ISKRIP SA FILIPINO

(NOLI ME TANGERE)

Kabanata 42:

Ang Mag-Asawang de Espadaña

Narrator: Patakbong nanaog si Kapitang Tiyago at Tiya Isabel nang marinig ang
pagtigil ng sasakyan sa harap ng bahay. Ang dumating ay si Dr. Tiburcio de Espadaña,
ang asawa nito na si Doktora Donya Victorina de los Reyes de Espadaña, at Linares.

Donya Victorina: Ipinakikilala ko sa inyo si Don Alfonso Linares de Espadaña,

Siya’y inaanak ng kamag-anak ni Padre damaso at tanging kalihim ng lahat ng
ministro.

Narrator: Magalang na yumuko ang binata. Ang mga maleta ay dinala sa itaas at
sinamahan ni Kapitang Tiyago ang mga panauhin sa kani-kanilang silid. Samantalang
sila’y nagmiminindal ay dumating si Padre Salvi at si Linares ay ipinakilala na
kakabit ang lahat ng titulo.

Donya Victorina: Naparito ang Kapitang Heneral? KASINUNGALINGAN!!!

K. Tiago: Maniwala kayo at diyan umupo.

Donya Victorina: Sayang! Kung Maaga-aga sana ang pagkakasakit ni Clarita! Narinig
mo ba, pinsan?Hindi karaniwang tahanan ang iyong pinanhik. Sinasabi ko sa iyo, Don
Santiago, na ang aming pinsang ito ay kaibigan ng mga duke at ministro sa Madrid at
malimit kumain sa bahay ng Conde del Campanario.

Don Tiburcio: Ng Duque de la Torre.

Linares: Saan ko po kaya matatagpuan si Padre Damaso? May liham po akong dala
para sa kanya. Siya sana’y sasadyain ko kundi dahil pagkakataong ito na ako’y
naparito.

Salvi: Nasa Bayang ito siya ngayon at mamaya’y parito.

Donya Victorina: Tiburcio, Tingnan natin si Clarita. Alang-alang lamang sa inyo ang
asawa ko’y hindi gumagamot kundi sa matataas na tao noong siya’y nasa Madrid pa.

Narrator: Pinulsuhan ni Don Tiburcio si Maria Clara. Tinignan ang dila at saka
nagtanong ng ilan, kasabay ang pag-iling ng ulo.
Don Tiburcio: Ma...may sakit, ngunit mapagagaling. Sa umaga ay Liquen at gatas,
jarabe de altea at dalawang pildoras de Cinaglos.

Donya Victorina: Gagaling ka, Clarita. Lakasan mo ang iyong loob. Ang sadya namin
ay gamutin ka. Ipakikilala kita sa aming pinsan.

Narrator: Si Linares ay napatigagal sa pagtingin sa mga matang iyon na waring may

hinahanap, kaya’t di marinig ang tawag ni Donya Victorina.

Padre Salvi: G. Linares, narito si Padre Damaso.

Kabanata 43: Mga Balak

Narrator: Si Padre Damaso ay tuluy-tuloy sa katre ng maysakit at saka hinahawakan

ang kamay ng dalaga.

Padre Damaso: MARIA!!! Maria, anak ko, hindi ka mamamatay. (bulong na lumuluha)

Narrator: Namangha si Maria Clara nang idilat ang kanyang mga mata dahil sa
namalas niyang anyo ni Padre Damaso.Siya’y lumabas, at ibinulalas niya ang kanyang
damdamin. Si Donya Victorina ay lumapit kay Padre Damaso nang ito’y matiwasay na
at ipinakilala si Linares.Iniabot ng binata ang liham, ngunit siya’y minasdan ni Padre
Damaso mula ulo hanggang paa. Ang liham ay binasa na tila hindi naunawaan.

Padre Damaso: A.......! Ikaw ang inaanak ni Carlicos. (Niyakap ni Damaso Si Linares)
May liham siya sa akin ukol sa iyo, ngunit hindi kita nakilala. Dangan kasi’y hindi ka pa
isinisilang nang ako’y umalis sa Espanya. (Hinigpitang lalo ang pagkakayakap kay
Linares.Nakalimutan ang kalungkutan)

Damaso: A....! sinasabing ihanap kita ng mapapasukan at asawa.Um!. Sa

mapapasukan ay madali. Marunong ka bang magbasa at sumulat?

Linares: Ako po ay nag-aaral ng pagkamanananggol sa Universidad ng Central.

Damaso: Diyaske! Hindi ko akalain. Para kang mahinhing babae... A!!! bibigyan kita ng
isang babae. Oo, isang babae.

Linares: Hindi po naman ako nagmamadali, Padre.

Narrator: Si Padre Damaso ay lumakad na panay ng bulongang “isang babae” at wala

na ang kanyang kalungkutan. Hinatak si Linares.

Damaso: Halika at kausapin natin si Santiago.

Narrator: Si Linares ay namutla ngunit sumunod din. Si Padre Salvi naman ang
humaliling paroo’t parito na nag-iisip.
Kabanata 45: Ang Mga Pinag-uusig

Narrator:Samantala, si Elias naman ay kinakausap ang isang kaibigan sa gubat sa

Batangas.

Elias: Huwag nating hayaan na dumanak ang dugo, Kapitan. Alam kong tutulungan
tayo ni Senor Ibarra. Maipaaabot niya ang ating mga hinaing sa Kapitan-Heneral na
malapit sa kanya.

Kapitan Pablo: Hindi ako kumbinsido, lalo na’t siya’y isang mayaman. Ang halos lahat
ng mga mayayaman ay walang inatupag kundi ang magpayaman pa.

Elias: Bigyan niyo po ako ng pagkakataon na gawin ang mapayapang planong ito.
Kung maisasagawa ito, maiiwasan ang pagdanak ng dugo.

Kapitan Pablo: At kung ika’y hindi nagtagumpay?

Elias: Kung gayon ay ilalagay ko ang sarili ko sa ilalim ng iyong pamamahala.

Narrator: Napangiti ang kapitan sa narinig kay Elias.

Kapitan Pablo: Kung gayon ay ipakilala mo sa akin ang mga kasama mo at ang
kanilang mga sariling sinapit sa kamay ng mga napakalupit na Espanyol.

Elias: Apat na araw mula ngayon, magpadala ka ng isang taong makipagkikita sa akin
sa baybayin ng San Diego. Sasabihin ko sa kanya ang mga makukuha kay Señor
Ibarra. Kung pumayag si Señor ay makukuha natin ang hustisya! Kung hindi naman ay
siguradong ako ang unang malalagas sa himagsikang ito.

Kapitan Pablo: Maghihintay ako, Elias. Para sa kapayapaan at kalayaan, sana ay

magtagumpay ka sa iyong binabalak

Kabanata 46- Sabungan Pag-uusap ng mga sabungero:

Narrator: Ang pag uusap ni Kapitan Tiyago at Kapitan Basilio sa sabungan.

Kapitan Basilio: Kapitan Tiago, Naibalita po sa akin ni Sinang kagabi na si Ma. Clara
po daw ay pabuti na ng pabuti.

Kapitan Tiago: Nawalan na po siya ng lagnat subalit mahina pa.

Kapitan Basilio: Natalo po ba kayo kagabi?

Kapitan Tiago: Kaunti po. Alam kong kayo’y nanalo. Ngayon ay titingnan ko kung ako’y
makakabawi.

Kapitan Basilio: Ibig po ba ninyong ilaban ang lasak?

Kapitan Tiago: Tingnan po natin kung may pusta.

Kapitan Basilio: Magkano ang ipupusta ninyo?

Kapitan Tiago: Kung kulang sa dalawa ay di ko ilalaban.

Kapitan Basilio: Nakita naba ninyo ang aking lasak? Magkano?

Kapitan Tiago: (Titignan kunwari ang manok)

Kapitan Basilio: Magkano ang ipupusta ninyo?

Kapitan Tiago: Kung magkano ang ibig ninyo.

Kapitan Basilio: Dalawa at kalahati

Kapitan Tiago: Tatlo.

Kapitan Basilio: Tatlo!

MAGSISIGAWAN ANG MGA TAO SA SABUNGAN.. SA PULA! SA PUTI! SA PULA! SA

PUTI! SA PULA! SA PUTI!

Bruno: Magsisimula na ang sultada. Lucas,Pahiramin mo kami ng dalawa- tatlo at apat

na piso. Ibabalik naming ito sa dobleng halaga mamaya.

Lucas: (Napakamot sa ulo) Ang perang ito ay hindi sa kin, Bruno. Ito ay ipinagkaloob ni
Ibarra sa mga taong handang tumulong sa kanya. Ngunit natitiyak kong hindi kayo
katulad ng inyong ama.

Bruno: Tinatanggap namin. Pagkat di naman magkaiba ang mamatay sa baril at bitay.

Tarsilo: Ang isang maralitang tulad namin ay wala ng iba pang kinauukulan.

Bruno: Tama ang sinabi mo Tarsilo ngunit dapat mong isipin ang ating kapatid na
babae.

SA PULA! SA PUTI! SA PULA! SA PUTI! (simula na ng sabong at nagsisigawan ang

mga sabungero)

Talo sina Bruno…(malungkot, parang nagsisisihan…) Hahanapin nila sila Lucas at

nakikita nilang kausap nito sa Pedro at binibigyan niya ng pera.

Tarsilo: (kay Bruno) Alam mo ba ang susunod na sultada?

Bruno: Bakit hindi mo ba narinig? Ang bulik ni Kapitan Basilio at lasak ni Kapitan
Tiago?
Tarsilo: Nakahanda ka na ba?

Bruno: Ako kanina pa. ngunit paano ang ating kapatid na babae?

Tarsilo: Hindi ba’t ang kwalta ay kay Don Crisostomo Ibarra? Hindi ba’t si Ibarra ang
laging kasa-kasama ng Kapitan Heneral? Ano ngayon ang ipinangangamba natin?

Lalapit sila kay Lucas…

Tarsilo at Bruno: (sabay na magsasalita) Magkano ang ibibigay ninyo sa amin?

Lucas: Nasabi ko na sa inyo. Kung hahanap kayo ng makakasama upang salakayin

ang kwartel, ay bibigyan ko kayo ng tigtatatlumpumg piso at sampu naman sa bawat
kasama ninyo. Kung mahusay ng pagkakasalakay ay tatanggap ang bawat isa ng isang
daang piso at kayo naman ay doble. Si Don Crisostomo ay mayaman.

Bruno: Payag ako! Ibigay na ninyo ang kwalta.

Lucas: Kayo’y katulad ng inyong ama, matapang!

Lucas: (habang ibinibigay ang kwalta sa magkapatid) Bukas ay dadating ang mga may
dala ng sandata ni Crisostomo Ibarra. Sa ganap na ika-walo ng gabi ay magtungo kayo
sa libingan at doo’y sasabihin ko sa inyo ang huling pasya. Mayroon pa kayong
panahon upang humanap ng inyong makakasama.

Kabanata 47- Ang Dalawang Doña

Doña Victorina: Hindi ko malaman kung paano sila nabubuhay dito? Kailangan ngang
maging Indio. Mga walang pinag-aralan at maipagmalaki pa. Biruin mo,
nakakasalubong natin ay di man lamang nagpupugay. Paluin mo nga ng sombrero
Tiburcio at turuan ng urbanidad.

Doña Victorina: (kay Doña Consolacion) Ngayon, ano ang nangyayari sa inyo Doña?
Bakit ba ako’y tinitingnan ninyo ng ganyan? Naiinggit ba kayo sa akin?

Doña Consolacion: Ako? Naiinggit sa iyo? Oo nga, naiinggit ako sa inyong kulot na
buhok.

Don Tiburcio: Tara na at wag mo ng pansinin.

Doña Victorina: (tatabigin ang asawa) Bayaan mong turuan ko ito ng magandang asal.

Doña Victorina: Kilalanin ninyo ang inyong kausap. Huwag ninyong ibilang na ako’y
taga lalawigan! Sa aming bahay sa Maynila ay hindi nakakapasok ang mga alperes;
sukat na sila’y mag-antay sa pinto.
Doña Consolacion: Aba! Escelentisima Señora Puput! Hindi nakakapasok ang mga
alperes, ang nakakapasok ay ang mga pilantod!

Doña Victorina: (mang iinsulto) Hoy Doña Consolacion! Ako’y nakukutayang makipag-
usap sa inyo, ang mga taong mararangal. Gusto niyo bang labhan ang damit ko?
Kayo’y babayaran ko ng mahal. Para naming hindi ko alam na kayo’y isang labandera!

Doña Consolacion: Akala mo ba’y hindi ko alam kung sino kayo at kung sino ang
inyong kasama? Nasabi na yata iyan ng aking asawa!

Doña Victorina: Bumaba ka dito! Bumaba ka ditto!

DARATING ANG ALPERES, AAWATIN ANG ASAWA, SUSUNOD NA DADATING SI

PADRE SALVI SA BAHAY NI DON TIBURCIO

Doña Victorina: Ngayon din ay luluwas tayo sa Maynila at haharap sa Kapitan Heneral!
Pagkat ikaw ay hindi isang lalaki! Sayang ang pantalon mong isinusuot!

Don Tiburcio: Ngunit ako’y isang pilay.

Doña Victorina: Dapat mo siyang hamunin ng rebolber o sable! (titingnan ng Doña ang
pustiso ng asawa at bigla itong hinablot sa bibig ng asawa)

PAPASOK SA EKSENA SI LINARES

Doña Victorina: (Kay Linares) Pinsan, hamunin mo ngayon din ang alperes ng duwelo.
Maglaban kayo sa pamamagitan ng rebolber.

Linares: Bakit? (gulat)

Doña Victorina: Basta! Hamunin mo siya sa isang paglalaban ngayon din! At kung
hindi ay ipagtatapat ko sa lahat dito kung sino ka!

Linares: Ngunit Doña Victorina?

Doña Victorina: Akalain mo! Tayo’y hinahamak ng alperes at ipinahayag kung sino ka!
At itong si Tiburcio, pinabayaang siya’y maalipusta! Parang di lalaki! Ngayon din ay
luluwas kami ng Maynila! Ikaw Linares ay maiiwan upang hamunin mo sa
pakikipaglaban ang alperes. Kapag hindi mo ito nagawa, ipagtatapat ko kay Don
Santiago na kasinungalingan ang lahat ng mga pinagsasabi mo sa kanya.

Linares: Ngunit Doña Victorina, maghunos dili kayo. Huwag ninyong ipaalala sa akin
yan.

PAPASOK SA EKSENA SI KAPITAN TIAGO

Doña Victorina: Don Santiago, ang alperes ay hahamunin ni Linares sa
pakikipaglaban’ narinig ninyo? Kung hindi! Huwag ninyong ipakasal ang inyong anak sa
lalaking ito, pagkat siya’y duwag at di marapat na mapangasawa ni Ma. Clara.

Kabanata 49- Tinig ng Pinag-uusig

C. Ibarra: Ano po ba ang sasabihin ninyo sa akin?

Elias: Ginoo, ako po’y tagapagdala ng maraming hangarin ng sawimpalad.

C. Ibarra: Ang sawimpalad?

C. Ibarra: Kung gayon, ang hinihiling ay ganap na pagbabago.

Elias: Sa paanong paraan? Ang kaunting paggalang sa karangalan ng tao sa

kapanatagan ng mamamayan, ang pagbabawas sa paggamit ng lakas at ng mga kawal
sandatahan, pagbabawas din sa kapangyarihang bigay sa hukbong ito na madaling
pagbubuhatan ng kasagwaan.
C. Ibarra: Elias, hindi ko alam kung sino kayo ngunit alam kong hindi kayo
pangkaraniwang tao. Ang inyong isipan ay hindi katulad sa iba. Nauunawaan ninyo ako
kapag sinabi kong ang kasalukuyang kalagayan ng mga bagay-bagay dito sa atin.
Maaring makipag-usap ako sa Kapitan Heneral subalit wala silang magagawa, kahit na
ang mataas na punong ito, dahil wala silang gaanong kapangyarihan upang magpasok
ng gayong pagbabago. Maging ako man sa ganang akin ay hindi rin makagagawa ng
anumang hakbang na nauukol dito. Ngayon ko napag-isip-isip, ang korporasyong iyan,
bagamat may kasiraan, siya’y kailangan sa ngayon. Sila ang tinatawag na masamang
kailangan.

Elias: (gulat na gulat)(nanginginig ang tinig) Naniniwala ba kayo na kailangang gumawa

ng masama upang makagawa ng mabuti?

C. Ibarra: Hindi po ako naniniwala sa isang marahas na lunas na ating ginagamit kapag
gusto nilang mapagaling ang sakit.

Elias: Sa ngayon, ang ating lupain ay isang lipunang may maluwatang sakit, at upang
magamot ang pamahalaan ay nangangailangan ng mga paraang marahas ngunit
kapaki-pakinabang.

Itinuturing ko pong masamang manggagamot ang isang walang sinisikap kung hindi
sugpuin at lapatan ng lunas ang tanda ng mga sakit, Hindi po kaya dapat ay palakasin
ang katawang may-sakit at bawasan ang karahasan ng gamot?

C. Ibarra: Ang pagbabawas sa lakas ng guwardya sibil ay ilalagay sa panganib ang

kapanatagan ng bayan.
Elias: Maglalabinlimang taon na ngayon na may guardia sibil sa bayang ito, at nakita
naman ninyo na hanggang ngayon ay mayroon pa rin tayong mga tulisan. Mayroon din
tayong naririnig na ni nanakawan ang bayan at may mga nanghaharang sa lansangan.
Ang nakawan ay nagpapatuloy.Ang kasamaan ay naririyan at malayang nakakalaya
ang tunay na salarin..

C. Ibarra: Ako po ay sang-ayon sa mga kabuktutan.

C. Ibarra: Ginugulo ninyo ang isipan ko. Ipalalagay ko na kayo’y may katwiran. Subalit
alamin ninyo ang isang bagay at ito’y huwag ninyong daramdamin, sapagkat kayo’y
itatanggi ko at ituturing na kataliwasan. Tingnan ninyo kung sino ang humihingi ng mga
pagbabago. Halos lahat ay mga salarin.

Elias: Sila’y mga salairin, sapagkat ang kanilang katahimikan ay kanilang binabagabag.

C. Ibarra: Ano na nga ang kanilang hinihingi?

Elias: Ang pamamalakad ng mga prayle. Ang sawimpalad ay humihingi ng lalo pang
malaking tangkilik laban sa mga prayle. Laban sa ang- aapi sa kanila, ginoo.

C. Ibarra: Nakalimot na kaya ang di- matutumbasang utang na loob ng Pilipinas sa

korporasyon ng mga prayle?

Elias: (gulat na gulat, halos di makapaniwala) Ginoo, sinasabi po ba ninyo na walang

utang na loob ang mga mamamayan?

Elias: Nung tayo’y nasakop ng mga misyonero, ano ang nangyari sa lupaing ito?

C. Ibarra: Ngunit pinaniniwalaan din po ba ninyo na dahil sa mga prayle ay

mapapamalagi ang kapanatagan ng bayan?

Elias: Opo, dahil ito ang paniniwala ng lahat ng tao sa Pilipinas. Hindi ko po akalaing
magkakaroon kayo ng ganyang napakaabang palagay ukol sa pamahalaan at bayan.
Isang bayang sumusunod pagkat dinaraya, at isang pamahalaan na kaya nakapag-
uutos ay dahil na rin sa pandaraya. Pinasasalamatan ko po ang inyong kagandahang-
loob. Saan ko po kayo ihahatid?

C. Ibarra: Huwag po. Kailangang magpatuloy tayo ng pagtatalo upang malaman kung
sino ang may katwiran.

Elias: Ipagpatawad po ninyo. Hindi po ako mahusay manalita upang kayo’y

mapaniwala ko. Kung ako man ay nakapag-aral ng kaunti, ako naman ay isang Indio.
Ang aking pagkatao ay kahina-hinala; ganon din ang aking pangungusap. Ako ngayon
ay nag-aalinlangan na sa aking mga sariling pananalig at naniniwalang maari ngang
namamali. Aking sasabihin sa mga sawimpalad na ang pagbibigay- tiwala sa mga tao
ay ilipat na sa Diyos. Muli pinasasalamatan ko kayo at sabihin ninyo kung saan ko kayo
ihahatid.

C. Ibarra: Elias, ang inyong pangungusap ay umabot sa aking puso at nagbibigay sa

akin ng alinlangan. Hindi ako nakapag- aral sa piling ngating bayan. Ako’y sa kolehiyo
ng mga Jesuita nag- aral ng elementarya. Ako’y sa Europa lumaki. Sa mga aklat ko
hinubog ang aking pag- iisip. Gayunman, tulad ninyo ay iniibig ko ang aking bayan.
Utang ko sa kanya ang aking kaligayahan.

Elias: At ako naman, utang ko’y aking kasawian…

C. Ibarra: Opo kaibigan, alam kong kayo’y nagtitiis dahil kayo’y sawimpalad, at dahil
dito’y madilim ang inyong nakikita sa hinaharap.

Elias: Pero ang kasawian ko po ay may ibang pinagbubuhatan. Kung alam kong ito’y
magbibigay ng kaunting katuturan ay isasalaysay ko sa inyo.

C. Ibarra: Siguro magbabago ang aking pag- aakala kapag nabatid ko ang nasabing
kasawian. Tandaan ninyo, ako’y nag- aalinlangang maniwala sa mga likhang- isip
pagkat lalo akong nananalig sa mga nangyayari.

Kabanata 51- Pagbabago

Pagbasa ni Linares sa sulat ni Doña Victorina…

Linares: (puno ng pag-aaalala) (sasabihin nya sa sarili) Paano kung murahin ako ng
alperes at kagalitan? Kung matagpuan ko ang kanyang asawa, sino ang papatol na
maging padrino ko? Ang kura? Si Kapitan Tiago? Sumpain ang mga ipinakinig ko sa
kanyang mga payo. Hindi ba siya ang nag-utos sa aking maghambog, magsabi ng
kabulaanan, maglangis upang makapagsamantala! Ngayon ano ang sasabihin sa akin
ni Clarita? Ngayon ko lubusang nararamdaman kung gaano kabigat ang pagsasabi ko
na ako’y kalihim ng lahat ng kagawad-bansa!

SIYANG PAGDATING NI PADRE SALVI

Padre Salvi: Ginoong Linares, nag-iisa yata kayo. Nasaan si Don Santiago?

PAPASOK SI KAPITAN TIAGO AT HAHALIK SA KAMAY NG KURA

Padre Salvi: Mayroon akong mabuting balita sa inyong lahat. Ako ay tumanggap ng
sulat sa Maynila, na nagpapatotoo sa bagay na ibinalita sa akin ni Ibarra kahapon.
Kung gayon Don Santiago, ang sagabal ay nawala na.

PATLANG SANDALI
Padre Salvi: Ngayon ay aking napagtanto na si Ibarra ay isang binatang nakalulugod.
Noon una, ang totoo ay hindi maganda ang naging palagay ko sa kanya. Siya’y may
kapusukan, ngunit siya ay marunong namang mag-ayos ng kanyang pagkukulang.
Siya’y hindi maaaring kapootan kung hindi lamang kay Padre Damaso. (titingin kay Ma.
Clara na noon ay nakikinig sa usapan pero hindi halata)

Linares: At si Padre Damaso po?

Padre Salvi: (nakatingin pa rin kay Ma. Clara ) Opo, si Padre Damaso ay nagsabi na
hindi niya papayagan dahil sa ninong siya sa binyag ni Ma. Clara. Datapuwat iniiisip
kong maayos ang lahat kung si Ginoong Ibarra ay hihingi ng patawad sa kanya.

AALIS NA SI MARIA CLARA SA EKSENA

Kapitan Tiago: Paano kung di siya patawarin ni Padre Damaso?

Padre Salvi: Kung magkakagayon ay bahala na si Maria Clara. Tutal, si Padre Damaso
ay kanyang kopesor, palagay ko’y magkakaunawaan sila.

SIYANG PAGDATING NI C. IBARRA

C. Ibarra: (babati kay Kapitan Tiago, at bahagyang yuyukod kay Linares)

Padre Salvi: (tatayo at lalapit at magiliw na kakamayan si C. Ibarra) Huwag ninyong

pagtakhan, ngayon lamang ay pinupuri ko kayo.

C. Ibarra: Salamat po.

C. Ibarra: (lalapit kay Sinang)

Sinang: Saan ka ba nagtigil maghapon? Napag-usapan ka naming at lahat ay may

kanya-kanyang palagay kung saan nagtutungo ang mga kaluluwang kahahango sa
purgatoryo?

C. Ibarra: Sabihin mo nga sa akin kaibigan, nagagalit ba si Maria sa akin?

Sinang: Ewan ko. Pero ang sabi niya, limutin mo na siya. Iyak nga ng iyak pagkat ang
nais ni Kapitan Tiago ay pakasal na siya sa binatang iyon, maging si Padre Damaso ay
ganoon din ang payo. Ngunit sila ay hindi sinasagot ng oo o hindi. Kaninang umaga, ay
nagtanong kami ukol sa iyo, at kami’y sinagot na baka nangingibig na sa ibang dalaga.
At pagkatapos ay sumagot sa akin “mano naman” at saka umiyak.

C. Ibarra: Pakisabi kay Ma. Clara na ibig ko siyang makausap ng sarilinan.

Sinang: Nang sarilinan!

C. Ibarra: Ganap na suliranin. Kaming dalawa lamang, hindi kaharap ang binatang iyan
(titingin kay Linares)

Sinang: Mahirap siguro yan, ngunit wag kang mag-alala at aking sasabihin.

C. Ibarra: Kailan ko malalaman ang kanyang sagot?

Sinang: Bukas! Magsadya ka ng maaga sa bahay. Kahit kailan ay ayaw mag-isa ni Ma.
Clara kaya’t siya’y aming sinasamahan.

AALIS SI IBARA

Kabanata 52 – Ang Mga Tao Sa Libingan

Ang pag-uusap ng 3 anino

Unang Anino: Nakausap mo ba si Elias?

Ikalawang Anino: Hindi, pero natitiyak kong kasama natin siya. Nailigtas na minsan ni
Don Crisostomo ang kanyang buhay.

Ikatlong Anino: Dahil nga riyan kaya ako pumayag. Ipinadala ni Don Crisostomo sa
Maynila ang aking asawa upang maipagamot sa mga dalubhasang doktor. Ako ang
sasalakay sa kumbento upang makapaghiganti sa mga walang hiyang kura!

Ikalawang Anino: Kami naman ang lulusob sa kwartel, upang patunayan sa mga sibil
na ang aming ama’y may mga anak na lalaki!

ANG PAGDATING NG ISANG ANINO

Ika-apat na Anino: Psst! Psst! (lalapit sa 3 anino) Maghiwa-hiwalay tayo, may

sumusunod sa akin. Ang inyong mga sandata ay bukas ninyo tatanggapin. Sa gabi ng
inyong pagsalakay, ang isisigaw ninyo ay VIVA DON CRISOSTOMO!

AALIS NA ANG 3 ANINO AT MAGTATAGO KUNWARI ANG IKA-APAT NA ANINO

Ika-apat na Anino: (habang nakatago, sasabihin niya sa sarili) Aabangan ko kung sino
ang sumusunod sa akin.

Darating ang sumusunod na anino (Ang ika-apat na anino ay nakatago pa rin)

Ikalimang Anino: Ako yata’t nahuli ng dating. Pero siguro’y magbabalik din sila
(sisilong siya kunwari at di sinasadyang mapupunta at mapapatabi siya sa inagtatagian
ng ika-apat na anino)

BIGLA SILANG MAGUGULAT PERO HINDI NAGKAKAKITAAN NG MUKHA DAHIL

MADILIM
Ikalimang Anino: Sino kayo?

Ika-apat na Anino: At sino rin kayo? (walang imikan, tahimik)

Ika-apat na Anino: Inaantay kong tumugtog ang ika-walo ng gabi upang makipaglaro
ng baraha sa mga patay. Ibig kong manalo ngayong gabi. Kayo, ano ang sadya ninyo
rito?

Ikalimang Anino: Kagaya rin po ninyo.

Ika-apat na Anino: Ako’y maraming dalang baraha.

ANG DALAWA’Y NAGKASUNDONG MAGLARO NG BARAHA SA IBABAW NG

NITSO.

Kabanata 53- Ang Pagsulong ng Isang Magandang Umaga

ANG PAGDALAW NI DON FILIPO

Pilosopo Tasyo: Ang totoo ay hindi ko alam kung dapat ko kayong batiin sa
pagkakatanggap sa inyong pagbibitiw sa katungkulan. Kayo ay nakikipagtunggali sa
mga guwardiya sibil na di naman nararapat.

Don Filipo: Opo, ngunit ang Kapitan Heneral ang nagkanulo. Ayon sa alam ninyo,
kinabukasan nga ng umaga ay pinawalan ng Kapitan ang mga sibil na aking nahuli.
Kung walang kapahintulutan sa aking puno ay wala akong magagawa.

Pilosopo Tasyo: Kayo, na nag-iisa ay wala nga, ngunit kung kakatigan ng lahat, ay
marami kayong magagawa. Sana’y sinamantala ninyo ang pagkakataon upang
mabigyang halimbawa ang ibang bayan.

Don Filipo: Ano po ang magagawa ko laban sa kinatawan ng mga matatakutin? Malaki
ang magagawa ni Ibarra sapagkat siya’y naniniwala sa karamihan. Inaakala ba ninyong
siya’y naniniwala sa “excommunion”.

Pilosopo Tasyo: May pagkakaiba kayo sa kalagayan. Si Ibarra ay ibig magtanim at

upang magtanim ay kailangang makibagay at sumunod sa kalikasan. Kayo naman, ang
inyong tungkulin ay magpakilos, at upang makapagpakilos ay kailangan ng lakas at
pagtulak. Kaya ang pakikipagtunggali ay hindi dapat gawin laban sa Kapitan, kundi
laban sa mga nagmamalabis sa kanilang kapangyarihan, laban sa manliligalig sa
katahimikan, laban sa nagkukulang sa kanyang tungkulin.

Don Filipo: Iyan po ba ang inyong paniniwala?

Pilosopo Tasyo: Ang bagong binhi ay maliit. Subalit kung ang lahat ay magtutulong-
tulong sa pagtataguyod sa pagpapaunlad na binili ng napakamahal sa mga prayle,
maaring mainis yaon.

AT MARAMI PA SILANG NAPAG-USAPAN

Pilosopo Tasyo: Tayo yata ay nalalayo. Hindi ba ang dapat nating pag-usapan ay may
kaugnayan sa pag-unlad ng Pilipinas? Tayo ngayon ay pumapasok sa panahon ng
pakikipaglaban. Lalo’t higit sa lahat ay kayong mga kalaban, dahil kaming mga
matatanda, kumbaga sa araw ay malapit. Pero, ako’y nalulungkot.

“Ang ating mga kabataan ngayon ay walang inisip kundi ang manligaw at magsaya.
Lalong maraming panahon ang ginugugol nila sa paglugso sa puri ng isang babae
kaysa sa paggawa ng mga bagay na kahiya-hiya. Ang mga babae naman ay malaki pa
ang inilalagi sa simbahan at kanilang nakakalimutan na sila ay may tahanan at
pamumuhay na dapat sinupin. Kaya tuloy, ang masasamang halimbawa nila ay nakikita
ng mga musmos pa at maasahan lamang na gagayahin kapag nagkaisip. Ikatutuwa
kong mamatay ngayon!

Don Filipo: Ibig ba ninyo ng gamot?

Pilosopo Tasyo: (iiling) Sapagkat ang mamatay daw ay di na po nangangailangan ng

gamot. Pakisabi na lamang po ninyo kay Ibarra na dalawin ako bukas at may
mahalagang bagay akong sasabihin sa kanya. Sa loob ng ilang araw ay mamamatay na
ako. Subalit hanggang sa kasalukuyan, ang bayan ay tumatahak pa rin sa kadiliman.

Kabanata 54- Anumang Lihim Ay Nabubunyag

Mabilis na umakyat si Padre Salvi sa bahay ng Alperes at makailang beses na

tumawag. Lumabas naman ang Alperes na kunot-noo kasunod-sunod ang asawang si
Doña Consolacion.

Alperes: Padre Kura! Ako’y talagang papunta sa inyo dahil sa inyong kambing. Hindi ko
na maitutulot sirain sa tuwi-tuwina ang aking bakod kaya pag nagbalik ay babarilin ko.

Padre Salvi: (Humihingal) Iyan ay kung mabubuhay pa kayo hanggang bukas.

Alperes: Ano? Inaakala po ba ninyo na mapapatay ako ng pipituhing buwang taong

iyan? Akin siyang uutasin sa isang sipa lamang.

Umurong si Padre Salvi at tinitigan ang Alperes

Padre Salvi: (Nanginginig) Sino ang binaggit ninyo?

Alperes: Sino pa kung hindi iyong naghahamon sa akin ng barilan?

Padre Salvi: Ang sadya ko sa inyo ngayon ay ukol sa isang madaliang
pangangailangan.

Alperes: Huwag na ninyo akong alalahanin sa mga bagay na iyan! Baka mamaya ay
kagaya na naman iyan ng dalawang magkapatid na bata.

Padre Salvi: Kapag ako’y ganitong nagkukulang sa aking tungkulin ay may mabigat
akong dahilan.

Alperes: Bakit kayo nagmamadaling naparito?

Padre Salvi: Wala ba kayong nalalamang balita?

Alperes: Kung gayo’y sabihin na ninyo.

Padre Salvi: Natuklasan ko ang isang malaking pag-aalsang magaganap. Isa pong
kakila-kilabot na paghihimagsik ang sisiklab ngayong gabi.

Alperes: Sino? Sino ang huhulihin ko? Babarilin ko ang lahat.

Padre Salvi: Huminahon kayo!

Alperes: Paalam po Padre, at marahil ay magiging Obispo naman kayo.

Padre Salvi: Mag-iingat kayo. Sa ikawalo ng gabi ay uulan ng bituin at krus.

Samantala si Elias…

Elias: (Humahangos, tumatakbo papunta kay Ibara)

C. Ibarra: (Habang gumagawa ng isang pagsubok sa kanyang laboratoryo) Kayo pala

Elias. Naisip ko kayo. Nalimutan ko kahapong itanong sa inyo ang pangalan ng
Kastilang tinithan ng inyong nunong lalaki.

Elias: Ginoo, ang sadya ko po ay hindi ukol sa akin kundi…

C. Ibarra: (Hindi pansin ang pagkabalisa ni Elias) Tingnan ninyo. Ako’y nakagawa ng
isang pagkakatuklas; ang kawayang ito ay hindi nasusunog.

Elias: Ginoo, hindi pagsubok sa kawayan ang dapat nating pag-usapan. Ang kailangan
po ang pagtitipo at pagliligpit, tumakas kayo agad! Sunugin ninyo ang lahat ng
maaaring makapaganyaya sa inyo at sa loob ng isang oras kailangang makaraitng kayo
sa isang lugar na ligtas sa panganib.

C. Ibarra: Bakit po?

Elias: Sinupon ninyo ang lahat ng kasulatang isinulat ninyo o ipinadala sa inyo.
C. Ibarra: Bakit po?

Elias: Sapagkat katatapos ko lamang pong matuklasan ang isang gagawing pag-aalsa.
Kayo ang pinagbibintangang namumuno sa pag-aalsang ito upang kayo’y mapalungi.

C. Ibarra: Isang pag-aalsa? Sino po ang nagbabalak?

Elias: Hindi ko na po nakuhang siyasatin ang pangalan ng may balak mag-alsa. Hindi
pa po nagtatagal na ako’y nakipag-usap sa isa sa mga sawimpalad na sadyang
binayaran upang isagawa ang pag-aalsa at wala akong nagawa upang sila’y pigilan.

C. Ibarra: Hindi ba nabanggit sa inyo kung sino ang nagbayad sa kanila?

Elias: Opo, matapos akong pilitin na ilihim ko ang bagay na ito ay ipinagtapat na kayo
raw ang nagbayad.

C. Ibarra: Diyos ko!

Elias: Ginoo, wag na kayong mag-alinlangan pa. Huwag na nating aksayahin ang
panahon, pagkat ang pag-aalsa ay maaaring magsiklab sa araw na ito.

Si Ibarra ay dilat ang mata at nakadaop ang palad sa ulo.

Elias: Ang gulo ay di na po maaaring mapigil. Ako’y nabalam ng pagparito, di ko kilala

ang mga namumuno. Lumigtas kayo Ginoo, at ingatan ang inyong sarili alang-alang sa
Inang Bayan.

C. Ibarra: Saan po dapat tumakas?

Elias: Sa alin mang bayan sa Maynila.

C. Ibarra: At kung ako na rin ang magsuplong sa pag-aalsa?

Elias: Kayo ang magsuplong sa pag-aalsa? Ipalalagay kayong taksil ng mga nagsilusob
at duwag naman sa paningin ng iba.

C. Ibarra: Ngunit ano ang aking gagawin? (Litong-lito)

Elias: Sinabi ko sa inyo. Sirain ang lahat ng kasulatang may kinalaman sa inyong
pagkatao. Tumakas kayo at maghintay sa mga pangyayari.

C. Ibarra: At si Maria Clara?

Elias: Gayon man, ilaganman lang ninyo ang dagok, Humanda kayo sa gagawin
sakaling kayo’y maparatangan nila.
C. Ibarra: Kung gayon ay tulungan ninyo ako kaibigan. Diyan sa mga karpetang iyan
natatago ang mga sulat ng aking pamilya. Ibukod ninyo ang sulat ng aking ama.
Basahin ninyo ang mga lagda.

Naghalungkat sina Elias at maya maya’y nandilat ang mga mata…

Elias: (nanginginig ang tinig, hawak hawak ang isang papel) Nakilala ba ng pamilya
ninyo si Don Pedro Eibarramendia?

C. Ibarra: (Kinuha ang papel) Siya po ang aking nuno sa tuhod.

Elias: (Namutla at nabago ang anyo) Inyong nuno sa tuhod si Don Pedro
Eibarramendia?

C. Ibarra: (Parng walang anuman) Opo, Pinaikli namin agn apelyido pagkat siya’y
mahaba. Pero ano ang nangyayari sa inyo?

Elias: (Pasuntok na idiniin sa kanyang noo ang kamay at tinitigan si Ibarra)

C. Ibarra: (Mapapaurong sa nakitang anyo ni Elias)

Elias: (Nagngingitngit) Kilala ba ninyo si Don Pedro Eibarramendia? Si Don Pedro

Eibarramendia ang umapasala sa aking nunong lalaki, an siyang dahilan ng lahat ng
aming kasawiang palad. Aking pinaghahanap ang kanyang apelyido at kayo ang itinuro
sa akin ng Diyos. Ipagsulit ninyo ngayon sa akin ang lahat naming kasawiampalad.

(Sinunggaban at niyugyog si Ibarra na puno ng poot at ngitngit) Tingnan ninyo akong

mabuti! Tingnan ninyo kung ako nga’y nagtitiis, samantalang kayo’y nabubuhay,
umiibig, may kayamanan, tahanan, pinagpipitagan, nabubuhay, nabubuhay!

(Nawalan ng bait si Elias, kumuha ng sandata, ngunit kanya rin itong binitiawan,
tiningnan si Ibarra at patakbong nilisan ang bahay)

Kabanata 55 – Ang Pagkapahamak

Tumuloy si C. Ibarra sa kanyang gabinete at nagmamadaling naghanda ng isang

maleta. Kanyang binuksan ang kahang at kinuha ang lahat ng salapi na naroroon at
isinilid sa supot. Ang mga hiyas ay kanyang inipon at ibinaba ang larawan ni Ma. Clara.
Kanyang isinakbat ang isang balaraw at dalawang rebolber at pumunta sa lagayan ng
mga kasangkapan.

Maya maya ay nakarinig ng 3 malalakas na putok. Dumating ang mga guwardiya sibil.

Guwardiya Sibil 1: Buksan ninyo ang pinto sa ngalan ng hari! (pasigaw)

Guwardiya Sibil 2: Buksan ninyo ito at kung hindi ay gigibain naming ang pinto!

Natigilan si Ibarra, lalaban sana siya ngunit nagbago ang kanyang isip. Binuksan niya
ang pinto at pumasok ang mga guwardiya sibil at hinuhuli si C. Ibarra

Sarhento: Hinuhuli naming kayo sa ngalanng hari!

C. Ibarra: Bakit?

Sarhento: Sa kwartel na kayo magtanong!

C. Ibarra: Ako ay napailalim sa inyo at inakala ko na ito ay malulutas sa sandaling oras

lamang.

Sarhento: Kung gayo’y nangangako kang hindi ka tatakas. Hindi namin kayo
gagapusin. Ito’y kaluwagang ipinagkakaloob ng alperes. Ngunit kung kayo’y tatakas…

At si Ibarra ay dinakip ng mga guwardiya sibil

Kabanata 56 – Ang mga Haka-haka

Kinabukasan pagkatapos ng gulo, ang mga lansangan ay tahimik, sisip sa bintana ni

Hermana Rufa… Ngingitian siya ni Hermana Pute.

Hermana Pute: Sus! Ang akala mo’y isang misa de grasya, isang kastilyo.

Hermana Rufa: Maraming putok, sabi nila mga pangkat daw ni Matandang Pablo.

Hermana Pute: Mga tulisan ba?

Hermana Rufa: Hindi marahil.

Hermana Pute: Ang balita ay ang kwadrilyero na kalaban ng mga sibil at iyon ang
dahilan kung bakit hinuli si Don Filipo. Sinasabing may labing apat na patay.

At nagsimula na ring maglabasan ang iba pang mga tao sa lansangan. At nagsimula ng
maglabasan ang samut saring balita.

Tao: Tinangka daw kasi ni Ibarra na itakas si Ma. Clara kaya ipinagtanggol ni Kapitan
Tiago ang dalaga sa tulong ng mga guwariya sibil.

Tao 2: Nasugatan si Kapitan Tiago at dadalhin daw sa Maynila.

Dumating ang isang lalaki sa umpukan ng mga nag-uusap…

Lalaki: Kagagaling ko pa lamang sa tribunal at doon ay nakita ko si Don Filipo at si Don

Crisostomo Ibarra. Ang mga nangyari kagabi ay ipinagtapat ni Bruno. Tulad ng alam
ninyo, ipakakasal ni Kapitan Tiago ang anak sa binatang kastila. Ito ay dinamdam ni
Don Crisostomo Ibarra at tinangka daw maghiganti at patayin ang lahat ng kastila pati
na ang kura. Kagabi daw ay nilusob ang kwartel at kumbento. Mabuti na lamang at sa
awa ng Diyos, ang kura ay nasa bahay noon ni Kapitan Tiago. Marami daw ang
nakatakas. Sinunog daw ng mga sibil ang bahay ni Ibarra at kung hindi ito nahuli noon,
siya din ay susunugin.

Samantala isang utusang babae ang nagsabi na nakita niya sa looban ng isang
kapitbahay ang bangkay ni Lucas na nakabitin sa sanga ng isang punong santol.

Kabanata 57 – Kaawa-awang mga Natalo

Alperes: (kay Padre Salvi) Ito po ang matapang na nagtanggol at nagpatakas sa

kanyang mga kasama. (Ituturo si Tarsilo)

May inilabas ding isang lalaki na umiiyak.

Isang lalaking kaawa-awa: (umiiyak ng parang bata) Kaawaan po ninyo ako ginoo,
maawa po kayo sa akin. (sisigaw) Hindi na po ako muling papasok sa patio!

Alperes: Isang luko-luko ito (sabi sa kura). Ginusto niyang tumakas kaya siya
nasugatan sa pigi. Ang dalawang ito ang tanging buhay sa nadakip.

Alperes: (kay Tarsilo) Ano ang pangalan mo?

Tarsilo: Tarsilo Alasigan

Alperes: Ano ang ipinangako sa iyo ni Crisostomo Ibarra para lusubin ang kwartel?

Tarsilo: Si Crisostomo Ibarra ay di kailanman nakipag-alam sa amin.

Alperes: Huwag kayong magkaila. Dahil diya’y tinangka ninyong mabigla kami.

Tarsilo: Namamali kayo. Pinatay ninyo sa palo ang aming ama kaya naghihiganti kami.
Yun lang. Ngayon ay patayin na ninyo ako at wala kayong malalaman sa akin.

Alperes: Dalhin ninyo ang taong iyan sa kinalalagyan ng mga bangkay. (Utos ng
alperes sa mga sibil)

Alperes: Nakikilala mo ba ito?

Hindi umimik si Tarsilo kaya hinampas siya ng hinampas sa likod.

Alperes: (galit na galit) Paluin ninyo hanggang sa pumutok ang katawan.

Padre Salvi: (kay Tarsilo) Nakikilala mo ba ito?

Tarsilo: (nakatingin sa bangkay) Ngayon ko lamang po nakita.

Alperes: (Binuntal at pinagsisipa si Tarsilo) Igapos siya sa Bangko!

At patuloy na pinahirapan ng husto si Tarsilo, lalo na sa pamamagitan ng paglubog sa

isang balon. Hanggang sa siya’y namatay.

Pagkamatay ni Tarsilo, nabaling sa isang bilanggo ang pagtatanong

Isang lalaking kaawa-awa: Ginoo, ginoo. Sasabihin ko na po, magtatapat na po ako.

Alperes: Mabuti kung gayon! Hala tingnan natin. Ano ang ngalan mo?

Isang lalaking kaawa-awa: Andong po ginoo.

Alperes: Ang apelyido mo? Anong salita ang idadagdag mo sa iyong pangalang
Andong?

Andong: Andong luko-luko po.

Tawanan ang lahat

Alperes: Ano ang hanapbuhay mo?

Andong: Taga kapon po ng niyog ginoo, at alila ng aking biyenan.

Alperes: Sino ang nag-utos sa iyong sumama sa paglusob sa kwartel?

Andong: Wala po

Alperes: Ang itinatanong ko sa iyo ay kung sino ang nag-utos sa iyong mag-alsa?

Andong: Anong pag-aalsa?

Alperes: Bakit ka naroon kagabi sa patio ng kwartel?

Andong: Ang akin pong biyenan ay pinakain ako ng bulok at tira-tirahang pagkain.
Humilab po aking tiyan. Pumunta po ako sa patio na kalapit ng kwartel. Ako’y
“nagkuwan” at ng matapos akong “magkuwan” ay nakarinig ako ng maraming putok ng
baril.

Isang palo ng yantok ang hinampas kay Andong

Alperes: Ipasok sa bilangguan! Ngayon ding hapon ay dalhin sa dulong-bayan!

Kabanata 58 – Ang mga Isinumpa

Sa labas ng bilangguan ay maraming tao.

Aling Doray: (iyak ng iyak)

Isang kakilala: Umuwi na kayo, ang inyong anak ay maaring lagnatin.

Aling Doray: Ano pa ang kabuluhang mabuhay siya kung mawawalan ng isang amang
makapag-papaaral sa kanya.

Aling Tinay: (umiiyak din) Antonio! Antonio!

Isang Babae: Sa lahat ng ito, ang totoong may sala ay si Don Crisostomo Ibarra.

Nasa paligid din sina Kapitana Tinay, ang guro, Nol Juan (Nagluluksa pagkat
ipinalalagay niya na namatay na si Ibarra)

Inilabas na ang mga bilanggo na nakahanay

Don Filipo – Nakagapos, nakangiting bumati sa asawa (Napahagulgol si Doray,

yayakapin sana ang asawa ngunit pinigil ng sibil)

Antonio – Parang batang umiiyak

Andong – Umiiyak din ng malakas ng Makita ang biyenang babae

Albino – Nakagapos din

Magkapatid na kambal – Nakagapos din

C. Ibarra – Hindi nakagapos, napapagitnaan ng 2 sibil, siya’y namumutla at

naghahanap ng kaibigan.

Mga Tao: (sumigaw nang Makita si Ibarra) Iyan ang may sala! Iyan ang may sala! Bakit
hindi siya nakagapos?

Biyenan ni Andong: Bakit ang manugang ko na walang nagawang kasalanan ang

siyang nakaposas?

C. Ibarra: (may diin) Gapusin ninyo ako at gapusing mabuti, abut-siko.

Sibil: Wala pang utos sa amin.

Iginapos siya.. lumabas ang alperes at sampung guwardiya sibil.

Aling Doray: (umiiyak) Ano ang nagawa sa inyo ng aking asawa at aking anak?
Tingnan ninyo ang kawawa kong anak. Inalisan niyo siya ng ama.

Galit ang mga tao..

Biyenan ni Andong: (pasigaw) Ikaw ang isang duwag!

Isang lalaki: (pasigaw) Habang ang iba’y nakikipaglaban dahil sa’yo, ikaw naman ay
nagtatago. Sumpain ka nawa!

Kamag-anak ni Albino: Sumpain ka! Sumpain ka! MAbitay ka sana!

Kabanata 60: Ikakasal si Maria Clara

Narrator: Nag-uusap sina Tiya Isabel at Kapitan Tiago ng biglang dumating ang mga
Espadaña.

Dona Victorina: Malaki talaga ang nagagawa ng isang may kamag-anak

nananunungkulan sa pamahalaan, diba? Dahil diyan ay nakakapaglabas-masok siya
palagi sa loob ng palasyo ng Kapitan-Heneral.Una ko pa lamang nakita iyang si Ibarra
ay naniwala na akong isa siyang Pilibustero.

Kapitan Tiago: Ano pala ang sabi ng Kapitan-Heneral sa kalagayan ni Crisostomo

Ibarra?

Dona Victorina: Iminugkahi ng pinsan kong si Linares na siya’y bitayin.(sabay tawa)

Linares: Hindi.(tututol pa sana siya, ngunit di siya binigyan ng pagkakataong magsalita

ng donya)

Dona Victorina: Wag mo nag ipaglihim sa amin, pinsan. Ikaw ang tagapayo ng Kapitan
at..”Narrator: Nakita ng Doña na paparating si Ma. Clara

Doña Victorina: Clarita, iha. Ikaw talaga ang dinadalaw namin. Mabuti naman at nakita
kita.Kaya kami nagpunta rito ay upang mapag-usapan na ang mga hindi natapos na
pag-uusap noon.

Ma.Clara: Mawalang galang napo..babalik na po muna ako sa aking silid. (Tiningnan

lang siya ng Donya habang papasok siya sa silid)

Dona: O siya Tiago, dapat nang matuloy ang kasalan ni Ma. Clara at ng aking pinsan.
(Tumingin si kapitan tiago kay tiya Isabel)

Kapitan Tiago: Ipagsabi mong magdaraaos tayo ng isang piyesta. (napangiti ang
Donya sa narinig)

Dona: Maganda yan! O siya, mauuna na kami!

Kapitan tiago: Sige. Salamat sa pagdalaw.

Narrator: Kinabukasan, ganap naikawalo ng gabi ay napuno ng panauhin ang bulwagan

ng bahay ni Kapitan Tiago.Nangunguna sa mgabisita sina Padre Salvi,
PadreSibyla.Kasali din si Tinyente Guevarra. Nagpahuli ng dating sina Donya Victorina
at Alfonso sa paniniwalang sila’y importanteng tao. Sa umpukan ng kalalakihan ang
usapan ay tungkolsa paglipat ng kura sa Maynila

Lalaki 1: Kura, bakit po pala kayo napalipat sa Maynila?

Kura: Ako’y wala nang gagawin dito kayat minarapat kong maglagi sa Maynila.

Alperes: Ako man ay aalis na rin sa bayang ito upang pamunuan ang isang pangkat na
magyayao’t parito sa iba’t ibang lalawigan para puksain ang rebelyon at pag-aalsa.

Lalaki 2: Ano nga po pala ang mangyayari sa pilibustero?

Alperes: Kung si Crisostomo Ibarra ang iyong tinutukoy, sa paniniwala ko’y dapat
siyang bitayin gaya ng mgasalarin noong himagsikan sa taong 1872.

Tenyente: Ang sa aki’y dapat siyang ipatapon. Masyado syang nanalig sa kanyang
iniharap na kasulatan. Kung ang mga tagausig ay hindi nagbigay ng ibang pakahulugan
sa mga kasulatan at ebidensyang iniharap niya, naniniwala ako na maaring
mapawalang sala si Crisostomo Ibarra.

Lalaki 3: Ano ang nais ninyong ipakahulugan?

Tenyente: Sinabi ng manananggol na ayon sa salaysay ng mga tulisan na kailanman

ay hindi nakipag-unawaan sa kanila si Crisostomo napa’y kaaway niya ang taong
nagngangalang Lucas. Isang sulat lamang ang naging batayan ng mga tagausig laban
kay Crisostomo Ibarra. Kinilala niya na kanya ang sulat na ito. Ang sulat ay ibinigay sa
isang babae bago siya pumunta ng Europa. May malabong mga pahayag at talata na
ipinagpapalagay na ito’y naglalaman ng mga pagbabanta laban sa pamahalaan.

Padre Salvi: Paano nakarating ang sulat sa mga tagausig?

Lalaki1: Malamang ay natakot ang babaeng binigyan at kusang isinuko ang sulat sa
mga tagausig.

Lalaki2: Marahil naman ay nalaman ng pamahalaan ang tungkol sa sulat at pinuntahan

nila ang napagkamalang binigyan.

Narrator: Biglang nilapitan ng tinyente ang papalapit na si Ma. Clara.

Tinyente: Mabuti ng ginawa niyang pagbibigay ng sulat. Nakatitiyak kayo ng

magandang kapalaran. (Napatingin ang mga lalaki sa dalaga.)

Narrator: Biglang nakaramadam ng pagkahilo si Ma. Clara at nagpahatid sa kanyang

silid.

Ma.Clara: Mawalang galang na po.

Narrator: Patuloy na kumakatok si Kapitan Tiago sa pintuan ng silid ngunit ayaw itong
pagbuksan ng dalaga. Tumayo siya at pumunta sa asotea, nakita ang bangka malapit
sa kanilang bahay at nagulat siya ng makita ang isang lalaking papalapit sa kanya.

Ma.Clara: Crisostomo!

Ibarra: Ako nga. Sa bangkay ng aking ina ay nangako akong paliligayahin kita anuman
ang aking maging kapalaran. Nagpunta ako rito para tuparin ang pangakong iyon
bagama’t ikaw ay hindi tumupad sa ating sumpaan. Palalayain na kita.

Ma.Clara: Patawarin sana ako ng alaala ng aking ina sa sasabihin ko sayo. Natuklasan
ko sa gitna ng aking karamdaman ang aking tunay na pagkatao. Ang kinikilala kong
ama ay hindi ko tunay na ama. Hindi ako maaaring magpakasal sa iyo sapagkat
ibubunyag ang lihim na iyan. Matutuklasan ang naging kataksilan ng aking ina at
masisira ang dangal ng kinikilala kong ama.

Ibarra: Kailangan mo ng katibayan.

Ma.Clara: Totoo ang lahat ng aking sinabi. May sulat na iniwan ang aking ina. Ibinigay
sa akin ng taong nakakabatid ng aking lihim ang sulat na ito kapalit ng sulat mo sa akin.
Totoong pinagtaksilan kita. Ngunit alang-alang sa alaala ng aking ina, napilitan akong
ipagpalit ang sulat mo nang hindi ko nalalaman kung saan nila iyon gagamitin. Wala
akong maaring gawin kundi ang magtiis upang patuloy na maitago ang lihim ng aking
pagkatao. Kailangan kong makipag-isang dibdib upang hindi maibunyag ang aking
lihim. Ngayon, magagawa mo pa kaya akong libakin?

Ibarra: Maria, isa kang anghel.

Clara: Maligaya akong marinig na pinaniniwalaan mo na ako.

Ibarra: Ikakasal ka na.

Clara: Oo. Iyon ang gustong mangyari ng kinikilala kong ama. Minahal at inalagaan
niya ako kahit hindi niya tungkulin kaya’t bilang ganti ay kailangang sundin ko siya.
Ngunit hindi ko malilimot ang naging sumpaan natin.

Ibarra: Ano’ng ibig mong mangyari?

Clara: Madilim ang hinaharap. Ngunit gusto kong malaman mo na minsan lamang ako
umibig at hindi na ito maaangkin ninuman. Ano ang mangyayari sa iyo?

Ibarra: Tumakas lang ako, Maria. Hindi magtatagal malalaman nila ito.

Clara: Paalam, Crisostomo.

Narrator: Ayaw niyang iwan ng kasintahan ngunit kailangan na niyang umalis. Nagbalik
na siya sa bangka kung saan naghihintay si Elias para itakas siya.

Kabanata 61: Ang Pamamaril sa Lawa

Narrator: Mabilis na sumasagwansi Elias patungong San Gabriel.

Elias: Dadalhin ko kayo sa bahay ng isa kong kaibigan sa Mandaluyong. Ihahatid ko

doon ang salapi ninyo na itinago ko. Magagamit ninyo iyon sa pangingibang bansa.

Ibarra: Mangingibang bansa?

Elias: Sa ibang bansa ay makakapamuhay kayo ng tahimik. Marami kayong kaibigan

sa Espanya at matutulungan kayo para kayo’y mapatawad.

Ibarra: Iniligtas mo ang buhay ko ng dalawang beses sa kabila ng kasawian ng iyong

angkan sa aking angkan. Marapat lamang na ibalik ko sa iyo ang inyong yamang
nawala. Sumama kayo sa akin sa ibang bansa at magturingan tayong magkapatid.
Tayo’y kapwa sawimpalad sa sarili nating bayan.

Elias: Hindo ako magiging maligaya sa ibang lupain. Dito ko nais magtiis at mamatay.

Ibarra: Pero bakit pinaaalis n’yo ako?

Elias: Sa ibang bansa ay maari pa kayong magtagumpay. Kung daranasin ninyo ang
ibayong hirap ay baka dumating ang araw na itakwil ninyo ng sariling bayan.

Ibarra: Hindi totoo ‘yan! Wala akong ibang inisip kundi ang kapakanan ng bayan.

Elias: Hindi ninyo ko nauunawaan. Naniniwala ako na iniibig ninyo ang bayan sapagkat
wala pa kayong dinaranas na paghihirap. Subalit isang araw na maranasan ninyo ang
hirap, gutom at pag-uusig, naniniwala akong itatakwil ninyo ang bayang ito. Humingi
ako ng tulong sa inyo para sa mga sawimpalad, ngunit hindi ninyo ako pinakinggan. Sila
ang inyong pinanigan. Ngayon ay tinutugis na nila kayo at itinuturing na kaaway.

Ibarra: May katwiran ka, Elias. Ako’y taong umaayon sa takbo ng panahon. Malinaw na
sa akin ang lahat ngayon na ang ating bayan ay may nabubulok na sakit na kailangan
ng panlunas. Isang kanser ng lipunan na kailangang gamutin at sugpuin. Akong
nagtatanggol sa bayan ay isa na ngayong pilibustero. Tatlong daan taong silang
nagpasasa sa atin habang tayo’y naging sunud-sunuran sa kanilang pang-alipusta.
Nagyaon ay halos nawawalan na tayo ng pagasa...nawawalan na tayo ng pananalig sa
Diyos. Wala nang natitira kundi hingin natin ang ating karapatan at lakas.

Narrator: Nakita nila sa harapan ng palasyo na nagkakagulo ang mga kawal.

Elias: Natuklasan na nila ang iyong pagtakas.

Narrator: Pinahiga ni Elias sa bangka si Crisostomo at tinakpan ng maraming
damo..napadaan sila sa harap ng polvorista. Sila’y pinatigil ng bantay.

Bantay: Saan ka nanggaling?

Elias: Nirasyunan ko po ng damo ang kura at ang hukom sa Maynila.

Bantay: Sige, maari ka nang magpatuloy. Huwag ka lamang magsasakay ng maski na

sino sapagkat may isang bilanggong nakatakas na ngayon ay pinghahanap. Kung
siya’y iyong mahuhuli tiyak na magagawaran ka ng gantimpala.

Elias: Pano ko siya makikilala?

Bantay: Nakalebita at mahusay magsalita ng wikang Kastila. Kaya huwag kang

pakakatiwala.

Elias: Sige po, Salamat.

Narrator: Nagpatuloy na sa pagsasagwan si Elias at saka lumihis ng landas. Pumasok

ang bangka sa may Ilog Beata.

Elias: Liliwas tayo para mapagkamalan akong taga-Peñafrancia.

Ibarra: Marapat siguro na tayo’y maghimagsik.

Elias: Makinig kayo sa aking sasabihin. Mayaman kayo at maaari kayong

makapagbayad ng iyong makakasama. Ngunit baka ang maliliit na tao lamang ang
masaktan. Kaunting kalayaan at katarungan lamang ang hinihingi ng mga sawimpalad
at hindi ang pagtatakwil sa Espanya.

Ibarra: Kung ganoon ay gagawin ko itong mag-isa, Elias. Hindi ako papayag na
matapos akong maging matapat sa bayan at naghangad ng kagalingan ay ito ang
igaganti sa akin. Kailangang mailantad ko sa bayan ang kaapihang ito kung hindi’y
walang kabuluhan ang paghahangad ng kalayaan. Maaari ba ninyo akong ihatid sa
bundok?

Narrator: Nagpatuloy sa pagsagwan si Elias.

Elias: Andito na po tayo sa Sta. Ana.Ito ang lugar kung saan ginugol ko ang maraming
masasayang araw. Ang lahat ng alaalang iyon ay hindi na maibabalik pa.

Narrator: Nakarating sila sa malapad na bato at magbubukang liwayway na nang

marating nil ang lawa.

Elias: Iyan ang palwa. Humiga kayo at tatakpan ko kayo ng bayong.

Narrator: Nagpatuloy sila sa pamamangka hanggang sa marinig nila na may isang tinig
na sumisigaw. Hinahabol sila ng isang palwa. Nakita ni Elias ang isang bangka na
papalapit sa kanilalulan ang mga guwardiya sibil.

Elias: Crisostomo, mahuhuli tayo. (Mas mabilis na ang pagbangka ni Elias) Kayo na
ang mamangka sapagkat tatalon ako. Lulundag ako sa tubig para ako ang kanilang
tugisin..ililigaw ko sila.

Ibarra: Huwag kang umalis. Lumaban na lang tayo.

Elias: Hindi tayo magtatagumpay. wala tayong sandata. (Isang punglo ang humaging
sa tubig.Sinundan pa iyon ng isa pang putok.)

Elias: Magkita na lamang tayo sa Noche Buena, sa libingan ng inyong nuno.

Narrator: Pagkasabi niyon ay tumalon na sa tubig si Elias. Nakita ng palwa at guwardiya

sibil ang naglalangot na si Elias at kanilang tinugis. Sunod na putok ang pinakawalan ng
mga ito kay Elias. Sumisid si Elias at di na muli pang lumitaw. Makalipas ang ilang oras
ay umalis na ang palwa at mga sibil. Nakita nilang may bahid ng dugo sa tubig baybayin
ng pampang.

Kabanata 62: Ang Pagpapaliwanag ni Padre Damaso

(Nakatingin si Maria Clara sa pahayagan na nagbabalitang nalunod si Ibarra. Ang isip

ay nasa kawalan ng sandaling iyon. Dinatnan siya ni Padre Damaso sa ganoong
kalagayan.)

Padre Damaso: Natakot ka ano? Hindi mo inaasahan ang aking pagdating. Nandito
ako para masaksihan ang kasal mo. (Inabot ang kamay para hagkan ng dalaga) May
sakit ka na naman ba, anak? Bakit namumutla ka? [Walang imik si Maria Clara]

Padre Damaso: Wala ka na bang tiwala sa akin na inaama mo? Sabihin mo sa akin
kung ano ang nangyayari sa’yo.

Maria Clara: Mahal pa ba ninyo ako? (lumuhod sa harap ni Padre Damaso) Tulungan
ninyo ang aking ama para di matuloy ang aking kasal! Noong buhay si Ibarra, gusto
kung lumaban, umasa at manalig. Ibig kong mabuhay para marining kahit paano ang
mga bagay tungkol sa kanya pero ngayon patay na siya. Bakit pa ako mabubuhay at
magtitiis?

Padre Damaso: Hindi hamak na nakahihigit si Linares kay...

Maria clara: Maaari akong magpakasal kaninumang noong nabubuhay pa si

Crisostomo. Wala namang gusto ang ama ko kundi malalaking ugnayan sa mga nasa
poder. Pero ngayong patay na siya, walang sinumang tatawag sakin ng asawa.
Kumbento o sementeryo lamang ang aking pagpipilian.

Padre Damaso: Anak ko patawad. Hindi ko sinasadya ang kalungkutan mong ito. Ibig
ko lang mabigyan ka ng mabuting kinabukasan, ng kaligayahan. Ito’y dahil mahal kita.

Maria Clara: Mahal mo pala ako, kung gano’y ako’y wag mong hayaang malungkot
habambuhay. Patay na siya. Ibig ko na ring mamatay o maging madre.

Padre Damaso: Isang madre! Isang Madre! Hindi mo lamang alam, anak ko, ang buhay
na misteryong nakakubli sa mga pader ng kumbento. Matanda na ako, Maria. Hindi na
kita mapangangalagaan, pati ng kaligayahan mo. Humiling ka ng iba pa. Mahalin ang
binata kahit sino man sya.. huwag lang ang kumbento..

Maria Clara: Ang kumbento o ang kamatayan!

Padre Damaso: Diyos ko! Diyos ko! Pinarurusahan mo ako. Pagpalain mo ang anak
ko! (sigaw ni Padre Damaso) Ayokong mamatay ka... magmamadre ka! Diyos ko!
Talagang narito ka nga nagpaparusa ka. (umalis nang malungkot)

Kabanata 63: Ang Noche Buena

Basilio: Gantihan po sana kayo ng Diyos sa inyong kabutihang loob. Ngayong Pasko
po ay gusto ko sanang umuwi para makita ang aking ina at kapatid.

Matanda: Hindi ka pa lubusang magaling at lubhang may kalayuan ang inyong bayan.
Mahihirapan ka pang makauwi sa inyo.

Basilio: Tiyak na naghihintay ang kalooban ng aking ina sa paghahanap sa akin. Kayo
po ay maraming anak subalit kami’y dadalawa lamang na magkapatid. Babalik po ako
dito at ipagsasama ko ang aking kapatid. *Mabilis na umalis si Basilio bagama’t may tali
sa paa at paika-ika kung maglakad] [SAN DIEGO]

Narrator: Samantala ay nakauwi na sa bahay si Basilio at dinatnan iyong sira-sira at

wala ang Ina. Paika-ikang na pinuntahan nito ang bahay ng alperes. Inutusan ng
babaing nasa bintana ang guardia civil na papanikin si Sisa subalit kumaripas ito ng
takbo nang makita ang mga bantay. Hinabol ni Basilio ang ina pero binato siya ng isang
babae sa daan. Tinamaan ng bato si Basilio pero hindiito tumigil sa pagsunod sa ina.

Basilio: Inang! Ako po si Basilio Inang!

Narrator: Nagsuot sa gubat si Sisa at sumunod pa rin si Basilio hanggang doon.

Makailang ulit na nadapa at bumangon si Basilio pero hindi pa rin siya tumigil sa
pagsunod sa ina. Narating nila ang libingan na nasa tabi ng puno ng balite. May
pintuan ito na pilit binubuksan ni Basilio. Anyong tatakas muli si Sisa subalit
nagpatihulog na si Basilio. Nagawa pang yakapin at halikan ni Basilio si Sisa. Tigmak
ng dugo ang noo ni Basilio at nawalan ng malay tao. Pinagmasdan ni Sisa ang mukha
ng bata at natigilan siya nang makilala ito. Napasigaw si Sisa at nagbalik ang alaala.
Hinagkan at niyakap nang mahigpit ni Sisa ang anak hanggang sa napalugmok na rin
ito. Nagbalik ang ulirat ni Basilio at nakita ang inang pinanawan ng malay. Kumuha ng
tubig si Basilio at winisikan sa mukha ang ina. Idinikit niya ang tainga sa dibdib nito
hanggang sa sinakmal ng matinding pagkasindak si Basilio. Patay na si Sisa. Niyakap
ni Basilio ang malamig na bangkay ng ina. Pag-angat ng ulo ni Basilio nakita niya si
Elias.

Elias: Sino ang babaing iyan?

Basilio: Siya po ang aking ina.

Elias: Nasugatan ako at may dalawang araw na akong hindi kumakain o umiinom man
lang. Hindi magtatagal at mamamatay rin ako. Sunugin mo ang amingbangkay ng iyong
ina. Kung walang darating na sinuman, hukayin mo ang mga gintong ibinaon ko. Ariin
mo iyonat gamitin mo sa pag-aaral. Mamatay akong hindi ko man lamang nasilayan ang
ningning ng bukang liwayway ng aking Inang bayan. Kayong mapapalad na
makakakita, batiin ninyo siya at huwag kalimutan ang mga nalugmok at nasawi sa dilim
ng gabi.

Narrator: Pagkatingala sa langit ay kumibot pa ang mga labi na tila nananalangin

hanggang sa unti-unting nabuwal sa lupa si Elias.