ARALING PANLIPUNAN

Kasaysayan – ito ay nakatuon sap ag-aaral sa pamumuhay ng tao sa nakalipas na panahon.

Sumasaklaw ito sa lahat ng kaniyang mga kaisipan, saloobin, kaasalan, nagawa, at tagumpay.
- Ang salitang ito ay hango sa salitang saysay na ang kahulugan ay “halaga” o “kabuluhan”.
Sa wikang Ingles, ito ay tinatawag na history, na hinalaw naman sa salitang Griyego na
histroria na nangangahulugang “pag-alam sa pamamagitan ng pagsasaliksik”.
Multidisiplinaryo – ang paraan ng pag-alam ng isang historyador sa mga paliwanag, pananaw,
at kaisipan na nakapaloob sa iba’t-ibang agaham panlipunan patungkol sa isang kaganapan.
Herodotus – kinikilala siya bilang “Ama ng Kasaysayan” dahil sa pagsusulat niya ng akdang
The Histories, na nagsasalaysay sa digmaan sa pagitan ng Persiya at Gresya. Sa pagsusulat nito,
gumamit siya ng mga primarying batayan tulad ng mga dokumento at datos mula sa
pamahalaan, panayam sa mga saksi, at nagpunta sa iba’t-ibang lugar na may kaugnayan sa
naganap na digmaan.
Agham Pampolitika – sa larangang ito, sinusuri ang pagkilos ng estado at ang mga institusyon
na saklaw nito.
Ekonomiks – ang sangay na ito ay naglalayong ilarawan at surrin ang produksiyon,
distribusiyon, at pagkonsumo ng yaman.
Sosyolohiya – nakatuon ang larangang ito sa paraan ng pagkilos at kaasalan ng isang lipunan,
gayundin sa interaksiyon sa ibang mga lipunan.
Antropolohiya – sinasaklaw nito ang pag-aaral sa pisikal na aspekto (biyolohiya), ebolusyong
pisikal, at mga katangian ng mga lipunan at kultura ng tao. Sa pamamagitan nito, nabibigyang-
linaw sa kasaysayan kung paano umangkop ang tao sa pagbabago ng kapaligiran na sinasalamin
ng pagbabagp sa pisikal na pangangatawan.

Dalawang pangunahing sanga ng Antropolohiya:

1. Pisikal na Antropolohiya – ito ay nakatuon sa katangiang pisikal at ebolusyon ng
sangkatauhan at etnolohiya.
2. Kultural na Antropolohiya – ito ay tumatalakay sa katangian ng kultura ng mga pangkat
ng tao.

Arkeolohiya – ito ay pag-aaral at pagsusuri ng mga materyal na labi o artepakto (artifact) at iba
pang nilikha ng mga sinaunang kabihasnan tulad ng mga kasangkapan, gusali, templo, at
libingan.
Heograpiya – pinag-aaralan sa larangang ito ang interaksiyon ng tao sa kapaligiran. Sinusuri
nito kung paano ginagamit ng mga tao ang espasyo, gayundin ang pagkilos nila sa isang
malaking rehiyon o ang pagpili at pananatili nila sa isang lugar.
Sikolohiya – nilalayon nito na maunawaan kung paano gumagana ang isip ng tao at ang epekto
nito sa kaasalan niya.
 Lingguwistika – saklaw ng larangang ito ang pag-aaral sa katangian, balangkas, at pagkakaiba
ng mga wika sa mundo.
Giambattista Vico – siya ay isang Italyanong pilosopo na nabuhay sa pagitan ng ika-17 at ika-
18 na siglo. Sa kaniyang akdang Scienza Nuova o New Science (1725), inihayag niya ang
pananaw na ng kasaysayan ay dumadaloy nang paikot (sikliko). Naniniwala siya na mayroong
tatlong yugto ang sangkatauhan, at ito ay ang mga sumusunod:
1. Panahon ng mga diyos (age of gods) – ito ay yugto sa kasaysayan kung saan naniniwala
ang mga tao na sila ay nasa ilalim ng kautusan, patnubay, at pamamahala ng diyos. Sa
tulong ng mga orakulo at propeta, kumikilos ang mga tao upang sundin ang kagustuhan
ng mga diyos.
2. Panahon ng mga bayani (age of heroes) – ito ay kapanahunan kung saan ang naghahari
ay ang mga aristokrata na pawang makapangyarihan at mainpluwensiya sa mga
karaniwang tao. Sila ay mga pinuno ng mga kaharian, at kabilang sa kanila ang mga
natatanging mandirigma na sinusunod at tinitingala ng mga tao.
3. Panahon ng mga tao (age of men) – sa panahong ito, kinikilala ang pagkapantay-pantay
ng mga tao sa kanilang kalikasan. Dito, halos patas na ang oportunidad sa iba’t ibang
sektor ng lipunan.
Para kay Vico, kapag nakamit na ang rurok ng pag-unlad, makararanas ng paghina at pagbagsak
ang isang kabihasnan. Matapos nito, muli na namang magsisimula ang mga tao sa una, ikalawa,
at ikatlong yugto, patunay na paikot ang daloy ng kasaysayan.

Oswald Spengler – siya ay isang Aleman na historyador at pilosopo na nabuhay sa pagitan ng

ika-19 at ika-20 siglo. Isinulat niya ang akdang The Decline of the West kung saan
ipinapaliwanag niya ang kasaysayan ng sangkatauhan ay kahalintulad ng kalikasan.
Arnold Toynbee – siya ay isang historyador at pilosopo ng kasaysayan na may akda ng 12 tomo
na A Study of History. Sa kaniyang pagsusuri ng iba’t-ibang kabihasnang naitatag sa
kasaysayan, tinukoy niya na mayroong modelo ang pagpapaliwanag sa pagkilos ng mga tao. Ang
modelong ito ay nakabatay sa batas ng hamon at tugon (challenge and response).
Fernand Braudel – siya ay isang Pranses na historyador na sumulat ng The Mediterranean
and the Mediterranean World in the Age of Philip II noong 1949. Ipinanukala niya na ang
kasaysayan ay dapat unawain sa tatlong suson (layer) ng panahon na magkasabay na
naganap. Ito ay ang mga sumusunod:
1. Courte durée – sumasaklaw ito sa maikling panahon na nakatuon sa mga indibidwal na
tao sa kani-kanilang mga gawain. Mabilis ang pagkilos nito dahil mas kaunti ang
kabilang sa naaapektuhan ng mga pangyayari. Ito ay nakapaloob lamang sa mga araw,
linggo, buwan, o taon.
2. Conjuncture – sumasaklaw ito sa pagkilos ng mga institusyon, kalagayan ng
ekonomiya, at estruktura ng lipunan na higit na mas mabagal at mas matagal ang
epekto na masusukat sa 10–50 taon.
 3. Longue durée – Sumasaklaw ito sa kalagayang pangklima at pisikal na katangian ng
isang lugar. Napakabagal ng pagkilos nito at umaabot ng ilang siglo bago makita ang
epekto nito.

Heograpiya – ito ay isang larangan na pinag-aaralan ang mga kapaligiran, lugar, at espasyo sa
ibabaw ng mundo at ang mga pagkilos at interaksiyon ng tao na naganap sa mga ito. Hinalaw ito
sa salitang Griyego na geo na nangangahulugang “lupa” at graphein na nangangahulugang
“pagsusulat”.

Dalawang sangay ng heograpiya:

1. Heograpiyang pisikal – pinag-aaralan nito ang pisikal at biyolohikal na katangian ng
mundo. Sinusuri dito ang mga kalupaan at katubigan, ang uri ng panahon at klimang
namamayani, gayundin ang mga hayop at halaman na nabubuhay sa isang lugar. Ito ay
nahahati pa sa mga sumusunod na disiplina:
a. Geomorphology – sinusuri dito ang mga puwersa at proseso, tulad ng hangin,
katubigan, yelo, at paglindol, na humuhubog at nagpabago sa mga anyong lupa.
b. Pedology – pinag-aaralan dito ang paglikha, pababago, at klasipikasyon ng lupa.
c. Hydrology – nakatuon ito sa pag-aaral ng katangian, distribusyon, at epekto ng
katubigan sa kapaligiran at sa pamumuhay ng tao.
d. Climatology – pinag-aaralan dito ang Sistema ng klima ng mundo at ang epekto
nito sa tao at kapaligiran.
e. Biogeography – nakasentro ito sa distribusyon ng mga halaman at hayop at ang
epekto ng mga ito sa kapaligiran.
2. Heograpiyang pantao – pinag-aaralan dito ang mga aktibidad ng tao sa ibabaw ng
mundo. Ang saklaw nito ay ang distribusyon at ugnayan ng mga tao at kultura sa daigdig.
Dahil napalawak ang pag-aaral nito, hinati pa ito sa mga sumusunod na disiplina.
a. Heograpiyang politikal – tinatalakay rito ang mga prosesong politikal na
nakaaapekto sa ugnayan ng mga tao, estado, at teritoryo.
b. Heograpiyang kultural – pinag-aaralan dito ang impluwensiya ng kapaligiran sa
pag-unlad ng kultura ng tao.
c. Heograpiyang urban – nakatuon ang pag-aaral na ito sa mga lungsod kung saan
matatagpuan ang maraming gusali at impraestruktura at malalaking bilang ng
populasyon. Layon nitong unawain ang pag-lago ng mga lungsod at ang
kahalagahan nito sa isang bansa.
d. Heograpiyang pangkabuhayan (economic geography) – tinatalakay rito ang
kahalagahan ng lokalisasyon, produksiyon, pagpapalitan, at pagkonsumo ng mga
produkto ng mga tao.
e. Heograpiyang panlipunan – nakasentro ang pag-aaral na ito sa mga dibisyom ng
isang lipunan tulad ng antas (class), etnisidad, kasarian, edad, at relihiyon sa isang
lugar.
Limang Tema ng Heograpiya
1. Lokasyon – ito ay ang kinaroroonan ng isang lugar.
Dalawang paraan sa pagtukoy ng lokasyon:
a. Paraang relatibo – matutukoy ang lokasyon ng isang lugar o rehiyon batay sa
paglalarawan ng katangian ng mga lugar na nakapalibot dito.
b. Paraang tiyak o absoluto – sa paraang ito, ginagamit ang geographic coordinate
system na humahati sa mundo sa mga imahinaryong guhit na patayo at pahalang na
makikita sa mapa o globo.

Sistemang insular – ang tawag kapag ang ginagamit na pagtukoy ay ang mga katubigan na
nakapalibot sa isang lugar.
Bisinal – ang tawag kapang ang ginagamit sa pagtukoy ay ang mga kalupaan o mga karatig-
bansa sa isang lugar.
Parallels of latitude o latitud – ito ay ang mga pahalang na guhit na bumabagtas paikot sa
mundo mula sa silangan patungong kanluran.
Ekwador – ito ang panimulang latitude dahil ito ay nasa 0° at nadaragdagan ang bilang ng
degree habang pataas o pababa ang pagsukat. Ito rin ang batayan ng paghahati ng mundo sa
Hilagang Emisperyo at Timog Emisperyo.
Meridians of longitude o longhitud – ito ang mga patayong guhit na nagsisimula sa Hilagang
Polo at nagwawakas sa Timog Polo. Dalawa ang pangunahing longhitud—ang prime meridian
(0°) na hinahati ang daigdig sa Silangang Emisperyo at Kanlurang Emisperyo at ang
International Date Line (180°) na hangganan ng pagsisimula ng panibagong araw o petsa.
2. Lugar – saklaw nito ang katangian ng isang pook sa aspektong pisikal at pantao. Ang
mga anyong lupa, anyong tubig, hayop at halaman na matatagpuan doon ay kabilang sa
katangiang pisikal.
3. Rehiyon – ito ay mga lugar na magkakalapit at may magkakatulad na katangiang pisikal
at pantao. Ang isang rehiyon ay sumasaklaw sa kalupaan na may iisang klima,
magkakatulad na anyong lupa, klase ng lupa o vegetation.
4. Interaksyon ng tao at kapaligiran – ipinapakita dito ang paraan ng tao upang umayon o
umangkop sa katangian ng kapaligiran na kaniyang pinaninirahan. Ang klima,
topograpiya, katubigan, at mga hayop at halamang namumuhay roon ay ang mga hamon
na kailangang mapagtagumpayan ng tao.
5. Paggalaw ng tao – tinatalakay rito ang ugnayan ng paggalaw ng tao sa daloy ng mga
produkto at kaisipan mula sa isang lugar patungo sa iba.

Topograpiya – ay ang pag-aaral at paglalarawan sa mga kaanyuang likas at likhang-tao ng isang

lugar o rehiyon.
Crust – ito ay binubuo ng malalaking tipak na tectonic plates na nakapaibabaw sa mantle.
Convection – ito ang nagdudulot ng paggalaw ng plate na kung saan ang mainit na magma ay
umaangat at itinutulak sa tatlong direksiyon ng mga plate. Ang pagkilos ng mga plate ay
nagaganap sa tatlong paraan:
1. Subduction – na nagbabaggan ang dalawang plate kung saan ang isa ay dumadausdos
pababa ng mantle. Isang halimbawa nito ay ang mid-ocean ridge sa ilalim ng Karagatang
Atlantiko.
2. Divergent – na palayo ang galaw ng dalawang plate. Isang halimbawa nito ay ang East
African Rift.
3. Transform – na ang paggalaw ay pahalang. Isang halimbawa nito ay ang San Andreas
Fault sa Estados Unidos.

Kontinente – ito ay mga malaking kalupaan na ginagamit din bilang dibisyong pampolitika,
ekonomiko, kultura, at pangkalikasan.
Mga Kontinente sa Daigdig
1. Asya – sinasabing mula sa salitang Akkadian na asu na ang ibig sabihin ay
“pinagsibulan” o “lupain ng bukang liwayway”.
2. Aprika – halaw sa salitang Phoenician na afar na nangangahulugang “alikabok” at sa
hulaping Latin na ica na ibig sabihin ay “lugar”; inilalarawan nito ang Hilagang Aprika
na lupaing maalikabok dahil sa disyertong matatagpuan dito.
3. Amerika (Hilaga at Timog) – nagmula sa pangalan ni Amerigo Vespucci, isang
Italyanong manlalakbay na nagpahayag na ang bagong tuklas na mga lupain sa
Kanlurang Emisperyo ay hiwalay na kontinente at hindi bahagi ng Asya.
4. Antartika – mula sa salitang Griyego na antartike na ang kahulugan ay “kabaligtaran ng
hilaga”.
5. Europa – sinasabing mula sa salitang Akkadian na erebu na nangangahulugang
“bumaba” o “lumubog”; kung ilalagay sa konteksto ng araw, ito ay nangangahulugan na
“pinaglubuan ng araw”.
6. Australia – nagmula sa salitang Latin na australis incognita na ang kahulugan ay
“lupaing hindi pa kilala sa katimugan” noong Panahon ng Paggalugad.

Diastrophism – ay ang pagbabago ng hitsura ng lupain na bunsod ng folding at faulting.

Folding – ang tawag kapag ang patag na suson ng lupa (layer of soil) ay nabingkong dulot ng
puwersa ng paggalaw ng mga plate.
Faulting – ang tawag sa proseso kung saan ang malaking tipak ng bato ay nabiyak bunsod ng
paggalaw ng mga plate.
Volcanism – sa pamamamagitan nito, nagbabago ang kaanyuang pisikal ng kalupaang
nakapaligid sa bulkan.
Bundok – ito ay matayog na lupain na mas mataas ang elebasyon kompara sa karatig na
kalupaan. Karamihan sa mga bundok na ito ay magkakarugtong at tinatawag na bulubundukin.
Pinakamatataas na Bundok sa Bawat Kontinente
- Everest (Asya)
- Aconcagua (Timog Amerika)
- Denali (Hilagang Amerika)
- Kilimanjaro (Aprika)
- Elbrus (Europa)
- Vinson Massif (Antartika)
- Kosciuszko (Australia)

Mga Anyong Lupa

Bulkan – ang pagkakabuo nito ay nagsimula sa lagusan (vent) ng crust ng mundo. Dahil sa
patuloy na pagdaloy ng lava at pagbuga ng ibang mga debris ay tumaas ang elebasyon nito.
Talampas – ang mga ito ay produkto ng folding. Ang kaibahan lamang nito sa bundok ay mas
mababa ang elebasyon at patag ang ibabaw nito. Ang pinakamalawak ay ang talampas ng Tibet
na rsulta ng pagbabanggaan ng Indo-Australian at Eurasian plates.
Burol – ito ay anyong lupa na mas mataas ang elebasyon sa paligid nito ngunit hindi kasintaas
ng mga bundok. Ang dalisdis (slope) nito ay hindi matarik at mas matatag ang estraktura nito
kung ihahambing sa mga sand dune.
Lambak – ito ay kalupaan na mababa ang elebasyon at matatagpuan sa pagitan ng mga burol o
bundok. Nabubuo ang mga ito dahil sa pag-agos ng mga ilog sa lupain o kaya sa pamamagitan
ng paggalaw ng pagkalusaw ng mga glacier.
Kapatagan – ay anyong lupa na mababa ang elebasyon at mas malawak kompara sa lambak.
Ang mga burol at bundok ay matatagpuan sa gilid nito. Maaaring uriin ang kapatagan bilang:
1. Alluvial plain – ito ay nabuo mula sa sediment o itinambak na lupa na dala ng ilog tulad
ng kapatagan ng Mississippi sa Estados Unidos.
2. Glacial plain – ito ay resulta ng paggalaw at pagkalusaw ng glacier tulad ng kapatagan
ng Kankakee Outwash sa Estadod Unidos.
Pulo o isla – ito ay kalupaan na napapalibutan ng katubigan at mas maliit sa mga kontinente. Ito
ay maaaring ibinunga ng volcanism tulad ng Iceland o nabuo mula sa mga koral tulad ng
Maldives.
Tangway – ito ay kalupaan na napapalibutan ng katubigan maliban sa isang bahagi nito na
karugtong ng higit na malaking lupain. Ang pinakamalaki at pinakamahabang tangway ay ang
tangway ng Arabia na ang lapad ay 2092 kilometro at ang lawak ay 1931 kilometro.
Sabangan o delta – ay kalupaan na matatagpuan sa bunganga ng mga ilog na nabuo mula sa
mga deposito ng lupaing itinambak ng ilog sa mahabang panahon.

Mga Anyong Tubig

Karagatan – ito ay malawak na katubigang alat na saklaw ang 71 prosiyento ng ibabaw ng
mundo. Bagama’t magkakarugtong ang mga karagatan, hinati ito sa lima batay sa hangganan
nito sa mga kontinente.
Dagat – ay katubigan na karugtong ng karagatan at bahagyang napapaligiran ng kalupaan. Ang
ilan sa mga dagat ay ang Dagat Arabian, Dagat Mediteraneo, Dagat Caribbean, at Dagat Baltic.
Golpo – ay isang malawak na duyo sa baybayin (large coastal indentation) na karatig ng
karagatan.
Look – ito ay isang anyong tubig na napapalibutan ng kalupaan ngunit may malawak na lagusan
patungo sa dagat.
Ilog – ito ay daluyan ng tubig-tabang mula sa mga kabundukan o tubig-ulan. Dumadaloy ito
patungo sa mga lawa o tuwirang dumadaloy sa mga dagat.
Lawa – ito ay isang malapad na anyong tubig na napapalibutan ng kalupaan at dinadaluyan ng
ilog.

Klima – ito ay ang kalagayn ng atmospera sa isang rehiyon ng mundo sa mahabang panahon.
Panahon o weather – ito ay tumutukoy sa kalagayan ng atmospera sa isang maliit na lugar sa
maikling panahon. Maaaring matukoy ang uri ng klima batay sa lokasyong heograpiko o batay sa
sistema na tinatawag na Koppen climate classification system.
Koppen Classification System – ang sistemang ito ay nakabaty sa temperatura at vegetation.
Lahi – ito ay isang koseptong panlipunan na binuo upan pangkatin ang mga tao batay sa
pagkakaiba ng katangiang pisikal (taas, pangangatawan, kulay ng balat, buhok) at kaasalan.
Perhuwisyo (prejudice) – saloobin at opinyon na walang katanggap-tanggap na batayan na
nagreresulta sa pagwawalang-bahala ng karapatan ng isang tao.
Diskriminasyon – hindi pantay na pagtrato ng tao sa ibang tao; maaaring nasa anyo ng mataas
na pagtangi o mababang pagtingin sa iba.
Relihiyon – ito ay sistema ng paniniwala at mga gawain na kumikilala sa pagkakaroon ng
kapangyarihang higit sa tao. Maipapangkat sa kalawa ang mga relihiyon batay sa bilang ng
sinasambang diyos.
a. Monoteismo – sila ay kumikilala sa iisang diyos.
b. Politeismo – sila ay sumasampalataya sa maraming bilang ng diyos.
Mga kilalang relihiyon na monoteista:
1. Judaismo – ay ang unang relihiyon na uminog ang pananampalataya sa iisang diyos na
pinaniniwalaang lumikha sa lahat. Pinaniniwalaan ng mga Hudyo na sila ay pinili ng
kanilang diyos bilang kaniyang bayang hinirang (chosen people). Ito ay isang relihiyong
etniko dahil hindi ito nagnanais na magpalaganap ng mga kasapi na hindi Hudyo.
2. Kristiyanismo – itinuturing itong pinakamalaking relihiyon base sa bilang ng mga
kasapi. Umaabot sa sangkatlo ng populasyon ng mundo ang mga Kristiyano. Mithiin ng
relihiyon na ipalaganap ang kanilang paniniwala kaninuman at anupaman ang kanilang
katayuan o lahi. Unang nahati sa dalawang pangkat ang Kristiyanismo dahil sa
pagkakaiba sap ag-unawa ng mga aral at sa mga doktrina:
a. Silangang kristiyanismo – ito ay binubuo ng Armenian, Coptic, Maronite,
Nestorian, at Russian Orthodox national churches.
 b. Kanlurang kristiyanismo – ito ay kinakatawan ng Simbahang Katoliko na
nakabase sa Vatican, at and Protestanismo na karagdagang nahahati pa sa
Lutheran, Calvinist, Anglican, at Methodist.
3. Islam – ito ay naitatatg sa Arabia at nangagangaral sa pagsunod sa kagustuhan ng iisang
diyon na si Allah. Ipinapalaganap nito ang paniniwala sa iba’t-ibang panig ng mundo.
Nahahati ito sa dalawang denominasyon:
a. Sunni – sila ang may pinakamalaking bilang na umaabot sa 90% ng mga
Muslim sa tangway ng Arabia, Ehipto, Palestine, at sa bahagi ng Timog-
Silangang Asya. Ang katawagang Sunni ay mula sa “Ahl al-Sunnah” o “mga
tao ng tradisyon”. Ang tradisyong tinutukoy ay ang pagsunod sa mga sinabi at
ginawa ng propetang si Muhammad.
b. Shia – sila naman ay bumubuo sa 10% ng mga Muslim na karamihan ay
matatagpuan sa Iraq at Iran. Ang kahulugan ng Shia ay “Shiat Ali” o
“kapartido ni Ali” na kinikilala ang karapatan ni Ali bilang kahalili sa
pamumuno ni Muhammad.
4. Sikihismo – ito ay may ilang element ng Islam at Hinduismo na pinagsama sa kanilang
paniniwala tulad ng pagkakaroon ng iisang diyos at pamumuhay nang marangal at may
tamang kaasalan. Noon, ipinalaganap ang relihiyong Sikihismo ngunit ngayon, nasa
bansang India ang mayorya ng populasyon ng mga naniniwala dito.