‫وﻳﮋهﻧﺎﻣﺔ ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،1392‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،9‬ﺻﻔﺤﺔ ‪11-2‬‬

‫*‬
‫‪1‬‬ ‫اﻟﮕﻮي ﻧﺤﻮي ﺳﺎﺧﺖ‪ ‬ﺑﻨﺪ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ در ﻣﺜﻨﻮي‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺎكﻧﻬﺎد )داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮﻫﻨﮕﻴﺎن ـ ﻫﻤﺪان(‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‪ :‬دﺳﺘﻮرﻧﻮﻳﺴﺎن و زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن ﺟﻤﻠﻪوارهﻫﺎي ﭘﻴﺮو را در ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﻣﺮﻛّﺐ ﺑـﻪ اﻧـﻮاع‬

‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﻠﻪوارة ﭘﻴﺮو ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ ﻳﻜﻲ از اﻧﻮاع اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪوارهﻫﺎﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﺟﻤﻠﻪواره داراي اﺑﺰار دﺳﺘﻮري ﺧﺎﺻﻲ اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﺔ اﻳﻦ اﺑﺰارﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺣـﺮف ﭘﻴﻮﻧـﺪ‬
‫»ﻛﻪ« اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬در ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺣﺮف ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ﺿﻤﻴﺮي ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬درﺣﺎﻟﻲﻛـﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺣﺬف اﻳﻦ ﺿـﻤﻴﺮ را‪ ،‬ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ ﻗﺮﻳﻨـﺔ وﺟـﻮد ﻫـﺴﺘﻪ ﻣﻮﺻـﻮﻟﻲ‪ ،‬ﻻزم‬
‫ﻣﻲﺷﻤﺮد‪ .‬اﻣﺮوزه ــ و ﺣﺘﻲ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ــ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﻲ اﻳـﻦ ﺿـﻤﻴﺮ را ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن دﻟﻴـﻞ‬
‫ﻣﺬﻛﻮر ﺣﺬف ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﺎرﺑﺮد‪ ،‬از اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت زﺑﺎن ﻣﺜﻨﻮي و ﺷﺎﻳﺪ ﮔﻮﻳﺶ ﺑﻠﺦ اﺳﺖ؛‬
‫ﻛﻤﺎاﻳﻨﻜﻪ در آﺛﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪﻧﺪرت ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ ﻛﺎرﺑﺮد را ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ازآﻧﺠﺎﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺿـﻤﻴﺮ ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﺣﺮف رﺑﻂ ﻣﻮﺻﻮل ﻣﻲآﻳـﺪ و ﻣﺮﺟـﻊ آن ﻫـﺴﺘﺔ ﺳـﺎﺧﺖ ﻣﻮﺻـﻮﻟﻲ اﺳـﺖ و از ﺗﻜـﺮار آن‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ آن را ﺿﻤﻴﺮ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻳـﻦ ﺿـﻤﻴﺮ ﻧﻬـﺎد ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫ﺣﺬف ﺑﻨﺪ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ دﺳﺘﻮرﻧﻮﻳﺴﺎن درﺑﺎرة ﺑﻨﺪ ﭘﻴﺮو ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺤـﺚ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﺿﻤﻴﺮي ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻛﻠﻴﺪواژهﻫﺎ‪ :‬ﻣﺜﻨﻮي‪ ،‬ﺿﻤﻴﺮ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻨﺪ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ‪.‬‬

‫* اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺴﺘﺨﺮج از ﭘﺎﻳﺎنﻧﺎﻣﺔ دﻛﺘﺮي اﻳﻦﺟﺎﻧﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ و ﻣﺸﺎورة اﺳﺘﺎدان‪ ،‬دﻛﺘﺮ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳـﻢ رادﻓـﺮ‪،‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺗﻘﻲ ﭘﻮرﻧﺎﻣﺪارﻳﺎن‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﻣﺤﺴﻦ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻤﻲ و دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻲاﺷﺮف ﺻﺎدﻗﻲ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫‪14/04/2014‬‬ ‫‪ 10‬ﺻﻔﺤﻪ‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ اول‬ ‫‪PakNahad‬‬

 ‫دﺳﺘﻮر ‪9‬‬
‫‪3‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫اﻟﮕﻮي ﻧﺤﻮي ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺪ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ در ﻣﺜﻨﻮي‬

‫ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ را ﻣﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ﺳـﺎده و ﻣﺮﻛّـﺐ ﺗﻘـﺴﻴﻢ ﻛـﺮد‪ .‬ﺟﻤﻌـﻲ از‬
‫دﺳﺘﻮرﻧﻮﻳﺴﺎن ﺟﻤﻠﻪﻫـﺎي ﻣﺮﻛّـﺐ را دو ﻧـﻮع ﻣـﻲداﻧﻨـﺪ‪ :‬ﺟﻤﻠـﻪﻫـﺎي ﻣﺮﻛّـﺐ ﭘﻴﻮﺳـﺘﻪ و‬
‫ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﻣﺮﻛّﺐ واﺑﺴﺘﻪ‪ .‬در ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﻣﺮﻛّﺐ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ راﺑﻄﺔ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ﺑـﺎ ﻫـﻢ ﺑـﻪﺻـﻮرت‬
‫ﻫﻤﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻤﻠﻪوارهﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ راﺑﻄﻪﻫـﺎﻳﻲ از ﻧـﻮع ﺗﺄﻛﻴـﺪ‪ ،‬ﺗﻔـﺴﻴﺮ‪ ،‬ﺑـﺪل و‬
‫ﻫﻢﭘﺎﻳﮕﻲ دارﻧﺪ و ﺑﺎ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎﻳﻲ ﻣﺜﻞ »و‪ ،‬ﻫﻢ‪ ،‬اﻣﺎ‪ ،‬ﻳﺎ« و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺑﻪ ﻫﻢ رﺑﻂ داده ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‬
‫)ر‪.‬ك‪ .‬ﻓﺮﺷﻴﺪورد ‪.(530 :1388‬‬
‫ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﻣﺮﻛّﺐ واﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﺗﺮﻛﻴﺐ دو ﺟﻤﻠﺔ ﺳﺎده‪ ،‬ﺑـﻪ ﻛﻤـﻚ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي واﺑـﺴﺘﮕﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ »اﮔـﺮ‪ ،‬ﻛـﻪ‪ ،‬ﭼـﻮن‪ ،‬ﺗـﺎ« ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪهاﻧـﺪ و در آﻧﻬـﺎ‬
‫ﺟﻤﻠﻪوارهﻫﺎ )ﻓﺮاﻛﺮدﻫﺎ( ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫـﻢ واﺑـﺴﺘﻪاﻧـﺪ؛ ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮ ﺳـﺨﻦ‪ ،‬اﻳـﻦ ﺟﻤﻠـﻪﻫـﺎ از دو‬
‫ﺟﻤﻠﻪوارة ﭘﺎﻳﻪ و ﭘﻴﺮو‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺴﺘﻪ و واﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻛﺜـﺮ زﺑـﺎنﺷﻨﺎﺳـﺎن ﻣﻨـﺸﺄ‬
‫ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي واﺑﺴﺘﻪ را ﻫﻤـﺎن ﺟﻤﻠـﻪﻫـﺎي ﭘﻴﻮﺳـﺘﻪ ﻣـﻲداﻧﻨـﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ ﻛـﻪ واﺑـﺴﺘﮕﻲ از‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ )ﺷﻔﺎﻳﻲ ‪(252 :1362‬؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻤﻠﺔ ﻣﺮﻛّـﺐ را‪ ،‬اﻋـﻢ از واﺑـﺴﺘﻪ ﻳـﺎ‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬ﻳﻚ واﺣﺪ ﺗﺎم ﻛﺎﻣﻞ و ﺗﻔﻜﻴﻚﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻧﺤﻮي ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ اﺟﺰاي ﺗـﺸﻜﻴﻞدﻫﻨـﺪة آن‬
‫در اﺻﻞ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﺳﺎده ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﺳـﺎده ﺑـﺎ رﺷـﺘﻪاي از ﻋﻼﻳـﻖ و‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻣﻌﻨﻮي و آﻫﻨﮕﻲ و دﺳﺘﻮري‪ ،‬ﭼﻨﺎن در ﻫﻢ ﻣﻲآﻣﻴﺰﻧﺪ ﻛﻪ اﺳﺘﻘﻼل ﻧﺤﻮي ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺟﻤﻠﺔ ﺳﺎده از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و واﺣﺪ ﺟﺪﻳﺪي را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآورﻧﺪ‪.‬‬
‫دﺳﺘﻮرﻧﻮﻳﺴﺎن و زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن ﺟﻤﻠﻪوارة ﭘﻴﺮو ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﻣﺮﻛّـﺐ را ﺑـﻪ اﻧـﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻔـﻲ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدهاﻧـﺪ‪ :‬ﭘﻴـﺮو ﻣﺘﻤﻤـﻲ‪ ،‬ﻧﻬـﺎدي‪ ،‬ﮔـﺰارهاي‪ ،‬زﻣـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻜـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠـﻪاي‪ ،‬ﺷـﺮﻃﻲ‪،‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪاي‪ ،‬و ﺑﻴﺎﻧﻲ از زﻣﺮة اﻳﻦ ﭘﻴﺮوﻫﺎﺳﺖ )ﻫﻤﺎن‪.(301 :‬‬
‫ﻳﻜﻲ از اﻧﻮاع ﺟﻤﻠﻪوارة ﭘﻴﺮو‪ ،‬ﭘﻴﺮو ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪواره ﭘﻴﺮو ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﻳـﺎ‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ و ﻳﺎ ﺗﻌﻴﻴﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﭘﻴﺮو در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ اﺑﺰار دﺳﺘﻮري ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ دارد‪ .‬از ﺟﻤﻠﺔ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي دﺳـﺘﻮري‬
‫آن وﺟﻮد ﺣﺮف رﺑﻂ »ﻛﻪ« در آﻏﺎز ﺑﻨﺪ‪ ‬ﭘﻴﺮو اﺳﺖ‪ .‬دﻳﮕﺮ ﻧﺸﺎﻧﺔ دﺳﺘﻮري اﻳﻦ ﭘﻴﺮو وﺟـﻮد‬
‫»ي« اﺷﺎره ﻳﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ در ﭘﺎﻳﺎن اﺳﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺮو ﻣﻮﺻﻮل ﺑﺮاي آن آﻣـﺪه اﺳـﺖ )ﺷـﻔﺎﻳﻲ‬
‫‪ .(336-303 :1362‬ﻋﻮاﻣﻠﻲ را ﻛﻪ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪة ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎي ﭘﻴﺮو اﺳﺖ ﻧﻘﺶﻧﻤﺎ ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ )ﺻﺎدﻗﻲ‬
‫و ارژﻧﮓ ‪.(82 :1361‬‬
 ‫دﺳﺘﻮر ‪9‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫‪4‬‬
‫اﻟﮕﻮي ﻧﺤﻮي ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺪ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ در ﻣﺜﻨﻮي‬

‫ﺑﺮاي روﺷﻦ ﺷﺪن ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺜﺎلﻫﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ )ر‪.‬ك‪ .‬ارژﻧﮓ ‪.(205 :1387‬‬
‫‪ .1‬ﮔﻠﻲ ﭼﻴﺪم‪ .‬آن ﮔﻞ ﭘﮋﻣﺮد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﮔﻠﻲ ﻛﻪ ]آن را[ ﭼﻴﺪم ﭘﮋﻣﺮد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﮔﻠﻲ ﻛﻪ ﭼﻴﺪم ﭘﮋﻣﺮد‪.‬‬

‫در ﺟﻤﻠﺔ ﻧﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬ﭘﻴﺮو در ﻣﻴﺎن ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺟﻤﻠـﺔ ﭘﺎﻳـﻪ درآﻣـﺪه اﺳـﺖ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ در‬
‫ﺟﻤﻠﺔ ﭘﻴﺮو ﺿﻤﻴﺮي ﺑﻪﺟﺎي ﮔﻞ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺮﻳﻨﺔ آن در ﺟﻤﻠـﺔ ﭘﺎﻳـﻪ ﺣـﺬف‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻤﻠﺔ ﻣﺮﻛّﺐ ﻣﻌﺎدل ﻳﻚ ﺟﻤﻠﺔ ﺳﺎدة ﮔﺴﺘﺮشﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .4‬ﮔﻠﻲ ﻛﻪ ﭼﻴﺪم ﭘﮋﻣﺮد ← ﮔﻞ ﭼﻴﺪهﺷﺪه ﭘﮋﻣﺮد‪.‬‬

‫ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﺟﻤﻠﺔ ﭘﻴﺮوِ ﭼﻴﺪم ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﭼـﻮن ﺻـﻔﺖ‬
‫زﻳﺮﻧﻘﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﻤﻠﺔ ﭘﻴﺮوِ ﻛﻪ ﭼﻴﺪم زﻳﺮﻧﻘﺶِ ﺻﻔﺖ را ﺑﺮاي ﻛﻠﻤﺔ ﮔـﻞ ﺑـﻪ ﻋﻬـﺪه دارد‬
‫ﻛﻪ در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل‪ ،‬ﻛﻠﻤﺔ ﮔﻞ و زﻳﺮﻧﻘﺶ آن‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﻧﻘﺶ ﻧﻬﺎد را در ﺟﻤﻠﺔ ﭘﺎﻳﻪ ﺑﺮ ﻋﻬـﺪه‬
‫دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻓﻌﻞ‬ ‫ﻧﻬﺎد‬

‫ﭘﮋﻣﺮد‬ ‫ﮔﻠﻲ ﻛﻪ ﭼﻴﺪم‬

‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﭘﻴﺮوﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از اﺳﻢ ﻳﺎ ﺿﻤﻴﺮي از ﻳﻚ ﮔﺮوه اﺳﻤﻲ ﻣـﻲآﻳﻨـﺪ و درﺑـﺎرة آن‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و واﺑﺴﺘﺔ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺮو ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺿﻤﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﺟﻤﻠﺔ‬
‫ﭘﺎﻳﻪ ﺑﺪون اﻳﻦ ﭘﻴﺮو ﻧﺎﻗﺺ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻴﺮو ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪﻫﻤﺮاه ﭘﻴﻮﻧـﺪ واﺑـﺴﺘﮕﻲ »ﻛـﻪ«‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ و ﻧﻬﺎد ﻳﺎ ﻣﻔﻌﻮل ﺟﻤﻠﺔ ﭘﻴﺮو ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ وﺟﻮد آن در ﺟﻤﻠـﺔ ﭘﺎﻳـﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬
‫ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺗﻜﺮار ﺣﺬف ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﺴﺘﺔ ﭘﻴﺮو ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﻢ ﺧﺎص و اﺳﻢ ﻋﺎم ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬اﺳﻢ ﻋﺎم ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫اﺳﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻳﺎ اﺳﻢ ﺟﻨﺲ ﺑﺪون ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻳﺎ ﺑﺎ آن و اﻳﻦ ﻳﺎ ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ ﺻـﻔﺖ و ﻣـﻀﺎف‪‬اﻟﻴـﻪ‬
‫ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﺳﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ »ي« ﺧﺘﻢ ﺷﺪه ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻣﺸﺨﺺﺗﺮ ﺷﺪن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪﺟـﺎي‬
‫»ي« در ﭘﺎﻳﺎن آن‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮِ آن اﺳﻢ اﻳﻦ و آن ﻳﺎ ﻫﻤﻴﻦ و ﻫﻤﺎن ﻣﻲ آورﻧﺪ )ارژﻧﮓ ‪.(206 :1387‬‬
 ‫دﺳﺘﻮر ‪9‬‬
‫‪5‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫اﻟﮕﻮي ﻧﺤﻮي ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺪ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ در ﻣﺜﻨﻮي‬

‫آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺟﻤﻠﺔ ﻣﺮﻛّﺐ و وﻳﮋﮔﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺟﻤﻠﻪوارة ﭘﻴﺮو ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ در زﺑﺎن‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺣـﺎل ﺑﺎﻳـﺪ دﻳـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﭘﻴـﺮو در ﻣﺜﻨـﻮي داراي ﭼـﻪ اﻟﮕـﻮي ﻧﺤـﻮي و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎرياي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ﺗﻮﺻﻴﻒ اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان »درآﻣﺪ«‪ ،‬دو ﺑﻴﺖ از ﻣﺜﻨﻮي‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ ﻧﻜـﺎت‬
‫ﻣﺬﻛﻮر ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫او ز ﺑﻴـــﺖاﷲ ﻛـــﻲ ﺧـــﺎﻟﻲ ﺑـــﻮ‪‬د‬ ‫ﺻــﻮرﺗﻲ ﻛــﺎو ﻓــﺎﺧﺮ و ﻋــﺎﻟﻲ ﺑــﻮ‪‬د‬ ‫‪.5‬‬
‫ﻛﺰ ﺷﺮاب ﺟـﺎنﻓﺰاﻳـﺖ ﺳـﺎﻗﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻋﺸﻖ آن زﻧﺪه ﮔﺰﻳﻦ ﻛﺎو ﺑـﺎﻗﻲ اﺳـﺖ‬ ‫‪.6‬‬

‫)ﻣﻮﻟﻮي‪(219/1 :‬‬

‫ژرفﺳﺎﺧﺖ ﺑﻴﺖ )‪ (5‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ 7‬ـ اﻟﻒ‪ :‬ﺻﻮرت‪ ،‬ﻓﺎﺧﺮ و ﻋﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬آن ﺻﻮرت از ﺑﻴﺖاﷲ ﺧﺎﻟﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ب‪ :‬ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ]آن[ ﻓﺎﺧﺮ و ﻋﺎﻟﻲ اﺳﺖ ]آن[ از ﺑﻴﺖاﷲ ﺧﺎﻟﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ج‪ :‬ﺻﻮرت‪ ‬ﻓﺎﺧﺮ و ﻋﺎﻟﻲ از ﺑﻴﺖاﷲ ﺧﺎﻟﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫در ﺟﻤﻠﺔ ﭘﻴﺮو ﺿﻤﻴﺮي ﺑﻪﺟﺎي ﺻﻮرت )ﻧﻬﺎد( ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﻗﺮﻳﻨـﺔ ﻧﻬـﺎد‬
‫ﺟﻤﻠﺔ ﭘﺎﻳﻪ ﺣﺬف ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎل آﻳﺎ اﻳﻦ ﺿﻤﻴﺮ در ﺑﻴﺖ‪ ‬ﺷﺎﻫﺪ )‪ (5‬ﻣﺤﺬوف اﺳﺖ؟ ﺑﻪﺟﺎي‬
‫»آن« ﭼﻪ ﺿﻤﻴﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ؟‬
‫ژرفﺳﺎﺧﺖ ﺑﻴﺖ )‪ (6‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ 8‬ـ اﻟﻒ‪ :‬ﻋﺸﻖ آن زﻧﺪه ﮔﺰﻳﻦ‪ .‬آن زﻧﺪه ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ :‬ﻋﺸﻖ آن زﻧﺪهاي را ﮔﺰﻳﻦ ﻛﻪ ]آن[ ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج‪ :‬ﻋﺸﻖ آن زﻧﺪهاي را ﻛﻪ ]آن[ ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ ﮔﺰﻳﻦ‪.‬‬
‫ﻋﺸﻖ آن زﻧﺪة ﺑﺎﻗﻲ را ﮔﺰﻳﻦ‪.‬‬ ‫د‪:‬‬

‫در ﺟﻤﻠﺔ ﭘﻴﺮو ﺿﻤﻴﺮي ﺑﻪﺟﺎي زﻧﺪه )واﺑﺴﺘﺔ ﻋﺸﻖ( ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠـﺖ وﺟـﻮد آن در‬
‫ﺟﻤﻠﺔ ﭘﺎﻳﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺗﻜﺮار ﺣﺬف ﻣـﻲﺷـﻮد؛ ﭘـﺲ ﻗﺮﻳﻨـﺔ ﻫـﺴﺘﻪ در ﺟﻤﻠـﺔ ﭘﻴـﺮو‬
 ‫دﺳﺘﻮر ‪9‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫‪6‬‬
‫اﻟﮕﻮي ﻧﺤﻮي ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺪ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ در ﻣﺜﻨﻮي‬

‫ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ )ﻧﻬﺎد ﻳﺎ ﻣﻔﻌﻮل( ﻣﺤﺬوف اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ در ﺑﻴﺖ‪ (6) ‬اﻳﻦ ﺣﺬف ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻳـﺎ‬
‫ﺑﻪﺟﺎي آن ﺿﻤﻴﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ؟ اﻳﻦ ﺿﻤﻴﺮ ﭼﻪ ﻧﻮع ﺿﻤﻴﺮي اﺳﺖ؟ آﻳﺎ در ﺳـﺎﺧﺘﺎر زﺑـﺎن‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ آوردن ﭼﻨﻴﻦ ﺿﻤﻴﺮي ﻻزم اﺳﺖ؟‬
‫ﻗﺒﻞ از اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆاﻻت ﭘﺎﺳﺦ داده ﺷﻮد ﭼﻨﺪ ﺑﻴﺖ دﻳﮕﺮ از ﻣﺜﻨﻮي آورده ﻣﻲﺷـﻮد‬
‫ﺗﺎ ﻛﺎﻣﻼً روﺷﻦ ﺷﻮد ﻛﻪ در ﻣﺜﻨﻮي‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺣﺮف واﺑﺴﺘﻪﺳﺎز »ﻛـﻪ«‪ ،‬ﺿـﻤﻴﺮ ﺷﺨـﺼﻲ »او«‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻗﺮﻳﻨﻪ ﺣﺬف ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻛﻴﺪ )دﺑﻴﺮﻣﻘـﺪم ‪ (1390‬ﻳﺎ رﻓﻊ اﺑﻬﺎم‬
‫)ﭘﻮرﻧﺎﻣﺪارﻳﺎن ‪ (1390‬آورده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﺷﺎﻫﺪ دﻳﮕﺮ‪:‬‬
‫رﺑﻂ و ﺿﻤﻴﺮ‬

‫روز ﻣﺤﺸﺮ ﺻﻮرﺗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷـﺪن‬ ‫ﻫﺮ ﺧﻴﺎﻟﻲ ﻛـﺎو ﻛﻨـﺪ در دل وﻃـﻦ‬
‫ﭘﻴﺮو ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ‬
‫)ﻣﻮﻟﻮي‪(809/5 :‬‬

‫آﻓﺘـــﺎﺑﻲ ﭼـــﻮن ازو رو درﻛـــﺸﻴﺪ‬ ‫ﻧﻮر ﭼﺸﻤﻲ ﻛﺎو ﺑﻪ روز اﺳﺘﺎره دﻳﺪ‬
‫‪1‬‬
‫پ‪.‬م‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(854/5 :‬‬

‫ﺑﻮل و ﻗﺎروره ﺳﺖ ﻗﻨﺪﻳﻠﺶ ﻣﺨﻮان‬ ‫آن زﺟﺎﺟﻲ ﻛـﻮ ﻧـﺪارد ﻧـﻮر ﺟـﺎن‬
‫پ‪.‬م‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(861/5 :‬‬

‫ﺑﻲ زﺑﺎن ﺷﺪ ﮔﺮﭼـﻪ دارد ﺻـﺪ ﻧـﻮا‬ ‫ﻫﺮ]ﻛﺴﻲ[ ﻛﻪ او از ﻫﻢزﺑﺎﻧﻲ ﺷﺪ ﺟـﺪا‬

‫پ‪.‬م‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(28/1 :‬‬

‫ﻫﺮ ]ﻛﺴﻲ[ ﻛﻪ او آﮔـﺎهﺗـﺮ رخزردﺗـﺮ‬ ‫ﻫﺮ ]ﻛﺴﻲ[ ﻛﻪ او ﺑﻴﺪارﺗﺮ ﭘﺮدردﺗـﺮ‬

‫پ‪.‬م‪.‬‬ ‫پ‪.‬م‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(629/1 :‬‬

‫‪ .1‬پ‪.‬م‪ .‬ﻣﺨﻔﻒ ﺑﻨﺪ ﭘﻴﺮو ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

 ‫دﺳﺘﻮر ‪9‬‬
‫‪7‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫اﻟﮕﻮي ﻧﺤﻮي ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺪ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ در ﻣﺜﻨﻮي‬

‫]آن[ ﻫﻢ ﺗﻮاﻧﺪ ﻛﺎو ز رﺣﻤﺖ ﻧﺎن دﻫﺪ‬ ‫آن ]ﻛﺴﻲ[ ﻛﻪ او از آﺳﻤﺎن ﺑﺎران دﻫﺪ‬
‫پ‪.‬م‪.‬‬ ‫پ‪.‬م‪.‬‬

‫)ﻫﻤﺎن‪(928/1 :‬‬

‫زاغ او را ﺳــﻮي ﮔﻮرﺳــﺘﺎن ﺑــﺮد‬ ‫ﺟــﺎن ﻛــﻪ او دﻧﺒﺎﻟــﺔ زاﻏــﺎن ﭘــﺮد‬

‫پ‪.‬م‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(1311/4 :‬‬

‫درﺑـﺎرة اﻳـﻦ ﺣــﺮف رﺑـﻂ »ﻛــﻪ« )ﻣﻮﺻـﻮل( و ﺿــﻤﻴﺮي ﻛـﻪ ﺑﻌــﺪ از آن آﻣـﺪه اﺳــﺖ‬
‫دﺳﺘﻮرﻧﻮﻳﺴﺎن ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﻛﻮﺗﺎه و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ را ﻣﻄـﺮح ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪ :‬ﺷـﺎدروان دﻛﺘـﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ )‪ (22 :1341‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻌﺪ از »ي« ﻫﻤﻮاره ﺟﻤﻠﻪاي آﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ »ﻛﻪ« ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد و ﺟﻤﻠﺔ ﻣﺎﺑﻌﺪ در ﺣﻜـﻢ ﺻـﻔﺖ‬
‫ﺑﺮاي اﺳﻢ ﻣﻠﺤﻖ ﺑﻪ »ي« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ »ﻛﻪ«‪ ،‬ﻣﻌﺎدل اﻟّﺬي ﻳﺎ اﻟّﺘﻲ ﻋﺮﺑﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ اﺳﺘﺎد دﻛﺘﺮ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻤﻲ )‪ (14 :1387‬رﻳﺸﺔ ﻛﻪ را ‪ ya-‬زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣـﻲداﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم دﻛﺘﺮ ﻓﺮﺷﻴﺪورد )‪ (346 :1375‬ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﺘﻔﺎوت و راهﮔﺸﺎﻳﻲ را اراﺋـﻪ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫وي در ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﻠﻤﻪ ﻳﺎ ﮔﺮوه اﺳﻤﻲ در ﺟﻤﻠﻪوارة دوم ﻫﻢ ﻣﺴﻨﺪ‪‬اﻟﻴﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫آوردن ﺿﻤﻴﺮ ﻳﺎ ﻛﻠﻤﺔ اﺷﺎري ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮدي ﻛﻪ اﻳﻨﺠﺎ آﻣﺪ ﺑﻠﻨﺪﺑﺎﻻ ﺑﻮد« )ﻧﻤﻲﮔـﻮﻳﻴﻢ‪:‬‬
‫او ﺑﻠﻨﺪﺑﺎﻻ ﺑﻮد(‪ ،‬اﻣﺎ اﺑﻮرﻳﺤﺎن ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﮔﺎﻫﻲ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻌﻤـﻮل ﺿـﻤﻴﺮ ﻳـﺎ‬
‫ﻛﻠﻤﺔ اﺷﺎرهاي ﻣﻲآورد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮرد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺒﻴﻪ ﺿﻤﻴﺮ ﻓﺼﻞ ﻋﺮﺑﻲ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ زﻳـﺪ‪ ‬ﻫـﻮ‬
‫اﻟﻤﻨﻄﻠﻖ ﻛﻪ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ راﻳﺞ ﻧﻴﺴﺖ و ﻧﻈﻴـﺮي ﻧـﺪارد )ﻓﺮﺷـﻴﺪورد ‪ .(368 :1375‬وي در‬
‫ﺟﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ از ﻫﻤﻴﻦ اﺛﺮ ﻣﻲآورد‪:‬‬
‫در ﻗﺪﻳﻢ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻌﺪ از ﻣﻮﺻﻮل‪» ،‬او« ﻣﻲآوردهاﻧﺪ و ﮔﺮوﻫﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻲدادهاﻧـﺪ ﺑـﻪﺻـﻮرت‬
‫»ﻛﻮ« )ﻛﻪ او( ]ﻛﺎو[ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺿﻤﻴﺮ رﺑﻄﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻮده اﺳـﺖ؛ درﺣـﺎﻟﻲﻛـﻪ در‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ اﻣﺮوز »ﻛﻪ« ﻓﻘﻂ ﭘﻴﻮﻧﺪ اﺳﺖ و ﺿﻤﻴﺮ رﺑﻄﻲِ »ﻛﻮ« ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬اﮔﺮ »ﻛـﻮ« را‬
‫ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ در ﻗﺪﻳﻢ ﺿﻤﻴﺮ رﺑﻄﻲ ﻫﻢ داﺷﺘﻪاﻳﻢ )ﻫﻤﺎن‪.(347 :‬‬

‫در ﻣﺜﻨﻮي اﻳﻦ ﺿﻤﻴﺮ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﺎو‪ ،‬ﻛﻮ‪ ،‬ﻛﻪ او آﻣـﺪه اﺳـﺖ و ﺗﻔـﺎوﺗﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﺟﻊ اﻳﻦ ﺿﻤﻴﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻏﻴﺮ اﻧﺴﺎن‪ .‬اﻳﻦ »او« ﻗﺎﺑﻞ ﺣﺬف اﺳـﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ‬
‫در ﻣﺜﻨﻮي ﺣﺬﻓﻲ ازاﻳﻦﺣﻴﺚ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫دﺳﺘﻮر ‪9‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫‪8‬‬
‫اﻟﮕﻮي ﻧﺤﻮي ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺪ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ در ﻣﺜﻨﻮي‬

‫ﺑﺎﻳﺪ اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ در ﻣﺜﻨﻮي در ﺣﺪود ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺑﺎر اﻳﻦ ﺿﻤﻴﺮ ﺑﻪﺻﻮرت »ﻛـﺎو« )ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ »ﻛﻪ«( و ﺣﺪود ‪ 170‬ﺑﺎر ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﺪا از »ﻛﻪ« )ﻛﻪ او( آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺴﺎﻣﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي آن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »ﻛﻮ« و دﻳﮕﺮ ﻣﻮارد اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺜﻨﻮي اﻳﻦ ﭘﻴﺮو ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ و ﺿﻤﻴﺮ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪﻫﻤﺮاه ﻣﺒﻬﻤﺎﺗﻲ ﻣﺜﻞ ﻫﺮ ﻛـﺴﻲ‪،‬‬
‫ﻫﺮﻛﻪ‪ ،‬ﻫﺮ ﺟﺎ‪ ،‬آنﻛﻪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻤﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺻﻮل ﺑﻪ آن ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد )ﻫﺴﺘﺔ ﻣﻮﺻـﻮل در ﺟﻤﻠـﺔ ﭘﺎﻳـﻪ( ﻣﺨﺘـﻮم ﺑـﻪ‬
‫»ﻳﺎﺋﻲ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﻳﺎء« اﺷﺎره‪ ،‬ﻧﻜﺮه‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓـﻪ و ﻣﺠﻬـﻮل اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼـﻪ‬
‫ﻫﺴﺖ اﻳﻦ »ي« ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ ﺟﻤﻠـﻪوارة ﭘﻴـﺮو ﻣﻮﺻـﻮﻟﻲ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻛـﺪام ﻋـﻀﻮ‬
‫ﺟﻤﻠﻪوارة ﭘﺎﻳﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ »ي« ﺑﺎ اﺳﻢﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﺑـﺮاي ﻃـﺮﻓﻴﻦ ﻣـﺸﺨﺺ ﻧـﺸﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺟﻨﺒﺔ ﻣﻌﺮﻓﻲﻛﻨﻨﺪﮔﻲ دارد و ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻪﻫﺎ ﻧﻤﻲﭘﻴﻮﻧﺪد )ﺷﻔﺎﻳﻲ ‪(310 :1362‬‬
‫ﻣﺜﺎلﻫﺎي ذﻳﻞ ﺻﻮرتﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ ﺿﻤﻴﺮ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ از ﺗﺮﻛﻴﺐ »ﻛـﻪ« و‬
‫»او« ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﻮ‪:‬‬

‫ﻧﻴﻚﺣﺎﻟﻲ ﺟﺴﺖ ]ﻫﺮ ﻛﺴﻲ[ ﻛـﻮ ﻋﻘﺒـﺎ ﺑﺠـﺴﺖ‬ ‫ﺑــﺪﻣﺤﺎﻟﻲ ﺟــﺴﺖ ﻫــﺮ ﻛــﻮ دﻧﻴــﺎ ﺑﺠــﺴﺖ‬
‫پ‪.‬م‪.‬‬ ‫پ‪.‬م‪.‬‬
‫)ﻣﻮﻟﻮي‪(979/1 :‬‬
‫ﺑﺮاي ﻏﻴﺮ اﻧﺴﺎن‪:‬‬
‫ﺷﺪ ز رﻧـﺞ دق او ﻫﻤﭽـﻮن ﺧﻴـﺎل‬ ‫ﻣﺎه ﻛـﻮ اﻓـﺰود ز اﺧﺘـﺮ در ﺟﻤـﺎل‬
‫پ‪.‬م‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(1380/1 :‬‬

‫در ﻏﺪﻳﺮي زرد و ﺗﻠـﺦ و ﺗﻴـﺮه ﺷـﺪ‬ ‫آب ﺧﻮش ﻛﻮ روح را ﻫﻤﺸﻴﺮه ﺷـﺪ‬
‫پ‪.‬م‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(1284/1 :‬‬
‫ﻛﺎو‪:‬‬

‫ﺑﺎزﺟﻮﻳــﺪ روزﮔــﺎر وﺻــﻞ ﺧــﻮﻳﺶ‬ ‫ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﺎو دور ﻣﺎﻧﺪ از اﺻﻞ ﺧﻮﻳﺶ‬
‫پ‪.‬م‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(4/1 :‬‬
 ‫دﺳﺘﻮر ‪9‬‬
‫‪9‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫اﻟﮕﻮي ﻧﺤﻮي ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺪ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ در ﻣﺜﻨﻮي‬

‫»ﻛﺎو« ﺑﻪﻫﻤﺮاه ﻫﺴﺘﺔ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﺪون »ﻳﺎء« اﺷﺎره‪:‬‬

‫ﻧﺒ‪‬ﻮ‪‬دش در ذﻫﻦ و در ﺧﺎرج ﻧﻈﻴـﺮ‬ ‫ﺷﻤﺲ ﺟﺎن ﻛﺎو ﺧﺎرج آﻳﺪ از اﺛﻴـﺮ‬
‫پ‪.‬م‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(121/1 :‬‬

‫ﻫﺮ ﺧﺴﻲ را ﺑﺮ ﺳﺮ و رو ﻣـﻲ ﻧﻬـﺪ‬ ‫ﺑﺤﺮ ﻛﺎو آﺑﻲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟـﻮ ﻣـﻲ دﻫـﺪ‬
‫پ‪.‬م‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(1164/1 :‬‬

‫ﮔﺎﻫﻲ »ﻛﺎو« ﺑﻪﻫﻤﺮاه ﻳﺎء اﺷﺎره ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬

‫ﮔﻮﻳﺪ او ﻣﻌﺬور ﺑﻮدم ﻣـﻦ ز ﺧـﻮد‬ ‫ﻫﻤﭽﻮ ﻣﺴﺘﻲ ﻛﺎو ﺟﻨﺎﻳـﺖﻫـﺎ ﻛﻨـﺪ‬
‫پ‪.‬م‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(4105/5 :‬‬

‫»ﻛﻪ او« ﺑﺪون ﻳﺎء اﺷﺎره‪:‬‬

‫ﺗﻮ ﻣﮕـﻮ ﻛـﻮ ﻻﻳـﻖ آن دﻳـﺪن اﺳـﺖ‬ ‫ي ﻏﻢ و ﺧﻨﺪﻳﺪن اﺳﺖ‬
‫دل ﻛﻪ او ﺑﺴﺘﻪ ‪‬‬
‫پ‪.‬م‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(1791/1 :‬‬

‫او ﺑــﺪﻳﻦ دو ﻋﺎرﻳــﺖ زﻧــﺪه ﺑ‪‬ــﻮ‪‬د‬ ‫آن ﻛﻪ او ﺑﺴﺘﻪي‪ ‬ﻏﻢ و ﺧﻨـﺪه ﺑ‪‬ـﻮ‪‬د‬
‫پ‪.‬م‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(1792/1 :‬‬

‫دود را ﺑﺎ روش ﻫﻢ رﻧﮕﻲ ﺑ‪‬ـﻮ‪‬د‬ ‫ﻣﺮد آﻫﻨﮕﺮ ﻛـﻪ او زﻧﮕـﻲ ﺑ‪‬ـﻮ‪‬د‬

‫پ‪.‬م‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(3375/2 :‬‬

‫زاغ او را ﺳﻮي ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﺑـﺮد‬ ‫ﺟﺎن ﻛﻪ او دﻧﺒﺎﻟـﺔ زاﻏـﺎن ﭘـﺮد‬

‫پ‪.‬م‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(1311/4 :‬‬

‫در ﻣﻮاردي »ﻛﻪ او« ﺑﺎ ﺣﺬف »ﻳﺎء« اﺷﺎره و ﺣﺬف ﻣﺮﺟﻊ ﺑﻪ ﻗﺮﻳﻨﻪ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺳــﻮي او ﻧﻔــﺮﻳﻦ رود ﻫــﺮ ﺳــﺎﻋﺘﻲ‬ ‫ﻫﺮ ]ﻛﺴﻲ[ ﻛﻪ او ﺑﻨﻬﺎد ﻧﺎﺧﻮش ﺳﻨّﺘﻲ‬
‫پ‪.‬م‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(743/1 :‬‬
 ‫دﺳﺘﻮر ‪9‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫‪10‬‬
‫اﻟﮕﻮي ﻧﺤﻮي ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺪ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ در ﻣﺜﻨﻮي‬

‫در ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي ذﻳﻞ »ﻛﻪ او« ﺑﻪﻫﻤﺮاه »ﻳﺎء« اﺷﺎره در ﻧﻘﺶ ﻣﻔﻌﻮل اﺳﺖ‪:‬‬
‫آن ز ﺣﻴﻮان دﮔـﺮ ﻧﺎﻳـﺪ ﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫ﻣﻜﺮ و ﺗﻠﺒﻴﺴﻲ ﻛﻪ او داﻧﺪ ﺗﻨﻴﺪ‬
‫پ‪.‬م‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(1514/4 :‬‬

‫ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻓﺘﺎدن ﺑﻴﻦ اﺟﺰاي ﺿﻤﻴﺮ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ »ﻛﻪ ‪ ...‬او«‪:‬‬

‫ﺑﺮ درش ﺑﻮدن ﺑ‪‬ﻮ‪‬د ﻋﻴـﺐ و ﻏﺒـﻴﻦ‬ ‫ﻫﺮﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﻠﻄﺎن ﺷﻮد او ﻫـﻢﻧـﺸﻴﻦ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(1767/1 :‬‬

‫ﻫﺴﺖ ﺧﺴﺮان ﺑﻬﺮ ﺷـﺎﻫﺶ اﺗﺠـﺎر‬ ‫ﻫﺮﻛﻪ ﺷﺪ ﻣـﺮ ﺷـﺎه را او ﺟﺎﻣـﻪدار‬

‫)ﻫﻤﺎن‪(1762/1 :‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺳﺨﻦ اﻳﻨﻜﻪ در ﻣﺜﻨﻮي‪ ،‬ﭘﺲ از ﺣﺮف رﺑﻂ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲِ »ﻛﻪ«‪ ،‬ﺿﻤﻴﺮي ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺿﻤﻴﺮي را ﺑﺮﻧﻤﻲﺗﺎﺑﺪ‪ .‬اﻣﺮوزه ــ و ﺣﺘﻲ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ــ اﻳﻦ‬
‫ﺿﻤﻴﺮ را ﺑﻪ ﻗﺮﻳﻨﺔ ﻫﺴﺘﺔ آن در ﺟﻤﻠﺔ ﭘﺎﻳﻪ ﺣﺬف ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻧـﺸﺎن داده ﺷـﺪ‪ ،‬در‬
‫ﭘﺎرهاي آﺛﺎر ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎرﺑﺮدي دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﻇﺎﻫﺮاً اﻳﻦ ﻛﺎرﺑﺮد از اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت زﺑﺎن ﻣﺜﻨـﻮي‬
‫و ﺷﺎﻳﺪ ﮔﻮﻳﺶ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻠﺦ اﺳﺖ‪ .‬ازآﻧﺠﺎﻛﻪ اﻳﻦ ﺿﻤﻴﺮ ﺑﻌﺪ از ﺣﺮف رﺑﻂ ﻣﻮﺻﻮل ﻣﻲآﻳـﺪ‬
‫و ﻣﺮﺟﻊ آن ﻫﺴﺘﺔ ﺑﻨﺪ‪ ‬ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ در ﺟﻤﻠـﺔ ﭘﺎﻳـﻪ اﺳـﺖ و از ﺗﻜـﺮار آن ﻫـﺴﺘﻪ ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ آن را ﺿﻤﻴﺮ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺿﻤﻴﺮ‪ ،‬درﻋﻴﻦﺣﺎل‪ ،‬ﻧﻬـﺎد ﻗﺎﺑـﻞ ﺣـﺬف‬
‫در ﺑﻨﺪ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﻣﺮاد از ﺿﻤﻴﺮ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻪ ﺣﺮف رﺑﻂ »ﻛـﻪ« ـــ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ آن را ﻣﻮﺻﻮل ﻳﺎ ﺿﻤﻴﺮ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ ﻧﺎم ﻧﻬﺎدهاﻧـﺪ ـــ ﺑﻠﻜـﻪ ﻣﺠﻤـﻮع ﺣـﺮف رﺑـﻂ‬
‫ﺑﻪﻫﻤﺮاه ﺿﻤﻴﺮ »او« اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﻛﻮﺷـﻴﺪﻳﻢ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻳﻜـﻲ دو ﻣـﻮرد از اﻟﮕﻮﻫـﺎي‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺪ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ؛ درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﻣﻮارد دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ از ﻣﺜﻨـﻮي اﺳـﺘﺨﺮاج ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮد ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻤﻲ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ )‪ ،(1387‬دﺳﺘﻮر ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان؛‬
‫ارژﻧﮓ‪ ،‬ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ )‪ ،(1387‬دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ اﻣﺮوز‪ ،‬ﻗﻄﺮه‪ ،‬ﺗﻬﺮان؛‬
‫ﭘﻮرﻧﺎﻣﺪارﻳﺎن‪ ،‬ﺗﻘﻲ )‪ ،(1390‬ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺷﻔﺎﻫﻲ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﺿﻤﻴﺮ در ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ؛‬
 ‫دﺳﺘﻮر ‪9‬‬
‫‪11‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫اﻟﮕﻮي ﻧﺤﻮي ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺪ ﻣﻮﺻﻮﻟﻲ در ﻣﺜﻨﻮي‬

‫دﺑﻴﺮﻣﻘﺪم‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ )‪ 1390‬و ‪ ،(1392‬ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺷﻔﺎﻫﻲ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﺿﻤﻴﺮ در ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن زﺑﺎن و ادب ﻓﺎرﺳﻲ؛‬
‫ﺷﻔﺎﻳﻲ‪ ،‬اﺣﻤﺪ )‪ ،(1362‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻋﻠﻤﻲ دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﻧﻮﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻬﺮان؛‬
‫ﺻﺎدﻗﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻲاﺷﺮف و ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ارژﻧﮓ )‪ ،(1361‬دﺳﺘﻮر ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم آﻣﻮزش ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ‪ ،‬آﻣﻮزشوﭘﺮورش‪ ،‬ﺗﻬﺮان؛‬
‫ﻓﺮﺷﻴﺪورد‪ ،‬ﺧﺴﺮو )‪ ،(1375‬ﺟﻤﻠﻪ و ﺗﺤﻮل آن در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان؛‬
‫ــــــ )‪ ،(1388‬دﺳﺘﻮر ﻣﻔﺼﻞ اﻣﺮوز‪ ،‬ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺗﻬﺮان؛‬
‫ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ )‪ ،(1341‬اﺳﻢ ﺟﻨﺲ ـ ﻣﻌﺮﻓﻪ و ﻧﻜﺮه‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺮان؛‬
‫ﻣﻮﻟﻮي‪ ،‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ )‪ ،(1388‬ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻌﻨﻮي‪) ،‬ﻟﻮح ﻓﺸﺮده(‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻛﺎﻣﭙﻴﻮﺗﺮي ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﺔ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻛﺎﻣﭙﻴﻮﺗﺮي‪ ،‬ﻗﻢ‪.‬‬