TARİHSEL SÜREÇTE ŞEHİRLERİN GELİŞİMİ
ve Dünya genelinde nüfusu 1 milyonu aşan sadece 6 şehir
Tarih boyunca dünya nüfusunun çoğunluğu kırsal alanlarda yaşamıştır.
Beş bin yıldan beri var olan ve Sanayi İnkılâbından itibaren hem
büyüklük hem sayıca hızlı bir büyüme içine giren yerleşmeler şehirleri
oluşturmuştur.
İnsanın yerleşik yaşama geçmesiyle birlikte ortaya çıkan ilk tarım
toplulukları birkaç yüz kişiden oluşan köylerde yaşıyordu. Verimli tarım
alanlarının bulunduğu Mezopotamya, İndus, Nil ve Sarıırmak
Vadisi’nde (Çin) bugünkü büyük şehirlerin temelleri olan ve her birinde
binlerce kişinin yaşadığı ilk şehirler kuruldu. İlk şehirlerin burada
kurulması elbette bir tesadüf değildi. Tek ekonomik etkinliğin tarım ve
hayvancılık olduğu ilk şehir yerleşimlerinin tümü, iklimin ılıman, su
kaynaklarının bol ve tarım topraklarının verimli olduğu yerlerde
kurulmuşlardı. Tarımsal üretimin artması, zamanla şehirlerarasında
gerçekleşen ticaret faaliyetlerini doğurdu. Şehirlerin giderek büyümesi,
savunma ve yönetim gereksinimlerini ortaya çıkardı. Böylece şehirler,
yönetici sınıfa ve askerî güce sahip yerleşimler hâline geldi. Orta Çağ’da
savunma amacıyla surlarla çevrilerek kale içlerine alınan şehirler,
Sanayi Devrimi ile birlikte bambaşka bir boyuta ulaştı. Kırsal
kesimlerden aldığı göçlerle nüfusları hızla artan şehirlerin fonksiyonel
özellikleri de gelişip çeşitlendi.
İngiltere’de ortaya çıkan Sanayi İnkılabı (1848) modern şehirleşme
sürecini hızlandıran önemli bir dönüm noktası olmuştur. İlk şehirlerin
nüfusu günümüz şehirlerine oranla çok azdı. Örneğin, Mezopotamya’da
Sümerlere ait şehir nüfusu genel olarak 7-20 bin arasında
değişmekteydi. Eski Yunan’da ise dünyanın en büyük şehirlerinden biri
olan Atina’nın nüfusu 40 bin civarındaydı. Günümüze doğru şehirlerin
nüfusu hızlı bir artış göstermektedir. Örneğin, Londra’nın nüfusu 1800
yılında bir milyon iken 1850 yılında iki milyona, 1890 yılında beş
milyona, 1965 yılında ise 11,5 milyona yükselmiştir. Dünyada nüfusu
1820 yılında 100.000’i aşan şehirlerin sayısı 22 iken 1890’da bu sayı
120’ye yükselmiştir.
1800 yılında dünya nüfusunun yalnızca %3’ü şehirlerde yaşamaktaydı
bulunmaktaydı. Sanayileşmenin yaygınlaşması, 1900’lü yıllardan
itibaren şehir sayısını ve nüfusunu daha fazla etkilemeye başladı.
Nitekim 1950 yılına gelindiğinde Dünya’nın şehirli nüfus oranı %30’a,
nüfusu 1 milyonu aşan şehir sayısı ise 83’e ulaştı. 2015 yılı itibariyle de
dünyada nüfusu 10 milyondan fazla olan şehir sayısı 29’a yükseldi.
Dünyanın en kalabalık şehri ise 38 milyonluk nüfusuyla Tokyo oldu.
ŞEHİRLERİN FONKSİYONEL GELİŞİMİ
Yeryüzündeki ilk şehirler tarım faaliyetleri sonucu kurulmaya
başlamıştır. Sanayileşme hareketlerinin gelişmesi sonucu şehirleşme
oranı artmış ve şehirlerin fonksiyonel değişimi hızlanmıştır. Bir kentin
adını duyduğumuzda aklımıza gelen ilk faaliyet genellikle o kentin
fonksiyonunu ifade eder. Şehirlerde farklı ekonomik faaliyetlerin
yürütülmesi fonksiyonel bakımdan farklı şehirlerin ortaya çıkmasına
neden olmuştur. Siyasi ve ekonomik etkenlerle şehirlerde nüfusun hızla
artması sonucu ise büyük şehirler ortaya çıkmıştır.
Fonksiyonel özelliklerine göre şehirler; idari, dinî, askerî şehirler ile
tarım, sanayi, maden, liman, ticaret, turizm ve kültür şehirleri olarak
sınıflandırılabilir.
1. İdari şehirler: Bir ülkenin, bölgenin ya da uluslararası bir kuruluşun
yönetim merkezinin bulunduğu şehirlerdir. Londra, Brüksel, Paris,
Washington (Vaşingtın), Ottawa ve Moskova bu tür şehirlere örnek
verilebilir.
2. Dinî şehirler: Bir veya birden fazla dinî inancın merkezi ya da kutsal
değerlere ve mekânlara sahip olan şehirlerdir. Mekke, Medine, Kudüs,
Roma ve Lhasa (Tibet-Çin) dinî şehirlere örnek verilebilir.
3.Askerî şehirler: Gelişiminde stratejik öneme sahip bölgelerin veya
askerî eğitim birliklerinin etkili olduğu şehirlerdir. NATO’nun merkezinin
bulunduğu Brüksel askeri şehirlere örnek verilebilir.
4. Liman şehirleri: Hinterlandı geniş, önemli koy ve körfezlere sahip
olan, ticaretin genellikle liman aracılığıyla yapılması sonucu gelişen
şehirlerdir. Rotterdam, Hamburg, Marsilya, Singapur, Kalküta
(Hindistan) ve Shangay, liman şehirlerine verilebilecek örnekler
arasında yer almaktadır.
5. Tarım şehri: İnsanların geçimlerini daha çok tarımsal faaliyetlerden
karşıladığı şehirdir. Bu şehirlerde az da olsa tarıma dayalı sanayi
faaliyetleri yer almaktadır. Bulgaristan’daki Kırcaali şehri tarım şehrine
örnek verilebilir.
6. Sanayi şehirleri: Sanayi Devrimi’nin etkisiyle sanayi tesislerinin
kurulması sonucu ortaya çıkmıştır. Bu şehirler, diğer sektörlerin
gelişmesini etkileyerek faaliyet gösterdiği bölgenin ön plana çıkmasını
sağlar.
Manchester (Mençestır), Tokyo, Düsseldorf (Düsuldorf) ve Detroit
(Ditroit) sanayi şehirlerine verilebilecek örnekler arasında yer
almaktadır.
7. Maden şehirleri: Önemli yer altı kaynaklarına bağlı olarak gelişen
şehirlerdir. Essen (Esın), Kerkük, Kiruna (İsveç) ve Pittsburg (Rusya) bu
şehirlere örnek verilebilir.
8. Turizm şehirleri: doğal ve beşerî turizm varlıklarının bulunması
sayesinde gelişen şehirlerdir. Miami, Venedik, Barcelona, Roma, Dubai
ve Singapur turizm şehirlerine örnek verilebilir.
9. Kültürel şehirler: Bilim, sanat ve eğitim gibi çeşitli kültürel
faaliyetlerin ön planda olduğu şehirlerdir. Oxford, Cambridge, Pricenton
(ABD) ve Salamanca (İspanya) kültür şehirlerine örnek verilebilir.
10. Ticaret şehirleri: Genellikle ulaşım hatlarının geliştiği ve ticari
faaliyetlerin yoğunlaştığı şehirlerdir. New York, Hong Kong, Shangay,
Paris, Londra ve Tokyo ticaret şehirlerine örnek verilebilir.
Bu kriz sonrası dünyanın birçok ülkesinde ekonomik çöküntü yaşanmış,
binlerce şirket batmış ve milyonlarca insan işsiz kalmıştır. İdare, ticaret
ve liman işlevlerinin ön planda olduğu New York, eğitim ve kültür
faaliyetlerinin de yoğunlaştığı bir şehir olarak dikkat çekmektedir. Şehrin
sahip olduğu tüm bu fonksiyonlar, etki alanını da küresel boyuta
taşımıştır.
Çin’in en büyük, dünyanın da sayılı büyük şehirlerinden biri olan
Şanghay, ülkenin doğu kıyısında yer almaktadır. Çin ekonomisinin
merkezinde yer alan şehir; bu yönüyle sanayi, ticaret, özellikle de liman
ve ulaşım fonksiyonlarıyla ön plana çıkmaktadır.
Bazı şehirler ise uluslararası etkiye sahip olmamakla birlikte
çevresindeki bazı ülkeler üzerinde etkiye sahiptir. Bu şehirler aynı
zamanda küresel şehir adaylarıdır. Madrid, İstanbul, Mumbai, Dubai ve
Sao Paulo bu tür şehirlerdendir.
Şehirlerin bir kısmı da yerel etkiye sahiptir. Bu tür şehirler, içinde yer
aldığı ülkenin bir kısmını etkilemektedir. Örneğin Erzurum, çevresinde
yer alan Ağrı, Iğdır, Kars ve Bayburt gibi şehirlere ve bunların kırsal
alanlarına etkide bulunmaktadır.

ŞEHİRLERİN ETKİ ALANLARI

Şehirler, kurulduğu mekânın yanı sıra çevrelerini de etkiler. Ancak her

şehrin etki alanı birbirinden farklıdır. Şehirlerin etki alanının sınırları,
sahip olduğu işlevsel özelliklerle yakından ilgilidir.

Örneğin fonksiyonel özellikleri az olan bir şehir, daha çok yakın

çevresindeki kırsal alanları etkilerken çeşitli ve önemli fonksiyonlara
sahip şehirler ise dünya çapında bir etki alanı oluşturabilmektedir.
Şehirler; etki alanları bakımından küresel, bölgesel ve yerel etkiye
sahip şehirler olmak üzere üçe ayrılır.

Küresel Etkiye Sahip Şehirler: Ulusal ve uluslararası ticaret, borsa,

bankacılık, sigortacılık, ulaşım gibi ekonomik faaliyetlerin bulunduğu
şehirlerdir. Ayrıca bu şehirlerde bilim, teknoloji ve sanatta uzmanlaşmış New York
kurum ve kuruluşlar yer alır. Dolayısıyla bu tür şehirlerde ortaya
çıkabilecek sosyal, ekonomik ve siyasi olaylar tüm dünyayı
etkilemektedir. Küresel etkiye sahip şehirler genellikle gelişmiş ülkelerde İstanbul
yer almaktadır.

Amerika Birleşik Devletleri’nin en büyük şehri olan New York, yaklaşık

21 milyonluk nüfusu ile küresel şehirlerin en belirgin örnekleri arasında
yer almaktadır (Görsel 2.18). ABD’nin ve dünyanın önemli şirketleri ile
Birleşmiş Milletler Genel Merkezi, sivil toplum kuruluşları, ulusal ve
uluslararası medya kuruluşları burada yer almaktadır. Ayrıca dünyanın
en önemli finans merkezlerinden olan New York Borsası, şehrin en
önemli caddesi olan Wall Street (Vol Sitrit) üzerinde bulunmaktadır. Kaynaklar
Geçmişte de oldukça etkili olan New York Borsası’nda 1929 yılında www.fikir.gen.tr/fonksiyonel-ozelliklerine-gore-sehirler-nelerdir
“Büyük Buhran” adı verilen büyük bir değer kaybının yaşanması küresel www.cografyahocasi.com
boyutta bir ekonomik krize neden olmuştur. www.cografyaci.gen.tr/sehirlerin-etki-alanlari/