CHÖÔNG 2: KHAÙI NIEÄM VEÀ THAÁM VAØ CAÙC

ÑÒNH LUAÄT CÔ BAÛN

2.1. Khaùi nieäm veà hieän töôïng thaám

Söï vaän ñoäng cuûa chaát loûng trong moâi tröôøng loã hoång (lỗ
rỗng) hoaëc khe nöùt goïi laø thaám.

Moâi tröôøng loã hoång cuøng vôùi chaát loûng laáp ñaày caùc loã hoång cuûa moâi
tröôøng laø moät heä thoáng nhieät ñoäng phöùc taïp vaø khoâng ñoàng nhaát.
Ñaëc ñieåm cuûa moâi tröôøng loã hoång laø söï coù maët caùc loã hoång vôùi kích
thöôùc vaø hình daïng raát khaùc nhau trong theå tích cuûa moâi tröôøng thaám.
Moâi tröôøng loã hoång coù theå laø ñaát ñaù coù nguoàn goác khaùc nhau, caùc vaät
lieäu bôû rôøi, vaät theå cöùng vaø vaät theå töï nhieân baát kyø khaùc maø beân
trong caùc vaät theå ñoù coù caùc loã hoång, caùc khe nöùt.
 Moâi tröôøng loã hoång ñöôïc coi laø ñoàng nhaát (vaät lyù)
neáu nhö caùc hôïp phaàn vaø caùc tính chaát cuûa noù ñoàng
nhaát. Moâi tröôøng loã hoång ñöôïc goïi laø ñoàng nhaát ñaúng
höôùng neáu caùc tính chaát cuûa noù gioáng nhau theo taát caû
caùc phöông. Neáu caùc tính chaát cuûa moâi tröôøng phuï thuoäc
vaøo phöông nghieân cöùu thì goïi laø moâi tröôøng ñoàng nhaát
dò höôùng. Caáu taïo phaân töû vaø tyû beà maët cuûa pha raén, theå
tích vaø kích thöôùc cuûa loã hoång coù aûnh höôûng ñeán tính chaát
cuûa moâi tröôøng loã hoång.
 Caùc chaát loûng vaän ñoäng trong moâi tröôøng loã hoång coù
theå raát ña daïng. Caùc tính chaát cuûa chaát loûng thaám ñöôïc
quyeát ñònh bôûi caáu truùc phaân töû chaát loûng vaø caùc pha hôïp
thaønh chaát loûng đoù.
 Moâi tröôøng goàm ñaát ñaù vôùi loã hoång vaø chaát loûng ôû caùc
traïng thaùi khaùc nhau laø moâi tröôøng lieân tuïc vaø laø ñoái töôïng
nghieân cöùu cuûa lyù thuyeát thaám.
Chuùng ta coi moâi tröôøng lieân tuïc laø taäp hôïp ba pha goàm
coát ñaát, nöôùc vaø khoâng khí coù hôi nöôùc. Baûn chaát cuûa caùc
löïc taùc duïng trong moâi tröôøng do caùc pha taïo thaønh heä thoáng
quyeát ñònh.
Löïc taùc duïng giöõa caùc haït nöôùc vaø coát ñaát cuûa moâi tröôøng
loã hoång, löïc taùc duïng giöõa nöôùc vaø khoâng khí coù hôi nöôùc
ñöôïc xem laø löïc beân trong vaø löïc taùc duïng beân ngoaøi ñoái vôùi
moâi tröôøng lieân tuïc (löïc keùo, aùp löïc, beân ngoaøi....) coù aûnh
höôûng ñeán söï vaän ñoäng vaø caân baèng cuûa nöôùc trong ñaát töï
nhieân.
 Khaùc vôùi söï vaän ñoäng cuûa chaát loûng trong caùc ñöôøng
oáng vaø keânh hôû, thaám coù nhöõng ñaëc ñieåm noåi baät sau: tieát
dieän cuûa caùc loã hoång voâ cuøng beù, neân toác ñoä vaän ñoäng cuûa
chaát loûng trong moâi tröôøng raát beù, löïc ma saùt giöõa chaát loûng
vaän ñoäng vaø beà maët caùc loã hoång, khe nöùt ñoùng vai troø quan
troïng. Neáu laáy caùt haït trung, ñöôøng kính trung bình cuûa caùc
haït laø 0,2mm, thì ñöôøng kính cöïc ñaïi cuûa caùc khe hoång chæ
vaøo khoaûng vaøi phaàn traêm milimeùt; vì hình daùng cuûa caùc haït
raát ña daïng, beà maët caùc khe hoång nhaùm, neân löïc ma saùt ñoái
vôùi chaát loûng vaän ñoäng raát lôùn.
Toác ñoää vaän ñoäng cuûa chaát loûng trong caùc ñöôøng oáng
thöôøng ño baèng meùt hoaëc centimeùt trong moät giaây, coøn toác
ñoä vaän ñoäng cuûa chaát loûng trong moâi tröôøng loã hoång nhoû
hôn raát nhieàu.
 Ví duï: Ñeå ñaùnh giaù aûnh höôûng cuûa beà maët caùc khe hoång
ñeán trò soá löïc caûn, chuùng ta haõy xaùc ñònh beà maët caùc haït trong
1m3 lôùp caùt keát. Giaû thieát caùc haït laø hình caàu coù ñöôøng kính
baèng nhau vaø kyù hieäu:
N – soá haït trong 1m3;
r – baùn kính cuûa caùc haït:
F – dieän tích beà maët cuûa moãi haït, baèng 4  r2;
V – theå tích cuûa haït, baèng 4/3.( r3);
n – ñoä loã hoång cuûa lôùp.
:
Khi ñoù
1(1  n) 3 (1  n)
N  (2.1)
V 4 r 3
Toång dieän tích beà maët cuûa caùc haït S trong 1m3 cuûa lôùp seõ
baèng : 3 (1  n) (2.2)
S  N .F 
r
Khi ñoä loã hoång cuûa lôùp n = 0,2 vaø baùn kính cuûa haït r = 0,1mm = 10-4m.
S = 2,4 . 104 m2
 2.2. Caùc tính chaát vaät lyù cuûa moâi tröôøng loã hoång vaø
chaát loûng thaám

2.2.1- Tính chất vật lí của moâi trường thấm.

• Thaønh phaàn ñoä haït

• Tyû beà maët (dieän tích haáp phuï beà maët)

• Ñoä loã hoång

• Caùc tính chaát bieán daïng.

2.2.2- Moät soá tính chaát vaät lyù cuûa nöôùc (lưu chất)

• Tính ñaøn hoài

• Hieän töôïng mao daãn

 Thaønh phaàn ñoä haït
Löïc taùc duïng beà maët cuûa moâi tröôøng loã hoång vôùi chaát loûng
phuï thuoäc raát nhieàu vaøo möùc ñoä phaân taùn cuûa ñaát. Möùc ñoä
phaân taùn naøy ñöôïc ñaëc tröng baèng thaønh phaàn ñoä haït.Thaønh
phaàn ñoä haït cuûa moâi tröôøng loã hoång laø haøm löôïng cuûa caùc haït
coù ñöôøng kính khaùc nhau trong moâi tröôøng
Caùc toå haït cuûa ñaát

Teân caùc Ñöôøng kính Teân caùc Ñöôøng kính

toå haït haït mm toå haït haït, mm

Seùt < 0,005 Caùt 0,05  2,00

Buïi 0,005 – 0,05 Daêm saïn 2,0  10,0
Cuoäi > 10,0
 Thaønh phaàn ñoä haït

Ngöôøi ta ñaùnh giaù möùc ñoä ñoàng nhaát cuûa caùc haït cuûa moâi
tröôøng loã hoång theo heä soá khoâng ñoàng nhaát.
d 60
Cu  (2.3)
ôû ñaây: d10
d60  ñöôøng kính cuûa haït, maø haøm löôïng caùc haït coù
ñöôøng kính nhoû hôn vaø baèng ñöôøng kính ñoù chieám 60% troïng
löôïng .
d10  ñöôøng kính cuûa haït, maø haøm löôïng caùc haït coù
ñöôøng kính nhoû hôn vaø baèng ñöôøng kính ñoù chieám 10% troïng
löôïng .
 Tyû beà maët (dieän tích haáp phuï beà maët)

Hoaït ñoäng beà maët cuûa moâi tröôøng loã hoång ñöôïc xaùc ñònh
baèng tyû beà maët cuûa moâi tröôøng. Tyû beà maët laø toång dieän tích beà
maët cuûa caùc haït cöùng trong moät ñôn vò theå tích cuûa moâi tröôøng
vaø ñöôïc bieåu dieãn baèng ñôn vò dieän tích. Beà maët cuûa coát ñaát
trong 1cm3 cuûa moâi tröôøng phuï thuoäc vaøo thaønh phaàn ñoä haït, ñoä
chaët, coù theå ñaït ñeán haøng chuïc meùt vuoâng.
Hình daïng caùc haït khoâng coù quy caùch, kích thöôùc thì ña
daïng, do ñoù khi nghieân cöùu lyù thuyeát thuûy ñoäng löïc cuûa doøng
thaám ngöôøi ta phaûi lyù töôûng hoùa moâi tröôøng – thaønh laäp moâ hình
(sô ñoà hoaù). Moâ hình ñôn giaûn nhaát cuûa moâi tröôøng loã hoång laø
giaû ñònh goàm nhöõng haït caàu coù kích thöôùc gioáng nhau. Thí duï
ñôn giaûn nhaát cuûa moâi tröôøng loã hoång goàm nhöõng haït caàu kích
thöôùc gioáng nhau nhöng saép xeáp khaùc nhau.
 Tyû beà maët (dieän tích haáp phuï beà maët)

Neáu taâm cuûa caùc haït caàu tieáp xuùc naèm treân ñænh cuûa hình
laäp phöông

Dieän tích beà maët caùc haït trong 1cm3

moâi tröôøng seõ baèng.

 10 3
3
 10 
S     d . 10 
2 6
(m 2 ) (2.4)
d d

ôû ñaây, d ñöôøng kính caùc haït cuûa moâi tröôøng

loã hoång, mm.
 Tyû beà maët (dieän tích haáp phuï beà maët)

Giaû thieát caùc haït caàu saép xeáp nhö theá naøo ñoù ñeå ñöôøng
noái caùc taâm taïo thaønh hình thoi; khi ñoù moãi hình caàu tieáp xuùc
vôùi saùu hình khaùc
Dieän tích beà maët caùc haït trong 1cm3
moâi tröôøng seõ baèng.
3 10 3 2
3
3  10 
  d .10 
6
S 2
m (2.5)
6 d  6d

Töø 02 coâng thöùc treân, roõ raøng raèng khi ñöôøng kính cuûa caùc haït d
= 0,001m, beà maët hoaït tính cuûa moâi tröôøng loã hoång baèng 3,66m2.
Trong moâi tröôøng loã hoång thöïc teá, dieän tích ñoù coøn coù theå lôùn
hôn, ví duï trong seùt tyû beà maët coù theå ñeán 8 – 12m2.
 Ñoä loã hoång

Nöôùc chöùa trong moâi tröôøng loã hoång lieân quan chaët cheõ
vôùi ñoä loã hoång. Ñoä loã hoång ñöôïc ñaëc tröng baèng tyû soá giöõa theå
tích roãng vaø theå tích ñaát vaø ñöôïc tính theo coâng thöùc:
r   
n  (2.6)
 
ôû ñaây: r  theå tích loã hoång ;   theå tích toaøn boä vaät lieäu
roãng;   tyû troïng;   dung troïng cuûa vaät lieäu.
Ñoâi khi möùc ñoä roãng cuûa ñaát ñaù ñöôïc ñaëc tröng baèng heä
soá ñoä loã hoång. Heä soá ñoä loã hoång laø tyû soá giöõa theå tích loã hoång vaø
theå tích cuûa pha raén cuûa moâi tröôøng .
 Ñoä loã hoång

Trong tröôøng hôïp caùc haït saép xeáp theo kieåu hình laäp
phöông ñoä loã hoång seõ baèng
3 d 3
d 
6  (2.7)
n 1  0,476
d3 6
Coøn trong tröôøng hôïp caùc haït saép xeáp theo kieåu hình
maët thoi.
 3 2 6 d 2
 
 2 d  3 d 6 
n =   1  0,256 (2.8)
2 3 2 2
d
2
 Ñoä loã hoång

Ñoä loã roãng cuûa 1 soá loaïi ñaát ñaù

Ñaát ñaù Ñoä lỗ hoång % Ñaát ñaù Ñoä lỗ hoång %

Granit vaø gơnai 0,02 – 0,6 Cuoäi soûi 30 – 40

Ñaù phieán 0,5 – 7,5 Caùt 35 – 40

Ñaù voâi 0,5 – 13,5 Ñaát lôùt 40 – 55

Ñoâloâmit 1,5 – 22,0 Seùt 25 – 55

Caùt keát 3,5 – 28,5 Than buøn 60 – 80

 Caùc tính chaát bieán daïng
Trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh, caùc tính chaát bieán
daïng cuûa moâi tröôøng coù aûnh höôûng ñeán quaù trình thaám. Caùc
tính chaát nhö vaäy ñöôïc ñaëc tröng baèng heä soá ñaøn hoài cuûa moâi
tröôøng, theo ñònh luaät bieán daïng ñaøn hoài cuûa Huùc, coù daïng.
d  c dn
c   (2.9)
 c dP dP
ôû ñaây c  theå tích cuûa moâi tröôøng loã hoång khi aùp löïc laø P:
dc  bieán dang theå tích töông ñoái cuûa moâi tröôøng loã hoång khi
aùp löïc thay ñoåi moät löôïng dP;
n  ñoä loã hoång.
Trò soá heä soá ñaøn hoài cuûa moâi tröôøng loã hoång dao ñoäng
trong phaïm vi khoâng lôùn .
c = (0,3  2) 10-5 (0,3  2) 10–7 m/kG–1
 2.2.2- Moät soá tính chaát vaät lyù cuûa nöôùc (lưu chất)
Tính ñaøn hoài
Cuõng nhö moïi chaát loûng, nöôùc coù löïc lieân keát giöõa caùc phaân töû
vaø coù ñoä co eùp nhoû. Heä soá ñaøn hoài cuûa nöôùc cuõng ñöôïc xaùc ñònh
theo ñònh luaät bieán daïng ñaøn hoài vaø baèng :
d n
n  (2.10)
 n dP
ôû ñaây n  theå tích cuûa nöôùc töông öùng vôùi aùp löïc laø P:
dvn
dP
 bieán dang theå tích töông ñoái cuûa nöôùc khi aùp löïc
thay ñoåi moät löôïng dP.
Heä soá co eùp theå tích cuûa nöôùc khi nhieät ñoä 0  1000C vaø
aùp löïc 1 – 500at baèng 4 – 5 . 105 at 1.
 2.2.2- Moät soá tính chaát vaät lyù cuûa nöôùc (lưu chất)
Hieän töôïng mao daãn
Trong nhöõng loã hoång vaø khe nöùt nhoû vaän ñoäng cuûa nöôùc coøn chòu aûnh
höôûng raát nhieàu cuûa löïc dính öôùt hay löïc mao daãn. Trong chaát loûng,
caùc phaân töû huùt nhau vaø ôû traïng thaùi caân baèng. ÔÛ nhöõng phaàn tieáp
xuùc vôùi khoâng khí löïc haáp daãn cuûa caùc phaân töû nöôùc lôùn hôn neân keùo
caùc phaân töû nöôùc vaøo trong gaây ra moät löïc goïi laø söùc caêng beà maët.
Söùc caêng beà maët theå hieän ôû nôi tieáp xuùc giöõa hai moâi tröôøng vaø chính
noù gaây ra hieän töôïng mao daãn laøm cho nöôùc daâng leân trong oáng thuûy
tinh hay caùc loã hoång, chieàu cao mao daãn tính baèng coâng thöùc:
4
h (2.11)
dg
(  maät ñoä cuûa nöôùc; g  gia toác troïng tröôøng, d  ñöôøng kính cuûa oáng
mao daãn,   trò soá söùc caêng beà maët ).
2.3. Caùc yeáu toá thuûy ñoäng löïc cuûa doøng thaám
Nhö treân ñaõ noùi, nöôùc döôùi ñaát chæ vaän ñoäng theo caùc
loã hoång vaø khe nöùt trong ñaát ñaù. Nhöng ñeå giaûi caùc baøi
toaùn ñòa chaát thuûy vaên caàn xaùc ñònh caùc trò soá trung bình
ñaëc tröng cho söï vaän ñoäng, khi ñoù ngöôøi ta giaû thieát raèng
doøng nöôùc döôùi ñaát chieám toaøn boä taàng chöùa nöôùc, bao
goàm taát caû khe hoång vaø phaàn cöùng (coát) cuûa moâi tröôøng.
Nhö vaäy, doøng vaän ñoäng thöïc teá cuûa nöôùc döôùi ñaát chæ theo
caùc khe hoång ñöôïc thay baèng doøng giaû ñònh, chieám taát caû
taàng chöùa nöôùc. Doøng giaû ñònh nhö theá goïi laø doøng thaám.
AÙp löïc grañien aùp löïc, löu löôïng, v.v. laø caùc yeáu toá
ñoäng löïc chuû yeáu cuûa doøng thaám.
2.3. Caùc yeáu toá thuûy ñoäng löïc cuûa doøng thaám

2.3.1. AÙp löïc

Theo ñònh nghóa cuûa Becnouili, trò soá aùp löïc ñöôïc bieåu thò
baèng bieåu thöùc sau :
P 2
H  z  (2.12)
 2g
ôû ñaây P – aùp löïc thuûy tónh ôû caùc ñieåm nghieân cöùu trong doøng chaûy
  tæ troïng cuûa nöôùc
z – chieàu cao cuûa ñieåm nghieân cöùu tính töø maët chuaån
2
2g
 coät nöôùc toác ñoä.
2
Trò soá cuûa doøng nöôùc döôùi ñaát raát nhoû, neân ngöôøi ta
2g
thöôøng boû qua vaø aùp löïc nöôùc döôùi ñaát ñöôïc xaùc ñònh theo coâng thöùc :
P
H  z (2.13)

2.3. Caùc yeáu toá thuûy ñoäng löïc cuûa doøng thaám
2.3.1. AÙp löïc
Trò soá hn goïi laø chieàu cao ño aùp. Chieàu cao ño aùp laø
chieàu cao coät nöôùc phaûi daâng leân trong loã khoan ôû moät
ñieåm naøo ñoù do taùc duïng cuûa aùp löïc thuûy tónh.
Neáu doøng thaám laø doøng nöôùc ngaàm, chieàu cao ño aùp
baèng ñoä saâu cuûa ñieåm nghieân cöùu tính töø maët nöôùc ngaàm,
(hình I.4);
 2.3. Caùc yeáu toá thuûy ñoäng löïc cuûa doøng thaám
2.3.1. AÙp löïc
Neáu doøng thaám laø doøng nöôùc aùp löïc, chieàu cao ño aùp ôû
moät ñieåm laø chieàu saâu cuûa ñieåm ñoù tính töø maët aùp löïc (hình I.5)
2.3. Caùc yeáu toá thuûy ñoäng löïc cuûa doøng thaám
2.3.1. AÙp löïc
Töø caùc hình veõ treân ta thaáy
raèng aùp löïc H taïi moät ñieåm naøo ñoù
trong doøng nöôùc döôùi ñaát goàm hai
ñaïi löôïng: chieàu cao ño aùp hn vaø
khoaûng caùch töø maët nghieân cöùu
ñeán maët chuaån z, coù nghóa laø :

H = hn + z (2.14)
2.3. Caùc yeáu toá thuûy ñoäng löïc cuûa doøng thaám
2.3.1. AÙp löïc
Ñoái vôùi doøng nöôùc ngaàm coù
ñaùy caùch nöôùc naèm ngang,
thöôøng ñaùy caùch nöôùc ñöôïc
choïn laøm maët chuaån O = O; khi
ñoù aùp löïc taïi ñieåm nghieân cöùu
baèng chieàu daøy cuûa taàng chöùa
nöôùc taïi ñieåm ñoù (hình I.4).
Coøn trong doøng nöôùc ngaàm coù
ñaùy caùch nöôùc naèm nghieâng
ngöôøi ta laáy maët naèm ngang baát
kyø laøm maët chuaån O – O (hình
I.6).
 2.3. Caùc yeáu toá thuûy ñoäng löïc cuûa doøng thaám
2.3.2. Grañien aùp löïc
Khi chaát loûng vaän ñoäng qua caùc loã hoång cuûa ñaát ñaù, moät phaàn aùp
löïc bò toån thaát do ma saùt, keát quaû taïo neân ñoä doác beà maët nöôùc döôùi
ñaát theo phöông vaän ñoâng. Neáu laäp maët caét thaúng ñöùng theo phöông
vaän ñoäng cuûa nöôùc döôùi ñaát, chuùng ta nhaän ñöôïc ñöôøng cong giaûm aùp
löïc (ñoái vôùi nöôùc ngaàm goïi laø ñöôøng cong haï thaáp, coøn ñoái vôùi nöôùc
aùp löïc ñöôøng cong aùp löïc).

Ñoä doác trung bình cuûa ñöôøng cong haï thaáp (hoaëc ñöôøng cong aùp
löïc) cuûa nöôùc döôùi ñaát baèng.
H1  H 2 H
I tb   (2.15)
x x
ôû ñaây. H1, H2  aùp löïc ôû caùc maët caét 1 vaø 2 ;

x  khoaûng caùch giöõa hai maët caét ñoù.

2.3. Caùc yeáu toá thuûy ñoäng löïc cuûa doøng thaám
2.3.2. Grañien aùp löïc
Hình I.7

H1  H 2 H
I tb  
x x
ôû ñaây. H1, H2  aùp löïc ôû caùc maët caét 1 vaø 2 ;

x  khoaûng caùch giöõa hai maët caét ñoù.

2.3. Caùc yeáu toá thuûy ñoäng löïc cuûa doøng thaám
2.3.2. Grañien aùp löïc
Giaù trò thöïc teá cuûa ñoä doác ôû moät ñieåm baát kyø cuûa ñöôøng
cong haï thaáp baèng giôùi haïn cuûa bieåu thöùc (2.16) chính laø grañien
aùp löïc I ôû ñieåm ñoù.
H dH
I  lim   (2.16)
x  0 x dx

Daáu tröø chöùng toû theo chieàu vaän ñoäng giaù trò cuûa H giaûm,
coøn giaù trò cuûa x taêng.

Neáu ñaùy caùch nöôùc naèm ngang vaø laáy noù laøm maët chuaån O
– O, thì H1 = h1 ; H2 = h2 (h1 vaø h2 laø chieàu daøy cuûa doøng chaûy ôû
caùc maët caét 1 vaø 2).
dh
Khi ñoù : I (2.17)
dx
 2.3. Caùc yeáu toá thuûy ñoäng löïc cuûa doøng thaám

• H = (hn + z)
Aùp löïc • hn = aùp löïc thuûy tænh/tæ troïng nöôùc; z : cao trình coät nöôùc

Gradien aùp • I = (H1 – H2) /l

löïc • H : möïc nöôùc taïi caùc gieáng khoan; l: khoaûng caùch giöõa hai gieáng khoan.

Löu löôïng • Q = v.F

doøng thaám • v : vaän toác vaän ñoäng cuûa haït chaát loûng; F: tieát dieän öôùt cuûa doøng thaám.
2.3. Caùc yeáu toá thuûy ñoäng löïc cuûa doøng thaám
2.3.3. Löu löôïng

Löu löôïng cuûa doøng chaûy laø löôïng chaát loûng chaûy qua tieát
dieän öôùt cuûa doøng chaûy trong moät ñôn vò thôøi gian.

Ñeå xaùc ñònh löu löôïng Q cuûa doøng chaûy ta duøng coâng thöùc

Q = F.  (2.18)

ôû ñaây, F  tieát dieän öôùt cuûa doøng chaûy ;

  toác ñoä vaän ñoäng cuûa caùc haït chaát loûng.

2.3. Caùc yeáu toá thuûy ñoäng löïc cuûa doøng thaám
2.3.3. Löu löôïng

Neáu löu löôïng cuûa doøng chaûy ñöôïc bieåu dieãn baèng ñôn vò
theå tích thì goïi laø löu löôïng khoái; khi bieåu dieãn baèng ñôn vò
troïng löôïng thì goïi laø löu löôïng troïng löôïng.
Giöõa löu löôïng khoái Q vaø löu löôïng troïng löôïng Q coù quan
heä sau :
Q =  Q (2.19)
ôû ñaây,   tæ troïng cuûa chaát loûng
Trong thuûy ñoäng löïc, thöôøng laø nghieân cöùu löu löôïng khoái
cuûa doøng chaûy, goïi taét laø löu löôïng.
 2.3. Caùc yeáu toá thuûy ñoäng löïc cuûa doøng thaám
2.3.4. Ñöôøng doøng vaø ñöôøng ñaúng aùp

Hình I.8
Laáy trong doøng chaûy moät ñieåm baát kyø 1 töø ñieåm ñoù laäp moät veùctô
toác ñoä 1 bieåu dieãn trò soá vaø höôùng cuûa toác ñoä taïi ñieåm ñoù ôû thôøi
ñieåm cho tröôùc t1. Treân vectô toác ñoä 1, laáy ñieåm 2 caùch ñieåm 1
moät ñoaïn x1 (Hình I.8) vaø thaønh laäp veùctô 2 cuõng ôû thôøi ñieåm t1,
cöù tieáp tuïc nhö vaäy chuùng ta nhaän ñöôïc ñöôøng gaõy khuùc 1, 2, 3... ôû
thôøi ñieåm t1. Neáu caùc khoaûng caùch x1, x2... tieán tôùi 0 thì ñöôøng
gaõy khuùc chuyeån thaønh ñöôøng cong ñeàu ñaën, maø ôû moãi ñieåm caùc
vectô toác ñoä seõ laø tieáp tuyeán cuûa ñöôøng cong. Ñöôøng cong ñoù goïi laø
ñöôøng doøng
2.3. Caùc yeáu toá thuûy ñoäng löïc cuûa doøng thaám
2.3.3. Ñöôøng doøng vaø ñöôøng ñaúng aùp
Khi vaän ñoäng oån ñònh, ôû moãi moät ñieåm cuûa doøng thaám toác
ñoä khoâng ñoåi theo thôøi gian, do ñoù caùc ñöôøng doøng cuõng
khoâng ñoåi theo thôøi gian, vaø ñöôøng doøng truøng vôùi ñöôøng
quyõ ñaïo cuûa chaát ñieåm vaän ñoäng
Khi vaän ñoäng khoâng oån ñònh, ôû moãi ñieåm doøng thaám vectô
toác ñoä thay ñoåi theo thôøi gian, do ñoù caùc ñöôøng doøng cuõng
thay ñoåi. Do ñoù, khi vaän ñoäng khoâng oån ñònh, khoâng ñöôïc
nhaàm laãn ñöôøng doøng vôùi ñöôøng quyõ ñaïo
2.3. Caùc yeáu toá thuûy ñoäng löïc cuûa doøng thaám
2.3.3. Ñöôøng doøng vaø ñöôøng ñaúng aùp

Hoï caùc ñöôøng vuoâng goùc vôùi caùc ñöôøng doøng laø caùc ñöôøng
ñaúng aùp (ñaúng theá).
Heä thoáng caùc ñöôøng doøng vaø ñöôøng thaúng aùp taïo thaønh löôùi
thuûy ñoäng löïc cuûa doøng nöôùc döôùi ñaát. Khi vaän ñoäng oån ñònh,
löôùi thuûy ñoäng löïc seõ khoâng ñoåi theo thôøi gian; coøn trong vaän
ñoäng khoâng oån ñònh, löôùi thuûy ñoäng löïc thay ñoåi theo thôøi
gian.
2.4. Toác ñoä thaám – ñònh luaät ñacxi (Darcy)
2.4.1. Toác ñoä thaám
Trong ñôùi baõo hoøa, vaän ñoäng cuûa nöôùc döôùi ñaát coù daïng
doøng lieân tuïc; khi ñoù coù theå giaû thieát raèng doøng nöôùc
döôùi ñaát chieám toaøn boä taàng chöùa nöôùc, bao goàm caùc khe
hoång vaø coát ñaát.
Löu löôïng cuûa doøng nöôùc döôùi ñaát chaûy qua tieát dieän F
baèng Q. Toác ñoä thaám  trong phaïm vò tieát dieän nghieân
cöùu seõ la:ø
Q
v (2.20)
F
2.4. Toác ñoä thaám – ñònh luaät ñacxi (Darcy)
2.4.1. Toác ñoä thaám
Ñöùng treân quan ñieåm vaät lyù, toác ñoä thaám naøy laø toác ñoä
giaû ñònh v vaø khoâng baèng toác ñoäï thöïc u cuûa doøng nöôùc döôùi
ñaát, vì doøng thöïc teá nöôùc döôùi ñaát chæ vaän ñoäng qua caùc loã
hoång cuûa moâi tröôøng
v = n.u (2.21)
Vì n luoân luoân nhoû hôn ñôn vò, neân toác ñoä thaám luoân luoân
nhoû hôn toác ñoä thöïc
2.4. Toác ñoä thaám – ñònh luaät ñacxi (Darcy)
2.4.2. Ñònh luaät ñacxi (Darcy)
Vaøo naêm 1856, nhaø thuûy löïc hoïc ngöôøi Phaùp Ñacxi ñaõ
nghieân cöùu baèng thöïc nghieäm söï vaän ñoäng cuûa nöôùc trong
oáng ñoå ñaày caùt vaø treân cô sôû ñaù ñaõ xaùc ñònh ñöôïc ñònh luaät
thaám cô baûn – ñònh luaät Ñacxi (hoaëc ñònh luaät thaám ñöôøng
thaúng). Ñònh luaät Ñacxi laø ñònh luaät coå ñieån ñaàu tieân cuûa lyù
thuyeát thaám vaø coù theå vieát ôû daïng.
 = k.I (2.22)
ôû ñaây, k  heä soá thaám, cm/s, m/ngaøy;
I  ñoä doác thuûy löïc hay Gradien thuûy löïc (khoâng coù
thöù nguyeân)
Ñònh luaät Darcy
• Nöôùc cho vaøo trong oáng ñöôïc giöõ
ôû moät möùc nhaát ñònh.
• Sau khi thaám qua caùt, nöôùc chaûy
ra voøi 1 vaøo thuøng 2.
• ÔÛ ñaàu treân vaø döôùi oáng truï coù laép
caùc oáng cong ño aùp 3 vaø 4.
• Nöôùc trong caùc oáng ño aùp coù möïc
cao khaùc nhau (oáng treân cao hôn)
do trong quaù trình thaám qua loã
roãng ñaát ñaù, nöôùc phaûi khaéc phuïc
löïc caûn neân ñaõ maát ñi moät phaàn
aùp löïc.
Q = K.F.(h1-h2)/l
2.4. Toác ñoä thaám – ñònh luaät ñacxi (Darcy)
2.4.2. Ñònh luaät ñacxi (Darcy)

 Heä soá thaám K phuï thuoäc vaøo tính chaát cuûa moâi tröôøng loã
hoång vaø tính chaát cuûa chaát loûng thaám.
Kích thöôùc cuûa caùc haït coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán heä soá
thaám.
 Giaù trò heä soá k phuï thuoäc vaøo hình daïng cuûa caùc haït, ñoä
nhaùm cuûa beà maët haït, ñoä loã hoång cuûa moâi tröôøng vaø ñoä
nhôùt cuûa chaát loûng
2.4. Toác ñoä thaám – ñònh luaät ñacxi (Darcy)
2.4.2. Ñònh luaät ñacxi (Darcy)
Baûng heä soá thaám K theo kinh nghieâm cuûa moät soá loaïi ñaát bôû rôøi

Teân ñaát ñaù K (m/ngaøy) Teân ñaát ñaù K (m/ngaøy)

Seùt < 0,001 Caùt trung 5-15
AÙ seùt 0,01-0,1 Caùt thoâ 15-50
AÙ caùt 0,1-0,5 Caùt laãn cuoäi 50-100

Caùt mòn 0,5-1 Cuoäi 100-200

Caùt nhoû 1-5
2.4. Toác ñoä thaám – ñònh luaät ñacxi (Darcy)
2.4.2. Ñònh luaät ñacxi

Nhö vaäy Ñònh luaät Ñacxi coù theå phaùt bieåu nhö sau: toác ñoä
thaám tyû leä thuaän vôùi grañien aùp löïc.

Vaän ñoäng cuûa nöôùc döôùi ñaát tuaân theo ñònh luaät Ñacxi khi.

1. Thaám xaûy ra trong moâi tröôøng loã hoång cuûa ñaát ñaù haït nhoû
hoaëc caùc keânh hôû khaù heïp.

2. Toác ñoä thaám nhoû hoaëc grañien aùp löïc khoâng lôùn.

3. Toác ñoä thaám hoaëc granñien aùp löïc thay ñoåi khoâng ñaùng keå.
2.4. Toác ñoä thaám – ñònh luaät ñacxi (Darcy)
2.4.3. Giôùi haïn aùp duïng ñònh luaät ñacxi (Darcy)

Nhieàu nhaø nghieân cöùu ñaõ tieán haønh xaùc ñònh giôùi haïn aùp duïng
ñònh luaät vaø ñaõ ñi ñeán keát luaän "Ñònh luaät thaám ñöôøng thaúng, chæ
ñöôïc aùp duïng trong ñieàu kieän chaûy taàng". Do ñoù vaán ñeà quan
troïng laø phaûi xaùc ñònh giôùi haïn aùp duïng ñònh luaät Ñacxi.
Trong thuûy löïc ngöôøi ta duøng heä soá Raynoân ñeå xaùc ñònh traïng
thaùi chaûy cuûa nöôùc trong oáng troøn.
uD (2.23)
Re


ôû ñaây, u – toác ñoä trung bình cuûa doøng chaûy trong oáng ; D ñöôøng
kính cuûa oáng;  heä soá nhôùt ñoäng.
2.4. Toác ñoä thaám – ñònh luaät ñacxi (Darcy)
2.4.3. Giôùi haïn aùp duïng ñònh luaät ñacxi

Bieán ñoåi coâng thöùc ñoù ñoái vôùi ñieàu kieän thaám trong ñaát
Pavloâvxiki N.N nhaän ñöôïc coâng thöùc sau :

1 d e
Re = . (2.24)
0,75n  0,23 

ôû ñaây: n – ñoä loã hoång cuûa ñaát ñaù;

de – ñöôøng kính höõu hieäu cuûa ñaát ñaù;
 - vaän toác thaám trung bình;
- heä soá nhôùt ñoäng.
2.4. Toác ñoä thaám – ñònh luaät ñacxi (Darcy)
2.4.3. Giôùi haïn aùp duïng ñònh luaät ñacxi (Darcy)

Duøng coâng thöùc (2.24) vaø söû duïng nhöõng taøi lieäu thöïc
nghieäm Pavloâvxki N.N. ñaõ xaùc ñònh ñöôïc caùc giaù trò giôùi
haïn cuûa soá Raynoân.
Reth = 7,5  9
Ñieàu ñoù coù nghóa laø: neáu tính theo coâng thöùc (2.24) giaù trò
Re nhoû hôn giaù trò döôùi cuûa Reth vaän ñoäng cuûa nöôùc döôùi
ñaát tuaân theo ñònh luaät Ñacci; neáu Re lôùn hôn giaù trò treân
Reth vaän ñoäng cuûa nöôùc döôùi ñaát khoâng tuaân theo ñònh luaät
Ñacxi
2.5. Caùc ñònh luaät thaám khoâng ñöôøng thaúng

Nhö chuùng ta ñaõ bieát, nöôùc döôùi ñaát vaän ñoäng thöôøng coù
toác ñoä nhoû vaø tuaân theo ñònh luaät thaám ñöôøng thaúng. Coøn
khi nöôùc döôùi ñaát vaän ñoäng trong caùc loã hoång vaø khe nöùt lôùn
thì coù ñaëc tính gioáng söï vaän ñoäng cuûa nöôùc trong caùc ñöôøng
oáng vaø keânh hôû, töùc laø vaän ñoäng vôùi vaän toác lôùn. Daïng vaän
ñoäng ñoù goïi laø chaûy roái. Tröôøng hôïp naøy vaän ñoäng cuûa nöôùc
döôùi ñaát khoâng coøn tuaân theo ñònh luaät thaám ñöôøng thaúng
nöõa maø laø caùc ñònh luaät khaùc - ñònh luaät thaám khoâng ñöôøng
thaúng.
2.5. Caùc ñònh luaät thaám khoâng ñöôøng thaúng

2.5.1 Coâng thöùc Xeâzi – Kraxnoâpoânxki .

v k I (2.25)

Trò soá heä soá thaám trong coâng thöùc treân khoâng baèng trò soá heä soá
thaám theo coâng thöùc Ñacxi duø cuøng moät loaïi ñaát ñaù (tröø tröôøng
hôïp khi I = 10.
Coâng thöùc treân chöùng toû raèng khi vaän ñoäng roái thì toác ñoä thaám
tyû leä vôùi caên baäc hai cuûa grañien aùp löïc.
2.5. Caùc ñònh luaät thaám khoâng ñöôøng thaúng
2.5.2 Coâng thöùc Smôreke.
Smoreke cho raèng trong ñieàu kieän töï nhieân coù theå coù
daïng vaän ñoäng quaù ñoä giöõa chaûy roái vaø chaûy taàng, ñöôïc
bieåu dieãn baèng coâng thöùc sau:
(2.26)
v = ksm I
ôû ñaây, ks – heä soá thaám, veà trò soá khoâng baèng heä soá
thaám cuûa ñònh luaät thaám ñöôøng thaúng vaø luõy thöøa baäc hai; m
thoâng soá, naèm trong khoaûng töø 1 ñeán 2.
Hieän nay, coâng thöùc Smoreke khoâng ñöôïc söû duïng vì
thoâng soá m thay ñoåi vaø khoù xaùc ñònh theo taøi lieäu thí
nghieäm.
2.5. Caùc ñònh luaät thaám khoâng ñöôøng thaúng
Tính toaùn thaám trong quaù trình thaám chuyeån daàn töø qui luaät
ñöôøng thaúng ñeán quy luaät khoâng ñöôøng thaúng, thuaän tieän
nhaát neân duøng coâng thöùc Proâni.

I = av + bv2 (2.27)

ôû ñaây, a vaø b laø caùc thoâng soá phuï thuoäc vaøo ñaëc tính cuûa
moâi tröôøng loã hoång.
2.6. Doøng moät chieàu, doøng hai chieàu vaø doøng khoâng gian
2.6.1 Doøng moät chieàu

Khi nöôùc vaän ñoäng trong moâi tröôøng loã hoång maø taát caû
caùc ñöôøng doøng laø nhöõng ñöôøng thaúng song song vôùi nhau,
töùc laø treân moãi moät tieát dieän, vuoâng goùc vôùi phöông thaám
vectô toác ñoä thaám ôû taát caû caùc ñieåm khoâng nhöõng song song
nhau maø coøn coù ñoä daøi baèng nhau Vaän ñoäng cuûa nöôùc ngaàm
töø keânh ñeán soâng qua nuùi phaân thuûy heïp (Hình 1.10) coù theå
duøng laøm thí duï cuûa doøng thaám moät chieàu.
2.6. Doøng moät chieàu, doøng hai chieàu vaø doøng khoâng gian
2.6.2 Doøng hai chieàu
Khi nöôùc vaän ñoäng trong moâi tröôøng loã
hoång maø taát caû caùc vevtô toác ñoä cuûa chaát
ñieåm vaän ñoäng song song vôùi moät maët
phaúng cho tröôùc ta seõ coù doøng hai chieàu.
Trong doøng hai chieàu caùc yeáu toá cuûa doøng
chaûy ñöôïc xaùc ñònh baèng hai toïa ñoä. Neáu
treân moãi moät maët phaúng vaän ñoäng, caùc quyõ
ñaïo hoäi tuï (hoaëc phaân taùn) töø moät ñieåm thæ
vaän ñoäng ñoù goïi laø vaän ñoäng phaúng toûa tuï.
Treân hình veõ laø doøng hai chieàu hoäi tuï
phaúng.
 2.6. Doøng moät chieàu, doøng hai chieàu vaø doøng khoâng gian
2.6.3 Doøng ba chieàu - doøng khoâng gian

• Khi nöôùc döôùi ñaát vaän ñoäng trong moâi tröôøng loã hoång maø caùc
ñöôøng doøng (hoaëc caùc ñöôøng quyõ ñaïo) khoâng song song vôùi
baát kyø maët phaúng cho tröôùc naøo, thì vaän ñoäng ñoù goïi laø doøng
khoâng gian – ba chieàu. Ñeå xaùc ñònh caùc yeáu toá doøng chaûy caàn
duøng heä toïa ñoä khoâng gian (ba toïa ñoä). Vaän ñoäng cuûa nöôùc
döôùi ñaát ñeán loã khoan khoâng hoaøn chænh laø moät thí duï veà
doøng ba chieàu.
2.6. Doøng moät chieàu, doøng hai chieàu vaø doøng khoâng gian
2.6.3 Doøng ba chieàu - doøng khoâng gian

Neáu doøng khoâng gian coù taát caû caùc quyõ ñaïo laø ñöôøng thaúng
hoäi tuï ôû moät ñieåm (hoaëc phaân taùn töø moät ñieåm), thì vaän
ñoäng ñoù goïi laø doøng toûa tuï ba chieàu hoaëc doøng caàu.