Professional Documents
Culture Documents
του νεκρού αδελφού
του νεκρού αδελφού
του νεκρού αδελφού
PANOS FILOLOGOS
1. Εισαγωγικά
Το ποίημα του νεκρού αδελφού ανήκει στις παραλογές (μπαλάντες) που είναι
επικολυρικά δημοτικά τραγούδια και έχουν ως κύρια γνωρίσματα την
αφηγηματικότητα και τη δραματικότητα. Υπάρχει ένας αφηγητής που αφηγείται με
τρόπο ποιητικό ένα δραματικό περιστατικό πραγματικό με στοιχεία μυθικά ή και
εντελώς πλαστό.
Οι παραλογές χωρίζονται σε αυτές που είναι σχετικές με λαϊκές παραδόσεις και
δοξασίες (που ανήκει και το ποίημα του νεκρού αδελφού).
Άλλες κατηγορίες είναι σχετικές με την οικογενειακή ζωή, την κοινωνική, την εθνική,
τη ναυτική.
Οι κατηγορίες
α) Θέματα μυθολογικά: Στηρίζονται σε λαϊκές παραδόσεις και δοξασίες, όπου δεσπόζει
η πίστη σε στοιχειά, λάμιες και δράκους.
β) Θέματα από την οικογενειακή και κοινωνική ζωή: αγάπες, έρωτες, αποπλανήσεις,
απιστίες ανδρών και γυναικών και δράματα τιμής, άτυχοι γάμοι και χωρισμοί,
αναγνωρίσεις
συγγενών, συζύγων και αδελφών.
γ) Θέματα από την ιστορία και την εθνική ζωή.
δ) Θέματα από τη ναυτική ζωή: εδώ συμπεριλαμβάνονται θαλασσινοί θρύλοι και
παραδόσεις.
2. Νοηματική απόδοση
Το τραγούδι αναφέρεται σε μια μητέρα με εννιά γιους και μια κόρη, την Αρετή. Όταν
ήρθανε προξενητές από τη Βαβυλώνα, για να ζητήσουν την Αρετή σε γάμο, σε
οικογενειακό συμβούλιο, που έγινε, αποφασίστηκε να την δώσουν, παρόλο που τα
οχτώ αδέλφια διαφωνούσαν. Κυριάρχησε η άποψη του Κωσταντή, του μικρότερου
αδελφού ο οποίος ορκίστηκε πως, αν έρθει θάνατος ή αρρώστια, θα πάει να φέρει την
Αρετή από τα ξένα. Ύστερα από τον ξενιτεμό της Αρετής, ήρθαν στην οικογένεια
άσχημα χρόνια, αφού και τα εννιά αδέλφια της πέθαναν. Κι η μάνα μόνη έκλαιγε στο
μνήμα του Κωσταντή και τον καταριόταν, που δεν τήρησε την υπόσχεσή του. Τότε με
υπερφυσικό τρόπο ο Κωσταντής σηκώθηκε από τον τάφο και πήγε στην Αρετή, για να
την φέρει πίσω στη μάνα τους. Καθώς τα δύο αδέλφια γύριζαν στο σπίτι της μάνας
καβάλα πάνω στο άλογο, τρεις φορές τα πουλιά εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το
θέαμα, που περπατούσε δηλαδή η Αρετή με έναν πεθαμένο, τον Κωσταντή. Μόλις
έφτασαν στο σπίτι, ο Κωσταντής γύρισε στον τάφο του, ενώ η Αρετή πήγε στη μητέρα
της. Ευτυχισμένες οι δύο γυναίκες αγκαλιάστηκαν και πέθαναν μαζί.
3. Ενότητες
1η ενότητα: (Στίχοι 1-5) Περιγραφή της οικογένειας: Εδώ περιγράφεται η οικογένεια
και ταυτόχρονα φαίνεται η αγάπη και η φροντίδα που έδειχνε η μάνα
προς την κόρη της.
2η ενότητα: (Στίχοι 6-17) Ο ερχομός των προξενητάδων και το οικογενειακό
συμβούλιο: Κεντρικό ρόλο παίζει εδώ ο διάλογος της μάνας με τον Κωσταντή,
του μόνου από τα εννιά αδέλφια που ήθελε να δώσει σε γάμο την Αρετή και
που στο τέλος ορκίστηκε πως, αν κάτι κακό συμβεί, θα πάει να την φέρει πίσω.
3η ενότητα: (Στίχοι 18-28) Ο θάνατος των εννιά αδελφών και ο θρήνος της
μάνας: Πολύ καιρό μετά από τον ξενιτεμό της Αρετής, συμφορές έπεσαν στο
σπίτι. Και τα εννιά αδέλφια πέθαναν, αφήνοντας μόνη τη μητέρα τους, η οποία
έκλαιγε στο μνήμα του Κωσταντή και τον καταριόταν, γιατί δεν τήρησε τον όρκο
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ-Α’ ΛΥΚΕΙΟΥ 4
PANOS FILOLOGOS
Ήλιος δε σου την είδε: Η φράση αυτή δείχνει είτε α) μεγάλη φροντίδα
και προστασία που εξασφαλίζει η οικογένεια στην κόρη είτε β) την ομορφιά της
κόρης, αφού, σύμφωνα με τη λαϊκή αντίληψη, το λευκό δέρμα ήταν σημάδι ομορφιάς.
Προξενητάδες: Είναι πρόσωπα που μεσολαβούν ανάμεσα σε δύο οικογένειες
για να πραγματοποιηθεί ένας γάμος.
Βαβυλώνα: Πρωτεύουσα της αρχαίας Βαβυλωνίας, της μεγάλης αυτοκρατορίας.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ-Α’ ΛΥΚΕΙΟΥ 5
PANOS FILOLOGOS
Η πόλη έμεινε γνωστή για τους κρεμαστούς της κήπους, που δικαιολογημένα
τους θεωρούσαν σαν ένα από τα επτά θαύματα της αρχαιότητας. Βέβαια,
την εποχή στην οποία αναφέρεται το τραγούδι, η Βαβυλώνα δεν έπαιζε
κανέναν ιδιαίτερο ρόλο. Ήταν απλώς ένα σύμβολο πλούτου και δόξας, που έδινε
ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα στην πρόταση των «προξενητάδων» και μετρούσε
περισσότερο στην απόφαση της οικογένειας.
Βάλλω τον ουρανό κριτή: Δηλαδή ορκίζομαι στο όνομα του θεού. Εδώ
ως «ουρανός» εννοείται ο «θεός».
Ανέσπα τα μαλλιά της: Δηλαδή τραβούσε τα μαλλιά της. Με αυτόν τον
τρόπο φαίνεται ο μεγάλος πόνος της. Η ενέργεια αυτή ήταν συνηθισμένη κατά
την αρχαιότητα.
Κριτής: Ο δικαστής, ο εγγυητής, εδώ ο θεός
Κατάρα: λόγος μαγικός που συνοδεύεται από χειρονομίες και εκτοξεύεται εναντίον κάποιου
για να του συμβεί κάτι κακό.
Πουλιά: μοτίβο της δημοτικής ποίησης, εδώ αλλά και σε άλλα δημοτικά τραγούδια προωθούν
τη δράση ή το διάλογο.
5. Αφηγηματικές Τεχνικές
Αφήγηση: από ένα παντογνώστη αφηγητή σε γ’ ενικό πρόσωπο.
Μάλιστα ξεκινά με προσφώνηση προς τη μάνα και με β’ πρόσωπο.
Μονόλογος
· μάνας (επίκληση στο νεκρό Κωνσταντίνο με αναθεματισμούς)
· πουλιών (με ανθρώπινη λαλιά, στοιχείο της τεχνική του δημοτικού
τραγουδιού, που εκφράζουν την έκπληξη και το θαυμασμό της φύσης
για το πρωτοφανές γεγονός)
Διάλογος
· Κωνσταντίνου - μάνας
· Κωνσταντίνου – Αρετής
· Αρετής - μάνας
Σε αρκετά σημεία ο αφηγητής δίνει το λόγο στους ήρωές του. Έτσι:
α) περιορίζει τη μονοτονία της αφήγησης και χαρίζει ποικιλία στο λόγο.
β) ηθογραφεί άμεσα τα πρόσωπα: από αυτά που λένε
αντιλαμβανόμαστε καλύτερα τις ιδιότητες του χαρακτήρα τους, την
προσωπικότητά τους, τα συναισθήματά τους.
γ) προσδίδει στο λόγο δραματικότητα και ζωντάνια, αυθεντικότητα,
θεατρικότητα, αφού με τους διαλόγους είναι σα να έχουμε τα πρόσωπα
να δρουν μπροστά στα μάτια μας.
° Η αφήγηση είναι ευθύγραμμη, δίχως αναδρομές και πρόδρομες
αφηγήσεις
Επιτάχυνση (συμπύκνωση του χρόνου αφήγησης – με περίληψη/σύνοψη
=> επιτάχυνση ρυθμού αφήγησης)
· αυτά που συνέβησαν στο μεταξύ,
o (Και σαν την επαντρέψανε την Αρετή στα ξένα,
o κι εμπήκε χρόνος δίσεχτος και μήνες οργισμένοι
o κι έπεσε το θανατικό, κι οι εννιά αδερφοί πέθαναν)
δίνονται πολύ πυκνά μέσα σε τρεις στίχους με σχήμα πολυσύνδετο
(και σαν.... κι εμπήκε... κι έπεσε κι οι εννιά...)
Επιβράδυνση για λόγους αφηγηματικής οικονομίας (παράταση του
χρόνου αφήγησης με διάλογο Αρετής – Κωνσταντή)
Προϊδεασμός: χρόνος δίσεχτος και μήνες οργισμένοι
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ-Α’ ΛΥΚΕΙΟΥ 6
PANOS FILOLOGOS
2. Η γυναίκα και ο γάμος (στ. 1-17): Η γυναίκα αντιμετωπίζεται σαν ένα μέλος
που χρειάζεται ιδιαίτερη προστασία και βοήθεια από τους υπόλοιπους. Της λείπει
κάθε ανεξαρτησία και αυτενέργεια. Ο γάμος γίνεται με προξενιό. Στη λήψη
της απόφασης δεν παίζει κανένα ρόλο η ίδια η γυναίκα. Κάποιοι άλλοι θα
αποφασίσουν αν θα την παντρέψουν ή όχι. Εδώ την απόφαση θα πάρει η μητέρα,
αφού ακούσει τις γνώμες των γιων της.
3. Η ξενιτιά (στ. 6-11, 24-25, 78): Η ξενιτιά είναι ένα στοιχείο που έχει σημαδέψει
τη ζωή και τη σκέψη του Έλληνα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η μάνα
φοβάται να δώσει την κόρη της για γάμο στα ξένα, γιατί δεν θέλει να τη χάσει.
Αντίθετα ο Κωσταντής, σκεπτόμενος ψυχρά υπολογιστικά, θέλει να παντρέψει
την αδελφή του, ώστε να έχει κάποιον που θα τον φιλοξενήσει, στα μακρινά
ταξίδια που κάνει (Φαίνεται ότι ασχολείται με το εμπόριο). Ο χαρακτήρας
της ξενιτιάς είναι διπλός: ευλογία και κατάρα μαζί.
4. Ο όρκος (στ. 15-17): Ο όρκος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της
υπόθεσης. Ο Κωσταντής επικαλείται το θεό και τους αγίους και υπόσχεται πως
ό,τι κι αν συμβεί, αυτός θα φέρει την αδελφή του πίσω από τα ξένα. Ο όρκος
είναι βαρύς και δεν μπορεί να μην πραγματοποιηθεί. Έτσι, αν και νεκρός, ο
Κωσταντής σηκώνεται από τον τάφο και φέρνει την αδελφή του πίσω. Τα λόγια
και οι υποσχέσεις είχαν ιδιαίτερη βαρύτητα και δεν μπορούσε κανείς να τα παραβεί
εύκολα. Έτσι ο όρκος γίνεται στοιχείο που οδηγεί σε παραπέρα εξέλιξη, το μύθο,
δίνοντάς του νέα ώθηση.
5. Το ανακάλεμα του νεκρού (στ. 22-32): μάνα κλαίει και μοιρολογεί πάνω στους
τάφους των νεκρών της γιων. Ιδιαίτερη όμως είναι η ένταση πάνω από τον τάφο
του Κωσταντή. Η μάνα τον καταριέται, γιατί ήταν αυτός που επέμενε να δώσει σε
γάμο την Αρετή και του ζητά να πραγματοποιήσει το τάξιμο που έκανε. Του θυμίζει
ότι είχε βάλει κριτή και μάρτυρες τους αγίους και τον ουρανό. Τα λόγια αυτά
φέρνουν αποτέλεσμα. Η κατάρα της μάνας κάνει τη γη να ταραχτεί και ο Κωσταντής
σηκώνεται από τον τάφο του. Γίνεται βρυκόλακας και πηγαίνει να πραγματοποιήσει
όσα υποσχέθηκε. Βέβαια, οι βρυκόλακες βγαίνουν από τον τάφο για να προκαλέσουν
συνήθως κακό, ενώ ο Κωσταντής κάνει κάτι καλό και επιθυμώντας να τηρήσει όσα
υποσχέθηκε, πηγαίνει να φέρει την κόρη στη μητέρα.
6. Η μεταβολή της τύχης: Είναι χαρακτηριστική η μεταβολή που πραγματοποιείται
κατά την εξέλιξη του μύθου. Έτσι, ενώ στην αρχή βλέπουμε την εικόνα μιας δυνατής
και ενωμένης οικογένειας, όσο ο μύθος εξελίσσεται, τα πράγματα αλλάζουν.
Στην αρχή πεθαίνουν οι εννιά γιοι. Το αίσθημα που κυριαρχεί από κει και πέρα είναι η
μελαγχολία, ο φόβος, και η αγωνία για την τελική έκβαση της υπόθεσης. Η πρόσκαιρη
χαρά της συνάντησης μάνας και κόρης απλώς επιτείνουν και κάνουν ακόμη πιο έντονο
τον πόνο από το θάνατό τους, που είναι και ο τελικός νικητής.
7. Τραγική ειρωνεία (στ. 35-65): Στον αναγνώστη είναι ξεκάθαρο από την αρχή
ότι ο Κωσταντής είναι ένας νεκρός που σηκώθηκε από τον τάφο του, είναι
βρυκόλακας. Όμως η Αρετή έχει άγνοια του γεγονότος. Βέβαια, όσα γίνονται την
βάζουν σε υποψίες: ο ξαφνικός ερχομός του Κωνσταντή μέσα στη νύχτα, τα λόγια
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ-Α’ ΛΥΚΕΙΟΥ 7
PANOS FILOLOGOS
των πουλιών, το γεγονός ότι ο αδελφός της μυρίζει λιβάνι και ότι του έχουν
πέσει τα μαλλιά και το μουστάκι του, όλα αυτά τα σημάδια κάνουν την Αρετή να
ανησυχεί, δίνοντας μια ατμόσφαιρα μυστηριακή σε όλο το ποίημα. Όμως η Αρετή
δε μαθαίνει την αλήθεια παρά μόνο στο τέλος, όταν φτάνει πια στην εκκλησιά
και ο Κωσταντής ξαναγυρίζει στη γη.
8. Παράλληλο κείμενο
Ο τρόπος που καλούσαν το νεκρό να βγει από τον τάφο, για να βοηθήσει
σε μια δύσκολη κατάσταση, είναι γνωστός ως «ανακάλεμα». Διαβάστε από
τη μετάφραση του Ι. Γρυπάρη τους στίχους του Αισχύλου (Πέρσες: 628-
680). Βρίσκετε ομοιότητες με τους στίχους 22-29 του τραγουδιού μας;
Απάντηση:
Τα δύο αποσπάσματα, ο θρήνος της μάνας πάνω στον τάφο και το απόσπασμα
στους Πέρσες του Αισχύλου, είναι «ανακάλεμα», αφού και στις δύο περιπτώσεις οι
νεκροί καλούνται να βγουν από τον τάφο για να βοηθήσουν σε μια δύσκολη
κατάσταση. Όπως η μάνα καλεί το γιο της να τηρήσει τον όρκο του, έτσι και ο χορός
των Περσών γερόντων, ύστερα από τη συντριβή του Ξέρξη στη Σαλαμίνα, καλεί το
πνεύμα του νεκρού βασιλιά Δαρείου, για να τους βοηθήσει να βγουν από τη δύσκολη
κατάσταση. Βέβαια, ανάμεσα στις δύο περιπτώσεις υπάρχει και μια διαφορά. Οι
Πέρσες παρακαλούν τον πεθαμένο βασιλιά να σηκωθεί και να τους βοηθήσει, ενώ η
μάνα της παραλογής μας καταριέται τον πεθαμένο γιο της, γιατί δεν τήρησε τον όρκο
του, και απαιτεί να πραγματοποιήσει το τάξιμό του. Κατά τα άλλα όμως, και στις δύο
περιπτώσεις έχουμε ανακάλεμα ενός νεκρού.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ-Α’ ΛΥΚΕΙΟΥ 8
PANOS FILOLOGOS