ARBA Yaymlan : 34

Ba�SIZ Dizi : 7

Biήnci Baskι : lstanbuί, 1305

Dizgi, Baskι, Cilt : Acar Matbaaahk Tesisleή

Tel: 526 84 42 - 516 42 52 - 567 98 64

ARBA Ara�brma Basιm Yaym Tic.

Ebussuut Cad. Akif Bey l�haru Νο: 4-6/29
Sirkeci- lstanbώ Tel: 519 16 61
 �irFuad

MEKTUPLAR

Υayιna Hazιrlayan:

C. Parkan OZTURAN
MEKTUPLAR
 BE$iR FUAT ve UNUTULMAK
Se\ihaιtίn Ηίliν

Edebiyat taήhlcrinde �ir Fuat'a ili�kin νe durmadan tckrar­

lanan birkaς satιrdan ba�ka bir �yin bulunmamasι gcrςcktcn il­
ginς. Bu birkaς sahr bilc ςarpιcι bir ki�ilikle kar�ι kar�ιya oldugu­
muzu duyuruyor bizc. Otuz bc� ya�ιnda intihar cdcn, δlίim izlc­
nimlcrini kagιda gcςircn, Batι kίiltίirίinίi ςagda�larιna oranla ��ι­
lacak bir yctkinliklc sindirmi�, Tίirk edebiyatιnda gerςckςiligi νe
dogalcιlιgι (natίiralizmi) sistcmli bir biςimde ilk olarak aςιklamι�
νe saνunmu�; cle�tiή alanιnda, kara ςalmalann, ki�iscl ayrιntιlara
gircrek kίiςίik dίi�ίiπncnin, yalanιn, adam kaytrmanιn kar�ιsιn­
dcr, ncsnel bakι�, bilgiye νe mantιksal dίi�ίinceye dayanan kanιt­
lamanιn δrncgini νermi� bir dίi�ίinίir canlanιyor zihnimizde.
Ama hepsi bu kadar... Gδzden kac;mι�, gerektigi gibi ίizcήnde du­
rulup degerlendirilmcmi� birkaς ςalι�ma dι�ιnda, Βeψ Fuat im­
gcsini geni�letecek νe belirginl�tirecek hemen hiςbir �Υ yok. Son
ytllarda bu dίi�ίinίire duyulan ilgiye ragmen, kitaplan da makale­
leή de yeniden ikinci, ίiςίincίi elden bilgilerle yetinmek zorunda­
yιz. Gδzden kaςmι� birkac; c;alι�ma arasιnda en ba�ta Orhan
Okay'ιn Be�ir Fuad'ιnι sayrnak gerekir (1stanbul, 1 %9). Daha δnce
yapιlmι� ςalι�malann sayisι ise ancak dδrt: Ahmet Mithat (Be�ir
Fuad, 1st, 1969), Bahaattin Ank (Be§ir Fuad, yayimlanmamι�me­
zuniyet tezi, Tίirkiyat Enstitίisίi, no. 339, 1949-50), Lίitfi Εή�ί (Be­
§ir Fuad Kimdir? Kίillίik Mecmuasι, no. 1, 1940) νe Gίizin Dino

7
(Taπzimat'taπ Sonra Edebiyatta Gerςekςilίge Dogru I'de, bir bδ­
Ιϋm, Ankara 1945). Buna kar�ιlιk. Mustafa Nihat όzon'un Son
Asιr Tiirk Edebiyatι Tarihi'nde (lstanbul, 1945), Niyazi Berkes'in
Tίίrkiye'de ς:agda�lηma sιnda (Ankara, 1973) ve Α. Hamdi Tan­
'

pιnar'ιn 19. Asιr-Tίίrk Edebiyatι Tarihi'nde.(5. baskι, lstanbul,

1982) yukarda sδzίinϋ ettigimiz birkaς satιr yer alιyor ancak. Η.
,
Ziya Ulken'in biήcik kapsayιcι ve aynntιlι kaynak olma niteligini
hala koruyarι Tίίrkiye'de ς:agda§ Dίi§ίincenin Tarih i nde ise, Β.
'

Fua_d'ιn adιnιn bir kere geς;mesi gerς;ekten �a�ιrbcι.

Ne var ki edebiyat ve dϋ�ίince tarihςileήne fazla kabahat bul­
mamak gerekir. Β. Fuad'ιn bδylece birkaς satιra indirgenmesinin
ardιnda daha deήn bir dίinya gδrίi�ίi mekanizmasι yahyor. Αdι-
. nιn anιlmayι�ιnιn ve unutulmaya tert edili�inin toplumsal ve kίil­
tϋrel nedenleή var. Ya�rken ϋn salmι�, etkili olmu� bir dίi§ίinίir,
δlίimίinden sonra birden bire anιlmaz oluyor. Gδrίi�leήni payla­
�n Nabizade Nazιm, Mehmed Celal, Ali Kemal Β. Fuad'ιn δlϋ­
mίinden sonra kcndisinden ancak ίistίi kapalι ve adιnι anmadan
sδz ediy�rlar. 1980'da yani δlϋmίinden ίiς; yιl sonra, Β. Fuad'ιn ro­
man konusundaki gδrϋ�lcrini savunan ve Tercίiman-ι Ahval'de
yayιmlanan mcktubun yazan, Ravi diye takma bir ad kullanιyor.
Orhan Okay, bu suskunlugu ve unutu�u, Β. Fuad'ιn dinsizligine
ve intihar etmesine baglιyor. Gerςekten de, ihtihar edenleήn, inti­
har araςlarιyla birlikte cehenneme gittigi konusundaki islami
inan.ς; ve islam bilginleήnin, insanιn canιna kιymasιnnιn haram ol­
duguna ili�kin yorumlanna dayanan geleneksel ve yaygιI\dίi�ίi­
nίi�, hίς; ku§kusuz bu konuda etkili olmu�tur. Bu arada Ahmet
Mithat'ιn Β. Fuad'ι yalnιzca mίislίimanlar iςin.kullanιlan "mer­
hum" sδzcίiguyle degil de "mίite}'effa" sδzcίigίiyle anmasι da bu
aςιdan ilginς. Bδylece dinsizlik ve ίistίine bir de intihar, ο dδnemin
resmi-dinsel ideolojisinin baskιsιyla, Β. Fuad'ιn yerine bir bo§lu­
gun ve unutu�un geςmesine yol aς;ιyor diyebiliήz. Bu arada, kural
dι�ι bazι durumlan da belirtmek gerekir: Β. Fuad ile Muallim Na­
ci'nin yazι�malannι kapsayan lntikad intihar olayιnιn ardιndan;
Β. Fuad'ιn Fazlι Necip'le yazι�malan (Mektύbat)da dokuz yιl son­
ra yayιmlanιyor. Η. Cahit Yalς;ιn da 1935'te yayιmlanan Edebi Ha­
tιralar'ιnda Β. Fuad'dan sδz ediyor.

8 .
 όte yandan, B.Fuad'ιn anιlmamasιna yol aςan resmi ve yay­
gιn ideolojiye etkisine, edebiyat ve dίί�ϋnce taήhςίleήnin resmi ya
da kalιpla�mι� gδrίί�ίίnίί de eklersek, bu bίίyίίk unutulu�un ne­
denlerini belki de tamamlamι� oluruz. Gerςekten de, son yιllara
kadar, en Bab dίί�ίίnceli edebiyat ve dίί�ίίnce taήhςileή bile, ken­
dileήne resmen devredilmi� malzemenin δtesine geςip el degme­
mi� konulart irdelemeye yδnelmemi�Ier ve δnceden ςizilimi� bir
ςerςeve iςinde ve beli bir ίςeήk ίίzeήnde hίίnerlerini gδstermeye
yδnelmi�lirdi. Kaynaklara inerek ilk elden ςalι�ma yaptιklan za­
man bile, bclli yazarlann, dίί�ίίnίίrleήn ve yapιtlarιn ve bunlann
ili�kileήnin dι�ιna ςιkamamι�lardι. K�if duygusunun bizdeki ge­
lenckscl eksikligi, edebiyat taήhi alanιnda da kendini gδsterir. En
ίyί ihtimaHer, saptanmι� ve kalιpla�πu� ςerςeve iςinde, �u ya da bu
konuda ufak tefek yorumlar ya da eklemeler yapιlιr; parlak sδzler
sδylenir. Ba�ka bir deyi�ler, edebiyat tarihi malzemesini altίίst
ederek yeni degerlendirmelere yδnelmek ve yeni bir debiyat haή­
tasι ςizmek zahmetine katlanιlmaz. Bu yίίzden, Β. Fuad'ιn (belki
daha ba�kalan da vardιr) yeniden habrlanmasι ίςίn yίiz yιl geςme­
si gerckir. Daha sonra ίinlίί yazarlar olmu� ki�ilere, ίίstat olarak
kabul ettikleή Β. Fuad'ιn adιnι anmak ceSa.retini gδsteremcmek ve
tarihςilerle ele�tirmenlere de, bilinenleri tekrarlayιp durmak ne
δlςίίde yara�ιr diye sorabiliriz.Ama bu ba�ka bir soru!

Materyalist-Dinsiz-Mϋ.ntehir Disizi
Bu suskunluk ve unutturma, Α. Mithat'ιn sδcίilίίgίinίί ettigi
ve okumu�ulan hcdefleyen birtakιm felsefemsi dίi�ίincelerle de
peki�tiήlmi�tir. Α. Mithat Be�ir Fuad adlι kitabιnda, bu ςοk yete­
nekli ve bilgili "zavallr ςocuk"un, materyalizm denilen felaket has­
talιga yakalandιgιnι, dolayιsιyla dinsizlige sίίrίίklendigini ve bu­
nun sonucu olarak da inti'1ar ettigini ve devletine, 111"(\illet"ine
("ίίmmet" anlamιna gelir) yararlι olamadιgιnι belirtiyor. Materya­
lizm-dinsizlik-intihar gibi bir nedensellik dizisinda, birinci terim­
den ikinci teήme geςi�in dogru, ikinciden ίίςίίncίi terime geςi�in
yalι� oldugunu ve dolayιsιyla birinci terimden ίίι;ίincίί terime
manbksal olarak geςil�meyecegini sδylememiz gerekiyor. Yani
materyalizm (maddecilik), dinsizligi, tann tanιmaziιgι iςerir, ama

9
intihan iςeπnez. Ba?ka bir deyi?le, materyalistler dinsizdir, ama
insanlar, ille de dinsiz olduklan iςin intihar etmezler (tam tersine,
bilimsel sosyalizmi benimsemi? maddeci ve dinsizler gibi intihara
kar?ι olanlar da vardιr). lntihar edenler arasιnda tannya inananlar
da, bili-nemezciler (agnostikler) de, romantikler de, hϋr dϋ�ίince­
leler ve liberaler de, hiςbir felsefe gδrϋ�ϋnϋ benimsememi� sιra­
dan ki�iler de; ςocuklar, ya�lιlar ve ruh hastalan da bulunabilir. Α.
Mithat'ιn resmi ideolojiye sevimli gδrϋnmek iςin ileri sίirdϋgϋ ve
herhalde kendisinin de inandιgι bu gaήp gδrϋ�, daha sonralarι
bίitίin bir dίi�ίince geleneginin temelini ve ςerςevesini olu�tur­
mu�tur. ϋstelik, dinsizlige, manevi degerlerden ve milliyet duy­
gusundan yoksunluk da eklenerek bu �ma, daha da geli?tiήlmiτ
tir. (Oysa, Α. Mithat dδneminde "millet", "ίimmet" anlamιna geli­
yordu ve herhalde ίistadιn kendisi de, maddecilik ve dinsizlikl�,
modern anlamda milliyetςilik (nationalisme) arasιnda kesin bir
bag olmadιiζlnι ve hatta siyasal dίizeyde, tcokratik (dinsel) devlet
ile ulus-devlcti arasιnda bir kar�ιtlιk oldugunu fark edccekti. Bδy­
lcce zamanla, Β. Fuad'ιn fclsefescl anlamda benimsed.igi materya­
lizm, iyilik, namus, sadakat, scvgi, merhamet, yardιm severilk,
acιma gibi dcgcr ve tutumlardan yoksun bir tίir canavann benim­
scdigi gδrίi�le δzde?le?tirildi. Bδylece, okumu�lann, aydιnlarιn
ve hatta ara�tιrmacιlann bile bir ilke olarak benimsedikleή bu
"materyalizm" anlayι�ι, milletςilik-mukaddesatςιlιk-maneviyat­
ςιlιk ile maddecilik arasιnda siyasal aςιdan ve ideolojik dίizeyde
anlam ta?ιsa da, felsefe dίizeyinde hiςbir anlam ta?ιmayan bir ςe­
li?menin olu?masιna; "madde" ve "mana" gibi felsefe aςιsιndan en
anlam ta?tdιgι kesinlikle kestiήlmeyen kavramlar kar�ιtlιgtntn or­
taya ςtkmasιna yol aςb. Β. Fuad konusunda en saglam ve toparla­
ytcι ςalι�mayt yapmι� ve bugϋn yararlandιgtmιz bilgileri bize ak­
tarmι� olan Orhan Okay gibi degeήl bir ara?hrmacιnιn bile, Fu­
ad'ιn _intihan konusunda en δnemli neden olarak maddecilik-din­
sizlik-milliyet duygusundan yoksunluk ilkesini ileή sίirdϋgϋnίi
ve yukarda belirtigimiz yorumun dι?ytna ςιkamadιgιnι gδrϋyo­
ruz.

10
 Bir Kavramιn Seriiveni

Fransιzcadaki "materialiste" sδzcίigunίin iki ayn anlamι var.

Birincisi, felsefesel anlam1. ve bu dilde, XVIII. yίizyιlιn ba�ιnda
kullanιlmaya ba�lamι�. Maddcden ba�ka bir tδzίin (Cevhcrin)
varlιgιnι kabul etmcyen δgretiyi bcnimseyen ki�i anlamιna geli­
yor. Sδzlίiklerde, bunun felsefe teήrni oldugunu bclirtmek ίςίη ba­
�ιna bir kιsaltma ("Philo. ") konur. Felsefesel anlam ta�ιmayan ve
aynι dilde 1873'ten sonra kullanιlan gίindelίk anlamι, yani "ten
zevkleή, mal ve para pul pc�inde ko�ma egilimi" ise, satιrba�ιyla
ve ayrιca bclirtilir. (Le Petit Robert, s. 1165, 1983 baskιsι.) Bir dc
ςοk eskidcn bcή kullanιlan "matcήcl" sιfab var ve bu sδzcίik, "ma­
ncvi"ye kar�ιt olarak "maddi''yi bclirtiyor ve "para pula, δzclikle
paraya ve bunlara sahip olmaya ili�kin" anlamιna gcliyor. Kίiςίil­
tίicίi anlamι da "dίinya malιna mίilkίine, ten zcvklcήne a�ιn δlςίi­
dc baglι olan" anlamιnda. Υani felscfi anlamda ve isim olan "matC­
ήaliste" ilc felscfi anlam ta�ιmayan ve sιfat olan "matcήel" arasιn­
da yalnιzca sδzcίik kδkίinίin ortak olmasιndan ba�ka bir'ilinti yok.
Nitckim $. Sami'dc, "matcriaHsme':in kar�ιlιgι olarak "Maddiyat­
tan ba�ka bir �ye inanrnamak mcslck ve itikadι, maddiyyun, tabi­
iyyun ve dehήyyun mczhcbi" deniyor. Buradaki "maddiyat"ιn,
"mal, para pul" degil de, "madesel dίinya, maddesel varlιklann tίi­
mίi" anlamιna geldigini unutmamak gerekir. "Mal, para pul" anla­
mι, bizdeki anlam bilemsel kaydιrrna sonunda ve el ςabukluguyla
daha sonra bu teήme yίiklenmi�tir. Bundan δtίirίi, Mehmed Sa­
lahi'nin Kamus-u Osmani'sinde "maddiya'ι'Ίn "maddi olan husu­
sat" ve hatta Bahaattin'in daha sonra yayιrnlanan Tiirkςe Lίigat'in­
de bile ayni sδzcίigun "gδzle gδrίilίir, el ile tutulur maddi ve cis­
mani �yler"le kar�1land1gιn1 gδrίiyoruz. (F. Develίoglu da , O s ­
manlιca-Tiirkςe Ansiklopedik Lugat'ta sonuncu tanιmι tekrarlι­
yor).

Bδylece, bίiyίik bir iyimserlik gδstererek burada bir yarulma

sonucu felsefi maddecilik ile manevi degerlerden ve ideallerden
yoksunluk ve para pul dίi�kίinlίigu durumunun birbiήne kan�h­
nldιgtnι ve zamala δzde�l�tiήldigini sδyleyebiliήz. Fransιzlann
bile �a�ιrtacagtmdan ku�ku duymadιgtmιz bu anlambilimsei i�-

11
lem, herhalde 11. Me�rutiyet ve Cumhuήyet dδneήιιe ή ideolojisi­
nin bir maήfetidir. όte yaήdan nasιl olup ta gίimίize kadar sίίrϋp
geldigini ve etkili oldugunu aςιklama, bir ba�ka soru olarak kar�ι­
mιza ςιkιyοr.

t ntihann Diyalektigi .
�- Fuad'ιn ihtihannι aςιklayacak bir ςοk neden var: kalιtιma
inanmasι νe dolayιsιyla annesi gibi delirecegini dίί�ίίnmesi, ςοk
baglι oldugu annesinin νe daha δnce oglu Namιk Kemal'in kίίςίίk
ya�ta δlίίmίi,·aile νe a�k ya�mι soruruan, servetini ziyan edip ςo­
cuklanna bir �Υ bιrakmama endi�si, νb. Ama burada aςιklanrna­
sι gereken, herkes ίςίn aynι sonucu dogurmayan bu nedenlerin Β.
Fuad'ιn ihtihanna nasιl yol aςtιgι, nasιl i�lerlik kazandιgι. Neden­
lerin νe sonucun birbiήnden ayn oldugu νe arallann:da tek yanlι
bir nedensellik ίli�kisi bulundugu dίi�ίincesini a�rak νe Hegel'in,
sonuς ayru zamanda nedendίr, yani neden ile sonuς bir diyalektik
bίitίin (birlik) olu�turur dίi�ίincesinden yola ςιkarak �yle bir
aςιklama yapabiliriz: Β. Fuad'ιn durumunda, bu nederuerin, onun
intihannιn nedenleri olmasιnιn asιl nedenini, δlίime νe dolayιsιy­
la intihara ili�kin dίί�ίίncesinde νe bunlardan kaynaklanan kara�
nnda aramak gerekir. Yani herkesin ba�ιna gelebilen νe her yerde
rastlanan bu olaylann, neden niteligini edinme5i, ancak Β. Fuad'ιn
dίinyayι anlamlandιrmasι gδz δnίine alιnarak aςιklanabilir. Β. Fu­
ad ίςίn δlϋm, dogaίistίi gϋςler ya da dirisel aςιklanrnalarla anlam­
landιnlmι� bir olay degil, maddesel bir olaydιr. Bίitίin δteki olay­
lar gibi doga yasalanna baglι olan bu olaya ili�kin bu bilimsel bilgi
de, ki�iye δlίimίi konusunda kendisinin karar vermesi ve δzgίirce
davranmasι olanagιnι saglar. Βίr δtedίinya olmadιgι ίςίn Lucre­
tins'un dedigi gibi cezalandιnlma korkusu da yoktur; Ba�ka bir
deyi�le, Β. Fuad'ιn benimsedigi maddeci gδrίi�, ki�iyi kδrίikδrίine
νe kaςιnιlmaz bir biςimde camna kιymaya sίirίiklemez, ama δlίim
kar�ιsιnda kendi bedeninί istedigi gibi kullanabilme bilincini νe
δzgίirlίigunίi verir. Yani burada korkudan δtϋrίi intihardan ka­
ςιnma, elinden olmadan nasιl dogmu� yine elinde olmadan δyle
δlme, ba�gme dίi�ίincesi sδz konusu degildir. όyleyse, Β. Fu­
ad'ιn intihannda, Α. Mithat'ιn νe yolda�lannιn sandιgι gibi dίi-

12
$ϋncelerinin dogurdugu kaςιmlmaz bir sonuς, bir tϋr sϋrϋklenme
degi l, tam tersine bilimsel bi lgi lere dayanan bir dunya gδrϋ$ϋn­
den kaynaklanan bir seςme δzgϋrlϋgu , yani ya$3ΠU ya da δlϋmϋ
seςme δzgϋrlϋgϋ sδz konusudur. Nitekim Β. Fuad'ιn bilimsel bir
deney yapar gi bi intihar etmesi, ihtihanna iki ytl δnceden karar
νerip belli bir tarih saptamas1, cescdini Mekteb-i T1b1yye'de δgren­
cilere te$ήh dersinde yararl1 olsun diye bag1$lamas1, intihannda
sδz ederke, ... bu fikri, yaz gelirse Kagithane'ye gideccgim gίbί te­
"

lakki ettim" demesί, tart1$t1gi $3irlerin ίntihan konusunda ςιkara­

caklan sδylentilerlc alay etmcsi, saydam bίr bilίncin νc geli$mi$
bir bireyin δz ya$3mI konusunda karar νcrein δzgίirlϋgϋnϋn so­
nucudur, yoksa dinsίzligίn ve maneνί degerlerc baglι olmayt$ΙΠ
degi l Bu aςιdan bak1lιnca, bίr maneνί deger olan onurun, Β. Fu­
.

adΊn ya$3nunda νe ki$ίligίnde mi, yoksa, δlϋmϋnden sonra adιn1

agizlanna alamayan ςδmezlcnndc mi, ya da ίkί yϋzlϋlϋk dolu ya­
zιlar yazan Α. Mίthat'ta nu bulundugunu sormamιz gerekίr.

tlk Felsefecimiz
•

Β. Fuad'a gelinccye kadar, Bah felsefesίndcn sδz edenler, bazi

kimseleήn bazι dϋ$ϋnceler ileri sϋrdϋkleήnί νe·bunlann bazιlan­
n1n doιgru, bazιlarιnιn yanl1$ oldugunu dϋ$ϋnmekten ileή geςe­
memi$ler, bu dϋ$ϋnceler arasιndan i$leήne geleni seςmi$ler νe sa­
νunmu$lardι. Hakikatin, bir ara$hrma, irdeleme νe ele$tirme sϋ­
recinin ϋrϋnϋ degil de, olmu$-bitmi$ νe haz1rlop halde bir yerde
bulunan νe hemen alιnabilen bir yargi oldugu anlayt$I, dίnsel kδ­
kenlidir ve dϋ$ϋnce dϋnyam1za, maneνi degerler alammιza ve
gϋnlαk ya$3mιmιza bile egernen olan bir ilkedir.
Qysa Β. Fuad, bίlimin νe felsefenin zarnan iςinde yer alan bir
ara$tιrma νe ele$tirme sϋrecine dayandιgim; hakikate, bu ςabala­
nn art arda geli$iyle; rnanbga, deneye ve gδzleme dayanan gδrϋ�
leήn br$ιlιklι etkisi ve ςatφnasila adιrn adιm yakla$Ildιgin1 kaν­
ranu$b. Bundan δtίirίi, $UTadan buradan seςilmi$ fikirleή δnemse­
meyip, felsefe ve bίlim alamndaki temel ugraklaιr νe ςιgirlan ilk
olarak net bir biςimde ele alarak birbirleήyle ilintilerini aςιklayan
ki� de Β. Fuad oldu. Bδylece, Β. Fuad, rnetafizik, mϋsbet bilimler,
gerςekςilik (realizm), dogalCI11k (natίiralizrn), mekanizm, rnadde-
13
cilik, gδzlem, deney gibi Batι dίinyasιnιn felsefe, bilim, edebiyat
ve sanat dίinyasιnιn kurucu δgelerini ilk olarak saydam bir dϋ­
§ίince ve bilgiyle gίindeme getirdi. Kendisine yδneltilen ele§tiri­
lerde benimsedigi tavιr, gerςekten, ςagι iςin, haynn olunacak bir
tutarlιlιk gδsteήr. Omegin, abartιlι imgelerle §iir yazma konusun­
daki iddialan ele�tirirken sistemli dίi�ίincesinin geregi, ampiriz­
min bilgi kuraΠ\lrun temel ilkesini hemen ileri sίirer ve " ... dimagt­
mιzda hίςbίr �Υ yoktur ki. havass-1 hamse vasιtasι ile girmi� 01..:
masιn" der. (Ο. Okay, adgy. 162) "Zihnimizde biςbir �Υ yoktur ki
be� duyu aracιlιgιyla girmi§ olmasιn" anlamιna gclcn bu sδzler,
ampirizmin klasik fonnίilfi "Nihil est ίn intellectuquod non fuerit
pήus ίn scnsu"nun ("Zihnimizde hiςbir �Υ yoktur kί, daha δnce
duyulardan geςmemi� olsun") cίimlesinin tam ve hiς ku�kusuz ilk
-
ςevirisidir.
Dil, �iir ve Α. Ηaιμdί Tanpιnar'ιn Durumu
Β. Fuad'ιn dil konusundaki dίi�ίinceleri, bugίin de geςerligini
koruyor. Bu konuda Muallim Naci ilc anla�ιyorlar. Μ. Naci, Os­
manlιcanιn, bagtmsιz bir dil oldugunu, Arapςa ya da Farsςadan
aldιgt sδzcίikleή kendi yapιsιna gδre yogurup δzίimledigini ve
buna hak\α oldugunu, dolayιsιyla bu tίir sδzcίiklerin aslιnι kullan­
manιn bir geregi olmadιj;tnι ileri sίiriiyor. Be�ir Fuad ona hak ve­
rerek, dilin canlι bir varlιk oldugunu, sδzcίiklerini anlarnιnιn ken­
di iςlerinde olmadιj;tnι ve ancak belli bir anlaΠ\1 belirttiklerini, ya­
ni birer i�ret (bugίin "gδsterge" ya da "im" deniyor) olduklannι ve
dilbilimin bu gδrίi�ίi temellindirdigini belirtiyor. Ba�ka bir deyir
le her ikisi de, dilin, canlι bir organizma olarak yabancι δgeleή
(sδzcίikleή), kendi iςinde ve kendine gδre yogurup δzίimledigi;
dili geli�tiήrken bu i�leyi� dikkkat etmek ve onu izlemek gerekti­
gi ϋzeήnde anla�ιyorlar. Yani her ikisi de, bir canlιya, δzίimleye­
meyecegi besinleri (δrnegin Curnhuήyet dδneminde eli kalem tu­
tan hemen herkesin salt yabancι kδkenli oldugunu ileή sίirerek
ya�yan bir sδzcίigun yeήne bir ba�ka sδzcίik icat etmesi ya da c;ok
uzak diyalektlerden ya da eski kitaplardan seςilmi� kelimeleri te­
peden inme ithal vermemek gerektigi dίi�ίincesinde birle�iyor­
lar.

14
 Β. Fuad'ιn �iir konusunda sδyledikleri de ilginς ve yιllar son­
ra Nazιm Hikmet'in ''Tab-ι �airane" ele�tirisini akla getiriyor. Β.
Fuad, �iire degil, ama �iirde ο zaman ίin salan Babcι �irlerin ίiret­
tikleri abartmalι ve inandιncι olmayan yapay imgelere kar�ι. Me­
cazιn ya da imgenin anlamlι olmasιndan ςοk, gerςekdι�ι ve yapay
olmamasι ίizerinde duruyor. Romanda da aynι gδrίi�ίi savunu­
yor νe bu aςιdan gerςekςileή ve δzellikle dogalcι (natίiralist) Zo­
la'yι δmek gδsteήyor. Yani Β. Fuad gibi tutarlι bir dίi�ίinίirίin, "�iir
mi yoksa fcn mi ίistίindίir?" gibi saςma bir soruyu ciddiye almasι
ve clmalarla armutlan kan�tιnp bδyle bir tartι�maya iςtenlikle ka­
tιlmasι ��ιrt1cι bir olay.
Α. Hamdi Tanp11;1ar'a gclince; bu bίiyίik yazar, Β. Fuad't ''bir
ilim mistigi" diye tanιmlιyor. ζ:οk tekrarlandιgι νe bίiyίik bir bil­
gcligi kapsad1gt sanιlan bu sδzίin anlamιnι kcstirmck gίiς. Tanpι­
nar, hcrhalde, bilime tutku duyan bir kimse demek istiyor. ζ:ίίnkϋ
hem bilime baglι olmak hem de mistik olmak akιl alacak �ey dcgil.
Β. Fuad da ya�mι sίircsincc bu tίir sίislίi, ama gcrςck bir anlam ta­
�ιmayan 'sδzlcrdcιί bczmi�ti. Aynca Orhan Okay'ιn ςοk iyi bclirtti­
gi gibi, Α. Η. Tanpιnar, Β. Fuad'tn Voltaire biografisinden, "tercίi­
me ve iktibas" diye sδz ediyor. Ama kimden tercίime ve iktibas
edildigini belirtmiyor. Oysa, (burada sδzίi Orhan Okay'a bιrakι­
yoruz) "Β. Fuad gibi, devήnin en ileri Garp anlayι�ι ile eser yazan,
tercίimesini tercίime, derlcmesini derleme diye gδsteren ve ο de­
virde bizde ender rastlanan dip notlanyla mehazlanm belirten bir
mίiellifin tercίime ve iktibas yoluyla yazdιgι kitabιna imzasιnι
koymasιnι kabul edemeyίz. Eserin iςinde Hugo hakkιndaki sδzle­
·rin kaynagιnι esasen kendi zikr etmi�tir. Κaldι ki, bu kitabιn birςok
yerlerinde, Victor Ηϋgο dolayιsιyla, meseleyi bίzdeki hayal-ger­
ςek mίinaka�lanna da intikal ettirmesi kendisinden birςok �yler
ilave etmi� oldugunun delilidir. Olsa olsa, bu kitap iςin "telif ve
derleme �klinde" tabiή dogru olabilir." (agy. 138) Α. Mithat'ιn Β.
Fuad'ι etkilemesi sorununa gelince, Ο. Okay, (Tanpιnar'dan ςοk
farklι ve ςοk haklι bir gδrίi� ileri sίirίiyor. Ba�ka bir deyi�le, Α. Mit­
hat'ιn Β. Fuad'ι te�vik ettigini, ama Β. Fuad'ιn hiςbir zaman onun
tilmizi olmadιgι belirtiyor. Oysa Tanpιnar, bu tilmizligi delil gδs­
termeden ileri sίirer, diyor.

15
 Bίitϋn bunlar edebίyat taήhςίlίgί alanιn ne kadar tehlίkelerle
dolu oldugunu ve Tanpιnar gίbί bir yazann bίle bu alanda nasιl
kδstekleyeceginί gδsteήyor. Bunu ancak, yukarda sδzίinίi etίgί­
miz resmi edebiyat tariλί anlayι�ιrnn, en yetenekli yazarh bile a�n
kalιplannιn νe bu kalιplan a�mayι�ιn bir gδstergesί olarak dίi�ίi­
nebίlίήz.
Β. FuadΊ yen. len buhnak.

Qιgda�\annιn νe izlcyidleήnin Β. Fuad'tan sδz etmek cesare­

tini gδstcremcdiginί yukarda bclίrttik. Bizdekί edebiyat taήhlcή­
nίn de bclli bίr ςerςevcyi νc dcgcrlcndίnne sίstcmini giςbίr zaman
a�madιgtnι aςιklamaya ςalι�tιk. Bu durumda, Β. FuadΊ yenίden
bulmak ίςίn, onun ςιgιπnι sίirdίiren yazarlara ve onunla tartι�n­
lara gδz atmak gcrekiyor. Dr. Abdullah Cevdet ve Baha Tevfίk, Β.
Fuad'ιn gerςek izleyidleήdir. Ara�tιrrnaalann, onJann dergilerde
kalmι� yazιlanna cgilmcleή gcrckir. Belkί bδylece, unutu�unun
kurbanι, unutturulmanιn konusu olan bu gerςek dίi�ίinϋrίin im­
gcsi daha belirginl�ir νe kendίsine yara�ιr bir saygιnlιga ula�ιr.

16
 BE$1RFUAD

Tϋrk ayd1n1n1n gδrmekte zorluk ςektigi bir usta:

C. Parkan όzturan
Tϋrk Edebiyat1'n1n ilk denemecisidir Be�ir Fuad. Bundan
ba�ka, adιnιn arkasιna "ilk materyalist", "ilk biyografici", "ilk el�­
tirmen", gibi sιfatlan da hic; c;ekinmeden eklcmek gerekir. Κimdir
·

bu �ir Fuad?
lstanbul'da dogdu (1852). Fatih Rϋ�tiyesini bitirdi. Rϋ�tiye­
nin bitimiyle birlikte babasιnιn Suήye'de gδrevli olmasιndan do­
layι, zorunlu olarak Suήye'ye gitti. Orada ki Cizvit Mektebi'nde
okudu. 1873'te de Mekteb-i Harbiye'den mezun oldu.
1983-1876 yιllan arasιnda Osmanlι-Sιrp sava�ιna kahldι. Ka­
zandιgι ba�n ϋzeήne 1877 Osmanlι-Rus sava�lann;ι gδndeήldi.
1877'deki Giήt lsyan1'n1n bashnlmas1 hareketine gδnϋllϋ olarak
·

yer aldι.
1884 yιl1nda·Kolagas1 Rϋtbesiyle Harbiye Levaz1mat-1 Umu­
miye Dairesi Tefti� Komisyonu ϋyesi iken askerlikten istifa etti.
Ba�nlι bir asker iken ίstίfa etmesi ilgίnc; olmakla beraber, istifas1
ϋzeήne herhangί bίr bilgί yoktur.
lstifas1ndan ϋc; yιl sonra 5 $ubat 1887'de bilek damarlannι ke­
serek, intihar etti. Mezan Eyϋp'tedir.
�ίr Fuad yaz1 ςah�malanna 1883 yιlιnda Enver-i Zeka der­
gίsine ςeviήler yaparak bηlad1. Felsefe ve fizyolojiye ίli�kίn ma­
kaleler yazdι. ςοk kISa sϋren yaz.arhk ya�da Haver ve Gϋne�
adl1 ikί dergί ςikardι. Ceήde-ί Havadis gazetesinίn ba�yazarhgιru

17
yaptι. Tercίiman-ι Hakikat, Saadet gazetelerinde yazιlan yayιm­
land1. Fransιzca; 1ngilizce ve Almanca'yι ςοk ίyί bilmesi �ir Fu­
ad'a Batιda geli�n fikir ve sanat alαmlannι hιzla ve yak1ndan izle­
me olanagι tanιd1. Muallim Nad gibi dδnemin Romantizmlden et­
kilenmi§ yazarlanna kar§ι fen ve felsefenin ve maddenin gίίcίίnίί
ve δnemini savundu. Be§ir FuadΊn sanat νe felsefeyle ilgili dίi§ίίn­
celeήni en aςik §ekilde, 1ntiad (Muallim Nad ile mektupla§malan)
ortaya koymu§tur.
Bc§ir FuadΊn Victor Hugo adl1 kitab1 Τίίrk edebiyatιndaki ilk
ele§tirel biyografidir.

Τίίrk edebiyatιndaki gerςekςilik sava§ι

Tam anlam1yla Be§ir Fuad taraf1ndan ve bilimsel bir yap1da
ba§latιlnυ�tJr. Τίίr edcbiyatJna gctirdigi yeni fikirlerden dolayι su­
reklί yalnιz ba�1na mίicadele vermek zorunda kalnυ§, ςοk sevdigi
Ahmet Mithat Efcndi bilc kcndisini yaln1z b1raknυ§tιr. Sagl1gtnda
kar§1t yaz1 yazmaya ccsarct edcmeycn Ahmet Mithat, Bc§ir Fu­
adΊn δlίimίinden sonra onun hakk1nda yazd1gι bir kitapta �ίr
FuadΊ ele§tirmi�tir (Be§ir Fuad "Materyalizm reddiyle intihar
hakk1ndaki muhakeme")
Be§ir Fuad yaz1 ya§am1 boyunca hayalden kaς1lmas1n1 iste­
mi§, bilhassa bu konuda §airlerle ςοk saνa§mι�t1r. $iirde νe diger
edebiyat tίirleήnde neden- sonuς ili§kisinin olu§masιn1 δnplanda
tutmu§tur. Felsefcsiz, bilimsiz νe hayalci ibr edebiyatιn ςagda�l1k­
tan uzak oldugunu savunmu§ ve ya§am hakkι olmad1ginι defalar­
ca belirtmi�tir.
Hυistiyanlιgι mecaz alarak, din kavranυna tίimden kaΓ§Ι ςik­
mι§ νe bδyle bir kurumun olmamas1 gerektigini savunmu�tur.
Onun fesefi gδrίi�leή Voltaire adlι kitab1nda yer a1maktadιr.
Alrnan maddedleήnden Bίichner'in savunucusudur. Ya§a­
nυn, madde ve varhkla direk baglantιsι-oldugunu savunur. Mad­
denin dίi§ίinceyi bagladιgtnι sδyler, madde νe kuvvet ili�kisini
her firsatta gίindeme getiήr.
�ir Fuad zarnanmda tίim yazarlan rahatsιz etmi§tir. ςίinkίi
bugίin bile kar�J.ΠUzda bir model olarak duran ''Tanzimat Aydmι"
kavram1n1n ruhuna ters bir dίi§ίince yap1sι vard1r. Avrιφa'da ο

lR
dδnemde sfiπatle geli�n ve degi�n felsefe ak1mlann1 tan1tmak
ςabas1 vard1r. Bu ya ο zaman kadar Osmanl1 aydιn1n da gelί�mi�
ve kδkle�mi� olan tίim fίkirleή yerle bir etmi�tir. Bunun rahatsιzl1-
gin1 duyan ςagda�lan onu yok etmek ςabasιna girmi�lerse de bu­
nu δlϋmϋηe kadar ba�ramaΠ11�lard1r. Kan1mca δlϋmϋnden son­
ra da ba�ramad1lar. ςϋnkϋ Abdullah Cevdet ve sonras1nm zemi­
ninde de iyi bakιlacak olursa Be�ir Fuad izleή gϋrϋlmektedir.
Eserleri:
Miftah-1 bcdreka.-i Lisan-1 Fransevi (1885)
Victor Hugo (1885)
Be�r (1886)
Voltaire (1887)
Miftah-i Usul-i talim (1885)
lntikad (Muallim Naci ile 1887)
Mektubat (Fazl1 Necib(*) ile 1890)

FAZLI NEClP KΪMDlR?

Tϋrk gazetecisi ve yazarιdιr. 1863'te Selanik'te dogmu�,
1932'de lstanbul'da δlmϋ�tίir.
Ortaδgrenimini Selamik'te tamarnlad1. Bir sϋre dava vekilligi
ve δgretmenlίk yapt1ktan sonra Abduπahnam Nafiz ile birlikte
As1r gazetesini ςlkard1. Gazetenin mϋdϋrlϋgϋnίi, ba�yazarlιgtnι
ϋstlendi. Bu gazetcde Selanik Mektuplan adι albnda yazιlar yaz­
dι.
Bir sϋre sonra lstanbul'a gelerek Matbuat Mϋdϋrlίigϋ ve Τίi­
tϋη Rejisi ldaresinde ςalι�tι. Tίirk Hayatι Dergisi'ni ςιkardι. Bunun
d1�1nda okul kitaplan yazdι. ςeνiή roman ve hikayeleή vardιr.
Ba�lιca yap1tlan: Mebahis-i Muhtasar-1 fenniyye (1885), Cog­
rafya-i tabii ve politiki (1888), Mektubat (Be�ir Fuad ile birlikte
1890), Cani mi Masum mu (1899) Dlaver (1990) Kϋlhani Edipler
(1926) v.b.

19
 BiR 'iκt sδz

Bundan birbuςuk sene evvel Be�ir Fuad'ιn 'Ύictor Hugo" adh

eseήnin bazι yerleήne kanaat edemedigim ίι;ίn, kendίsine bir
mektup yazmι�hm. Bunun ϋzeήne Tercϋman- Hakikat'te bir ιar­
b�rna ba�lathk. Sonra tartι�malanmιzι, gazetede yayιnlamak yeή­
ne, δzel olarak devam ettirdi.
Αι;ιkι;a sδyliyeyim ki, bu tarh�ma sonucunda Be�ir Fuad
Bey'e yenildim. Fakat bu tarh�rnayι izleyen mektupla�rnalar, beni
bir ι;οk gerςekten haberdar etti. Pek ι;οk yarar sagladι.
Be�ir Fuad'ιn adιru δlϋrnsϋz bir minnet ve �ϋkran, fakat sϋ­
rekli bir keder ve acιrna ile anacagam.
· Kendisine ne derece minnettar oldugum, �u mektuplann
okunrnasι ile anla�ιlιr.
Metubat'ι yayιnlamaktaki amacιm, Be�ir Fuad Bey'e olan
minnettarbgamιn, derecesini aJ_\latmak dφldir. ςίinkϋ bunun in­
sanlιk yaranyla hίς bίr ίlgisi yoktur. Ancak geneli yararlandιrabi­
lecek bir ι;οk yararlι bilgi, hϋkϋmleή ve �malan kapsadιga iςin
1

yayιnlarna arzusuna dϋ�tϋm.

-Tarafιmdan yazιlmι� mektuplan da �uraata ilave edi�im,
herhangi bir mezίyetί oldugundan degil, fakat �ir Fuad Bey'in
mektuplannιn tarh�malan ve onlann arnaι;lanrun anla�ιlrnasιna
yardιmcι olacagx dϋnίi�iyledir.
Bunlan Be�ίr Fuad'ιn daha hayatta oldugu zarnan yayιnla­
mayι tasarlamι�, kendisinden izin almι�tιm.

21
 Mektuplann bir kιsηυ sadece δzeloldugu iςin �uraya sokul­
madιgt gibi, bir takιnυ da Bc�ir fuad Bey'in yanιnda kayιp olmasι
ve iade edilmemesi nedeniyle alιnamanυ�tιr.
Bu sebeple mektuplannυzιn burada sιrasι bozulmu�tur.
Bδyle uzun bir δnsδzίin ne kadar can sιkιcι oldugunu biliήm.
1�te sδzίi kesiyorum. Yalnιz �unu ekliyeyim ki, bilmi sevmeyen,
μirlik taslayanlanmιz, kitabιn okunmasιnda sinirlenecekleri iςin
hic; okumamalan daha iyidir.
Selanikli Fazlι Nedb

tstanbul 17 Kanun-ι evvel 1301 (30 Aralιk 1885)

Kannda�ιm,
Hugo hakkιndaki ikinci mcktubunuzu cevabιyla birlikte
Tercίiman-ι Hakikat'e vcrdim. lkisi de yayιnlanacak. Bundan δtίi­
rίi dikkat etrnenizi rica edeccgim.
Hak etmcdigim halde bana "edip" ίinvanιnι yakψιrmι�sιnιz.
Bu yakι�tιrrnanιzιn ise dalkavukluga yorulmamasιnι sδylcmi�si­
niz. Ben zatcn bu tίir davranι�larιn nezakettcn ilcή gcldiginί sδy­
lemi�tim. Sizden dalkavukluk bcklemck iςin iki �cy gcrckir. Bίri
sizin temiz ki�ίliginize a�ιn gίivensizlik duymam, digeή -de gίi­
lίinc; olacak derecede kendίmi δnemsemem.
Gίizel dίi�ίincenίz, ahlakιnιz,�faziletlerίniz, eserlerinizdcn
parlamakta iken, vicdanιm sizi dalkavuk gibi insaru horlayan bir
alςaklιkla nasιl suc;layabilir? 1kinά �ιkka gelince, bδyle bir gaήpli­
gi gerekli gδrmeyecek kadar ayιrt etme gίicίimίin olacagιnι dίi�ίi­
nίirsίinίiz sanιrιm. Bundan dolayι bu tίir ςirkin bir fikir hatιnma
gelmedigi gibi, gelme ihtimali de yoktur. Ben bu yakι�tιrmayι
bundan δnce de sδyledigim gibi, nezaketinize yordum. Hak etme­
digimi de sδyledim. Alc;ak gδnίillίilίige yorulmu�, gίizel yakιnlι­
gιnιz da te�kkίirler sunmu�tum. Fakat "Ki�i noksanιnι bilmek gi­
bi irfan olmaz" gibi bilgece sδze uyarak, hic; olmazsa �u surette bir
irfan gδsterrnek ic;in, herkezce dogrulugu �bul edilmi� olan bir
noksarunυ itiraf etrni�tim. Yine bildiginiz gibi yazι yazan ve derdi-
. ni anlatan ki�iye "edip" ίinvanι verilemez. Bizde halen bu ίinvana
degin oΊanlar Kemal Beyefendi, Ahmet Mihtat Efendi, Ekrem Be-

221
yefendi, Abdίilhak Hamit Beyefendi, Cevdet Pa� Hazretleή, Mu­
allim Naci Efendi, Tarik Ba�muharήή Said Beyefendi, ile edebi ·

gίicίi bunlara yakla�nlard1r.

$u aynnhlardan a �la�1lacagι gibi, "edip" ίinvan1na layιk ol­
may1�1m apaς1k ortadadι.r.
Bir ihtimal adlann1 sayιp dδktίigum ki�ilere oranla benim fen
ve tabii bilimlcr konusundaki ara�tιπnalanmι gδrίiyorsunuz. Fa­
kat alςak gδnίillίilίik gδsteπnek adetim degildir. Ancak fen ile ug­
ra�ma bilgili olma ba�ka, cdebi gίice sahip olma ba�kad1r.
Bilimle aran1z1n iyi olmad1gιn1 sδylcmi�tiniz. Sizin gibi zeki,
uyan1k bir ki�inin bδylesi bir nimctten yoksun olmas1na gerςekten
ίizίilίiyorum. Hatta gίizelim eserleήnizi okuyanlar fikir gίicίinίi­
zίi n gcni�ligini, yίice dίi�ίi nceleήnizi gδrdίikleή iςi n bilimle ug­
ra�may1�1nιzι kolaylιkla anlamak istcmczler.
Edebiyatςa Hugo gibi en bίiyίik seviyeye ula�mι� bir dahinin
eserini okuyup, incclcdiktcn sonra amk bu yolda, yani �iir ve bela­
gat hususunda, δgrcnccck bίr �yinίz kalmamι�hr. Fikrinizi �imdi
tabi bilimlcr gibi sιrf ciddiyetten ibaret olan i�lere zaman ayιnnιz
ki, yarad1l1�1n size vcπni� oldugu yetenckler hakkιyla ilgilenesi­
niz, vatanda�lannιzda sizden ςοkςa yararlanabilsinler.
Doguda cvvelden beri epeyce �ir yeti�mi�tir. Nazιm ve bela­
gat konusunda hayli ba�anlι olanJar olmu�tur. Fakat tbni Sina'lar
gibi, 1bni Rίi�t'ler gibi bilimle ilgilenenler yeti�meyince dogu me­
deniyeti sδnmeye ba�lamψιr. Fakat yeti�enler arasι nda Hugo
dengi biride gelmemi�tir denebilir, dogrudur. Gίizel konu�ma ve
belagat konusunda onu nla yan�bilecek olanlar bulunabilir. Fa­
kat dίi�ίince olarak Hugo'nun topuguna varacak bir �rk �ή dίi­
�ίinemiyorum. Acaba bunun sebebi nedir? $ark halkmιn yaradιl�
zekasιnιn noksan oldugundan mι, hayιr. Bir i nsarnn yaradιlι� ze­
kasι ne kadar ςοk olursa olsu n, onu yeti�tlrcek ve terbiye edecek
araςlardan yoksun olur ise, ο yeteneginden fazlaca fayda saglaya­
maz. M edeni alemde ilim ve fen konusunda ilerleyen milletlerin
yeti�tirdikleri �irler ile dίger devletlerin yeti�tirdikleri kar�ιla�b­
nlιrsa, bilimle ugra�nlarιn �ir yeti�tirmek konusunda da ne ka­
dar etkili oldugu ortaya ςιkar.

23
 Hatta bilimle ugra�ιlιr, olaylann k�iflerinin genel anlayι�a
olu�turdugu etki dikkatle ara�hnlmadan geςilirse, Hugo'nun ah­
laka dair yaphgι hizmetleήn de bilimsel sonuςlardan ςikbgι anla­
�ιlιr.
Bu konuda benim dίi�ίinceleήmi ileήde sδyleήm.
Bir soiυn daha var ki, onu da sδylemek isteήm. Hugo'nun ya­
yιnladιgι filozofςa dίi�ίincelerin bir kιsπu toplumun hizmet ettigi
gibi, bir kιsπu da gerςege zιt oldugundan .aksini gerektίnnekte­
dir.
Fakat, bu meseleyi gerektigi gibi tarb�mak ve hίikίim verme­
nin ς�itli yolannι incelemek, hakkιyla takdir etmek ya da ayιr­
mak iςin, bilimle ugra�mak �rttιr.
Bu konulan hakktyla takdir edebilmek ίςίn Hakk'tn yaratma
kudreti sizden hiς bir �Υ esirgememi�. Yalnιz bir parςa gayret ile
her �Υ olur. Bu konuda ben yol gδsteήci olamasamda size yol gδs­
terecek bazι eserlcή hatιrlatacagιm.
Bu yoldaki istekleήm, sizin gibi cidden.yetenekli ve aklιndan
faydalanιlacak bir kimsenin, yeni bilimleήn bίiyίik sonuςlannda
faydalanrnamasιna vicdanιm razι olmadιgιndan ortaya ςιktι. 1s­
tekleήm saf ve karde�e oldugundan kδtίi kar�ιlanmayacagιna
eminim.
Halkιn begenecegi tarzdaki deyimler konusunda Hugo'nun
200. sayfasιnda ''Hugo tarafιndan uzun zaman kutsanan, δmrίi­
nίin sonuna kadar da pek hίiπnetten dίi�mίi� olmayan bazι kitap­
larda bunlardan daha kδtίisίine ra�tlanιyor" demi�tik. Bu kitapla­
nn hangileή oldugu arηtιnldι πu?
Her ne hal ise, �u sδyledigim aςιklama gazete ile tar�marun
devanuna engel degildir. Sonunda arzettigim gerekςeyle, ceva­
bιmda gδrίilecek hatalann uyanlmasιnda her zaman yanlιzca se­
ςilmi� degil, hatta insanlιk hasleti geregince mecbursunuz. ςun­
kίi, hatalιnn dίizeltilmesinden dogacak yarar genelden ςοk bana
ait olur.
Ozel olarak sδyledigim fikirler ve hakkιmdaki fi.kiήeήnizi de
δzel kalmak ίizere aςιkςa sδylemenizi isteήm.
�u mektubumu yazdιm, fakat yazdιgιm �yleή okumak bile
(proνa dϋzeltmeleή haής olmak ϋzere) adetim olmadιgmdan affι-

24
 nιza sιgιnarak mίisvedde halinde gδndermeye sίiret ediyorum.
Bu kίistahlιgtm ho� gδrίίlίίr ίimidindeyim. Sonsuz kard�likle...

BefirFuad

Selanik 31 Kanun-ι evvel 1301 (13 Ocak 1886)

Alimler alimi,
Edip ίinvanιnι kabul �tmekten c;ekiniyorsunuz, buna ne diye­
ceksiniz?
18 kanun-ι evvel 1301 taήhli gerc;ekler belgesi denilmeye de-
· ger yίice mektubunuzu 26'da aldιm. Tam bir dikkatle okudum.
Tercίiman-ι Hakikat'te yayιnlanan cevabιnιzι daha δnce. okumu�­
tum. Yίice emirleήnizi yeήne getirmek ίςίn, Tercίiman'a aynca ce­
vap gδnderecektim. Ancak sδylenrni� sδzleri yenilemekte bir an­
lam olmayacagιnι dίi�ίinerek, bu fikrimden vazgeςtim.
$imdi, Tercίiman'da yayιnlanan ikinci cevabιnιzιn beni ikna
etrned.igϊni sδylersem, yanlι� olmaz. Όogruyu sδylemek daha evla
degilmi?
Ac;ιklarnalannιz beni ikna etrnedi. ςunkίi dίi�ίinίiyorum da,
bu gίίnkίί toplumda ahlak olmamι�, insaniann birbirleήyle iyi ge­
ςinmeleή ya da dostluk bulunmamι� olsaydι, bilimde bu kadar
mίikemmellige ula�ιrmι�ι?
Sorun �iir ile bilimin hangisinin ίistίin tutuldugundan ςtkh.
Ahlakιn temizligϊne hizmet eden edebiyat ile bilimin ka�la�bnl­
masιna dδnίi�tίi. Hangisi ίistίindίir dersiniz.
Taήhin yol gδstereciligiyle maziye dikkatimizi c;evirirsek gδ­
rίίrίίz ki eskiler her �yden δnce edebiyata δnem vermi�lerdir.
$imdi bile vatan evladιna δncelikle edebiyat ve ahlaka dair kitap­
lar okutuluyor. Bilim ikinci dereceye bιrakιlιyor. Bδyle olmasι ge­
rekmez mi?
Bu konuda daha uzun yazmayacagιm. Yakιnda 1stanbul'a
gitrnek istiyorum m�llah sδzle enine boyuna tart1�1r1z.
Bu tartι�mada en fazla yararlandιgtm �Υ bilmin meziyeti
hakkιnda oldukςa ciddi bir fikre ula�mamd.ιr. Bunu siz olu§turdu­
nuz. Size minnettanm. Fakat minnettarJιgι a§1ns1na inanmιyo-

25
nιm. Bir δgrencinin ίistadιna, yol gδsteήcisine minnettar olabildi­
gince minnettanm.
Βakι�ιπu tam bir ciddilikle, bir nur ίizerine egdiniz. Gerςi ο
nunιn ne kadar degerli oldugunu bilmek de bir yararlanmadιr.
Ancak ben yararlanmanιn bu derecesine pek inanmam. Onun ίςe­
ήgί hakkιnda bir fikir olu�turmak mίimkίin oldugu dcrece δgren­
mek isteήm. Bu fikrί sίzin sayenizde olu�turacagιm, yardιmιnιzι
esirgerrieyin.
Size bir δgrenci sιfatιyla baglanmak istiyonιm, ne dersiniz.
Bir δgrencinin ilk δnce δgretmenine bilgisinin derα:csίnί gδs­
termesί gerekir. Bilim ίizeήne ne dcrece ςalι�rnalanm ve bilgim ol­
dugunu belirteyim.
Bc� alh sene δnce bilim ile ilgίli bilgileή mektepte gδrdίim.
Fakat mcktcptcn ςιkιnca bilimle ugra�madιm. Bunun ίςίn tarih,
cografya, fizίk bilgisi, biraz da kozmografyadan ba�ka tamanυnι
unuttum. Hcle bilmin temeli olan matematikten zaten bilgirniz ek­
sik oldugu ίςίn, bίitίin bίlgirni kaybcttίm ίiς dδrt sene tίim zamarn­
mι romanlann, tίyatrolarιn okunmasι, fransιzca δgrcnίminίn ta­
mamlanmasι ve ςοk scvdίgim ve merak ettίgίm hukuk ίnccleme­
lcή ile gcςίrdim. Βίr aralιk fizίk bίlgisi ve taήh ile ugra�hm. Bu he­
ves de gcςti. $iir, edebίyat, felsefe sevdalarιna dίi�tίim. Bu be� alh
sene zarfιnda, bilίm ίizeήne bir ςοk �yler okudum. Fakat itίraf
edeήm kί, bu okumalardan ciddi bir fikίr edίnemedim.
Fransιzca bilίmsel eserler okuyanυyonιm. ς:unkίi Iίteratίirίi­
nίi bilmem. Burada L'avenir adιnda bir kitapςι var. Toplam be�·altι
bin eseή var. Buradaki incelemeleήm hep taήh, roman, tίyatro gi­
bί *yler ile edebiyat ve �irlere ίlί�kin eserler ίizeήnedir.
Bazen eglenceli bίr bίςimde yazιlmι� bilίmsel eserlerde oku­
dugum oluyor. Bunlar iςίnde en begendίgim MENUS PROPOS
SUR LES SC1ENCES adιnda bίr kitabι tercίime etmekteyim. Bun­
dan tercίime ettίgim bίr konuyu mektup ίςinde takdim ettim.
Dίi�ίincem, bilmin bίr δgretmen olmayιnca δgrenilemeyece­
gi bίςίmίndedir.
Fakat., _ustaca mektuplarιnιzda bunun ίςίn bίr ςaba tavsiye
edίlίyor ki, buna hazιnm. Beni yδnlendίήrsenίz, sίze sonsuza de­
gin minnettar kalacak bίr δgrenci yetί�tίrmi� olursunuz. $ίmdί δg-

26
 renmek iςin ne gibi eserlere baξivurmam gerekli ki, kolayca yarar­
lanmιξi olayιm. _

PRlCIPALES 1NVENTIONS adlι bir eseri daha tercίime et­

mekteyim. Bunun bitmesi yaklaξimιξibr. Onemli zanaatlar ίizeήne
oldukςa dίizgίin bilgiler vcrmektedir. Sanιyorum ki, bir ξieyi ter­
cίime edersem onun anlaπu aklι!l'da kalιyor. ςunkίi onu pek gίiς
'
unutuyorum.
lξite gίicίimίin derccesini yani, hiςligimi δgrendiniz. $imdi
·bilgece istekleήnize muhtacιm. Ne yapmak gerekir.
$imdίlik yazacak ba�ka bir ξiCY bulaπuyorum. Yazι sunmak
gercktiginde nercye yazmam gcrekir. Bunu δgrcnmem iςin adre­
. sinizi bildirmenizi dilcήm. Zira kitapςιlar vasιtasιyla pek uzun
oluyor. Pek gcς ula�ιyor.
Yakιnlιklannιzιn devaπu tck arzumdur. Lίitιlf νe kerem efen­
dim hazretleήnindir....
Fazlι Necib

1stanbul 15 Kanun-1 evvel 1301 (28 0.cak 1986)

Karιnda�ιm,
1Itifatnamcnizi tam bir sevinς ile �ίikίirle aldιm.
'Έdip" ίinvanιnn hak etmeyi�imi sδylemcmc ςekinme mana­
sι vcήlerek bu scfer de ''Hakim-i zίi-fίinύn" ίinνanιΠ:ι ihsan buyru­
yorsunuz. Bδyle bir yίice ίinvan, benim gibi bir aciz iςin hak kaza­
nιlmakta"Π ne kadar uzak. Alim tabiήne bakmasak da, filozof ίin­
varunι Hugo gibi dehasιna alemi ayran bιrakan bδylesine ξiδhretli
bir ki�iye bile vermeye pek razι olmadιgιm dίi�ίinίilίirse, bδyle bir
ίinvana Iayιk olmayι�ιmι sδyleyi�im bir samimi itiraf oldugundaή
�ίipehe edilemez sanιnm.
Bana mutlak ίinvan vermek istiyorsanιz "Bilim Dostu" deyi­
niz ki uygun olsun. Kendimce bu ίinvan her tίirlίi δvίinmeye de­
gerdir. Fakat bδyle ίinvanlardan vazgeςerek, benim size hitap etti­
gim gibi kar�ιlιk verseniz bence daha fazla ho�lanma nedeni olur.
ςunkίi kard��likten daha samimi bir his az bulunur.
$imdiki ςagda yetiξien dahiler arasιnda Hugo'dan ίistίin ola­
bilecek biri bulunabilecegine inanmayι�, pek Hιtimal verilmeyi�
dίi�ίincesi ςogunluktadιr. ςogunluk sizin gibi dίi�ίinrnektedir.

27
 Hatta geςen gίin matbaada doktorlarςian bir zat ile bu konu hak­
kιnda fikir alι� veή�ί oldugu sιrada; "CLAUDE BERNARD'ιn eser­
leήni meslek icabι incelemi� olmasaydιm, Fazlι Necib Bey ile olan
tartι�manιzda sίzί pek haksιz gδrecektim" buyurdular.
Ahlakιn fevkalade δnemi dίi�ίinίilecek bir nokta degildir.
Ancak bilimsel k�ifleήn manevi vc ahlaki dίinyaya ne derece hiz­
meti oldugunu incelemek ve enςόk felsefe ve filozofluk meslegin­
de bilimden aynΓdιgι surette ne gίbί gaήplikler ortaya ςιktιgιnι
ara�hrmak gerekir. �u anlattιgim sorunu bir ίkί satιrla aςιklamak
ve incelemek mίimkίin olmadιgtndan lstanbu'u �reflendinne an­
lannιzda bu konuda uzun uzadιya fikir alι� veή�ί yapanz. Bendi­
nizin evi Cagaloglu yoku�unda olup 12 numara ile rakamlanmι�
tιr. Κίtapςι Arakel Efendi'nin kar�ιsιnda oldugundan bulmakta
gίiςlίίk ςekmezsiniz.
Bence dίinyada en ςοk iftihar edilecek olan bir �Υ varsa, ο da
sizin gibi yίiksek zeka sahibi biήni bilime ςekmeyi ba�rmakh. ςe­
�itli milletleήn durumu el�tirel bir gδzden geςiήldigi vakit bun­
lann servetleή, refah kudretleή, bίiyίiklίikleή, bilim ve fen geli�
meleήnin derecesiyle orantιlι oldugu gόrίilίir. Bu nedenle her va­
tιnιnι seven millet ve devletinin istikbal ve selametini dίί�ίίnen
Osmanlι, ciddi olarak bilme hizmet ebnelidir fikήndeyim.1�te bu
nedenledir ki, sizi bilme t�vik etmekteki ba�nm, insanlιga ede­
cegun hizmetleήn en bίiyίigu olarak sayιyorum. ςunkίi fikήnizin
gίizelligi, dίi�ίincenizin geni�liginden bilim sayesinde pek bίiyίik
hizmetler edebileceginizi �imdiden kestiήyorum.
Gelelim δgrenim biςirnine: Fen bilminin ba�lιca esasι mate­
matiktir. Bu ilim �irleήn anahtandιr. Matematigin iςinde cebir,
geometή, trigonometή ile mekanik ilmini bilme ςοk gereklidir.
Bunlann asιl kurallarι kuvvetlice bilinirse, �irleή anlamak ςοk
kolayla�ιr. Mι?ktepte ilk bilgileήn δgrenildigini sδylemi�tiniz.
Eger �u saydιklanmdan zayιf olanlar var ise, ilk δnce bunlan tak­
_viyeye ςalι�maruzι tavsiye ederim. Βίr taraftan fizik bilgisi ile kim­
yayι da δgrenmelisίniz. Matematik ilimleήni kendi kendine og­
renmek olanaksιzdιr. Bunlar ίςίn gerek dilimizde, gerek fransιzca
da pek ςοk kitap mevcuttur. Ancak en δnernli olarn bir δgretmen
bulmaktιr. �izik bilgisi iςίn "Physiquo Ganot" adlι eseή bulunuz.

28
Bu kitapta asιl maddeler bίiyuk, dallan ise kίiςίίk harflerle basιl­
πu�br. Kurallar, asιl maddeler bu ikinci 1"1sιmda bulunur. Bίiyίik
harflerle basιlan bδlίimίi okumak, �imdilik yeterlidir. Kimya ίςίn
Malgutti adlι zatιn ίiς cilde bδlϋnmίi� ιΊς bδlίimlίik eserinden bi­
ήnci ve ikinci cildi bulmak yeterlidir. Bu eserler sιrasιyla okundu­
gu surette, terimlerde gίiςlίik ςekilmez. ς:unkίi kar�ιla�ιlacak te­
ήmleήn aςιklamalanda beraber yapιlιr. Bir de okunan �yleήn iyi
hatιrda kalabilmesi ίςίn , δzetleme yoluna ba�vurmak faydalιdιr.
Bir konuyu okuduktan sonra iςinde bilinen maddeleήn aslιru kι­
saca bir deftere kaydetmeli. Tercίimeyle de is tenen olursa da
Tίirkςe ka�ιlιklan aranιrken zaman kaybι olacagιndan, dogru­
dan dogruya fransιzca olarak δzetleyiniz. Bu surette vak�t kazan­
mι� olursunuz. Bunlardan sonra anatomi ve fizyoloji okunmalι.
Bu iki ilmin ba�langιcιndan bahseden BE�ER adlι bir eser yazmak­
tayιm. Cep Kiitίiphanesi yayιnlan arasιnda bίήnά cildi bir kaς gίi­
ne kadar yayιnlanacak. Bir nίishasι takdim edilecektir. Bu eserler
okunduktan sonra fmasιz.ca olmak ίizere daha mίikemmel eserler
tavsiye edileccktir. Fizyolojiden sonra ruhbilime ait eserler tavsi­
ye edeήm. Jeoloji ve dilbilime ait eserlerde incelenmeli. Sonra fel­
se fe ίςίn gereken scrmaye olu�turulmu� olacagιndn, bazι eserler
tavsiye edeήm. Flarmaryo'nu POYULAlRE ASTRONOMlE adlι
eseήni okuyun. Astronomiyle ilgili ςοkςa bilgi alιrsιnιz. Gerςi bazι
konularda �irane denebilccek derecede ciddiyetten uzakla�mι�
sada bίiyίik kιsmι yararlιdιr.

Felsefeye ait δnerecegim eserleή okuduRtan sonra, eseήn �­

rane olan kιsιinlannι dίi�ίincenizden uzakla�tιrma ile yalnιz ciddi
olan kιsιmlanru saklarsιnιz.

Bilimle ilgili ς�ίιlί konώardan sδz eden kitaplar bu konulan

dίizenli bir yδntem albnda anlatmadιklanndan, bunlardan fazla
yararlamlmaz. lncelenmesi sδylenen eserlerde, gδz konusu tercίi­
me edilmi�. Halbuki bu konunun mensup oldugu anatomi ve fiz­
yoloji gibi ίkί ilmin genel kurallan bilinmedikςe, bδyle parςa par­
ςa, dagιmk bilgilerden yararlanιlmaz. Yararlarulamayι�ιmn nede­
ni bunlann bir metod alhnda olmayι�dιr. Lώ Fugie'nin "Les Mer­
veilles de la Science" adlι eser okunmaya deger ve yararlιdιr.
29
 Gδz makalesini gδroen geςirdim. Pek gίizel. Zaten ifade tar­
sιnιz benimkinden ίistίin ve dίizeltilmeyi gerektίrmemektcdir. Bir
daha dikkatlice okuyacagιm, tιbba ίli�kin terimlerde bir �Υ gδrϋr­
sem Cemίyet-i Tιbbiyye sδzlϋgϋnίin yardιmιyla dίizeltir, ίlk pos­
tayla gδnderirίm.
Tercϋman'a gδndcrildίgi sδylencn kagιt ίςίπ matbaaya mϋ­
racaat ettίm. Oyle bir �Υ gclmcmί�. Size ait bir cigιt gelir ise konul­
masιnι sδyledim. Laki n Mίthat Efendi yi matbaada bulamadιm.
'

�yet habcήm olmadan δyle bir kagιι yazιlιrsa sizίn yerinίze bcn
cevap νeήήm. Herkes fikrinde hϋr ve scrbest o lma lιd ι r. Bcnίm si­
ze ϋstίinlϋgumϋ ne ile anlamι�ta δyle manasιz sδzler sδylemί�. Si­
ze ϋ stίinlϋ gum olsa bile onaylamadιgιnιz bir fikri neden kabul
edecekmί�sinίz. Dϋ�ϋndϋ gunίizϋ aςιkςa sδylemeye engel olmak
dϋ�ϋnmeye manί olmaktιr. Bcn Hugo'nun bazι fikίrlerine itiraz et­
tim. Fakat kentimί edibe ίistίin ya da denk veya cri�mί� gordϋgum
ίςίπ degil, ο fikή vicdanιm dogru gδnnedigindendir. Bcn sδz sδy­
meyene saldιrandan ho�lanmam. Sδylenen sδzc dikkat etmeli, δy­
le dcgilse inandιnα dcliller gδstererek ςϋrϋtmcli. lnsan bu almede
yϋz yirmί ya da yϋz otuz scne ya�yabilir. Fakat dogru bir fikir ί1,1-
sanlιk alcmίnίn devamιyla birlikte kalιr. Hugo'da bu fikrimi dog­
rtιlar cϋmlcler vardιr. $imdikί kurallara uymak istemίyenlcrin hίς
de ortaya atιlmamalan gerekmcktedir.
Biradcr, δgrenci falan gίbί tabίrlere gerek yok. Kard� ve ar­
kada�casιna fίkir alι�veri�i yapιyoruz. Βίl ίm konusunda ben sze
olsam olsam tartι�macι olabilirίm. Bu kadar gevezelίk yeterlί. 50-
zίi uzatιp ba� agntmayι daha ίleri gδtίinneyelίm. Kard�e yakιn­
lιklannιn devamιnι tcmennί ile sδzίimίi bitiririrn, karιnda�ιm
efendίm.
BeιirFuad

Selanik 28 kanun-ι evvel 1301 (10 Ocak 1886)

Κard�ίm,
Gδrϋyorsunuz ya sίze ka�ι yazmaya mecbur oldugum hϋr­
metleri yazι ile gδsteremίyorum. Bunu gδnlίimϋn en yίiksek ka­
tιnda saklayacagιrn. Emir nezaketίn ϋstϋnde. Yaru�ι kazιmarnn

30
bcni sevk ettigi bu laubalilik ne yalan sδliyeyim pek h�uma gidi­
yor. Sadece μhsιnιu hissettigim a�ιn muhabbeti bu tabir ίle daha
samimί, daha etkili bir biςimde anlaιacagxmι sanιyordum.
Alimler alimi hitabιma kιr�ι, bu hitabι hiς kale almadιgtnιz gi­
bi sadcce alim ϋnνanιnι Hugo'ya bile yakι�tιramadιgtnιzι yaznυ�­
sιnιz. Bu fikri dogru gδrmϋyorum. ςunkίi, filozof νe bilgin ίin­
vanlan felsefe ve bilimin son kademesine ula�πu� ki�ίler ίςίn kul­
lanιlιr k.ί, hiι; birinin de sonu yoktur. Kirnselere mahsus degildir.
Hugo gibi dahίlere haliyle filozof demezsck, dϋnyada filozof vas­
fιnι verecck tek bir fert bulamayacagιmιz gibi, siz benze.ri bilim
adamlarιnυza bίlgin demezsek, bilgin denece hίς kimseye sahip
olamadιgtmιzι iddia etmi� oluruz ki, bu dogru degildir.
Diger milleιler δmegin Almanya, Fransa, lngiltere daha bίi­
yϋk filozoflara ve bilim adamlanna sahip iscler, biz filozof ve bίl­
ginlerimize bu ίinvanι vermekten niye ςekinelim. Dίinya da her
�Υ �ίt dereccd e olabilir mi? Her �yin amacιnι ve meziyetini bsu­
lundugu konuma ve duruma gδre degerlendirmek gerekmez
mί?
Bilime ait meziyetler ve degerli hίikίimleriniz, bcnim deger­
siz fikrimde olabildigince yerl�mi� oldugunda sδyledigim sδzίi
kalpten ·onaylayarak, yine tekrar ederim.
, Bilimin ahlaka pek bίiyϋk hizmet ettigini onaylayanlarda­
rum. Ancak deήm ki, ahlak bilime ίistίindίir. Bίlimin bulunmadιgx
yerde saadet mevcut olabilir. Fakat gίizel ahlak olmayan yerde sa­
adet olmaz.
Bu gίinkίi ilim ve fenden asla payιnι almaπu� bedeviler, ahla­
kιn saglamlιgtyla bahtiyar olabilirler. Fakat δrnek verecek olursak
Paήste 14 . Lui zamarunda oluμn ahlak bozuklugu ο derece ilerle­
mi� ve bϋtίin Fmasa'ya yayιlmι� olsaydι, Fransιzlann tamamι en
bίiyίik fen bilgisini alsalar, her bίή birer ''Ulema-yι Cihan" kesilse­
lerdi neye yarιyacaktι. Bίlim ve fen onlan mutlmu edecekmiydi?
·

Heyhat!
Bir kavim iι;in δnemli olan δncelikle ahlaktιr. Ahlakι geni�le­
ten νe egiten ise edebiyat oldugu iι;in birinci derecede- fakat zev­
zekςesine yazιlmι� �iirler degil-edebiyat eserlerine δzen gδster­
melidir.
31
 Bundan sonra bilmin δnenύ tabii ki, tadir olunur.
Bu konudan ilerde enine boyuna bahsedecegiz. Fen bilimi
iςin δneήlen kitaplan Paήs'e yazιdιm. Fakat bunlann yazarlannm
adlan bildiήlmemi�. Eger m�hμr degillerse bulunmaz ya da yan­
lι� bir �Υ gδnderilir diye korkuyorum.
'
Bunlan tam bir dikkatle okuyarak, gerekli bilgi ve sermaye
edinmek senelere muhtaςsa da ςabama gev�klik getiπneyerek
kuvvet ve iktidanmιn olanca �iddetiyle ςalι�cagιm. Ehliyetli bir
δgretemn anyorum. Tίirklerden burada hίς bulunmaz, bulunursa
bir ccncbi bulunacakbr. Rast gelcn, ςδzίiml.emeye ya da anlamaya
muktedir olamayacagtm maddeleri ve sorunlan birbiή ardιnca
sδylersem bana yardιmι esίrgemiyeceginizί umanm. Gδkyίizίi­
nίin mavί gδrϋnmesi, atmosfcήn iςinden geι;erken mavi renkte
. oJarak dagιlmasιndan ileή geldigi malumdur. Kozmografya da
bδyle gδstcήyor. Ancak sanmak degil, kuvvetli olarak hattrlιyo­
rum ki diger kitapta: "Semada hίς bir renk yoktur. Mavi gδrϋnme­
sί, gδπnc gϋcίinίin nihayet bir karanl1kta karar k1lmas1ndan ve sί­
yah ίlc bcyaz1n kan�masιndan mavi olu�ur" diye bir bόlίim oku­
dum, bόyle bir dίi�ίinceye uyma vc bunula ilgίli bir sδz vaπnι­
dιr?
Atmosfcr dairesinίn dt�tna sema deniliyor. Sema ile feza keli­
meleή arastnda fark yokmudur? Olmas1 gerekmezmi? ςίinkίi
arapι;ayi iyi bilen bilginlerimiz arapι;ada bir kavramt ifade eden
iki kelimenin mevcut olrnadιgtnι sδylerler. όyleyse bu kelimeler­
den her bίή ayn bir kavram ίςiη kullanιlmasι gerekli. Bu iki keli­
menin bilim nazannda olan farkι nelerdir.
Bunlan kelime olarak aςιklarsanιz cidden minnettar kalι­
nm.
Dίizeltilm�iyle birlikte iadesi vaad edilen "Gδz" makalesinί
bekleyi� ile �iddetele �ίikran eylerim.
Yίice mektuplannιz ancak dίin elime geι;tigi. ίςίη �u takdim
nameyi yazιyorum.
"�r" adh eseήnizi beklerken ilmin kendίsi olan ilgileήnizi
temenni edeήm. Herhalde emir ve bilgece buyruklarmza tabi­
yi m.
Fazlι Necib

32
 istanbul 13 Kinun-1 sani 1301 (26 Ocak 1886)
Birader,
"Gδz" hakkιndaki bilimsel makalenizi resmimle birlikte
mektup iςinde ιakdim ediyorum. 'Έmir nezaketin ίistίinde" kai­
desine uyarak makalcnizin bir ίkί yerini karaladιm. Dίizeltilm�ye
muhιaς oldugundan dcgi\, fakat yίice emήnizi ycrine getirmek
ίςίn tιp terimelrinden bazιlannιn fransιzcalan aynen yazιlmι�tι.
Ccmiyct-i Tιbbiycnin tanzim ve tertip ettigi sδzlίigίin yardιmιyla
bunalnn kar�ι\ιklannι yazdιm.
Gδz konusunda ςοk dikkate dcger olan νe �imdiye kadar bir
ςοk bilginlcrin zihinJcήni i�gal eden bir sorun vardιr kί, dsimleήn
�kli ag ιabaka ίizcήndc tcrs olarak rcsimlcndigi halde dogru gδ­
rίilmcsidir. Bu konuda bir ςοk varsayιmlar ilcri sίirίilmίi�tίir. Ta­
bii bilimlcrdc uzun uzadιya konu edilmi�scdc organlann yarar­
Jandιklarι ilim bu mcsclcyi halletmi�tir. $δyle ki, makalcmizde
sδylcndigi ίizrc gδz adcta foιograf kutusuna bcnzer. Gδrmc alcti
oJup ι�ιk ι�ιnlannιn agtabaka ίizcrinde tcsiήndc adι geςen tabaka­
da bir kimycvi cylcm o\u�turdugu dcney sonucu sabit olmu�tur.
J�tc adι gcςcn cylcm olu�una kadar sirayct edip gδrmcye mahsus
olan sinir hίicrclcrini tahήk νe ikaz ediyor. Bu ikazιn bcynimizde
mcydana getirdigi duygulanmaJar ise, gδrme adιnι verdigmiz
hissi mcydana getiriyor. Gδzde olu�n ilk i�retler, sιrf hίikmi ol­
dugu haldc bunun kimyeviye dδnίi�tίirίilmcsi cisimlcrin asιl hal­
Jerinin gδrίilmcleήnc mίisaade ediyor. ςunkίi dimaga intikal
eden resimlenmi� �kil olmayιp bu �kilin rcsimlenmesinden do­
layι kimyevi eylemin olu�turdugu molekίilerin harcketidir. ςun­
kϋ dimagιn tesirinin ςe�idine gδre cisimlerin �kil ve gδrίinen
renkleή ve biςimleή hakkιnda hίikίim veriyor. Gίin� Dergisinde
arkada�Jarιπuzdan Tahir bey biraderimiz "Gayret" adιyla yayιn­
lamaya ba�ladιgι edebi gazetenin ίiςίincίi kιsπundan itibaren Hu­
go hakkιnda dίi�ϋncelerini yazmaya ba�ladι. Bitirdikten sonra
bende kar�ιlιk vercegim okunmasιn1 tavsiye edeήm.
Yakιnda intikad adιyla Cep I<ίitίiphanesinin yirmidδrdίincίi
adedi yayιnlanacak. lςeήgi, Hugo hakkmda bir hayli zaman evvel
Muallim Naci Efcndi ilc ba�ladιgιπuz mektupla�malan kapsaya-

33
cakhr. Bu mektupla�rnada dil ve edebiyata dair bir ςοk dίi�ίinccler
var. Yayιnlandιktan sonra bir nίisha takdim edecegim.
lstanbul'a geleceginizi mίijdelemi�tiniz. Fakat zaman bildi­
ήlmcdigi ίςίn bu �refe ne zaman nail olacagtmιzι bilcmiyoruz. Bir
an δnce mίijdclcmcyc gayrct vc ςaba gδstermcnizi rica cdcrim.
Gδrίi�me �crcfiyle, �ereflcnmektcn mcmnun ve sevinςli olacagιmι
bildiriήm.
Sδzίi uzatιpta can sιkmaya yol aςmamak ίςίn burada son vc­
rcrck gίizcl biraderce yakιnlakιlarιnιn dcvamιnι dilcήm karιnda­
�ιm, cfcndim.
Be�ir Fuad

lstanbul 27 �ubat 1301 02 Mart 1886)

Birader,
29 Kanun-ι sani 1301 tarihli mektubunuzu aldιgιm vakit vali­
dem agιr νe keyifsizdi. On gίin kadar δncc vcfat ctti. Mcktubunu­
zun kar�ιlιgιnιn bu ana kadar gecikmcsinin nc gibi bir haklι δzίirc
dayalι oldugunu aηlayιnca zorunlu olan �u gccikmedcn dolayι
gίiccnmi� oyduysanιz, haklι olmadιgιnιzι anlarsιηιz.
Kardc� ίinvanιyla hitap buyurmanιzdan dolayι minnct tarι­
nιzιm.
'Άlimlcr alimi" ίinvanι hakkιnda sδylcdigίmiz yίicc dίi�ίin­
celcήnizc kar�ι Θazι aςιklamalar yapmay:ι gcrekli gδrdίim.
Bir adamιn bazι bilgecc dίi�ίincclcri bulundugu ίςίn fίlozof
ίinvanιna hak kazanmι� olmaz. Bu hal bazι hamallarda bίle o\abi­
lίr. ς:οk cahίl bir adamιn bίle bazen ςοk bilgece fikirlcr sδylcdigi
gδrίilmcmi� bir �Υ dcgildir. Sδylcnen filozofςa fikirlcήn az ya da
ςoklugu ίle ilgili bir sιnιrlama yokutr. Bir ki�inin fikri digcrine
oran daha felscfi olabilir. Fakat diger bir �hsa oranla daha a�gt­
dιr. Bu mesclede kesin bir δlςίi yoktur. Bana gδre filozof ίinvanιna
layιk olanlar, zamanιnda mcvcut olan bilim ve fennin hepsinc -
metafizik gibi �yleri ilimden saymadιgtmdan bu tϋr �ylcr hariς­
tir, sahip olmak ve bu durumunu ciddi eserlerle gδstermi� olan ki­
�idir. �u tarife nazaran Hugo filozof ίinvanιna hak kazanm1� ola­
rnaz. Ancak 19. yίizy:ιl bu ncdenle bilginden yoksun degildir. ςun­
kϋ Littre gibi, Auguste Compte gibi daha bir ςoklar1ru yeti�tirdi.

34
Bunlardan i lerde δnereccgίm csereleήni okudugunuz vakίt Hu­
go'nunkilcr ίle kar�ιla�tιnp arasιndaki farkι pek ςabuk gδreceksi-
nίz.
Gcrςί δrncgin Boillet'nin tarih sδzlίigϋnde sayιlan isimleήn
bίr ςogun bol bol bilgίn ίinvanι vcήldigi ve bu ίinvanlardan ςogu­
nun sahiplcή Hugo'ya oranla ςοk daha a?lgι olduklarι d ikate alι­
nιrsa Hugo'nun dahi bu ίinvana hak kazanma νe yeterliligi fazla­
sιyla anla?ιlιr.
Fakat bcndcniz Hugo'dan csirgcd igim ο ϋηνaηι digerleήne
de vcrcmcm. Onlarι da hak kazanmι? gδrcn:'cm. Bir bilgini her­
hangi bir millctc mcnsup ctmck dogru degίldir. Bu gibi dahileήn
aίlclcri tϋm ίnsanlιk oldugundan bir adamιn filozof olup olmadι­
gιnι bilmck ίςίn bulundugu mcmlcketi dikkatc olmaktan zίyade
ya?ldιgι asn gδrmck \azιmdιr. Hugo'yu fίlozof ϋnvanιn layιk gδr­
mcdίktcn sonra mcmlc�eιimίzdc bu ίinvana tam anlamιyla hak
kazanmι? olacak kimscyi gδrmcdίgimi i tiraftan ςckinmem. 19.
yίizyιlda filozof ίinvanιna hak zamanma davasιnda bulunanlann
Littrc'nίn topuguna ula�mι? olmaya ςalι�masι gcrekir. Βί\ίm ko­
nusunda vatanιmιz bu dcrccc yoksun degildir. Vίdin'li Tevfik Pa­
� matcmatίkscl bilimlcrdc ςοk gcni? bilgi sahibidir. Dίger bilim
dallarιnda da geni? bilgileή bulunan uzmanla?mΙ? Osman\ι\arι
gδrmek mίimkίindίir. l?tc bu gibi ki?ilere, hatta Avrupa'ya kar?ι
fcn bilgίni ϋnνanιnι vermckten ςekίnmeyiz. Fakat bu zatlar her bί­
ή ilgilί olduklan bίlim dallannda son derecc ilcrlemi? νe iktidarla­
nnι Avrupalιlara teslim cttircbίlecek hale gclmi? olduklarιndan
bcndίniz gibi bilgisi sιnιr\ι olanlarla kιyaslanmak caiz olmaz. Ger­
ςi kc�ifler konusunda fcn bilgn\lcrίmizin henϋz d ikkati ςckecek
bir escή gδrίilmcmί?sedc bu hal araςlann yoklugundan ilerί gel­
mektcdir.
Bilimin ahlaka hίzmeti konusundaki fikirlerimi lstanbul'a
te?rif ettiginίzde aςιklarιm. ςϋnkίί bu konu kalemle ςοk uzar.
όnerdigim kitaplar zaten me?hur oldugundan yazarlannιn
ismίne gcrek yoktur.
Bc�er adιndaki eseήm biraz agιrca gidiyor. Onbe? gίine ka­
dar birinci cildinin basιmιnιn tamamlanacagιnι ίimit ederim. Bu

35
ciltte insan bedenine dair anatomi ile ilgilί bίlgiler ile fίzyolojίnin
tίim sίnir konularι meνcuttur.
Resmimi bundan bir hayli νakit eννeι gδz makalesiyle birlik­
te takdim ettigim gibi, �imdiye kadar ula�mι� oldugunu ίimit edc­
rim.
Okuyacagιnιz eserel�rde bir soruna rastlarsanιz, ςδzίimίi
ίςίη bana ba�vurabileccginizi bildirmi�tim. Gίizel yakιnlιgιnιza
t�kkίir ederim. Sorulacak �eyler aklιmιn erdigi konular olursa
iftiharla arzunuzu yeήne gctirmcye gayrct cdcήm. Yok aklιmιn
crcmiyccegi �ylcr ise, onlarιda bilcn ki�ilcrdcn aςιklamasιndan
sonra elimdcn geldigince ςalι�ιp όgrcnince aςιklamaya giri�i­
rim.
Gclclim mektubunuzda sorulan �cylere:
Biήncisi scmarun ncdcn maνi gόrίindϋgϋ idi. Bu konuda Ga­
not'un �u fιkrasιnι aynΩ nakl cdelim.
(Oήinal mektup basιma hazιrlanιrk�n buradan bir bόlίim ςι­
karιlrru�)
$u aςιklamadan anla�ιldιgι gibi kozmografya kitabιnιn sόzίi
dogru, digcr dϋ�ίinccnin aslι yoktur.
Scma ve fcza kclimclcή konusuna gelince, bunlar birbirinin
c�nlamlιsι gibi ised<? bunlann tanιrru ίςίη Lytre'nin Bίiyίik sόzlϋ­
gune bakιldιgtnda �una rastlanιr.
FEZA, sonsuzluk, bo�luk, sadece: sema. (Orjinal mektupla­
rιn yayιnlanmasι sιrasιnda buradan bir kιsmι ςιkartιlmι�tιr)
$u kar�ι\a�tιrmadan da anla�ι\acagt ίizere, kozmografya da
gόrdϋgunϋz semanιn taήfi, yani astronomiye uygun ve feza ile sc­
ma k<?limel<?ή birbiήnin c�nlaml1sι oldugundan ikisininde bu an­
lamda kullan1lmasι·caizdir.
Karde�e yak1nlιgin sίirekliligini diler, biran δnce 1stanbul'a
gelinrnesinde gayret gόsterilmesini dilerirn karιnda�ιm, efen­
dim.
Beιir Fuad

Selanik 8 Mart 1302 (21 Mart 1886)

Karde�im,
Sundugurn mektubun tarafιnιzdan kabulϋnden δncc yazιl-

36
mι� oldugu anla�ιlan yίice iltίfat\annιzdan siz bilgenin resminί
hίirmctle aldιm.
�vίndim demekle memnuniyetίmin derecesini bildίrmeye
yetmcycccgί gibi, memnunluk νe sevincin bu derecesini anlatacak ·

ba�ka kclime bulunmez.

Muhabbctimiz her an gδnlίimίi i�gal ettigi gibi, resmίnizde
daima nazarιmι sίislcmcsi ίςίn a\bίime koymayarak kίitίiphane­
nin camιna ί\ί�tirdim.
Gcri yollanan makalcnin dίizeltisi pck dogru, pek gίize\dir.
Bana bίiyίik yararlar sagladι. En ςοk bilimscl teήrnliήn tίirkςeleή­
ni gδrdίigum νc δgrcndigim ίςίn pck memnun ka\dιm. Bu kitabιn
digcr parςalannι da tcrcίimc cdcrck yayιnlamak istίyorum. (Bu ki­
tap Kίitίiphane-i Usu-ι ziya yayιnlarι arasιnda Mebahis-i Muh­
taszιra -ί Fenniyye adιyla yayιnlandι)
Gayrcti okuyorum. sonucunu ):>ckliyorum.
Sizdcn bir �Υ sorayιm. Mualim Naci Efendi'nίn, Ekrem νe
Hamid bcycfcndi Hazrctleή hakkιndaki elc�tiήlercne ne mana
vcήrsiniz. Yίicc fikrinizi aldιktan sonra bu konudaki dίi�ίincc\cή­
mi νc hisscttiklcrimi uzun uzadιya yazacagιm.
Muallim Naci Efcndί'nin Hugo hakkιndaki dίi�ίincelerίni
son dercce mcrak edcrim. Vaad cdilen lutfu sabιrsιzlιkla bckle­
mcktcyίm.
lstanbul'a gitmek, sizinle gδrίi�meyί sagladιgι ίςίn en bίiyίik
arzulanmdan saydιgιmι sδylcrscm mίibalaya yormayιnιz.
Fakat kι� oldugu ίςίn, babam gitmcme engel oluyor. Bir defa
kι� mutlaka elinί etiginί ςcksin mutlaka gδrίi�me saadetine maz­
har olacagιm.
Muhtercm validenizίn ahίrcte gδc;mesί bcndcnize de pck ςοk
ίizίintίi verdi. Hcle bcndiniz sevgili validcmί ςοk kίiςίikken kay­
bctmek felaketίne ugrarnι� oldugum ίςίn, anne sevgisi ve �vkati
gδrmcdigirn halde ο nirnet νe saadetin kιymet ve meziyetini pek
ςοk taktir ettίgim ίςίn bu ίίzίίntίί bendenize ίki yδnden bίiyίik su­
rette gδrίindίi.
Bu alςak alernin bίr felakethane oldugunu bίldigirnίz halde
bilmem nedendirki, bir felakete ugradιgιmιz zarnan ςοk δzcl bir
durum olmu� gibi pek zίyade ίίzίί\ίίyοr, geςici bir seνίnς ya da saa-
37
dete erdigmizde onu bcklcdigimiz aleladc bir hami� gibi algιlιyo­
ruz.
Mademki bδylc felakctlcr, olu?u pck dogal olan durumJar­
dan sayιlmι?tιr, bunu dίi?ίincrck "avunmalιyιz.
Bcndeniz hcnϋz ςocuk dcnilccck ya?ta oldugum halde, pck
ςοk bίiyϋk fclakctlcr gδrdίigίim ίςίn, bu konuda bir ya?lt fikrinc
sahip olmu?umdur.
Filozof ίinvanι konusuna gclincc:
Gcrςi ayaktakιmιndan bazι adamlarda bir takιm filozofςa dϋ­
?ίincclcr gόrϋlcbilirsc dc onlar bilimc νc fcnnc sahip olmadιklarι
ίςίn pck sayιlι νe kιsιtlιdιr. Fakat bίlim νc fcn ilc bir dcrcccyc kadar
dίi?ίincclcrini aydιnlatmt?, tccrίibc gormίi?, dϋnyanιn durumu
hakkιnda bilgi kazanmι?, bilginlcr νc alimlcr ilc bunlann mukayc­
scsί kabίl dcgildir.
Hcr kavmin bilginlcrinin gcli�mc dcrcccsi, bίlim vc fcndcki,
durmlan ίlc oran tιlιdιr. Bir �hsιn fikή digcrlcrίnc oranla daha bil­
gccc olup da y1nc digcr bir �hsa oranla daha a�g, olduf;u gibi, dί­
gcrlcrinc oranla bilgc sayιlanbir kavn1in bilginclή ba?ka bir kavi­
mc kar?t bilgc olmaya bilirlcr. Faka t hcrhaldc ο alim bulundugu
kavman, ncdc vatanιnιn bilginidir.
Bu konuda bulunulan zamndan ςοk, millctίn ctkisi var. An­
cak zaman gδstcrccck olu rsak, bil�cm kimin sδylcdigi tuhaf bir
sδzϋ sδylcήm:
''Avrupalιlar 1 9 . i1cή yϋzyιlda olduklarι halde, biz hcnίiz
14.sίine giήyoruz"
Avrιιpalιlar daha bilgisizligin karalιgtnda ikcn, $arkta bilgi=
nin t?tklan t?tk saςιyordu. Fakat Avrupada daha cski olan Romalι­
larιn sanayi vc ilmi gcli?rncsi mahvoldugu gibi, bir aralιk dogu­
nun bilgisinin t?ιklarι da sδndϋ:
Bu ίlcrlcmcnin ycni νc bίiyϋk yoluna Avnιpalιlar bizdcn bir
ςοk zaman evvcl girdilcr. Biz henίiz giήyouz. Bulunan mϋlkίin
uygarla?rnasιnada ilcrlcmc dercccsini dikkate almak gerckmez­
mi?
Lίttre νe Augustc Compe gibi bίr bilgin dcgilse dc Hugo haή­
kuladc bir dahi idi. Kcndisi kulanιlan fen ve bilimde geni? bilgi sa­
hibi dcgilscde, bilgi sahiplerindcndi. Bilime kar:;;ιΌ\an dιirumu ile

3R
beraber, fίkήmdeki, zekasιndaki fevkaladelik pek gίizel esekeler
mcydana gctirdί. Bunlardan insalιk ςοkςa yararlandι. Bίzde yarar­
Jandιk, fakat en bϋyϋk yararlanmayι millί bίlginleήmizde gδr­
dϋk. Vatanιmιzdakί bίlginelre, bίlgin dcmek ίςin neden tereddϋt
edelim.
Αkι\ erdircmcdίgίm, basit bir konuyu arzetmek ίsterim:
Hclmolc adιndaki bir almanιn ke?fettίgi bίr �yi okudum:
Diyorki "Sίnίrlcr aldιgι hcr hissi Ι?ιk hιzιndan bc� dcfa agιr bίr
sίiπatlc yani sanίycdc yϋzsckscn adιm katcderckc bcyne nakledί­
yor".
Konuya daίr ba�ka bir aςιklama omadιgι ίςin, akιl erdircme­
dim. ςϋnkϋ hcr sinir ald ιgι hissi anιnda bcync ula?tιrιyor. Mcy­
danda bir gcni?lik δlςmcsi kabil olsun. tzah edcyim. Mcscla kulak.
Tck parςanιn zara tcmas etrncsiycl derhal his olu?ur. Kulak zan
dcrisi ni n arasιndaki hϋcrclerdc olan, i?itmcyc δzgϋ sinίrin bίr
ucundan merkczdc bulunan ucuna kadar, yϋzsckscn adιm dcgil
hatta bir adιm bile mcsafc yoktur. Bundan ba?ka, saniycdcn daha
kίίςίίk bir δlςίίdc bulunmad ιgι haldc hissin sίίrrat dcrcccsi nasιl
δlςίilίiyor.
Bu bir bcnzctmcysc, buna aklιm ermcz. ςϋnkϋ diyclimld his­
sc δzgϋ olan sinίrin uzunlugu bir adιm mesafe varsιylsa bilc hιzι
1 / 1 80 saniye oluyor. Zaman bu derccc kίiςϋk bir δlςϋylc bδlϋn­
mίi?tίir.
' Gcrςi bir takιm mikroskobik yaratιklan δlςϋyοr, bir milimet­
rcnin bίndcbίrc dcrcccsine kadar sιιurlιyorlar. Fakat ο atoma luzu­
mu kadar bir bίiyϋklίik verecck δlςekil alletleήmiz mcνcuttur. Bu­
hiz sιnιrlama ίςίn ίsc ya yϋzsckscn adιm uzunlugunda bir sίnir bu­
lunmasι yahut saniyenin 1 80 kιsma ayrιlrnasι gcrckir.
Fazla can sιktιm. Fakat yϋce yakιnlιk ve lίituflarιnιn bunu
a?acagι ϋmidinde oldugumdan cesaret alιyor, bu defalιk daha zί­
yade can sιkmayarak sδzϋ burada kesiyorum. Yδnlend iήci bilgi­
lerinizin ίizerimde pιrιltι saςmasιnι istedigimi sδylerim muhte­
rem karde?im efcndim.
Fazlι Necib

39
 tstanbul 18 Mayιs 1302 (31 Mayιs 1886)
Birader,
lki mektubunuzu aldιm. Aylar geςti cevap vermedim. Elbettc
�u gccikme νefasιzlιga yorulmu?tur. Yorrnakta haklιsιnιz. Ancak
bu ara bazι δzel i?lcήm ςιktt. Vakit bulamadιm diyc bί\ίήm. Bun­
dan ba?ka �cr adlι cscήmi taktim edcccgimi sδylemi?tim. Basι­
mι bir iki gίine kadar yeti�ek gibiydi. Bu gίίn yann derken basι­
m1 ta bugίine kadar sίirdίi. Mcktubumu cser ile birlikte sunmak
cmcli gecikmcyί gcrektiren bazι sabap1ara eklendi.
Bc�r'in birίnci cildinίn basιmι son bulup yayιnlandιgιndan,
bίr nίishasιrun takdίmiylc mcktuplann1zιn cevabιnι a�gιda oldu­
gu gibi arz cttim.
Muallim Naci Efendi'nin Ekrem νe Hamid bcycfcndi Hazret­
\cήnc kar?ι ςιkmalanna nc mana νcriήsinίz? Bu soruya ceνap ola­
rak dcήm kί, Ekrcm Bcycfcndi "Takdir-i Elhan" adlι cscirindc Na­
ci'nίn alcyhindc bulunmu?, Naci dc ra�ιlιk νcrdi. Ortaya bίr dcbi
tartι�ma ςιktt. Bu sδzler arasιnda ilgίye dcger yίizde ikί sδz bulun­
sa bilc, doksansckizi ta�lamalar νc sδvίi�mclcrdcn ibarct kaldιgι
iςn, -sanιrιm okuyuculara yara1ι olmadι. Tartι�manιn akι� bίςίmί
hakkιndaki dίi�ίinceleήmi "ϋdebadan ls�irham" adιyla Saadet'tc
yayιnladιgιm fιkracιktan anlamι?sιnιzdιr. Hayrct Efcndi'nin bi­
lim νc fenni a�gιlamak amacιyla yazmι� oldugu makalcye ne kar­
�ι\ιk νcrdigim sizcc malumdur. Abdίilhak Hamit Beyefcndi hak­
kιndaki elc�tiή konusuna gclincc bunlan Sa\ahi Bcy yazιyor. $im­
di bu cdipler hakkιndaki dίi�ίincelcrimi sδyliycyim.
Ekrem Bcyefendi gcrςckten νc ciddi olarak cdiptir. Naci'de
bδyledir. Yalnιz aralanndaki fark �udur ki, Ekrem Bcycfendinin
bilgisi dogu edebiyatιndan ςοk bahya ait olup Naci'de bunu tam
tcrsidir. Fakat her biή ba�ka bir yol tutugu iςίn, gίinden gίinc bir­
birleήnden uzakla�ιyorlar. Aralannιn bulunmasι mίimkίin olmu­
yor. Naci taraftarlan iςin Ekrem bey hiς, Ekrem bey'i tutanlar iςin
Naci solda sιfιr sayιlιyor. lki tarafta i�in gerςegini gδrmek νe itiraf
eιemek istemiyorlar. l?in ίςίne ki�i scvgisi kan�ιyor. Bu zatlan ya­
lιz kendi hallcrinc bιrakmak istemiyorlar. Bir takιm dar fikirlί
kίmscler ortaya attlιp karga�lιktan istifade etmek, �hret olmak
amac1nda.

40
 Bu ίkί edίbίn eserlerinί ίncelemeye muktedίr degilίm. Sδyle­
d ίgim hίssiyatιmdιr. Naci bu gίin Avrupa edebiyahna nazaran
klasiklcrin reίsi olabilir yahut Kemal Bey Hugo sayιlabilirse Ek­
rem Bey Lamartine olur.
Bcncc bίr sδzίin ncfsίn emήne uymasι gerekir. Ne tarzda sδy­
lendίgine pek bakman. Fakat herkezin bu konuda benimle aynι
fikίrde olmasι gerckmez. Bcn eserlcrde yanlιz aςιklιk, akιcιlιk, sa­
delik ίstcrim.
Abdίilhak Hami t Bcycfcndi hakkιndaki ele�tiήler dikkati
ςckmi?tir. Bu clc�tίrilcή tamamiylc okuyamadιmsa da gδz gezdίr­
digim bazι ycrlcrini dogro buldum. ζ:ίinkίi Ekrcm bcycfcndi haz­
rctlcri dc δzcl ya�ntιlannda itiraf etmcktcn ςekinmcdίklcri gibi,
Abdίilnak Hamit Bcycfcndi'nίn gcncllikle kapalι ifadelcrinden
anlam ςιkaιτnak olmayacak �ydir. Akιcιlιk dururken bu tarzι ne­
dcn scςtίgini dίi?ίinίiyor, hίς bir scbcp gδremiyorum.
Fakat ?U kusur Hamit Bcycfcndinin δgut gibi akιcι dίi?ίince­
lcrini iςinde toplayan cscrlcriyle sabit olan kudrct ve edcbi bcccri­
sί ςigncncmcz. Abdίilhak Hamit Bcyefendi bίiyίik �irdir. ediptir
diyerck hatalannι g()rmeye hakkιruz yoktur diyerek bir ele�tirme­
nin agzι kapatιlmaz sanιrιm.
Gclgclelim sinir akιmι sίiratine:
tfadcnizden sinir akι?ιnιn sίiratini Ι?ιgmkinden bc� defa agιr
νe bu sίirat ise saniyede 180 adιrnlιk bir mesafe katemkcten ibaret
oldugu anla?ιlιyorsa da bu konuda bir hata var. Gδsterdigir\iz hιz
bc?le ςarp1ldιgι zaman 600 adιma ula?tr. I�1g1n sίirrati saniyede
yakla�1k 308.000 kίlometrc oldugu malumunuzdur. Gόsterdigi­
niz sίira t olsa olsa scse tabi olunabίlir.
Olayιn ara�t1nlmasιn1n neticesi olarak sinirlerde degi?ik iki
sίirat gδrίilίiyor. �r okundugu zaman gδrίilίir ki sinirler hareki
νe hissi adlarιyla ikiye aynlιr. Evelkilerde sinir akιmιnιn sίirrati
saniyede yakla?ιk 30, ikincilerde 80 metre tahmin olunur. Bunun
nasιl δlςίildugune gelince: Pek iyi hatιnmda kalmanu? ama sanι­
nm Helmolc deneyini at sinirleri ίizerinde yapmι?, harekete δzgίi

41
olan siniήn uyanldιgι an ile ula�hl!;t adelede kasιlmanιn olu�tugu
an hcsaplanarak saniyede hareki sinirler ίςίn 30, metre kadar bir
hιz bulmu�tur.
Helmolc bδylesi kιsa bir zamaru hangi aletin yardιπuyla δlςe­
bi1cccgi rncςhuldίir. ς:unkίi eldc bulunan kitaplarda bu aletin yan­
lιz, gayct nazik vc dakik oldugu sδylcnmi� ayrιtιya girilrnemi�­
tir.
Fakat hissi sίnirlcrde sckscn mctre bir sίirate ula�n sinir ak1-
. rn1nιn δlςίimίi hakkιnda kullanιlan araςlardan birini sδylcyccck
olursam bu suratin daha kolay δlςίilcbileccgί anla�ιlιr.
Saat ςarklan gibi di�li bir ςark dίi�ίinίin. Ama di�lcrinin mik­
tar ςοk olsun. Bu ςarka saniycdc bir dcgil bir aς dcvir harckcti yap­
tιrabilcccgimizi mckanik bilmi sδylίiyor.
$u haldc bir insanιn parmagιnιn ucuna di�lcri tcrnas ctmck
ίizcrc dcvrettirilccck olup, insan aratιksιz d i�lcrin parmagi.na do­
kundugunu hisscdcr. ς:arkιn harckctinin dcrccc dcrccc hιzland ι­
nldιgι bir an gclir ki di�lcrin aralιksιz dokundugu yίizlc buntann
·

ansandaki bδlίim disscdilmcyip, daimi olur.

$u hal bir saniye zarfιnda sckscn di�in birbiήni izlcycrck in­
sanιn parmagιna dokundugu zaman gδzlcinir. lnsan parmagι ilc
bcyni arasιnda bir metre oldugundan sinirlerde sinir akιmιnιn sa­
niyedc seksen mctrc oldugu anla�ιlιyor.
Bc� duyunun fizyolojiye ait oldugu sδylendiketn sonra "zi­
hinde hazιr bulunan �yliri d ίizenlcme gίicίi, akιl gίicίi, hayal gίi­
cίi", gibi duygulann bu bilimle ili�igi olup olrnayacagιn1 soruyor­
sunuz.
Sindirme gίicίi nasιl midenin faaliyetlerinden ilcrί gclir. Bu
δzellik lerin akιl cevherine ne derece tabi oldugunu anlarnak ίςίη
humma gibί, ba�ta yara gίbi hastatιklι durumlan νe bunlann do­
gurduklan sonuςlan gδzδnίine getίrmek kafίdir.
Bu konu hakkιnda �irndi aynnb νermek bo� olur. Hcr �yden
eνvel Be�er'i ve organlann vazi felerine dair δnerecegϊm diger
eserleri okuduktan sonra ruhbilirn adι verilen ve gerςekte "llm-i
vezaίf-i dimag" adιndan ba�ka bίr §eye mίistehak olmayan bir kί­
tap tavsiye ederim. me�gul olursunuz.

42
 Tahir Bcy biraderimizin Gayret'te yayιnladιgι kar�ιlιgιnιn
gccikmesine neden olan dunιm, size zaman1nda cevap vereme­
meme sebcp olan haldir kί, bunlann ne oldugunu Tahίr bey bilir.
Bundan ba�ka bu aralιk dcvam ctcmekte olan edebi tartι�ma layik
oldugu ekscndc sίirmcdίgihdcn �u gίirίiltίilerin bi tmesίni arzu
edίyorum. Tart1�maya ba�kalarιnιn karι�cag1ndan korktugun
ίςίn dcgil, yanlιz edcp daircsίne tecavίiz olmas1n1 arzu etmcdi­
gimdcn, bayram crtcsi ccvabιmι Saadet'ιe yayιnlayacagιm..
$imd ί birdc 'Ήakim-ί zίi-fίinίιn" meselcsί kadι.
Lί ttrc'nίn escrlcrindcn sathί olarak bir iki parςasιnι okudugu­
nuzu Augustc Comptc'u pck iyί tanιmadιgtruzι yazιyorsunuz. Bu
konuda accle etmeyc gcrcke yok. Sιrasι gcldigi zaman gerekc Litt­
rc'nin gcrck Augustc Comptc'un okunmasι lazιm gelcn escrlcήnί
okumayi zatcn sίzc δncrmck amaαndamιm. Ο zaman gδrίirsίinίiz
kί, bunlann cscrlcή tcsir ve fayda bakιmιndan Hugo'nunkinden
hίς bίr �kίlde a�gι kalmadιktan ba�ka, daha bίr ςοk faydalan da
ίςίndc toplamιtιr. Esas olarak asnmιzιn Huxley, Hcrbcrt Spenccr,
Lίνίχ gίbί crdcmlί ki�ilcri Aguste Comptc ve Lίttre'nίn escrlcήne
a�ιπ hίirmct gδstcrdίklcrί haldc Hugo'nun eserlcrίnί okudukla­
nnda ςogunlukla bίr babanιn ςocugunun safςa sδylcdigi sδzlere
gϋlίimscmcsί gίbί, tcbcssίim ederlcr. Fakat bazen hpkι ςocuklarda
oldugu gίbί, gϋzcl fίkίrlcrc rastlanιrsada bu fikirlcή alkι�lamakla
bcrabcr onlardan yararlanamazlar. ςunkίi ο fikirler kendileήnce
malumdur.
Fikήmί δzetlίycyim: Auguste Compte'un ve benzerlerίnin
cserleήnden herkes, yanί ο escrleή anlayacak kadar gerekli bίlgiyi
iςίnde toplayanlar yararlanιr.
Hugo'nun eserlerίnden fίkren edcbίyatςιlar haήc; yararla­
nanlar, bίlgisί eksik ve sathi olanlardιr.
Bir adama filozof deken yίizytlιmι yoksa vatanιmι kιstas al­
mak gerekecegi konusuna gelince, bunlarιn ikisinίde dikkate al­
mak gerekir. Fakat insanlιgtn genelί adιna dίi�ίinfilecek olursa
yanlιz yίizyilι dikkate almalι. ςunkίί δmeginLίttre ile Japonya'da
oranιn δlςϋlerine gδre fίlozof saytlί'\n bίr k�ί denk tutulamaz. Ger­
ςί nail oldugu vasιflar digeήnce mevcut olsaydι, Japon felsefecisί­
nίn Littre'yi geςmek olasιlιgι akla gelebίlirdί. Bu ίhtimalί ςiftςίlere
43
kadar geni�letmekιcn bίzί kim alιyokabίlίr. $u halde bϋyίik adam­
larιn ayak takιmιndan farkι, vasιιalarιn noksanlιgtndan ibarct
yanlι� olmaz. Fakat konumuz �imdilik bu noktada degildir.
Bu dίinya da iyi vc kδtίi gδrecelί vc ςogunlukla varsayιmdιr.
Ηiς bir insan yokturki, az ςοk bir fikή bulunmasιn, En cihilindcn
tut da en fazilctliye kadar bu fίkir kadcme kademc gcliψ. Bu fikήn
�itli derccclcή bir takιm basamaklar olu�turupta alt basamakta
cahillcr bulunacak osa cn ίist kadcmedc Littre vc emscli bulu­
nur.
Gerςi Hugo'nun bulundugu kademe ίist kademcye pck ya­
kιn iscdc, ο dercceyc varmak ίςίn hίς olmazsa arada bulunan Vol­
taire'in kademesindcn gα;mcsί ίcab cdcr. Voltairc'in escrlcή orta­
da ve bu escrlcdc Hugo'ca biliniyorken Voltairc'den bir kadcme
a�gι kalmasι gcrςcktcn ίizίintίi nokιasιdιr. Fakat digcr cdίpler
ίςίnde Gocthe haής Hugo'nun kademesinc ycti�mi� kirnsc bilrni­
yorum. Chateaubriand'\ar, Lamartinc'lcr Hugo'ya kar�ι pck kίi­
ςίίk vc gίilίinςtίir. 18. yίizyιl filozoflan bcncc Diderot, Dalambcrt,
Voltairc'dir. Birdc Dc La Mctιήc·var. Fikren bclkί ίiςϋnίindc ilcή­
sinc varmι� iscde hcr nasιlsa pck ιanιnmarnι� Rousscsau'da dahi­
lcrdcndir vc Vol tairc'in dcdigi gibi 'Ύίicc bir dclί"dir. Kcndisinin
sίnirscl acιlara .tutulmu� oldugu az ςοk tιp ilmine a�ina olupta
"Confession" adlι hal tcrcϋmesini okuyanlarca bilinir.
Zola konusuna gelincc:
Bu da Hugo gibi filozof namιna hak kazanπu� degildir. Hίka­
yc yazarlιgtnda son dcrccc ba�arιlι bir yazardιr. Edcbίyatι bί\ίm
gibi uydurma ve bo� dίi�ίincclcrdcn kurtardιgt ίςίn saygι degcr­
dίr. Bίlgclik yolu hcr bakιmdan Hugo'dan ίistίindίir. ς:unkίi Hu­
go'nun yol gδstericisi Victor Cosene, Zola'nιn ki Littrc'dir. �imdi
bu iki yolda�ιn birini digerinc tercih edi�im sizce onaylanmaya­
caktιr, biliήm. Bu da ilerde yapιlacak bir �ydir.
l�te, bence filozof nanυna hak kazannυ� olanlar, farkl1 bilςe­
lik dίi�ίinceleήnin olu�ιugu kadcrneleήn en yukansιnda bulu­
nanlardιr. Gerςi Voltaire bίr kademe a�gι bulunuyor dedirn. An­
cak bir asιr δnce geldigi dikkate alιndιgt gibi, adι gι>c;en ki�iye filo­
zof ϋnvanι vermekte tereddίit edilemez. Hugo hem bunlann ςag­
da�ι ίdί, hemde vasιtalann yoklugu gibi bir engelide yoktu. Ma-

44
 demki fikren gcri kaldι, bcn kenisine filozof ίinvanιnι yanί 19. yίiz­
yιl filozofu ίinyanιnι vermeyi d ogru bulmuyorum.
Fakat bclagatle karι�ιk mcιafizik δgrencn bazι δgrcιmenler
Avrupa da felscfe hocasι ίinvanιnι almakιa ve δlίimlcrindcn sonra
bunlann ismi "Fransιz Filozof' yahut ''Alman Filozofu" bίςίminde
kayιtlι gδsterilιncktcysc dc, bunlan filozof olarak tanιmιyorum.
Eger bunlan fίlozof tanιmak gcrckίrsc, gerςekιen Hugo'nunda fi­
lozof ίinvanιna bun\ardan daha ςοk hak kazanmι� oldugunu en
δnce sδylcycccklcrdcn bίήdc bcn olurum.
Ahmcι Mlιhaι Efcndί Hazrcιteri'nc fίlozof dcnίp denmcyε.>CC­
gi konusuna gclclim. Yίizyιl dikkate alιnιr ίsc denmez. Fakat
mcmlckcι gδzctίlir ίsc dcnίr. Hakίkaιcn Osmanlιlar ίςίηde fίlozof
ίinvanιna hak kazanmι� bίή var isc, ο da Hazrcti Mithat'dιr. Fakat
, kcndίsίnc Osmanlι Fί\ozofu dcnmclirdίrkί haksιz\ιk olmasιn.
Bana gclincc: Bcnίm bulundugum mcmlckeι gδzcιίlsc bile, fi­
lozof ίinvanιna hak zanamayι�ιm aςιktιr. Delίli ise �udur. Hcr kim
ίstcrsc Bc�ίr Fuad olabίlir, fakat Ahmcι Μίιhaι olamaz. Bununla
bcrabcr Mithaι Efcndί'yc Osmanlι fίlozofu adιnι vercbί\mckιekί
hakkιnιz bcnim gίbilcre kadar asla gelmcz.
Gcvczcligi uzattιm. Affιmι istirham cdcrίm. Fakat sίzinle �u
bίςίmdc ιartι�maktan ο dcrcce lczzct duyuyorum kί, adeta ίς gίi­
dίiye tabί olurcasιna mektubumu uzaιtιkςa uzatmaya kendimi zo­
runlu gδrίiyorum.
Mckιuplarιmdaki gccikmcden dolayι δzίir dilerim. Benim
bazι δzel engcllerim zuhur edcr, belkί bδyle cevaplar gecίkir ise
siz affediniz. Bcn fιrsat buldukςa yine bδyle defter doldμrurcasιna
mekιuplar takdίm edeήm. Sonsuz kard�likle bίradeήm efendim.

Βeιίr Fuad

Selanik 27 Mayιs 1302 (9 Haziran 1886)

Karde�im,
ϋς ay oluyorkί, mektubunuzu bekleyi� ile geςίyor. Takdίm
eyledigim ίkί mektubumun cevapsιz kalmasιnι neye yoracagιmι
bilemiyorum. Bcni ihya eden mektuplannιzdan yoksunlugumun
ne derece etkili bir ίizίintίiye neden oldugunu, anlatmaya mukte-

45
dir degilίm. Bir dίi�ίinscniz, hiς �ίiphe etmemki, benί bu ίizίintίi­
dcn kurtanηak iςin k1ymetli zaman1n1zdan kίiςίik bir k1smι bana
fcda ile yine ihya cdersiniz.
Bu mcktubumu takdimimc ncden olan Bc�r adlι escrinizdir.
Bunun yay:ιnlanacagιru habcr aldιgιm gibi, dcrhal bana bir nϋsha­
sιnι ihsan buyuracagιnιza dair olan vaadiz hat1πma gcld i. fhtimal
ki, bcnί unttugunuz gibi bu vaadi dc unu tmu�sunuzdur. Fakat
bcn unu tmam.
Escrinizi kίtapς1dan satιn almadιm. Sizden bekliyorum. ll­
min ta kcndisi olan iltifataπnιzdan yoksun bιrakt1ginιz gibi, bcni
bu ncfis cscrinίzin okunmasιndan da mahrum bιrakιr mιsιnιz?
ϋmit ctmem. ϋmit etmcdigim iςindir ki, sizi rahatsι� etmcyedc
cesarctlί oluyorum.
$imdilik daha ziyade rahatsιz etmcyccegim. ςϋηkίi sizc yaz­
mak bir nimct bir mutluluktur. Yakιnlιgιnιzιn nurlaπnιn dcvamι­
nι dilcrim.
Hazrct,
$u takdimcmi yazdιktan sonra, ayrιntιlι bir f!ΊCktubunua ka­
vu�utum.
Bahtίyar oldum, tc�kkίir edcrim. "Be�r" ίinvanlι cscrinizin
yollanmI� oldugu haberi νcriliyorsa da kitap bana vcrilmcdi. 1hti­
malki postahanede kayboldu. lhtimalki pastaya bιrakιlmamι�tιr.
Herhalde buna kcdcrlendim. Escrinizin okunmasι bir mίiddct da­
ha gccikti. Ki tapςιdan aradιm nc yazιkki orada da meνcudu kal­
mamI�. Bunun ίςίη bu konuda yazmamI ernir buyurdugunuz dίi­
�ίincelerimi kitabι okuduktan sonra digcr mektupla in�llah yol
layacagιm.
Ekrem ve Hamid Beyefendilcr Hazretleriyle Naci Efendi
hakkιnda sδylediginiz dίi�ίincelere katιlιyorum. Yanlιz �unu ίla­
νe etemek istirimki, bδyle ίizίintίiye deger bir konuda ςeki�menin
meydana ςιkmasιna tek sebep Naci Efendi'dir. tmdad-ίil-Mi­
dad'da, Saadet'te Ekrem ve Hamid Beyefendiler hikkιnda sδyle­
medik sδz bιrakmadι. Ekrem Bcyefendi, Takdir-i ElhanΊ yay:ιnla­
maya mecbur oldu. Bununla birlikte Takdir-i Elhan'da pek ciddi
pek �refli bir biςimde bahsolunmu�tu.

46
 En dogrusu Nacί Efendί, Ekrem νe Hamid Beyefendίlcri ςe­
kemiyor.
Ekrcm νc Hamid Bcyefcndilcr, edebiyat ίizerίnden eskίleήn
ayιbιnι ortιίikleή ahlaksιzlιgι ςιkararak gcrςck νe ciddiyct ilc ziy­
nctlcndirrnck ίςίn ςalι�tιlar, ςalψyorlar.
Naci Efendi aςιkςa dcgίlsedc cskilcήn yolunu tutuyor.
Eserlcrindcn pck kolay anla�ιl ιyorki Naci Efendi, erdemli,
pck zcki bir cdiptir. Kcndisi ycni tarz cdebiyatιn faydalι oldugu­
nu, gcrcktigi gibi tak_d ir ctmi�tir. Faka t kcnisini scvmcyc ycnilc­
rck, ο yola girmck istcdi. ςϋnkί.ί ο taraftan ?imdi bulundgu rcislik
makamιnι kazanamayacaktι.
Bilmcm dikkat buyrulmu�mud ur ki, Naci Efcndi'nin en gίi­
zcl cscrclcri ycni biςimdc yazιlmι� parςalard ιr.
Naci Efcndi, Ekrcm νc Hamid Bcycfcndi'lcήn bir ςοk hatalan
bulundugunu s6ylίiyor. Bu laf dcgίldir. ζ:ίinkίi hatasιz insan ola­
maz. Naci Efcndi'nin cdcbiyatta hatalarι bulunup bulunmadιgtnι
gostcrmc νc dcgcrlcndirmc gίicίinc sahip olmadιgιm ίςίn bu ko­
nuda bir �Υ sϋylcycmcm.
Naci Efcndi'dc bίiyίik hata, δvίinme sevdasιdιr.
"Scyrcylc y�ί\ ba�ιlT\l gelsindc bahanm" nusrasιyla "Vcrme­
dim Naci Burak - tabιma ccvelan hcnίiz" nusraι henίiz yetenek ve
zckasιna dola?ma fιrsatι vermcdigini gδstcήrken djger s6zleήyle
gδgun ίistίinc ςιktιgtnι sδylcr.
Pek tuhaf bir hikaye hatιnma geldi :
Acemin bίήsί bckta�iye sahίp oldugu a tιn so n derece dίiratli­
gidi�ini δvcrken νe gδklcre ςιkanrken "bir adιmda dogudan batι­
ya kadar demcsίyle Bekta�ί
- Kuzum scn ίkίncί adιma mcydan bιrakmadιnkί sίiratinί
scyι:cdelim dedίgin de acem:
- Bunun ίςindir ki, atιm yίirίiyemiyor demcsi Naci Efen­
di'nin s6zlerine bir kar�ιlιk olabilir.
Sδzίin en dogrusu, Naci Efendi muktedir, zekidir fakat ken­
disi�!n sandιgι kadar magrur dcgildir,

47
 Sinir akιmιrun h.ιzι konusunda sόylcdiginiz aynnhlar beni ta­
rnarnιylc ikna etti. ςοk tc;;ckkϋr edcrirn.
όncrdiginiz kitaplar geldi. Her birini birer defa okudum. Fa­
kat tam dikkatle bircr iki�r defa daha okumak isteήm. Buna ra­
rnazan engcl oldu. $ίmdί tckrar ba;;layacagιm. Okuduklanmιn bir
ςοk ycή bana bildigirn �yler gibi gδrϋnίiyorsa da, bunlan sιrasιy­
la ve dίizcnli olarak δgrenmcnin ςοk gerekil oldugunu itiraf cdc­
yim.
Anlayamadιgιm konularn sizden aςιklamalarιnι ίstcycce­
gim.
Fizik bilgisi pck tabii oldugu ίςίn anla;;ιlmasι pcl< kolaydιr.
Zatcn bu fcn ίizcήnc geli;;igϋzcl bir ςοk eser okunrnasι bir fikή dίi­
zenli vc yctcrli kιlar.
''Hakίm-i zίi-fίinun" konusuna gclince ϋzcήnde yaptιgimιz
yargιlar hcnίiz fikήmc kabul ettircmedigim bazι yδnlcr haής tutu­
lursa pck dogrodur.
Gaήp bir �Υ istcrrnisinizki, bcn yava;; yava;; ;;iirdcn soguma­
ya ba;;ladιm. Onccden aldιgim zcvki ;;imdi almιyorum. Kardc;;lik
ve scvgίleήnizin dcvamι dilcgiylc.
Fazlι Necib

tstanbul 8 Temmuz 1302 (21 Temmuz 1886)

Birader,

27 Mayιs 1302 taήhli mektubunuzda bulunan hislcrinize ςοk

te;;ekkίir ederim. Ben acele yapιlmasι gereken i;;lerindcn dolayι
mektuplanmι geciktirsemde bu durum size kar;;ι olan samίmiye­
timi asla bozmaz.

"Be;;er"i rnektupla birlikte portaya bιrakmι;;hm. Postada kay­

bolmu;;, olmalι. Aleksan Efendi'ye sδyledirn, benirn ίςίn bir nίisha
daha yollayacak. Gδnderdiginiz eserinize te;;ekkϋr ederim. Daha
okumaya vakit bulamadιm. Ancak fihristine νe bazι yerlerine gδz
gezdirdim. $u gδz gezidiri;;, yίice iktidar νe degerlerine olan fikri
yakιnlιgιm ile birle;;erek pek yararlι bir eser meydana getirrni;; ol­
dugunuza ikna olmama yetti. Tebrike degersiniz. Gίizel bir eser

48
viicuda getirdiniz. Eger bildigim dogru isc bu eser kitap �klinde
yayιn dίinyasιnda basιlan biήnci escrdir. Εlί kalem tutanlarιmιz­
dan en me�hurlannιn bile birinci eserdir. Eli kalem tutanlanmιz­
dan en m�hurlannιn bile biήnci eserclcήni bu dercce ciddi νc bu
oranda yararlι bir biςimde okuyuculanna sunmaya muνaffak ol­
madιklarιnι dίi�ίinίiyorumda, gclccegim sizden bίiyίik hizmctlcr
bckliyor oyduguna dair dίi�ίinccm kuννet kazanιyor.
ςaba νe gayrctle daim olun, ciddiyeti bιrakmayιn. Daha bίi­
yίik νc dah yararlι cscrlcr mcydana gctircccginizc �ίiphcm yok.
Tahir Bcyim'e mukabcleyi ramazanda yazacagιm1 umud
cdiyorum. Baz1 i�lcr ςιktι. Gcciktiπηcyc mccbur oludum. bir iki
gϋnc kadar tartι�maya ba�layacagιmι umud edeήm.
όncrdigim kitaplan gctirtip okudugunuz sδylίiyorusunuz.
Mίisνcdde yapmak adctim olmadιgt ίςn, bu kitaplarιn hapsi ak­
lιmda kalmamι�. Lίitfcn bunlann adlannι yazarsanιz, bunlardan
sonra okunmasι gcrckcn ba�ka escrlcr δncrcccgim.
Bilimscl konulardan sonra fclscfc ilc ilgili dίi�ίincclcr gclc­
ccktir. Bunlann okunmasιndan sonra �irlcrin cscrlcrindc sδz zί­
yanιndan ba�ka bir �Υ gδπηcmcye ba�layacaksιmιzdιr. ςunkίi .
bu cscrlcrin iςcrίgi bilimίn ortaya koydugu bazι gcrςcklcri yanm
yamalak nίtclcndiπηcdcn ibarcttir.Sizin bilginiz bu konuda daha
mίikcmmQI oldugu ίςίη hcr �yi δgrenmi� olacaks1nιz. Bununla
birliktc yaralanmaya dcgcr degildir yahut ki�iscl bir takιm olma­
yacak hayallerdirki, δylc bir ίinlίi �irin ilcrlemc asrιnda bδyle
saςmalarι sδylemeye nasιl cesaret ettigine sizde ��1racaks1-
nιz.Ba�ka bir ςιkarι yoktur.
Fakat Hugo "$air fikir imal eder" diyor ama insan fikir degil
kahνe iskemlesi bile imal etse malzemeye muhtaςhr. Fikir ίςίη ge­
rekcn malzemcyi bilim olu�turuyor. Fikir ίi retenler yine bilim
adamalandιr. $airler, belagat sahipleή, ancak yazma bίςiπύ, te�­
bih, istiare gibi �eyler degildir.
Aslιnda �ir bίisbίitίin fikir ίiretmekten kurtulmu� degildir.
Hatta bir ebleh bile bu i�ten bίisbίitίin kurtulmu� olamaz. Ancak
Hugo'nun demck istedigi gibi fikir ίiretimi �irleήn δzel nitelikleή
degildir.
49
 Birader gevezeligi. uzatmaya heves varsada, meydanda kag1t
·

kalmadι. $imdilik bu kadarla yctinelim.

Benim mektubum kιsa oldu. Siz mektubunuzu ne kadar uz.a­
t1rsan1z, ο kadar scvinirim. Sonsuz kardc?likle biradcrim. cfen­
dim.
Kannda�ιn
Be�ir fuad

istanbul 26 Agustos 1302 (8 Eylϋl 1886)

Biradcr,
1 Agustos 302 tarihli mcktubunuzu ίiς gίin όncc ald1m. lstan­
bul'a 14 tarihi ί\c gςldίgi postahanc damgas1ndan anla�1lιyor. .Bir
hafta kadar ncrcdc dola�t1gιn1 bilcmiyorum. Hcr nc hal ίsc, yazd1-
gιnιz ?cylcrc ccvap νcrn1cdcn όncc bayramιnιzι tcbrίk cdcyim.
Gcrςί bayram hcnίiz gclmcmί�scdc, mcktup oraya gcldίgίndc
gcςmί� olacak.
Hcr dcfa �crcflcnd igim il tίfatlannιzdan dolay1 borcu bulun­
dugum tc�ckkίirlcrirni cttiktcn sonra asι\ konuya dόnclim. ,
"Bc�r" hakkιndakί dίi�ίincclcrimίz pck dogru, pck ίsabctli­
dίr. Hatta ba�langιςta vaad cttigim aςιkltgι hakkιyla ίfadc cdcmc­
digίmί bcndc gordίirn. Fakat bu durum bazι zorunluluklardan
όtίirίidίir. Ara?ttncι bakψnιzdan kurtulamamι�t1rnkί, anatomί­
dcn bahscten k1smin tίirkςcsi, organlann gorcvlcrindcn bahscdcn
kιsmιn tϋrkςcsine oranla pek aςikt1r. Anla�ιlmazlιk bu ίkinci k1-
sιmdadιr. Ancak ikinci okuyan birinci kιsmι okurnu? dolay1s1\a
ordaki bilimsel tcrimlcri bcllenιi? olacagιndan halkι bilimscl tc­
rimlcrc a\1�t1rmak, gercgi bir, ikincisi bu terimlcr isim νe sιfat tam­
lamalanrnn kιsalt1\rnkι� νe anlamlι olmasιki, yaz1\acak eserin haς­
mi olup, ha\buki mίiracaat ettigim kaynaklardaki bilgiyi, όzel te­
rimlcri ile yazmam gerckse bclki yίiz cilt cep kίitϋphanesi doldu­
rur. Halbuki bcn bunlan όzcteleyip, en όnemlilcrini alarak ίiς cil­
de s1k1?t1rmak zorunday1m. Oyle terimler kullanmayφta "Bc­
�r"in iςcrigi pek aςιk yazmak ίςίn uzun uzad1ya tan1mlara girmck
gcrekccek. Bu konuda bir όrnek olnιak ίizere, "Bir Lokma Ekme­
gin Tarihini" νcreyim. Bir hazιm konusu, biliyorsunuz ki oniki

50
mcktup oldu. Halbuki Be�cr'de ίkί mektupluk ycr tutabilir. Bu­
nunla berabcr ο ίkί mcktubun iςcrigi bcriki oniki mektuptan daha
iyi, zcngin, daha yararlι olmasι icab edcr. B�er'in hacmi kιsιtlι ol­
masaydι, biraz daha aςιk yazmaya, daha ςοk aςιklama yapmaya
fιrsat bulurdum.
Bu cser "Bir Lokma Ekmcgin Tarihi" νc onu takip edccek "Mi-'
dcnin Hizmetςileri" adlι iki cserde veήlen fizyoloji bilgisi ile mίi­
kcmmel fizyoloji kitaplan arasιnda orantιlι bir nokta olacak. "Be­
�r" tamamlardιktan sora, δnerdiginiz ncdenle Bir Lokma Ekmegi
tamalayιp ve onun devamι olan Midenin Hizmetςίleri adlι eseή
tercίime cdecegim.
$u halde, δnce ςocuk olmak ίizere yazιlan bir eser okunursa
"Be�cr" bir derce daha ciddisi oldugundan herkezce anla�ιlacak.
Sonra Bc�r'e ba�lamak varsada, bazι scbcplerdcn dolayι bunu ev­
vcle aldιm.
Gelclim sorulara:
Gerςekten rahimde ςocugun olu�um biςimine ait bir ςοk ko­
nu hemίiz hallolmamι�sa da bir hayli dogru bilgiye eri�ilmί�tίr.
Bunula bcraber hayvalar hakkιnda yapιlan can\ι aςak\ama, yani
dίri hayvalar ίizcήndc yapιlan dcneylcr ile otopsinin bu konuda
bir ςοk yaran olmu�tur.
ϋreme konu�unu Bc�r'e yazmayιp, aynca uzun uzadιya ya­
zacagιm. Size ίircmc konusu ίςίn �u escri δneririm. Bu eserden
bcnde bir hayli �Υ aldιm. (Mctinde dc eseήn adι belirtilmemi�­
tir)
Cίld ίizcrindeki kίiςίik dcliklerin gδrevίni soruyorsunuz.
Azιcιk berlerscniz "Bc�r"dc gδrcceksiniz. Bununla bcraber δner­
digim eserde ayrιntιlι daha aςιklanmι� olarak bulursunuz. Yanlιz
merakta bιrakmamak ίςίn, �urasιnι sδyliyeyimki:
Madde bir taraftan insan vίicuduna girer, δzίimleme νe alι�ιl­
mι� eylemler olu�ur, diger taraftan ςιkar. Yani insan vίicudunda
bulunan hίicreler νe yuvarlar ve bunlann faydalarι insan bedeni
faaliyetlerine yararsιz hale gelince beden bunlan atar.
Bu atma ίςίn bir kaς ςιkιlacak yer vardιr. Biride deήnin delik­
leridirki, vίicdda ί� yaralayan maddeler ki, buna "bir lokma Ek­
megin Tarihi"in ::ie sίiprίintίi adιnι veriyorduk. 1�te bu sίiprίintίi-

51
dc tcr biςiιnindc vίicuttan ςιkar. Bunlarιn bδbrctlcrlc pck bίiyίik
mίinascbι•tlcri vardιr. Yazιn i nsan ςοk tcrl�digi ama az sidik i fraz
cdcr. bilakis k1�1n sidik attp, tcr azal1r. Birinin cksigini, digcri ta­
malar.
Koyu maιidcnin dorudan dogruya bilincn vasιtalar ilc uyar­
n1a olanag1 oldιιgunu sδylcmi�tik. Bu vas1 tal1rιn nclcr oldugunu
sorιιyorsιι nιιz. bιι vasι ta lar Υί\ hίikmi ya da kimycvi vcya n1cka­
niktir. όrncgi n cιιηbιzla sιkιlιrsa mckanik vasι ta οlιιr. Elcktirigc
mίi ω ι:a t cdi l i rsc h ίikn1iιii r. ίJ,1ς ku llanιlιrsa kimycvid ir. l �tc bir
ιιzνu ιιy<πηΜk ίςίη kιιl,η11\,111 araςl<trιn hίς biri dogrudan dogruya
koyu nMιiιi cyi ikaz ct n1iyor. Yani ο ntaddcyc, δzcl gδrcvini yap­
t1rιn1yor. όrncgi n οιηιι rίlίgί η koyu maddcsi dogrιιdan dogruya
uyarιldιgι za m<1 n bir ctki gδzlcnmcdigi haldc, burada son bulan
sinirlcrιicn bi rinin υcιι uyarιl ίπak araςla burasι uyardιrιld1g1 su­
rctω ο Z<tman bir cscr olu�ur. Ko)'U n1addc hangi organ1 idarc cdi­
yorsa, ο o rg;t n hakkιnιi,1 gδrcvini yapar.
inS<1n bcdcni ςa\ι�n1ayι kcsι•rcsc kcndisindc kin1ycvi dcgi�ik­
l i klcr ο\ ιι�uιηίιnil ihtiy<tς 11issc ι ι i rirki, bu duruma ςδzίilmc ba�a­
n11� ιicnir. Bir vasι t.1 ilc bu ςδzίilmc kcsilsc bilc_vasιta yok olunca
yinc gozίilιηc dcvam cdcι-. Zatcn yok cdilmi� hayat, ycnidcn gδ­
rίinιηcz. Gcnclliklc dcgilsc dc bδylc bir duraklan1a δmcgin hίicrc
gibi d okunιιn, hίicrclcrindc ya da hastalιk\ι unsurlarda rastlanι­
yor. όrncgin bir ins.111 almι� oldugu l1astalιk tohumunu bir haylί
mίiddct clindc ta�ιdιktan sonra bclirtilcή gδrnίiyor. Dcmck oyur­
ki, o.tohum cn δncc ycti�ip bίiyίimcyc uygun ortamlar bulamad1gi
ίςίη bir sίirc oldugιι gibi kalmaya mccbur olmu�. Bu durumu bir
ςc�i t uykuya bcnzctιηcl i. N i tckim bazι hayvanlarιn uyu�ukluk
lMi l crindc insan1n dayanamayacagι dcreccde aςlιga tahammίil
cdi�lcή. Anla�ιl1yorki, bu hal bitkidedc, δmegίn bugdayda daha
bίiyίik, daha ςοk bir oranda gδrίinίiyor.
Ay kίircsindc a tmosfcrίn varlιgi konusuna gelince: Pek hafif
νc dίinyanιn a tmosfcήyle oranlanamayacak dcrecedc az hava ol­
dugunu Kamίl Klmaryon gδzlcmi�tίr.
Bu konu ίςίn daha δncc δncnτιί� oldugum Astrononύc Popu­
laίrc adlι cscre mίiracaat ctίginizde ayda hayat olduguna daίr baz1
�airane delίllcr gδrι>ccksiniz. Buralarιnι kabulde �imdilik acele et-

52
mcyiniz. Bu konuyu halctmek ίςίn fclscfcye gίή�tίgίmίz vakH tek­
rar gϋzdcn gcςi ri riz.
Tahir Bcy konusιιna gclίncc: Bu ki�inin sίzίη gibi vasιflι olaca­
gιnι hίς bir vakit ϋmit ctmcm . Ο vicdanιn kar�ιsιnda bulunur. $ii­
rin ϋstίinlίigϋnc dair olan iddiasιda bu tϋrdcndir. Halbuki, ycni­
lik vc ilcrlcn1c d ίi�manι gδstcrn1ck istcdigi Naci, tartι�malanmιz­
dan gδrcccksiήizki, bi\min �iirc ϋstϋnlϋgϋndc tcrcd d ϋ t etmi­
yor.
Zatcn Tahir Bcy, clc�ti rici makalcsinin.cn ciddi ycrlcrini sizin
bana yazn'1� olιiugunuz mcktιιplίirdιtn alkι�tιr. Hatta son mcktu­
bu nu zιι iςinc alan. gczftcyί bcndcn ald ι . bncmli, ycnί hίς bir ιiclil
cklcn1i�ti. Υa\ιηz sδzlcrin s.1nιt ll ι olmasιn az.1 n1an harcmι�tι. Vak­
tiιηin daha δncn1li �cylι.'rc hιtrcandιgιnι bilιiigi haldc, ccvίlbι n gc­
ciktigini bunu aciz kaln1aya yorarι1 k: " Fazlι Nccib'c ccvap vcrd in
an1a, bak banίl vcrcbi li rn1isin" gibi fikirlcr ίπ1ι1 cdcrck, tcbcssίi π1-
lcr cdiyordu . Bcncc iςimιicn hal inc acιyor, aksiπi gordϋgϋ vakit
fikri ni dϋzc\ ti r d iyc aldιrn11yord u π1.
Gι.-ςcndc bcn ccvap νι'rιηcktcykcn, galiba susturamadιgιna
hiddctlcnmi�tiki, al.tycι bir manzuωcyi kcndisinin oldugu hι1\dc
M.C. harflcriylc gczctι•dc yayιnlanmasιna il tin1as olundu. ''Tuhaf­
lιgι ncdcniylc yayιnladιk" gibi bir δzίir ila vcsiylc Gayrct'tc yayιn­
ladι. Siz bιι mancvraya nc anlan1 vcrirsiniz?
Hcr nc hal isc, kcndisini anl.tyabilcccgi sδzler sδylcycbilccck
sδzlcr sδylcycbilccckkcn, yazιnιn dι�rdan gclcccginc inanmι� gi­
bi gorίindίim. 'Ύctmi�bin bcyi tli bίr Hicviye''yi elbcttc okumu�su­
nuzdur.
Bunun ίizcrίnc Tahir Bcy, sδzίi saptιrmaya kalkι�tι. t�in bu
yola dδkίilmcsinc kcndi ncdcn oldιιgu haldc gίiya s.1l d ι n bcnim
tarafιmdan hatιrlanmι� gibi, �ikayctlcrc ba�layιp, �hsιma mίin­
hasιr olmak·uzerc bir takιm saldιrιlarda bulunduki, ccvabιnι Saa­
det'te gϋrίirϋ sίinίiz.
Bcn Tahir Bcy hakkιnda pck ςοk �ylcr sδylcycbi lecckken, yi­
ne dc pcrhiz cttim. Daha �iddctli olacak yerlerden νazgcςtim. Dc­
vam cderse, artιk hίς bir �cye bakmadan α:lecegin1. Bδyle �ylerin
olmamasιnι ne kadar arzu cdiyorsam, bcni mecbur eden sebcplc­
ήn ortaya ςιkmasιnada ο kadar ίizίilίiyorum.

53
 Mektuplannιzdan hatιrιma gcldi . Hugo, Zola: Fen ve ;;iire
dair yazdιgιm makalelcή toplayιp ayrιca yaιnlayacagιm. fzin vc­
rirsiniz tartι;;malarιnιzι da, yani mektuplanda tekmil yayιnlaya­
yιm. Bu biςim kabul olunursa, mcktubunuzun bendc surcti bu­
lunmadιgιndan, saklama ycή bulmak gcrcktigindcn Tcrcίiman-ι
Hakikat'tcn surctini ςιkararak gδndcrmcnizi rica ediyorum.
Me;;guliyctin ςoklugu eseήnizi okumaya henίiz olanak ver­
mcdi. Sδzleήm bίitίinίiylc ήyadan uzaktιr. Escήnίz hakkιnda sδy­
lcdigim sδzlcr tc;;vίk ίςίn dcgίldir. Okuduktan sonra dίi;;ίincelcrί­
mi yayιnlayacagιm.
Fcn bilgini olmayacagιnιza dair dίi;;ίinccyc kapιlmanιz bo;;­
tur. Zcka, intikal sίirra tί, ςaba, gayret bunlarιn cίimlcsi sizdc var.
Hcdcfc ula;;mak iςin hίς bίr engcl yok. Siz δycl gayrct vc ilcrlcmcyi
kιrιcι fίkirlcre sapmayιn. Franklin'ίn hayatιnι gδzίinίizίin ίistίine
gctiήn. Sonsuz kardc;;liklc.
Bc�ir Fuad
Tercίiman'da dcrgί fiyatlanna dair gίizcl bίr makalcnizi gor­
dίim. Buna dair dίi;;ίincclcήmiz gclccck mcktubumda yazarιm.
Fakat unutmamam ίςίn, mcktubunuzda hatιrlatιnιz.

Selanik 20 Eylίίl 1302 (3 Ekim 1886)

- Muhtcrcm kardc;;im,

26 Agustos 302 tarίhlί mektubunuzu aldιm. $imdiye kadar

cevabιn gccίkmesi Selanik'te bulunmayιp kίiςίik bir scyahat iςin
dι;;arι gitmi;; oldugundan ileri geldi. Mazcretίm mc;;ru oldugu
ίςίn, affedilirim ίimidindeyim.

Bayram tebήgi hakkιnda sδylcdigimiz sδzlere te;;ekkίir et­

mckle beraber, size zamanιnda tebήk edemedigίm iςin affιmι iste­
rim.

Be;;er'e dair verilen izahat oldugunu gδsterdi . Yanlιz ba;;ka

bir ;;ey sδylcyeyim. Be;;er'in biήnci cildini okuyanlar, olu;;turduk­
lan dίi;;ίinceyle ikinci cildini okurlar. Daha bir sίire ikinci cilt ςιk­
mazsa tabiki biήncisinden alιnan fikir kuvvetini yitiήnce tam ola­
rak yaralarulamayacaktιr. Bu nα:ienle ikincisinin ve ίiςίincίisίinίin

54
olabi\digince hιz\ι ςιkmasιna δzcn gδsterilirse, yanlιz ben.i degil
bϋtίin okuyucularιnιzι memnun bιrakιrsιnιz;

Sorularιma vcrilen aςιklama ίςίη minncttarlιgιmι sunarιm.

Sizdcn gδrdϋgϋm lϋιuflara, yardιmlara ο kadar minnettarιmki,
sonsuza dcgin adιηιzι �ϋkran ve nimetle anarak bile δdcye­
mcm.

Ycnidcn δncrdiginiz kitaplan yazφm. Bunlanda ιam bir dik­

katlc okuyacagιm. $imdidc bir iki soru sorayιm.

Amcrika doktorlanndan bilmcmki, ahlakιn kalιtmι yoluyla

babadan ogula gcςtigini dcncye\, bilimc uygun olarak ispatlamι�.
Bazι fclscfc kitaplarι ah\akιn yaradιlι�ta bulundugunu yazιyorsa­
da, ιrsi bir ihkitaldan sδz etmiyorlar. Nitckim bir ςοk ahlaklι
adamlann tcrbiycsiz ςocuklannι gδrdϋgϋmίiz gibi, bir ςοk ahlaklι
ςocugun da tcrbiycsίz babasιnι gδrίiyoruz. Bunlar az bu\unur :;>ey­
lcr dcgildir. lnsan bulundugu ςcvrc iςindcki durumlarι bir incc­
lcrsc, bunu pck dogru bir fikir olarak kabul ctrn.iycccktir sanιnm.
Bu konudaki fikrinizi almak istcrim.

Birdc yagmurlar hakkιnda okudugum bir kitapta, bir ςοk dc­

falar yagmur\arla bcrabcr kurbaga, balιk vc kum gibi :;>eylcrin yag­
dιgι gδstcriliydi. Bunu aklιm almadι. Fizik bilgisi kitaplannda kan
gibi yagmurla� dίi�mίi� olduguna dair bir aςιklamadan ba�ka bir
�ye eri:;>emedim.

Bu konuda nc dcrsiniz.

Bu sizin dίiello meselesinde ziyade aςιklamaya muhtaς bir

madde degilmidir? ςunkίi kitap, dίi�n kurbaga, balιk, kumlann
kaςίik �eyler degil, adeta koskoca cisimler oldugundan sδz edil­
yor. Bunlan scmaya nasιl ςιkιyοr? Orada nasιl duruyorlar?

Bu konu ίizcrinc �imdίye kadar yazdιt';ιnιz �yler beni haynn

etti. Yetrn.i� bir beyitlik hicviyeyi, pek bcgenrn.i�tim. Ona cevaben
Tahir Bcy'in Asar'da bulunan makalesini tavsiye ίizerine okuduk­
tan sonra ikinci cevabιnιzι okudum. Pek dogru pek gϋzel yazιl­
mι�.

55
 Ben δnceki davalarda bulunmu�, ο sevdalarda gezmί� olsay­
dιm, �imdi gίildίigίim kadar bclkide daha ςοk sinirlencccktim.
ζ:ίinkίi bilirsinizki, insan kendisine haksιz olarak yapιlan ta�­
lamalara tebcssίim edcbilirsede, hakkιyla yapιlan ta�\amalara
mίite�kkir olmasι gerekirken pck ςοk hiddetlenir.
Ozcllikle "zcvk-i sclim" ta�lamalan pck ςοk ho�uma gidiyor.
Tahir Bey'in bϋyίik agιztarla ettigi ο koca yalι�lar kcndisini mah­
ςup edecek ve sίikuna zorlayacak yahut kabahatini i tiraf cdccck
sanιnnΊ.
Ο alaycι manzumeyi okudugum zaman, sizin alcyhinizde bir
alay amacιyla yayιnlannυ? oldugunu anlamι�, Tahir Bey tarafιn­
dan yazιlmι� olmasι ihtimalini dίi�ίinmίi�tίim. Hatta bunu sizc so­
racaktιm bile.
Bu mancvraya ne ad vcrdigimi soruyursumuz. Bίiyίik bir sδz
sδylcmcmck ίςίn basitlik adι vcrmcklc yctincccgim. Bδyle �yler
ciddi yakι�ιr bir durum degildir.
Gcrςckten pek ιuhaftιr. Bir daire dahilindc ςιkamadιgι za­
man, hariςteki c�yayι ne garip muhakcme ediyor. Yanlιz gδrdίi­
gu nίi sanarak diger �ylerin varlιgtna ihtimal vermek istemiyor.
Ozclliklc varlιgι ho�una gitmeycR bir �Υ olursa.
Bcn bir vakit cdcbiyattan ba�ka bir �cy dίi�ίinmcdigimi, dίi­
�ίinmckte istemcdigim ίςίn bunun haricindeki yayιn ve eserlcήn
tat alιnacak, yararlanιlacak �yler olabilecegini sanmιyordum.
Hugo konusunda size yazdιgιm birinci mektup bunu ispat
eder.
Bir ismini uriuttugum �ίr ςιktι. Ziya Pa� ... Merhumun be­
yitleri konusunu ne kadar bίiyϋtϋyor. Bende onun tela�lanna ne
kadar gίilίiyorum. ζ:ϋnkϋ tamamιyla Moliere'nin Zor Nikah'ι akla
geliyor.
Tahir Bey'e kar�ιlιk verirken, tamamiyle haklιsιnιz. Gerςi gδ­
nϋl bδyle �yleήn olmamasιnι arzu eder. Fakat zorunlulukla ne
yapιlabilir? Siz saldιrι degίl savunma yapιyorsunuz. Hakkanιzι
savunmak yasaldιr.
Hugo νe Zola'ya dair yazιlan �yleri, yayιnlamak fikrinde ol­
dugunuzu yazιyorsunuz. Pek gίizel olur. Bendenizin degersiz
mektuplannι da, ο araya kabul buyurursanιz, minnettar kalιnm.

56
Fakat teessϋ f ederίmki, Tercϋmanιn ο nϋshalarιndan hίς birisί
bcndinizde ka\mamι�tιr. Okumak ίςίn arkada�lar almι�, bir daha
iade edilmemί�tίr. Zaten gazeteleri toplamak alι�kanlιgιm yok­
tur.
Gercί bcndenizde .yazdιgιm mektuplann mϋsνeddesί νarsa­
da tcmize ςcktigϊm anda adetim oldugu ϋzcre pck ςοk ycrlerini ςι­
kam1a νe ispat ettίgim ίςίn, mcydana ςιkan ile aynι dcgildir. Gaze­
tcyί buldurmak sίzc daha k�lay olacagι ίςίn, ben aramak kϋlfctinc
katlanamam.
Oraca bulunmasι gϋς isc, yazιnιz. Gclcn hafta arar, bulup tak­
dim cdcrim. ςϋnkϋ mcktuplanmιn bδylc bίr �ercfc nailiycti bcnί
ςοk n1cmnun edcr.
Escrim hakknιdakί yϋcc d ίi�ϋncc\crinίzi, νaad buyurdugu­
nuz gibi yazarsanιz cίddcn mutlu olurum. Bu defa yayιnlanan
"Mcbahis-i Muhtasara-i Fcnnίyyc" (Fenlc ilgili δzetlcnmi� konu­
lar) a<ilι cscrim ϋstadlιgιnιzιn huzuruna takdim ί\c �ref kazan­
dιm. Tercϋman'da yayιnladιgιm bclirli gϋnlcrdc ςιkan dcrgi fίyat
νe ίςcriklcri hakkιndaki gδrϋ?lcrinίzi anlatmanιz ίςίn uyarmamι
ίstemi�tiniz.
Dϋn a\dιί;Jm gazctclcrde Gίritli'ye olan ccνabιnιzι bίr kaς ar­
kada? birlikte okuduk. Βίzί feνkalade gϋldϋrdϋ. Cίddcn pek tu­
haf, pck gϋzel yazιymι�.
Ba?kaca yazacak sδz bulamιyorum. Bilgece yakιnlιgιmιzιn
sϋrekliligini arz eyleήm. Lϋtuf νe kerem efendim hazretlerinin­
dir.
Κard�iniz
Fazlι Neάb

tstanbul 1 Te�rίn-ί evvel (1302 14 Ekίm 1886)

Bίrader,
Ceνabιιuzι geς bιrakmamak ίςίn, gece saat altιdan sonra size
mektup yazιyorum. Bununla birlίkte uzun olamayacak, affιnιzι
dίlerim.
Bundan sonra seνgisi bizim ϋ zeήmίze olsun kί, gϋzel
yakιnlannιza tebrikleήnίze ve lϋtuflannιza te�kkϋrϋ bir borς
bίlίήm. Birίnci sorunuza cevap olarak deήm ki: Ahlakιn kalιtιmι

57
dogrudur. Gcςcnlcrde Bcsim όmcr Bcy: "ς:ocuklarιn sιhhatli
gδrίinmcsi ίςίn, bir bcnt yazmι�tιm. Onda muhitin etkisinden
bahsctmi�tim. Onda gδreceksiniz ki, όturulan ycrin ςcvresinin
tcsirleri, dogu �taki yetenegi dogru l tma, ςoga ltma, bozma
yapabilir, Bununla birlikte iyi olan bir adamιn evladι hayd u t
olabilir. Bununla bcrabcr, ιslaha deyince hal k arasιnda bilincn
anlamι murad olmayιp, mizaς akli yctiler, ςc�itli dogal cilin1Ιcr
anla�ιlmasι gcrckir. insanlarιn dι? gδrίinίi�lcrini incclcrseniz,
bunlar gcncl liklc baba ya da anaya bcnzcr. Bazcn dc bunlara
bcnzcmcyip, amca νc dcdc gibi uzakakrabaya bcnzcr. Dcmck
oluyor ki, dι? �kli bazan dogrudan dogruya, bazan da a tlayarak
irscn intikal cdcr.
Bu da bδylc. Dϋnycνi hastalιklar da bu biςimdc gcςcr.
Orncgin frcngiyc tutulmu? bi r babanιn, hatta iyi olduktan
sonra olan cvlatlarι frcngilί olur. ς:unkίi babalarιn1n kanlanndaki
virίis, yani frcngiylc ilgi li bula?ιcι maddc bunlara si rayct cdcr.
Halbuki ο ςocιιgun bίinycsindc babanιn scrmaycsi, yalnιz bir dδ\
sιιyundaki mikroskobik hayvanc1klardan ibι1rct ιir. Bazcn frcngi
babanιn oglunda gδrίilmcyip, onun ogluna ya da torunlanna
atlar, bu atlayι?a doktorlar atsiismc adι vcrirlcr.
Ozctlc hastalιklar vc ?Ckillcr madcmki irscn gcςcr, dcmck ki,
bir uzvun kazand1g1 �kil ya da dcgi�iklik gcςiyor. Ο organ1n
kazandιg1 hallcr de irscn gcςcbilίr. Bir makina fiziki yapιlι� gδrc
olacagιndan, uzuv gcςtigi gibi fiili dc intikal ctn1i? olur. Zola'nιn
(Rouqon Macquadt) adι al tιndaki romanlannι sorasιyla okur vc
Une Page D'an1our'un δnsδzίi nίi okursanιz, kalιtιm hakkιnda
giizcl bir fikir edincbilirsiniz.
Bir aίlcde bir δzcl yctcnegin mevcudu, mcsela bir ailc bir ςοk
hίincrli mi,izisycnlcr, digerinin rcssam vesaire ycti�tirmesi ςοkςa
gδrϋlίir.
Bu mesele ςοk δnemli ve felsefenin en bίiyίik konularιndan
oldugu iςin ίiς bc? satιrla aςιklanmasι mίimkίin olmayacagιndan
�u iki escήn okunmasιru δncriήm."Rilots" adlι yazann 'Ήeredite
Posycbologque" digeή, "Bibliothcque utile"in hazιrladιklanndan
"Physiologie du Cerveau" ki, yazarιn ismi Paulhov'dur.

58
 Gelel im kurbaga νe balιk yagmasιna. Gerςί bδylc bίr
yagmurun yagmasι balιgιn kavaga ςιkmasιna lίizurn gδstcriyor
ίse de "Kasιrga" dcdigimiz trenpeslerin bir ςοk �ylcr kaldιrma
olasιlιgι oldugunu unutmayalιrn. Kum νe benzeri �yler dc
yagabίlir. $iddcli rίizgarlar bazι bitkίlcri koparιp, uzak bδlgclcrc
gδtίirdίigίi, halkι gδktcn bugday yagd ιgιna inandιrdιgι
gδrϋlmίi�tίir.
i�tc bδylc bir yagmur, yagmalι ya da balιk kavaga ςιkma\ι,
yahut arz cttigim gibi, dogal bir scbcbi bulunmalι.
"Bc�cr"in gcrisini yazmaya ba�lad ιm. Yakιnda ikincisi
ςιkacak. Bunun gccikmcsinin i�i scbcbi var. Βίrί bir �cy yazarkcn
canιn1 sιkι\ιr, ίa ki i�tahιm gclcnc kadar onu bir daha yazmam,
ha tta istcscn1 dc yazamam. Garip bir adct dcgil mi? ikincisί dc pck
kolay yazιlιr cscrlcrdcn olmayι�ιdιr. ς:ϋnkϋ bir ςοk incclcmclcrc
muhtaς. Hcr nc ha\ isc, ikinci cilttcn otur iki sayfa dizildi. Forma
basιlιnca kitabιn tamamlcinn1asιna bakmadan, ο formayι takdim
cdcrin1. Bcncc bu forma cn mϋhim ycridir. ς:ϋnkϋ akιldan sδz
cdcr. Dίi�ίincclcrίnizi yazarsanιz mcmnun kalιnm.
Bc�cr bcklcyip dururkcn altι gίindc bir Voltairc· yazdιm.
Osmanlι kίitϋphancsinin bίlmcm kaςιncι adctlcri tc�kil cdiyor.
ς:unki iki cilt oldu. Ο konudaki dϋ�ίi:1Cclcrinizi dc cscr\cή takdim
cttigim vakit bcyan buyurursanιz sevinirίm.
Gclclim bclirli gϋnlcrdc ςιkan dcrgilcrin fiyatι konusuna:
Mcmlckctimizdc cgitim gcri kaldιgt ίςίπ okuyucularιn sayιsι, pck
kιsιt\ι oldιigu dcncyle sonucu sabit olmu�tur. Bundan ba�ka bδylc
bir dergi ςιktιgι zaman � on kιraathanede bircr adet bulunsa bir
ςοk okuycu cksilir. Fazla o\arak, kitapςιlar sa tιln1ak ίizerc
bιrakhgtnιz dcrgiyi kίiςίik bir ίicretlc be� kuru�\uk bir escri yirmi
paraya okumaya verίr. Bir yϋz kadar okuyucu da bu nedcnle
eksilίr. Sonra tzmίr νe Sclanik istisna edilmek ίizcre vilayctlcrin
hemen hίς birinde kitapςι bulunmadιgιndan gencllikle ςιkan
dergilcr devam etrnedigi ίςίn, halkιn da gίicίieni kalmadιgι ίςίn
abone olmak istcnίlmedigindcn okurlann bίr Ιαsmι da bu suretle
kaybolur. Bundan sonra bir cscrin basιldιgι rnatbaada rnakine
ίizerine fazla kagιt a tιlιp atι\madιgιndan emίn olunmaz. $u
durum ucuz kitap sahlmasιna fazlasιyla cngeldίr. ς:unkίi ne kadar
59
ucuz vcrirscnίz masrafιyla imkanι hcsap ederck bίr fiya t
koyacaksιnιz. Halbukί matbaaca gcrekli sermayc yalnιz kagιt
oldugundan clbcttc kί, kitapςιlara matbaacι kitapςιlara sizdcn
fazla iskonto bιrakacagιndan fazlalar sizden cνvcl satιlιr.
Dolayιsιyla bclirli gίinlcrdc ςιkaη dcrgi ίςίn, hcrn ίyilcή ίςίη
cmnίyct olunacak, okuyuculann miktan ίkί yίiz adcdί gcςmcz. $u
halde bίr cίlt kaς kuru�a ςιkmakta isc, kcscdcn cklcmcmck ίςίn bu
iki yίizίin ϋzcήnc taksim olunup ς1kan fίyata ki tapς1lara yίizdc
yirmisi ilaνc olunur. i?tc bu ncdcnlc fiyat paha\1 οlιιr.
Ahmct Mithat Efcndi isc yazann1n ?δhrct νc kιιdrcti Osmanlι
ϋlkcsinin hcr tarafιna yay1Ι1nι?, oldugundnn νc g<1zctc ncrcyc
gidcrsc i\anlarι gδrϋld ίi gίindcn clbctιc ki digcrlcriylc
kιyaslanabilir gibi dcgildir.
Bcn ucuz vcrip ςοk satmak cn1clinc dίi�mίi? νc Gίinc?'in
fiyatιnι yίiz para koymu?tum. Fakat οηίkί say1 ίςίn oιuz lira
νcήncc yanιld1g1m1 anlad1m.
l�tc dcrgilcr hakkιndaki dίi?ίincclcrim bunlardan ibarcttir.
Kagιtta ycr kalmadι burada sδzίin1ίi kcsiyorum. Sonsuz
·

kardc?liklc.
Kannda�ιn
Bc�ir fua'lt>

Selanik 18 Te?rin-i evvel 1302 (31 Ekim 1886)

Muhtcrem Kardc?im,
1 . Τc?ήη-ί cvvcl tarihli mcktubunuzu da ald1m. Tam bίr
sevinςlc okudum, istifadclcndim.
Ahlakιn ka\ιtιm surctiylc geςi?i konusuyla ilgili sδylcncn
dίi?ίinceler, tamamiyle i nand 1rιc1dιr. lfadenizdcn ?Unu
ςιkarιyorum ki, bu gίin bilim maddiyattan delil ile mancviyat
ίizeήne de hίikίimlcr verebίlir. Bu tahminim dogru mudur
acaba?
Demek oluyor ki, dίinyada bilimin karι?madιgι hίς bir
ara?hrma yeή kal1111yor. $u halde bilime dayanmayan felsefeyi de
mctafizik deyip kesip a tacakmιyιz.
Felsefenin diger bir noktasιna birinci sorumdan dercce
aςιlιyor, ο da ?Udur.

60
 Mademki ahlak kalιtιm suretiyle geςiyor, yaradιlι�la ilgili
olankδtίi ahlakι yok etmemck gcrekir. Bunu dogrulayan bir ςοk
·
cscr okud um. ς� k iyi ιcrbiye olmu� birtakιm adamlarιn
kendilerini fenalιktan alamadιklarι halde, fena adamlar ίςίn
bίiyίimίi§, bazι temiz yaradιlι�lιlarιn yine iyi haslctlerini
koruduklannι gδsteriyor.
Bunu bir katιksιz gcrςck diye anlayιp ve kabul cdecek
olursak, cgitim νe terbiye yaradιlψa var olan mayanιn yeti�ip
bίiyίimcsinc yardιmdan ba�ka bir faydayι gcrektirmcdigi
anla�ιlacaktιr. Siz bu konuda ne dίi�ίinίi rsίinίiz? όncrilcn
kίtaplan bu hafta yazamadιm. Gclccck hafta in�llah yazacak ve
gctirtcccgίm.
Kurbaga ve bcnzeri �ylcrίn yagmasι konusu bana garip
gδr ίi n ίi yor. Gcrςi fi zi k bil gisi nin kasι rga konusunu
gδrπιίi?ίimdίir. Faka t bίr kasιrganιn nasιl olup da yagmur gibi
yogunlukta dίi�ίircbilccek kurbaga ve benzeri �ylcri kaldιrmaya
muktcdir olduguna akιl erdircmiyorum.
Bu konudaki dίi?ίincclerίmi haftaya ayrιnhlι bir mektup ile
anlatιrιm kί, gδrίi�lerinizi sδylcyerek yine beni yararlandιnrsι-
nιz.
Belirli gίinde ςιkan dergiler hakkιndaki dίi§ίinceleriniz
kιsmen dogrudur. Fakat bazι yδnlere izninizle i tiraz etmek
istcrim.
Gerςί bizde egitime yeterίnce ilgi gδsteήlmiyor. Fakat ilgi
gδren escrlcre ilgiyi arthrmak ίςίn ςalι�ma� �yle dursun, halkιn
gδsterdigi ilgiye inanarak ί� δnem vermeye ba�lιyor, gίinden
gίine a�agι gidiyor. Buna δmek ve delil olmak ίizere Gayret ve
Teavίin-ίi Aklam dergilerini gδsteririm. Bunlann sekiz dokuzyίiz
nίisha satιldιgιnι haber aldιm. Fakat �imdiki halde biri elli, digeri
kιrk paraya satιlιyor.
Bu mecmualarιn fiyatlan yansιna dίί�ίίrίilmίί� olsa, bir ο
kadar daha satamazlar mι. Daha ςοk yayinlanarak bilgi ve amme
hizmeti yapmazlar mι? ,
Babasιndan yίί z para gίindelik alan bir mektepli yirrni
parasιnι bir nίisha gazete ίςίn verebilir. Fakat kιrk para olunca

61
epeyce dίi�ίinίir. Memuriyetinden yίiz para ya da yίiz elli para
maa� alan bir genς te bu durumdad1r.
Ya mccmualann gίinden gίine fenala�makta olan iςeήkleήne
ne dersiniz? Bu konuda hίς dίi�ίince sδylenmemi�. Bu gj.in var
olan dergilerden herhangi birini oku yarak nas1\ bir fayda
saglanabilir. Επύnίm ki siz Bίt\is Gazctcsi yazanrun dίi�ίincclcήne
katιlmazsιnιz. ς:unkίi Sclanik' te bile genςlerίn ςogunlugu
Fransιzcaya a�ina. olduklan ίςίn, fransιz gazctclcήnde okuduk\an
δnemsiz konulart, tekrar o kumaktan hίς yarar\anmamι�
olamazlar. Bitlis gibi ycrlerdc bu olagan �eylcrden yararlanιlπsa
onlara da ''Nokta" gibilcήni bιrak1rιz. Bizde yararlanabίlcccgiπύz
bir escrc ihtiyaς duymakta, talcb etmcktc hak kazanιrιz.
Matbaalarda kagιtlarιn fazlaca atιlmas1 bίiyίik zarardιr.
ς:unkίi Sclanik gibi bir ycrdc bundan ίiς scnc δnce "Gonca-i Edcb"
adιyla ςιkard1gιmιz bδyle adi bir mccmuadan ίiς, dδrt yίiz nίisha
sahyorduk.
Bu gίin Haver gibi mccmualara ihtiyac1m1z vardιr ki,
genςlerc yararl1 konular gδstcrerck dίi�ίincclcrίnί aςsιn. Bδyle
deνamιnι saglamak ίςίn halk1 abonc olmaya zorlama\1dιr.
Nitckim bu gibi durumda Asar mecmuasιna bir ςοk abone
yazdιrιldι .
. Bir de bu gibi konulara niyetlenenler hemen ticaret yapmayι
azru ederler ki, bu her zaman mίimkίin degildir. Sebat etmeli,
δnce biraz zarara direnmeli ki sonra ticaret gδrίilsίin.
Gίine� gibi ςοk iyi νe ucuz bir derginin ilgi gδrmedigini tam
bir ίizίintίiyle gδrdίim. Fakat gίine� gibi cevherdir ki, kιymet νe
meziyeti hίς bir vakit dίi�miyecektir. E ttirdigi zaran bir iki sene
iςeήsinde ς1kanr san1nm.
Bu kΌnu gereginden fazla uzadι νe rahatsιz etti, δzίir
dileήm.
Voltaire'in yayιnlandιgιnι haber aldιmsa da gδremedim.
Vaadlerini efendimiz unutmazlar in�llah.
Bu aralιk bir eser yazιyorum ki, ίistadlarιna yadigar olmak
ίizere �erefle adιnιzι yayιnlayacagιm. Tercίime degil, para
kar�1Iιgι yazdιgιm Kίiremiz adlι bίr eserdir. Bitirdikten sonra
dikkatleή ςekilmek ίizere yollayacagιm. Daha ςοk rahatsιz
62
cdecektim. ζϊinkϋ yazmak istedigim bazι meseleler vardι.
Halbuki bcraberce bir yere gitmek ϋzere sδz verdigim bir zat
ba�ιmιn ucunda bekliyor. Bir saatc kadar posta da kalkacak. Yine
yazmak ϋzere sδzϋ burada bιrakacagιm. Yakιnlιk vc iltifatιnιzιn
dcvanu idcalimdir. Lϋtuf νe kerem efendim hazretlerinindir.
Kannda�ιnιz
Fazιι Necib

Selanik 12 Kanun-ι evvel 1303

Muhtcrcm Karde�im,
lki aya yakιndιr iltifatιnιza mazhar olamadιm. Gerςekten
fazlasιyla ϋzίilϋyorum. Νίςίn beni unuttunuz?
Voltaire'i aldιm. T�kkϋr ederim. Ne kadar gϋzel, ne dercce
yϋcc tasvir ettiginizi takdir etmckte gϋςsίίz kalιnm. Yalnιz bir
nokta dίkkati mi ςckti. Ο d a Jean Jacques Rousseau'nun
riyakarlιkla itham edilcrek, Voltairc ilc aralannda olan zιtlιgιn
ncdcni olmak ίizerc gδsterilmcsi ve bu konuda Voltaire'e bir
cδmertlik gδstcrilmcsi.
Jcan Jacques Rousscau gayct sakin, �n ve �hrct davasιnda
gczmez bir adam oldugu, Voltaire ise �nι ve �δhreti oldugu
halde, Rousscau'nun Voltairc'i ςekcmcdigini asla sanmadιgιm
gibi, bδyle bir �ye rastlamadιm. Hatta Voltaire'in Rousseau'ya
bir ςοk hakarette bulundugu halde, Rousscau'nun bunlarι
δncmscmedigi malumunuzdur. Bu konuda fikirleriniz nclerdir.
Mithat Efcndi Hazretlerinin takdiήni okuyorum. Pek
gίizcldir. Onu Voltaire'le birlikte ciltliyecegim, gϋzel bir ek
olabilir.
Haniya Victor Hugo ve Zola konulannι bir ek olarak
bastιracaktιnιz. Bendeniz �imdiy e kadar mektuplarιnιzdan
sagladιgtm faydalan aleme duyurrήak ίςίn mektupla�malaniruzι
basmayι arzu ediyordum. ϋmit ederim ki, izin verilir. Be�r henίiz
ςιkmadι. Yak.Jnlιgιnιzιn devamιnι temenni edeήm.
Karde�iniz
Fazιι Necip

63
 tstanbul 19 Kanun-u evvel 1302 (1 Ocak 1887)
Birader, Bu gίin mektubunuzu aldιm, ne gίizel tesadϋf, bu
gϋη vaktim oldugu ίςίη f1rsat1 kaςιrmadan hemen �u cevabι
yazmaya ba�ladιm.
lki aydan beri mektu p yazamayι�ιmdan dolayι sizi
unuttugum fikήne kapιlmanιz ϋzϋηtίi noktasιdιr. Bendcnizi
yakιndan tanιmι� olsaydιnιz bδyle bir fikre kap1lmazd1n1z.
Yagmur hakkιndaki ayrιntιlι mektubunuz geldi. Bunu
saad.ct' te yayιnlayacagιm. Fak.a t bu mcktup gcldigi zaπιan
Mcncmcnl izadc Tahir Bcy'c yazdιgιm kar�ι \ιk Saadc t'tc
yayιnlanmak ϋzcrcydi, ya da ba�lamι�tι. Burasι pck hatιnmda
degil. Mcktubun yay1n1 gcrck gazctc hacminin kίiςϋklίigίi νc
gerck Naci Efcndi'nin Mizan'a kar�1Ιιg1 araya girdigindcn bir
hayli zaman uzadι. Bu kar�1l1k bitmedikςe yazι vcrilsc bile yine
bckleyecekti.
Diger yandan Bc�er'in matbu formas1n1 takdim edecegimi
vaad ctmi�tim. Bizim matbaacι gayyur Mihran Efcndi, bu hususta
gayret gδstcrmeyip, kitaba girmcsi gcreken mίihim bir �ekil ίςίη
bir hayli beklctti. Kli�ccinin zamanιnda �ekli vermcmcsi de
formantn basιmιnι hayli uzattι.
Bu gίin formanιn son dίizeltmeleήni yaptιm. Yann basιlacak
bir iki gίine kadar takdim edeήm.
Bundan ba�ka Tercίiman'da aςmι� oldugum askeri
tartι�malar. Arakel Efendi ίςίη yazmι� oldugum yakιnda
yayιnlanacak ίkί eser ki, bir fransιzca alfabe, digeή "Usul-i Talim-i
Miftahi"dir. Gerek Tercίiman'da yayιnlanmaya ba�layan yazι,
gerekse Mithat E fendi'ye Vol taire hakkιnda cevabιm, beni bir
hayli ugra�tιrdι. Bunlardan ba�ka bazι δzel ugra�lar da pek yazι
yazmaya meydan vermedi.
t�te gerek �u me�guliyetler, gerek mektubunuzun yayιnιyla
Be�er'in ilk formasιnιn yayιnι ίςίη cevabιmιn gecikmesini
gerektirdi. Gecikmeye sebep olan �ylerden δίrί de �imdi tiyatro
mevsimi olmasιdιr. Ben genellikle gece yazmayι adet edindim.
Gίindίizleri elime kalem almaktan ho�lanmιyorum. Halbuki

64
tiyatroya gidildigi ak�m gece yansιndan sonra dδnίildίigu gίin­
lerde yazι yazmaktan mahrum kalιyorum.
Bunlardan ba�ka bir gaήp durumum daha var. Bazen de bir
ιembellik gelir ki, bδyle zamanlarda �lime kalem almak benirή iςin
olanaksιzdιr. Bu ιembcllik zamanlannιn uzunlugu her zaman ay­
nι degildir. Yirmi dδrι saatιen yirmi dδrt gίine kadar ςe�itli uzun­
luklarda olabilir. Bu sιrada yapabilecegim ιek �Υ olsa olsa prova
olmaktadιr. Diger zamanlanmι degi�ik �yleri okumakla geςiή­
ήm. Yahuι eglenceye vaki t ayιnnm. Ekstra olarak yazιlacak bir �
yim oldugu zaman iςim bunlardan hangisini ςekerse onu yaza­
nm. Bazen ςοk δnemli bir i�im oldugu halde elimi kaleme sίirme­
yip, ilgisiz �ylerle mc�gul oldugum da olur.
Fakat bu gibi dururnlarda yaphgtm i�in ilgisiz oldugunu bili­
yorsam da yaradιlι�ιmda bulunan gaήplikle yanlι�ιmι dίizeltme­
yi ba�ramιyorum. Daha dogrusu Y'!Ptιgtm i�ten kendimi alamι­
yorum. t�ιe cevabιn gecikmesi bu yaptιgιm i�lerin toplamιndan
ileή gclir.
Jcan Jacques Rousseau "Bir dilim ekmek iςin kanaatini ve vic­
danιnι degi�tirdi" dcmi�tim ki, bu bir tarihi gerςektir. Zaten kendi
Confession'ununda bile, bu konu gizli degildir. Diger anlattιgim
konular iςinde kendi i tiraflan vardιr. Jean Jacques Rousseau hak­
kιnda dίi�ίincelerim otuz be�inci sayfadadιr. Halbuki yirminci
sayfada gδrmίi� oldugunuz, "Rousseau, Voltaire'in aleyhinde
saldιπya ba�lanu� ve kendini haklι gδstermek iςin ήya yoluna sίi­
rίiklenmi�ti" sδzleή Jean Bapnis Ruso'ya ait olup, bunlann Jean
Jacques Rousseau'yla ilgisi yoktur.
Her gίizelin bi'r kusuru olur derler. Voltaire'de el�tiriye de­
ger bir durum gδrίilmemi� degildir. Ancak Voltaire kίiςίiklίigun­
den hcιlkιn ya�lιlιg-tna kadar, daima bir yol muhafaza etmi� ve dai­
ma ςagda�lanαι dogru yola yδneltmek iςin ςalι�nu� ve dairna ge­
li�meye hizmet etmi�tir.
Halbuki Jean Jacques Rousseau, her gίin bir kahba gϊrmi�. Bir
gίin geli�meye hizmet etmi�se de, ertesi gίin de tersini gerekli say­
nu�br. Bu nedene dayalι olarak Jean Jacques Rousseau'yu hίς sev­
mem. Hele Jan Bapnist Russo dikkate almaya deger degildir.

65
 Mίthat Efendί'ye cevabιm gece konu�rnalan sιrasιnda yayιn­
lanιyor. Bu cevap hakkιnda gδrίi?lerίnίzί her zarnan oldugu gίbί
tarn bίr serbestlίkle sδylemenίzί rίca edeήrn.
Vίctor Hugo tarb?rnalarιnι "$ίίr ve Hakίkat" adι albnda ya­
yιnlamak ίizere gazetelerden kestίgίrn parςalarι kίtapςι Arakel
Efendίye verdίrn. Bu eser ίkί bδlίirn halίnde olacak. Βίήπcί kιsιtn
tar.b�rna ba?Iιgι al tιnda sίzίnle olan rnektupla�rnalanrn ile Mene­
rnenlίzade Tahίr Bey'e �hsιnιn dι?ιnda yazdιgιrn cevap maksatlι
ίki makale bulunacak. tkinci kιsιrn kavga adιru ta�ιyιp, 'Ύetmi?bin
bcyίtli bir Hicviye" "Q?vίr i<azι Yanrnasιn" "Tekrar ςevir Kazι
Yaήrnasιn" adlanyla yayιnladιgtrn ίiς ben bulunacakbr.
όzel rnektupla?rnalanrnιzι yayιnlarsan1z te�kkίir ederim.
Ancak bunlann ifadesi pck peή�n bir halde bulundugundan ifa­
de hatalannιn degi?rnesi gerckecck ve gereklί gδrίilen yerlerinin
ςιkanlrnasι ίςίπ rnίisfeddcnin bana gδndeήlrnesίni ήca edcrim.
'Ύeηί Usul Osrnanlι Grarncή" adlt escήnizi kίtapςι Aleksan
Efcndί gctirdi. Okudurn, t�bbίisίinίiz son dcrcce yararlιdιr. Bcn­
dc bδylc bίr grarncr yazmak nίyctindeydίrn. Madcrn k l sίz daha
δnce davrandιnιz, artιk benίm yazrnarna gerek.
Ancak benirn yazrnayt dίi?ίindίigurn ki tap ί\e, sίzinkinίn ara­
sιnda baz1 farklar oldugundan bu farklann nclerdcn ίbarct oldu­
gunu bclirteyirn.
Kelίrnelcήn bδlίirnlcή konusunda ben fransιzca gramerleήn
taksirnatιnι esas alrnak ίstegindeyirn. ςuπkίi talebeler ίςiπ en ko­
lay yδntcrn budur. Dilirnizde harf-i taήf olrnadιgt ve particίble ίςin
ayrι bίr konu aςrnaya gerek olrnadιgt ίςiπ, kelimelerin bδlίimleή
·
sekizden ibaret olacaktιr ki, onlar �unlardιr:
tsi_!n, sιfat, zamir, fίί\, edat, zarf, hal, baglaς, ίinlerή.
Bu tertip geregince ί�retleήn ίsmi ί\e zarnίr ve ίzafiler sιfabn­
da belgisiz zarnirler rnasdarlar ve edatlar ise ili?kileήne gδre diger
kelίme biςirnleήn dahil olacaklar. Ortaαn aynca bir konu olu�tur­
rnasι rnίirήkίin oldugu gibi, bunlann dururnlanna gδre sιfat ve fii­
lin de dahil olrnalan rnίimkίindίir.
όzetle, frans1zca gramerleή esas olarak kabul ederek kιla­
vuzdaki, bδlίirnlere uyarak bir grarner yazma� arnacιndayd1m.

66
Gerςi bδyle bir gramer arapla§ma yanl1lann1 ίizίip, bir ςοk ta�la­
mayι davet ederse de, dilimizin kolayla�tιnlmasι konusunda hiz­
met ederek bu gίirίiltίilere kulak asιlmayabilir.
Bununla beraber bu yolda yayιnlanmasι da bo� degildir. thti­
yacιmιzιn bir c;ogunu defetmcye uygundur. Bu grameή aynen ya­
yιnlayιp daha sonra sδyledigim biςimde bir gramer yazmakta si­
zin ίςίn mίimkίindίir. Arapla§ma yanl1lann1n i�ine yarayacak, ge­
li�me yanlιlanna begendirecek iki eser yaratmι�, vίicuda getirmi�
olursunuz.
Hazreti Re§id "Gδzya§lan" adlι bir eset yazmι�, benden bir
sunu� yaz1s1 istemi§ti yazdιm. Ekrem Bcyefendi'den de bir sunu�
yazιsι almι§. lkimizin de sunu§yazιlan taban tabana zιt. Bu gίin­
lerde yayιnlanacak, sunu§ yazιlannι gδrίirsίinίiz. Ekrem Beyefen­
di' nin ilmi tarif etmeye kalk1�mas1 beni kar�1l1k vermeye mecbur
etti. Agla Hey Gδzleήm Agla" adlι bir kar§1l1k yazdιm. Saadet'te
11

yayιnlanacak. Ta§lamalan, ka�111gι okuduktan sonra dίi�ίindίik­

leήnizi aςιkςa sδylemcnizi ήca ederim.
Geςen mektuplannίzιn biήnde bilime ili�kin bazι �yler sor­
mu§tunuz. Onlara henίiz cevap vermedim. Ο mektuplan evrak
arasιnda aradιmsa da bulamadιm. Tekrar arayacagim, buldugum
zaman cevabιnι yazanm. Eger bulamazsam, bunlann cevapsιz
kalmamasι ίςίn, sorulan cevabιnιzda ihtiyat olarak, tekrar yazma­
nιzι dilerim.
$imdi durumum sizce bilindiginden eger vaktiyle cevap yaz­
mazsam kusurumu bagi§lars1n1z sanιnm.
Fakat alacagιm cevabιnιzιn kar§1lιgin1 bu scfer geciktirmeye­
cegimi vaad ederim kannda§ιm efendim.

Kanndaι1niz
Be�ir Fuad
Voltaire hakkιndaki iltifatlannιza ςοk te�kkίir ederim.
Ozellikle bana bir yadigar olmak ίizere yay1nlayacag1n1z1
yazdιginιz "Kίiremiz" isimli bilimsel eseriniz iςin te§ekkίir ede­
rim.

67
 Selanik 25 Kanun·ι evvel 1302 (7 Ocak 1887)
Muhterem Karde�im,
19 Kanun-ι evνel 1302 t aήhli mektubunuzu aldιm. Dίi�ίine­
bileceginizin ςοk ίistϋnde mutlu oldum. Bir sίireden bcή mahrum
oldugum gίizel sδzleήniz filozofςa dίi�ϋnceleriniz beni gerςekten
bahtiyar etti.
Saadet'in bilim kιsmιnda yayιnlanacak mektup �imdiki hal­
de yazιlmadιysa da yazιlmasιnda bir zarar yoktur. Amacιm yazdι­
gιm �yler hakkιnda dϋ�ϋncelerinizi almak, onlardan yararlan­
maktιr. Eger dϋ�ϋnceleήnizi δzcl mektubunuzda sδylerseniz da­
ha ςοk memnun olurum.
Mektuplannιz1n yayιru iςin uygun bulunan izne memnun ol­
dum. $imdi daha bϋyίik bir lϋtuf temenni edecegim. Ο da eνriJkla­
rιnιz arasιndaki mektubun iadesidir. Kendi elyazιmla olmayan
mektuplann geregi yoktur. ςunkii mϋsνeddeleή burada kalmι�­
tιr. Gerςi bu mektuplar arayιp bulma zahmetine deger �yler de­
gildir. Fakat mektuplannιzιn neye dayanarak yazιldιiζinιn anla­
. �ιlmasι iςίπ benimkilerle birlikte yayιnlanmasι gerekir sanιnm.
Menemenlizade Tahir Bey'e yazdιgιnιz mektuplarda bir mesele
di�atimi ςekti ki, �ίmdiye kadar toplumumuzda bu konu bir ςοk
defalar var olmu� bir biςίmde sonuς alιnamamι�br.
ldam Meselesi:
Bendeniz ίdamιn insan toplumunda dϋzen νe asayi�i koru­
mak ίςίπ gerekli olduguna inanιnm. Namuslu masum bir zaνallι­
yι katleden, idam eden bίr caninίn, ceza olarak idam olunmasι Ιςίn
sδylenecek sδzleήn ιasdik ve ιasνip edenlerden olmadιgιm gibi,
bδyle canilere merhamet etmeye de gδnlίim razι degildίr.
Toplumun selameti ίςίπ her vakit bδyle kurbanlara siyaset
bakιmιndan lϋzum gδrϋlmϋ� ve gδrϋlmektedir. ςϋπkίi gerekli­
dir ve ibrettir.
Bu konudakί fikrinizi aςιklarsanιz memnui:ι olurum.
�r'in �imdiye kadar yayιnlanmι� olmamasι eser ϋzeήne
daha δnce olu�n fikrimi epeyce zayιfla�brdigt ίςίn, herhalde bi­
ήncisinίn yenίden okuduktan sonra ikincisini okumak gerekecek­
tir.
 Tiyatrolarla bizim arkada�lar ςοkςa ilgileniyorlarsa da bil­
mem nedendir ben δzellikle bizim tiyatτolardan ho�lannυyorum.
Bana pek soguk gδrίinίίyοτ. Bunun ίςίn Selanik'e gelmi� olan Os­
manlι Kumpanyasι'na yanlιz ίkί defa gitt'im. Βίr de fτansιz Opera
Kumpanyasι var. Bu daha zararsιz bir �Υ· Κι� geceleri zamanιn
bir kιsmιnι genellikle ςevre iςinde geςiήyoτuz. Kalan vakitleή de
evde yazι yazmaya ayιrιyoτum. Fakat pek az yazι ςιkarιyoτum.
Mithat Efendi'ye vermi� oldugunuz cevabιn ba�lannda bazι
kelimeleήn imlalannιn degi�tiήlmesi hakkιndaki fi.kirleήnizi uy­
gun gδτίίyοr idim. Sδyledigimiz gibi yazmaktan nίςίn ςekinelim.
Yaptιgιnιz aςιklama ςοk dogrudur. Ben kalemimi bu biςimde yaz­
mak ίςίn alι�tιnyorum. Ne yazιk kί, bazen kalem alι�tιgι �kilde,
eski biςimde yazιyor. Βίr ho�nutsuzluk ve kan�ιklιk mcydana ge­
liyor.
"$ίίr νe Hakikat" adιyla yayιnlanacak olan taτtι�malann ikin­
ci kιsηυ ίςίn seςtiginiz isim pek hίίzίίnlίί ve gayet tuhaftιr. Bcni bi­
raz gίίldίirdίί.
Mektuplanmιzιn fikήmcc ςιkanlmasι gereken yerleήni ςιka­
rarak tcmize ςckccegim. Size takdim olunmasι ίςίn kitapςιya yaza­
nm.
Gramer hakkιnda sδylenen dίί�ίίnceler dogrodur. Kelimele­
ήn bδlίίmleή hakkιndakί fίkήnizi dogro buluyoτum. Bende buna
yakιn bir biςimde bδlmeyi dίi�ίίnmίί�tίim. Fakat eskileήn biςimi­
ne kar�ι ςιkmaya cesaret edemedim. Dogrosu kendini edip olarak
gδstcrmck isteyen bir takιm kimscleήn ta�lamalanndan korktum.
ς:unkίi bunlar sδz anlamak istemez. Asιl konudan ςιkaτ saldιnr,
amaς dίί�ίinmez, taτtι�rna bilmezler. Bunun sizin de onayladιgιnι­
zι gδτίίnce yaptιgιma pi�man oldum. Ancak yazιlanι da dίizelt­
mek mίimkίin degildir� ς:unkίi yeni ba�tan yazmak gcrekir. Bun­
dan δtίirίί bunun bu haliyle yayιnlanmasιnι kararla�tιrdιm.
Dilimizi δgrenecek yabancιlar ίςίn, mevcut gramerleήmizin
hίς biri ί� yaramaz. "Usul-i Talίm" adlι eserinizi gδrdίim. Pek
mίikemmel bir gramerdir. Bu tarzda bir gramer yazιlιr mίikem­
mel ve aςιk δmeklerle anlablιrsa, δzellikle ecnebiler ίςίn ςοk iyi bir
gramer olur. Fakat bu size baglι. En ςοk bu hizmeti ebneyi dίί�ίίn-

69
mϋ�ϋnϋz. Ben yazmaya kalksam bir ςοk eksikler olacakhr. Eksik
olmaktansa mϋkemmel olmas1 bin kere tercih olunur.
Re�id Beyefendi memuriyetine tayin olal1, bilmem nedendir
dostlann1 unuttu. Bir selamlanna bela mazhar olam1yoruz.
"Gδzya�larι" tatbiki �irane bir eserdir. Ekrem Beyfendi'nin
bilimle alay edecegini νe ta�lama yapacagtn1 ummam. Olsa olsa
�irane bir bilimin yer alamayacagtna dair bir �yler sδylemi�ler­
dir. Fakat ne suretle olduguna dair bilgim olmad1gt iςin dϋ�ϋnce­
lerimi eseri gδrdϋgumde sδylcrίm.
Evvelki mcktubumda sδylcdigim meselelerin, ne oldugunu
mϋsvcddesi bulunmadιgt ίςίn tckrara muvaffak olamayacagtm.
Mektuplann beni bir ςοk vakit bekleyi�te btrakmamasι tc­
mcnnisi ile sδzϋmϋ kesiyorum. Teνcccϋh νe iltifatlanήιzιn deνa­
mι en birinci istegimdir. 1rade efendim hazretlerinindir.
Karde�iniz
Fazι1 Necip

lstanbul 2 Kanun-u sani 1302 (15 Ocak 1887)

Birader, Mektubunuzu �imdί aldιm. Halim malum oldv.gu
ίςίn νakit gcςip ortaya ba�ka bir ί� girmcsin diye, hemen cevap
yazmaya ba�lιyorum.
Mektubunuzu iade etmek ϋzere ararken, ceνapsιz kalan
mektubunuzu bulmayt ba�rd ιm. Bu mektubta ι;οk δnemli bir so­
rudan sδz aςιldιgt ίςίn, cevapsιz kalmasι gerςekten ϋzίicίi olacak­
tι.
Sormu� oldugunuz mesele �udur:
Benden ve yίiz benzerliginin irsen geςtigi hastalιklarda da
kιsmi kalιtιm bulundugu δteden beri bilinir. Bir ςocugun dt� �kli
anne ya da babas1na benzeyecegi gibi, ίς organlan da bu benzeyί�
uygun olacakttr. Ancak bu ςocuk bir fertten tϋremeyip, genellikle
bϋnye ve huylan iki fertten olu?lcagtndan, insanlar arasιnda sδy­
lendigi gibί, ςocuk ya anasιna ya da babasιnιa ςekebildίgiebeνey­
ninin huylan kan�masι ve kayna�masι ikisine de benz�meyen fa­
kat her birinde birer miktar almι� olan bir mizaς ve bίinye olu�ur.
Bu da kal1hm konusunda atanizma dedikleri bir atlama vardιr ki,
ςocuk ana ya da babasιnaςekecegi yerde dedesine, bϋyϋkannesi:-

70
 ne, amcasιna, dayι, teyze, halalanndan biήne ve bir gδmlek daha
yukansιna ςekebilir. Bu halde kalιbm hakkιnda ς�itli tesirleήn ne
kadar �itli huylar ve bίinyeler olu�turacag1 iyice dίi�ίinmeyle
anla�ιlacagιndan bir ςocugun ana ya da babasιna benzeme olas1l1-
gι da vardιr. Pek ςοk oluyor kί, bir ςocuk dίinyίiyίi bir ςοk yetenek­
le geliyor. Ancak bunlar herhalde irsidirler.
Yarad1l1�la ilgili yetcnck konusu bu biςimde anlat1Ιd1ktan
sonra gelelim tcrbiyenin bu yctenek ίizeήne yapacagι etkiye. Bu
etkiyi anlamak ίςίn δmeklerimizin en δncc maddi alemdcn seςip,
sonra maneviyata geςelim. Anas1 babas1 dίiz olan bir ςocuk, bazen
· ςarpιk bir rahmc rast gclip, bir basιncιn neticesinde kaburla�masι
olasιdιr. Ayn1 biςimde bir ςocuk vaktiylc alι�tιnlacak olursa, kan­
bur olabiliyor. Bir takιm hareketlcr yapιlιyor ki, organlannι ο yol­
da oynatma yetenegi kendisinde dogu�tan var olsun. Bunun gibi
yazmak, okumak, piyano ςalmak gibi, ςalι�ιp kazanmak ve δgren­
mckle ilgili olan, �ylcr hcp tcrbiye sayesinde kazanιlιr. Aslιnda
bcyzadc olan bir ki�i bir hayli zaman renςperlik edccek olsa, elleή
bamba�ka bir durum kazanιr. Βίr hammal sevret sahibi olup, bir
kaς scnc rahat ya�rsa ellcrinin biςimi, hatta lehςesi bir dereceye
kadar dcgi�ir. Organlannιn gδrevinin ilmince gerςekligi anla�ιlιr
�ylcrdir ki, bir uzuv hcrhangi bir i�te kullarulιrsa, ο ί�ί gίinden gίi­
nc daha iyi gδrcbilecck yetcnck vc yetki kazanιr. Adcta bίinyc ve
dokusunda tamirat olu�ur. ςοk yiyen adamlann migdesi �i�tikςe
�i�r, az yiycn adamlann migdcsi bίizίilίir. Kalanlan kar�ιla�tιr.
Ozetli bir uzuv faal oldukςa bίiyίiyίip geli�mesi yetenegi ar­
tar, mίikemmcllik kazanιr. Bilakis kullanιlmadιkςa cιl1zla�1r, geή­
�r. Bir insan bir hayli zaman kolunu kιmιldatmayιp sίirekli bir va­
ziyette bδyle tutarsa kolunun mafsalι kemikl�ir, bir daha hareket
edemez olur.
t�te dι� dϋnyarun tesirJeri bedenimizin kιs1mJar1n1 uzvun
bίinyesince olu�an degi�meleήn ο uzvun fiilinin de etki etmesi
duraklama ve ku�ku gδtίirmeyen bir fizyoloji gerςegidir.
$imdi bir δzel yetenek ile dogan terbiyeyi yani, ςevre tesirle­
ήni yetcnegine rnίisait gδrίir, ο yolda geli�bilir. Bilakis muhalίf
bulur ise sδzίi edilen yetenek geήler.

71
 Ancak hcr �yin bir sιnιπ oldugu gίbί ςevre tesirlerinin de bir
derecesi vardιr. όmegin yaradιlι�tan ebleh olan birςocuk, ne ka­
dar ςalι�sa aklllι olamaz. Ancak bδnlίigunίi bir dereceye kadar ha­
fifletebilir. Ayru biςimde fevkalade dehaya sahip olarak dogan bir
ςocuk ta bir kδyde dogup daima dagba?ιnda ςobanlιk etse, yetenc­
gini ilerletecek scbeplere sahip olmazsa, bilme konusunda terbiye
gδrmίi� orta akιllι bir adamla yan�maz.
Terbiyc hususunda babalarιmιz: "Agaς fidan iken egilir bίi­
yϋdίikten sonra cgilmez, kιnlιr" derler, pek dogrudur. ςocukluk
zamanlarιnda yaradιiι� ίizerine etkisi pck bίiyίik olur. ςocuk bίi­
yίimeye ba�ladιkςa etki azalιr.
l�tc bu scbcplcdir ki, vaktiyle iyi tcrbiye gδrmίi?, yaradιlι?tan
gίizcl ahlak ile egi tilmi� bir adam henίiz aklι ermeyen ςocuklardan
ziyade, kδtίi δrηcklcrinc dayanabilir. Bunun gibi yaradιlι�tan kδ­
tίi huylu olup ta kδtίi tcrbiye alarak bίiyϋmϋ? olan bir adam daha
sonra gίizcl ahlak ile vasιtlanmakta pek ςοk gίiςlϋk ςckcr, ya da hiς
·

ba�nlι olamaz.
l?tC tcrbiycnin yaradιlι? yetencgi ίizcrine, tesirleή bu yolda
gcςerlidir.
Rcalistlcr bir roman yazdιklan vakit, bu ίkί ctkiyi de dikkatc
alιr. Orncgin ki?ilcrdcn birine, yaradιlι? olarak �u vasιflar ilc, va­
sιtlandιgιnι varsaydιktan sonra ίςίnde ya�dιgt alemin bu vasιflar
ϋzerine olabilecek tesirleri gδzetcrek, olaylarι ona gδre yϋrίitϋr­
ler.
Gclelim idam meselesine:
Ben Tahir Bey'e olan kar�ιlιgtmda Hugo'nun idam cezasιnιn
kar�ιsιnda bulunup, yasak olmasιnι ispat ίςίn, sδyledigi delilleri
hayal aleminde aradιgt iςin amacιn olu�masιna yeterli olmadιgtnι
gδsterdim. Υoksa esas olarak ben de idam cez.asιnι pek dogru bu­
lanlardandegilim.
Hugo realist olmu�, ve delίlleήnί bulum ve gerςek aramι� ol­
saydι davasιnι daha saglam bir biςimde ispat edebilirdi.
Sorunu bilim aςιsιndan inceleyelim. Βίr deli bir cinayeti i�lese
hic;bir yerde bir cez.a gδπnez. ςίinkίi hareketleri istem dι�ι olmadι­
gι halde bir dogal ihtiyaς olarak i?lcnmi�tir. dίizcltmeye ya da de-

72
gi�tirme biςiminde etkileyebilir. Βίr Pekala canilerde bir ς�ίt deli
sayilamazlar ΙΤ\1?
Ahlak1n irsen geι;tigϊ ςevre tcsirleήnin mϋsait oldugu biςim­
de yaradιlt?tan olan yetenegϊn gcni?ledigini gδrmϋ?tίik. $imdi ca­
nilerden νe haydutlardan dogmu? bir ςocugu gδzίinϋzϋn δnϋne
getiήn. Bunun yctcnegini yok etmek ίςίn gίizel ahlak1 δgreten bir
terbiye gδstermck gerekir. Halbuki ςocuk, tcrbiyeye nasιl nail ola­
bilir? Ο yolda akιlsιz olanlar toplumda igrenς gδrίindϋkleή ίςίn,
hίς bir namuslu ailc, onlarla arkada�lιk etmez. Bu sefiler kcndileή
gibilerle gδrϋ�ϋrlcr.
Dcmek olur ki, yarad1lι?tan kδtϋ ahlak ile, ahlakland1nlm1?
olan bir ςocuk, bu yctcncgini gcni�letccek bir alem iςinde ya�ι­
yor.Bu yolda tcrbiye gδrϋp, bϋyϋmϋ? olan bir ςocuk da gelα:ektc
ς1kacak fiillcrdc dogal bir zorunluluk sonucunda olacagtndan
�ϋphc νar IT\ldtr? 1yi ahlak δmcgi gδrmeyip, bilakis ebeνeyni tara­
ftndan hιrsιzlιk νe bcnzcή �ylcrc t�νik olunan bδylesi masumlar
ahlak gϋzclliginin gercgini, mcziyetini nas1l takdir edcbilirler?
. Dogu�ta ο ςocugun scςmc yctkisi olmad1gι gibi, gδrmϋ? ol­
dugu tcrbiyc dc yine ςocugun clinde dcgildir. Κaza νe kadcr onu
b)'lcsi kδtϋ ahlak ilc dϋnyaya gctirmi? νe sefalet alemi ίςίne atm1�­
tιr. $imdi bδylc bir adam cani olursa, hakkιn insafιndan nasιl so­
rumlu tutulabilir?
Esasen sorumlu tutulamayacagι, ?U �ίi�ϋncelcr ile anla�ιl­
makla beraber, buna kar�1 bir tcdbir de bulunmayacak olsa, toplu­
mun dϋzeninde bozukluk olacagιndan tabi ki δyle bir caniye
'Άferin, ίyί cttin" dencmez. BununJa birlikte, delinin �rήnden di­
gerleήni korumak iςin, nas1l deliyi tιmarhaneye kaparlarsa, bun­
lan da bir bδlgeye kapayip, toplumu onlann �rήnden korumak
gereklidir.
$υ dϋ�ϋnceler, cinayetin i�lenmesine gerekli olduguna dair­
dir. Pek ςοk yerlerde bir adanun idam1na, delillere νe izlere daya­
narak hϋkϋm νeήlir. Βίr takιm masumJann bδyle hϋkϋmJer yolu­
na kurban gittikleή de gδrίilmemi� �Υ degildir. 1dam ile mahkum
olup, hίikmϋ yerine getirilen bir adam1n, dahasonra suςsuzlugu
anla�1lιrsa, meydana gelen hatayi nas1l dϋzeltecegϊz? 1�te �u <iϋ-

73
�ίinceler as1lnda idam cezas1run, mίiebbet hapis ce.zas1yla degi�ti­
rilmesini kabul eder.
1dam ce.zas1n1n etkisi sayesinde insanlann birbiήni oldίirme­
si engellencbilseydi, bιi ce.za kotίinίin iyisi olarak seςilebilirdi. An­
cak idam cezas1 bδyle bir sοηuς kazand1rmayacagi tecrίibe ile sa­
bittir. tdam cezas1n1n kald1nld1g1 ycrlerde, oldίirίilen insanlann
ςoklugu, bu cezan1n sίirdίi�ίildίigίi yerlerden fazla degildir. Yani
faydas1z yere kan Aklam, masraflann1 ς1karamad1g1n1 Selanikli
Tevfik Efendi, Muallim Naci Efcndi'ye hcsap vcrdigi vakit gor­
dίim. Dolayιsιyla bunlann satι�ι, dokuz yίiz degil, ancak iki yίizίί
gcςiyor.
Dcrgileήn meraklιsι olanlann azlιgι bakιmιndan fiyat dίi�ίir­
menin eseήn sίirίimίinίi etkilemeyecegi ortaya ς1ka11 bir ςοk tecrίi­
beden anla�1lιr.
lςcήgin yararlanmaya dcger olmas1na dikkat edilmesi hak­
kιndaki dϋ�iinccleήniz pck dogrudur. Bu konuda degicilere yap­
tιginιz ta�lama haklιd1r.
Fiyatlann pahal1 olmas1, genclliklc ίiste para vcrmcmek ama­
c1na dayalιdιr. Bu bakιmdan yazarlar ele�tirilemez, sanιrιm.
Sίirίim konusunda bir cserin yararlanmaya degcr olup olma­
masιnιn da bir etkisi yoktur. όrnegin ςοk yararl1 eserler bulunabi­
lir. Ancak masrafιn1 ςιkarabildigi halde, saςmalιklarla dolu olan
eserlerin sίirίimίί buna ίistίin geliyor. Bu konu okuyuculara aittir.
Eseri seςerek almal1dιr.
Gίine�'in masraflarιnι ςιkanp ςιkaramayacagιnι dίi�ίinmem
bile. Varsιn otuz lίra ο yolda feda olsun. Bu beni ίizmez. Gίin�'ten
sδz aςφm soyu t bir omek gostermek amac1na dayalι degildir.
Yagmurlar hakk1ndakί mektubunuzu Saadet'e yazacagim.
1stersenίz yay1mndan sonra diger konuyu mektuplar arasιna so­
kabίlirsi nίz.
Mektuplanmzιn bίr kaς tanesini buldum. Dίgcrlerini de bul­
duktan sonra hepsinί beraber yollayacagim.
Bizim matbaac1 Gayyur Mihran Efendi, Β�r'ίη ikίnci cildi­
nin bίήηcί k1sΠ1lm henίiz basmad1. Encίίmence yap1lan d�iklik­
ler ίi:z;eήne �ίmdiki hcyetin once izin verilen mίisveddeleή bas1l­
dιktan sonra, bas1l1 nίishalann aslιna mutabιk olundugu halde yi-

74
ne de ohaylamadιgιmdan bizim Be�r iςin bδyle bir sonιn ςιkar­
masιnlar diye mίisveddeleri tekrar encίimenin onayιna soktu.
Forma dizilmi§ ola.rak bekliyor. Fakat §U δzίir makuldtir.
·Benim Osmanlι Tiyatrosuna bir kaς senedir gHtigim yok.
Fransιz Kumpanyasι da derme ςatmadιr. Bunlara ragmet gδster­
memekte haklιsιnιz.
Gramerin sδyledigim biςimde bδlίinmesine ςekinmekte hak­
k1n1z vard1r. ςukίi benim dedigim yolda yazιlsa, arapla§ma iste­
yenlerin yaygaralar koparacaiζιna §ίiphe yoktur. Bu escr hakk1nda
emirlerinizi bir kaς gίine kadar ifade edip, Aleksan Efendiye iade
edecegim.
Bizim Sakallι Rc§id'in uygunsuz hareketini ihtar buyurdu­
gunuza ςοk memnun oldum. Ben onun kulaklannι ςeker" sevgi
vazifcsini ifade eylcmcsini ihtar edcrim.
Gδzya§lan yayιnlandι. Ekram Beyefendi ile bendenizin tak­
dim yaiιs1n1 gδrίirsίinίiz. Αdι geςen kar§ιlιk olarak "Agla Hey
Gδzlcrim Agla" adlι Saadet'te yayιnlanan makale elbctte dikkatle­
rini ςekmi§tir.
Birade, lstanbul'a geleceginiz bir vakiti mίijdelemi§tiniz.
Aca.ba nas1l oldu? Mίimkίin olsa da §U seyahati bu gίinlerde yap­
sanιz. Hem biz �reflcniriz, hem de Beyoglu'nda oldukςa mίikem­
mel ίkί Frans1z kumpanyasι bulundugundan birlikte bir kaς oyun
seyredip eylenir, okunmasι gereken kitaplan da birlikte okurduk.
Ne gίizel olurdu.
Mektubunuzu tam bir δzlemle bekliyorum. Saadet iςin ara­
lιkta bilimsel bir makale yazar, gδnderirseniz minnettar olurum.
Zaten yagmur makalesίnin ba§ιnda, aralιkta yardιm.ι vaad buyur­
dugunuzu ilave edecegim. $u halde ister istemez yardιnu esirge­
meyeceksiniz. Αs1Ι yagmur makalesini yayιmJamak istedigim de
sizi ο yardιma mecbur etmek iςindir. Kurnazlιgιmι anladιnιz
mι?
Sonsuz karde§likle.
Karιnda§ιn
Be§ir Fuad
75
 1stanbul 8 Kanun-ι sani 1302 (21 Oc� 1887)
Birader, Mektuplarιnιzι a radιm. Yedi mektup bulabildim.
Bunlardan ίiςίi elyazιntZla, yaz1Ιm1� oldugu iςin, mektubunuzla
birlikte geή yolluyorum. Diger dδrdίi siyah mektupla temize ςe­
kilrni�, isterseniz bunlarι da takdim edeήm.
Grameήniz.e tebή yolunda ίkί ίiς sabrlιk bir mektup yazdιm.
Aleksan Efendiye tcslim ettim.
Yagmurlar hakkιndaki mektuplannιzι, buna kar�1 yazdιgtm
degerlcndiremyi Saadet'te bu gϋnlcrde Kura Nizamnamcsi'ni ya­
yιmladιklanndan gazctcnin ycή kalmadιgt ίςίn Tcrcϋman'a vcr­
dim. Bu gίin yarιn yayιnlanιr zanncderim.
En son olarak alm1? bulundugum mektubunuzun cevab1n1
yazmι� νe bundan cvvcl ahlakιn irsen geςtigine dair sormu� ve
mektubu bir aralιk bulamad1g1m ίςίη bir mίiddct ccvaps1z kalnυ�
olan konunun cevabιnι da ilave etrni�tim. Elbette ο mektubumu
almι�s1nιzdιr.
Gclecck mcktubunuza Mithat Efcndinin el�tiήsinc dair yaz­
d ιgim ccvap hakk1ndaki gδrίi�lcrinizi ayrιntιlι olarak yazmanιzι
isterim. Elbctte �imdiyc kadar bunun tamam1n1 okumu�sunuz­
dur.
Saadet'te Ekrcm Bcycfcndi'nin takdim yazιsιna kar�ι yazdι­
gtm "Agla Hcy Gδzlcrim Agla" adlι yazι hakkιndaki fikήniz nc­
dir?
Sakallι Rc�id'in kulaklannι ςektim. Sizc mcktup yazacak. Ku­
lagtnι ςektigirni de ilaveten bi\direcek.
Tercϋmandaki askeή konulara bir bakι�blacak olursa, mad­
denin δzϋηίi δgrenmi� bir osmanlι imzas1yla gelen gaήp ve acayip
bir kagtda yazdιgιm dίi�ϋnccler dikkatinizi ςekmi� olacaktιr. Bu
konuda gδrίi�lerinizi sδylerscniz minnettar kalιrιm, kannda�ιm
efendim.
Kannda�ιnιz
Be�ίr Fuad
Selanik 22 Kanun-ι sani 1302 (4 $ubat 1887)
(24 Kanun-ι sanide intihar cttigi iςin bu mektubum merhu­
mun eline geςmemi�tir.)

76
 Hazrct, 8 Kanun-ι sani 1302 tarihli mcktubunuzu, 8 Κclnun-ι
evvel tarihli olarak gδnderdiginiz mektuptan bir hafta sonra elime
geldί . Nerde kaldιganι bilmem. Son derece memnunkaldιgamι ar­
tιk tekrara gerek kalmadι. Bunun derecesini elbet takdir buyur­
mu�sunuzdur.
Ahlakιn νe hastalιklann kalιhnu konusuna dair yargιlan tam
bίr dίkkatlc okudum. Kcndίmi ikna cttim. Tamamiyle gerςege
ula�nu� tam bίr hikmcttir.
tdam mcselesinc gelincc:
Sδylcnilcn yargιlarιn beni ikna etmi�oldugunu sδylerscm
yalan sδylcmi� olurum. Dόgrusu fikirlcήmiz bu noktada birle�­
memi�tίr. Bendcnizde saνunmarna bilίm aςιsιndan bag�laya­
yιm.
Βίr ςocugun kδtίί ahlakι, cinayet fikrί rnadem kί babasιndan
kalπu?tιr, rnadcm kί bu kδtίί ahlakι irscn geςiyor, ο kδtϋlίigun ba�
langιcιnι, yok ctmck gcrckir kί, bu da ο canilerin νίicudlannιn kal­
dιrιlmasιyla olabilir. Madern kί ahlaksιzlιga kalιtιmla gcςen hasta­
lιklardan sayιyoruz, ο pίίrϋzίί dogdugu ycrdc tcdaνi etmek gere­
kir. Bunun tcdaνisi dc pίίrϋzίin bulundugu noktayι yok etmekle
olur. Egcr ο nokta kcsilmezse rnaraz νίicuda yani toplurna yayιlιr.
Zarar gδrϋlίίr.
Eger bir cani idam olunrnazsa bir zarnan ίςίn farz edelirn ki,
rnίikcrnmel olarak ba?kalanyla gδrίί�mcyerek tutuklanιrsa bu fe­
sat tohumu ortadan kaldιrιlrnι� olrnaz. ςunkίi bir gίin gelecck
(madern ki gίinler sayιlιdιr) ο sίire sona erecek, onlar yine ςιkarak
�toplurn dahilinde soylannι sίirdίirebileceklerdir. Bunlar gίinden
gίine artacak, toplurnun dίizenini bozacaklardιr.
'Bunlann mίicbbeden rnuhafaza altιnda bulundurulmasι
noktasιna gelince: Bunda hίς bίr fayda ve amaς yoktur. tdanun
kaldιnlrnasιndan amaς, soguk bir hareketί yok etmek ise, bu su­
retle daha soguk idamdan, daha bίiyίik ceza verilmi� olur. Bu
adam sonsuz bir i�kenceye sίirϋlecek, dίή diή mezara konulacak­
b.
Bίlindigi ίizere insan alemde ίίmίt ettigince ya�r. Omit olma­
yιnca hayat agar bir yίiktίίr. Bu adamlar ίimitsiz ya�yacaklann­
dan hayatlan toplurn ίςin oldugu kadar kendileή ίςίn de agu bir

77
 yίik olur. Yok kan dδkmekten sakιnιlacaksa kan akιtmamak ίςίη
bir adamι i�kence ile δdϋrmek reva mιdιr? Bunlan bu suretle ya­
�tmakta hiς bir fayda gδrϋlmedikten ba�ka, her ne �kilde olursa
olsun, bir gϋn olup da hapisane<Jen kurtulmaya yol bulmalan z.a­
ran da mevcuttur. Yarad1l1�tan cani olan bir adamιn hapiste nefsi­
ni ikna edebilmesi ϋmidi oldukςa bo�tur. Bilakis kcndilcrinden
daha bϋyίik canilerden cesaret alarak, δmekgδrerek digerlerine
de cesaret vcrdikleri bir ςοk δmeklerden gδrϋlen izlerle sabittir.
Hapsc bir hata sevkiyle yahut namus belasιyla giden temiz
insanlar bile nefsίni ιslah etmckten kaςιyor.
Eger bir ςocuk kδtϋ tcrbiye gδrerek cani oldugu, bir cinayet
tohumu yaradιlι�ιnda bulundugu ίςίn mazur gδrϋlmesi gerekir­
se, bu sonu gelmcz bir zincirlcme olu�turur. Sonra onlarιn da ςo­
cuklarιnι mazur saymak gcrekir. Bδyle ςocuklar yeti�tirmcmek
ίςίn bδyle babalarι toplumdan ςιkarmalι. Ηίς olmazsa mcdeni
haklardan mahrum cdilcn caniler evlenmektcn alιkonulmalιdιr
kί, zararιn bir dercceye kadar δnϋ alιnsιn.
Cani sayιlan bir masumun idamιndan sonra masumiyetinin
anla�ιlabilmcsi ίςίn ou�n hatanιn tamir νe ιslah ςaresinin kalma­
masι ο kadar bϋyίik ve δnemlί bir scbep dcgildir sanιnm. ςϋnkϋ
hϋkϋrnde bir hata rncydana gelrncrncsi iςindir ki, kanun bu kadar
rnahkemeler gδstermi�tir. Εη kίiςίik bir cinayet m�selcsi bile,
mahkemcnin hcr bir derecesinde enine boyuna incelcniyor. Bu ka­
dar incelcrne ϋzeήnc masumiyeti gδrίilernedikten sonra incele­
meye ve ara�tιrmaya nihayet veήldigi ve heήf diή dίή bir mez.ara
· gδmίίldίigίί zaman mι gδrϋlccek Bunun olanagι yoktur. όmek
olarak bδyle bir �Υ olsa bile binde bir olur ki, bu kadar kίίςίik bir
olasιlιk ο dercce bir tehlikenin aldιnlmamasι dogru degildir.
Medeniyet alerni ίςiη olabildigince δηίί alιnmasι iςin yegane
ςare bδyle canileήn soylarιrun devam edebilmesi kδtίilίigun hίi­
kίirnsίirdίigu karanlιk bδlgelerde ahlak ve egitmin nurlannιn ya­
yιmι ςaresine bak1lmas1d1r. Bu da toplumun geregidir. ςunkίi
dίinyada her fenaiιgι vίicuda gctiren her �ye cesaret veren ςogun­
lukla scfalet νe ihtiyaςtιr.

78
 Bir de suςu i?lemeye caninin nasιJ bir sevk ile cesaret ettigi. ίn­
celenmeli ona gδre ceza hafifletilmelί ya da �iddetlendίrilmelίdir.
Bir pire iςin yorgan yakmaya asla izin verilemez.
Bu konuda kanunlar, bir ςοk dereceler gδstemri?tir. Bunlann
tam bir dikkatle yapιlmasι gerekir.
1dam cezasι insanlιktan bir kan almak kabilindendir. Bu top­
lum iςin hayat verici olur. Bu sebeple ben fikrinize kablmιyorum.
όnerdiginiz eserleri getirecegim. Hele bir kere onlan okuyayιm.
Meseleyi tekrar gδzden geςiririz.
Tahmίninίz pck dogru. Bu gίine kadar Selanik'te bulunan
Fransιz Kumpanyasι da adi bir �ydi. Bununla beraber yine Os­
manlι Kumpanyasιndan daha iyi. Ηiς olmazsa dili hakkιyla, ?ive­
sίyle sδylίiyorlar. Βίzίm aktδrler gibί ho�nutsuz, \akίn, zava\lι ur­
ba sδzleri kabίlίnden sιkιntιlarla insanιn canιnι sιkmιyorlar.
Geςen gece Theatre Francc' da mίikemmel bir operet oyna­
dιk. Jezδvίt Cemίyeti mektebί yaranna Selanik'in bankerleri, tίic­
carlan, mcmurlan k.Jz ve ςocuklan tarafιndan icra olundu. Bίiyίik
hamiyet degil mi? Bu hizmete kar?ιlιkhasιlat bin lίraya yakla�ιrsa
ςοk degildir. Biz encίimcnce mekteb-i Hamit yaranna bir oyun
verdik. Ancak yϋz lίra toplayabildik. Alem henίiz cίddi bir ςaba
gδstererck milli ve vatani ςιkarlan dίi�ίinmekten ziyade gδsteri�
tutkunu. _5uarede �hirlίlcr ίςίn yardιm talebine giden madarnlar,
matmazeller, mδsyδlere on lίra veren bir Osmanlι bize iki lίrayι
bin naz ile vcrdi. Daha nerelerdeyiz.
Hazret-i Re?id'e verdiginίz cezaya pek memnun oldum. He­
nίiz kendisinden bir mektup almadιgιm halde bίr mektup yaz­
dιm. "Gδzya�lan"nι istedim. ςunkίi Selanige yanlιz bir tane gel­
mi�. Onu da biή benden evvel a\mι?. Bakalιm kitapςιlara ne vakit
gelecck de okumayι ba�racagιz. Sizin takdim yazιsιnι ςοk merak
ediyorum. Saadet'te yayιnlanan ''Agla Hey Gδzleήm Agla" ba?­
lιk\ι makaleyi gδrdίim. Pek gίizel yazιlmι�. Beni en ςοk memnun
eden Ekrem Beyefndiye kar?Ι kullandιgιnιz dildir. Bδyle ciddi,
muktedir, muhtrem ediplere ήayete mecburuz. Her ne kadar Ek­
rem Beyefendi Hazretleή alaya almaya kalkι�akkίiςίik bir hata
etmi?lerse de, insan hatadan mίimkίin degil sιynlamayacagι iςin
hίirmet ile arz etmek gίizel ahlak ν e cδmertliginizin belίrtisidir.

79
 Ebuzzίya Tevfίk Bey hakkιnda yazdιgtnιz kar�ιlιk pek haklι
ve dogru bίr tavιrdιr. Tevfίk Beyefendί alemί tahkir ilezevk alan­
lardandιr. Derginin Selanίk'e geldigi gϋn arkada�lardan ςogu ara­
sιnda cemiyette konusu gcςti. Kar�ιlιk ο kadar gϋzel yazιlmι�tι kί,
Tevfik Bcy'e sδylenecek sδz kalmιyordu. όzellikle "Arapςayι iki­
miz de bilmeyiz" sδzϋ ο kadar tuhaf dϋ�mϋ�tϋr kί, gϋlmemek ola­
naksιz.
Tevfίk Beyefendi "Muallimlere lli�kin Latifeler" adlι Kitap­
hane-i Ebuzziya arasιnda bir cilt n�retti. Kitaba yazdιklan δη 'sδ­
zϋnde "Mektup muallίmleήnin beyinsίzligϊ her millet nezdίnde
bir ata sδzϋ hϋkmϋne girmi�tir" tarzιnda bir cϋmle yazmι�lardι.
Osmanlιlar da bir bίiyϋk millet olduklan halde halde �imdiye ka­
dar hίς kimscnin agzιnda mcktcp muallimlcήnin ahrnaklιgtna da­
ir sδz i�itilmemi�tir.Fransιzcada bir sδz gδrdϋm. Bu biήnci rega
olmak ίizere i�ittigim mϋnascbetsiz sδzlerden biridir.
ςocύklann δgretmenleήne riayete mecbur olduklarι, hatta
δgrcbnen hakkιnda mϋsabakat edilecegine dair bir c;ok hϋkϋmler
mevcut iken bu sδz nasιl sδylenebilίyor, bilmem. .
lstanbul'a gitmek alemde yegane arzumdur. Bu yaz in�llah
mutlaka gidecegϊm. Sohbetimizin mazhariyyet zamanlan yakιn­
la�tιrιyorsa herhalde bu uzaga kaldιgι ίςίn kederli oluyor.
Tercϋman'a yagmurlar hakkιndaki mektuburnun yayιnlan­
maya ba�ladιgι ve ba�langιcιndatarafιnιzdan gayretlendirici bir
ςοk iltifatlara mazhar edildigimi ak�m arkada�lardan bίή sδyle­
di. Te�kkϋr ederim. Yarιn kιraathaneye giderek Tercϋmanlan
gδrecegim.
Emrinize uyarak, ara sιra karalamaya zorunlu oldugum ma­
kaleleή Tercϋman'a takdim eyleήm.
Bu aralιk kazanabilecegim zamanlan fizik, Carot'ya Jorj �··a­
nauvήyer tarafιndan yazιlan aςιklamalann okunmasιna aytΠ}'O­
rum.
Yazι yazmak iςin kι�ι bekliyorum. Teessϋf edeήm kί, bu kι�ta
arzu ettigim gibi ςal1�madιm. Siz ςοk yaziyorsunuz. Allah bir :γa
gιpta ediyorum.
Karde�iniz
Fazlι Nec:b

80