Ciencias Sociais: Libro de Recursos

LIBRO DE RECURSOS
3
PRIMARIA
Ciencias Sociais
O Libro de recursos de Ciencias Sociais para 3.º curso
de Primaria é unha obra colectiva concibida, deseñada
e creada no Departamento de Edicións Educativas
de Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.,
dirixido por Teresa Grence Ruiz e Ana M.ª Guerra Cañizo.
Na súa elaboración participou o seguinte equipo:
TEXTO
Esther Echevarría Soriano
Diego Fariña Villaverde
Mar García González
María Rosa López Pérez
Aurora Moral Santa-Olalla
Raquel Rubalcaba Bermejo
Cristina Tapiador Pérez
Francisco Javier Zabaleta Estévez
ILUSTRACIÓN
Jordi Baeza Albalate
Eduardo Fontes
Quino Marín Márquez
EDICIÓN
Gabriela Martín Bermejo
Xoán Manoel López Bendaña
DIRECCIÓN DO PROXECTO
Lourdes Etxebarria Orella
DIRECCIÓN E COORDINACIÓN EDITORIAL
DE PRIMARIA
Maite López-Sáez Rodríguez-Piñero
Índice
Presentación do proxecto Saber Facer Contigo
Símbolos utilizados no libro do alumnado
Materiais do proxecto
Estrutura da unidade didáctica
Programación das unidades

e banco de recursos
Suxestións metodolóxicas
e dimensións transversais
A noción de espazo
O concepto de tempo histórico
O traballo coas fontes
As habilidades sociais e cidadás
A causalidade
A educación emocional
Unidade 1: Necesitamos a auga e o aire
Unidade 2: As paisaxes que nos arrodean
Unidade 3: O lugar onde vivimos
Unidade 4: En que traballan as persoas?
Unidade 5: A Terra, un planeta único
Unidade 6: Somos detectives do pasado
Láminas de pensamento visual
As dimensións transversais do proxecto
Recursos fotocopiables. Avaliación
O sistema de avaliación Santillana
Avaliación de contidos
Avaliación inicial
Probas unidade 1
Probas unidade 2
Avaliación primeiro trimestre
Probas unidade 3
Probas unidade 4
Avaliación segundo trimestre
Probas unidade 5
Probas unidade 6
Avaliación terceiro trimestre
Avaliación final
Avaliación por competencias
Avaliación primeiro trimestre
Avaliación segundo trimestre
Avaliación terceiro trimestre
Estándares de aprendizaxe e solucións
Recursos fotocopiables.
Atención á diversidade
Plan de mellora
Programa de ampliación
Solucións
Presentación do proxecto
Saber Facer ten catro anos. É un proxecto de éxito, pero como a realidade
educativa é cambiante, chegou o momento de actualizalo. Por iso naceu
Saber Facer Contigo.
Saber Facer Contigo incorpora importantes innovacións metodolóxicas

e pedagóxicas que os docentes nos reclamaron para a súa práctica
educativa, de aí o seu nome. O obxectivo primordial é desenvolver
no alumnado as capacidades imprescindibles para os futuros cidadáns
e cidadás do século XXI:
As habilidades – Fortalecer a comprensión e sintetizar

de comunicación as ideas máis importantes.
A comunicación é un dos eixes esenciais – Reter e lembrar a información.

do proxecto. A través de diferentes – Relacionar coñecementos entre si.
programas, presentes en todas as áreas,
A interiorización destas estratexias
trabállanse as destrezas comunicativas: e rutinas vai facilitar o control do
– Tempo para falar. Comunicación oral. pensamento e unha maior eficacia á
hora de aplicar os novos coñecementos.
– Tempo para ler. Competencia lectora.
Ao longo das unidades inclúese unha
– Tempo para escribir. Comunicación sección destinada ao adestramento
escrita. do pensamento, que se destaca cun
sombreiro de cor azul.
As destrezas de pensamento
Aprender a pensar e desenvolver A intelixencia emocional
o razoamento lóxico son outros dos eixes A educación das emocións é esencial
de Saber Facer Contigo. Para isto para a educación integral do alumnado.
trabállanse as estratexias e rutinas que Os obxectivos fundamentais
cómpren para lograr unha aprendizaxe que se establecen en Saber Facer
autónoma e eficaz, co obxectivo de que Contigo versan arredor destes
os alumnos e as alumnas adquiran aspectos:
habilidades de pensamento de orde – A identificación das emocións propias
superior: e alleas.
5
– A autoxestión e a regulación de cooperar e sexan capaces
emocional. de traballar xuntos para alcanzar
– A expresión das emocións. un obxectivo común, neste proxecto
propóñense actividades que requiren
– As habilidades sociais e a empatía. diferentes niveis de agrupación:
Un sombreiro de cor vermella indica – Traballo por parellas.
as actividades e propostas encamiñadas
– Traballo en equipo.
de forma específica ao desenvolvemento
da intelixencia emocional. – Traballo en grupo-clase.
Estas actividades identifícanse
A creatividade con distintas iconas.
A creatividade implica ter unha Ademais, ao acabar cada trimestre
imaxinación viva, ser quen de adaptarse inclúese un pequeno proxecto
a diferentes contextos e dar respostas denominado Cooperamos, en que
orixinais a situacións ou problemas se poñen en xogo diferentes técnicas
inesperados. Nos nosos libros trabállanse de aprendizaxe cooperativa.
basicamente estas capacidades:
– A busca de estratexias persoais A autorregulación
e innovadoras. da aprendizaxe
– A utilización de formas creativas En Saber Facer Contigo o alumnado ten
de expresión. un papel activo no proceso de ensinanza
e promóvese a reflexión persoal sobre
As actividades que implican poñer a súa propia aprendizaxe, para mellorar
en xogo a creatividade de xeito o coñecemento de si mesmos e poder
especial identifícanse cun sombreiro detectar fortalezas e debilidades.
de cor verde.
Ao longo das unidades inclúense
pequenas rúbricas para que os alumnos
O traballo cooperativo e as alumnas tomen conciencia
Co obxectivo de que os alumnos e as do que aprenderon e valoren
alumnas desenvolvan a súa capacidade como o fixeron.
Por último, atendendo aos últimos avances da neurociencia, Saber Facer

Contigo incorpora unha proposta de GAMIFICACIÓN para activar
a emoción e a curiosidade do alumnado, grandes pancas da aprendizaxe.
No proxecto ofrécense dinámicas propias do xogo que axudarán
a transformar a aula, creando un ambiente estimulante e motivador.
6
Símbolos utilizados no libro do alumnado
Esta icona sinala as actividades en que se suxire traballar

por parellas.
Esta icona sinala as actividades e tarefas concibidas

para traballar en equipo.
Sombreiros de cores
É o sombreiro do pensamento. Destaca as actividades

en que son necesarias a reflexión ou a análise, así como
PENSAMENTO a obtención de conclusións.
É o sombreiro da creatividade. Destaca as propostas en

que se pon en xogo a imaxinación e se piden ideas orixinais
CREATIVIDADE por parte do alumnado.
É o sombreiro das emocións. Acompaña actividades

e propostas en que se traballa a competencia emocional:
expresión e xestión dos propios sentimentos, empatía,
EMOCIÓNS
resolución pacífica de conflitos…
7
MATERIAIS DO PROXECTO
Para o alumnado
Libros e materiais asociados
Cada un dos libros vai acompañado
dun elemento de carácter interdisciplinario,
que permite establecer unha vinculación
entre todas as áreas.
Ciencias
3
898453_Lengua_3-1
primer trimestre
PRIMARIA
3
RA
MO
ES0000000118711 121581_Lingua_3-1_OBR_94355 C
da Natureza
primer trimestre
HI
E
L A LI G
primer trimestre
3
PRIMARIA 3
Lengua
PRIMARIA
RA
MO
C
Matemáticas
primer trimestre
HI
E
L A LI G
3
3
primeiro trimestre
PRIMARIA
3
PRIMARIA
A
MO
primeiro trimestre
IR
Castellana
HI E
PRIMARIA
C
3
L A LI X
PRIMARIA
PRIMARIA
Lingua
PRIMARIA
3
3
Ciencias da Natureza
PRIMARIA
PRIMARIA
3
PRIMARIA
Ciencias Sociais
Matemáticas
Matemáticas Lengua
PRIMARIA
Lengua Castellana
3
primer trimestre
Castellana
SERIE EXPLORA
PRIMARIA
Lingua
Lingua primer trimestre
primeiro trimestre
SERIE EXPLORA
Ciencias Sociais
Ciencias Sociais
11/02/2020 14:25:04
ES0000000118711 121581_Lingua_3-1_OBR_94355.indd 1 22/11/2019 11:56:03
898449
-Cdno-E
VA_Len
gua_3
ES0000000118745 121850_Cdno-EVA_CCSS_3_OBR_96833
Ciencias
3
da Natureza Ciencias Sociais
33
PRIMARIA
IA
Lengu
PRIMAR
s
3
a
3
i
d e
c
iaás t za a Caste
ARIA
m
C antec turale
PRIMARIA
PRIMARIA
PRO XEC TO
ral ie llanaO meu primeiro
_94357
Un espazo natu M
gua_3_OBR
ES0000000118715 121607_Cdno-EVA_Lin
PRIM
a P o n
a
la Nte a p u e b t e a p rueba a Atlas
Lin gu
0409
88
r
_708
_3_7
es_3
tural
atNN
3
A_M
CC
3
dno-EV 25 tare
23-C
oYnE C TO mejoacteraimroáticana
898534
1809
la com as para mej
P
00 8319
PRIMARIA
0000
ES00 petenci ora
P R O reas para a a lingü r
pa m Ponte a proba
3
RIA
Lengu m e tes
ística
a Caste laUcon
25 ta pe
PRIMARIA
nci
PRIMA
s Ponte
a pr ll a n a 30 tarefas para mellorar
3
ueba a competencia lingüística
ureza
ARIA
Ciencias Sociais
PRIM
ISCIPLINARIO
O meu primeiro Atlas
zo natural
ias dceazsa Lingua

Cienc m tuáratileeba l Ponte a proba
M
la N
a t e
a INAR
a pru natura RD ISCIPL
Ponnteespacio
INTE
CTO
PROYE
08/01/2020 11:55:04
:04
8:578:04
18 10:1
2/2018
19/02/20
15/0
ES0000000118745 121850_Cdno-EVA_CCSS_3_OBR_96833.indd 1 22/01/2020 11:52:04
22/11/2019 12:16:05
ngua_3_OBR_94357.indd 1
ES0000000118715 121607_Cdno-EVA_Li
dd 11
8
8.indd
70489.in
_3_7080
ates_3_
A_MCNN
-EVA_C
dno-EV
23-Cdno
898534-C
3189 8985
00083190
00000008
ES00000
ES0
Cadernos de práctica
Ofrécense cadernos de práctica para as áreas ES0000000118716 121618_Cdno_Lingua_3_OBR_94289
de Lingua, Lingua Castelá e Matemáticas. CADERNO
PRIMARIA
Lingua
589_Cdno_Lengua_3-2_70399
CUADERNO tercer trimestre
Lengua
3
PRIMARIA
CUADERNO segundo trimestre
Castellana
ES0000000083201 898578_Cdno_Lengua_3-1_70401
3
Lengua
3 PRIMARIA
PRIMARIA
CUADERNO primer trimestre
CastellanaLengua
3 3
PRIMARIA
PRIMARIA
a Castellana
Lengua
Castellana
segundo trimestre
Lengua
Castellana
primer trimestre
ES0000000118716 121618_Cdno_Lingua_3_OBR_94289.indd 1 21/11/2019 11:51:04
Un único caderno para

traballar o ano enteiro.
06/02/2018 15:04:04
2_70399.indd 1 06/02/2018 15:03:07
ES0000000083201 898578_Cdno_Lengua_3-1_70401.indd 1 06/02/2018 14:59:03
ES0000000083206 898615_Cdno_Mates_3-3_70447
ES0000000083205 898604_Cdno_Mates_3-2_70449 CUADERNO tercer trimestre
3 3
PRIMARIA
PRIMARIA
ES0000000083204 898593_Cdno_Mates_3-1_70451 CUADERNO segundo trimestre
Matemáticas
3 3
PRIMARIA
PRIMARIA
CUADERNO primer trimestre
Matemáticas
3 3
PRIMARIA
PRIMARIA
Matemáticas Matemáticas
tercer trimestre
Matemáticas
segundo trimestre
Matemáticas
primer trimestre
ES0000000083206 898615_Cdno_Mates_3-3_70447.indd 1 08/02/2018 12:43:03
9
Para o profesorado
Libro anotado
Edición do libro do alumnado específica
para os docentes. Inclúe as solucións
das actividades, así como suxestións
e propostas de uso do material
da aula e do LibroMedia.
Edición anotada para o profesorado
3 3
PRIMARIA
3
PRIMARIA
Edición anotada Ciencias Sociais Ciencias Sociais
Ciencias Sociais
o-Anotado_Mates_3_1 ES0000000084524 903714_Libro-Anotado_CCNN_3_MADRID_70676
3
Ciencias
3
PRIMARIA
Edición
Ediciónanotada
anotadapara
paraelelprofesorado
profesorado
primer trimestre
PRIMARIA
da Natureza
903655_Libro-Anotado_Lengua_3_1
Ciencias de
Ciencias de
31
primer trimestre
3
PRIMARIA
PRIMARIA
Edición anotada para el profesorado

PRIMARIA
3 primer trimestre
Matemáticas
la Naturaleza
ES0000000118717 121629_Libro-Anotado_Lingua_3-1_OBR_94359
Lengua
3
RA
MO
Edición anotada Ciencias da Natureza PRIMARIA
C
primer trimestre
HI
E
L A LI G
3
PRIMARIA
3 Edición anotada para o profesorado

PRIMARIA
Ciencias primeiro trimestre
Castellana
COMUNIDAD DE MADRID
3
PRIMARIA
primeiro trimestre
RA
MO
da Natureza
C
HI
E
L A LI G
3
PRIMARIA
3
PRIMARIA
Lingua
Matemáticas
3
Matemáticas
Lengua Castellana PRIMARIA
A
MO
IR
HI E
C
L A LI X
3
PRIMARIA
3
Lengua
PRIMARIA
primer trimestre
Ciencias Sociais
PRIMARIA
Castellana
primer trimestre
3
Lingua
PRIMARIA
Lingua
primeiro trimestre
Edición anotada
Edición anotada Ciencias Sociais
Ciencias Sociais
956734
ES0000000084524 903714_Libro-Anotado_CCNN_3_MADRID_70676.indd 1 14/02/2018 10:06:03
ES0000000118717 121629_Libro-Anotado_Lingua_3-1_OBR_94359.indd 1 22/11/2019 12:08:03
10
Libro de recursos
Coa programación das unidades
e suxestións metodolóxicas. Inclúe
tamén un compendio de recursos para
a avaliación e a atención á diversidade.
Inclúe fi
LIBRO DE RECURSOS
Ciencias
Sociais
• Programación
das unidades
• Banco de recursos
Inclúe fichas fotocopiables
LIBRO DE RECURSOS
ES0000000084523 903703_Libro-Recursos_Mates_3_71130
• Suxestións
Ciencias
3 metodolóxicas
PRIMARIA
Incluye fichas fotocopiables

LIBRO DE RECURSOS
da Natureza
3
LIBRO DE RECURSOS
Incluye fichas fotocopiables
• Programas
PRIMARIA
Lengua
3
transversais
Matemáticas
ES0000000118721 121662_Libro-Recursos_Lingua_3_OBR_94600
PRIMARIA
• Programación
das unidades
Inclúe fichas fotocopiables
Castellana • Recursos para

• Banco de recursos LIBRO DE RECURSOS
3
a avaliación
• Suxestións • Programación
metodolóxicas
PRIMARIA
de las unidades Inclúe fichas fotocopiables

• Programas LIBRO DE RECURSOS
LinguaCiencias
• Sugerencias
3
transversais metodológicas
• Recursos para • Programación • Fichas de reforzo
PRIMARIA
• Propuestas
a avaliación de las unidades
e ampliación
de evaluación
Sociais
• Fichas de reforzo • Fichas de refuerzo • Sugerencias
e ampliación y ampliación metodológicas • Programación
• Recursos para das unidades
la evaluación • Suxestións
metodolóxicas
• Fichas de refuerzo • Programación
y ampliación • Recursos para das unidades
a avaliación
• Recursos • Banco de recursos
• Fichas de reforzo
complementarios e ampliación • Suxestións
metodolóxicas
• Recursos
complementarios • Programas
transversais
• Recursos para
a avaliación
e ampliación
ES0000000084523 903703_Libro-Recursos_Mates_3_71130.indd 1 23/02/2018 12:12:04
ES0000000118721 121662_Libro-Recursos_Lingua_3_OBR_94600.indd 1 02/12/2019 10:35:03
11
Para a aula
02/08
03/10
ES0000000123036 138849_laminas_CCNN 3_96153.indd 5 06/02/2020 16:19:34
ES0000000123037 138860_Lamina 02_EL RELIEVE_96161.indd 3 28/01/2020 13:03:15
Láminas de pensamento visual

para as áreas de Ciencias
da Natureza e Ciencias Sociais.
Programación
didáctica
12
Recursos dixitais
LibroMedia
Libro dixital multidispositivo, con
actividades e recursos para todas
as unidades didácticas.
A través de
Evocación
pódese acceder
a todos os
recursos do
proxecto en
formato dixital.
Ferramenta de avaliación
Aval, a nova ferramenta de avaliación
de Santillana, facilítalle ao docente a tarefa
de crear exames e cualificar de acordo
cos criterios, obxectivos e estándares
indicados por cada administración educativa,
dunha forma sinxela e amigable.
Con Aval, cada docente pode crear
exames a partir do banco de preguntas
que inclúe a ferramenta ou ben
engadindo as súas propias preguntas.
O módulo de informes permite
obter unha imaxe clara
e precisa do avance
de cada alumno ou alumna,
e da clase no seu conxunto.
13
ESTRUTURA DA UNIDADE DIDÁCTICA
O libro de Ciencias Sociais 3 conta con seis unidades, organizadas en tres
trimestres, ademais dunha sección inicial denominada Comezamos.
A estrutura de cada unidade didáctica é a seguinte:
Páxina de apertura
Vista aérea da cidade de Lugo.
3 O lugar onde vivimos

Tempo para falar
SABER
Que ves na fotografía: unha aldea, unha vila FACER
ou unha cidade? Por que o sabes?
Destaca algún monumento? Pensas que é Interpretar
unha localidade antiga ou moderna? un gráfico
Desde onde cres que se realizou esta fotografía? de poboación
Parécese á localidade en que vives? Explica por que.
Gustaríache vivir nun lugar coma este?
Por que?
55
Unha gran fotografía dá inicio a cada A sección Tempo para falar inclúe
unidade e invita os nenos e as nenas preguntas destinadas a un traballo oral
a poñer en práctica as súas habilidades de carácter colectivo. Ademais, avánzase
de observación. a proposta de carácter competencial
que se traballa na sección Saber facer.
14
Páxinas de contidos
As paisaxes de Galicia 2
A paisaxe natural Espazos naturais protexidos
Galicia ten paisaxes naturais moi diversas: En Galicia hai espazos protexidos para con-
• Paisaxes de costa: hai illas, cabos, acantilados, servar a paisaxe, as plantas e os animais. (4)
praias e tamén rías, que son vales inundados polo Destaca o Parque Nacional das Illas
mar. Destacan a ría de Vigo e a de Arousa. Atlánticas, unha paisaxe de terra e mar
• Paisaxes de interior: hai moitos vales polos que onde medran plantas como a camariña,
discorren numerosos ríos. Destaca o val do Miño e animais como o corvo mariño. (5)
e do Sil. Tamén hai chairas, como a Terra Chá. No sur están o Parque Natural Baixa Limia
• Paisaxes de montaña: as montañas son redondea- e Serra do Xurés e O Invernadeiro. No nor-
te, as Fragas do Eume, unha paisaxe de 5. Illas Cíes. Parque Nacional das Illas Atlánticas
das e de pouca altura. As máis elevadas están no 1. 1.
Serra dosdos
Serra Ancares (Lugo).
Ancares (Lugo). (Pontevedra).
leste e no sur. Destacan a serra dos Ancares e a bosque frondoso. No leste está a Serra da
do Courel. (1) Enciña da Lastra, e son espazos protexidos
as montañas dos Ancares e do Courel. SABER MÁIS
A vexetación N AA Estaca
Estaca de
AA Estaca
de Bares
Estaca de
Bares
de Bares
Bares Mar
Mar Cantábrico Animais protexidos
Mar Cantábrico
Mar Cantábrico
Cantábrico
A vexetación de Galicia é moi abundante e variada O L OO

CC OO
Moitos animais están
porque recibe chuvias frecuentes. IIII CC
Ferrol
Ferrol
Ferrol
Ferrol
S
AA Coruña
Coruña
AA Coruña
Coruña PRINCIPADO
PRINCIPADO protexidos para que non
TT
PRINCIPADO
PRINCIPADO
• Nas montañas hai bosques de faias e rebolos e
DE ASTURIAS
DE ASTURIAS
NN
desaparezan. Algúns son
Parque Natural
Parque Natural DE ASTURIAS
DE ASTURIAS
Parquedo
Parque
Fragas
Fragas Natural
Natural
do Eume
Eume
Cabo Vilán
Cabo Vilán Fragas do
do Eume
Eume
LL Á
Cabo Vilán
Cabo Vilán Fragas
Á
monte baixo de uces, toxos e xestas. o oso pardo, a aguia real,
AA TT
Lugo
Lugo
Lugo
Lugo
Os Ancares
Os Ancares
o bufo real, o arroaz, o
Santiago de
Santiago de Os Ancares
Os Ancares
• Nos vales do interior hai bidueiros, salgueiros, e
Santiago de
Santiago
Compostela
Compostelade
Compostela
Compostela
OO
bosques de carballos e castiñeiros. (2) voitre branco, o mazarico,
OO CC ÉÉ AA NN
o arao e a saramaganta.
Parque Natural
Parque Natural
Parque Natural
Parque
Complexo
Complexo Natural
dunar de
dunar de Corrubedo
Corrubedo OO Courel
Courel
• Nas zonas próximas á costa abundan árbores Complexo dunar de Corrubedo
Corrubedo OO Courel
Courel
eeComplexo
lagoas dedunar
lagoas de de
Carregal
Carregal ee Vixán
Vixán CASTELA
CASTELA
ee lagoas
lagoas de
de Carregal
Carregal ee Vixán
Vixán CASTELA
CASTELA
2. 2. Bosque
Bosque de de bidueiros.
bidueiros. EE LEÓN
LEÓN
EE LEÓN
LEÓN
de repoboación, como eucaliptos e piñeiros. Parque Nacional
Parque Nacional
Pontevedra
Pontevedra
Pontevedra
Pontevedra
Parque Natural
Parque
Parque
Parque
Natural
Natural
Parque
Parque Nacional Ourense
Ourense Serra
Serra daNatural
da Enciña
Enciña
das
das IllasNacional
Illas Atlánticas
Atlánticas Ourense
Ourense Serra
Serra
da da Enciña
da
Lastra Enciña
das Illas
das Illas Atlánticas
Atlánticas da Lastra
da Lastra
da Lastra
Vigo
Vigo
Vigo
Vigo
A paisaxe transformada LUGO Parque

LUGO Parque
Provincia Nacional Parque Natural
Parque Natural
ParqueNacional
Provincia Parque
Parque Natural
Natural
Nacional
Parque Nacional Baixa
Baixa Limia
Limia
Capitalda
Capital dacomunidade
comunidade Baixa
eeBaixa
Serra Limia
SerraLimia
do Xurés
do Xurés
Parque
Parque Natural
autónomaNatural Parque Natural
Parque Natural ee Serra
Serra dodo Xurés
Xurés Parque Natural
Parque
autónoma
Parque Natural
Natural ParqueAloia
Parque Natural
Natural Parque Natural
CapitalNatural
Capital de
de Monte
Monte Aloia OOParque
Parque Natural
Natural
Invernadeiro
Invernadeiro
Sitio
Sitio Natural Monte Aloia
Monte Aloia OO Invernadeiro
Invernadeiro
Sitio
Sitio Natural
Natural
provincia
provincia
As persoas modificaron a paisaxe de Galicia de Outros
Outros
Límitede
Outros
Límite
Outros
protexidos
protexidos
protexidos
protexidos
espazos
espazos
decomunidade
comunidade
espazos
espazos PP OOR
PPOO
RRTTTU
RTU
UUG
GGAL
AL
AL
G AL
Límitede
Límite deprovincia
provincia
diversas maneiras:
4. Mapa dos principais espazos protexidos de Galicia.
Estamos rodeados de •aire
Levantaron núcleos de poboación por todo o terri-
torio: aldeas, vilas e cidades. (3) 1
ACTIVIDADES 384218U7p93_espacios
384218U7p93_espacios protegidos
384218U7p93_espaciosprotegidos
384218U7p93_espacios protegidos
protegidos
• Construíron vías de comunicación como as es- 927256_02_p43_leyenda_politico_color_comunidad_valenciana_matriz
927256_02_p43_leyenda_politico_color_comunidad_valenciana_matriz
O aire é necesario tradas, as vías férreas e os aeroportos. A atmosfera arrodea a Terra 1 Que tipos de paisaxes naturais ten Galicia? Nomea varias próximas a onde vives.
O aire é unha mestura de gases esenciais • Fixeron portos, fábricas, granxas, campos de A atmosfera é unha capa de gases que arrodea 2 Calesa Terra.
son as transformacións máis comúns nas paisaxes galegas?
Outros
cultivo, etc. para gases:
desenvolver as súas activi-
para vivir. Os máis importantes son: Protexe o planeta, porque impide que arrefríe moito durante
dades económicas.
• Dióxido de carbono. 3. 3.
VilaVila
de de Porto
Porto
a do do
Son
noite Son queza en exceso durante o día.3 Sinala as paisaxes protexidas que ves no mapa. Como as identificaches?
(A Coruña).
e(Aque
Coruña).
Prodúceno os seres vivos
Na atmosfera distínguense varias partes: a troposfera e a
Osíxeno. Os seres vivos 42 ao respirar. Tamén está COMPROBO O MEU PROGRESO. Actividades 3 e 6 43
necesitámolo para respirar. estratosfera.
no fume dos coches, nas
fábricas, nos incendios…
Nas partes máis
Nitróxeno. É o gas máis • Vapor de auga. É a auga altas, apenas hai
abundante no aire. en estado gasoso. osíxeno. Aquí
encóntrase a
Estratosfera
capa de ozono,
Na parte máis que nos protexe
Ademais de para respirarmos, os seres vi-
OBSERVA E DESCUBRE próxima á dos raios solares.
vos necesitamos o aire para outros usos:
superficie
• Permite o voo dalgúns animais e apare- • Ten o balón a mesma terrestre, Troposfera
llos, como os paracaídas. forma inflado e desinflado? prodúcense
• Os sons viaxan a través do aire ata os Por que? os fenómenos
nosos oídos. • Que formas adoptou atmosféricos.
• O osíxeno é imprescindible para que un o globo?
material arda.
O aire é unha combinación de gases. A atmosfera
Como é o aire? é a capa de gases que envolve a Terra.
O aire non ten cor nin sabor, pero ten outras propiedades:
ACTIVIDADES
Pesa Ocupa un lugar Non ten forma
Un balón pesa máis A auga só entra na O aire adopta a forma 1 TEMPO PARA ESCRIBIR. Enumera os gases máis
cando está inflado. botella se sae o aire. do globo. importantes do aire. Escribe unha característica
de cada un.
2 Que lle ocorre a unha candea acesa

se a tapamos cun vaso? Por que?
3 Explica o que é a atmosfera, as partes que ten

e por que é importante.
18 COMPROBO O MEU PROGRESO. Actividade 8 19
Os contidos curriculares desenvólvense Un resumo ao final do texto informativo

en varias leccións. Cada lección inclúe sintetiza as ideas fundamentais.
textos informativos, imaxes e actividades Nestas páxinas tamén se inclúen actividades
que permiten asimilar os contidos para desenvolver as habilidades de
e traballar sobre eles. pensamento, creatividade e emocións,
As etiquetas Tempo para escribir, que son destacadas con sombreiros
Tempo para falar e Valores promoven de cores diferentes.
a expresión escrita, a expresión oral Ademais, nalgunhas leccións suxírense
e a reflexión ética, respectivamente, mentres unha ou varias actividades da sección
que Consulta o atlas desenvolve a análise Comprobo o meu progreso susceptibles
cartográfica. de realizarse ao fío dos contidos traballados.
15
ESTRUTURA DA UNIDADE
O traballo coas competencias

TEMPO PARA LER 1
Como chega a auga ás casas?
Para conseguir que a auga chegue ás nosas
casas é necesario construír algunhas
Tempo para ler é unha sección
instalacións.
A auga que utilizamos procede principalmente B

A
orientada a reforzar a competencia
en comunicación lingüística a través
dos ríos. Recóllese nos encoros (A) e condúcese
por unha rede de tubos ata unhas instalacións
(B) onde se prepara para que sexa potable, é C
dicir, para que a poidamos beber.
Nas plantas potabilizadoras, a auga fíltrase,

da lectura e a comprensión de textos
elimínanse as impurezas e engádeselle cloro
en pequena cantidade. Desde alí, distribúese sinxelos relacionados cos contidos
da unidade.
a través de tubaxes ata as casas. (C) Así, cando
abrimos a billa, sae limpa. D
Unha vez utilizada, a auga chega aos sumidoiros

e pasa a unha planta depuradora. (D) Alí fíltrase,
E
límpase e devólvese aos ríos. (E)
1 Explica o que son a auga doce e a auga potable. Escribe tres usos
para os que é imprescindible a auga potable.
2 TEMPO PARA FALAR. Ordena estes pasos e explica como

chega a auga ata as nosas casas.
• Acumular a auga.
• Distribuír a auga polas casas.
• Potabilizar a auga.
3 Pensade e escribide varias ideas

para aforrar auga no colexio.
4 VALORES. Que lle dirías á persoa

que botou lixo neste río?
28
SABER FACER 6
Obteño información de fotografías
Madrid, 1898 Madrid, 2018
Observa e compara as dúas fotografías Entre todos
1 Copia a táboa no caderno e complétaa. 2 TEMPO PARA FALAR. Consultade as táboas que elaborastes e explicade:
Fotografía Fotografía
• Que elementos desta praza cambiaron co paso do tempo.
do ano 1898 do ano 2018
• Que elementos permanecen igual.
Os edificios Cantos pisos teñen? … …
3 Descubride como era a vida na época dos vosos avós a través
Os monumentos Cales hai? … …
das fotografías que conserva a vosa familia.
Os farois Como son? … …
• Formade equipos de catro persoas.
A calzada Como é? … … • Cada equipo buscará fotografías da época dos seus avós en relación
… … cun destes temas:
Cales hai?
Identificas transportes Os transportes As vivendas A roupa O ocio O colexio

… …
Os transportes públicos? Como son?
• Coas fotografías, facede unha exposición na clase. Non esquezades convidar
Hai sinais de tráfico? Cales? … … os vosos avós e avoas!
• Aproveitade a ocasión para que vos conten como era a súa vida cando tiñan a vosa idade.
120 121
Na sección Saber facer promóvese

que os alumnos e as alumnas apliquen
o aprendido ao longo da unidade
e poñan en práctica as competencias
adquiridas.
16
As actividades de repaso 1
COMPROBO O MEU PROGRESO
ESQUEMA. Copia e completa no caderno.

6
A unidade péchase cunha serie de actividades As fontes da historia
poden ser
de repaso para afianzar os conceptos … …
e procedementos aprendidos. Algunhas por exemplo hai tres tipos
actividades, introducidas polas etiquetas …

… … …
Palabras clave, Resumo, Esquema ou Táboa, por exemplo por exemplo por exemplo
contribúen ao desenvolvemento de técnicas

… … …
de estudo básicas para lograr a integración 2 Observade a liña do tempo deste colexio e respondede.
PROGRESO
dos coñecementos adquiridos. Ano 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
A sección final Como o fixen? invita o alumnado

• Cando se inaugurou o colexio?
• Cantos anos tiña o colexio cando se inaugurou a biblioteca?
E cando se produciu a gran tormenta?
a valorar,
derno este esquema dunha forma
y completa lo que sinxela,
falta. o seu progreso. • En que ano se renovou o comedor?
9 LÍNEA DEL TIEMPO. Copia en tu cuaderno es
• Que feito importante para o colexio credes que sucedeu en 2010?
• Cantos anos da vida do colexio se representaron na liña?
con las huellas que nos ha dejado cada una
Anota no caderno a que idade da historia corresponde cada imaxe.
Escribe, al menos, dos huellas de cada época.
3
mbios que se produjeron hace 200 años
A B C D E
Primeros seres
123
En las comunicaciones En la construcción humanos

… …
PR E HIS TOR IA
COMPROBO O MEU PROGRESO 6
scribe a qué época pertenece cada uno.
4 Calca a liña do tempo no caderno. Escribe cada letra no lugar que corresponda. 7 ESQUEMA. Copia no caderno este esquema e completa o que falta.
E A Unha escultura do ano 1132 d. C. C Un templo do ano 1250 a. C.
B G
Unha cerámica do ano 250 a. C. D H
Unha película do ano 1995 d. C. Hace más de un millón de años
Cambios que se produciron desde hai 200 anos
Na medicina •…
Nas comunicacións Na construción
2000 a. C. 1500 a. C. 1000 a. C. 500 a. C. 1 500 d. C. 1000 d. C. 1500 d. C. 2000 d. C.

… •… … …
5 Fíxate nos cinco tomos desta enciclopedia. Pensa en cal deles buscarías 8 Identifica estes obxectos e escribe no caderno a que época pertence cada un.
cada un dos feitos. Copia e completa a táboa no caderno.
A C E
G H
D Tomo I
Tomo II Tomo III Tomo IV Tomo V
Idade
Idade Idade Idade
Prehistoria Antiga Media Moderna Contemporánea
E DA D M ED IA
B D
Hace…
F
Feitos
Hai uns 500.000 anos descubriuse o lume.
Tomo
…
•… F
Hai máis de 500 anos Colón chegou a América. …

•… Hace…
Hai máis de 5.000 anos inventouse a escritura. … 9 PALABRAS CLAVE. Escribe un texto sobre a época dos romanos
Hai uns 50 anos creouse Internet. … utilizando nel estas palabras: •…
Hai máis de 1.500 anos desapareceu o Imperio romano. …
• domus • calzada • anfiteatro • circo
•…
un texto sobre la época de los romanos
6 TÁBOA-RESUMO. Copia e completa no caderno.
COMO O FIXEN? Responde no caderno.

ras:
Onde vivían? Como se desprazaban?
Os primeiros seres Que estudaches nesta unidade?
… …
humanos
Que palabras novas aprendiches? Que significan?
zada • anfiteatro Os romanos
• circo … … Que sabías antes sobre a historia? Que sabes agora?
E DA
Hai 1.000 anos … … Que che pareceu máis difícil? Que poderías mellorar?
mas • mosaico • latín

Hai 500 anos
Hai 200 anos

… …
Ponlle unha nota ao teu traballo nesta unidade.
… …
124 125
completa en tu cuaderno.
viviendas Los medios ¿CÓMO LO

898545
HE
Los trabajos
os edificios de transporte
¿Qué has estud
… … …
¿Sabrías explic
humanos cuand
… … …
y la ganadería?
… … … ¿Qué palabras
… … …
¿Cuál de la etap
¿Qué sabes de
… … …
¿Qué te ha resu
… … … 17
SECCIÓNS TRIMESTRAIS
Ao finalizar cada trimestre inclúense as seguintes

seccións especiais:
Cooperamos
Este programa trimestral propón unha tarefa cada equipo traballarán de forma conxunta
s 1-se
de carácter colectivo en que poñen
2 traballo para resolver un problemaen
3. Comentamos oupareja
reto proposto
la imagen que hemos
en xogo diferentes técnicas de - 4 nestas páxinas.
y argumentamos las razones de nuestra elecc
es cooperativo. Finalmente, na sección Como o fixemos?,
Os alumnos e as alumnas formarán grupos realizarán4. Nosvaloración
unha reunimos los cuatro miembros del equipo
conxunta
o miembros y observamos estas fotografías. y decidimos entre todos cuál es el paisaje
de catro ou cinco membros. Os membros de do traballo realizado.
que más daños ha sufrido.
C COOPERAMOS
Téc
Propoñemos solucións nica 3. Comentamos en parella a imaxe que eliximos
1-2 e argumentamos as razóns da nosa elección.
para coidar as paisaxes -4
4. Reunímonos os catro membros do equipo
1. Formamos grupos de catro membros e observamos estas fotografías. e decidimos entre todos cal é a paisaxe Tede en conta que só
que máis danos sufriu. dispoñedes de dez minutos para
argumentar a vosa elección
PROBLEMA e tomar unha decisión.
A B
C D
D
5. O portavoz de cada grupo explícalle ao resto da clase por que
seleccionamos esa fotografía.
6. Finalmente, elaboramos un mural para concienciar a todos

do que podemos facer para coidar as nosas paisaxes.
2. Cada membro do grupo escribe que paisaxe considera que está máis
5. El portavoz de cada grupo explica al resto de
COMO O FIXEMOS? Responde no caderno.
deteriorada e que danos sufriu. Despois, completan unha ficha coma esta.
hemos seleccionado esa fotografía.
Que ideas achegamos?
Aproveitamos ben o tempo para realizar as tarefas?
• Actividades ou accións que deterioraron a paisaxe: …
Que aprendemos acerca do coidado das paisaxes?
• Que consecuencias ten para os seres vivos que a habitan?: …
Que podemos facer nós para axudar a conservar
• Propostas para evitar que unha situación semellante se volva
producir: … 6. Finalmente, elaboramos un mural para concie
as paisaxes?
52 de lo que podemos hacer

53 para cuidar nuestro
¿CÓMO LO HEMOS HECH

cribimos qué paisaje consideramos que está más
sufrido. Completamos una ficha como esta. ¿Qué ideas hemos aporta
¿Hemos aprovechado bien
nes que han deteriorado el paisaje: …
¿Qué hemos aprendido ace
s tiene para los seres vivos que lo habitan? …
tar que una situación similar ¿Qué podemos hacer noso
:… los paisajes?
18
9
MiniLab
Cada trimestre finaliza coa sección MiniLab, que
incorpora unha proposta de actividades para realizar
traballos manipulativos relacionados cos contidos
das unidades.
MINILAB Constrúo unha andavía MINILAB Preparo un sementeiro
Para faceres esta andavía necesitarás: unha cartolina, un rotulador, unha regra, Un sementeiro é un recipiente pequeno ou unha caixa
unhas tesoiras, un alfinete, unha chincheta, unha palla e un anaco de goma de borrar. con varios ocos onde se cultivan plantas que, cando
medran, se transplantan a testos máis grandes ou a hortas.
COMO O TES QUE FACER?

COMO O TES QUE FACER?
1 Debuxa na cartolina 2 Usa a regra para 3 Fai marcas Para facer un sementeiro necesitas:
un cadrado de trazar dúas liñas, a 8 cm de cada
15 cm de lado desde unha esquina esquina e corta sementes • terra • vasiños de iogur • unha caixa
e recórtao. á oposta. ata elas. • unha pa pequena • un rotulador • un regador
s
1 Primeiro, selecciona as sementes que vas plantar e escribe
ento
pem
en cada vasiño o nome da planta correspondente.
Debes facer un pequeno burato na parte inferior do vasiño tomates
para que, cando regues, a auga sobrante escorra
e non podrezan as raíces das plantas.
4 Das oito puntas da 5 Pasa a chincheta 6 Crava o anaco

andavía, colle unha polos catro buratos de goma de borrar 2 Enche cada vasiño cun pouco 3 Despois de
si e outra non das puntas da na chincheta para de terra. Despois, coloca sementar, rega
e pícaas co alfinete. andavía e pola palla. non te picar. dentro de cada un as as plantas con
sementes. axuda do regador.
Bota pouca auga!
4 Para transportar o teu sementeiro,

pon os vasiños dentro da caixa.
Despois, colócaa nun lugar 5 Cando pasen corenta
ben solleiro. días ou as plantas
alcancen unha altura
de dez centímetros
7 Comproba o seu funcionamento.
aproximadamente,
• Que tes que facer para que xire sácaas dos vasiños
a túa andavía? e transplántaas
• Que podes facer para que xire a un recipiente
máis grande.
máis rápido?
94
54
MINILAB Constrúo un telescopio
COMO SON OS TELESCOPIOS? COMO O TES QUE FACER?

Un telescopio é un instrumento óptico con que se poden ver moito máis Para facer un telescopio cómprenche:
grandes obxectos que están lonxe.
É unha ferramenta fundamental para os astrónomos e astrónomas,
• dous tubos de cartón • dúas lupas: unha • un pouco de cinta
que son as persoas especializadas no estudo do universo.
de diferente diámetro grande e outra pequena adhesiva
En 1609, Galileo Galilei, un dos científicos máis importantes

da historia, construíu un telescopio con dúas lentes. Grazas
a el, impulsouse enormemente o coñecemento do universo.
De feito, chegou a observar con detalle, nada máis
e nada menos, que os aneis de Saturno.
1 Fabrica ou corta con coidado os tubos.

O exterior pode ter uns 30 cm
de longo e o interior, uns 10 ou 15 cm.
Debe poder moverse un dentro
Uns cincuenta anos máis tarde, do outro.
en 1668, outro dos científicos
máis revolucionarios da historia
construíu outro tipo 2 Sitúa con cinta adhesiva as lupas
de telescopio. nos extremos dos tubos: a lupa 1
Na actualidade,
Foi Isaac Newton, que os grandes telescopios pequena no tubo estreito e a grande,
substituíu as dúas lentes teñen espellos de varios metros no máis largo.
que utilizara Galileo por de diámetro e, grazas ao
dous espellos. Así, as imaxes desenvolvemento da fotografía
obtidas co seu e da electrónica, as imaxes do espazo 3
3 Coloca un cilindro dentro do outro,
telescopio eran cada vez son máis detalladas. de xeito que as lupas queden
máis nítidas,
Ademais, pódense instalar no espazo, enfrontadas.
máis brillantes 2
como o telescopio Hubble, con
e máis grandes.
que os científicos puideron observar
o universo cunha gran claridade, 4 Mira pola lupa pequena e apunta cara
e confirmar a existencia dos buratos a un obxecto que estea lonxe.
negros e de novas galaxias.
• Move lentamente un cilindro dentro do outro
ata enfocalo ben e conseguir unha visión nítida.
128 129
19
Programación
das unidades
e banco
de recursos
Unidade 1. Necesitamos a auga e o aire
Programación
CONTIDOS
SABER SABER FACER
O MUNDO EN QUE • Os estados da auga e os seus • Realización de experimentos

VIVIMOS cambios. O ciclo da auga. coa auga.
• O aire e a atmosfera.
• Os fenómenos atmosféricos.
Tempo e clima. Os climas da Terra.
• O coidado da atmosfera.
COMUNICACIÓN • Enumeración dos gases • Análise do tempo nun lugar.

que forman o aire.
• Enumeración dos danos que causa
• Explicación de como se forman a contaminación.
as nubes.
• Realización de experimentos
• Redacción de como chega a auga coa auga.
ás nosas casas.
• Descrición do ciclo da auga.
TAREFA COMPETENCIAL • Realización de experimentos

coa auga.
PENSAMENTO • Análise dunha imaxe sobre

contaminación atmosférica.
CREATIVIDADE • Elaboración dun mural sobre

os usos da auga.
TRABALLO • Recoñecemento das medidas • Elaboración dun mural sobre

COOPERATIVO necesarias para coidar a auga. os usos da auga.
(PARELLA E GRUPO)
• Escritura de formas de aforrar • Experimentación co ciclo
auga no colexio. da auga.
• Propostas para evitar a • Experimentación coas
contaminación na localidade. características do aire.
• Enumeración dos danos que causa
a contaminación.
• Realización de experimentos
coa auga.
SABER SER • Recoñecemento das medidas necesarias para coidar a auga

e reciclar o lixo.
VALORES • Toma de conciencia dos danos producidos pola contaminación.
Suxestión de temporalización
A estrutura do libro en seis unidades corresponde a dúas unidades por trimestre.
A duración desta unidade estímase en seis semanas aproximadamente.
22
Banco de recursos
Material para o profesorado
• Carpeta de innovación metodolóxica
• Programación didáctica da aula
• Libro anotado
Unidade 1
• Libro de recursos
Recursos para a avaliación
- Avaliación de contidos
- Unidade 1: controis B e A
Atención á diversidade
Inclúe fichas fotocopiables
LIBRO DE RECURSOS
Ciencias
3
PRIMARIA
- Plan de mellora. Unidade 1

Sociais
• Programación
- Programa de ampliación. Unidade 1
das unidades
3
• Banco de recursos
3
PRIMARIA
PRIMARIA
• Suxestións
Ciencias Sociais
metodolóxicas
• Programas
transversais
• Recursos para
3 Recursos dixitais
SERIE EXPLORA
a avaliación
PRIMARIA
e ampliación
• LibroMedia
SERIE EXPLORA
Ciencias Sociais
Unidade 1: actividades e recursos
Ciencias Sociais
Materiais da aula
• Láminas de pensamento visual
O ciclo da auga
Outros materiais do proxecto

• O meu primeiro atlas do mundo
23
Suxestións
metodolóxicas
e dimensións
transversais
A metodoloxía que subxace na formulación deste proxecto parte

da premisa de que os alumnos e as alumnas desempeñen
un papel activo na súa aprendizaxe, en liña coas tendencias
actuais para a ensinanza de Ciencias Sociais: facer que
o alumnado observe o que o arrodea, realice os rexistros
pertinentes, investigue en diversas fontes, se formule preguntas
e sexa quen de obter conclusións. Todo isto para comprender
como é o mundo en que vivimos e para lograr unha aprendizaxe
profunda e efectiva.
A nosa proposta metodolóxica ten por obxectivo que as nenas

e os nenos de Primaria entendan as Ciencias Sociais desde
un punto de vista procedemental e experiencial, ademais
de conceptual, e que comecen a desenvolver a súa capacidade
observadora, analítica, investigadora e crítica. Unha ensinanza
baseada na investigación implica observar a realidade para
formular problemas, identificar alternativas posibles para a súa
resolución, recoller e clasificar información, debater cos compañeiros
e compañeiras e elaborar argumentacións. Implica igualmente
ser quen de realizar prácticas e actividades manipulativas para
fomentar a capacidade de observación e experimentación.
Construír unha andavía, preparar un sementeiro ou elaborar
un telescopio desenvolven, por exemplo, estas capacidades.
Pretendemos que estas páxinas lle sirvan de orientación

ao profesorado nesta difícil tarefa. Por iso, nesta sección realízanse
suxestións sobre como abordar a aprendizaxe dos contidos do libro,
e propóñense estratexias, técnicas, recursos e actividades que
poden resultar adecuadas para traballar as unidades didácticas
na aula. Sempre que sexa posible, priorizaranse as actividades que
estimulen unha postura proactiva e creativa, que favorezan
a participación do alumnado e a súa interacción cos compañeiros
e compañeiras.
Os recursos e actividades que se detallan para cada unidade

do libro van encamiñados a axudar os profesores e profesoras
no seu labor docente, pero non deben ser entendidos como un
29
guión pechado. Cada docente coñece as características específicas
do seu grupo de alumnos e alumnas e é, polo tanto, quen debe
adaptar as propostas e suxestións á súa realidade concreta
ou ben achegar outras novas. A educación non é un proceso
único que poida ser implementado cunha receita pechada, senón
un conxunto de factores e ideas que se alimentan e benefician
en prol de buscar o mellor método para que os nenos e as nenas
poidan medrar, evolucionar, espertar a súa conciencia e aprender.
Varios eixes fundamentais vertebran o estudo de Ciencias Sociais:

o espazo e o tempo en que teñen lugar os fenómenos e os feitos,
o traballo coas fontes, o desenvolvemento das habilidades sociais
e cidadás, a causalidade e a educación emocional.
A noción de espazo
A noción de espazo funciona como un concepto organizador
da xeografía. En primeiro lugar, o espazo é o marco en que
se desenvolven os alumnos e as alumnas, o seu contexto, de onde
derivan unha serie de prácticas fundamentais, como a orientación
e a construción de itinerarios en planos e mapas. Orientarse
é unha necesidade básica que nos permite localizar elementos
no espazo a partir dun punto de referencia. Á idade destes nenos
e nenas é unha habilidade difícil, que necesita ser traballada
de forma continua, por iso o libro comeza cunha sección
específica dedicada aos mapas e á orientación. Ademais
dos esquemas de orientación sobre os puntos cardinais
incorporados na sección «Comezamos» e nas unidades
correspondentes, aplicar os conceptos de esquerda e dereita,
por exemplo, na lectura de mapas e planos ou na elaboración
de itinerarios axudará os estudantes a adquirir esta capacidade.
O espazo é tamén o lugar en que suceden as actividades,

os fenómenos e os feitos humanos, tanto do pasado coma
do presente. Por iso, fanse necesarios os exercicios de localización
e a iniciación no manexo e consulta do atlas, pois os alumnos
e as alumnas deben coñecer os principais accidentes xeográficos
e algunhas cidades destacadas como parte da súa formación
básica. Para reforzar este traballo, o docente tamén dispón
de láminas que traballan con mapas e que poden usarse na clase.
O traballo cartográfico resulta indispensable na didáctica

das Ciencias Sociais, e en especial da xeografía. Os mapas
son representacións gráficas e simbólicas do espazo real.
Os alumnos e as alumnas deben coñecer a súa linguaxe
(orientación, escala, simboloxía…) para ser quen de interpretar
con acerto o espazo representado. O libro incorpora numerosas
actividades destinadas á lectura guiada de diferentes tipos
de mapas que parten de modelos cartográficos moi icónicos
30
Mar Cantábrico
N CORDILLEIRA
ZO Torre Cerredo FRANCIA
CI O CANTÁBRICA
MA LAIC (2.648 m) Pir en
eos Aneto
O L GA (3.404 m) ANDORRA
DE
PR
S ES
TE N IÓ
S ON EÓ N
DO
TICO
M L N
SI
DE Moncaio EBR MA LÁ
ST
O TE ATA
(2.313 m) SIS O-C
EM
IR
A
TE
AT L Á N
Almanzor AL S
IB
CO
GAL
TR
ÉR
(2.591 m) N
CE
IC
es
O
PORTU
MA ar
ale
E MESETA
SIST
B
s
CENTRAL Illa
MONTES
NO
DE TOLEDO
OCÉA
ORENA A o
SERRA M EIR e
D ILL TICA n
R É á
CO UBB
DO S S r r
ÓN IR ICO e
BÉT Mulhacén (3.479 m)
E SI UIV
PR AL
Q i t
DE AD AS d
TEM e
GU SIS ICA
OCÉANO ATLÁNTICO PENIBÉT M
RA
DI LLEI r
Illas Canarias COR a
Teide M
3.715 m Ceuta
MARROCOS Melilla
dada a idade dos estudantes. Inclúense tamén propostas para

que eles elaboren os seus propios mapas sobre unha base muda,
que poden ser moi útiles para a aprendizaxe dos contidos.
Por outra parte, a xeografía descritiva ten un papel fundamental

en Ciencias Sociais, pois permite aplicar os coñecementos xerais
adquiridos ao espazo concreto en que se desenvolven. Os contidos
conceptuais son poucos, sinxelos e concretos, pero concédese
grande importancia ao coñecemento de «lugares», como montañas,
arquipélagos e ríos. Por iso, o libro de texto inclúe imaxes
adaptadas á madureza dos nenos e nenas desta idade, que
lles permitirán, por unha parte, comezar a comprender
a representación dos espazos xeográficos e por outra,
contextualizar os diferentes elementos xeográficos que son
obxecto de estudo.
A sección «Observa e descubre» favorece a lectura pautada

de todo tipo de imaxes, mapas incluídos, tan necesaria na análise
xeográfica.
En último termo, para lograr unha aprendizaxe construtiva

é fundamental coñecer o contexto real en que se aplican
os coñecementos e procesos, aínda que este poida representarse
recreando unha simulación. Por exemplo, resulta pouco efectivo
que un alumno ou alumna memorice o concepto de escala
se non sabe utilizalo na realidade ao medir o plano dun cuarto
ou dunha vivenda, ao elaborar un itinerario nun mapa de estradas
ou ao interpretar o plano dunha localidade. Por iso, utilizar
31
as destrezas de orientación no propio contorno e coñecer
espazos concretos definidos polas súas características físicas
son competencias imprescindibles para adquirir a dimensión
espacial.
O concepto de tempo histórico

O uso correcto das nocións temporais básicas, o coñecemento
da cronoloxía e dalgúns métodos para medir o tempo cronolóxico
e o tempo histórico, así como a representación iconográfica deste
último, son algunhas capacidades inherentes ao estudo de Ciencias
Sociais, e en particular da historia. Son capacidades complexas
e abstractas, polo que os alumnos e alumnas desta idade adoitan
ter dificultade para aplicalas correctamente. Para facilitar esta
tarefa, o libro contén distintas propostas destinadas a traballar
as nocións temporais xerais (século, milenio, antes e despois
de Cristo…) e as propiamente históricas (as idades establecidas
para o estudo da historia e a súa duración). As actividades
con propostas para asociar anos e séculos e a práctica da lectura
de números romanos para identificar séculos son importantes
neste sentido.
Co mesmo obxectivo, o docente dispón de dúas láminas que

traballan o tempo, a secuencia cronolóxica e as idades da historia,
que poden servirlle para reforzar estes contidos especialmente
6
complicados.
O tempo antes e despois de Cristo OBSERVA E DESCUBRE
Por outra parte, os alumnos e as alumnas necesitan coñecer
Numeramos os anos tomando como referencia o nacemento de
as datas dalgúns acontecementos clave como referentes
• Que períodoque
reflicte a liña
Xesucristo, que situamos no ano 1:
permiten establecer un marco temporal en que do ir situando
tempo desta nena: o pasado,
• Os feitos sucedidos antes do
os feitos ano
e os 1 pasaron
contidos antes
que de Cristo.
estudan. Para un bo omanexo
presente ou o futuro?
Utilizamos a abreviatura a. C. Por exemplo, o século II a. C.
do concepto de tempo histórico, resultan útiles as actividades
• Que unidade de tempo utiliza?
• Os feitos ocorridos despois do ano 1 pasaron despois de
que invitan a ordenar obxectos históricos ou • acontecementos
Enumera dous acontecementos
Cristo. Utilizamos a abreviatura d. C. Por exemplo, o ano
nunha sucesión correcta, así como as que propoñen ordenarCando
representados.
1500 d. C. sucedeu cada un? Por que
datas e períodos.
o sabes?
A liña do tempo
Ademais, debuxar e analizar liñas do tempo axudará
• Por que cres que todos
os nenos
Os sucesos do pasado e nenas
pódense a aprender
representar de forma aordenada
representar graficamente
os anos miden o mesmo?
sucesións de feitos no tempo e a superar a dificultade
nunha liña do tempo.
que supón establecer a proporción entre o tempo real
1 e oliña
Trázase unha tempo representado.
2 Escríbense os anos, ou as unidades
e divídese en partes de tempo que corresponda, de esquerda
iguais. a dereita.
Regálanlle
Nace. Empeza
unha bici.
Rompe Primaria.
Vai ao cole. un brazo.
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Os anos agrúpanse en lustros, décadas, Na parte superior, escribimos

32 3
séculos e milenios. Numeramos os anos ou debuxamos os acontecementos
en función do nacemento de Xesucristo.
O traballo coas fontes
As cartas, os libros, os mapas, as pinturas, as construcións
arquitectónicas, as fotografías, os testemuños orais…, constitúen,
entre outros materiais, fontes de información fundamentais
no estudo de Ciencias Sociais. Unha forma motivadora de comezar
a traballar con elas é facelo a través da investigación da historia
persoal, como se propón nas actividades destinadas a relatar
os acontecementos fundamentais na vida dos nenos e das nenas
da clase.
Dentro da tipoloxía das fontes, as fontes escritas son moi variadas:

biografías, cartas, diarios privados, leis, novelas, poemas, prensa…
Os nenos e nenas deben aprender a consultar as que están
ao seu alcance coa finalidade de obter unha información, verificar
unha sinxela hipótese ou responder as preguntas que poidan
formularse.
Non debe esquecerse o traballo coas fontes orais, das que

a información nos chega a través da voz. Poden practicar con elas
a través das vivencias que lles conten os seus familiares,
da realización de enquisas ou entrevistas sinxelas, de cancións…
Tamén as fontes iconográficas teñen un gran valor en Ciencias

Sociais, xa que cumpren funcións diversas. Non só supoñen unha
fonte de información fundamental, senón que ademais colaboran
na educación estética e emocional dos alumnos e das alumnas
e facilitan a relación entre a área de Ciencias Sociais e outras
actividades (películas, viaxes, cómics…). Co obxectivo de que
os nenos e as nenas se familiaricen con elas, inclúense ao longo
do libro fotografías, debuxos, imaxes de satélite e obras artísticas
para aprender a lelas e interpretalas a través, fundamentalmente,
da sección «Observa e descubre».
Así son as cidades 6
O paso do tempo
Cada ano, cando celebramos o noso aniversa-
Periferia rio, estamos lembrando o día do noso nace-
mento. O pasado é o que sucedeu antes do
Polígono industrial
momento actual.
Ao que está sucedendo neste instante chamá-
moslle presente.
O futuro é todo o que sucederá máis tarde. Así,
Avenida
Ensanche as próximas vacacións de verán forman parte
do futuro.
A historia persoal
As persoas cambiamos co paso do tempo. Os
feitos importantes que nos sucederon hai tem-
po, como o día do noso nacemento, o primeiro
día de colexio ou o nacemento dun irmán ou
Catedral
dunha irmá, constitúen a nosa historia per-
soal. (1)
Centro histórico Os documentos da nosa vida, como as fotogra-
fías, as historias que nos contan os nosos fami-
liares e amigos ou os obxectos que utilizaba-
mos cando eramos máis pequenos, constitúen
as fontes históricas da nosa vida. 1. Co tempo, cambiamos nós e cambian tamén
as nosas actividades.
OBSERVA E DESCUBRE
Os historiadores e as historiadoras estudan OBSERVA E DESCUBRE
Como son as cidades? os feitos do pasado
• Como son osaedificios
través da análise das
fontes do ensanche?
históricas. Estas poden ser escritas • Enumera as cousas que cambiaron
As cidades son localidades grandes en que viven moitas persoas. para este neno co paso do tempo.
e non escritas.
E os da periferia?
As súas características principais son as seguintes:
• Os edificios adoitan ter máis de cinco pisos de altura. Nas cidades hai moitos
edificios e moi variados: vivendas, museos, teatros, comercios, hospitais, etc.
ACTIVIDADES
• As rúas son largas e longas. As de maior amplitude chámanse avenidas.
1 En que se parece o traballo dun historiador ou historiadora ao dun detective?
• Hai moitos servizos e a maioría das persoas traballan neles: educativos, sa-
2 Indica o tipo de fonte histórica que é cada un destes documentos do pasado.
33
nitarios, administrativos, comerciais… Moitos destes servizos abastecen ta-
mén as localidades dos arredores. • un diario • unha fotografía • unha canción • unha escultura
TEMPO
• Hai zonas industriais. Adoitan estar situadas nas aforas. Estas 3zonas PARA FALAR. Pódense utilizar fontes orais para estudar como era a vida
da cida-
As habilidades sociais e cidadás
Os retos que presenta o mundo actual incrementaron a nosa
sensibilidade cara á importancia de fortalecer a reflexión ética
nas prácticas educativas. A deterioración do medio, a división
da poboación entre unha minoría privilexiada e unha maioría
empobrecida, a convivencia de culturas diferentes nun mundo
globalizado, o poder dos medios de comunicación, que nos sitúa
nun mundo virtual pero en que, á vez, nada nos é alleo por
afastado que sexa, non son máis que algúns dos retos ante
os que nos situamos na actualidade. Estes retos forman parte
das temáticas de Ciencias Sociais como materia escolar
e contribúen a sensibilizar os alumnos e as alumnas sobre eles.
A xeografía e a historia son dous piares na formación en valores

dos alumnos e das alumnas desde pequenos. En primeiro lugar,
porque o ser humano é o centro destas áreas, pero tamén
porque son disciplinas abertas aos grandes problemas, á reflexión
e á integración do saber na propia vida para iluminar a conduta
e o coñecemento. Evidentemente, os problemas éticos non son
o eixe da programación destas materias, pero todos os temas son
susceptibles de ser enfocados e traballados con esta orientación
reflexiva.
Recomendamos facer fincapé nos seguintes aspectos:
• Facer dos dereitos humanos o eixe fundamental. É importante

que os estudantes sexan conscientes dos grupos que sufriron
situacións de perda de dereitos. Os termos de igualdade-
-desigualdade e dereitos-deberes teñen que ser unha constante
no estudo de Ciencias Sociais.
A iniciación do alumnado no estudo da historia

permite, xa desde unha idade temperá, recoñecer situacións
de desigualdade no pasado e valorar os avances logrados
a través do tempo. Neste sentido, as actividades que promoven
a empatía son unha ferramenta fundamental.
A reflexión sobre as formas de vida no pasado e as formas

de vida na actualidade permitiralles aos estudantes ir adquirindo
pouco a pouco a súa propia visión do mundo.
• Educar para a democracia. Un dos obxectivos da educación

é achegarlles aos alumnos e ás alumnas un saber organizado
e crítico que lles permita dispoñer dunhas sinxelas claves
da nosa historia e da nosa realidade actual para ser
no futuro cidadáns e cidadás informados e reflexivos, capaces
de facer fronte aos problemas e retos do mundo.
Os valores fundamentais do sistema democrático, como

a liberdade, a igualdade, o pluralismo, a participación,
34
a protección da vida privada…, están presentes nos contidos
de Ciencias Sociais. Así, os estudantes deben ser conscientes
da falta deses valores noutros momentos da historia ou noutros
espazos, por exemplo, a existencia de escravos en tempos
do Imperio romano.
É importante relacionar os contidos con problemas e centros

de interese que leven á reflexión. Por exemplo, o estudo
das formas de vida na Prehistoria posibilita traballar
a importancia da cooperación para a nosa supervivencia
ou as relacións entre o ser humano e o medio natural.
En Ciencias Sociais trátanse temas que moitas veces poden ser

orixe de sinxelos debates na clase. Estas situacións son moi
frutíferas para educar o alumnado na participación
e na formación dunha opinión a través do diálogo baseado
no respecto, na tolerancia e na negociación.
• Educar a conciencia ecolóxica. A materia de Ciencias Sociais

fainos conscientes de que habitamos un mesmo planeta,
a Terra, e de que nos incumbe o que suceda nela. As simulacións
sociais son moi útiles no estudo da xeografía, polo que
o noso libro inclúe diversas actividades relacionadas co impacto
ambiental que ocasionarían determinadas actitudes individuais
ou colectivas. Estas simulacións permiten analizar unha situación
concreta, aplicar os coñecementos adquiridos e tomar
decisións.
A causalidade
Os alumnos e as alumnas deben comprender o que estudan
e iso supón determinar as causas e as consecuencias dun feito,
dun proceso ou dun fenómeno. Recoméndase realizar actividades
encamiñadas a preguntarse o porqué dos feitos ou procesos
para facilitar a comprensión dos contidos. Por exemplo, interrogarse
acerca de por que os seres humanos do Neolítico pasaron de ser
nómades a ser sedentarios contribúe a comprender a importancia
do descubrimento da agricultura e da gandaría, e a entender
como e por que as persoas foron cambiando as súas formas de vida
ao longo do tempo.
A educación emocional
É importante que, desde pequenos, os alumnos e as alumnas
vaian adquirindo tanto a capacidade de identificar as emocións
propias como a de recoñecer as emocións nos demais. O libro
de texto inclúe propostas que invitan os nenos e as nenas
a analizar os seus estados de ánimo en distintas situacións reais
ou ficticias. Actividades introducidas por Que pasaría se…
ou Póñome no lugar de…, favorecen a educación emocional,
35
ao tempo que promoven a sensibilización con retos actuais,
como o coidado ambiental ou o respecto aos dereitos humanos.
A empatía é a capacidade de poñerse no lugar doutras persoas,

tanto do pasado coma do presente, para explicar as razóns das súas
actuacións e opinións. Esta capacidade permítenos comprender
a mentalidade, traballar a motivación e decatarnos de que
a valoración que facemos dun fenómeno ou dunha época dependen
dos grupos, do momento, do lugar… Todas as actividades
encamiñadas a desenvolver a capacidade de poñerse no lugar
doutro contribúen a identificar e comprender as emocións
dos demais. A empatía é necesaria para tomar conciencia dos
problemas que nos arrodean e adoptar unha postura ao respecto.
36
Unidade 1: Necesitamos
a auga e o aire
Outras formas de comezar
Pode comezar esta unidade propoñéndolles aos estudantes que fagan
un seguimento diario do tempo atmosférico durante un período máis
ou menos longo, por exemplo, un mes, ou máis tempo se desexa que
os alumnos e as alumnas continúen traballando o aprendido nesta
unidade tempo despois de acabada. Deberán anotar diariamente
as temperaturas máximas e mínimas, así como as precipitacións.
Para facelo, necesitarán unha estación meteorolóxica caseira,
que son bastante comúns, pero se non dispoñen dela poden facer
o seguimento de temperaturas diarias e de precipitacións na súa
provincia a través da páxina de Meteogalicia ou Aemet (www.aemet.
es) ou de calquera outra web meteorolóxica, introducindo o nome
da súa localidade na opción de «buscar». Tamén deben levar
un reconto diario doutros fenómenos meteorolóxicos observables
a simple vista: neve, días anubrados ou solleiros, ventos fortes, etc.
Todos estes datos poden ilos apuntando nunha táboa e unha vez
acabado o período establecido poden comprobar se os datos
coinciden co que se podería esperar nesta época do ano co clima
da localidade ou se, polo contrario, se deron unhas condicións
pouco habituais.
Previsión de dificultades
Esta unidade ten unha especial dificultade pola gran densidade
e heteroxeneidade dos seus contidos. Os alumnos e as alumnas van
estudar os estados e o ciclo da auga; a atmosfera, a diferenza
entre tempo e clima, os fenómenos atmosféricos, e, por último,
a contaminación atmosférica e a necesidade de loitar contra ela.
A principal complexidade consiste precisamente en comprender
que todos estes aspectos están interrelacionados; é importante
que os rapaces e rapazas da clase entendan que auga e aire
son os compoñentes fundamentais da atmosfera e que deles
dependen o clima e os fenómenos meteorolóxicos.
Un aspecto concreto que pode resultar difícil é o ciclo da auga, por

iso se comeza a unidade explicando os estados en que encontramos
esta substancia na natureza. Convén insistir en que precisamente
grazas aos seus diferentes estados é posible que se complete o ciclo
da auga. Pódese pedir que pensen en que lugares da natureza
encontramos auga nos seus diferentes estados.
Por último, convén remarcar a diferenza entre tempo e clima, porque

é moi usual confundir ambos os conceptos e é moi posible que os
37
alumnos e as alumnas se encontren con este erro a miúdo
na súa vida cotiá. Dada a dificultade que implica esta diferenciación
dedicóuselle unha epígrafe completa.
Para traballar habilidades sociais e cidadás

• Esta primeira unidade do libro trata tres aspectos fundamentais
para fomentar a conciencia ecolóxica entre os alumnos
e as alumnas: o aforro da auga, a necesidade de non ensuciar
as augas e a contaminación atmosférica.
Sobre o coidado das augas tamén se introducen unha serie

de accións ás que eles e elas poden contribuír na súa vida cotiá
e incluso concienciar as súas familias para que teñan máis
coidado neste sentido, por exemplo, non botar aceite polos
desaugadoiros ou non botar plásticos, toalliñas húmidas
e outros produtos non degradables polo váter, etc.
• Tamén hai moitas medidas cotiás que axudan a reducir

a contaminación atmosférica, aínda que lles resultarán máis
difíciles de relacionar coa emisión de contaminantes. Por iso, é
importante insistirlles en que actitudes como apagar as luces que
non son necesarias ou non comprar produtos superfluos axudan
a evitar a contaminación do aire, porque para producir electricidade
ou para os procesos de fabricación utilízanse gran cantidade
de combustibles fósiles altamente contaminantes. Resultaralles
máis sinxelo comprender que usar o coche só cando é realmente
necesario é unha forma de que as familias colaboren neste sentido.
Aprender xogando
• Un experimento. Unha boa forma de que os alumnos
e as alumnas interioricen os estados da auga é que practiquen
eles e elas mesmas. Para ampliar o experimento que se lles
propón na unidade, poden realizar outra actividade. Pídalles
que, con axuda dos seus familiares, enchan medio vaso de auga,
o introduzan no conxelador e o deixen alí ata o día seguinte.
Unha vez recollido, poden colocar o vaso coa auga conxelada
preto da calefacción durante unha hora e ver o que sucedeu;
se o deixan alí un día enteiro, a auga evaporarase e así
experimentarán cos tres estados da auga.
• Un concurso. Pode propoñerlles un concurso na clase para ver

quen é capaz de adiviñar o clima (de montaña, de costa ou de
interior) dalgunhas localidades. O profesor ou profesora pode
escribir no encerado o nome dunha localidade e, debaixo dela,
a súa temperatura media no inverno e no verán, ademais
dalgunha característica moi típica, como se neva moito, se chove
ou non no verán, etc., daralle un punto ao primeiro alumno
ou alumna que acerte o tipo de clima en cada caso.
38
Suxestións web
Páxinas con información. A contaminación urbana. https://elpais.
com/elpais/2017/01/03/videos/1483463608_738587.html. Vídeo
que mostra en poucos segundos, grazas á técnica da cámara rápida,
como a contaminación cobre completamente a cidade chinesa
de Beijing ata tal punto que é imposible ver a poucos metros
de distancia.
Sabes como se reparte o gasto de auga no noso fogar? Consellos

para aforrar auga. https://www.fundacionaquae.org/aquae-
television/wikitv/sabes-se-reparte-gasto-agua-hogar/.
Vídeo para concienciar de que coidar a auga é labor de todas

e todos. http://www.crtvg.es:8011/informativos/internet-non-se-
esgota-a-auga-si-a-nova-campana-de-concienciacion-sobre-o-
aforro-da-auga-3605914.
Xogos. Esta web do Canal de Isabel II (www.canaleduca.com/)

contén gran cantidade de recursos para a aula relacionados
coa auga, desde proxectos que se poden desenvolver na clase
ata iniciativas de tipo individual sobre o uso responsable da auga.
Na sección «Xogos» hai diferentes aplicacións con todo tipo
de recursos educativos relacionados co aforro, co coidado
e coa importancia dos recursos hídricos, tamén hai modelos
para debuxar, crebacabezas, etc.
Web interactiva das Nacións Unidas (www.ozzyozone.org/)

adaptada ao nivel de Primaria para que os rapaces e rapazas
coñezan a problemática da emisión de gases prexudiciais
para a capa de ozono. Ademais, ensínalles como é a atmosfera
e por que é esencial para a vida. Inclúe xogos, preguntas, vídeos,
ligazóns, etc., ten un alto contido didáctico.
39
01/08
ES0000000123037 138860_Lamina 01_EL CICLO DEL AGUA_96157.indd 1 28/01/2020 13:01:26
Lámina 1: O ciclo da auga

Descrición
A lámina mostra o ciclo da auga coas súas diferentes fases
e os cambios de estado da auga producidos nel.
Explotación didáctica
• O ciclo da auga. A auga de mares, ríos e lagos evapórase
por mor da calor do Sol. O vapor de auga ascende e vai
arrefriando, e convértese en pequenas gotas de auga que forman
as nubes. A auga das nubes cae á terra en forma de chuvia, neve,
sarabia… Ao chegar abaixo, unha parte desta auga dá lugar
a ríos, lagos; outra parte fíltrase debaixo da terra creando augas
subterráneas que adoitan extraerse mediante pozos. A auga
dos ríos retorna aos mares e océanos, e o ciclo comeza outra vez.
• Os estados da auga. Fágalles ver que a auga pode encontrarse

en estado líquido (mares, ríos…), sólido (neve, sarabia…)
ou gasoso (vapor de auga). O paso dun estado a outro
prodúcese por cambios na temperatura. Se a temperatura
aumenta, a auga en estado líquido pasa a estado gasoso
(evaporación) e a auga en estado sólido pasa a estado líquido
(fusión). Se a temperatura diminúe, a auga en estado gasoso pasa
a estado líquido (condensación) e a auga en estado líquido pasa
a estado sólido (solidificación). Sinale estes cambios na lámina.
• A auga na natureza. Pídalles que observen os lugares en que hai

auga na natureza, tanto na superficie da Terra: ríos, lagos,
mares… coma no subsolo: augas subterráneas.
44
As dimensións transversais
do proxecto
O proxecto SABER FACER CONTIGO pon especial atención nas

capacidades imprescindibles para os futuros cidadáns e cidadás
do século xxi. Ao longo das unidades de todas as áreas curriculares
inclúense programas destinados a desenvolver estes aspectos, que
consideramos dimensións transversais esenciais.
Unha destas dimensións son as habilidades de comunicación.

En SABER FACER CONTIGO trabállanse a fondo todas as destrezas
comunicativas do alumnado a través de seccións específicas
presentes en todas as unidades:
• A sección Tempo para falar e as actividades destacadas

con esta etiqueta promoven a comunicación oral do alumnado.
Nelas impúlsase a expresión oral, foméntanse a escoita activa
e o respecto ás quendas de palabra e axúdase a tomar conciencia
da importancia de respectar as opinións dos demais.
• Na sección Tempo para ler trabállase a competencia lectora,

a través da lectura de todo tipo de textos, e a capacidade
de análise da información para extraer conclusións persoais.
• Por último, na sección Tempo para escribir e nas actividades

destacadas con esta etiqueta trabállanse todas as habilidades
necesarias para alcanzar un bo dominio da comunicación escrita.
Outra das novidades importantes que incorpora o proxecto

SABER FACER CONTIGO é o traballo específico cos procesos
de pensamento, que teñen o obxectivo de ensinar os nenos
e as nenas a razoar dunha maneira máis eficaz. Aprender
a pensar e desenvolver o razoamento lóxico, enriquecer
a intelixencia emocional e fomentar a creatividade son habilidades
que se traballan a través dos sombreiros de cores, inspirados
en Seis sombreiros para pensar, de Edward de Bono. Este autor
utiliza sombreiros de diferentes cores para representar os distintos
ángulos, perspectivas ou puntos de vista a partir dos cales
se pode abordar unha determinada situación. No noso proxecto
destácanse con sombreiros de tres cores as propostas que implican
determinados procesos mentais:
47
As actividades que perseguen adestrar o pensamento lóxico
acompáñanse dun sombreiro de cor azul. Nelas póñense
en xogo as estratexias e rutinas que son necesarias para lograr
unha aprendizaxe autónoma e eficaz, co obxectivo de que
os alumnos e as alumnas adquiran habilidades de pensamento
de orde superior: relacionar coñecementos entre si, fortalecer
a comprensión, sintetizar as ideas máis importantes e, por último,
reter e lembrar a información.
As propostas orientadas ao desenvolvemento da intelixencia

emocional están destacadas cun sombreiro de cor vermella,
a cor das emocións. Os seus obxectivos fundamentais son
a identificación das emocións, a autoxestión e a regulación
emocional, a expresión das emocións e o desenvolvemento
das habilidades sociais e interpersoais, prestando especial
atención á empatía. Para alcanzalos, propóñense actividades
e pequenas dinámicas que promoven o desenvolvemento
da competencia emocional en todas as súas vertentes.
Por último, pero non menos importante, convídase o alumnado

a facer uso da súa creatividade para xerar novos pensamentos.
A creatividade implica ter unha imaxinación viva, capaz de
adaptarse a diferentes contextos e de dar respostas enxeñosas
a situacións ou problemas inesperados. As propostas que se inclúen
no libro, destacadas cun sombreiro de cor verde, implican poñer
en xogo a imaxinación, recrear situacións de forma orixinal,
realizar propostas innovadoras, analizar posibilidades e propoñer
solucións alternativas.
Outra dimensión que adquire unha grande importancia no proxecto

SABER FACER CONTIGO é a aprendizaxe cooperativa, que
promove que os alumnos e as alumnas desenvolvan a súa
capacidade de traballar xuntos para alcanzar un obxectivo común.
O traballo cooperativo supón un importante factor de motivación
e mellora así mesmo o rendemento e a aprendizaxe do alumnado.
Para que o traballo cooperativo sexa eficaz, débense dar estes
requisitos:
• Que exista un obxectivo común, compartido por todos os membros

do grupo, e un status de igualdade entre eles.
• Que haxa unha relación de dependencia positiva entre os

alumnos e as alumnas.
• Que existan actitudes de cooperación e axuda mutua, así como

un vínculo afectivo.
Nos materiais do proxecto realízanse numerosas propostas

de actividades cooperativas que requiren diferentes niveis
de agrupamento: traballo por parellas, traballo en equipo
48
e traballo en grupo-clase. Ademais, ao acabar cada trimestre,
inclúese un pequeno proxecto, denominado Cooperamos, en que
se pon en xogo unha técnica de aprendizaxe cooperativa concreta.
En SABER FACER CONTIGO tamén se presta atención á revisión

e autoavaliación do traballo realizado. O alumnado debe ter
un papel activo no proceso de ensinanza e, por tanto, promóvese,
desde as idades máis temperás, a reflexión persoal sobre a propia
aprendizaxe para mellorar o coñecemento de si mesmos e detectar
fortalezas e debilidades. Por isto, en todas as unidades inclúense
sinxelas rúbricas encamiñadas a que os alumnos e as alumnas
tomen conciencia do que están aprendendo e valoren o traballo
que realizaron.
Para finalizar, outra dimensión importante en SABER FACER CONTIGO

é a gamificación, unha metodoloxía que busca motivar o alumnado
a través da mecánica dos xogos activando a súa concentración,
o seu esforzo e a súa curiosidade, grandes pancas da aprendizaxe.
Esta metodoloxía facilita a interiorización de coñecementos
e simplifica e fai máis amenas as actividades difíciles. Ademais,
fomenta o compañeirismo e a comunicación e, en consecuencia,
xera experiencias positivas entre os estudantes.
O material que os alumnos e as alumnas necesitan para levar

a cabo o xogo que se propón no proxecto proporciónase xunto
ao libro de Matemáticas, aínda que a nosa pretensión é que
a gamificación alcance o resto de áreas, porque o xogo axudará
a transformar a aula, creando un ambiente estimulante
e motivador.
49
Recursos
fotocopiables.
Avaliación
51
O sistema de avaliación Santillana
O proxecto Saber Facer Contigo ofrece un amplo conxunto

de recursos para facilitar o labor do profesorado e responder
ás súas necesidades, atendendo a todos os aspectos da avaliación:
• Avaliación de contidos. Probas de control para cada unidade

didáctica e probas de avaliación trimestrais e finais para
comprobar o nivel de adquisición dos principais conceptos
e procedementos.
• Avaliación por competencias. Probas trimestrais integradas

que avalían o grao de adquisición das competencias.
• Xerador de probas de avaliación. Ferramenta informática

que permite elaborar probas de avaliación personalizadas
mediante a selección de actividades a través dun sistema
de filtros. Tamén permite editar e modificar as actividades
ou que o profesorado inclúa outras de elaboración propia.
• AVAL. Aplicación informática que está conectada a un xestor

de programación e que facilita levar un rexistro detallado
das cualificacións do alumnado. Incorpora tamén unha
ferramenta que permite elaborar informes de avaliación, así
como gráficos comparativos a partir dos datos do xestor.

de contidos
A avaliación de contidos permite controlar o proceso de ensinanza
e aprendizaxe efectuando unha comprobación permanente do nivel
de adquisición dos contidos. Como apoio para facilitar este labor,
ofrécense os seguintes recursos:
© 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L. 53

1. Avaliación inicial. Proba destinada a realizar unha valoración
da situación de partida do alumnado ao iniciar o curso.
2. Avaliación das unidades didácticas. Para cada unidade

proporciónanse:
• Probas de control. Ofrécense dúas probas de diferente

nivel:
– Control B. Proba de nivel básico en que se avalían

os contidos mínimos que o alumnado debe adquirir.
– Control A. Proba de nivel avanzado.
• Estándares de aprendizaxe e solucións. Nunha táboa

relaciónanse os estándares de aprendizaxe do currículo
e os indicadores de logro de cada unidade didáctica
coas actividades das probas propostas. Inclúense, ademais,
as solucións de todas as actividades.
3. Avaliacións trimestrais. Para levar a cabo un seguimento

dos alumnos e das alumnas ao finalizar cada trimestre,
proporciónanse os seguintes recursos:
• Probas de avaliación trimestral. Están destinadas a avaliar

os contidos máis importantes que se traballaron durante
cada trimestre. Facilítanse tres probas:
– Avaliación trimestral B. Proba de nivel básico.
– Avaliación trimestral A. Proba de nivel avanzado.
– Avaliación trimestral E. Proba destinada a un nivel

de excelencia, que supón un maior reto intelectual.
• Estándares de aprendizaxe avaliables e solucións.
4. Avaliación final. Para realizar unha avaliación global

da aprendizaxe, inclúense os seguintes elementos:
• Probas de avaliación final. Deseñadas para avaliar

o grao de adquisición dos contidos fundamentais
do curso. Proporciónanse dúas probas:
– Avaliación final B. Proba de nivel básico.
– Avaliación final A. Proba de nivel avanzado.
• Estándares de aprendizaxe avaliables.
5. Rexistro de cualificacións. Ofrécese un cadro de rexistro

para recoller as cualificacións que obtiveron os alumnos
e as alumnas nas diferentes probas.
54 © 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L.

por competencias
No proxecto Saber Facer Contigo proporciónanse probas
deseñadas para avaliar o desenvolvemento e a adquisición
das competencias educativas por parte dos alumnos e das alumnas.
Estas probas de avaliación por competencias son complementarias

ás que se propoñen para a avaliación de contidos. Tanto unhas
coma outras avalían os procesos cognitivos e o progreso
na aprendizaxe, aínda que as segundas están máis guiadas
polo currículo das áreas, e as primeiras, pola contribución desas
áreas ao logro das competencias educativas.
Para o terceiro curso de Educación Primaria, o noso proxecto

editorial ofrece os seguintes recursos:
1. Probas de avaliación por competencias. Ofrécense probas

trimestrais integradas co fin de comprobar o grao de avance
do alumnado na adquisición das competencias.
2. Estándares de aprendizaxe. Os estándares de aprendizaxe

do perfil da competencia e os seus indicadores de logro
relaciónanse coas actividades da proba.
3. Niveis de logro. Para cada proba proporciónanse diferentes

niveis de logro, co fin de axudar o profesorado a corrixir e valorar
o traballo realizado polos alumnos e polas alumnas.
4. Follas de rexistro. Ofrécese unha folla de rexistro

de puntuacións para cada unha das probas, en que se inclúen
os criterios para cualificalas.
© 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L. 55

Avaliación inicial
Nome Data
1 Observa os debuxos e completa as oracións con estas palabras.
auga - vapor - xeo gas - sólido - líquido

1 2 3
tr 1. Xandra pon unhas pedras de
2. Coa calor do Sol, o xeo derrétese e transfórmase en
que é un .
nun prato. O xeo é un
,
.
os
3. A auga convértese en , que é un .
2 Escribe se son verdadeiras (V) ou falsas (F) as seguintes afirmacións.
O aire está formado por gases.

O aire ocupa un lugar.
O aire non pesa.
M
O aire contén osíxeno, que necesitamos para respirar.
O aire adquire a forma do obxecto que o contén.
3 Escribe a que tipo de precipitación corresponde cada imaxe.
56 MATERIAL FOTOCOPIABLE © 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S.L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L.

AVALIACIÓN INICIAL
4 Escribe no debuxo os lugares da natureza en que podemos

encontrar auga.
a
tr
5 Explica a diferenza entre un río e un afluente.

os

6 Une estes elementos coa paisaxe en que podes encontralos.
praia
montaña Paisaxe de costa

M
acantilado
Paisaxe de montaña
chaira
cabo
Paisaxe de chaira
serra
7 Define estes termos.
• Chaira:
• Cabo:
MATERIAL FOTOCOPIABLE © 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S.L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L. 57

1 Proba de control MODELO B
Nome Data
1 En que estado se encontra a auga nestes casos?
• O mar: • Unha pedra de xeo:
• Unha folerpa: • As augas subterráneas:
2 Que cambio de estado representan os debuxos? Escribe o nome.
a
A B

tr
3 Escribe onde corresponda no debuxo as fases do ciclo da auga.

os
M
4 Onde volve a auga das precipitacións?
5 Enumera tres propiedades que ten o aire.

MODELO B 1
6 Escribe no debuxo o nome das

partes da atmosfera sinaladas.
a
7 Que fenómenos atmosféricos representa cada imaxe?
tr
os
8 Define estes conceptos.
• Clima:

M
• Tempo atmosférico:
9 Colorea o debuxo Morado Zona fría

segundo a lenda.
Verde Zona temperada
Vermello Zona cálida
10 Escribe dúas causas da contaminación do aire e di se son naturais ou artificiais.

Avaliación do primeiro trimestre MODELO B
Nome Data
1 Completa as oracións.
• O paso da auga en estado sólido ao líquido chámase .
• O paso da auga do estado líquido ao gasoso chámase .
2 Observa o debuxo do ciclo da auga e ordena estas oracións. Escribe 1, 2, 3, 4.
A auga da chuvia chega aos ríos
a
e ao mar ou infíltrase no terreo.
A auga do mar, os ríos
e os lagos evapórase.
tr As nubes aumentan

de tamaño e chove.
O vapor de auga condénsase
e forma nubes.
os
3 Marca as propiedades do aire que son verdadeiras.
Non pesa. Non ten cor nin olor.
Ocupa un lugar. Ten unha forma fixa.
4 Enumera catro fenómenos atmosféricos.

M
5 Define os seguintes conceptos.
• Atmosfera:
• Fenómenos atmosféricos:
• Tempo atmosférico:

MODELO B
6 Identifica as formas do relevo no debuxo.
1 2
3
a
5
6
1. 4.
tr
2.
3.
7 Di a que forma do relevo se refiren estas definicións.

5.
6.
os
• Conxunto de montañas aliñadas:
• Grandes porcións de mar que entran na terra:
• Terreos planos situados a bastante altura:
8 Explica o que é unha depresión e cales son as principais depresións de España.

M
9 Di a que parte do curso do río pertence

esta paisaxe e explica por que.
10 Como se forma un delta?

Primeiro trimestre
Nome Data
Un cambio de aires
Como a Lois lle custaba ás veces
respirar ben na cidade, seus pais
decidiron trasladarse a vivir a un lugar
onde o aire estivese máis limpo.
Por iso, desde hai uns meses, Lois
e a súa familia residen nunha pequena
a
aldea.
tr
1 Lois escribiulle unha carta a Paula, a súa mellor amiga. Lea e fai
as actividades.
Ola, Paula:
Agora vivo rodeado de montañas e bosques. A aldea está situada ao pé
os
dunha serra por onde discorre un río. No inverno vai frío e, ás veces,
a auga do río conxélase. Os días que vai vento saio co papaventos
que me regalaches. No verán adoitámonos bañar nun encoro. Onte nevou
na cordilleira e o autobús que nos leva á escola non nos puido vir recoller.
Estou desexando que me veñas visitar. Creo que che vai gustar moito.
Unha aperta, Lois
M
• Subliña as formas do relevo que se citan e define cada unha.
• A aldea onde vive Lois está ao pé dunha montaña. Di as partes

que se distinguen nela.

2 Lois envioulle a Paula unha fotografía do lugar onde vive.

Cal destas dúas imaxes cres que é? Explica por que.
A B
a
tr
os
3 Que tipo de clima terá a vila de Lois? Explícao.
4 Os pais de Lois cambiaron de lugar de residencia en busca

dun aire máis limpo que non prexudicase a saúde do fillo.
M
• Que significa que «o aire está contaminado»?
• Que danos pode provocar a contaminación do aire?
5 Lois vive preto dun río, que se conxela no inverno. De que cambio
de estado da auga se trata? A que estado pasará cando se desxee?

Primeiro trimestre
6 Contesta as preguntas:
• En que parte do curso do río estará a aldea

de Lois? Márcao no debuxo.

• Como será o seu caudal? E o seu leito?

a
• Que se forma na desembocadura?
7 Na carta de Lois menciónanse dous fenómenos atmosféricos. Defíneos.
tr
os
8 Lois vai no verán bañarse a un encoro. Que é un encoro?
9 Paula respondeulle ao seu amigo. Le a carta e contesta as preguntas.

M
Ola, Lois:
Ímoste botar de menos cando vaiamos o próximo verán de excursión
co colexio aos acantilados da illa. Seguro que practicaremos windsurf
xunto ao cabo, nesa paisaxe que tanto che gusta! Pódesnos vir visitar
de vez en cando. Así non te esquecerás de nós.
Unha aperta, Paula
• En que tipo de paisaxe vive Paula? Sinala as opcións correctas.
paisaxe de costa paisaxe transformada
paisaxe de interior paisaxe natural

10 Que dous arquipélagos hai en España? Onde se localiza cada un deles?
11 Arrodea no debuxo as formas do relevo que Paula menciona na súa carta.
a
tr
os
M
12 Enumera e define dúas formas do relevo que observes no debuxo

da actividade anterior e que non mencione Paula na súa carta.
13 Escribe dous elementos naturais e dous transformados que vexas nesa paisaxe.

Estándares
de aprendizaxe
e solucións
79
Avaliación inicial
ESTÁNDARES DE
INDICADORES DE LOGRO** Actividades
APRENDIZAXE *
Manexa imaxes, táboas, gráficos, esquemas e resumos para
B1-2.2 1, 3, 4, 8, 10
sintetizar a información obtida.
B1-3.2 Utiliza o vocabulario apropiado con precisión e rigor. 5, 7, 9, 11
Cita os fenómenos meteorolóxicos máis destacados e explica
B2-8.1 3
as súas características principais.
B2-8.2 Coñece e explica os termos aire e atmosfera. 2
Describe os estados e cambios da auga. 1
B2-12.1 Identifica a hidrosfera e explica as características de diferentes
4, 5
tipos de masas de auga que hai na Terra.
B2-12.4 Define e describe como é un río. 5
Explica as características das principais paisaxes de chaira,
B2-14.1 montaña e costa, especificando como inflúen na vida das 6, 7
persoas.
Coñece as organizacións políticas que gobernan un municipio,
explica quen integra esas organizacións e que funcións 9
B3-2.1 teñen.
Define o que son os servizos municipais e especifica algúns
9
tipos de servizos públicos de diferentes ámbitos.
Explica as diferenzas existentes entre os distintos tipos
B3-6.2 de poboación especificando os elementos propios de cada 8
un e a forma de vida dos seus habitantes.
Identifica e describe como son as actividades vinculadas
B3-10.1 11
cos tres sectores económicos.
B3-15.1 Explica que normas de circulación se deben seguir na rúa. 10
Recoñece e explica o significado de diferentes unidades
de medida de tempo (períodos curtos: segundos, minutos
B4-2.1 12
e horas; e longos: días, semanas, meses, anos, lustros,
séculos, etcétera).
B4-2.2 Comprende e explica acontecementos sucesivos. 13
* Estándares de aprendizaxe do currículo oficial para a etapa de Primaria.
** C
oncreción dos estándares de aprendizaxe para cada curso e unidade didáctica.
80 © 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S.L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L.

Avaliación inicial
Solucións
1. 1. Xandra pon unhas pedras de xeo As cidades: Viven moitas persoas;
nun prato. O xeo é un sólido. as vivendas son edificios altos; arredor
2. Coa calor do Sol, o xeo derrétese deles hai rúas largas e longas con moito
e transfórmase en auga, que é un tráfico e as persoas traballan dando
líquido. servizos.
3. A auga convértese en vapor, 9. • Concello.

que é un gas. •O
alcalde ou alcaldesa
e os concelleiros ou concelleiras.
2. V. V. F. V. V.
• R. L. (Resposta libre).
3. Chuvia. Neve. Sarabia.
10. Marcar o debuxo da dereita. O coche
4. R. G. (Resposta gráfica). De esquerda
circula co semáforo en verde; o peón
a dereita e de arriba abaixo: neve, nube,
espera a que lle corresponda cruzar;
lago, río, mar.
outro peón cruza polo paso de cebra,
5. Un río é unha corrente continua de auga e o ciclista vai polo carril bici co casco
que desemboca no mar, mentres que posto.
un afluente é un río que desemboca 11. R. M. (Resposta modelo).
noutro río.
• Agricultor e gandeiro.
6. Paisaxe de costa → praia, acantilado,
• Albanel e obreiro nunha fábrica.
cabo.
• Transportista e comerciante.
Paisaxe de montaña → montaña, serra.
12. Calendario → meses, días, anos.
Paisaxe de chaira → chaira.
Reloxo → horas, minutos, segundos.
7. • Chaira: é unha grande extensión
de terreo plano. 13. 5. 2. 3. 4. 1.
•C
abo: é unha porción de terra
que se adentra no mar.
8. De esquerda a dereita: vila (V)
e cidade (C).
s aldeas. Viven poucas persoas;
A
as vivendas son casas baixas; arredor
delas hai hortas e camiños; a xente
traballa na natureza.
© 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S.L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L. 81

Probas de control UNIDADE
1
ESTÁNDARES Actividades
DE INDICADORES DE LOGRO**
APRENDIZAXE* Modelo B Modelo A
Manexa imaxes, táboas, gráficos, esquemas

B1-2.2 2, 3, 6, 7 2, 4, 7, 9
e resumos para sintetizar a información obtida.
B1-3.2 Utiliza o vocabulario apropiado con precisión e rigor. 5, 8, 9 1, 5, 6
Cita os fenómenos meteorolóxicos máis destacados

B2-8.1 7
e explica as súas características principais.
Coñece e explica os termos aire e atmosfera. 5, 6 6, 7
Define e distingue as principais capas

6 5
da atmosfera.
B2-8.2
Mostra interese por coidar o medio e describe
as causas, efectos da contaminación atmosférica 10 10
e posibles accións para evitala.
Define e coñece as diferenzas entre tempo
B2-9.1 8 8
atmosférico e clima.
B2-11.1 Enumera e sitúa as zonas climáticas do planeta. 9 9
Explica que é o clima e distingue os climas

B2-10.1 8
de montaña, de costa e de interior.
B2-12.1 Describe os estados e cambios da auga. 1, 2 1, 2
Comprende e explica as catro fases que forman

B2-12.2 3, 4 3, 4
o ciclo da auga.
Solucionario
Control B 6. R. G. De arriba abaixo: estratosfera,
troposfera.
1. • O mar: líquido.
• Unha pedra de xeo: sólido. 7. De esquerda a dereita: neve, relampo
(raio), vento (furacán).
• Unha folerpa: sólido.
• As augas subterráneas: líquido. 8. • Clima: é o tempo atmosférico que
predomina nun lugar ao longo dos anos.
2. As imaxes representan a fusión ou
• Tempo atmosférico: é o estado da
desxeo da auga. O xeo convértese
atmosfera nun lugar e un momento
en líquido ao subir a temperatura.
determinados.
3. R. G. Desde a esquerda, segundo
9. R. G. As zonas frías corresponden ás
o movemento das agullas do reloxo:
zonas polares; as temperadas esténdense
evaporación, condensación,
entre os círculos polares e os trópicos;
precipitación e retorno.
e a zona cálida, entre os dous trópicos.
4. Unha parte da auga volve ao mar
10. R. M. Por exemplo: os fumes das
e a outra forma as augas subterráneas.
fábricas (artificial), os gases dos
5. R. M. O aire non ten cor, nin olor, nin vehículos (artificial) ou das erupcións
sabor, pero pesa, ocupa un lugar e non volcánicas (natural).
ten forma fixa.

Probas de control UNIDADE
2
2. Non, é unha paisaxe transformada, Un eucalipto é unha árbore

porque se poden ver un encoro, un de repoboación.
camiño e uns cultivos e pastos con 8. R. G. Á esquerda e de arriba abaixo:
gando. A. curso alto. B. curso medio.
3. R. M. Paisaxe de montaña: val, serra. C. curso baixo. Á dereita, de arriba
Paisaxe de chaira: meseta, depresión. abaixo: 2. afluente. 3. meandro.
4. R. G. A. Meseta. B. Serra. C. Golfo. 1. río principal.
D. Illa. E. Península. F. Istmo. 9. R. G. Curso alto. Leito pouco profundo
5. Si ambos son entrantes de mar na terra, e estreito. Caudal escaso e augas
pero os golfos son máis grandes ca as rápidas. Curso medio. Leito máis largo
baías. e profundo. Caudal máis abundante e
augas máis lentas. Curso baixo. Leito
6. As depresións son a do Guadalquivir
moi largo e profundo. Caudal moi
e a do Ebro.
abundante.
7. R. M. Nas montañas destacan
10. Trátase dun delta. É un tipo
os bosques de faias e rebolos e monte
de desembocadura que se forma
baixo de uces, toxos e xestas.
pola acumulación de areas que
Nos vales hai bidueiros, salgueiros
arrastra a auga do río.
e bosques de carballos e castiñeiros.

Probas de avaliación 1.o trimestre
Actividades
ESTÁNDARES DE
INDICADORES DE LOGRO
APRENDIZAXE
Modelo B Modelo A Modelo E
Manexa imaxes, táboas, gráficos, esquemas

B1-2.2 2, 6, 9 1, 3, 7, 8, 9 1, 3, 8
e resumos para sintetizar a información obtida.
Utiliza o vocabulario apropiado con precisión
B1-3.2 5, 7, 8, 10 4, 10 6, 9, 10
e rigor.
Cita os fenómenos meteorolóxicos máis
B2-8.1 destacados e explica as súas características 4, 5 4
principais.
Coñece e explica os termos aire e atmosfera. 3, 5 3 3
Define e distingue as principais capas
4 4
da atmosfera.
B2-8.2
Mostra interese por coidar o medio e describe
as causas, efectos da contaminación atmosférica 6 5
e posibles accións para evitala.
Define e coñece as diferenzas entre tempo
B2-9.1 5 5
atmosférico e clima.
Describe os estados e cambios da auga. 1 1 1
B2-12.1 Explica como se forman as augas subterráneas
9
e como se accede a elas.
Comprende e explica as catro fases que forman
B2-12.2 2 2 2
o ciclo da auga.
Identifica e describe as partes e os tramos
B2-12.4 9, 10 10 10
dun río.
Define que é unha paisaxe e identifica os
elementos das paisaxes naturais 8
e as transformadas.
B2-14.1
Explica as características das principais paisaxes
de chaira, montaña e costa, especificando como 6, 7, 8 7 6, 7
inflúen na vida das persoas.
Localiza nun mapa de España as principais
B2-15.1 9 8
cordilleiras e montañas.
Solucionario
Control B 5. • Atmosfera: é a capa de gases que
arrodea a Terra.
1. • Fusión.
• Evaporación • Fenómenos atmosféricos: son
os sucesos naturais que ocorren
2. 4. 1. 3. 2.
na atmosfera.
3. Marcar: ocupa un lugar, non ten cor • Tempo atmosférico: é o estado
nin olor. da atmosfera nun lugar e nun
4. R. M. Por exemplo, o vento, as momento determinados.
precipitacións, os raios e o arco da vella.

Probas de avaliación 1.o trimestre
6. R. G. 1. Serra. 2. Chaira. 3. Meseta. 10. O caudal é a cantidade de auga que

4. Golfo. 5. Cabo. 6. Illa. leva un río e o leito é o terreo afundido
7. • Serra.• Golfos.• Mesetas. polo que discorre a auga
do río.
8. Unha depresión é unha chaira afundida
e rodeada de terreos máis elevados. Control E
As principais depresións de España son 1. R. G.
a do Ebro e a do Guadalquivir.
2. A auga non se esgota porque está
9. Esta paisaxe pertence ao seu curso en continuo movemento.
medio. Porque atravesa unha chaira
3. Coa propiedade que indica que o aire
e a auga circula máis lenta.
ocupa un lugar.
10. Os deltas se forman na desembocadura
4. Os fenómenos atmósfericos
dos ríos, cando acumulan areas que
prodúcense na troposfera. Vento,
a auga arrastra.
chuvia, raios e arco da vella.
Control A 5. Non. A erupción volcánica contamina
porque, aínda que é un fenómeno
1. R. G. Fusión. Evaporación.
natural, produce gases que contaminan
Condensación. Solidificación.
a atmosfera.
2. Evaporación, condensación,
6. Marcarán serra, meseta, illa.
precipitación e retorno.
Serra: conxunto de montañas aliñadas.
3. Mostra que o aire non ten forma
Meseta: chaira situada a bastante
e adopta a do obxecto que o contén.
altura.
4. R. M. A troposfera é a capa máis Illa: terreo rodeado de auga por todas
próxima á superficie da Terra. as partes.
Na estratosfera está a capa de ozono,
que nos protexe de raios prexudiciais. 7. Nunha zona de montaña poderíase
construír un hotel e un encoro e non
5. Falamos de tempo. Porque o tempo se podería construír un aeroporto.
é o estado da atmosfera nun lugar O hotel poderíase construír nas zonas
e momento determinados, e o clima de ladeira; un encoro, porque nas
é o tempo atmosférico que predomina montañas nacen os ríos e alí pódese
nun lugar ao longo dos anos. acumular moita auga. En cambio,
6. O aire contamínase por causas o aeroporto necesitaría un terreo
naturais, como os gases da erupción moi grande e chan para que aterrizasen
dun volcán, e por causas artificiais, os avións.
como os fumes das fábricas. Pode 8. A. Serra Morena. B. Cordilleira
provocar enfermidades e a desaparición Cantábrica. C. Sistema Central.
de bosques. D. Pireneos.
7. R. G. 1. Montaña. 2. Chaira. 3. Meseta. 9. Fórmasen cando a auga da chuvia
4. Baía. 5. Cabo. 6. Illa. e a neve se filtra polo terreo.
8. É unha paisaxe transformada porque
10. O caudal é a cantidade de auga que
aparecen unha estrada, unha ponte…
leva un río, o leito é o terreo afundido
9. A. Serra Morena. B. Cordilleira polo que discorre a auga do río
Cantábrica. C. Sistema Central. e o curso é o percorrido dun río.
D. Pireneos.

Proba avaliación 1.o trimestre. Avaliación por competencias
Un cambio de aires
COMPETENCIAS ESTÁNDARES INDICADORES

ACTIVIDADES
QUE SE AVALÍAN DE APRENDIZAXE DE LOGRO
B1-3.2. Utiliza con rigor Utiliza o vocabulario apropiado
e precisión o vocabulario con precisión e rigor.
COMUNICACIÓN
adquirido para elaborar 1, 4, 7, 8
LINGÜÍSTICA
traballos coa terminoloxía
adecuada aos temas tratados.
B2-8.1. Identifica e nomea Cita os fenómenos
fenómenos atmosféricos meteorolóxicos máis
e describe as causas que destacados e explica as súas 7
producen a formación das características principais.
nubes e as precipitacións.
B2-8.2. Explica a importancia Mostra interese por coidar
de coidar a atmosfera e as o medio e describe as causas
consecuencias de non facelo. e efectos da contaminación 4
atmosférica e posibles accións
para evitala.
B2-10.1. Define clima, nomea Explica que é o clima e
os seus elementos e identifica distingue os climas de 3
os factores que o determinan. montaña, de costa e de interior.
B2-12.1. Define hidrosfera Describe os estados
e identifica e nomea masas e os cambios da auga. 5
COMPETENCIA e cursos de auga explicando
SOCIAL E CÍVICA como se forman as augas Explica como desembocan
subterráneas, como afloran os ríos. 8
e como se accede a elas.
B2-12.4. Identifica e nomea Identifica e describe as partes
os tramos dun río e as e os tramos dun río.
6
características de cada un
deles.
B2-14.1. Define paisaxe, Define que é unha paisaxe
identifica os seus elementos e identifica os elementos
13
e explica as características das paisaxes naturais
das principais paisaxes e as transformadas.
de España e Galicia, valorando
Explica as características
a súa diversidade.
das principais paisaxes
de chaira, montaña e costa, 1, 2, 9, 10, 11, 12
especificando como inflúen
na vida das persoas.
B1-2.2. Analiza informacións Manexa imaxes, táboas,
relacionadas coa área e gráficos, esquemas e resumos
APRENDER manexa imaxes, táboas, para sintetizar a información
2, 6, 11
A APRENDER gráficos, esquemas, resumos obtida.
e as tecnoloxías da información
e a comunicación.

Un cambio de aires
Actividades Solucións Niveis
• Debe subliñar: montaña, serra A. N

on o intenta.
e cordilleira. B. N
on encontra as formas do relevo e non sabe
Unha montaña é unha grande as partes dunha montaña.
elevación do terreo. C. C
lasifica as formas do relevo, pero non escribe
1 Unha serra é un grupo de correctamente as partes dunha montaña.
montañas aliñadas. D. R
esponde correctamente toda a actividade.
Unha cordilleira é un conxunto
de serras.
• Pé, ladera e cima.
A imaxe A, porque reproduce unha A. N

on o intenta.
paisaxe de montaña e Lois menciona B. N
on selecciona correctamente a imaxe.
montañas, serras e un río. C. S
elecciona ben a imaxe, pero a súa
2 argumentación é incorrecta.
D. S
elecciona e argumenta correctamente
a imaxe.
Trátase dun clima de montaña, onde A. N

on o intenta.
as temperaturas son baixas, B. N
on clasifica ben o clima, pero explícao ben.
3 e as precipitacións, frecuentes C. C
lasifica o clima, pero non o explica.
e, no inverno, en forma de neve. D. R
• Significa que o aire pode ter fume, A. N

on o intenta.
cinsas ou gases prexudiciais para B. R
esponde incorrectamente a maioría
a nosa saúde. das cuestións.
• A contaminación do aire pode C. C
omete algún erro nas respostas.
provocar enfermidades, danar D. R
4
as plantas, deteriorar os
monumentos, provocar o cambio
do clima e aumentar a temperatura
da Terra.
De líquido a sólido: solidificación; A. N

on o intenta.
de sólido a líquido: fusión. B. C
onfunde os estados da auga.
5 C. C
onfunde algún dos estados da auga.
D. C
lasifícaos correctamente.
• No curso medio. R. G. A. N

on o intenta.
• O seu caudal será abundante, B. C
onfunde as características dos ríos.
6 e o seu leito, largo e profundo. C. C
onfunde algunha característica dos ríos.
D. C
ontesta correctamente as preguntas.
• Un delta.
Menciónanse o vento e a neve. A. N

on o intenta.
O vento é o aire en movemento; B. C
omete erros na clasificación e definición
pode ser brisa, vendaval ou furacán. dos fenómenos atmosféricos.
A neve é un tipo de precipitación, C. C
lasifica os fenómenos atmosféricos, pero non
7 que se pode definir como a auga que os define correctamente.
cae das nubes á Terra en forma de D. C
lasifica e define correctamente os fenómenos
folerpas; outros tipos de precipitación atmosféricos.
son a chuvia e a sarabia.

Un cambio de aires
Actividades da proba
Alumnos / Alumnas
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 TOTAL VALORACIÓN
Valoración
Puntuación total superior a 56 puntos. Excelente.
Puntuación total entre 55 e 30 puntos. Satisfactorio.
Puntuación total inferior a 29 puntos. Insuficiente.

Recursos
fotocopiables.
Atención
á diversidade
93
A auga
PLAN DE MELLORA 1
Nome Data
REPASA ESTA INFORMACIÓN.
A auga pode estar na Terra en tres estados distintos: sólido, líquido

e gasoso. A auga na natureza encóntrase en constante movemento,
e o percorrido que realiza denomínase ciclo da auga.
a
1 Escribe o cambio de estado que representa.
tr
os
2 Observa o debuxo e escribe no lugar correspondente as seguintes fases
do ciclo da auga.
precipitación – evaporación – condensación – retorno

M
94
A auga na natureza
PLAN DE MELLORA 2
Nome Data
REPASA ESTA INFORMACIÓN.
Un río é unha corrente continua de auga de auga que discorre pola superficie da Terra.
1 Completa as oracións coa palabra correspondente.
a
• O é o terreo afundido polo que discorre a auga do río.
• A cantidade de auga que leva un río chámase .
• O percorrido que fai o río desde o seu nacemento ata a súa desembocadura
tr
chámase
2 Observa o debuxo e complétao coas palabras do recadro.

.
os
alto – medio – baixo – afluente – desembocadura – meandro
Curso
M
Curso
Curso
97
Unidade 1
PROGRAMA DE AMPLIACIÓN
Nome Data
Que é o efecto invernadoiro?

Xa sabes que a atmosfera é a capa
de gases que envolve a Terra.
Na atmosfera, ademais do osíxeno
que necesitamos para respirar, hai
outros gases, como o dióxido
de carbono ou o vapor de auga.
a
Grazas a estes gases, a calor do Sol
non escapa cara ao espazo e a Terra
mantense a unha temperatura adecuada
para a vida. Isto é o que se chama
tr efecto invernadoiro.
Non obstante, na actualidade, a cantidade de gases de efecto invernadoiro
que contén a atmosfera aumentou moito. Isto débese principalmente á acción
do ser humano. Por exemplo, os gases que emiten os vehículos e as fábricas,
ou os que expulsan os aerosois á atmosfera cada día, producen o efecto
invernadoiro.
os
A principal consecuencia do incremento destes gases é a suba da temperatura
da superficie terrestre e, polo tanto, o desxeo dos polos. En xeral, estase
producindo un quecemento global do planeta. Isto é moi perigoso, xa que
se segue aumentando pode ser moi negativo para a vida.
M
1 Le o texto e contesta.
• Que gases forman a atmosfera?
• A que lle chamamos efecto invernadoiro? Marca a resposta correcta.
Algúns gases da atmosfera manteñen a Terra a unha temperatura adecuada.
Algúns gases da atmosfera fan que a Terra arrefríe.
• Que está ocorrendo na actualidade na atmosfera? A que se debe?
98
PROGRAMA DE AMPLIACIÓN 1
2 Estas son algunhas consecuencias do quecemento global. Escríbeas

no lugar que corresponde no debuxo.
• Desfaise o xeo dos polos.
• O nivel do mar aumenta e algúns lugares cubriranse de auga.
• Aumentan as secas.
• Esténdense os desertos.
a
tr
os
M
3 Investiga e escribe algunhas medidas que podemos adoptar as persoas

para frear o quecemento global do planeta.
99
Solucionario. Plan de mellora
Unidade 1 2. Desde arriba e no sentido das agullas do reloxo,

curso alto, afluente, meandro, desembocadura,
Ficha 1 curso baixo e curso medio.
1. • Fusión.
• Evaporación.
2. Desde a esquerda e no sentido das agullas
do reloxo: evaporación; arriba: condensación;
na cartela dereita: precipitación; e abaixo: retorno.
Ficha 2
1. Primeira cartela da esquerda: atmosfera.
De arriba abaixo: estratosfera, troposfera.
2. O vento é o aire en movemento.
As precipitacións son a auga que cae
das nubes.
Os raios son descargas eléctricas.
3. Clima de montaña. Temperaturas: baixas;
precipitacións: frecuentes.
Clima de costa. Temperaturas: suaves todo
o ano.
Clima de interior. Temperaturas: altas no verán
e baixas no inverno; precipitacións: escasas.
Unidade 2
Ficha 1
1. R. G. (Resposta gráfica).
2. • A Meseta Central ocupa o centro da Península
Ibérica.
• Hai montañas que están lonxe da Meseta, outras
arrodéana e outras atravésana.
• Hai dúas depresións, a do Ebro
e a do Guadalquivir.
• Os arquipélagos de España son o de Canarias
e o de Baleares.
Ficha 2
1. • O leito é o terreo afundido polo que discorre
a auga do río.
• A cantidade de auga que leva un río chámase
caudal.
• O percorrido que fai o río desde o seu
nacemento ata a súa desembocadura
chámase curso.
102
Solucionario. Programa de ampliación
Unidade 1
1. • Principalmente, nitróxeno, osíxeno, dióxido
de carbono e vapor de auga.
• Resposta correcta: Algúns gases
da atmosfera manteñen a Terra
a unha temperatura adecuada.
• Un quecemento global do planeta por un
aumento de gases de efecto invernadoiro.
2. R. G. De arriba abaixo, no sentido das agullas
do reloxo: esténdense os desertos; desfaise
o xeo dos polos; o nivel do mar aumenta
e algúns lugares cubriranse de auga; aumentan
as secas.
3. R. M. (Resposta modelo). Para frear o quecemento
global podemos utilizar máis o transporte público,
reducir o consumo de envases dun só uso, mercar
produtos de proximidade e empregar
electrodomésticos e lámpadas de baixo consumo.
Unidade 2
1. • É unha carreira en piragua de 20 quilómetros
que se celebra no río Sella, desde Arriondas
a Ribadesella.
• Celébrase o primeiro sábado de agosto.
• A orixe foi unha excursión en piragua que
uns amigos realizaron en 1929.
• Son abundantes.
• É abundante e regular.
2. Caudal: cantidade de auga que leva un río. Curso:
percorrido que fai o río desde o nacemento ata
a súa desembocadura. Desembocadura: lugar
en que o río chega ao mar.
3. R. G.
4. • Ao curso medio.
• Porque o leito é largo e leva un abundante
caudal, que discorre por un terreo chan.
103

Ciencias Sociais: Libro de Recursos

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Ciencias Sociais: Libro de Recursos

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ciencias Sociais: Libro de Recursos

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LIBRO DE RECURSOS

Presentación do proxecto Saber Facer Contigo

Símbolos utilizados no libro do alumnado

Estrutura da unidade didáctica

Programación das unidades

Saber Facer Contigo incorpora importantes innovacións metodolóxicas

As habilidades – Fortalecer a comprensión e sintetizar

A comunicación é un dos eixes esenciais – Reter e lembrar a información.

Por último, atendendo aos últimos avances da neurociencia, Saber Facer

Esta icona sinala as actividades en que se suxire traballar

Esta icona sinala as actividades e tarefas concibidas

É o sombreiro do pensamento. Destaca as actividades

É o sombreiro da creatividade. Destaca as propostas en

É o sombreiro das emocións. Acompaña actividades

Lingua primer trimestre

ES0000000118711 121581_Lingua_3-1_OBR_94355.indd 1 22/11/2019 11:56:03

ias dceazsa Lingua

ES0000000118745 121850_Cdno-EVA_CCSS_3_OBR_96833.indd 1 22/01/2020 11:52:04

de Lingua, Lingua Castelá e Matemáticas. CADERNO

CUADERNO segundo trimestre

CUADERNO primer trimestre

Un único caderno para

2_70399.indd 1 06/02/2018 15:03:07

ES0000000083201 898578_Cdno_Lengua_3-1_70401.indd 1 06/02/2018 14:59:03

ES0000000083205 898604_Cdno_Mates_3-2_70449 CUADERNO tercer trimestre

ES0000000083204 898593_Cdno_Mates_3-1_70451 CUADERNO segundo trimestre

CUADERNO primer trimestre

ES0000000083206 898615_Cdno_Mates_3-3_70447.indd 1 08/02/2018 12:43:03

ES0000000083205 898604_Cdno_Mates_3-2_70449.indd 1 08/02/2018 12:44:03

ES0000000083204 898593_Cdno_Mates_3-1_70451.indd 1 08/02/2018 12:47:03

Edición anotada para el profesorado

3 Edición anotada para o profesorado

Ciencias primeiro trimestre

Edición anotada para o profesorado

Edición anotada Ciencias Sociais

ES0000000084524 903714_Libro-Anotado_CCNN_3_MADRID_70676.indd 1 14/02/2018 10:06:03

ES0000000118717 121629_Libro-Anotado_Lingua_3-1_OBR_94359.indd 1 22/11/2019 12:08:03

Incluye fichas fotocopiables

Castellana • Recursos para

de las unidades Inclúe ﬁchas fotocopiables

ES0000000084523 903703_Libro-Recursos_Mates_3_71130.indd 1 23/02/2018 12:12:04

ES0000000118721 121662_Libro-Recursos_Lingua_3_OBR_94600.indd 1 02/12/2019 10:35:03

ES0000000123036 138849_laminas_CCNN 3_96153.indd 5 06/02/2020 16:19:34

ES0000000123037 138860_Lamina 02_EL RELIEVE_96161.indd 3 28/01/2020 13:03:15

Láminas de pensamento visual

Vista aérea da cidade de Lugo.

3 O lugar onde vivimos

A vexetación de Galicia é moi abundante e variada O L OO

A paisaxe transformada LUGO Parque

2 Que lle ocorre a unha candea acesa

3 Explica o que é a atmosfera, as partes que ten

18 COMPROBO O MEU PROGRESO. Actividade 8 19

Os contidos curriculares desenvólvense Un resumo ao final do texto informativo

O traballo coas competencias

A auga que utilizamos procede principalmente B

Nas plantas potabilizadoras, a auga fíltrase,

Unha vez utilizada, a auga chega aos sumidoiros

2 TEMPO PARA FALAR. Ordena estes pasos e explica como

As habilidades – Fortalecer a comprensión e sintetizar

O MUNDO EN QUE • Os estados da auga e os seus • Realización de experimentos

COMUNICACIÓN • Enumeración dos gases • Análise do tempo nun lugar.

TAREFA COMPETENCIAL • Realización de experimentos

PENSAMENTO • Análise dunha imaxe sobre

CREATIVIDADE • Elaboración dun mural sobre

TRABALLO • Recoñecemento das medidas • Elaboración dun mural sobre

SABER SER • Recoñecemento das medidas necesarias para coidar a auga

• Facer dos dereitos humanos o eixe fundamental. É importante

• Educar para a democracia. Un dos obxectivos da educación