ી પોતાુ ં વતન છોડ તેના પિતના ઘરના થળે કાયમી વસવાટ કર , તે સામાજક કારણે થ ું થળાંતર છે .
(ii) સામાજક રતરવાજોથી ુત મેળવવા : ાય સમાજ માટ ભાગે ત હોય છે , યાર શહરની વતી ુત િવચારસરણી અને આુિનક વનશૈલી ધરાવતી હોય છે . તેથી શય સમાજનો ુવા વગ
આવી ુત િવચારસરણીથી આકષાઈને શહરો તરફ થળાંતર કર છે .

A
3, રાજકય થળાંતર : થળાંતર માટના રાજકય કારણોમાં ુયવે બે કારણો નીચે ુજબ ગણાવી શકાય :

CL
(i ) ુ અને અશાંિતઃ વારં વાર ુ થતાં હોય તેવા િવતાર સતત અશાંત રહતા હોય છે અને તે િવરતારની  સતત ભયના ઓથાર નીચે વતી હોય છે . આવી  શાંત અને સલામત થળે રહવા અાંત
િવતારમાંથી. શાંત િવતારમાં થળાંતર કર છે .
(ii) ધષણ િનવારવા : વારં વાર તોફાનો, થષણ વગેર થતાં હોય,તેવા અશાંત િવતારમાંથી યતઓ ઘષણથી ૂ ર શાંત િવતારમાં થળાંતર કર છે .
4. ુ દરતી આપિઓ અને પયાવરણીય કારણો : ુ કાળ,ધરતીકંપ, જવાળાુખી વી ુ દરતી આપિ ધરાવતા િવતારમાંથી લોકો સલામત થળે થળાંતર કર છે .પયાવરણીય પરબળને લીધે થ ું થાઁતર
િવકાસલી થળાંતર છે . મ ક, સરદાર સરોવર યોજનાને કારણે થયે ું થળાંતર અભયારય ક રાય ઉાન તરક હર થતાં અુક િવતારના થાિનક લોુ ં થળાંતર પણ િવકાસલી છે .

3.
OR
G
1. તાવના : વાહનયવહાર ેની સેવામાં ર વે, ૨તા, જળયવહાર, હવાઈ યવહાર વગેરનો સમાવેશ થાય છે . આમાં પણ ર વેનો િવકાસ સૌથી વુ ાંિતકાર ગણાય છે , ભારતમાં માલ-સામાન અને
N
પેસેજરની હરફર કરવાની મહવની જવાબદાર ર વે ઉઠાવી રહ છે . ભારત સરકારુ ં સૌથી મોુ ં હર સાહસ ર વે છે .
2. ભારતમાં ર વેનો િવકાસ : ભારતમાં ર વેની શઆત ેજોની ખાનગી કંપની ારા કરાઈ હતી. ભારતીય ર વેનો ારં ભ ેજોના શાસન દરિમયાન થયો છે . ભારતમાં સૌ થમ ર વે લાઈન 16 એિલ,
HI
1953 ના રોજ ુબ ં ઈ અને થાણા વચે શ થઈ હતી. ની લંબાઈ 22 માઈલ (લગભગ 34 કલોમીટર)ની હતી. જો ક યારબાદ બધી ર વે કંપનીનોનો વહવટ સરકાર ધીમે ધીમે પોતાને હતક લઈ લીધો
હતો. ભારતમાં ટશરો ર વેનો િવકાસ તેમના આિથક હતોને યાનમાં રાખીને કય હતો.
સતં પછ ર વે નો વહવટ ભારત સરકાર હતક આયો અને સરકાર એક અલગ ખાતા ારા તેનો વહવટ કય છે . અયાર ુધી ર વે ુ ં અલગ બટ રૂ થ ું હ.ું જો ક ચાુ વષ થી (2017-18) ર વે ુ ં
AC

બટ અલગ ફાળવવાુ ં બંધ કર , સામાય બટમાં જ તેનો સમાવેશ કરાયો છે . હાલમા એિશયા ખંડ મા થમ થાને ,િવ મા ચોથા નંબરુ ં સૌથી મોુ ં નેટવક ભારતીય ર વે ધરાવે છે . તે ભારત સરકાર
ુ ં સૌથી મોુ ં હર સાહસ છે . ભારતીય ર વે મા આશર 16 લાખ થી વુ કમચારઓ રોજગાર મેળવે છે . 2012 માં ર વે એ 8200 િમલયન પેસજર અને 970 િમલયન ટન માલ ુ ં વહન કુ હ.ું
ભારતના આિથક િવકાસમાં ર વે ુ ં અને થાન હોવાથી જ આયોજન દરિમયાન ર વેના િવકાસ અને આુિનકરણની દશામાં સતત ોસાહનો અપાઈ રો છે . માં નીચેના ુય છે .
1)દર ક બટમાં નવી ર વે લાઈન નાંખીને ક ૂની લાઈનો િવકસાવીને ર વેનો િવકાસ થઈ રો છે . એટલે ક દર ક યોજના મા ગેજ પાંતરુ ં કાય ઝડપી બનાવી ૨ુ ં આુિનકરણ કરવામાં આવી રું છે .
CO

2) ર વેની ુસાફર વુ ને વુ સલામત અને આરામદાયક બને તે માટ યાસો થઈ રા છે .
(3) ુસાફરોને ુિવધા મળે તે રતે ર વે ટશનોને પણ સજજ કરવામાં આવી રા છે . ર વે ટશનમાં ઠંડા પીવાના પાણી, નાતા, ુક ટોલ, વેઇટગ માટ ુરશીઓ વગેરની ુિવધાઓ આપવા યાસો થયા
છે .
(4) ર વેની ુસાફર આરામદાયક બને તે માટ ર વેના ડબાને પણ આુિનક સવલતોથી સજજ બનાવાઈ રો છે .
(5) ર વેની ુસાફર વુ ઝડપી બનાવવા વુ ને વુ ર વે ુ ં વીજકરણ થઈ રું છે . પહલાં ર વેમાં કોલસાથી ચાલતા જન હતા, તે ુ ં થાન ડઝલ અને વીજળએ લીું છે .
L

(6) ર વેએ નોની ઝડપમાં આુિનકરણ ારા વધારો કરવાનો યાસ કય છે . થી બે થળ વચેનો ુસાફરનો સમય બચે તથા માલની ઝડપી હરફર થઈ શક.
NA

7) ુસાફરની સમયા હળવી બનાવવા ટશો અને ુલેટ ન શ કર છે . આ ઉપરાંત મેો ન પણ શ કરાઈ છે .
3. ભારતમાં ર વે ુ ં મહવ : ભારતમાં ર વેના િવકાસે આિથક િવકાસના એજન તરક મહવની કામગીર બવી છે .
(1) ર વેના િવકાસને કારણે યાવસાિયક ગિતશીલતા નધપા વધી છે . ઉપાદક  ૃિ માટ જર ભાર યંો, કાચો માલ, ક અધતૈયાર માલ ઉોગોને પહચાડ શકાતા તથા તેમનો તૈયાર કર લો માલ બ૨
ુધી પહચાડ શકાતા ઉોગ ધંધાનો િવકાસ ઝડપી બયો છે .
O

(2) લાંબા તરની ુસાફર ઝડપી, સલામત અને આરામદાયક બનતાં દ શમાં એક થળે થી બી થળે િમકની ભૌગોલક ગિતશીલતા વધી છે . ણે ઉોગ ધંધાને મનો ુરવઠો  ૂરો પાડો છે .
ૂ ોને તેમની
(3) ર વેના િવકાસથી ખેત િવકાસને પણ વેગ મયો છે . ખેતી માટ જર ખાતરો, ઓરો, ર વે ારા ૂ ર ૂ રના તર પહચાડ શકાયા છે . અને ખેત પેદાશને ૂ રના બરો ુધી પહચાડ, ખેત
RS

પેદાશના વાજબી ભાવ અપાવી શકાયા છે .

(4) ર વેના િવકાસથી દ શના દરના િવતારમાંથી બંદરો ુધી માલસામાનની હરફર ઝડપી અને સલામત બનતાં િવદ શ વેપારનેપણ ોસાહન મું છે .
(5) ર વેના િવકાસને લીધે દ શના વાસન ઉોગને પણ વેગ મયો છે . પરણામે પરો રતે રોજગારુ ં નું ે િવકસી રું છે .
(6) ર વેના િવકાસને લીધે જદા ુ દા િવતારો વચેનો સંપક વધતાં રામાં સાંૃિતક એકતા ળવી શકાઈ છે . તેથી ર વેનો િવકાસ રાય એકતા માટ મહવની કડ ુરવાર થયો છે .
PE

(7) ર વેને લીધે ુ કાળ ક ુ દરતી આપિ વખતે એક થળે થી બી થળે ઝડપથી વ ુ અને સેવા પહચાડ મોટા માણમાં નહાની રોક શકાય છે . દ શના સાવભૌમવની ળવણીમાં પણ ર વેની સેવા
ઉપયોગી બને છે .
4. ભારતીય ર વે સમના પડકારો : આયોજન દરિમયાન ર વેના િવકાસ માટ યાસો થયા હોવા છતાં વતમાનમાં તેની સમ કટલાક પડકારો પણ છે .
(1) િવના અય દ શોની સરખામણીમાં આપણી ર વેમાં આુિનક ટકનોલોનો ઉપયોગ મયાદત થઈ રો છે . આ દશામાં ઝડપી પગલાં લેવાની જર છે .
(2) ભારતના ભૌગોલક િવતાર અને દ શની જરયાતોના માણમાં ર વેની સવલતો અ ૂરતી છે .
(3) ર વે સમ સૌથી મોટ સમયા નાણાંની તંગી અને યોય સંચાલનની છે , ર વેમાં ચાલતા યાપક ટાચારને લીધે ર વેના િવકાસ માટ ફાળવેલ નાણામાં તંગી જ રહ છે . એટું જ નહ જ હરે ારા
સંચાલન થ ું હોવાથી કાયમતા ઓછ રહ છે . દ શમાં અવારનવાર થતા ર વેના અકમાતો તેના ુરાવા છે .
(4) ર વેમાં ુસાફરોની સવલત વધારવા યાસો થઈ રા છે , પરં  ુ હુ તે અ ૂરતા છે .
(5) ર વેના િવકાસમાં ાદ િશક અસમાનતા પણ વુ જોવા મળે છે . અુક િવતારો આયોજનના ઓટલો વયોને ત ર વેની ુિવધાઓથી વંચત છે .
ભારતમાં ર વેની ઝડપી ગિત માટ હર ેની સાથે ખાનગી ેનો પણ વુ ને વુ સહકાર લેવાની જર છે , થી નાણાની તગાનો અને સંચાલનની સમયાનો ઉકલ આવે. આ ઉપરાંત વડનશત
વધારવા. યોય આયોજન સાથે, થાિપત ર વે લાઇન નો મહમ ઉપયોગ થાય તે દશામાં પગલાં લેવાની ખાસ જર છે .

Created by: Prashant Sir 9/12

 4. 1. તાવના : ભારતમાં બેરોજગારની સમયા દન-િતદન ચતાજનક બનતી ય છે . ભારતનો બેરોજગારનો  મા આિથક  નથી. તે સામાજક, નૈિતક, માનસશાીય અને રાજકય ૃ ટએ અનેક
ો સાથે સંકળાયેલો છે . બેરોજગારની સમય માનવીમાં હતાશા અને અસંતોષ જમાવે છે  સામાજક અને રાજકય અરાજકતા સજ શક છે . ભારતમાં આયોજનના થમ બે દાયકા ુધી આિથક િવકાસ
થતાં બેરોજગારનો  ઉકલી જશે. તેમ માની િવકાસના ુા ઉપર વુ ભાર ુકાયો હતો. આમ છતાં થમ પંચવષય યોજનાથી તેને ૂ ર કરવાુ ં યેય તો ૨ખાું જ હ.ું આ માટ રોજગાર ધાન નાના
અને ૃહઉોગોને પણ સાથે સાથે મહવ અપાું હ,ું પરં  ુ બેરોજગારનો  ઉરોર તી બનતાં પાંચમી અને છી યોજનાથી તે ૂ ર કરવાુ ં િવિશટ મહવ વીકાર રોજગારના ખાસ કાયમો હાથ
ઉપર લીધા છે . બેરોજગાર િનવારવા છી યોજનાથી લાંબાગાળાના અને ૂંકાગાળાના પગલાં લેવાની ુહરચના અમલમાં ુક છે . આઠમી યોજનામાં તો બેરોજગાર ના ૂદ માટ રોજગારના હને  ૂળ ૂત
અિધકાર બનાવવા માટ બંધારણમાં ુધારા કરવાુ ં પણ િવચારવામાં આું હ,ું પરં  ુ તે જો ક શ બની શું નથી. દર ક િમકને રોજગાર  ૂર પાડવાની નૈિતક અને ાથિમક જવાબદાર કયાણ રાજયને
વર લી સરકારની હોવી જોઈએ.
બેરોજગારની સમયા હલ કરવાના ઉપાયો : ભારતમાં રોજગારુ ં વપ જોતાં જણાય છે ક બેરોજગાર નો  ૂંકાગાળાનો નથી, પણ લાંબાગાળાનો અને  ૂળ ૂત  છે . માળખાગત ુધારા કર  કંઈ
રોની તકોુ ં સન થાય તે કાયમી વપ ુ ં હોું જોઇયે. ભારતની બેરોજગારની સમયા ઉકલવા નીચેના સવસામાય ઉપાયો (પગલાં) લેવા જોઈએ.
(1) વતી િનયતં : ભારતની બેરોજગારની સમયાુ ં  ૂળ ઝડપી વતી વધારાને કારણે મના ુરવઠામાં થઈ રહલો વધારો છે . ભારત માં ચા દર વધતી વતીમાં એક બાુ મના ુરવઠામાં વધારો
કય છે . તો બચત અને  ૂડરોકાણને અવરોધી આિથક િવકાસ યો છે . આથી રોની તકોુ ં સન ઓછા માણમાં થું છે . આથી ભારતે બેરોજગારની સમયા હલ કરવી હોય તો વતી િનયંણ માટ
અસરકારક પગલાં ભરવી જોઈએ થી મની ુરવઠામાં થતા વધારાનો દર મંદ પડશે અને બી બાુ વતી િનયંિત થતાં ઉપાદનના સાધનો ફાજલ થતો તે  ૂડરોકાણ નો દર વધારશે, ના લીધે
રોજગારની તકો વધશે. વતી િનયંણ કરને જ લાંબાગાળે ઉપાદક વય ુ થ (15 થી 64વષ) ુ ં યોય િનયમન કર શકાશે. સરકાર ુ ુંબ િનયોજનના કાયમોને િવિવધ ોસાહનો અને િનસાહન આપી
વતી  ૃધ નો દર 2011માં જ 1.64/% છે ધટાડાન 12 ુધી લઈ જવાની જર છે . ચાઈનાની માફક વતી િનયંણ માટ કટલાક ાંિતકાર પગલાં લેવાની જર છે .
2) આિથક િવકાસનો દર ચો લઈ જવો : રોજગારની તકોમાં નધપા વધારો કરવા માટ ઝડપી આિથક િવકાસ અિનવાય છે . અથત ં ના િવિવધ ેોમાં ખાનગી, નહર ક અય વપે મડી કાણ વધાર
ચો આિથક િવકાસનો દર િસ કરવો. આ માટ દ શના અથત ં ના ુ દા ુ દા િવભાગો વચે સંકલન કર હર, ખાનગી, સહકાર ક અય વપે ઔોગક ેે  ૂડરોકાણ વધે, તથા ૃિષેે િસચાઈની
સગવડો વધાર તથા અય જર સગવડો  ૂર પાડ કિષ િવકાસનો દર ચો લઈ જવો જોઈએ. હરયાળ ાંિત વુ સવયાપક બનાવી તેના લાભ તમામ વગ અને રાયોને મળ શક તેવી ુહરચના
અમલમાં ુકવી જોઈએ.
ભારતની બેરોજગારની સમયાુ ં એક કારણ આયોજનની શઆતના વષમાં આિથક િવકાસનો દર 3 થી 3.5 ટકા વો નીચો રો તે છે . આપણો આિથક િવકાસનો દર શાથી મંદ રહવા પાયો છે તેના કારણો
શોધી તે ૂ ર કરવા નીિતિવષયક િનણયો લેવા જોઈએ. આપણે આિથક િવકાસનો દર 8% થી 10% ળવી શકએ તો જ બેરોજગારનો  ઉકલી શક. આિથક ુધારા બાદના રોજગાર વગરના આિથક

ES
િવકાસના અુભવને યાનમાં લઈ િવકાસની ુહરચનામાં િવકાસ અને રોજગાર બેને યાનમાં લેવાની જર છે .
(3) રોજગારલી આયોજન : આયોજનના શઆતના તબામાં બી પંચવષય યોજનાથી હરેના િવકાસને િવશેષ મહવ આપી પાયાુ ં ઉઘોગીકરણ કરું અિનવાય હોવાથી તેના પર વુ ભાર  ૂો
તે જર હ.ું પરં  ુ હવે ઉોગીકરણનો પાયો તૈયાર થઈ ગયો હોવાથી હરે સાથે ખાનગીેને પણ િવકસાવવાની જર છે . હવે યાર ઉઘોગીકરણનો પાયો તૈયાર થયો છે યાર વપરાશી માલના અને
મધાન ઉપાદન પિતવાળા નાના અને મયમ કદના ઉોગોને તથા વાણજય  ૃિઓ તથા પુપાલન, ડર ઉોગ, મય ઉોગના િવકાસ ઉપર યાન આપું જોઈએ. કારણ ક આ ેોમાં ઓછા

SS
 ૂડરોકાણે વુ રોજગારની તકોુ ં સન થાય છે . વતમાનમાં તો સેવાેના િવકાસ ઉપર વુ ભાર આપવાની જર છે  ય તેમજ પરો રતે રોજગાર સનમાં સૌથી વુ ઉપયોગી છે . િવકાસની મ
સરકાર રોજગારુ ં પણ આયોજન કરું જર છે . આયોજનની એવી  ૂહરચના ઘડવી ક થી રોજગાર પણ વધે અને આિથક િવકાસ પણ ઝડપી બને, આમાં અઘતન ામોોગો વુ સાથક નીવડશે. આજ
રતે બાંધકામ ેે પણ રોજગારલી આયોજન કર વુ રોજગારની તકોુ ં સન થઈ શક તેમ છે . રોજગારલી આયોજનથી િવકાસ પણ થશે અને રોજગારની તકો પણ વધશે. દ શમાં મધાન વપરાશી
ઉોગો થાપવાથી ઓછા રોકાણે વુ વપરાશી વ ુુ ં ઉપાદન થશે, રોજગાર વધશે અને આિથક થરતા પણ ાત થશે.

A
(4) રોજગારલી િશણ : ભારતુ ં વતમાન શૈણક માળું પણ બેરોજગારના સનુ ં એક મહવુ ં કારણ છે . વતમાન િશણ પિત મા કલાક અને બી કાના અિધકારઓ તૈયાર કરતી, ુતકય
ાન આપતી યવથા છે . પરણામે િવિનમય અને વાણજયના નાતક થયા પછ પણ યતમાં વયે રોજગાર ાત કરવાની મતી આવતી નથી અને બેરોજગાર રહ ું પડ છે . ભારતમાં િશત

CL
બેરોજગારના િવકટ ને ઉકલવા િશણેે નીચેના ાંિત કાર પરવતનો લાવવાની જર છે : (a) મા પરાલી અભગમ અપનાવવાને બદલે યતની  ૃિ કરવાની મતા વધે, તે માટ ુ ં કૌશય
ક આવડત ાત થાય તેવો અભગમ અપનાવવો જોઇયે. b) વતમાન વેપાર, વાણજય, ઉોગો, ખેતી તેમજ અય ેો ને અુપ યવસાયલી િશણ આપું જોઇયે. પરં  ુ તેનાથી િશણ ેે યોય
અને  ૂરતા ુધારા હુ થયા નથી. આ માટ વેપાર, વાણય, ઉોગો, ખેતી, સેવાઓ વા તમામ વગને અુપ બને તેવા િશણ અને તાલીમ આપતા યાપક કાયમો હાથ ધરવા જોઈએ. થી યત
અયાસ બાદ સરળતાથી રો મેળવી શક. (c) બેરોજગારની સમયા હલ કરવા રોજગાર મેળવવાની મતા વધે અને  કારના િશતોની જર ઊભી થવાની છે તે કારુ ં િશણ આપ ું માનવ

G
આયોજન જર છે . દા.ત. અયાર ઈફોટકનોલૉના ુગમાં તેને લગ ું અને ભિવયમાં બાયોટનોલોના ુગને યાનમાં લઈ તેને અુપ િશતો તૈયાર કરવા જોઈએ, (d) િશત બેરોજગારોને નવા
યવસાય શ કરવા જર તાલીમ આપવાની અને યારબાદ અુક સબસીડવાળ લોનની યવથા કરવી જોઈએ. (e) િશણુ ં માળું યવસાયલી બનાવુ.ં આ માટ ટકિનકલ અને યવસાયલી
તાલીમ આપતા કો શ કરવા જોઈએ.
N
ઈ.સ.2015ની નવી િશણ નીિતમાં ઉોગોની જરયાતોને અુપ િશણ આપી િશિથલતો તૈયાર કરવાનો હ ુ િનધારત કરવા છે . આવનારા વષમાં ા કારના અને કટલા િમકોની જરયાત ઊભી
HI
થવાની શતા છે તેનો અયાસ કર, તે ુજબના અયાસમો, આયોજન કરવાની અને ખાનગીેના સહકાર ારા તેનો અમલ કરવાની જર છે .
(5) ૃહ અને નાના પાયાના ઉોગોનો િવકાસ : ૃહ અને નાના પાયાના ઉોગો મધાન છે , તેમાં ઓછા  ૂડરોકાણ વુ રોજગારની તકોુ ં સન કરવાની મતા છે . એક દા એકસરખા  ૂડરોકાણે
નાના ઉોગોમાં મોટા ઉોગોની સરખામણી માં 7.5 ગણી વુ રોજગારુ ં સન થાય છે , આથી ભારતમાં 1956ની ઔોગક નીિતથી પાયાના ઉોગોમાં અપનાવેલ  ૂડધાન પધિત સાથે વપરાશના
AC

ઉોગોમાં મધાન ઉપાદન પિત અપનાવવા ભાર ુકાયો છે .  ૂડની અછતવાળા ભારતે મધાન ૃહ અને નાનાં ઉયોગો ને રોજગાર આપતા ેઠ િવકપ વપે વીકાર , તેના િવકાસ માટ િવિશટ
સવલતો આપવાની જર છે . આ દશા માં નાના ઉયોગો ને અનામત ારા ૨ણ આપવાના તથા નાણાકય ટકિનકલ અને સંચાલકય સહાય આપવાના રાયો ારા યાસો થયા છે . વૈિકકરણના વતમાન
જમાનામાં અઘતન ામોોગો અને નાના ઉોગો િવકસાવવાની જર છે .
(6) તર માળખાકય સેવાનો િવતાર : ભારતમાં ાય િવતારમાં અ ૂરતી માળખાકય ુિવધાઓ હોવાથી ગામડામાં ઉોગ શ કરવાુ ં આકષણ રહ ું નથી. આ સંજોગોમાં જો ામીણ િવતારમાં િશણ,
CO

આરોય, વસવાટ, રતો, વાહનયવહાર, વીજળ તથા યાવસાિયક તાલીમ કો વી તર માળખાકય સેવાઓ િવકસાવાય તો ાયેે ઉોગો થપાશે. આનાથી ગામડાના લોકોને પોતાના વસવાટની
નક રોજગારની તકો ાત થતાં શહરકરણની સમયા પણ હળવી બનશે. ૃિષે અને તેની સાથે સંકળાયેલા અય ેોમાં પણ રોજગાર વધી બેરોજગારની સમયા ઉકલી શકાશે.
આિથક િવકાસનો ુય આધાર માળખાકય સેવાઓ ઉપર જ છે . આવી સેવાઓ િવકસાવવા ખાનગીેનો પણ ઉપયોગ કરવો જોઈએ તથા િવદ શી  ૂડરોકાણને પણ આવકારું જોઈએ.
(7) ૃિષેે હરયાળ ાંિતનો વેગ અને િવતાર : ભારતમાં વતી  ૃના ચા દરને લીધે, અને ૃિષ િસવાયના ેોમાં મંદ આિથક િવકાસ રહવાથી, ૃિષ ઉપર વતીુ ં ભારણ વું છે અને છ
બેરોજગાર વધી છે . ૃિષ ે તરફ  ૂર ું યાન ન અપાતા િસચાઈની સગવડો અ ૂરતી રહવાથી મોસમી બેકાર પણ સઈ છે . આ સંજોગો ૃિષેની બેરોજગારની સમયા ઉકલવા હરયાળ ાંિતને વેગ
L

આપવાની અને તેનો સમ દ શમાં િવતાર કરવાની જર છે . જો યોય રતે આયોજન થાય તો અય કોઈ પણ ે કરતાં ઓછા રોકાણે વુ ઉપાદન અને રોજગારુ ં સન કરવાની મતા ૃિષેમાં જ
છે . ો.પી.સી.મહાલનોબીસે રોજગારની તકોની કર લી ગણતરના દાજ માણે “જો ભારતમાં ૃિષેે 81 કરોડુ ં  ૂડરોકાણ કરવામાં આવે તો 40,000 યતને રો આપી શકાય અને ઉપાદનમાં 5.7%
NA

ના દર વધારો કર શકાય. યાર મોટા ઉોગોમાં ? 1 કરોડુ ં  ૂડરોકાણ કરવાથી મા 500 યતને રોજગારની તકો ઉપલધ કરાવી શકાય અને ઉપાદનમાં મા 1.4% ના દર જ વધારો થઈ શક. આમ
ઉોગે કરતાં ૃિષેમાં રોજગારની વુ તકોુ ં સન કરવાની મતા છે . દ શમાં ૃિષેે શ થયેલ હરયાળ ાંિતને વુ યાપક અને વેગવાન બનાવવા તેને ુરક  ૃિઓ વી ક નાની અને મયમ
કદની િસચાઈ, જમીન સંરણ, જમીનુ ં નિવનીકરણ, વષમાં એક કરતા વુ પાક લેવાય તે ું આયોજન, પાક વીમા યોજના, વન િવકાસ, ડર ઉોગ િવકાસ તથા ૃિષે ઉપર આધારત ામોધોગો
O

િવકસાવવાની ખાસ જર છે .  ગામડાને પાકા રતા ારા શહર અને અધશહર િવતારો સાથે જોડવામાં આવશે તો ખેત પેદાશોને યાપક બર મળતા નાના ઉોગો પણ િવકસશે અને તરક વેપાર-
વાણય વધતાં અનેક લોકોને રો આપી શકાશે. રતા, બાંધકામ સૌથી વુ રોજગાર ધાન છે . આથી ભારતમાં ‘ધાનમંી ામ સડક યોજના' પાછળ નધપા બટ ફાળવવામાં આવી રું છે . પડતર
RS

જમીનને ખેડાણી હઠળ લાવીને પણ વુ માણસોને રો આપી શકાય. ડૉ. એમ. એસ. વામીનાથનના મત ુજબ ૃિષેના િવકાસની દશામાં યાસ કરવામાં આવે તો ભારતમાં અનેક ગણી રોની તકોુ ં
સન કરવાની મતા છે .
OR
PE

Created by: Prashant Sir 10/12

 4. 1. તાવના : ભારત એક કરતાં વુ કારની બેરોજગારથી પીડાતો દ શ છે . ભારતમાં આિથક િવકાસ થવા છતાં બેરોજગારની સમયા ઉકલવામાં િનફળતા મળ છે . બેરોજગારની સમયા સાચી રતે
સમ, તે િનવારવાની ુહરચના ઘડવા બેરોજગર ના અથ અને કારો (વપ)ની ણકાર જર છે .
2. બેરોજગારનો અથ (Meaning of Unemployment) : સામાય રતે કામ કર શક તેવી યતની કામ વગર બેસી રહવાની થિત બેરોજગાર છે . આવી બેરોજગાર િમકો ઉપરાંત ઉપાદનના અય
સાધનોમાં પણ હોઈ શક છે . પરં  ુ સામાય રત બેરોજગારની ચચા મના સંદભમાં જ થાય છે . તેથી આપણે તે સંદભમાં જ અથ પટ કરવા યન કરુ.ં
બેરોજગારનો અથ પટ કરતા અથશાીઓએ યન કય છે . ો.પીગના મતે “કોઈ યતની કામ કરવાની ઇછા હોવા છતાં કામ મળ ું ના હોય તે બેરોજગાર છે .” જયાર “લીગ ઓફ નેશસ કિમટના મતે,
“ યત કામની શોધમાં હોય અને પોતાની મતા તેમજ યોયતાુસાર કામ ાત કરવામાં અસફળ રહ છે તે બેરોજગાર છે .”
ૂંક માં , વતમાન વેતન દર , કામ કરવા લાયક યતની કામ કરવાની તૈયાર હોય, તે કામની શોધ માટ યન કરતી હોય છતાં તે બેરોજગાર છે . બી શદોમાં કહએ તો “વતમાન વેતન દર યતની
કામ કરવાની ઈછા, શત અને તૈયાર હોવા છતાં તેને કામ ના મળે યાર તે યત બેરોજગાર કહવાય.’ આવી બેરોજગારને અનૈછક બેરોજગાર ક ફરજયાત વપની બેરોજગાર કહવાય છે .
૩. બેરોજગારની લાણતાઓ : (1) યત વતમાન વેતન દર ક કામ કરવા તૈયાર હોવો જોઈએ. દા.ત. બરમાં વતમાન વેતનદર દ િનક . 100 હોય અને યત . 200ના વેતને જ કામ કરવાની
ઈછા રાખતો હોય અને કામ વગર બેસી. ૨હતો તે બેરોજગાર કહવાય નહ. આવી યત વૈછક બેરોજગાર ગણાય.
2) યત વતમાન વેતન દર કામ કરવા તૈયાર હોય, પરં  ુ તે કામ કરવાની યતની આવડત ના હોય તો પણ બેરોજગાર ગણાય નહ.
3) યત વતમાન વેતનદર કામ કરવા શતમાન અને તૈયાર હોય પણ કામની શોધ કરવાનો યન કરવાને બદલે, ઘેર રાહ જોઈને બેસી રહ તો પણ તેનો બેરોજગારમાં સમાવેશ થતો નથી.
4) બેરોજગારનો યાલ સય મના ુરવઠા  ૂરતો મયાદત છે . ભારતમાં 15 થી 64 વષની વયુ થની યત કામ કરવા સમ ગણવામાં આવે છે . આ ૃ ટએ બાળકો,  ૃો, અશતો અને પોતાની
ઈછાથી કામ વગર બેસી રહનાર સય મના ુરવઠાનો હસો ન હોવાથી બેરોજગાર ગણાય નહ. ૂંકમાં, બેરોજગારનો યાલ સય મના ુરવઠાના સંદભમાં જ છે . દ શ માટ અનૈછે છે ક ફરજયાત
બેરોજગાર જ સમયાપ છે , વૈછક બેરોજગાર નહ.
(5) બેરોજગાર યત આિથક રતે િનઃસહાય હોવાથી સમાજમાં ગૌરવ ૂવક વન વી શકતો નથી. આથી બેરોજગારની સમયા એ મા આિથક સમયા નથી, પણ સામાજક અને નૈિતક પણ છે . તે
રાજકય ેે મોટ અરાજકતા ઊભી કર દ શમાં અશાંિત સવા શતમાન છે .
4. બેરોજગારુ ં વપ : (અ) બેરોજગારુ ં વપ ક કારો સમજવા માટ અથત
ં ુ ં વપ ણું જર છે . કારણ ક િવકિસત અને િવકસતા દ શોમાં બેરોજગારુ ં વપ અને કારો ુ દા ુ દા હોય છે .
સામાય રતે િવકિસત દ શોમાં સય ફરફારોને કારણે માંગમાં આવતા પરવતનોને લીધે, અસરકારક માંગમાં અભાવની પરથિત સતા તેના ઉપાદનમાં રોકાયેલા િમકોમાં બેરોજગાર જમે છે . િવકિસત
દ શોમાં આવી ચય બેરોજગાર ક ઘષણજય બેરોજગાર વુ જોવા મળે છે . આવી બેરોજગાર ૂંકાગાળાની હોય છે . કારણ ક અસરકારક માંગમાં વધારો કર તે ૂ ર કર શકાય છે . ચય બેરોજગાર વેપાર

ES
ચના તબા સાથે સંકળાયેલી હોય છે , યાર ઘષણજય બેરોજગાર ટકનોલૉના પરવતનો સાથે સંકળાયેલી હોય છે . યાર િવકસતા દ શોમાં વતી  ૃના ચા દરને લીધે એક બાુ મના ુરવઠામાં
વધારો થાય છે . બી બાુ અથત ં માં માળખાગત ખામીઓને લીધે રોજગારની તકોમાં ધીમા દર વધારો થવાથી બેરોજગાર સય છે . આવી બેરોજગાર લાંબાગાળાની હોય છે . કારણ ક માળખામાં
પરવતન લાવતાં વુ સમય લાગે છે .
[બ] બેરોજગારુ ં વપ ક કારો ણવા ો.રાજૃણ નીચેના ચાર માપદં ડો આયા છે .

SS
(i) સમયનો માપદં ડ: આ માપદં ડ માણે કામ કરવાની શત અને  ૃિ ધરાવતી યતને અઠવાડયે 28 કલાક ક તેથી ઓછા કલાક માટ કામ મળે તે તી બેરોજગાર ગણાય. પરં  ુ તેને અઠવાડયે 42
કલાકથી ઓં પણ 28 કલાકથી વુ કામ મળે તો તેની બેરોજગારની તીતા ઓછ ગણાય.
(ii) આવકનો માપદં ડ : યતને કામમાંથી આવક એટલી ઓછ મળતી હોય ક થી તેની ગરબી ૂ ર ના થાય તો આવકની દટએ બેરોજગાર ગણાય. ભારતમાં ામીણ િવતારમાં આવી બેરોજગાર વુ
જોવા મળે છે .

A
(ii) સંમિતનો માપદં ડ :  યત કામ કરવા લાયક અને સંમત હોય, પરં  ુ તે કારુ ં કામ ના મળે અને ઓછ લાયકાતવાં ય કારુ ં કામ વીકારું પડ, માંથી તેને ઓછ આવક ાત થતી હોય તે
બેરોજગાર છે . આ વપમાં અધબેરોજગાર જોવા મળે છે .

CL
(iv) ઉપાદકતાનો માપદં ડ : િમકની વાતિવક ઉપાદકતા  હોય તેના કરતાં ઓછ ઉપાદકતાએ કામ કરું પડ યાર તે ઉપાદક ના દટએ બેરોજગાર ગણાય. દા.ત. કોઈ યત દવસમાં પાંચ જોડ
પગરખા બનાવવાની મતા ધરાવતો હોય, પણ તેને રખો બનાવી શક તેટું જ કામ મળ ું હોય, ઉપાદકતાના માપદં ડથી છ બેરોજગાર ણી શકાય છે . ૭૪ બેરોજગારોની સીમાંત ઉપાદકતા  ૂય
હોય છે .
5, બેરોજગારના કારો : ઉપરોત માપદં ડ માણે બેરોજગારના નીચે માણે કારો પાડ શકાય : (1) સં ૂણ બેરોજગાર (Open Unemployment) : અથ : “ યતઓ વતમાન વેતન દર રોજગાર

G
મેળવવા માંગે છે , અને જર લાયકાત પણ ધરાવે છે પરં  ુ તેમને બલુ લ રોજગાર ના મળતી હોય તો તેઓ સં ૂણ બેરોજગાર ક ુલા બેરોજગાર કહવાય.”
લાણકતાઓ : (i) સામાય રતે મનો ુરવઠો ઝડપથી વધતો હોય અને શહરકરણની યા ઝડપી હોય યાં સં ૂણ બેરોજગાર  ૃનો દર ચો જોવા મળે છે . (I) આ કારની બેરોજગાર ગામડા કરતાં
N
શહરોમાં વુ જોવા મળે છે . (i) શહરોમાં મોટાભાગના સં ૂણ બેરોજગારો ગામડામાંથી શહરમાં કામની શોધમાં આવેલાં હોય છે . (iv) સામાય રતે આવી બેરોજગારનો ભોગ િશત અને તાલીમ વગરની
યતઓ વુ બને છે . (v) સં ૂણ બેરોજગારો ઉપાદન અને ઉપાદકતા ઘટવાુ ં કારણ બને છે . કારણ ક આવા યતઓ કામ કર શક તેવા હોવા છતાં કામ કર શકતા નથી. બી બાુ તે વપરાશી ખચ તો
HI
કરતા જ હોય છે . આથી બચતો ઘટતો, આિથક િવકાસનો દર મંદ રાખે છે . તેથી તેઓ બોપ છે . (vi) સં ૂણ બેરોજગારુ ં માણ 15 થી 25 વષની વયૂથની યતઓમાં વુ જોવા મળે છે .
સં ૂણે બેરોજગારુ ં માપન : ુલી બેરોજગારનો ક આધાર ૂત રતે મેળવવો ુકલ છે . આવી બેરોજગાર ણ પિતથી માપવામાં આવે છે . (1) રોજગાર િવિનમય કોમાં થયેલી નધણીને આધાર . (2)
મ ુરવઠાના સેપલ લીરા (૩) વતી ગણતરના કડા ારા. દા.ત. ભારતમાં દર દસ વષ વતી ગણતર થાય છે . આ વતી ગણતરના પકમાં જ રોજગાર ગેની માહતી એકિત કરાય છે .
AC

મયાદા : (1) મોટાભાગના રોજગાર િવિનમય કો શહરોમાં જ આવેલા છે . તેથી ગામડાના બેરોજગારોની નધણી થયેલી હોતી નથી. (2) નોકરની ગેરંટ નહ હોવાથી ઘણી બેરોજગાર યત નધણી કરાવતી
નથી. તો ઘણા લોકોએ રો મેળવી હોવા છતાં વુ સાર તક માટ નામ કસલ કરાવતા નથી. આથી બેરોજગારની સાચી થિત ણવી ુકલ બને છે .
(2) અધ બેરોજગાર (Under Unemployment) : સામાય રતે િમકો તેમની શતનો  ૂર  ૂરો ઉપયોગ કર શકતા ના હોય તો અધબેરોજગાર ગણાય. બી શદોમાં યતને ઓછા સમય માટ, તેમની
લાયકાત કરતાં ઓં કામ વીકારું પડું હોય. તો તે અધ બેરોજગાર કહવાય. િમક દવસના ટલા કલાક અથવા વષના ટલા દવસ કામ કરવાની શત અને  ૃિ ધરાવતો હોય તેના કરતાં ઓછા
CO

કલાક ક ઓછા દવસ કામ મળે તો તે અધ બેરોજગાર ગણાય છે . આ ૃ ટએ ભારતમાં ામીણ િવતારમાં ખેતી ેે જોવા મળતી મોસમી બેરોજગાર એ અધ બેરોજગાર છે . ખેતીની કાયરત સીઝનમાં એટલે
વાવણી અને લણણીના સમયે ને રો મળે છે . પરં  ુ બાકના સમયમાં બેરોજગાર રહ ું પડ તે મોસમી બેરોજગાર ગણાય છે . આવી બેરોજગારને દ ખીતી અ ૂણ રોજગાર કહવાય છે . આમાં પણ કટલાક
કાયમી અ ૂણ રોજગારો છે તો કટલાક મોસમી અ ૂણ રોજગાર હોય છે . મોસમી બેરોજગારોને કાયમ માટ બી ેે ખસેડવાથી ખેતીના ઉપાદન ઉપર િવપરત અસર થઈ શક છે . ભારતમાં મોટાભાગની ખેતી
ુ દરત ઉપર આધારત છે અને િસચાઈની સગવડો અ ૂરતી છે . આથી ખેતીેે આવી મોસમી બેકાર વુ જોવા મળે છે .
કટલીક િશત યતઓને તેમની લાયકાત ુજબુ ં કામ ન મળતાં ૂંકાગાળા માટ તેનાથી ઉતરતી લાયકાતુ ં કામ વીકાર પડ તો તે અધબેરોજગાર છે . દા.ત. M.com થયેલી યતએ પટાવાળાની જોબ
L

વીકારવી પડ તો તે અધબેરોજગાર છે .

NA

(3) છ બેરોજગાર (Disguised Unemployment) : સામાય રતે ભારત વા અિત વતીવાળા િવકસતા દ શોમાં છ બેરોજગાર મોટા માણમાં જોવા મળે છે . આને પી (ુત) બેરોજગાર પણ
કહવાય છે . આ કારની બેરોજગારની ધારણા સૌ થમ ીમતી જોન રોબસને કર હતી. ો. ૨નાર નક સ અને આથર લેિવસે િવકસતા દ શોના સંદભમાં છ બેરોજગારના સૈાંિતક યાલનો આિથક
િવકાસમાં કઈ રતે ેઠ ઉપયોગ થાય તે સમું છે .
અથ : “કોઈ એક યવસાયમાં વતમાન ટકનોલોના સંદભમાં જર હોય તેના કરતાં વુ િમકો રોકાયેલા હોય અને આ િમકોને આ ેમાંથી ખસેડ લેવામાં આવે તો પણ ુ લ ઉપાદનમાં કોઈ ફરફાર ન
O

થતો હોય તો તેઓ છ બેરોજગાર કહવાય.

ો.રગનાર નક સ છે બેરોજગાર ગે લખે છે ક “ ઉપાદનના સાધનો અને ઉપાદનની ટકિનક આપેલી હોય અને અિત વતી ધરાવતા િવકસતા દ શોના ખેતીેમાં િવશેષ માણમાં મની સીમાંત
RS

ઉપાદકતો  ૂય હોય તો તેવા દ શોમાં છ બેરોજગાર વત છે તેમ કહ શકાય.” ૂંકમાં છ બેરોજગારની સીમાંત ઉપાદકતા  ૂય છે , તેમનો અય ેે ઉપયોગ કરવા છતાં, એ ેના ઉપાદનમાં
કોઈ ઘટાડો થતો નથી, આથી ો.નક સ આવા બેરોજગારોને ગભત બચત જણાવી છે .
ઉદાહરણ : ધારો ક 10 હટર જમીનમાં ુ ુંબના 7 સયો કામ કર છે અને 100 વટલ અનાજ ઉપ કર છે . પરં  ું જમીનનો ઇતમ ઉપયોગ કરવા વતમાન ટકનોલૉના સંદભમાં 5 િમકોની જ જર હોય
તો આ ેમાં રોકાયેલા વધારાના 2 િમકો છ બેરોજગાર છે . આ િમકોને અય ેે ખસેડ લેવામાં આવે તો પણ 100 વટલ અનાજના ઉપાદનમાં કોઈ ઘટાડો થતો નથી. આ િમકો બેરોજગાર
PE

દ ખાતા નથી છતાં તેમુ ં સીમાંત ઉપાદન શય હોવાથી છ બેરોજગાર છે .
ભારત માં એક બાુ વતી  ૃના ચા દરને લીધે િમકનો ુરવઠો વધતાં, રોજગાર શોધનારાની સંયા વધી છે . બી બાુ ખેતી િસવાય ના ેો માં અ ૂરતો િવકાસ થયો હોવાથી, ખેતીેે રોજગાર
માંગનારાુ ં ભારણ વું છે , ખેતીુ ં કામ સામાય રતે ૂુંબના સયો ારા થ ું હોય છે . તેમને નાણાકય વપમાં કોઈ વેતન ુકવવાુ ં હો ું નથી, તેથી છે બેરોજગાર ખેતીેે વુ જોવા મળે છે .
શહરો માં પણ  ઉોગો ક વેપાર કૌુ બક ધોરણે ચાલતા હોય યાં છ બેરોજગારો જોવા મળે છે .
4) ચય બેરોજગાર (Cyclical Unemployment) :  ૂડવાદ િવકિસત દ શોમાં બરના તે-મંદના પરબળોને લીધે ાત રોજગાર ની તકો માં વધઘટ થવાથી ચય બેરોજગાર ઉદભવે છે . આવા દ શમાં
બચત કરનાર વગ અને  ૂડરોકાણ કરનાર વગ અલગ- અલગ હોવાથી અવાર-નવાર તેમની વચે અસમ ુલો સંજય છે અને તે ક મંદુ ં સન થાય છે . દા.ત. અથત ં તેના તબામાંથી પસાર થ ું
હોય તો ઉપાદન અને રોજગારની તકો વધે છે , પરણામે ઓછા લોકોએ બેરોજગાર રહ ું પડ છે . આથી િવુ  અથત ં મંદના તબા માંથી પસાર થ ું હોવાથી સમ અથત ં માં ચીજ-વ ુઓ અને સેવાની
માંગમાં ઘટાડો થાય છે . આ અસરકારક માંગના ઘટાડા ને લીધે ઉોગોને ઉપાદન ઘટાડવાની ફરજ પડ છે . અથવા ઉપાદન એકમો બંધ કરવા પડ છે . રોજગારની તકો પણ ધટ છે . અને વુ લોકોને
બેરોજગાર રહ ું પડ છે . આવી બેરોજગારને ચય બેરોજગાર ક મંદજય બેરોજગાર ક યાપાર ચય બેરોજગાર તરક ઓળખવામાં આવે છે .
ઈ. સ.1929-30માં અમેરકામાં આવેલી મહામંદની અસર િવના ઘણા દ શોમાં જોવા મળ હતી, તેથી આ મંદને િવ મહામંદ તરક ઓળખવામાં આવે છે . વતમાનમાં પણ અમેરકા, લેડ તેમજ ુરોપના
ઘણા િવકિસત દ શોમાં આવી બેરોજગાર સઈ છે . ભારતીય અથત ં પણ વૈિકકરણની યામાં જોડાયે ું હોવાથી બજરુ ં વપ બરતં ઉપર અવલંબત થતાં આવી ચય બેરોજગાર ભારતમાં પણ
જોવા મળે છે . ખાસ કરને  વ ુની માંગ તરરાય વુ હોય તેમાં અવારનવાર આવી બેરોજગાર ઉવે છે . દા.ત. ભારતનો હરા ઉોગ.
ચય બેરોજગારની સમયા ૂંકાગાળા માટની હોય છે . આવી બેરોજગારની સમયા હલ કરવા રાજયે ઉપાદકય અને િવકાસલી કાયમોમાં વુ રોકાણ કર, બેરોજગારોને રોજગારની તકો  ૂર પાડવી
જોઈએ. તેમને રો મળતાં, આવક વધશે, પરણામે વપરાશી ખચ વધી, સમ અથત ં ની અસરકારક માંગ વધારશે. પરણામે ઉપાદન વધારવાથી રોની તકો વધશે.  ચય બેરોજગારની સમયા
હળવી બનાવશે.
(5) ઘષણજય બેરોજગાર (Fictional Unemployment) : યાર અથત ં માં ઉપાદન પિતમાં, વ ુની માંગ ક ઉપાદનમાં ક શોધખોળને કારણે બરમાં નવી વ ુના વેશને લીધે આવતા પરવતનોને
કારણે બેરોજગાર સય તો તેને ઘષણજય બેરોજગાર કહવાય છે . િવકિસત દ શોમાં સામાય રતે ૂંકાગાળા માટ આવી બેરોજગાર જોવા મળે છે . િવકિસત દ શોમાં ૂની ટનોલૉના થાને નવી ટકનોલૉ
અમલમાં આવે યાર , નવી ટકનોલૉ મહસશે  ૂડ  ૂર હોવાથી, ઓછા મની જર પડ છે અથવા ઘણીવાર આિથક રતે ુકસાન જતાં આ એકમો બંધ થાય છે . તેથી તેમાં રોકાયેલા િમકો બેરોજગાર
બનતાં, અય ેમાં રોજગાર મેળવવા યન કરવો પડ છે . અય ેની જરયાતને અુપ તાલીમ ક ુ શળતા ાત કરવી પડ છે . આટલો સમય  બેરોજગાર રહ ું પડ તે ઘષણુત બેરોજગાર છે .
દા.ત. ક ૂટર આવતાં લાક તરકની કામગીર કરતા િમકોની માંગ ઘટ ય છે .
નવી શોધખોળોને લીધે કોઈ વ ુની માંગ ઘટ છે , તો અય કોઈ વ ુની માંગ વધે છે . આથી ની માંગ ઘટ હોય તે વ ુ બનાવતા એકમોમાંથી  વ ુની માંગ વધી છે તે વ ુ બનાવતા એકમોમાં િમકો
ગિત કર યાં ુધી ૂંકાગાળા માટ તેણે બેરોજગાર રહ ું પડ છે . દા.ત. સાદા મોબાઈલ ફોનના થાને માટ મોબાઈલ ફોન આવતા, સાદા મોબાઈલ ફોનના ઉપાદન, વેચાણ તથા સિવસ &ે કામ કરતા
િમકોને બેરોજગાર થું પડ છે . આવી બેરોજગાર ઘષણજય બેરોજગાર છે .

Created by: Prashant Sir 11/12

 5. 1. તાવના : કોઈ પણ દ શના િવદ શવેપારનો િવકાસ ણવા, આયાત અને િનકાસના કદમાં કટલો ફરફાર થયો છે , ુ લ િવદ શવેપારુ ં કદ ક ું રું છે , તેથી તે દ શની રાય આવકમાં િવદ શવેપારનો હસો
કટલો રો છે તેની ણકાર જર છે .
2. િવદ શવેપારના કદનો અથ : સામાય રતે કોઈ પણ દ શની આયાત થતી અને િનકાસ થતી ભૌિતક વ ુઓના ુ લ  ૂયના સરવાળાને િવદ શવેપારુ ં કદ કહવામાં આવે છે . િવદ શ વેપારુ ં કદ સમજવા
માટ ણ બાબતો ણવી જર છે .
(1) ુ દા ુ દા સમયે થયેલી ભૌિતક વ ુઓુ ં ુ લ આયાત  ૂય અને ુ લ િનકાસ  ૂય કટું છે . આું  ૂય બર કમતે નહ, પણ થર ભાવોએ અથવા U.S.A. ના $ માં માપું પડ છે . કારણ ક આયાત
અને િનકાસના જથામાં વધારો થવાથી   ૂય વું છે તેને જ િવદ શવેપારના કદનો વધારો કહવાય છે . થર ભાવે  ૂય માપવાથી કમતના વધારાને ક ઘટાડાને કારણે ુ લ  ૂય ઉપરની અસરો ૂ ર કર
શકાય છે અને U.S.A. ના ડોલરમાં  ૂય માપવાથી ૂં ડયામણના દર ારા િત વષ થતા કમતના ફરફારો આપોઆપ ૂ ર થાય છે . આમ, થર ભાવે િવદ શવેપારુ ં  ૂય ન કરાય તો જ વાતિવક કદ
ણી શકાય છે .
(2) ુ દા ુ દા સમયગાળામાં આયાત  ૃ દર અને િનકાસ  ૃ દરની ટકાવાર કટલી છે .
(3) દ શની ુ લ ચય આવક (GDP) માં િવદ શવેપારનો હસો કવો રો છે તથા િવ વેપારમાં કટલો હસો છે . કોઈ પણ દ શમાં  િત વષ થતી િનકાસ કમાણી અને આયાત ુ વણીના  ૂયમાં વધારો
થતો હોય, આયાત  ૃ દર અને િનકાસ  ૃ દરની ટકાવાર વધતી હોય, રાય આવકમાં િવદ શવેપારનો હસો વધતો હોય તથા િવ વેપારમાં આ દ શનો ટકાવાર હરસો વધતો હોય તો દ શના વેપારુ ં
કદ વું છે તેમ કહવાય. આથી િવુ  જો િવદ શવેપારના ુ લ ુયમાં ઘટાડો થતો હોય, તેનો રાય આવકમાં હસો ઘટતો હોય, તથા િવ વેપારમાં હસો ઘટતો હોય તો દ શના િવદ શવેપારુ ં કદ ઘટ
કહવાય.
3. ભારતુ ં િવદ શવેપારુ ં કદ : 1951 થી ભારતે આયોજનનો માગ અપનાયો છે . 1980 ુધીમાં ઔઘોગીકરણની ઇમારતનો પાયો તૈયાર થયા બાદ, અને ખાસ કરને 1991 ની નવી આિથક નીિતના અમલ
બાદ ભારતના િવદ શવેપારના કદમાં નધપા વધારો થયો છે . 1951 થી 2016 ુધીના 66 વષના સમયગાળામાં આયાત અને િનકાસ બેનો કદમાં વધારો થયો છે . પરં  ુ િનકાસ  ૃ દર કરતાં આયાત  ૃ
દર ચો રહવાથી, મોટા ભાગના વષમાં વેપાર તલા ખાધવાળ રહ છે . અાયોજન દરિમયાન રાય આવક અને િવ વેપારમાં પણ ટકાવાર હસો વયો છે .
ભારતના િવદ શવેપારના કદમાં 1991 ની નવી આિથક નીિત અપનાયા બાદ સયેલા વલણોમાંથી નીચે ુજબના તારણો કાઢ શકાય.
(1) 1991-92 માં ભારતની િનકાસ થતી વ ુુ ં ુ લ  ૂય 17.0 િમલીયન ડોલર હ.ું  1998-99 માં વધીને 33.2 િમલીયન ડોલર થું હ ું અને 2014-15 માં વધીને 310.5 િમલીયન ડોલર થું છે . એટલે ક
એકવીસમી સદમાં િવદ શવેપારુ ં  ૂય નધપા વું છે .
2) 1991-92 માં ુ લ આયાત  ૂય 19.4 િમલીયન ડોલર હ ું  2014-15 માં વધીને 448,0 િમલીયન ડોલર થું છે . આમ થવાુ ં કારણ વૈિકકરણમાં હરફાઈમાં ટકવા ટનોલૉ, પેોલ વગેરની

ES
આયાતોુ ં માણ વુ ૨ં તે છે .
(3) 1980 બાદ ઓધીગીકરનો પાયો તેયાર થયો હોવાથી મોટા ઉોગોને ટકાવવા, િનભાવવા અને િવકસાવવા આયાતો વુ ની છે . આ ઉપરાંત દ શમાં આવક વધતાં અને બી બાુ ઉદારકરણની નીિત
અપનાવતાં આયાતોુ ં માણ વું છે .
(4) 1991-92 થી 2014-15 ના સમયગાળામાં િનકાસ  ૂય અને આયાત મય બંનેના કદમાં વધારો થયો છે પરં  ુ િનકાસ  ૂય ના કદ કરતાં આયાત  ૂયના કદમાં થયેલો વધારો વુ હોવાથી દ શની વેપાર

SS
તલા સતત ખાધવાળ ૨હ છે . 1991-92 મા વેપાર  ુલા ની ખાધ 1.5 િમલીયન ડોલર હતી તે વધીને 2014-15 માં 187.5 િમલીયન ડોલર થઈ છે .
(5) વાતં પછના શઆતના સમયગાળામાં ભારતનો િવકાસ દર નીચો રો હોવાથી િનકાસલી આયાતોુ ં કદ ઊું રું હ.ું યાર િનકાસ કરવાની મતા નીચી હોવાથી િનકાસો નીચી રહ હતી.
(6) ભારતની GDP માં (ુ લ ઘર  ું પેદાશમાં) જોઈએ તો U.S.A ના ૬ માણે ભારતની GDP માં િવદ શવેપારનો હસો સતત વયો છે . 1981 માં ભારતની GDP માં િવદ શવેપારનો હસો  મા 12% હતો તે
વધીને 2014 માં 38.3% થયો છે . એટલે ક ટકાવારની ૃ ટએ લગભગ ણ ગણો વયો છે . આમાં પણ 1981 થી 1991 માં મા 1,9% હસો વયો હતો. 1991 ની નવી નીિતના અમલ બાદ વધવાની

A
શઆત થઈ અને 2001 માં 5.1% નો વધારો થયો હતો પરં  ુ યારબાદ એટલે ક એકવીસમી સદમાં િવદ શવેપારના કદમાં ટકાવારની ૃ ટએ પણ બમણો વધારો થયો છે . 2001 માં ભારતની GDP માં 
ટકાવાર ફાળો 19% હતો તે વધીને 2014 માં 38.3% થયો છે .

CL
(7) ભારતની GDP ના સંદભમાં િવદ શવેપારના ટકાવાર હસામાં એક નધનીય બાબત એ છે ક 201 ની સરખામણીમાં 2014 માં ટકાવાર હસો ઘટો છે . એટલે ક 2011 માં  41.8% હસો હતો તે 2014
માં 38.3% થયો છે .
(8) 1991 બાદ િવના ુ લ વેપારમાં ભારતનો હસો નવી આિથક નીિતના અમલને લીધે વયો છે . એક દાજ માણે 2014-15 માં િવના ુ લ વેપારમાં ભારતનો હસો 2.07% રો છે .
N G
HI
AC
CO
L
NA
O
RS
PE

Created by: Prashant Sir 12/12