Accelerat ing t he world's research.

OSMANLI MIMARISI'NDE
SÜSLEME
Yalçın Kaya

Related papers Download a PDF Pack of t he best relat ed papers 

Anadolu Türk Mimarisinde Tabhaneli Camiler.pdf

Zeynep Doğancı

İST EM.11.2008_ ERKEN DÖNEM OSMANLI SELÂT İN CAMİ MİHRAPLARI - T he Mihrabs of t he Early Ot t o…
İst em Dergisi

Ort açağ Anadolu Türk Mimarisinde Süsleme - Yıldıray Özbek

Gonca HANCIOĞLU
OSMANLI MIMARISI’NDE
SÜSLEME

ERKEN DEVİR
(1300- 1453)

Yıldız Demiriz

KÜLTÜR BAKANLIĞI
 KÜLTÜR BAKANLIĞI
Y A. Y I N L A R I : 263

' TÜRK SANAT ESERLERİ SERİSİ : 2

OSMANLI MİMARİSİNDE
SÜSLEME

ERKEN DEVİR
(1300-1453)

YiSdız Demiriz

İ S T A N B U L — 1979
OsmanlI mimarî süslm esi, ötedenberi ilgi duyduğum ve incelemeyi diledi­
ğim bir konu idi. Erken döneme ait bölümü mümkün olduğu kadar orijinal
malzemeyle ve kişisel görüşlerime dayanarak gerçekleştirmeye çalıştım .
OsmanlI devletinin bundan sonraki dönemlerinin mimarisindeki süslemeyi
içeren çalışm alarımı ise sürdürmekteyim, ilk döneme ait bu çalışmam
sırasında teşvikleriyle bana yardımcı olan Prof. Dr. Oktay Aslanapa, Prof.
Dr. Şerare Yetkin ve Prof. Dr. Nurhan Atasoy'a şükranlarımı sunarım.
Kitabelerin transliterasyonunu yapan Doç. Dr. Ali Alparslan ve Doç. Dr.
Ramazan Şeşen'e, plânları büyük bir itinayla çizen Mimar Sinan Genim'e,
plânları baskıya hazırlayan mimar asistan Baha Tanman'a yardımları için
teşekkür ederim

1974 yılında tamamlanan bu çalışmanın yayınlanması için gerekli ilgiyi

gösteren Kültür Bakanlığı'na, M illî Eğitim Basımevi Müdürü Sayın Orhan
Omay'a, mürettip Semih Akalınlı'ya ve kitabın baskısı sırasında tüm eme­
ği geçenlere teşekkür etmek ve bir trafik kazasında kaybettiğimiz başmü-
rettip Ertuğrul Karaferya'yı rahmetle anmak isterim.

Doç. Dr. Yıldız Demiriz

İstanbul 1979
Sayfa Sütun Satır Yanlış Doğrusu

18 1 11 Şerfeli Şerefeli
50 2 30 Hacı Ahmed Tebrizî A li bin Hacı Ahmed Tebrizî
53 2 5 s~ is-
60 — 4 Şehzade A'hmed Şbhzade Ahmed Türbesi
60 — 27 Selçuk Hatun Türbesi Selçuk Hatun Camii
61 — 16 Gülruh Sultan Türbesi
247 2 5 Aşik Aşık
411 1 23 bassi bahsi
471 2 28 Göbbilgin Gokbilgin
551 1 31 Ansak Ancak
640 Res. 708 : Mesmed Mehmed

Sayfa 379 da Resim 321 olarak Yeşil Cami Kapısı yerine

kapısının klişesi girmiştir
Sayfa 542 de Resim 568 de Edirne Üç Şerefeli Camii yerine Bursa Yeşil Camii
kapısının klişesi girmiştir.
 İÇ İN D E K İL E R

S ay fa No.

önsöz

I. BÖLÜM

I. G İ R İ Ş ............................................................................... . .................................. 1

A — Kültürel ve siyasal ç e v r e .......................................................................... 1

B — Konu ile ilgili kaynaklar ve a ra ş t ırm a la r ................................................ 3

C — Konunun sınırı, çalışmanın gayesi ve m e t o d u ........................................ 9

II. A N A L İ Z .....................................................................................................................11

A — Erken Osmanlı mimarisinde kullanılan süsleme t ü r l e r i ..............................11

B — Erken Osmanlı süslemesinin karakteristik m o t i f l e r i .................................. 27

C — Erken Osmanlı süslemesinin karakteristik kompozisyon şemaları . . 33

m. S E N T E Z ...................................................................................................................... 37

A — Çeşitli tekniklerdeki süslemenin ortak y ö n l e r i .............................. . 37

B — Binalarda süsleme p r o g r a m ı ........................................................................... 39

C —■ Ustalar, atölyeler, çevre ü s l û p l a r ı ................................................................... 50

D — Karşılaştırmalı k r o n o l o j i ................................................................................54

E — ö n c ü l e r ...............................................................................................................62

F — Çağdaş ç e v r e l e r ................................................................................................. 63

G — E t k i le r ...................................................................................................................65

IV . S O N U Ç .......................................................................................................................... 66

B i b l i y o g r a f y a .............................................................................................................. 69

Resim l i s t e s i ....................................... 79

Plân l i s t e s i ........................................................................................................ . 91

Desenler ve kullanıldıkları y e r l e r ........................................................................... 92

D. BÖLÜM

K A T A L O G ................................................................................................................. 147

Dizin , , 661
 İ.
A. Kültürel ıvo siyasal çevre.
Bu bölümde gayemiz, Osmanlı dev­
letinin 14. -15. yüzyıllardaki tarihini an­
latmak veya çevresindeki devletlerle iliş­
kilerini geniş şekilde açıklamak değildir.
Daha çok üzerinde durmak 'istediğimiz hu­
sus, Osmanlı Beyliğinin ilk çağlarındaki
sanatın hangi atmosfer içinde doğduğunu
gözden geçirmek ve böylece bu sanatın
daha iyi anlaşılabilmesine yardımcı ol­
maktır.1
Osmanlı Beyliğinin doğduğu yıllarda
Anadolu, daha birçok beyliğin 'kuruluşuna
şahit olmuştu. Fakat bu 'beyliklerden en
güçlü ve ömürlüsü Osmanoğulları Beyliği
oldu. Osmanlı sanatında da akiklerini bul­
duğumuz bu hayatiyetin sebepleri İncelen­
meğe değer.
Türklerin Anadoluya kesinlikle gir­
mesi, dağınık akınlar dikkate alınmazsa
1071’de Malazgirt zaferi ile başlar. Bu sı­
rada Anadolu’yu zayıf bir devlet ve kilise
idaresinde, tenha, fakir ve metruk bulduk­
ları çoklarınca ileri sürülür. Ancak, ne
nüfus sayısı, ne de dini ve İktisadî bakım­
dan önemsenmeyecek, zayıf bir ülke ile
karşılaşmadıkları da aşikârdır. Anadolu,
11. ve 12. yüzyıllarda Bizans imparator­
luğunun en önemli bir bölgesi ve belke­
miği idi. Bu durumda Türk akın, fetih
ve yerleşmelerinin değeri de artar. Zira,
belli bir kültür seviyesine varmış, dinine
bağlı bir milletin oturduğu ülkenin elin­
den alınması, Türkleştirilmesi Ve islam-
laştınlması, hatırı sayılacak güçlükte bir
görevdi. Selçuklu ordusu yanında idareci­
leri, din adamları ve bilginleri de bu gö­
revin başarılmasında büyük rol oynadı­
lar .2
Dünyanın en eski uygarlık merkez­
lerinden olan Anadolu, Selçuklularla baş­
layan Türk yerleşmesinden önce, sayıla-
1 Osmanlı tarihinin bu devresi hakkımla
geniş bilgi iç'n ıbk. 1. H. U-zunçarşılı, O sııı an it
T arihi, C, 1, Ankara 1961 (2 ).
2 Anadolu Selçukluları hakkında geniş bilgi
için ıbk. t. Kafesoğlu, Selçuklu T a rik i, İstanbul
1972.
G İ R İ Ş
mıyacak kadar çok ve çeşitli din, dil, ırk
ve geleneğe bağlı insanların geçtiği, bir
süre yerleştiği ve izini bıraktığı bir ülke­
dir. BizanslI adı altında tanıdığımız millet
de Doğu Roma devleti, Ortodoks hıristiyan
dini ve yunan dilinin biraraya topladığı,
aslında farklı etnik gruplara, geleneklere
ve kültüre sahip bir topluluk idi. Doğuda,
Bizans idaresi altında olmakla beraber kıs­
men müstakil Ermenileı- ve Süryaniler bu
birleşmenin az çok dışında kalıyordu. Bu
yüzden BizanslIlar tam mütecanis bir top­
luluk olmaktan uzaktı. Selçukluların Ana­
doluya girdiklerinde karşılaştıkları ıbu top­
luluğu yeni bir devletin idaresi altına al­
mak askerî güç sayesinde nisbeten çabuk
gerçekleşti ve bilhassa doğu bölgeler, kısa
zamanda tamamen Türk egemenliğine gir­
di. Birçok bakımdan oldukça toleranslı gö­
rünen Selçuklular, çeşitli metodlarla hı-
ristiyan halkı inanç değiştirmeye teşvik
veya zorlamaktan da geri kalmadılar. Bun­
lar arasında hıristiyanlaı-m farklı şekilde
ve daha ağır vergi ödemek zorunda kal­
maları veya belli işlerde çalışmaktan alı-
konmalan zikredilebilir. 13. yüzyılda ol­
dukça uzun süre için Istambulun merkez
olmaktan çıkması ve Bizans imparatorlu­
ğunun parçalanması ile Anadolu Ortodoks
kilisesinin merkeze bağlılığının azalması
da buna ebleninte, Anadolu’nun hıristiyan
halkının İslâm dinine kayması tabii kar­
şılanabilir.3 Bugünkü bilgilerimiz ve kay­
nakların Verileriyle o zamanki Anadolu
cemiyet hayatının tam olarak anlaşılması,
insanlarının düşünce tarzlarına yaklaşıl­
ması muhakkak ki çok güçtür. Söylenecek
her şey bugünkü düşünce ve anlayışımı­
zın süzgecinden geçmektedir ve tahminler­
den ibaret kalmaya mahkûmdur.
3 Anadolunun türklegmesi hakkında geniş
b ir etiid ve geniş bilgi için bk. S. Vryonis Jr.,
T he decline o f vıcdioval hellimisin in Asta M in ör
and thc process o f İsla inization fro ııı the eleocnth
through the fifte e n th eenturı/, Berkeley (Los
Angelos), London 1971; ayrıca Selçukluların
hıristiyanlarla ilişkileri için bk. Fr. W . Hasluck,
C h ristîa n îty and Jslanı under the Sultans, Oxford
1929, s. 370-378.
 Anadolunun Batı bölgeleri Türk ida­
resine daha geç girmiş ve 'Bizansm merke­
zine bağlantılarını, yakınlıkları dolayısıyla,
Selçuklu devrinde henüz kaybetmemişler­
di. Burada Türk - İslâm uygarlık etkisi de
kendini tabii ki daha geç gösterdi.
Selçuklu devletinin yerini alan Bey­
likler idaresinde Anadolu’nun türkleşme-
sinde bir yavaşlama müşahede edilebilir.-1
Zira, bu sırada Anadolu Türk beylikleri
birbiri ile mücadele ederek zayıf düşer­
ken, Bizans imparatorluğu son bir kalkın­
ma devresine girmişti. Buna, doğuda İl­
hanlI baskısı eklenince durumu tabii gör­
mek .gerekir. Fakat duraklama uzun sür­
medi, zira Bizans bilhassa Anadoluda top­
rak ve güç kaybediyor, en yakın komşusu
olan Osmanlı Beyliği ise her an daha güç­
leniyordu.
Osmanlı Beyliği, kuruluşundan itiba­
ren hızlı 'bir gelişme gösterdi. Bunda, zen­
gin topraklarda, kültürce zengin bir mu­
hitte, yabancı kültürlerle yakın ilişkiler
içinde bulunması önemli rol oynadı. Yine
bu yüzdendir ki Osmanlı Beyliği, Selçuk­
lu geleneğini her sahada hemen hemen
değiştirmeden devam ettiren ikinci güçlü
ve ömürlü Beylikten, Karamanoğullann-
dan tamamen farklı bir kültür ve sanat
gelişmesi gösterdi. Fakat bundan, Osman­
lI kültürünün çevreyle olan yakın ilişki­
leri yüzünden kuvvetli etki altında kaldı­
ğı anlaşılmamalıdır. Köklü bir geleneğin
taşıyıcısı olarak Osmanlı Beyliği karşılaş­
tığı çeşitli etkileri sindirmesini ve ancak
kendi benliğinde erittikten sonra -kullan­
masını bildi. Bu arada, çevresine yaptığı
etkinin, aldığı etkilerden fazla olduğu da
söylenebilir. Bu kültür ahşverişinin sanat­
taki akislerini çalışmamızın sonraki bö­
lümlerinde göreceğiz.
Osmanlı Beyliği, idaresindeki toprak­
larda İslâm dinini ve buna paralel olarak
Türklüğü yerleştirmeye devam etti Ve bun­
da çeşitli dinî kuruluşların büyük yardı­
mını gördü, imaret, zaviye ve tekkelerle
tarlkatlerin bıı sırada oynadıkları rol
4 Beylikler devri için bk, Uzunçarşılı, N o t
l'd e k i yerde s. 39-91; ay. yazar, Anadolu Beylik­
le ri ve Aklcoyunhı Kcırakoyııntıı D evletleri, An­
kara 1937.
önemsenmeye değecek kadar püyüktiir.
Çeşitli tarikatlere mensup dervişlerin ve
bilhassa Ahilerin Türklüğün ve yeni dinin
Osmanlı topraklarında benimsenmesinde
emekleri geçmiştir.5 Bu teşvik edici ele­
manlarla birlikte, OsmanlIların hıristiyan-
lara Selçuklular derecesinde toleransü dav­
ranmaması da zorlayıcı bir faktör oldu.
İstanbul’dan tamamen ayrılan Anadolu
kilisesinin halk üzerindeki etkisinin gittik­
çe zayıflaması da buna eklenince Anado­
lu’nun Türkleşmesi 15. yüzyıl içlerinde ta­
mamlanmış oldu. Türkleşme dilde de ken­
dini gösterdi ve yakın tarihlere kadar faı-
. ristiyan dininin 'kutsal kitaplarına varın­
caya kadar Türkçe kullanıldı. Anadolu ve
İstanbul ortodoks kilisesinin günümüze ka­
dar az çok ayakta kalabilmesi ise ancak
Fatih Sultan Mehmed’in tanıdığı haklar
sayesinde oldu.
Anadolu'nun Türk idaresine geçmesi
sırasında muhakkak ki binlerce yılın bı­
raktığı mahalli .geleneklerin ve izlerin ta­
şıyıcısı olan sanatçılar ve ustalar vardı
ve bunlar belli bir formasyona sahiptiler.
Fakat bu bilgi ve görgülerini yeni işve­
renlerinin yanında ne derecede değeıien-
direbildikleri sorulmaya değer. Taş veya
duvar işçiliği gibi 'konularda teknik bilgi­
lerini değerlendirebilmeleri az çok müm­
kün olan bu ustalar, çini Veya stuko giıbi
Tüıklerin ana yurtlarından birlikte getir­
dikleri tekniklere hemen tamamen yaban­
cı idiler. Sanat zevklerinin ise pek de et­
kili olduğu söylenemez. Zira ne Selçuklu,
ne de Beylikler devrinde mahallî zevkin
mahsulü olan eserlerin kopya edilmediği
aşikârdır. Ancak batıya daha çok yönelik
olan OsmanlIlarda yeni vatamn mahalli
gelenek ve göreneklerinin anavatandan
getirilen zengin sanat repertuvarı- içinde
sindirilmesi ile bir yeniçağ Tüı-k sanatı
ortaya çıkmıştır. Bu sanata geçişte tutu­
lan yolu ise ancak erken Osmanlı çağı
eserlerinin incelenmesiyle görebiliriz.
5 Ahilerin mahiyeti, devlet idaresinde oyna­
dıkları rol ve hu konudaki kaynak ve yayınlar
için bk. S. Vryonis, N o t 3’deki yerde, s. 396-402;
zaviye ve imaret konusunda bk. S. Eyice, "İlk
Osmanlı devrinin dini-içtimai ıbir müessesesi:
Zaviyeler ve zaviyeli camiler’’, İk tis a t Fakültesi
Mecmuası, X X III, 1962/63, s. 1 vd.
 Osmanlı mimari süslemesi ile doğru­
dan doğruya ilgili toplu araştırma veya
kaynaklar hemen hemen yok denecek ka­
dar azdır. Konu daha çok dağınık çalışma­
lar halinde veya genel yayınlarda dolaylı
olaraik ele alınmıştır. Bu kaynak ve yayın­
ları gruplandırarak gözden1geçirelim;
1) Kaynak araştırmaları:
Bu grupta,. eserleri tarihlendirmek,
banı ve sanatçıları tanımak bakımından
konumuzla ilgili olan kaynakları ve bun­
larla ilgili incelemeleri mütalaa ediyoruz.
Eski tarihçilerin eserleri, 'kitabe,, vakfiye
ve benzeri vesikalarla ilgili yayınlar ol­
dukça geniş bir yekûn tutmakla birlikte,
genellikle mimariye ışık tutmakta, süsle­
meyi ikinci plânda bırakmaktadır.
Osmanlı tarihlerini toplu şekilde ince­
leyen ve yazan, eser adı ve konu indeks­
leri de veren Babdnger’in yanısıra, bu ta­
rihlerden bir kısmının metinlerini yayın­
layan Giese’yi burada hatırlatalım.” Ancak
bu yayınlarda sanat eserleri Veya sanatçı­
lar. özellikle ele alınmış değildir. M. Akte-
pe’nin Sanat Tarihi Y ıllığı ü'deki yazısı
ise bazı tarihlerimizi sanat tarihiyle ilgi­
leri açısından ele almakta ve metin parça­
ları da vermektedir .7 Bu araştırma, eski
dile, ve yazıya uzak kalan genç kuşak sa­
nat tarihçileri için son. derecede faydalı
olup, devamı temenni edilir.
Doğrudan doğruya sanat tarihimizle
ilgili kaynak araştırmaları arasında, sa­
natçıları tesbite çalışanlar ilginçtir. Babin-
ger’in 1924 tarihli makalesi bir başlangıç
olmakla beraber, birçok yanüş kanaati ak-
0 Fr. Babiıtger, D ic Geschichtsschreibcr der
Osıııancn ıınd ilıre W erke, Leipzig 1927; D ie a lt.
osmanisehe Clıranik des Asikpasaeadc, heraus-
gegeben voıı Friedrıoh Giese, Leipzig 1929; Fr.
Giese, D ie altosmamsclıen anmıy-mon C hrm ik en
T e ıo a rih 'i-A l-i’ Otma.il, I. Texfc, Bl-eslau II.
Ü.beı-setzung, Leipzig 1925.
7 .M. Aktcpc, “Abide ve sanat eserlerimize
ait Türk tarihlerinde mevcut bilgiler", Sanat T a ­
r ih i Y ıllığ ı, II, 1906-68, s. 1G9-183.
settirir. Taeschııer ise Ars Islamica’daki
1938 tarihli sanatçı lügati denemesinde
daha başarılıdır. Esasen Taestehner, daha
önceki araştırmalarında Türk talihinin çe­
şitli şahsiyetleri, eserlerin kitabeleri gibi
konuları ele almış ve kültürümüze yaklaş­
mış bir -kimse idi. Mayer’in “ Islamic ar-
Chitects and their works” başlığıyla 1956’-
da yayınladığı kitabı ise bütün İslâm mi­
marisini ele aldığı halde süsleme ile ilgili
isimlere yer vermez .8
Türk araştırıcılarından î.H. Uzunçar-
şılı, geniş -tarih -bilgisi ile kaynaklarımızı,
vakfiyeleri ve kitabeleri ele alan önemli
bazı yayınların yazarıdır .0 Daha önce de
Ahmed Tevhid, Hüseyin Hüsameddin giıbi
kimselerin bu konulara eğildiğini tesbit
edebiliyoruz.10 Belli bazı bölgeler için en
güvenilir ıbir yazar ise ‘‘Edime ve Paşa
Livası” kitabı ve I. Mura'd tesisleriyle il­
gili makalesiyle T. Gökbilgin’dir .11 Edime
için daha yeni bir incelemede ise R.M. Me­
riç vesikaları değerlendirmiştir.10
Vakıflar ve vakfiyeler için çeşitli ya­
yınlardan faydalanmak mümkündür. Ay-
verdi’nin ileride tekrar temas edeceğimiz
8 Fr. Babinger, “Quellen zuı- osmanisehen
Künstlergeschichte”, Ja lırb ııclı der asiatisehen
Kunst, I, 1924, s. 31-41; Fr. Taeschner, “ Preli-
minary materials for * a dictionary o f islamic
artists”, A rs Islamica, V , 1938, Supplement I,
s. I I I -V I I I ; L.A. Mayer, Islanıic arehiteets and
th eir ıvorks, Cenevre 1956.
11 l.H. TJzunçarşılı, K itabeler, İstanbul 1927-
29; ay. yazar, ‘‘Sultan ikinci Murad’ın vasiyet­
namesi”, V a k ıfla r D ergisi, IV , 1958, s. 1-17, ya­
zarın konumuzla ilgili yazıların arasında zikre­
dilebilir.
10 Her iki yazarın çeşitli yazıları T a rik i
Osm anî Encüm eni Mecm uası ile bunun devamı
olan T ü rk T a rih Encüm eni M ecmuası’nda yayın­
lanmıştır.
11 M.T. Gökbilgin, 15.-16. asırlarda E dirne
ve pasa livâsı. V a k ıflar, M ülkler, M ııkataalar,
İstanbul, 1952; ay. yazar, “Murad I. tesisleri
ve Bursa İmareti vakfiyesi”, Tü rk iy a t M ecm u­
ası, X, 1953 s. 217-234.
12 R.M. Meriç, ‘‘Edirne'nin tarihî ve mi­
marî eserleri hakkında”, T ü rk Sanatı T a rik i
A ra ştırm a ve incelem eleri, I, 1963, s. 439-536.
yayınlarında bunlar hayli geniş ölçüde ele
alınmıştır. Toplu bir yayın olarak ise H.B.
Kunter’ln 1939 tarihli kitabını zikredebi­
liriz .13
Kitabe incelemeleri daha geniş yekûn
tuitar. Uzunçarşılı’nm yayınları yanısıra
Mübarek Galib’in, H.B. Kunter’in çalışma­
ları zikre değer.14 Batılı araştırıcılardan
Maritran’ın makalesi ise Bursa için güve­
nilir kaynaklardandır! 5 Son yıllarda genç
-kuşak araştırıcılarının da kitabe konusuna
eğildiklerinin bir örneği olarak B. Kara-
mağaralı’mn 1971 tarihli 'bir makalesini
kaydedelim!"
Bütün bu yayınlar genellikle mimariyi
ön plâna alan ve süslemeyle pek ilgilen­
meyen araştırmalardır. Buna karşılık, R.
Anhegger’in, K. Otto-Dom’un İznik’le il­
gili kitabına ek olarak işlediği bölümde ise
Türk çini Ve keram-ik sanatıyla ilgili kay­
naklar ele alınmıştır ! 7
2) Seyahatnameler:
Sanat eserlerimizin eski durumlarını
bize aksettiren görgü şahitleri olarak eski
gezginlerin verdikleri bilgi önemlidir. An­
cak burada da süslemenin pek az bahis
konusu edildiği ve daha çok mimariye yer
verildiği dikkati çeker. Esasen, bilhassa
doğu sanatına tamamen yabancı batılı sey­
yahların ileri sürdüğü fikirler ve görüşler
genellikle yanlış, hatta gariptir. Bu ballım­
dan dayanak olarak kullanılmaları pek de
mümkün olmadı. H-ayli kültürlü kimseler
olan Hammer veya Moltke'nin bile yapıla­
rımız hakkında söyledikleri, bu konuya ya-
-bancı-lMarım belli eteneye yeter. Meselâ
Moltke'ye göre, Bursa’nm Ulu Camii, as-
13 H.B. Kunter, T iirk va k ıfla r ve vakfiye­
leri, İstanbul, 1939. i
11 -Mübarek -Galib, A nkara I I . , K ita be'er,
İstanbul 1928; H.B. Kunter, “Kitabelerimiz”,
V a k ıfla r D ergisi, II, 1942, s. 431-456.
10 K. Mantran “Les dnseriptions Araıbes
de Bı-ousse” ,-B u lle tin d'E tudcs Orientalcs, X IV ,
1954, s. 87-114.
18 B. Karamağaralı, “Edirne Eski Camiinûı
kitabeleri ve mimarimizdeki yeri”, V a k ıfla r D e r­
gisi, IX , 1971, s. 331-336.
17 K. Otto-Dorn - E. Anhegger, Das isla-
misclıe İznik, Berlin 1941.
lında Bizans devrindeki katedralidir.19
Ancak, von der Goltz veya Papadopulos’-
un, o zaman ayakta olan ve pek kısa süre
önce kazı ile ortaya çıkarılan İznik'deki
Orhan İmaret Camii hakkında söyledikleri
yabana atılamaz!° Bakat bu -gibi bilgileri,
konuyu -tanıyan ıbir kimsenin süzgecinden
geçirerek kullanmak gerektir.
Bizi en çok aydınlatan ve sanat ta­
rihçilerinin her an başvurması gereken
seyahatname ise hiç şüphesiz Evliya Çele-
binihkidir. Çeşitli baskıları bulunan bu se­
yahatnamenin orijinalini incelemek for­
masyonumuz dışında kaldığından, -baskılar
arasında bir seçme yapmak durumunda
kaldık. R.E. Koçu’nun yayım daha çok bir
özet mahiyetinde olduğundan, daha yeni
ve daha tamam olan Z. Danışman tara­
fından yeni dile aktarılmış baskıyı tercih
ettik .20 Verdiği bilgiler içinde konumuzu
en yakından -ilgilendiren, Edirne’deki Üç
Şerefeli Caminin kalem işlerinin tasviri
oldu. Evliya Çelebi de diğer seyyahlar gibi
yapıları ve Cdtabelerini ön plâna almakta
ise de hiç değilse verdiği -bani veya yapı
isimleri çoğunlukla doğrudur.
3) Genel İslâm ve Türk sanatı yayınları:
Türk sanatına İslâm sanatı çerçeve­
sinde oldulkça geniş yer veren genel yayın­
larda, az da olsa, Osmanlı mimari süsle­
mesine ait ilginç fikir veya resimlerle kar­
şılaşılır. Glück, Diez, Kü-hnel giıbi yazar­
ların eserleri bu grupta mütalaa edilebi­
lir ! 1 Daha yeni yazarlardan O. Grabar’ın,
18 H. yon Moltke (Çev. H. Ö rs), Türkiye'­
deki dılncm ve olaylar üşenme m ektuplar (1835-
1839), Ankara 1960, s. 51-52.
18 ıC. von der Goltz, A natolisclıc A usflüge,
Reiscbilder, Berlin, s. 432; K. Papa-dopoulos, “He
Nikaia hetoi monographia istoriki, arkhaiologike,
palaiographike kai ekklesiastike tes poleos tav-
tas”, H o en Konstantinopoleos Hellenikos P lıilo -
logikoa Syllogos, 33, a. 143.
20 E vliy a Çelebi Seyahatnamesi. Türkçeleş­
tiren Zuhuri Danışman, İstanbul, 197Ö (2. -baskı),
15 cilt.
21 H. Glück - E. Diez, D ie K ııııs t des İslam,
Berlin 1925 '(Propylaen Kunstgeschichte V . ) ;
E . Diez, D ie K un st der islavıisdıen V ölker. Ber­
lin, 1915, 1928 (2 ); ay. yazar, Iglamisclıe Kunst,
Berlin 1964; E. Kühnel, Die K un st des İslam,
Stuttgart 1962 (2 ).
/
D. Hill’in fotoğraflarım değerlendirme ma­
hiyetindeki kitabı ise, Anadoluyu Selçuklu
ve Beylikler devrine kadar, o da çok za­
y ıf şekilde yazar. Kitalbm başlığında 1500
yılma kadar diye tasrih ettiği halde Os­
manlI Sanatından hiç örnek vermez.-3
Seher-Thoss ile Wilber'în müşterek ese­
rinde de Tüdkiyeye çok genel şekilde te­
mas edilmiştir.23 K. Otto-Dorn, aynı grup­
taki Ikitalbında ise yine genel mahiyette
olmakla beraber Türkiyeye ve sanatına,
yakından tanıyan bir yazar olarak gereken
değeri verdi ve ölçüyü tanıdı.21
Türk sanatını müstakilen ele alan ge­
nel yayınlardan ise C.E. Arseven'in önce
fransızca, sonra iki defa tüıkçe yayınla­
dığı eserler, eski bilgiyi tekrarlamakla be­
raber oldukça faydalıdır.25E. Diez’in O. As-
lanapa ile müştereken hazırladığı 1955 ta­
rihli Türk sanatı kitabı, bütün sanat dal­
larım kapsar ve eskiliğine rağmen yine de
faydalıdır. O. Aslanapa’nın son yıllardaki
yayınları ile ise konu yeni bilgi, yayın ve
görüşlerin ışığında yeniden ele alınmış­
tır.2”
J/) Türk mimarisiyle ilgili genel yayınlar:
Türk mimarîsinin yabancıların dik­
katini çekmeye haşlaması, 19. yy. ortala­
rına rastlar. Anadoluyu bütün devirleriyle
inceleyen Oh. Texier’in kitaplarında, mi­
marimize de oldukça geniş ölçüde yer ve-
22 O. Graibar - D, Hill, Isla m ic archîtecture
and ita decoratioıl. A .D . 300-1500, London 1. 04,
1967 (2).
22 S.-P. Seher Thoss - D .N. W i]ber, Design
and color in ıslam ic arclıitectu re (A fg lıa ııista n ,
Ira n , T u rk e n ), Washin|gton 1968.
21 K. Otto-Dorn, D ie K un st des İslam, Ba-
den-Baden 19C-4.
25 C.İE. Arseven, L ’a rt tıırc depııis son
origine jusçu’a nos jours, İstanbul 11*39; ay. ya­
zar, T iirk semah ta rih i, İstanbul (1955-59); ay.
yazar, T iirk sanatı, Istanibul 1970.
2® E. Diez - 0. Aslanapa, Türle sanatı, İs­
tanbul 1955; 0. Aslanapa, Turkish a rt and ar-
chitecture, London 1971; ay. yazar, T iirk sanatı
I. Başlangıcından Biiyük Selçukluların sonuna
kadar, İstanbul 1!972, II. Anadolu Selçukluların­
dan B eylikler devrinin sonuna kadar, İstanbul
1973. Kitabın üçüncü cildi Osmanlı mimarisi ve
dördüncü cildi küçük sanatlar ve süsleme ola­
rak plânlanmıştır. Bu ciltlerin tamamlanmasıyla
Türk sanatı konusunda en yeni bilgiler topla
halde tanıtılmış olacaktır.
rilmiştir .27 Yabancılara has yanlış görüş­
lerine rağmen Texier, Anadoluya ilk önem
veren ve birçok eseri ilk defa tesbit eden
kimse olarak önemini devam ettirir. Ed-
hem Paşa’mn desteğiyle yayınlanan Os­
manlI mitnarisi monografyasıyla Parvil-
lee’nin daha çdk Bunsa’yı konu alan kitabı
ise bilhassa desenleri yönünden ilginçtir .22
Bursa'da bazı1eserleri restore eden mima­
rın elinden çıkmasına rağmen, Parvillee’-
nin desenlerinde Türk sanatını iyi' tanıma­
dığını belli edecek yanlışlar göze çarpar.
Mimarimizle ilgili daha sonraki toplu
yayınların çoğunun Türk yazarlarının ese­
ri olduğunu görüyoruz. S.K. Yetkin’in 1970
tarihli1 “ Türk mimarisi” , 'daha önce İslâm
sanatı ve İslâm mimarisi adıyla yayınla­
nan kitaplarının Türk mimarisiyle Ugili
kısmının yeni baskısı mahiyetindedir.2"
Aynı grupta B. Ünsal’ın 1959 tarihli Sel­
çuklu Ve Osmanlı mimarisini konu alan
kitabı da zikredilebilir.30 A. Kızıltan’ııı
Anadolu Beylikleri mimarisini konu alan
kitabında ise Osmanlı mimarisinin erken
devri de ele alınmış, fakat süslemeye hiç
‘b ir şekilde yer verilmemiştir .31
Osmanlı mimarisiyle yakından ilgile­
nen araştırıcılar arasında S. Eyice’nin bil­
hassa zavlye-imaret konusunda ileri sür­
düğü fikirler, konumuzu yakından ilgilen­
dirir .32 A. Kuran ise “ İlle devir Osmanlı
27 Ch. Texier, D cscrip tion de l’A sie M i-
neııre, 3 cilt, Paris 1839-1849; ay. yazar, Asie
M iııeure, deseription geograplıîque, lıistorigue et
arclleologiçpıe, Paris 1862.
20 Edhem Pacha, L ’A rclıitectu re Ottomane,
İstanbul 1873; L. Parvillee, A rclıitectu re et
dccoration tıırgues aıı xve siecle, Paris 1874.
20 SAC. Yetkin, T ü rk m im arisi, Ankara 1970.
30 B. Ünsal, Turkish Islam ic arclıitecture
in S e ljıık and O t Utman tinıes, 1071-1923, London
1959.
31 A . Kızıltan, Anadolu Beyliklerinde cami
ve mescitler. ( X I V . yüzyıl sonuna kadar), İstan­
bul 1958.
32 S. Eyice, “ İki Türk âbidesinin mahiyet­
leri hakkında notlar. İznik'te' Nilüfer Hatun ima­
reti ve Kayseri’de Köşk Medrese”, Y ıllık A raş­
tırm a la r D ergisi, II, 1957 (1958), s. 107-114; ay.
yazar-, "tik Osmanlı devrinin dini-içtimai bir
nıtiessesesi: Zaviyeler ve zaviyeli camiler”, ik t i ­
sat Fakültesi Mecmuası, X X III, 1962/:3, s. 1-80;
ay. yazar, “ La mosquee-zaviyab de Seyyid Meh-
med Dede â Yenişehir” , Beitruge zur K ım stge-
schiclıte Asicns in M em orîam K m s t Diez, İstan­
bul, 1963, s. 49-09,
mimarisi” adlı -kitabı yaraşıra bilhassa
Edirne'deki Yıldırım Camii baklandaki
araştırma-sındaki tarihlertdirmesiyle konu­
muza faydalı oldu.31
Daha önce çeşitli makaleleriyle Osman­
lI mimarisinin bilhassa ilk devirleriyle ya­
kından ilgisini belli eden E.H. Ayverdi’nin
son yıllarda dört büyük cilt halinde yayın­
lanan Osmanlı mimarisi serisi, konu aldığı
devrin eserlerini hemen hemen eksiksiz bir
araya toplamaktadır.31 Devamı temenni
edilen bu eser, bazı tarihlendirme hataları,
dilinin çok eski oluşu gibi hususlar bir
yana bırakılırsa, kaynakların esaslı şekil­
de incelenmesi, plân ve kesitlerin kalitesi,
süslemeye dolaylı da olsa genişçe yer ver­
mesi bakımından çok faydalıdır.
Yabancı yazarlardan ise G. Goodwiîı’-
in Osmanlı mimarisini topluca ele alan
eseri dikkate değer. Çağdaşı beyliklerle
OsmanlIlar arasında yaptığı karşılaştır­
malar ilginçtir .33 Fakat genel bir eser ola­
rak ancak baslı'ca önemli eserleri ele al­
makta ve süslemeye pek az yer vermek­
tedir.
5) B e ll i b i r b ö lg e y i Ic o m ı a la n y a y ın la r :
Bu başlık 'altına topladığımız yayın­
lan iki gruba ayırabiliriz. Birinci grupta,
bir şehri veya bölgeyi her bakımdan ta­
nıtmak gayesiyle ve daha çok mahallî im­
kânlarla hazırlanmış monografyalar yer
alır. Bunlar, yazarının formasyonuna bağlı
olarak çeşitli kalitelerdedir. Bazıları pek
basit olmakla beraber, değerlidirler ve
konumuz için faydalıları da vardır. Bun­
lar arasında K. Baylkal’m “Bursa ve anıt­
ları” , hâlâ yegâne derli toplu Bursa reh­
beri vasfını korur .33 M.T. Koyunoğiu’nun
33 A . Kııran, İlk devir Osmanlı m im arisin­
de cami, Ankara 1964; ay. yazar, “ Edirne'de
Yıldırım Camii”, Belleten, X X V III, 1C-G4, F.
419-438.
31 E.H. Ayvcııdi, İstanbul m im a ri çağınm
menşei. Osmanlı 'mimarisinin ilk devri. (130-805
(1330-1402), İstanbul 19GG; ay. yazar Osmanlı
■mi’m ârîsbıde Çelebi ve 11. Sultan. M ııra ıl devri
80(1-855 (1403-1451)-, İstanbul 1972; ay. yazar,
Osman’ı m im arîsinde F â tih devri 855-880
(1451-1181), İstanbul 1973-1974.
35 G. Goodwin, A history o f Ottom an ar-
t ( İ t e r t u re, London-Baltimore 1871.
33 K, Bayltal, Bursa ve anıtla rı, Bıırsa 1950.
İznik ve Bursa’sı ise birçok kitabe metni­
nin ilk kez verildiği yayın olarak değer­
lidir.31 Dr. Ri'fat Osman: ile O.N. Pereme-
d ’nin Edirne yayınları ise bu grubun kla­
sikleri arasında yer alan önemli baş vurma
eserleridir.33
İkinci grubu, doğrudan doğruya sa­
natla ilgili1 bilimsel monografyalar teşkil
eder. Bunlardan konumuzla ilgili olan ilki
VVilde’nin “Brussa” sidir.30 Bursa hakkın­
da ilk monografya olarak sadece tarihi de­
ğeri vardır. Tüık ve genellikle doğu sana­
tına yabancı bir kimsenin yeterli şekilde
yönetilmeyen ddktora tezi olup, pek ço-k
yanlış ve eksik bilgi ile doludur. Gurlitt’in
1910-13 yılları arasında yayınlanan Edir­
ne ve İznik yayınları için de hemen hemen
aynı şey söylenebilir.40 Plânları bazen kor­
kunç denecek kadar yanlışlı olup, değer­
leri1 ilk yayınlardan olmalarmdadır. Bazı
yapıların eski fotoğraflarının bulunuşu ile
bu makaleler az çök değer kazanır.
A.S. Ülgen’in 1938’ddki yazısı ile bir­
likte K. Otto-Dorn’un İznik monografyası,
İznik’in Türk devrine ışık tutan ilk bilim­
sel çalışmalardır.11 Gabriel’in çeşitli böl­
geleri konu alan kitapları ise sahalarında
birer boşluğu dolduran gerçekten değerli
eserlerdir.40 Birçok yapının yerinde ince­
lenmesi, doğru veya doğruya yakın plânla­
rının hazırlanması ve kitabe, vakfiye ve
d-iğer vesikaların incelenmesi gibi büyük
37 A.M .T. Koyunoğlu, İzn ik ve Bursa Ta-
r ih i, Bursa, 1936.
•’!S Dr. R ıfat Osman, E dirne rchm nm sı.
(Tarihçe: 736-1335 hicrî seneleri), Edirne
133G-1920; O.N. Peremeci, E dirne tarih i, İstan­
bul 1939.
3ff H. Wİlde, Brussa, E in e E ntıvicklungs-
geschichte tiirkiseher A rc h ite k tu r in Kleinasien
u n ter den ersten Osmanen, Berlin 1909.
40 C. Gurlitt, “Die Bauten Adrianopels”,
Orientalisches A rc h iv , I, 1910-lvll, s. 1-4, 51-60;
ay. yazar, “Die islamıtisohen Bauten von Isnilc
(N icaea)”, Orientalisches A rch iv , III, 1912-13,
s. 49-60.
41 A . S. ÜLgren, “ İznik’te Türk eserleri”.
V a k ıfla r D ergisi, I, 1938, s. 53-69; K. Otto-Dorn-
R, Anhegl=el% Das I s Tnmische İzn ik, Berlin 1941.
42 A. Gabriel, M onunıents tıircs d’Anatolie,
2 cilt, Paris 1931-34; ay. yazar, Voyages a r-
cheologiques dans la T u rq ııie Orientale. Paris
1940; ay. yazar, üne capitale turque, Brousse,
Bursa, Paris, 1958,
emeklerin sonucu olan 'bu eserler, bazı ya­
pıların bilimsel şekilde ilk defa tanıtılması
bakımından da önemlidir. Gabriel, eserle­
rinde mimari süslemeye de oldukça geni,5
ölçüde yer vermiştir. S. Çetintaş’m Bur­
sa monografyalan ise bilhassa yapıların
restoreleriyle ilgili bölümleri ve süsleme
desenleri bakımından bize çok yardımcı ol­
dular.*3 O. Aslanapa’mn Edirne monograf-
yası Edimeyi sanat tarihi açısından ilk
tanıtan eserlerden olup, ihtiva ettiiği bilgi
bakımından hayli eskimiştir. Aynı yazarın
1965’üe yayınlanan aynı konudaki maka­
lesi1 ise kısa olmakla beraber daha yeni
bilgi ve malzeme ihtiva eder.14 Pek sınırlı
bazı yapıları dışında sanat tarihimizce
meçhul sayılabilecek olan Ankara ise son
yıllarda G. Öney’in monografyasıyla geniş
ölçüde tanıtılmıştır.45 Yapıların mimarisi
yanında süslemeye de bu eserde oldukça
geniş ölçüde yer verilmiştir.
6) Süslemeyi esas komi olarak alan ya­
yınlar:
Türk süsleme sanatlarını topluca ele
alan ilk ve en geniş ölçüdöktf eser, C.E.
Arseven’in 1952 yılında Fransızca olarak
yayınlanan kitabıdır .13 Kitapta motifler,
kompozisyon çeşitleri, ayrı bölümler ha­
linde İncelenmekte, teknik ve malzemeye
göre gruplandırılarak süsleme çeşitleri ge­
nel şekilde tanıtılmaktadır. M otif adları ve
gruplandımıalar münakaşa edilebilir. A n­
cak eser, eskiliğine rağmen bu konuda bir
başvurma kitabı olarak değerini korur.
Türk süslemesiyle ilgili konuları topluca
ele alan, küçük, fakat güzel baskısıyla dik­
kati çöken bir yaym ise O. Aslanapa’nın
1962’de iki dilde yayınlanan “Türk Sa­
natı” dır .47
43 S. Çetin taş, T iirk m im a ri anıtla rı, /.
Bursada ilk eserler, II. Bursa’da Murad I. ve
Beyazid I. Binaları, İstanbul 1946-1962.
44 O. Aslanapa, E dirne'de Osmanlı devri
abideleri, İstanbul 1949; ay. yazar, “ Edirne’de
Türk mimarisinin [gelişmesi”, E d im e, E d irn e'n in
600 fe th i yıldönümü armağan kitabı, Ankara
1966, s. 223-232.
43 G. öney, Ankara'da T iirk devri dini ve
sosyal ya pı'a n , Ankara 1071.
40 C.E. Arseven, Les arts decoratifs turcs,
İstanbul 1962.
47 O, Aslanapa, Turkish arts. Selfulc aııtl
Süslemeyi eser incelemesi değil, motif
incelemesi olarak ele alan iki faydalı araş­
tırma ise Küimel'in 1950 ve Neubert’in
1956 talihli makaleleridir.48 Bu yazılarda
İslâm sanatım !has motiflerden biri olan
yıldızlı geçmeler İncelenmektedir. Aşağı
yukarı aynı mahiyette bir broşür ise E.
KübneTin “Die Arabeske” sidir.4" ,
Türk süsleme sanatları İçinde en ge­
niş ilgiyi çekmiş ve en çok sayıda yayma
k-onu olmuş olan hiç şüphesiz çini sanatı­
dır. Keramik de teknik benzerlik ve geliş­
medeki paralellikler yüzünden çok kere
çiniyle birilikte ele alınmaktadır. Çoğu de­
ğerini kaybetmiş eski yayınlar bir yana
bırakılırsa, bugün değerini koruyan ilk
yayınlardan ıbiri O. Aslanapa’mn Kütahya
ve îzni'k meselesine ışık tutan “Kütahya
çinileri” dir.5u Kiefer ise 1956 yılındaki ya­
zılarıyla Türk çini ve keramiik sanatını tek­
nik ve malzeme yönünden inceledi.01 A.S.
Ünver’in çeşitli makalelerinde ve kitapla­
rında ise Bursa ve Edirne’nin çinili anıt­
ları İncelenmekte, çinilerin desenleri veril­
mektedir.52
Türk çini sanatı hakkında genelle­
melere ıgiden ıhirkaç önemli yazıyı da bu­
rada zikredelim. Bunlardan ilki 1937’de
Ottom an carpets, tiles and m iniature painthıgs,
îstanlbul 1962. Türkçesi: T iirk Sanatı, Selçuklu
ve Osmanlı halıları, çin i ve m in y a tü r sanatı,
İstanbul 19G1,
48 E. Kühnel, “ Der mamhıkische Kasetten-
stil”, K ım st des O ricnts, I, 1950, s. 55-68: E. Neıı-
bert, “ Islamische Stcrnf 1-echtornamentc”, F o r-
sciıungen ıvnd F o rtsch ritte, 30, 1956, s. 90-94.
4" E. Külınel, D ie Arabeske, Wiesbaden
1949,
f,° O. Aslanapa, Osmartlılar devrinde K ü ­
tahya çinileri, İstanbul 1'949.
01 Ch. Kiefer, “les ceramiques siliceuses
d’Anatolie et- du Moyen-Orient”, B ıd le tin de la
Societe française de ceramiqııe, 30, 1'95G, s. 3-24;
31, E57-34; ay. yazar, “Les ceramiqııes musul-
mans d’Anatolie”, Cahiers de la ceranıique et
des arts du fen, 4, 1956, s. 15-30.
r’2 A.S. Ünver, Y eşil Türbesi m ihrabı
(824-1421), İstanbul 1951; ay. yazar, Edirno
M urûdiye Cânm, İstanbul 1952; ay. yazar, “Edir­
ne'de Şahmelek Paşa cami’i nakışları”, V a k ıfla r
D ergisi, III. 1956, s. 27-30; ay. yazar, “ Edir­
ne'de nrm ari eserlerimizdeki tabii çiçek süsle­
meleri hakkında”, V a k ıfla r D ergisi, V, 1ijG2,
s. 15-18,
RTefstahl tarafından yayınlanmış, Edirne
konunun medkezi olmakla birlikte ustalar
ve atölyeler konusuyla ilgili olarak Bursa
da ele alınmıştır.53 Bugün eskimiş sayılan
hazı fikirler ileri süren Riefstahl yanında
A. Lane ve K. Otto-Dom’un 1957 yılındaki
yayınları ile bu yayınların tenkidini yapan
Erdmann'ın 1963 tarihli makalesi güncel­
liklerini koruyan yayınlardır.51 O. Aela-
napa’mn 1965 tarihli Anadolu’da Türk ci­
ni ve keramik sanatı konulu kitabı ile İz­
nik keraıriik ve çini fırınlarında yaptığı
kazıların sonuçlarını açıklayan yazıları,
eserlerin yapıldığı yerleri tesbit bakımın­
dan önemli olup, bilhassa keraimiklerin
gruplandırılmaSında ve adlandırılmasında
önemli değişiklikler getirmiştir,55
Ş. Yetki'n’in çini sanatının Anadolu’­
daki gelişmesini konu alan kitabı bu saha­
da en yeni ve doğru bilgileri vermekle
beraber maalesef Osmanlı devrinin başın­
da kesilmektedir. Çini sanatıyla İlgili ya­
yınların da topluca verildiği ve değerlen­
dirmelerinin yapıldığı kitabın Osmanlı dev­
rini inceleyen bir dltle tamamlanması te­
menni edilir.50
53 R.M. Riefstahl, “Early Turkish tile re-
vetments is Edirne”, Ars Islamica, IV , 1937, s,
249-281.
51 A . Lane, “The Ottoman pottery of İznik”,
A rs Orientalis, II, 1957, a. 247-281; K. Otto -
Dorn, Türkische K eram ik, Ankara 1957; <K. Erd-
mann, ‘‘Neue Alibeiten zur türkischen Keramik",
A rs Orientalis, V, 1963, s. 191-219.
55 O. Aslanapa, Anadoluda T ü rk çini ve
keramik sanatı, İstanbul 1965; ay. yazar, “K ır­
mızı hanıurlu ilk Osmanlı keramikleri (Millet
işi denilen keramikler) ”, T iirk K ü ltü rü , 111/30,
Nisan 1965, s. 3-1-399; ay. yazar, “İznik kazı­
larında ele geçen keramikler ve çini fırınları”,
T iirk Sanatı T a rih i A ra ş tırm a ve incelem eleri,
II, 1969, s. 62-73; ay. yazar, “Pottery and 'kilns
from the İznik excavations”, Forschungeıl zur
K un st Asiens İn M eınoriam K u r t Erdm anıı, İs­
tanbul 1969, s. 140-146.
55 3. Yetkin, Anadolu’da T iirk çini sanatı­
nın gelişmesi, IstanJbul 1972; G. öney’in de bu
konu ile ilgili bir eser hazırladığını biliyoruz,
ancak çalışmamızı hazırladığımız sıra-da bahsi
geçen kitap henüz baskıda idi,
Süsleme sanatımızın diğer dallarında
yayınlar maalesef pek az ve yetersizdir.
Osmanlı taş işçiliğini doğrudan doğruya
ele alan yayın tanımıyoruz. S. Ögel ve G.
öney’ih taş işçiliğiyle ilgili değerli çalış­
maları Selçuklu devrine münhasırdır.57
Tuğla ve1taş duvar işçiliği ile ilgili A. Ba-
tur’un yazısı, konusunda belki de tek ve
ilgine olmakla birlikte eksiksiz değildir.58
Ahşap eserlerle İlgili bir araştırma ise
M.Z. Oral'm ahşap minberler konusundaki
1962 tarihli makalesidir.50 Kapı ve pen­
cereler ise özel ıbir incelemeye konu ol­
mamıştır. Kalem işleri de pek az tanıtıl­
mıştır. A.S. Ünver 1949 tarihli yazısıyla
Edirne’deki üç Şerefeli Caminin kalem
işlerini tanıtmaktadır.50 K. Otto-Dom’un
1950 tarihli yazısı ise o güne kadar bi'linen
a2 sayıda örneğe dayandığı için eskimiş­
tir.01 O zamandan beri restoreler sırasında
hayli çok sayıda kalem işi meydana çıka­
rılmıştır.
Yukarıdaki incelemelerden de anlaşı­
lacağı üzere, doğrudan doğruya Osmanlı
süsleme sanatını ele alan pek az yayın
bulunmakta, mimarî süsleme ise ancak mi­
marî ile ilgili yayınlarda, ikinci plânda yer
almaktadır.
57 S. Ögel, Anadolu Selçu klu la rın ın taş tez­
yinatı, Ankara 1966; G. öney’in Doçentlik tezi
olarak hazırladığı konu, çeşitli makaleler halin­
de de yayınlanmıştır.
58 A . E a tur, “Osmanlı camilerinde almaşık
duvar üzerine”, Anadolu S a va tı A ra ş tım ıd la rı,
2, 1970, s. 135-227.
50 M.Z. Oral, “Anadolu’da sanat değeri olan
ahşap minberler, kitabeleri ve tarihçeleri", V a-
k ıfla r Dergisi, V , 1962, s. 23-77.
50 A.S. Ünver, “Edirnede Ü ç Şerefeli Ca­
miin avlusu kubbeleri içindeki devrinin süsleri
hakkında”, A rlciteht, Sayı 211-214, Serî IV, 1949,
s. 166-168.
01 K. Otto-Dorn, “ Osmanisehe ornamentale
Wandmalerei", K u n st des O rients, I, 1950, s,
45-54,
 Erken Osmanlı devri mimarisi ve bu­
na bağlı olan süsleme, Selçuklu sanatı ile
klasik Osmanlı sanatı arasında bir geçiş
devresi teşkil ettiği için Tüuk sanatının
gelişmesi içindeki yeri önemlidir. Bu açı­
dan ele alındığında, konunun kendi içinde
bir bütün teşkil edebilmesi için belirli bir
sınırlandırmaya gitmek gereMT. Çini sa­
natındaki renkli sırdan sırattı tekniğine ge­
çiş gibi bazı özel durumlar dışında hemen
hemen hiç bir sanat çevresi veya üslûp
devresi, ne zaman ne de mekân içinde bir­
den ve kesin şekilde kesilmez. Ancak, üs­
lûpların birbiri içine örülüşü Ve akışı için­
de, sun’i de olsa ayırımlar yapmak gere­
kebilir.
Daha önceki bölümlerdeki açıklama­
ların ışığında inceleme konumuzu şöylece
sınıriandırabiliriz. Çalışmamız, zaman ba­
kımdan Osmanoğuliarı Beyliğinin kurulu­
şundan, Osmanlı devletinin bir imparator­
luk, bir dünya devleti oluşuna, yani îstan-
bulun Fethine kadar geçen süredeki eser­
lerden ibaret bir kataloga dayanmakta,
daha önceki veya sonraki' eserler ancak,
çeşitli gelişmeleri takibedebilmek için za­
man zaman ele alınmaktadır. Coğrafî ba­
kımdan katalog, bahsi geçen sürede Os-
manoğuliarı idaresine girmiş bölgeleri iÇi-
ne almaktadır. Ancak, bazı bölgelerin özel
durumlarının da gözönüne alınması gere­
kir. Osmanlı devletinin çekirdeğini teşkil
eden Marmara bölgesinde tereddüde lüzum
gösteren eserler yoktur. Doğuda sınırı teş­
kil eden Amasya ve Tokat çevresi' de bu
devre içinde kesinlikle Osmanlı olmuş ve
öyle kalmıştır. Osmanlı idaresine geçtiği
yıllarda bir Ahi idaresinin de bahis konusu
olduğu Ankara’da ise durum farklıdır.
Ahilerin devlet idaresi üzerinde ve sanatta
ne derece etkili oldukları bir yana, çoğu
tarihsiz olan ve ancak üslûp benzerlikle­
rine göre kabaca tarifalendirilebilen eser­
lerin hangi çeVreye ait oldukları da çok
defa belirsizdir. Bunları belli bir bölge üs­
lûbunu aksettirdikleri nisbötte ye kaydı
ihtiyatla katalogumuza kattık. Batı Ana­
dolu eserlerinin ise çoğu çeşitli Beyliklere
aittir. Bu yüzden Ege bölgesinden pek az
esere yer verildi'. Yıldırım Bayezıd’in M i­
las’ı idareye memur ettiği Firuz Bey ta­
rafından yaptırılan Finiz Bey Camiini, böl­
geye Osmanlı üslûbunun henüz yerleşme­
diğini açıklayan bir örnek olarak katalo-
ğumuza 'kattık. Tire’yi ise Osmanlı sanatı
çerçevesinde düşünmek yerinde olur. Böy-
lece zaman ve mekânla sınırlandırdığımız
kataloga tarihi hiç değilse yaklaşık ola­
rak tesbit edilemeyen eserler veya süsle­
mesi geç devirlere dayanan eserler alın­
madı. Böylece Osmanlı sanatının Beylik
sanatı olmaktan çıkarak bir imparatorluk
sanatına dönüşmesini çeşitli açılardan in­
celemeye zemin teşkil edecek bir katalog
elde edildi.
Konunun sınırlandırılmasında dikkate
aknan diğer bir husus, orijinalliği zor an­
laşılan süsleme çeşitleri oldu. Renkli' cam­
la yapılmış Vitray Ve benzeri eserler kısa
ömürlü oldukları ve hemen hemen bütün
örnekleri tamirlerde meydana getirildiği
için tamamen konu dışı bırakıldı. Kalem
işleri ise tamirlerle hüviyetlerini kolaylık­
la kaybeden ve devri zor tesbit edilen
eserler olmakla .beraber sanat değerleri
ve yapıların iç 'süslemesinde oynadıkları
rol dikkate alınarak incelendi. Mukarnas
ve benzeri süsleme, konumuzun ağırlık
merkezini teşkil eden yüzey süslemesine
uzaklıkları yüzünden ayrı bir konu olarak
ikinci plânda bırakıldı. Bunda, bu çeşit
süslemenin en zengin şekilde ortaya çık­
tığı hamamları incelemekteki zorluk da
önemli rot oynadı. Sağlam ve faal haldeki
hamamlara girme ve fotoğraf çekme zor­
luğuna, pek çoğunun tehlikeli şekilde ha­
rap veya kötü tamirlerle değişmiş oluşu
da katılınca bu yapı çeşidini üstünkörü
inceleme&tense İkonu dışı bırakmayı daha
uygun bulduk.
Türk mimarisinde 'kullanılan süsleme
çeşitleri bugüne kadar toplu şekilde ele
 alınmamıştır. Süsleme, ya mimarinin -in­
celenmesi sırasında bir yan konu olarak
düşünülmüş, veya mimariyle bağlantısı
pek de gözönüne alınmadan tek tek dağı­
nık şekilde incelenmiştir. Daha önceki bö­
lümlerde de görüldüğü gibi, çini dışındaki
Osmanlı mimarî süslemesi -için toplu bir
etüd mevcut değildir. Bu bakımdan çalış­
mamızda ilk plânda ele alman -konu, erken
Osmanlı mi-mari'siride kullanı-lan bütün süs­
leme çeşitlerini topluca tanıtmak ve tek­
nik ve desen batanından analizlerini yap­
mak oldu. Fakat asıl gaye, mimari süsle­
meyi bir bütün olarak kabul ederek çeşitli
tekniklerdeki süslemenin ortak yönlerini
araştırmak, yapı tiplerine ve elemanları­
na göre belirli bir süsleme programının
bulunup bulunmadığını, varsa ne gibi esas­
lara dayandığım ortaya çıkarmak, çeşitli
tekniklerde desenlerin kullanılışının ortak
yönlerini tesbit etmektir. Karşılaştırılmalı
bir kronoloji denemesiyle ise çevre üslûp­
ları ile teknik ve motiflerin zaman için­
deki gelişmesini 'daha sistemli ve açık bir
şekilde -göstermek mümkün oldu.
Kitabın daha rahat incelenebilmesi
için katalog, resimlerle birlikte cildin sonu­
na alındı. Böyleee metinde bahsi geçen
eserlerin, tamamen alfabetik düzenlenen
katalogla 'karşılaştırılabilmesi kolaylaştı­
rıldı. Katalog bölümünde eserler önce yer
adına göre, -sonra eserin adına göre alfa­
betik Verilmiş, ancak, ba^ka adla da anıl-
salar, külliyelerin parçalarının birbirini
takibetmesine diifckat edilmiştir. Bu du­
rum, meselâ Bursa'dafci Muradiye külli-
yesi için ıbahis konusudur. Yapılardaki çe­
şitli süslemenin yerleri, sadeleştirilmiş
plânlarda -harflerle ve -bunları taki-beden
sı-ra numarasıyla verilmiştir. Şöyle ki:
A — Alçı, stuko
B — Ahşap, m-alzemesi tahta ola-n -her
çeşit süsleme
C — Çini, keramik, sırlı tuğla
D — Tuğla ve taş duvar işçiliği, derzler
K — Kalem işi, malakârî
M — Muıkarnas, stalaktit ve geçiş eleman­
larında kullanılan -buna benzer süs­
leme.
T — Taş işçiliği (Kabartma, oyma, kak­
ma vs.)
gibi süsleme çeşitlerini ifade etmek­
tedir.
Eserler mümkün olduğu nisbette y e ­
rinde görüldü ve tarafımızdan incelen­
mesi mümkün olamayanlarda bu durum
katalogda ayrıca belirtildi. Resimlerin -he­
men hepsi kendi çektiğimiz orijinal fo ­
toğraflar olup, farklı -durumlarda -bu, ka­
talogda veya resital listesinde belirtilmiş­
tir. Kataloga dahil olmayan eserlerin fo ­
toğrafları verilmeyerek, yayınlardaki re­
simlerine atıflar yapm-akla yetinildi. K a­
talogda plân, resim ve desen numaraları
her eserin başında verildiği -gi-bi, çök sa­
yıda fotoğrafı -bulunan yapılarda -bölüm
başlarında da resim numaraları verildi.
Tarihlend-irme, usta ve mimar adları
giıbi hususlarda önemli olan kitabelerin,
toasılabi'lme kolaylığı -bakımından transli­
terasyonları verildi. Katalogda dip notu de­
ğil, her eserin hemen sonunda toplu bib­
liyografya verilmesi tercih edildi. Tama­
men kronolojik olan -bu bibliyografyada,
son yıllarda -birçok batı yayınlarında ter­
cih edildiği üzere yayın yılı -başa alındı.
Diğer bölümlerde ise alışılagelen sistemde
dip notu verildi. Çalışmanın sonundaki
yazar adına göre alfabetik genel bibliyog­
rafyada ise faydalanılan bütün yayınlar
topluca görülebilir.
Çalışmamız bir kaynak araştırması
olmaktan çok, eserler üzerindeki gözlem­
lere dayanan -bir araştırma olduğu için,
kaynaklardan ancaık eserlerin tarihleridi-
rilmesi için gerdkli -olduğu nisbette ve da­
ha çok -bu -konuda söz sahibi kimselerin
yayınları aracılığı ile faydalanıldı. Sanat
tarihi bakımından çok önemli bir kaynak
olan Evliya Çelebi Seyahatnamesinin ise
orijinali değil, Zuhuri Danışman tarafın­
dan -son yıllarda yapılan çevirisi kullanıl­
dı. Gerek kataloga dahil eserler, gerek
karşılaştırma malzemesi -için önemli ya­
yınların hepsi, mümkün olabildiği nisbette
incelenerek çeşitli yazarların fikirleri tes­
bit edildi. -Böyie'ce, -bugüne kadar yapılmış
dağınık araştırmaların yardımı ile Ve eser­
ler üzerinde yaptığımız gözlemlere daya­
narak, Osmanlı mimarisinin hiç değilse
-bir devresinin süslemesi hakkında toplu
bir görüş elde edilmeye çalışıldı.
 P L Â N L İ S T E S İ

a. Amasya, Bayezid Paşa Camii 15. Bursa, Yıldırım Medresesi

2. Amasya, Yörgüç Pa§a Camii 16. Bursa, Yıldırım Darüşşi fası

3. Bursa, Gülçiçek Hatun. Türbesi 17. Edirne, Bedesten

4. Bursa, Hüdavendigâr Camii. Üst kat 18. Edime, Eski Cami

5. (Bursa, Muradiye Camii 19. Edime, Muradiye Camii

6. Bursa, Muradiye Medresesi 20a. Edime, üç Şerefeli Camii

7. (Bursa, Orhan Camii 20b. Edirne, Üç Şerefeli Camii

8. Bursa, Timurtaş Camii 21. Edirne, Yıldırım Camii

9. (Bursa, Ulu Cami 22. İznik, K ırgızlar Tür'besi

10. (Bursa, Yeşil Cami. Zemin kat 23. îzni'k, Nilü fer Hatun İmareti

11. (Bursa, Yeşil Camı. Üst (kat 24. İznik, Yeşil Cami

12. Bursa, Yeşil Medrese 25. Kemalli Köyü, Asılhan Bey Camii

13. (Bursa, Yeşil Tüı<be 26. Tire, Yeşil İmaret

14. Bursa, Yıldırım Camii 27. Yenişehir, Seyyid Mehmed Dede Zaviyesi
 DESENLER ve K U L L A N I L D I K L A R I YAPILAR

1. Rumî (Klasik formlar) 4. Rumî (Bileşik formlar)

a ) Bursa, Yeşil Oami a ) Edime, Ü ç Şerefeli Cami

Edime, Ü ç Şerefeli Cami b ) Bursa, Mura'diye Camii
b ) Bursa, Yeşil Cami c) Bursa, Yeşil Türbe
c) Bursa, Yeşil Cami d ) Bursta, Yeşil Türbe
Gefbze, Orhan Camii e) Bursa, Muradiye Camii
Merzifon, Çelebi Mehmed Medresesi Edime, Muradiye Camii
d) Bursa, Yeşil Cami f) Bursa, Yeşil Cami
e) Edirne, Üç Şt refeli Cami g ) Bursa, Yeşil Cami
f) Edirne, Üç Şerefeli Cami
İznik, Yeşil Cami 5. Çiçek formları (Hatai grubu)
-g) Amasya, Yörgüç Paşa Camii
a ) Amasya, Yörgüç Paşa Camii
h) Amasya, Yörgüç Paşa Camii
ib) Amasya, Yörgüç Paşa Camii
c) İznik Müzesindeki stuko fragmanları
2. Rumî (Basitleştirilmiş formlar)
d ) İznik Müzesindeki stuko fragmanları
a ) Amasya, Bayezid Paşa Camii
e) Bursa, Yıldırım Camii
b ) Bursa, Yeşil Türbe
f ) Bursa, Yıldırım Camii
c) Bursa, Yeşil Oami
d) Amasya, Yörgiiç Paşa Camii 6. Çiçek formları (-Hatai grubu)
İznik Müzesindeki stuko 'fragmanları
a ) Bursa, Yeşil Türbe
e ) (Bursa, Yeşil Tiiribe
b ) Bursa, Yeşil Türbe
f ) Bursa, Yeşil Cami
c ) Bursa, Yeşil T üıbe
Bursa, Yeşil Türbe
İznik, Yeşil Cami d) Bursa, Yeşil Türbe
g ) Bursa, Yeşil Cami e) İBursa, Yeşil Türbe
İBursa, Yeşil Türbe f ) Bursa, Yeşil Türbe
h ) Bursa, Yeşil Cami g ) tBursa, Yeşil Cami
h) Bursa, Yeşil Cami
3. Rumî (Dilimli formlar)
a ) Edirne, Muradiye Camii 7. Palmet bordürleri
b ) Edime, Üç Şerefeli Cami a ) Bursa, Şehzade Ahmed Türbesi
c) Edirne, Muradiye Camii Bursa, Yıldırım Camii
Karaman, Hatuniye Medresesi Bursa, Yıldırım Medresesi
d) Bursa, Yeşi'l Cami Bursa, Yıldırım Darüşşifası
Edime, Üç Şerefeli Cami Edime, Şahmetek Camii
Kahire, Baybars Camii Gelibolu Namazgahı
İznik, Nilüfer Hatun İmareti
e) Bursa, Yeşil Cami
İznik, Yeşil Cami
f) İznik Müzesindeki stuko fragmanları
Beyşehir Eşrefoğlu Camii
g ) İznik Müzesindeki stuko fragmanları 17. yüzyıl Anadolu kadifesi. Atina Benaki
h) Edime, Muradiye Camii Muz. No. 431
 n. A N A L İ Z :

A. Erken Osmanlı (mimarisinde kullanılan siisleme türleri.

1) Taş siisleme: nik özellikleri kazanan süslemeyi, Osman­

lI devrinde artık ıbu yeni hüviyetiyle görü­
Taşın Türk sanatında geniş ölçüde kul­
yoruz.
lanılması Anadolu’da 'başlar. Orta Asya ve
İran’da yapılar, önceleri (kerpiç ve tuğla­ Osmanlı sanatında taş işçiliğini tek­
dan, yer yer ise moloz taşla inşa ediliyor, nik ve malzeme yönünden kabartma, şe­
yüzeyler tuğla, pişmiş toprak (terrakota) beke ve renkli taş veya 'benzeri malzeme
ve alçı gibi malzemeyle kaplanıyor ve be­ ile kakma olmak üzere üç gruba ayırabi­
zeniyordu. Sonraları buna, sırlı tuğla ve liriz.
çini de katıldı. Çevrede bulunan malzeme­
Şebekeler bu devirde en çok korkuluk­
nin doğurduğu bu -durum, Türklerin Ana-
larda karşımıza çıkmaktadır. Buı'sa’da 14.
doluya girmesi ile kemen hemen kökün­
yüzyılın üçüncü çeyreğine ait Hüdavendi-
den değişti. Çevrede ıbol ve çeşitli taş bu­
gâr Camimin son cemaat yerindeki çok
lunuşu, ıbu malzemenin daha önceki yapı­
basit geometrik motifli şebekeler, yapıda
larda pek çok kullanılmış olması, önemli
başlıca taş süslemeyi teşkil eder. 1378-1391
rol oynadı. Yunan, Frik, Roma ve Bizans
yılları arasında inşa edilen İznik Yeşil
devri Anadolusunda geniş çapta ve kali­
Camimin, eski fotoğraflara göre son yıl­
teli bir taş inşaat ve süsleme geleneği sür­
lardaki restoreler sırasında tamamlanan
müştü ve bu 'devirlere ait eserler henüz
korkulukları iSe03 çok 'daha zengin geo­
gözönündeydi. Bu hazır malzeme çök defa,
metrik 'düzenleri yamsıra, yalnız burada
inşaatta ve süslemede devşirme olarak de­
karşılaştığımız nımîli çerçeveleriyle dik­
ğiştirilmeden kullanıldığı gibi, el altında
kati çekerler (T 3, R. 649). Birkaç yıl son­
bulunan büyük çapta yapılar, taş ocağı
rasına ait Milas'daki Firuz Bey Camimin
gibi de işe yarıyordu. Birçok taşçı ustası­
son cemaat yeri korkuluk şebekeleri ise
nın bulunuşu ise herhalde teknik bazı güç­
her korkulukta farklı ve hayli zengin geo­
lükleri ortadan kaldırmıştı. Ancak, bu us­
metrik süslemelidir (R. 696-698). Bursa
taların süslemeyi, motifler, tertip Ve zevk
Yeşil Camimin üst kat pencerelerindeki
halamından pek de etkilemediği, günümü­
ve alt kat mahfillerindeki korkuluklar ise
ze gelen eserlerden anlaşılabilir. Türklerin
çök basit geometrik düzenleriyle yapının
doğudan getirdikleri motif repertuarını
çok zengin süslemesi içinde hemen hemen
ve stuko veya tuğla süsleme karakterini,
dikkati çekmezler. İznik’te 1442 tarihli
Anadoludaki ilk eserlerinin bazılarında
Mahmud Çelebi' Camimin son cemaat yeri
müşahede etmek mümkündür. Pişmiş top­
şebekeleri ise çeşitlilikleri yamsıra, bazı­
rak veya stuko süslemedeki girift geomet­
larının tamamlanmadan bırakılmış olma­
rik geçmeleri, yıldızları, birbirini kesen ve
tistüste tabakalar meydana getiren motif­ gisi V, 1962, s. DJ-112; ay. yazar, “Divriği Ulu
leri, taşın yapısına henüz i'yice uygulana­ Cam’i tekstil kapısı ve diğerleri”, ay. yerde,
mamış halleriyle meselâ Divriği Ulu Ca­ s. 113-126; ıS. Ögel, Anadolu S e lçıtk lu la rim n
mii ve Şifahanesinin süslemesinde görebi­ taş tezyinatı, Ankara 1966, Res. 17-33, ay. yerde
bk. ayı-ıca 'Selçuklu devrine ait çeşitli taş süs­
liyoruz.02 Zamanla taşın gerektirdiği tek-
leme.
03 Kşr. Guriitt, Isnilc, 9, ayrıca İst. Üni­
02 Divriği Ulu Canlii’nin portalindeki süs­ versite Kütüphanesi, Albiim No. 90448’de kor­
leme için bk. H. Areî, “Divriği Ulu Camii ku­ kulukların sağlam halini gösteren fotağı-af var­
zey portalinin mimarî kuruluşu”, V a k ıfla r V e r ­ dır,
 sıy la d ik k a ti ç e k e rle r. B i r tanesi a ju rlu fiili veya düz yüzeyli olmak üzere çeşitli
f a k a t ç o k k a b a (R . 6 2 3 ), tıir d iğ e ri ise k a ­ tekniklerin faepsi ile de oldukça alçak ka-
b a rt m a faalinde (R . 622) b ıra k ılm ıştır. A n ­ ıbzartmalar meydana getirilmektedir. En
c a k ıbu son u n cu su n u n d a a ju rlu d ü şü n ü l­ erken örnek olarak karşılaştığımız Ke-
d ü ğ ü a şik â rd ır. malli’deki Asılhan Bey camiinde iki pen­
cerenin ( T l , T 2) lentolarında yer alan
Birden fazla çeşitli taşm bir aradı
şemse biçimli kabartmalar son derece al­
kullanılması ile meydana getirilmiş süsle­
çak, âdeta sgraffito’dur (R. 672,673). Di­
me, 15. yüzyıl başından itibaren oldukça
sık rastlanan bir şekildir. 1400 yıllarında ğer pencerelerde (T 3, T 4) ise mukamas
başbca süslemedir. Mahallî .bir üslûbun
Bursa Ulu Camimin pencerelerinden birin­
eseri ve hayli arkaik karakterdeki1bu süs­
de (T. 7, R. 231) renkli mermerle işlenmiş
leme ile hemen hemen yaşıt olan iznik’deki
Zengi sanatının tipik motiflerinden olan
Yeşil Cami ve Nilüfer Hatun imaretinin
ve Selçuklu devrinden itibaren Anadolu-
kabartma süslemeleri ise çotk daha olgun
da da görülen düğümlü kemer karşımızı
bir üslûptadır. Ni'sbeten az taş süslemeye
çıkıyor." ■
sahip olan Nilüfer Hatun .imaretinde, mu-
Alternatif kullanılan iki1 renk taşla
karnaslı sütun başlıklarının deneme dev­
meydana getirilmiş kemerler ve bunların
resine ait çok ilginç örnekler görüyoruz
sadece kaplama suretiyle meydana getiril­
( T l , T 2, R. 632,633). Bu başlıkların da­
miş dalha dekoratif benzerleri, ıbu grupta
ha zengin örnekleriyle birlikte İznik Yeşil
en geniş yeri tutar. Amasya’da Bayezid
Cami'i, devrinin taş süslemesinin en zen­
Paşa Ve Yörgüç Paşa Camilerinde, Osman-
gin şekilde görüldüğü eserlerdendir. Bu­
cık’da Koca Mehmed Paşa Camii portal
rada bilhassa dikkati çeken, düz yüzeyli
kemerinde, Bursa’da İbni Bezzaz Camii
kabartma tekniğinde çok çeşitli lotus ve
tümle kapısı kemerinde, Dimetoka’da Çe­
palmet motifleridir. Bunlar, sütun ve paye
lebi Mehmed Camiinde, Edirne’de Eski
başlıkları île kemer yastıklarında enine
Cami (T 1, R. 467), Şahmelek Camii
bordürler olarak görülür. Binbirinin eşi sa­
(R. 516) ve Üç Şerefeli Cami kapı kemer­
nılacak ıkadar benzeyen bu .bordürler aslın­
lerinde (T 2, T 5, R. 528,529) bu gruptan
da hemen ıher bölümde az da olsa farklı­
süslemeyi görüyoruz. Ancak, Edime ve
dır. Bu hususu henüz tam yerleşmemiş bir
Dimetoka örneklerinde sathî kaplama veya
araştırma devresinin karakteristiği olarak
kakmalarla elde edilen bu süsleme, geç­
görüyoruz.
meli kama taşlarm'da mümkün olmayan
Çok kısa ,bir zaman aralığı ile buna
zengin palmet veya lotus motifleriyle be­
takibeden Bursa Yıldırım Camii (1399/
zenmiştir. Uç Şerefeli Camiin minarelerin­
1400) süslemesi ise çok daha .klasik bir
den ikisinin gövdeleri ise iki renk taşla
görünüştedir. Bilhassa mukamasın bol ve
geometrik bezemelidir (T 8 ve T 11). A y ­
çok zevkli şekilde kullanıldığı taş süsleme
nı camiin pencereleri ile minare kaideleri
ile bu cami önem kazanır (R. 376-397).
ise renkli taşla kakma eserlerin en ilginç­
Mükamaıs yamsıra basit de olsa zeneirek
leri arasında yer alır.
ve benzeri geometrik süsleme ve palmet
Fakat erken Osmanlı taş süslemesi­ kullanılmış, yazı ise dekoratif anlam ka­
nin büyük kısmını kabartmalar teşkil zanmıştır. Aynı külliyeye ait Yıldırım
eder. Bunlarda yuvarlak veya siVri pro- Medresesi 'ile 'Bursa ve Bergama Ulu Ca­
milerinde ise taş süslemenin mukayese ka­
01 Zengi’ierde .düğümlü kemerler hakkında
bk. E. Herzfeld, “Damascus: ıStudies in arelıi-
bul etmiyecek kadar zayıf olduğunu müşa­
tecture" II, A r s Islam ica, X , 19411, Res. 83; A n a­ hede ediyoruz. Yıldırım Medresesinin ba­
dolu Selçuklularından örnekler için bk. S. ögel, sit mukarnaslardaTi ve rozetlerden ibaret
N o t l ’daki eser, Res. 53 (K aratay H a n ), Res. 9 taş işçiliğinin (R. 414-419) sadece giriş
(Konya. Alaeddin Camii), Res. 62 (Karatay Med­
cephesinde bulunması, medrese süsleme
resesi) ; O. Aslanapa, T ü rk Sanatı, II, İstanbul
1973, s. 38 ve Res. 207 (iAlaciddin Camiî), s. 84
programının özelliklerine bağlanabilirse
ve Res. 231 (Karatay Medresesi), s. 159 (K ara­ de, her iki Ulu Camiin de daha zengin süs-
tay Han). lemeli olduğu faıkat bu süslemenin günü­
 müze gelmediği akla daha yakındır. Ber­
gama Ulu Camiinin portalindeki basit tez­
yinatla mihrabından başka önemli süsle­
mesi yoktur (R. 109). Bursa Ulu Camiinde
ise oldukça zengin ıbir portal yanında pen­
cerelerin süslemesi pek basittir. Portalde
geometrik ve rumili süsleme yanında en
dikkati çeken, kufi yazıyı andıran dekora­
tif bordürdür (R. 227, Desen No. 41a).
15. yüzyılda, rumî-lotus-palmet grubu
motiflerle mukarnaslar taş süslemede ön
plâna geçmektedir. Bu çeşit süslemeli ya­
pılar arasında Gelibolu Namazgahını,
Udime Eski Camiini, Merzifondaki Çelebi
Dlahmed Medresesini1 , Osmancık’da Koca
Mehmed Paşa Camiini, Edirne’de Mezit
Bey Camiini sayabiliriz. Gümüş’deki Hacı
Halil Paşa Medresesinde ise taş süslemede
sadece geometrik motifler kullanılmıştır.
Edime Bedesteni ile Ankara’da Karacabey
Camiinde ise geometrik süsleme yanında
t almet ve rumiler de görülür. Sonsuz dü­
zenin tercih edildiği Karacabey Camii geo­
metrik süslemesine karşılık, Edirne Be-
cesteninde kemer yüzeylerinin gerektir­
diği bordürler, yapı elemanının formuna
daha uygun niteliktedir.
15. yüzyıl başlarının taş süsleme yö­
nünden en zengin yapılarından Amasya’­
daki Bayezid Paşa Camiinde geometrik
süsleme ile birlikte 'geometrik kûfî yazı da
tamamen dekoratif anlayış içihde kullanıl­
mıştır (R. 11, T 2). Yine Amasya’da Yör­
güç Paşa Camiinde ise bitkisel süsleme,
diğer motif gruplarının hepsi de yapıda
temsil edilmekle birlikte, önem kazanmış­
tır. Eser temiiz işçiliği ve zevkli deseni ile
dikkati çeker.
Her çeşit süsleme bakımından en zen­
gin bir yapı olan Bursa Yeşil Camiinde
ise hatai grubu bitkisel motifler de ‘kulla­
nılmakla birlikte, bilhassa rumî, bütün kla­
sik Osmanlı devri süslemesinde varacağı
en olgun seviyeye ve dengeli kompozisyon
anlayışına göre taşa burada işlenmiştir.
Çok zengin taş işçiliğine sahip cephede en
göze çarpan eleman şüpsesiz mukamaslı
yaşmağı ve zengin rumili köşelikleriyle
eşsiz güzellikteki portaldiı* (T 1, R. 243,
247-252). Devrinin başta gelen örneği olan
portalin yamsıra, pencerelerin alınlıkları
da bütün yüklü süslemelerine rağmen gözü
rahatsız etmeyen olgun kompozisyonlarıy­
la bu eserin dış süslemesini tamamlaı-
(R. 255-262). Bütün bu zenginlik içinde
geometrik motiflerin, yapıda diğer süsle­
me çeşitlerinde ‘görüldüğü halde taşa iş­
lenmemiş olması dikkat çekicidir.
Kabartmadan ziyade renkli taşla kak­
manın kullanıldığı Edirne Üç Şerefeli Ca­
miinde, taşa işlenmiş kabartma yazının en
girift istifii örneklerinden bitiyle portal­
de karşılaşıyoruz (R. Î26-527).
Bu devirde taş süslemenin en önemli
kısmının dış cephelere münhasır kaldığını
görüyoruz. Etken Osmanlı mimarisinin, iç
süslemesinde taş kabartmalara rastladığı­
mız başlıca yapısı İznik Yeşil Camiidir.
Burada sütun başlıkları, kemer yastıkları
yamsıra, bu devrin başlıca taş mihrap ö r­
neğini de buluyoruz (T 22, R. 665-668).
Bunu takibeden devirlerde ise taş mihrap­
lar ekseriyeti teşkil etmektedir. Cami iç
süslemesinin önemli elemanlarından olan
minberin taştan yapılmış bu devre ait he­
men hemen tek örneği ise Edirne Eski
Camiinde yer almaktadır. B ir tamir sıra­
sında orijinalinin parçaları kullanılarak
yapılan bu minberde geometrik süsleme­
nin rumîlerle kaynaştığı çok yüklü bir
kompozisyon bilhassa dikkate değer (R.
471-476).
Erken Osmanlı devri içinde çok çe­
şitli zevklerin, işçiliğin ve motif bileşim­
lerinin ortaya konduğu taş süsleme, bunu
takibeden yıllarda belli bir motif ve kom­
pozisyon repertuvarına sahip, adeta klişe­
leşmiş ıbir tertibe yönelmiş ve rumî gruıbu
ile mukamasm adeta inhisarına girmiştir.
2) Tuğla-taş duvar süslemesi:
Tuğla, çok erken çağlardan itibaren
inşaat malzemesi olarak çok geniş ölçüde
kullanıldığı Türk sanatında, özenle dizil­
mek suretiyle aynı zamanda başlıca dış
süsleme elemanım teşkil ediyordu,05 Tuğ­
G5 Bu tarzda süslenmiş sayısız örnek hak­
kında toplu fikir edinmek için bk, L. I. Rempel,
A rkllitektum j ornament Uzbekistana, Taşkent
1961; O. Grabar - D. Hiil, Islam ic arclıitecture
 lanın önceleri, kendi basit formunun ver­
diği imkânlar iğinde, dikine ve yatay dizil­
mek suretiyle oldukça basit, fakat pek çe­
şitli geometrik şekiller meydana getirmek­
te kullanıldığım görüyoruz. Zamanla, daha
zengin ve çeşitli süsleme elde edebilmek
maksadıyla tuğlaya, piştikten sonra veya
pişmeden değişik formlar verilmeye baş­
landı. Zaman zaman pek küçük parçalar
halinde kullanılan tuğla, yapı malzemesi
olmaktan çıkarak, kalba işçiliğe sahip du­
varlar üzerinde sathî kaplama için kulla­
nılan bir malzeme haline geldi. Anadoluda,
Orta Asya etkilerinin daha kuvvetle ken­
dini -gösterdiği doğu bölgelerde, meselâ
Van Ulu Camiinde tonoz ve kubbe kapla­
malarında, çeşitli boyut ve biçimlerde tuğ­
laları kaplama malzemesi olarak buluyo­
ruz.1"1
Zamanla ve bölge bölge yerini sırlı
tuğla, terrakota ve çiniye bırakan tuğla
süslemede, taşın alternasyon unsuru olarak
kullanılışını ise ancak Anadolu’da tesbit
edebiliyoruz. Anadoluda ilk Beyliklerin ve
Selçukluların eserlerinde, minareler dışın­
da pek az kullanılan tuğla, Osmanlı sana­
tının ilk devirlerinde pek revaçta bir mal­
zeme idi. Taş, nisbeten güç temin edile­
bildiği Bithinia bölgesi ve bilhassa Bur-
sa’da, henüz lüks sayılabilecek bu malze­
meyi kullanabilecek kadar zengin olmayan
Osmanlılarca ancak pek önemli bazı yapı­
lar için özel şekilde temin ediliyordu.01
and its dccoration, London 1964; G.A. Ptıgecen-
kova, Iskılastva Turkm enistaııa, Moskova 1965;
G.A. Pugacenkova - L. I. Rempel, Is toriy a is-
kıısstva Vzbelcistana, Moskova 1965; S.-P. Se-
her-Thoss - D.N. Wil[ber, Design and calnr in is-
larmc architecture, Washinıgton 1968; O. Asla-
napa, Turkish a rt and architecture, London 1971;
ay. yazar T ü rk Sanatı, I., İstanbul 1972.
00 O. Aslanapa, "1970 Temmuz Van Ula
Camii kazısı” , Sanat T a lih i Y ıllıy ı, IV , 1971, s.
1-15; ay. yazar, "Kazısı tamamlandıktan sonra
Van U lu Camii kazısı”, Sanat T a rih i Y ıllığ ı, V,
1972, s. 1 vd.
GrBursa'da tamamen taştan iıışa edilen ilk
camiler arasında Ulu Cami, Yıldırım Camii ve
Yeşil Cami zikredilebilir. Aynı camilere bağlı
külliyelerin parçası olan Yeşil Medrese ve Y ıl­
dırım Medreselerinde ise tuğla ile taşın birlikte
kullanıldığını görüyoruz. Bu da, ancak birinci
derecede Önemli eserler için taşın bolca kullanı­
labildiğini en iyi şekilde ifade eden bir özelliktir.
Süsleme ve kaplama için az miktarda Mar­
mara mermeri, inşaat için ise genellikle
tuğla ile alternatif diziler halinde toüfeki
kullanılıyordu. (Bu şartlar altında dış süs­
lemede tuğlayı yalnız başına veya taş île
birlikte pek bol görmemiz normal bir su-
nuç olmaktadır. Aynı devirde en yakın
'komşu ve bölgenin son sahibi olan Bizans-
ta da tuğla taşın birlikte kullanılması son
derecede yaygın bir cephe süsleme şekliy­
di ve muhtemelen bu eserleri yapan B i­
zanslI ustalar Osmanlı yapılarında da çalı­
şıyordu. Ancak, motiflerin tek tek incelen­
mesi sırasında daha detaylı göreceğimiz
gibi, Osmanlı tuğla süslemesinin motif ı-e-
pertuvarı, Bizanslıiarınkine oldukça uzak,
doğu Türk sana-tı geleneklerine ise çok da­
ha fazla bağlı idi. Selçuklu sanatında ıbu
çeşit süsleme pek nadir olduğuna göre'zin-
cirin eksik halkasını, renkli sırlı tuğla ve
çinilerde aramak yerinde olur kanısında­
yım.
Tuğla ile veya tuğla taş karışımı ile
yapıların yalnız dış yüzeyleri süsleniyor­
du. Bu tür süslemenin en sık görüldüğü yer
pencere alınlıkları idi. Bazen kapılarda da
böyle alınlıklar tesbit edilebilmektedir. Ke­
mer dolguları da bu grup içinde mütalaa
edilebilir.
Tuğla alınlıkların erken örnekleri ara­
sında Yenişehir’de Seyyid Mehmed Dede
Zaviyesi (R. 732-734), İznik’de Nilüfer Ha­
tun imareti (1388-89) (R. 637-638), Bur-
sa’da Timurtaş Camii (R. 216-220), Gey­
ve îmaı-et Camii (R. 600) zikredilebilir.
Alınlıklardaki1 geometrik süslemenin zen­
ginliği ve çeşitliliği bakımından Timurtaş
Camii ıbu sayılanlar arasında en önemli
yeri alır, inşa tarihi hakkında çeşitli fi­
kirler ileri sürülen Bursa’daki Orhan Ca­
mimin süslemesi ise, eğer ilk yapılışına
ait ise 1340 tarihi ile ilk örnektir (D 5,
D 14; R. 199-200). Ancak hiç değilse üst
yapmın 1417 yılında hayli değişmiş ola­
bileceği de dikkate alınmalıdır. 14. yüzyıl
örnekleri arasında iki kervansarayın süs­
lemesi de bu gruba aittir. Kurşunlu (İne­
göl) deki tarihi kesinlikle belli olmayan
kervansarayın bu yüzyılın sonrarına ait
olması muhtemeldir ve portalindeki taş ve
tuğla zikzaklarla süslü alınlık yegâne süs-
 İemesinİ teşkil eder (R. 676-677). 1394 ta­
rihli Issız Han’da ise benzerini Türk sa­
natındaki ilk denemelerden beri gördüğü­
müz düzende süsleme, girişin iki yanın­
daki kemerlerin dolgusunda yer alır (R,
729).08
Bursa, tuğla ve taş ile geometrik süs-
lemeli alınlıkların en gole görüldüğü mer­
kezdir. 15. yüzyılın ilk yarışma ait Gülçi-
çek Hatun türbesi, Yıldırım Medresesi Ve
Darüşşifası, İbrahim Paşa Camii, İbni Bez­
zaz Camii, Muradiye Medresesi, Selçuk
Hatun Camii gibi yapılarda alınlıklar, tuğ­
lanın çeşitli yönlerde veya taşla birlikte
kullanılması ile bezenmiştir. Bazı örnek­
lerde tuğlanın özel şekillerde kesildiği de
görülür. Yeşil Medrese ise renkli sırlı tuğ­
la ve çini ile zenginleştirilmiş alınlıkları
ile hepsinden ayrılır ( D 7 - D 19; R. 336-
342).
Anadolunun çok daha doğusunda da
erken Osmanlı devrine ait tuğla alınlık ör­
neklerine rastlıyoruz. Gümüş’deki Hacı
Halil Paşa Medresesinde (1413-15) (R.
603-605) ve Ankara’da Karacabey Türbe­
sinde (1440) (R. 83, 85) bu tarz alınlık­
lar mevcuttur. Trakya’da ise Edime Yıldı­
rım Camiinde görülen ,bu çeşit süsleme
( D İ - D 8; R. 587-591) çok daha geç de­
virlere kadar sürmüştür. En tanınmış bir
örnek olarak Edirne'deki Rüstem Paşa
Kervansarayım zikretmek isteriz. Burada,
tuğlanın taıbii imkânları dışına çıkılarak
servi şekilleri meydana getirilmiştir.0”
U8 Bu süslemenin 'benzerlerini daha 11. ve
12. yüzyıl Türk sanatında bulmak mümkündür.
11. yüzyıl sonuna veya 12. yüzyıl başına tarih-
lendirilen Talhatan Baba Camiinde (bk. Püga-
cenkova, Iskusstvo Tıırlcmeıvıstana, Moskova
1965, Res. 82; O. Aslanapa, T ü rk Sanatı I, İs­
tanbul 1972, s. 21), Ribatı Şerif’de (bk. A . Go-
dard, “ Khorasan”, A th a r-e Ira n , IV , 1949, s. 68,
Fig. 26; O. Aslanapa, T ü rk Sanatı I, s. 96 vd.,
R. 147), Meraga’da Kümbedi ıSurh’da (A . Go-
dard, Les M om im ents de M aragha, Paris, 1943,
s. 3-6, Res. 2; 'Seher-Thoss - Wilber, N o t 65'deki
yerde Lev. 31-32; A .U. Pope, Persian architec-
tıırc, Nevv York !9ı65, s. 95, Res. ».,2, Aslanapa,
ay. yerde, s. 82, Res. 126) ;bu desenin tipik ör­
neklerini buluyoruz,
Gn ,Servi motifi hakkında geniş bilgi için bk.
C. Çulpan, (A n tik devirler)den (zam anım ız)a
kadar llaJıiyat-E dcbiyat-Tıp ve Sanat tarih lerin­
de S erviler, I-II, İstanbul 1961.
Ancak bu motifin bir benzerinin daha ön­
ceki bir eserde, -Bursa’da Yıldırım Darüş-
şifası kemer köşeliklerinden birinde de bu­
lunduğuna da işaret edelim (D 3, R. 435).
Alınlıklardan başka, bunları çevrele­
yen kemerler de zaman zaman zen'cirek,
meander gi-bi ilginç geometrik bordürler
teşkil eden tuğla dizileriyle süslenmiştir.
Bursa’da İbrahim Paşa ' Camii (R. 141),
Zeyniler Camii (R. 447) ve Abdullatif-i
Kudsî Türbesi (R. 449) gibi 15. yüzyıl ya­
pılarında bu kemerlerin ilk örneklerini gö­
rüyoruz.™
Oldukça yaygın bir şekil de cephenin
muhtelif yerlerinde tuğlaların radyal yer­
leştirilmesi ile elde edilen rozetlerdir. Bu
rozetlerin Bursa’da Orhan Camii (D 1, D 3,
R. 201-203; D 7, D 12, D 13), Yenişehir
Seyyid Mehmed Dede Zaviyesi (D 9, D 12,
R. 730-732), îznik Nilüfer Hatun İmareti
(D 9, R. 640), Mustafa Kemal Paşa’da La­
la Şahin Paşa Türbesi (R. 700), Bursa’da
Timurtaş Camii (R. 215) gibi 14. yüzyıl
yapılarında, ıbelii bir düzene uyulmaksızın
çeşitli yerlere yerleştirildiğini görüyoruz.
Bunlara bazı araştırıcılar tarafından güneş
kursu denilmekte ve -bazı sembolik mana­
lar atfedilmektedir.71 Bizce saf dekoratif
olan ibu rozetlerin çok erken bir örneğini,
Talas’da Balaci Hatun Türbesinin cephe­
sinde tesbit edebiliyoruz.70 Böylece, pek
çokları tarafından Bizans -tarzı olarak ka­
bul edilen tuğla cephe süslemesinin bir
motifini daha Türk sanatının beşiği olan
bölgelerde bulabildiğimize işaret etmek
isteriz.
70 Bursa’da Veled-i H arir Mescidi (Bk. E.H.
Ayveırii, Fatrh D evri, 1973, s. 112, E. 187) ve
Mekteb-i Sıbyan’da (Kşı-, Saykal, Bursa, s. 59,
174-175; Gabriel, B ro ıtsse, s. 159, Pl. L X X V II/ lt
meander ve zencirekli kemerlerin 15. yüzyıl ikin­
ci yarısına ait örneklerini buluyoruz.
71 Çetintaş, Bursa I, s. 17-22.
70 Y . Yaralov, “V II.-X II. yüzyıllar O rta-
Asyasmda mimarî âbideler”, M illetlerarası B i­
rin c i T ü rk San a tla n Kongresi, Ankara 19-25 E kim
1959, Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara 1962,
s. 400-407; M, Meineclte, “Vortemüridische Bau-
kunst in Turkestan”, Westturkestam R efera lc
zur turkologisehen Exlcursion 1965, C.I, Ham­
burg 1968, s. 94; Aslanapa, Tilrlc Sanatı I, s.
27, Res. 44.
 Yapıların belli noktalarına dikkati çe­
ken bu rozetler yanında, aynı sonuca çö­
kertme veya düz yüzey üzerindeki pano­
larla da varılmaktadır. İzni-k’de Nilüfer
Hatun İmaretinde duvarın rastgele bir ye­
rinde böyle ,bir pano vardır (D 8, R. 639).
Bursa’da Yıldırım Darüşşifasmda (D 6 ve
D 7, R. 439), Yıldırım Medresesinde (D 21,
R. 431), İbrahim Paşa Camiinde de (R.
141, 143) böyle panolar görüyoruz.
Birgok yapıda ise son cemaat yeri cep­
hesi, tuğla ve taş yardımı ile çdk zengin
şekilde süslenmiştir. Bursa’da Hüdavendi-
gâr Camii, Timurtaş Camii, Muradiye Ca­
mii, Muradiye Medresesi (D 25, D 26;
R. 171, 181), Filibe imaret Camii cephesi
(R. 593a-b) 71 bu gruba dahildir. En zen­
gin örneklerden olan Bursa Muradiye Ca­
mimin cephesi, geçirdiği tamirlerle maa­
lesef orijinal hüviyetinden çök şey kaybet­
miştir (R. 147-152). Aynı anlayış içinde
çok mütevazı ıbir örnek ise Tokat Güdük
Minare Camii’nde karşımıza çıkmaktadır
(R. 727).
Son cemaat yeri cephesinin, camiin
kubbesini aşacak şekilde yükseltilmesiyle
ortaya çıkan kalkan duvarı 'ise Bunsa’nın
tek kubbeli cami ve mescitlerine has ıbir
özelliktir ve genellikle tuğla ve taş yardımı
ile veya kör kemer ve nişler gibi arkitek-
tonik motiflerle süslüdür. Bu çeşit cephe­
lerin tuğla süslemeli ilk örnekleri 1440
yıllarına doğru ortaya çıkmaktadır. Yiğit
Köhne Camiinde arkitektonik olan süsle­
me, Bedreddin ve Selçuk Hatun Camilerin­
de renkli yüzey süslemesi mahiyetindedir
(R. 442, 116). Bu cephelerin en yakın ben­
zerleri ise 1459-60 tarihli Kanberler (Sitti
Hatun) Camii ile tarihi bilinmeyen Kara
Şeyh Camilerinde görülebilir.11
73 Ayverdi, Çelebi ve İT. M urad devri, E.
331-340; Bu tür cephelerin daha bir süre devam
ettiğini görüyoruz. İnegöl’de İshak Paşa Camii
son cemaat yeri cephesi süsleme prensipleri ba­
kımından bu son gruba, motifler yönünden ise
Kalkan duvarlı camilere (benzer. Bk. Ayverd',
F a tih D e v ri, 1073, s. 294-298, E. 494-495.
71 Kanberler Camii için bk. Gabriel, Brousse,
s. 149, Pl. XCVI/1, L X X V II/ 2 ; A. Batur, A lm a­
şık duvar, s. 160-161, Res. 56, 57 a-e; Ayvendi,
F a tih D evri, 1973, s. 103-107, R . 174; Kara
Şeyh Camii için bk, Gabriel, ay, yerde, s. 151,
Diğer bir grupta ise cephede yalnız
tuğla veya taşla yüzey süslemesi değil, 'kör
kemer veya arkadlar, ikiz kemerler gibi
arkitektonik elemanlarla da yine tuğla
yardımı ile bir hareketlendirilme denen­
miştir. Bursa’da Hüdavendigâr Camiinin
iki katlı esas cephesinden başka, 'bütün
cephelerinin saçafk hattı da 'böylece belir­
tilmiştir (R. 123, 130) .75 Yenişehir’deki
Seyyid Mehmed Dede Zaviyesi ile Musta­
fa Kemal Faşa’da Lala Şahin Paşa Tür­
besinde ise esas cephe değil, yan cephe­
lerden biri önem kazanmıştır (R. 730,
700). K ör kemer ve nişler yardımı ile zen­
ginleştirilen bu iki cephe, Bizans sanatın­
da aynı yıllarda hakim olan cephe zevkiy­
le en yakın benzerliği gösteren örnekler­
dir.70
Pl. LXIX/1, LXX/1, X CV/2; Batur, ay. yerde,
s. 160, R. 54 a ve b; Bursa’da Kanberler Camii
gibi tuğla süslemesi olmayan örnekleri ise 14.
yüzyıl ikinci yarısında görüyoruz (R. 144),
7S Bu devirde yüksek cephelerin çeşitli yer­
lerde ortaya çıktığını görüyoruz. Ortaçağ Avru-
pası’nda da görülen bu cepheleri, Bizans çevre­
sinde de ibuluyoruz. Esasen bu yüzdendir ki Hü­
davendigâr Camii .birçok yabancılar tarafından
Bizans eseri sanılmış veya Bizanslı mimarlara
a tf edilmiştir. Bu hususta ıdaiha geniş bilgi
için bk. Katalogumuzda Hüdavendigâr Camii;
E n yakınımızdaki b ir örnek, Istanbulda Vefa ki­
lise camiinin cephesidir. Bu yapı hakkında daha
fazla bilgi ve cephesinin 'bir resmi için bk. S.
Eyice, Son devir Bizans m im arisi, İstanbul, 1963,
s. 46-50, 89, Res. 114, 116; Hüdavendigâr Camii
cephes:ne en çok benzeyen bir cephe A rta’daki
13. yüzyıl sonuna ait P'arigoritissa kilisesi­
nin cephesidir. Krş. J. Ebersolt, Monuments
d'architecture byzantine, Paris 1939, P l. X X X I
a, s. 82-83; A.K. Orlandos, H e Pariyoritissa tes
A rtcs , Atina, 1963, Res. 17, 20-22, s. X L.
70 Taş ve tuğlanın çeşitli desenler meydana
getirecek şekilde kullanıldığı, nişler, duvar pa­
yeleri ve kademeli -kemerlerle süslü cepheler, Bi-
zansm son devirlerinde pek revaçta idi. Bu cep­
helerden örnekler için bk. 'A. van Millingen,
Byzantine clmrches in Constanthıople, Pl. X X X V
(Fenari İsa Camii cephesi), Pl. L X X X II (K a­
riye Camii cephesi); J. Ebersolt, N o t 75'deki yer­
de, Pl. X V III (Selanik, Havariler kilisesi cep­
h esi); Pl. X X X IX (İstanbul, Tekfur sarayı cep­
hesi) ; ıS. Eyice, N o t 75’delci yerde, (çeşitli ör­
nekler) ; R. Krautheimer, E a rly christian and by-
santine architecture, Hammondswort/Middlesex
1965, Res. 139 (İstanbul, Fenari İsa Camii cep­
hesi), Res. 142 B (Eski İmaret Camii), Res, 190
A (Tekfur sarayı cephesi).
 K or arkadiarla süslenmesi adeta gele­
nek haline gelen ıbir yapı elemanı ise mi­
nare kaideleridir. Birçok minarede taşa
da geçtiğini görebileceğimiz 'bu tarzın tuğ­
la ile meydana getirilmiş tipik örnekleri
Bursa’da Koca Naib Camii (R. 145) ve
Ankara’da Karacabey Camiinin minarele­
ridir. Karacabey Camiinin minaresi, çini­
leriyle de ayrıca dikkati çeker. Minare
gövdeleri de çok defa tuğla süslemeli ol­
makla beraber, depremlerde en çok zarar
gören ve genellikle yeniden inşa edilen bu
bölümün süslemesi üzerinde fazla durmak
doğru olmaz.
Tuğla süsleme grubunda, taş veya
tuğla dizileri arasında çeşitli desenler mey­
dana getiren dekoratif derzlerden de bah­
setmek faydalı olacaktır. Katalogumuz
kapsamına giren eserler arasında Bursa’­
da Timurtaş Camii son cemaat yeri cep­
hesiyle Nalbantoğlu Camiinin ve Şehzade
Ahmed Türbesinin bütün cepheleri ıbu şe­
kilde bezenmiştir. .Şehzade Ahmed Türbe­
sinde, derzlerin malzemesiyle işlenmiş ro­
zetler, cepheye renkli bir ifade kazandır­
maktadır.
C ebelerin böylece kazandığı renkli
ifade, Osmanlı devletinin bütün bölgele­
rine dağılmakla birlikte, yaptığımız bu de­
ğerlendirmeden de anlaşılacağı üzere Bur­
sa ve çevresinin bir özelliği olarak kabul
edilmelidir.77
3) Mukarnas ve benzeri süsleme:
Çalışmamızın giriş bölümünde de be­
lirtildiği gibi, Türk ve îslâm mimarisinin
önemli elemanlarından olan mukarnas, bu
çeşit süslemece en zengin mimari tip olan
hamamların incelenmesindeki güçlük yü­
zünden maalesef yeterli şekilde ele alına­
madı. Esasen Türk üçgenleri ve baklava­
larla birlikte ayrı bir etüd konusu teşkil
edebilecek kadar zengin ve çeşitli prob­
lemleri olan mukarnas, bu çalışmada ikin­
ci plânda bırakıldı.78
77 Bu konuda genel bir etüd olarak ıbk. A. B a ­
tur “ Osmanlı camilerinde almaşık duvar üzeri­
ne”, Anadolu Sanatı A ra ştırm a la rı, 2, 1970, s.
135-227.
78 Mukarnas baklanda genel bilgi için bk.
J. Rosintal, Pendeııtifs, trompes et stalactites
Araştırmanın kapsamına giren eser­
ler içinde mukarnas ve ıbenzeri elemanlar
yönünden ilginç olan bazı örnekleri İnşaca
hatırlatalım. Pek çok yapıda kubbeye ge­
çiş organları, bazılarında ise kubbenin içi
de mukamaslıdır. Bursa’da Hüdavendigâr
Camii (R. 132-133), Yıldırım Medresesi
(R. 179, 182) kubbeleri mukarnaslı veya
zengin üçgen ve baklavalı geçiş bölgeleri­
ne örnek sayılabilir. Bu tür süslemenin
en zengin örneklerini ise hamamlarda bu­
luyoruz.70
Mukarnasm kullanıldığı tipik yerler­
den biri ise mihraplardır. Bursa’da Bed-
reddin Camii (R. 117), Umur Bey Namaz­
gahı (R. 240) veya Nalbantoğlu Camii gibi
yapıların sade mihraplarında hemen he­
men tek süsleme olan mukarnas, Yeşil Ca­
mi ve Türbe (R. 273, 385), Edirne Mura­
diye Camii (R. 500, 502-503) mihrapla­
rında, çiniye 'hareket kazandırmıştır. Çini­
de mukarnası, Yeşil Medrese yan eyvanm-
dans Varchitecture orientaıle, Paris Î928; ay. ya­
zar, L 'o rig in e des stalactites de Varchitecture
orientale, Paris 1938; E. Pauty, “ Contribution
â 1’eî.ude des stalactites”, B ıılle tin de i'Iu s titu t
Français d‘A rchcologie O rientaîe du Caere, X X IX ,
ÎJ29, s . 129-153; E. Diez, “Mukarnas Madd.”,
îslâ m Ansiklopedisi, C. V III, s. 564-566; O. A s­
lanapa, “Mukarnas Madd.” îslâ m Ansiklopedisi,
C. V III, s. 5,66-567; F. Uluengin, “ıStalaktit plân­
larının hendesesi”, M illetle ra ra s ı B ir in c i TiirJc
S a natları K ongresi, A nkara 10-2U E k im 1059,
K ongreye Sunulan Tebliğler, Ankara 1962, s.
380-382; Anadolu Türk mimarisinde Osmanlı ön­
cesi mukarnasları konusunda bir doktora tezi İ s ­
tanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Tarihi K ür­
süsü asistanlarından Ayla Alpöge ödekan tara­
fından hazırlanın aktadır.
70 Mukarnas süslemece zengin hamamlar
arasında Mudurnu'da Yıldırım Hamamı (Kşr.
Ayverdi, İlk devir, s. 472-476, R, 816-820), Bur­
sa’da Mahkeme (İbrahim P aşa) Hamamı (A y ­
verdi, Çelebi ve I I M urad devri, s. 124-131, R.
199-206), yine Bursa’da Tavuk Pazarı Hamamı
(Kşr. Ayverdi, Çelebi ve I I . M urad devri, s. 362-
366, R. 332-336), Edirne eserlerinden ise Bey­
lerbeyi Hamamı (Ayverdi, Çelebi ve I I . M urad
devri, s. 465-468, R, 801-805), Gazi Mihal H a­
mamı (Krş. Ayverdi, Çelebi ve I I . M urad devri,
s. 469-471, R. 806-810), Talıtakale Hamamı (Kşr.
Ayverdi, Çelebi ve I I . M urad devi'i, s. 471-477,
R. 811-822) zikredilmeye değer. Fatih devrine
ait ilginç bir örnek ise Bursa’da Kale içindeki
İbrahim Paşa Hamamıdır, Kşr. Ayverdi, F a tih
devri, 1973, s. 139-143, R. 216-221.
 da (R. 346) ve Yeşil Türbe portal nişin­
de (R. 350) de buluyoruz.
Esasen portaller, mukarnasm sık sık
görüldüğü yerlerdendir. Bursa’da A li Pa­
şa Camiinin girişinde (R. 115), Selçuk Ha­
tun Camiinde (R. 209) veya Havza’da
Mustafa Bey imaretinde (R. 608) oldukça
basit olan mukarnas, Amasya’da Bayezid
Paşa Camii (R. 2), Bursa’da Yeşil Cami
(R. 248), Edirne’de Eski Cami (R. 462;
ve Üç Şerfeli Cami (R. 524-525) gibi yer­
lerde portallere zengin ifadelerini kazan­
dıran eleman olmuştur. Edirne örneklerin­
de tam ortadaki iri sarkıt dikkati çeker.
Yeşil Camide ise son derecede zengin ve
hareketli mukarnaslar, portalin kabartma
süslemesi ile birlikte cepheye hakim un­
surlardan biri olmuştur.
Çok defa yapıların küçük ölçüdeki
organlarında da mukarnas kullanılmıştır.
Kornişler, paye başlıkları, alçı süslemeli
duvarlarda çeşitli bölümlerde süsleme ba­
kımından mukarnas önemli rol oynamış­
tır. Bu çeşit süsleme bakımından zengin
eserler arasında Tire’de Yeşil İmaret,
Amasya’da Bayezid Paşa Camii, Bursa’da
Yeşil Cami ve Yıldırım Camii ilk akla ge­
lenlerdendir. Bilhassa Yıldırım Camiinde
pencereler çevresinde, duvar payelerinde
ve alçı işlerinde mukarnasm kazandığı yeni
ifade dikkate değer. Bu yapıda mukarna­
sm hayli zengin örnekleri bulunmasına
karşılık, portalinin mukamaslı olmayışı
ise adeta şaşırtıcıdır.
Osmanlı devrinde klasik formunu mu­
karnas ile bulan sütun başlıklarını da ha­
tırdan çıkarmamak gerekir. Bu başlıkla­
rın erken örneklerini iznik’de Nilüfer Ha­
tun İmareti (R. 634) ile Yeşil Camide
(R. 651-653), daha olgun örnekleri ise üç
Şerefeli Cami avlusunda (R. 538-539) gö­
rüyoruz. Bütün bu başlıkların belki de en
önemli özelliği, bir yapıda kullanılan baş­
lıkların birbirinin tam eşi olmayışıdır.
Çok basit yapılarda da mukarnasm
yer aldığının küçük bir örneği olarak ise
Bursa’da Çeı-ağ Bey Mescidi’nin duvarının
bir köşesini yumuşatmak üzere tuğladan
meydana getirilen üçgen bölüme işaret
edelim (R. 119).
k) Çini ve sırlı tuğla:
Türk sanatının en başarılı olduğu süs­
leme dallarından biri muhakkak 'ki çini­
dir. Başlangıcım tuğla dış süsleme arası­
na renk katma amacıyla serpiştirilen sırlı
tuğla parçalarında aramak gereken bu süs­
leme türü, Iranda çok geç devirlere kadar
bir dış süsleme elemanı niteliğini korumuş,
Anadolu’da ise zamanla daha çok iç süsle­
mede kullanılmıştır.60
Anadolu’da Selçuklu devrinde mozaik
çini tekniği son derecede gelişmiş ve Kon­
ya, Kayseri, Sivas gibi merkezlerde Cami,
medrese ve türbelerin süslenmesinde çök
başarılı örnekler vermiştir. Osmanlı sanatı
da başlangıçta zaman zaman mozaik çini
tekniğinde eserler vermekle beraber, yeni
bazı teknikleri denemiş ve çok farklı bir
üslûp içinde geliştirmiştir.81
Tek renkli çini levhaların kullanılışım
Osmanlı mimarisinin en erken devirlerin­
den itibaren tesbit edebiliyoruz. İznik’de
1335 tarihli Orhan İmaretinde, kazılar
sırasında bu çeşit parçalar ve duvar kap­
lamalarında kullanıldıklarını gösteren iz­
ler bulunmuştur.82 Yine Orhan Gazi dev­
rine ait Ibir eserde, Bursa’da Orhan Ca­
miinde mihrap duvan dışında çini levha­
lardan, adeta devşirme hissini veren pano­
lar vardır ( C l, C2; R. 207). Bursa’da 14.
yüzyılın ikinci yansına ait Koca Naib Ca­
miinin kalkan duvarı ortasında ise altıgen
çini levhalardan bir çökertme pano yer
alır (R. 144). Böyle monokrom levhaların
daha sonraları Bursa’da Yeşil Cami1 , Y e­
şil Türbe ve Medrese’de, Muradiye Camii
ve Medresesinde de çok geniş ölçüde kul­
lanıldığını görüyoruz. İlginç ibir örnek ise
Ankara'da Karacabey Camii minaresinin
çeşitli renklerde çini levhalarla süslü kai­
desidir. (R. 81).
80 İranda mozaik çininin ‘başlangıcı ve ge­
lişmesi için bk. D.N. Wilber, “The development
of mosaic faience in islamic arclıitecture in
Iran, A rs Islam ica, VI 1939, s. 16-47.
81 Anadolu’da Osmanlı devrinin başlangı­
cına kadar çini sanatının gelişmesi ve bu devreye
ait örnekler için bk. Ş. Yetkin, Anadolu'da. Tiirlc
çin i sanatının gelişmesi, İstanbul 1972.
82 O. Aslanapa, “İznik’te Sultan Orhan
imaret Camii -kazısı (1963, 2-12 tem.- 1964, 9-17
tem.)”, Sanat T a rih i Y ıllığ ı, X, 1964-65, s. 16-3İ
 Altıgen çini levhaların bazen altın
yaldızla bezenmiş olduğunu görüyoruz.
Bursa Yeşil Camiinde (R. 281) ve Yeşil
Türbe’de, yer yer silik olmakla birlikte,
bitkisel merkezî kompozisyonlarla süslü
bu çeşit çiniler vardır, Edirne’de aşağı yu­
karı aynı yılların eseri olan gahmelek Ca­
miinde de altıgen çiniler evvelce altınla
bezeli idi (R. 520, 521). Daha sonraları ise
İstanbul’da Çinili Köşk’te bu teknikte çi­
niler görüyoruz. Bu çinilerin altın ile be­
zendikten sonra tekrar pişirildiğini ileri
süren K. Otto-Dorri’a karşılık A. Lane ve
K. Erdmann, altının sadece yapıştırıidı-
ğım üeri sürer. Zamanla bezemenin ko­
layca yok olması bu son fileri doğrular.83
Selçuklu devrinde en geniş tatbikatını
gördüğümüz mozaik çini tekniği, erken
Osmanlı sanatında daha az Ve farklı bir
zevkin temsilcisi olarak 'kullanılmıştır.
Başlıca örnekleri Bursa’da buluyoruz. Y e ­
şil Cami’de alt kattaki mahfillerin kuzey
duvarındaki pencerelerin soffitlerinde (C
18, R. 293), rumî ve hatailerden ıbir pano
ve yazılı çerçevesiyle Osmanlı mozaik çi­
nilerinin belki de en zengini yer alır. Y e ­
şil Türbede de pencere soffitleri mozaik
çinilerle bezenmiştir (R. 357, C 17). Aynı
yapıda portal iç kemerinin soffiti kısmen
mozaik, kısmen renkli sırlı çinilerle kap­
lıdır (C9, R. 356). Burada beyaz, lacivert
ve firuze ile rumili bir kıvrık dal bordürü
meydana getirilmiştir. Yeşil Cami üst kat
localarındaki çok basit geometrik bordür­
ler de mozaik çini tekniğindedir (C35,
C 36).
Bursa’da Muradiye Camii portaliride
ve son cemaat yeri çini alınlıklarında mo­
zaik çini tekniğinin -birbirinden çok farklı
iki tarzdaki süslemede kullanıldığını görü­
yoruz. Portal kemerinin köşeliğinde ( C 1,
R. 159) ve bir alınlıkta (C 4, R. 161) iri
patmetlere bölünmüş zemin üzerinde kıv­
rık dal esasına dayanan 'hataîli ve rumili
bezeme yer alır. Diğer iki alınlıkta ise
(C 3, C 5; R. 160, 162) yıldızlı ve çokgenli
83 Otto-Dorn, K eram ik, s. 30; A. Lane, "The
Ottoman pottery of Iznilt", A rs O rientalis, II,
1957, s. 250-254; K. Erdmann, "N eue Aribeiten
zur tıirkischen Keramik", A rs OrieııtaHs, V ,
1963, s. 195.
geometrik desenler, mozaik çini ile mey­
dana getirilmiştir.
Mozaik çini grubu içinde incelenebi­
lecek diğer ıbir eser. İznik Yeşil Camiinin
çok tamirli minaresidir. Burada geometrik
bordürler en ilginç kısmı teşkil ederler
(R. 670). Edime Beylerbeyi Türbesinde
ise firuze sırlı tuğlalar ve sırsız tuğlalar,
tuğla süsleme anlayışı içinde -kullanılmış­
tır (R. 461).
İlginç ıbir örnek ise Edirne’de Şahme-
lek Camii portalinde renkli sırlı tuğla (ve­
ya çini) ile taşa kalkma suretiyle -meydana
getirüen geometrik kûfî yazılı bordürdür
(R. 517, Desen No. 46 b).
Mozaik çini, Osmanlı sanatında bun­
dan sonra pek kısa süre ile kullanılmış
ve başlıca eserini İstanbul’da Çinili Köşk
eyvanında vermiştir.8'1
\ Erken Osmanlı çini sanatının ağırlık
merkezini ise -muhakkak ki renkli sır tek­
niğindeki çiniler tenkil ederler. Bu tekni­
ğin ilk görüldüğü yer 'Bursa’da Yeşil Ca­
midir. İlginç olan -yön, şanatçı ve yer adı­
nın bilinmesidir. Çini ustası Mdhmed el
Mecnun, çini üzerine imzasını atmış, “Teb-
rizii ustalar” , adlarını vermemekle bera­
ber, yetiştikleri çevreyi belirtmişlerdir.
Ayrıca yapının bütün süslemesini yönetti­
ği anlaşılan A li ıbin İlyas A li’nin adı da
bir kitabeyle belirtilmiştir. A li bin ilyas,
Bursalı olup, Timur ile Semerkand’a git­
miş, orada yeni çini teknik ve desenleri
öğrenmiş ve idaresindeki Tebrizli ustala­
ra tatbik ettirmiştir. Ancak, Bursa çinile­
rinin malzeme ve teknik yönünden Se-
merkant eserlerinden çok üstün olduğunu
unutmamak gerekir. Tebriz’de bu tarz çini
eserlere rastlamayışımız, bu ustaların
Bursa çinilerinde sadece verilen talimatı
tatbik ettiklerini açıklar. Ustalar ve atöl­
yeleri incelerken bu konuya daha geniş şe­
kilde döneceğiz.
Gerek Yeşil Cami’de, gerekse Yeşil
Türbe'de, renkli sır tekniğinin şaheserle­
rini görüyoruz. -Her iki yapının mihrap-
81 Otto-Dorn, Keram ik, s. 59, Res. 16 a-b,
17; O. Aslanapa, Turkish a rt and architecture,
Lev. II.
 ları ıbu grubun en seçkin eserlerindendir
(R. 273-278, 358-367). Yeşil Caminin Hün­
kâr mahfili (R. 295-302) ve alt 'kat loca­
ları (R. 287-292) ile bir grup teşkil eden
bu çini eserlerde, kabartma, altın, kırmızı
kontur gibi özellikler bilhassa dikkati çe­
ker. Mukarnas, sütunge veya profilli çer­
çevelerde özel şekilli çiniler kullanılmış­
tır. Ayrıca, meselâ yıldızlı geometrik süs­
lemede geometrik çizgiler zemine göre
hayli yüksek bırakılmıştır. Renle dizisi,
renkli sırlı çinilerin normal özelliklerini
gösterir. Firuze, lacivert, sarı ve yeşil ya-
nısıra yer yer kırmızı kontur ve altın yal­
dız kullanılmıştır. Kırmızı, genellikle altın
veya sari için gölge veya sınır teşkil eder.
Süslemede geometrik ve 'bitkisel motifler,
rumî ve yazı dengeli şekilde 'kullanılmış­
tır. Naturalist bitki deseni ile hepsinden
ayrılan bir bölüm, Yeşil Türbe mihrabının
nişidir (R. 361-363). Bu gruptaki çinile:
arasında, Yeşil Medresenin giriş ve batı
eyvanlarındaki çinileri de hatırlamak ge­
rekir (R. 343-346). Giriş eyvanındaki çini­
ler, çeşitli bordürlerden fragmanlar olup,
büyük ihtimalle Yeşil Türbeden artan
parçalardır.
Aynı yapıların bazı yerlerindeki çini
bordür ve alınlıklarda ise plastik formlar
görülmez (R. 279-286; 354-355). Düz ze­
min üzerine renkli sırla yazı, rumî ve hatai
motifleri işlenmiştir. Geometrik süsleme
bu grupta yoktur. Bursa’da Muradiye Ca­
mii ile Medresesinin ve Edirne’de Şa'hme-
lek Camimin birbirine çok benzeyen 'bor­
dür çinileri de bu sonuncu grubun özellik­
lerine sahiptir (R. 167, 184, 519).
Edirne Muradiye Camiinin mihrabı
(R. 500-505), birçok yönlerden Yeşil Cami
ve Yeşil Tünb-e mihraplarına benzer. An­
cak, burada faı-klı bir tekniğin de kulla­
nıldığına tanık oluyoruz. Mukamaslarda
ve bordürlerin bazılarında mavi-beyaz çi­
nilerle karşılaşıyoruz. Mihrabın büyük kıs­
mı renkli sır tekniğinde kabartmak çini­
lerden meydana gelmiştir. Bursa örnekle­
rinden farklı olarak renk sayısı ve her
rengin açıldı koyulu 'kademeleri çok art­
mıştır.BS Mavi-beyaz çiniler ise mihraba,
Bursa örneklerine nazaran daha ferah bir
ifade kazandırmaktadır.
Edime Muradiye Camiinin 1436 yıl­
larına ait mihrabında gördüğümüz mavi-
beyaz çinileri, aynı camide duvar çinile­
rinde geniş ölçüde tekrar buluyoruz (R.
506-515; C 2 - C 6). Mihrap önü bölümünün
bütün duvarlarının alt kısmım kaplayan
'büyük altıgen levhalar, çoğu bitkisel pek
çeşitli motiflerle ve çeşitli kompozisyon
prensiplerine göre bezenmiştir. Serbest
elle çizilmiş çeşitli çiçeikler en geniş yeri
tutar. Dilimli ramilerle bezenmiş bordür­
ler de aynı tekniktedir. Akroter şeklindeki
üst sıra ise kabartma denilecek kadar
plastik ifadelidir. Bu çinilerin aslında Edir­
ne Sarayı için hazırlandığı ve artan par­
çalarının burada kullanıldığı da ileri sü­
rülmüştür.80 Ancak, bu cami için yapıl-
masalar dahi çinilerin, mihraptaki m avi-
beyaz çinilerle yaşıt oldukları muhakkak­
tır. Riefstahl’ın ileri sürdüğü giıbi lı’anlı
ustalar tarafından yapıldıkları ise 'kabul
edilemez. Zira, İranda bu teknik ve üs­
lûpta çini tesbit edilmemiştir.87
Bursa’da 1429/30 tarihli Şehzade A h ­
med Türbesinin mavi-beyaz bordür çinile­
rinde rumî ve hatailer birlikte kullanıl­
mıştır (R. 192). Bu çinilerin Edime Mura­
diye Camii çimlerinden erken tarihli ol­
maları ihtimali düşündürücüdür. Daha geç
örnekler ise Edirne’de üç Şerefeli Cami
avlusunda pencere alınlıklarında yer alır
(R. 563-564; C1-C 2). Avluda bu iki alın­
lıktan başkasında da çini olabileceği düşü­
nülebilirse de kesin ıbir şey söylemek zor­
dur. 1334-47 yıllarına ait bu çinilerde ma­
vi-beyaz renkler yanında az da olsa firuze
88 Bursa’da Yeşil Türbedeki Çelebi Sultan
Mehmet 1ahdinde de bu şekilde kademeli renk
tonlaı'l dikkati çeker. Blc. Ş. Yetkin, N o t 81’deki
yerele, s. 202.
80 Bu çinilerin Edirne Sarayı için hazır­
landığını ileri süren Sayın R auf Tunçay’m hu
fikirlerini nerede yayınladığını maalesef tesbit
edemedik. A.S. Ünver, "Edirne Mimari eserleri­
mizdeki taıbii çiçek süslemeleri hakkında”, V a k ıf­
la r D ergisi V , 1962, s. 16’da Cihannüma kasrına
ait olup, Muradiye Camii çinilerine benzeyen çın-
leriıı Londra’da Victoria and Albert Museumda
bulunduğuna işaret eder.
 ve mor da görülür. Böylete çok renkli sır Başlıca örnekler Ahi Yakub Camii
altı çinilere geçiş devresine ait bir eserle mihrabındaki bir tabak (R. 47), Hacı ivaz
karşı karşıya bulunuyoruz. Bu alınlıkların Mescidi hariminde ve son cemaat yerinde
desen bakımından en yakın benzerleri, İs­ birer tabak (R. 64, 68), Hoca Hundî Mes­
tanbul'da Fatih Camiinin ilk yapılışından cidi mihrabında dört tabak (R. 71) ve
kalma çini alınlıklardır. Ancak, burada Molla Büyük Mescidi mihrabındaki 29 çe­
renkli sır tekniği kullanılmıştır.58 şitli çanak ile sayılamayacak kadar çok sa­
yıda fragmandır (R. 89-99, Desen No. 48).
Edirne’deki mavi-beyaz çinilerin sır
Keramiklerin kullanıldığı yapıların kesin
altı veya renkli sır tekniğinde oldukları da
tarihinin tesbiti zor olmakla beraber, he­
münakaşa edilmiştir. Ancak biz taunların
men hepsi 14. yüzyıl sonlarına veya 15.
sır altı tekniğinde olduklarını kabul edi­
yüzyıl başına tarihlendirilebilmelctedir ve
yoruz.
yapılarla keramikler arasında büyük za­
_ JSrken Osmanlı devrinde -kullanılan man farkı yoktur.
çini tekniklerinden renkli sır tekniği, 16.
Keramiğin mimari süslemede kulla­
yüzyıl ortasına kadar bilhassa İstanbul’un
nılması Ibir çeşit devşirme mahiyetindedir.
çeşitli yapılarım süslemiş ve bu tarihlerde
Osmanlı sanatında az görülüşünü de bu
birden ortadan kaybolarak yerini yeni bir
devir sanatında devşirme malzemenin az­
tekniğe ve yepyeni bir naturalist üslûba
lığı ile birleştirmek mümkündür.
bırakmıştır. Sır altı tekniğinin öncülerini
mavi-beyaz çinilerde, naturalist üslûbun
6) A lçı ve stulco:
öncüsünü ise Yeşil Türbe mihrabında bul­
duğumuzu söylemek yanlış olmaz. Alçı veya stuko ile süsleme, Türklerin
Anadoluya gelişlerinde birlikte getirdikleri
S) Keramik: bir tekniktir. Daha önce Bizans ve E r­
meni sanatında bu tekniğe rastlamıyoruz.
Keramik kapların veya parçalarının
Bu, eldeki malzemeye bağlı tabii bir du­
mimari süslemede kullanılması, Anadolu’­
rumdur. Taşın bol olduğu Anadolu’da, al­
da Selçuklu devrinde ve çeşitli batı ülkele­
çının kullanılmasına lüzum kalmıyordu.
rinde de yine ortaçağda oldukça sık kar­
Taşın inşaat malzemesi olarak hemen he­
şımıza çıkan bir şekildir.8" Osmanlı sana­
men kullanılmadığı Orta Asya ve Iranın
tında ise tesbit edebildiğimiz yegâne yer,
çeşitli bölgelerinde ise alçının çeşitli karı­
Ankara’nın, Osmanlı eseri oluşu münakaşa
şımlarıyla elde edilen malzeme, süslemede
edilebilecek alçı mihraplarıdır.00 Bunlar
önemli rol oynamıştır.00 Türkler, gittikleri
genellikle enken Osmanlı keramikleri olup,
her yere bu malzemeyi ve gerektirdiği tek­
eskiden yanlış bir şekilde “Milet işi” adıy­
niği beraberlerinde götürdüler.
la anılan gruptandır.01
Osmanlı sanatında, taş işçiliği yaraşı­
87 R.M. Riefstahl, “Early Turkish tile re-
ra, iç süslemede alçı da oldukça geniş öl­
vetments in Edirne", A rs Islanınca, IV , 1937, s.
269-270.
çüde kullanıldı. Mevcudiyetini tesbit ede­
88 Kşr. Otto-Dorn, Keram ik, s. 65-GG, Res.
bildiğimiz en erken örnek, tznik’deki 1335
28 a,lı; G. Goodıvin, A lıis to rıı o f O ttom an ar- tarihli Orhan imaret Camiinde yer alı­
chitcture, Londan-Baltianore 1.171, s. 130, Res. yordu. Papadopoulos tarafından zikredilen
121; Ayverdi, F a tih devri, 1973, s. 3G8-3G9 ara­ süslemenin hiç değilse bir kısmının alçı
sında renkli levha.
olduğu, kazıda bazı fragmanlar bulunma­
80 Bu şekilde kullanılan keranıiklerin -bulun­
sından anlaşılmaktadır.00 İznik Müzesindeki
duğu yerler hakkında ibk. Y . Demiriz, “ Mimari
süslemede renk unsuru olarak kullanılan ça­
fragmanların da bu yapıya ait olduğunu
naklar", Sanat T a rih i Y ıllığ ı, V , 1972 -1973, kaydı ihtiyatla söyliyebiliriz. Bu fragman­
s. 175-208. larda, Osmanlı süslemesinin hemen hemen
00 Öney, Ankara, s. 40-42; 31-33, 34-35,
35-37. 00 Anadolu’dan önceki Türk sanatından
01 O. Aslanapa, Anadoluda T iir k çini ve çeşitli örnekler için bk. O. Aslanapa, T ü rk Sa­
keramik sanatı, İstanbul 19G5, s. 2G vd. n a tı I, İstanbul 1972,
bütün motif repertuarını görmek müm­
kündür (R. 624-629). Yapının neresinde
yer aldığını kesinlikle söylemek mümkün
değilse de, daha sonraları Bursa’da Y ıl­
dırım Camiinde ve Yeşil Camide gördüğü­
müz ocaklı ve nişli duvarların ilk örneği
olması da mümkündür. Bu grubun örnek­
leri 1390-99 yıllarına ait Bursa'da Yıldı­
rım Camii (R. 401-413), Amasya’da 1414-
19 tarihli Bayezid Paşa Camii (R. 15-25)
ve Bursa’da 1419-1424 tarihli Yeşil Cami­
de ( A l - A 6; R. 306-320) yer alır. Os­
manlI alçı süslemesinin şaheserleri sayıla­
bilecek bu çok zengin eserler, birbirlerine
oldukça büyük benzerlikler gösterirler. Ba­
zıları yer yer küçük çini levhacıklarla
renklendirilmiş olmakla beraber ana mal­
zeme alçıdır, örneklerin hepsi de tabha-
neli camilerin ibadete mahsus olmayan
mekânlarında yer almaktadır.
Bu tipteki yapıların 'bir diğerinde,
Edirne’deki Yıldırım Camiinde ise yan me­
kânlarda bütün bir duvar değil, sadece bi­
rer ocak alçıdandır (R. 592-593). Muhte­
melen 15. yüzyıl başlarına ait aynı tipteki
bir yapıda daha, bu tarz süsleme bulun­
duğunu tesbit edebiliyoruz. Tokat’daki
Horozlu İmaretin yan mekânlarında ev­
velce alçı süsleme vardı ve büyük ihtimal­
le kuş ve başka hayvan figürleri içeri­
yordu.”1
Tanıdığımız diğer alçı örneklerini ise
az istisnasıyla mihraplar teşkil etmektedir.
Tarihi kesinlikle bilinmemekle beraber, ta­
nıdığımız en erken örnek, büyük ihtimalle
Behramkale Hüdavendigâr Camiinin mih­
rabıdır (R. 103-108). Bu mihrabın zarif
işçiliği, daha sonraki Ankara mihrapların­
da görülmez. Teknik ise 'hepsinde kalıpla­
madır.
Tarihleri kesinlikle bilinen Ahi Ya-
kub Camii (1392) (R. 46-48) ve Gecik
,K! Kh. Fapadopoulos, “He Nikaia lıetoi mo-
pograplıia istoriki, arlchaiologike, palaiograplıike
kai ekklestiastike tes poleos tavtes”, Ho en Kons-
tantino-poleos Hellenikos Philotogıkos Syllogos,
33, s. 143; O. Aslanapa, N o t 21’deki yerde, s. 17,
Res. 3.
”4 Ş. Yetilin, “A. Kuran, İlk devir Osman­
lI mimarisinde Cami, Ankara 1964" ün tenkidi,
T ü rk K ü ltü rü , 19, Mayıs 1964, s, 104.
Mescidi (1443),38 Ankara alçı mihrapla­
rının bizi ilgilendiren erken grubunu adeta
iki uçtan sınırlamakta, diğer mihraplar,
süslemelerinin özelliklerine göre bu ikisi­
nin arasında yer almaktadır. Yapısının as­
lı daha erken devre uzanan Ahi Elvan Ca­
miinin süslemesi ise, 1413 tarihli minberi
ile yaşıt olabileceğinden bu gruba girmek­
tedir (R. 38). Bu mihrapların hepsinde
geometrik unsur hakim olup, yer yer rumî
kullanılmıştır. Tek istisnayı, çiçek motifle­
rinin hakim olduğu ve maalesef yıktırılan
Kul Derviş Mescidinin mihrabı teşkil edi­
yordu.”® Bütün bu mihrapların, belki de
günümüze gelmeyen birçok mihrapla bir­
likte bir atölyenin işi olduğu ve aynı ka­
lıpların çeşitli mihraplarda defalarca kulla­
nıldığı anlaşılıyor.
Ankara mihraplarıyla hemen hemen
yaşıt olan iki mihrap ise Edirne’de 1422
tarihli Gazi Mihal (R. 478) ve 1429 tarihli
Şahmelek camilerinde (R. 522-523) bulun­
maktadır. Her ikisi de nehir yakınında
olan camileri sık sık su basması sonucu,
her iki mihrabın da ait bölümleri erimiş­
tir. Bakımsız Gazi Mihal Camiinde bu du­
rumun halen görülebiimesme karşılık,
Şahmelek Camiinin mihrabı başarılı şekil­
de tamir edilmiştir. Birbirine çok benze­
yen bu ilci mihrap, Ankara örneklerinden,
kaliteli işçilikleri ve üstün desenleriyle ay­
rılırlar.
Kalıplama tekniğinin gereği olarak,
sayı bolluğuna rağmen desen bakımından
büyük çeşitlilik göstermeyen mihraplar,
yaratıcılık bakımından tabhaneli camile­
rin duvar süslemesi yanında ikinci dere­
cede eserler olmakla beraber, belli bir dev­
rin Ve çevrenin zevkini aksettirmeleri ba­
kımından incelenmeye değer.
7) Malakâri:
Erken Osmanlı yapılarında tesbit ede­
bildiğimiz tek malakâri örneği, Eski Bile-
cik’deki tmaret'in kemerlerinde ve örtü
sisteminde yer almaktadır (R. 110-113).
Sıva tabakası üzerinde alçı ile meydana
85 Öney, Ankara, R. 79.
”® Ayverdi, Çelebi ve I I . M urad devri,
R. 454-456.
 getirilen kabartma süslemenin renklendi­
rilmesi ile stuko ve kalem işinin bir birle­
şimi ortaya çıkmıştır. Bilecikte, öl'tü siste­
minin büyük kısmı çökmüş olduğundan, bu
kısımların süslemesi haliyle yok olduğu
gibi, geriye kalanlar da dış etkilere fazla­
sıyla açılmış ve bu yüzden çok zarar gör­
müştür ve 'her geçen yıl daha çok -bozul­
makta ve eksilmektedir. Kuvvetli bir ihti­
malle 14. yüzyılın ortalarına ait olan bu
tek örnekte en iyi durumdaki kemer sof-
fiti süslemesinde şemseler şeklinde teşki­
latlandırılmış rumîler yer alır (R. 110-111).
Bu tertibiyle deri ciltlerin süslemesini an­
dırmakta ve Osmanlı süslemesinin daha
geç yıllarına -işaret etmektedir. Nisbeten
erken devre ait tanıdığımız ikinci malakâri
örneği ise Fatih devrine uzanmakta ve İs­
tanbul’da Çinili Köşk’ün kubbesini süsle­
mektedir.37 Bu kadar az örnekle malakâri
tarzının gelişmesi üzerinde kesin hüküm­
lere varmak tabiidir -ki yanlış olur.
8) Kalem işi:
Geniş anlamıyla kalem işi veya ka-
lemkârî adı altında, genellikle fırça ile,
tezhip tekniğini andıran 'bir teknikle mey­
dana getirilen renkli desenleri anlıyoruz.
Kalem işi daha çok sıva -üzerinde, bazen
de taş üzerinde görülür. Ahşap inşaatın ge­
niş ölçüde görüldüğü yerlerde, bu malzeme
üzerinde de renkli nakışlar görülür ki, bun­
ları da kalem işi grubu içinde inceleyece­
ğiz.
Katalogumuz çerçevesine giren eserler
içinde kalem -işi ile süslü en eski yapı İz-
ni-k’deki Kırgızlar Türbesidir ( K 1 - K 4 ;
R. 612-615). Tarihi -kesinlikle bilinmemek­
le beraber 14. yüzyıl ortalarına ait kabul
edilen yapı ile kalem -işlerinin yaşıt olup
olmadığı kesinlikle tesbit edilemez. Aynı
devreye ait benzer örnek yokluğu, diğer
tekniklerdeki eserlerde aynı fırça serbest­
liğinin olmayışı gibi sebeplerle analoji zor­
luğu, teknik -bakımından en yalcın olan
07 E. K ü h n e l-M , A. Oğan, İstanb u l A rk e ­
o lo ji M üzelerinde şaheserler I I I . Ç in ili Köşkde
T ü rk ve İslâ m eserleri Koleksiyonu, Berlin -
Leipzig 1938, Lev. 4; Ay verdi, F a tih devri, 1974,
s, 754, R, 1056 v, 2.
tezhipden de -bu devre ait örnek tesbitinin
güç oluşu tarihlendirmeyi zorlaştırır. Ha­
tai grubundan çiçekler ve serbest kıvrık
dal üzerinde rumîler gibi -klasik motifler
yamsıra, vazo ve sütun gibi alışılmamış
motifler şaşırtıcıdır. Rumîlerin klasik şe­
killerini almamış erken örnekler izlenimini
bırakması, eseri yine en erken örnek ola­
rak kabul etmemizi destekledi.
Sıva üzerindeki -kalem işlerinden bu­
nu takibeden en az elli yıllık bir devreye
ait ömek günümüze gelmemiştir. Bu boş­
luğu, Ankarada bazı mescitlerde karşılaş­
tığımız, tarihi pek kesinlikle bilinmemekle
birlikte 15. yüzyıl başına ait olması kuv­
vetle muhtemel ahşap üzerine renkli na­
kışlar, az da olsa doldurmaktadır. Hoca
Hundî Mescidi (R. 73-74), Geneği Mescidi
(R. 53-54) ve Poyracı Mescidinde (R. 101-
102) orijinallikleri su götürmeyen erken
nakışlar görüyoruz. Bunlarda geometrik
süslemenin pek az kullanılmasına karşılık,
klasik düzenlerde rumili ve lıataîli kıvrık
dallı simetrik süsleme yer alır.
Bun-dan sonraki örnekler, çoğu kesin
tarihli veya hemen hemen kesinlikle ta-
rislendirilebilen eserlerdir. Bursa’da 1419-
1424 tarihli Yeşil Camide son yıllarda or­
taya çıkan kalem işleri, rumîler yamsıra
geniş ölçüde -kûfî ve nesih yazılıdır. Bun­
dan pek az sonralarına ait Bursa’da Şeh­
zade Ahmed Türbesi (R. 190-191) ile Edir­
ne’de Beylerbeyi Camii (R. 457-459) ka­
lem işlerinin rumili kıvrık dallarla bezeli
yazıları, Yeşil’ Camiininkilerle (K 3) yakın
benzerlik arzederler (R. 191,269,458). Y e­
şil Camiin mihrap önü ve kapalı avlu me­
kânlarını çepçevre dolaşan kûfî yazının
benzerini ise kalem işlerinde tesbit edemi­
yoruz (R. 267).
Edirne Muradiye Camiinin kalem iş­
leri başlı başına bir etüd konusu olabilir­
ler. Yapıda en az üç tabaka halinde bulu­
nan 'kalem işlerinden bizi ilgilendiren sa­
dece en alttaki tabakadır. Rumî, hatai ve
yazılardan başka, bir cennet bahçesini an­
dıran bitkisel dekor -bilhassa ilginçtir
(R. 488, Desen No. 49).
1440-50 yılları arasındaki sonuncu
grubu teşkil eden kalem işlerinde rumili
merkezî kompozisyonlar hakimdir. Y er yer
hatai tarzı da görülür. Işınsal simetri esa­
sına göre tertip edilen desenlerde palmet,
şemse, kartuş şeklinde bölmeler, farklı ze­
min renkleri veya tnotif tipleri kullanılan
kısımları ayırmaktadır. Edirne'deki Üç Şe­
refeli Camii (K 4 - K 1 7 ; E. 549-562), Bur-
sa’daki Hatuniye Türbesini (R. 194) ka­
lem işleri yamsıra, oldukça uzak bir yer­
de, Tire’deki Yeşil îmaret’te ( K 1 - K 4 ;
R. 721-723) bu grubun temsilcilerini görü­
yoruz. Aynı tarihlere ait Edirne’deki Me-
zit Bey Camiinde görülen kalem işi izleri
hakkında ise hüküm vermek mümkün de­
ğildir (R. 481).
Bursa’daki 1450 yıllarına ait H. Mu­
rad Türbesinin ahşap saçağındaki renkli
nakışlar (R. 186-188) ile yine Bursa’daki
Muradiye Camiinin mahfilindeki nakışlar
(R. 169) ise bir grup teşkil ederler. Mura­
diye Camii 1425/26 yıllarına ait olmakla
beraber, nakışların 1450 yıllarına ait tür-
beninkiierle birlikte yapıldığım sanıyoruz.
Geometrik sonsuz düzende yıldızlı bölme­
ler içinde rumî ve hataili dolgular ihtiva
eden bu eserler, zenginlikleri ve itinalı iş­
çilikleriyle benzerleri arasında mutena bir
yer işgal ederler.
Erken Osmanlı devri kalem işlerinden
tesbit edebildiğimiz çok az sayıdaki bu
örnekler, bu süsleme türünün gelişmesini
açıklamak bakımından yetersiz olmakla
beraber, bazı genel hükümlere varılabilir.
Restoreler sırasında ise yeni örneklerin
meydana çıkması her an mümkündür.
Fırça ile oldukça serbest çalışma imkânı
veren bu teknikte, bilhassa rumî tarzı süs­
leme, 15. yüzyıl başlarında çok olgun bir
seviyeye ulaşmış, motifler klasik şekille­
rini almış ve çeşitli denemelerle kompo­
zisyonlar, sonradan yerleşen tiplere doğru
gelişmiştir. Ancak, daha geç örneklerde,
meselâ Edirne’deki Selimiye Camiinde teks­
til karakterinde olan süsleme, erken ka­
lem işlerinde da'ha çok tezhip sanatı ile
yakınlık gösterir. Yazı ile süslemeye de
geniş ölçüde yer verilmiş olup, daha çok
sınırlandırıcı bordürlerde kullanılmıştır.
Kalem işi, zamanın etkisiyle en kolay
zarar gören süsleme türlerindendir. Sıva
dökülmesi, aşırı nem gibi normal eskime
görünümleri yamsıra, tamirler sırasında
yeniden sıvama, badana gibi sebeplerle gü­
nümüze pek az 'kalem işi gelmiştir. Zaman­
la silikleşen kalem işlerinin tazelenmesi
sırasında ise çok defa o günün zevkine
ve ustaların alışkanlıklarına uyularak bil­
hassa detaylarda zaman zaman önemli sa­
yılabilecek değişmeler ortaya çıkmıştır.
Üç Şerefeli Camiinin revak kubbelerindeki
kalem işlerinde bu gibi değişmeleri izlemek
mümkündür. Bu yüzden, balem işlerini ta-
rihlendirir veya değerlendirirken, alışma­
mış bir gözü aldatabilecek değişmeleri dik­
kate almak ve bunları, meselâ yapıları ta-
rihlendirmede dayanak alarak kuhanma-
mak gerekir.
9) Alışap:
Anadolu Türk sanatında ahşap işçiliği
önemli bir yer tutar. İstanbul’da Türk ve
İslâm Eserleri Müzesi, Ankara’da Etnog­
rafya Müzesi, Konya Müzesi (İnce Mina­
reli Medrese) gibi birçok müzede Selçuklu,
Beylikler ve Osmanlı devrine ait seçkin
örnekler yer aldığı gibi, birçok yapının
ağaçtan oyularak meydana getirilen de­
ğerli akşamı veya eşyası, yerinde muha­
faza edilmektedir.08
Kullanılan teknikler çeşitlidir, işçiliği
daha kolay, fakat ağacın kalitesini kolay­
lıkla ortaya vuran bir teknik, yekpare lev­
haların dik veya yatık kesimle, çeşitli pro­
filler meydana getirecek surette oyulma­
sıdır. Eserin tamamı bir levhadan meydana
gelebileceği gibi, bir çerçeve içinde çeşitli
panolardan da kurulabilir. Ancak bu tek­
nikte, yeteri kadar kurumamış ağaç 'kul­
lanıldığında kolaylıkla esneme ve çatlama­
lar meydana gelebileceği gibi, ağacın cinsi
çok iyi değilse havanın nem ve sıcaklığın­
daki değişmeler de eseri çak etkileyebilir.
Tatbiki daha çok hesap işi olan ve daha
çok dikkat isteyen kündekârî tekniğinde
ise, desenin gerektirdiği geometrik şekil­
lerdeki küçük levhacıklar, çıtalar yardımı
ile, çivi veya 'benzeri kullanılmaksızın bir-
leştirilmekte ve 'böyleee geometrik bir sis­
tem meydana getirilmektedir. Bu teknik­
08 Klihnel - Oğan, ay. eser; M. Önder, K o n ­
ya M üzesi tas ve ahşap eserler seksiyonu (in c e
m in a re) rehberi, İstanbul 1962,
 te güçliik, parçaların birbirine tara uyma­
sı, yivlerin düzeni ve parçaların kaynaşma-
smdadır. Eserin ömrü ise, daha uzun ol­
maktadır. Yalancı kün'dekârî denilen tek­
nikte, çıtalar levhalar üzerine çivilenerek
tutturulmakta -ve böylece esere kiindekâ-
rî’nin görünüşü verilmektedir.0”
Mimariye bağlı ahşap eserleri minber­
ler, kapı ve pencere kanatları, parmak­
lık ve şebekeler olarak gruplandırmak
mümkündür. Osmanlı sanatının erken de­
virlerine ait parmaklık veya ahşap şebeke
örneği tesbit edemedik. Bu devre ait min­
ber örneği de pek azdır.100 Geç devirlerde
ise taş minberler tercih edilmiştir. Erken
eserlerin ise çoğu çeşitli beyliklere aittir.
Bursa Ulu Camiinin defalarca boyana­
rak özelliklerini kaybetmiş minberinden
başka, (R. 235) için'de bulunduğu yapı da­
ha eski olmakla birlikte Ankara’da Ahi
Elvan Camiinin 1413 tarihini taşıyan min­
beri başlıca örneklerdir. Oldukça erken di­
ğer bir örnek ise Trabzon’da Fatih Sultan
Mehmed’in fethinden hemen sonra Orta
Hisar Cami-i adıyla camiye çevrilen Khry-
sokephalos kilisesinde bulunmaktadır. An­
cak, birçok ahşap eser gibi bu çok güzel
minber de boyanarak değerinden çok şey
kaybetmiştir.
Tanıdığımız ahşap Osmanlı eserlerinin
en eskisi Gebze’de 14. yüzyıl ortalarına
ait Orhan Camiinin yekpare levhadan
oyulmuş rumî bezemeli pencere kepengi-
dir.1»» (R. 594)
30 Ahşap teknikleri hakkında daha geniş ve
detaylı bilgi ir,-in bk. S. Ögel, "Selçuk devri An a­
dolu ağaç işçiliği hakkında notlar", Y ıllık A raş­
tırm a la r D ergisi, I, 1956 (1957), s. 199-235; S.
Ögel, "Anadolu ağaç oymacılığında mail kesim",
Sanat T a rih i Y ıllım , I, 1964-1965, s. 110-119; G.
Öney, "Anadolu Selçuklu ve Beylikler devri ah­
şap teknikleri”, Sanat T a rih i Y ıllığ ı, III, 1969-70,
s. 135-149; Geometrik kasetli ahşap eserler Mem­
lûk sanatında pek sık görülür, bu hususta bk.
E. Kühnel, “D er mamlukische Kasettenstil",
Knn st des Orients, I, 1950, s. 55-68.
100 Ahşap minberler hakkında genel
ve Anadoludan başlıca örnekler için bk.
Oral, "Anadolu’da sanat değerli olan ahşap
berler, kitabeleri ve tarihçeleri”, V a k ıfla r
gisi, V , 1962, s. 23-77.
im Ayverdi, İl k devir, R. 184-187.
Ankara’da Karanlık MeScid’in 14. yüz­
yıl sonuna veya 15. yüzyıl başına ait kapısı
(R. 87-88) yekpare leyhalardan ibaret çe­
şitli boylarda dikdörtgen panolardan mey­
dana gelmiştir. Başlıca süslemesi yazı ve
ramilerdir. Belki biraz daha sonrasına ait
olan Ankara'da Karacabey Camiinin 1440
yıllarına ait kapısında da aym teknik ve
motif özelliklerinin bulunması, bunların
mahallî bir atölyenin eseri olduğunu gös­
terir (R. 78-80).
Merzifon’daki Çelebi Mehmed Medre­
sesinin 1414-17 yıllarına ait kapısı (R. 683-
686) süslemesi bakımından Osmanlı ddev-
rinde sık sık karşılaşılan bir şemaya göre
işlenmiştir, üç pano halindeki kapıda üst
bölümde yazı hakimdir. Orta pano yıldızlı
geçmelerle teşkilatlandırılmış ve detayla­
rında rumîler ^işlenmiştir. A lt pano ise
sonsuz düzende palmet süslemelidir. îlk
bakışta kündekârı sanılabilecek orta pa­
noda, boydan boya devam eden çatlaklar
ve çiviler, yalancı kündekârînin karakte­
ristik işaretleridir. Aym tertibi, üslûbu ve
teknik özellikleri Amasya’da Bayezid Paşa
Camiinin yine aynı yıllara ait kapısında
da buluyoruz (R. 22-25; E l ) . İki kapının
aym ustanın eseri olması muhtemeldir. Bu
yapının pencere kepenkleri ( B 2 - B 5 ; R.
26-29) daha kaba işlenmiştir ve geomet­
rik bölmelerin zeminleri düz bırakılmış­
tır. Teknik ise aynıdır. Aynı bölgedeki Os-
mancık’da 1430/31 tarihli Koca Mehmed
Paşa Camiinin kapısının Merzifon’daki Çe­
lebi Mehmed Medresesi kapısına teknik, üs­
lûp ve kompozisyon bakımından olan bü­
yük benzerliği göze çarpacak kadar büyük­
tür. Bu kapının da aynı ustanın, hiç değil­
se aym atölyenin eseri olduğu muhakkak­
tır.
Bursa’da 1424/25 yılma ait Yeşil Tür­
benin kapısı, kitabeli oluşu bakımından bü­
yük önem taşır. Tebrizli A li bin Hacı Ah-
med’hı eseri olduğu belirtilen bu kitabe,
kapının çerçeve kısmında yer alır (R. 368-
373). Geometrik desen bakımından farklı,
detaylarda ise Yeşil Türbe kapısına çok
bilgi
benzeyen Yeşil Camiin aynı yıllara 'ait ka­
M.Z.
min­
pısı da büyük ihtimalle aym ustanın ese­
D e r­ ridir ( B l ; R. 321-326), Her iki kapı kun-
dekârî tekniğihdedir ve devirlerinin ahşap
işçiliğinin en seçkin eserlerindendir, üst
pano yazılı, alt panoları ise geometrik yıl­
dız bölmeli ve rumî ve yaprak dolguludur.
Yeşil Camiin pencere kepenklerinin büyük
kısmı da aym üslûp ve teknik özelliklerini
gösterir ('B3, B 4, B 5; R. 329-332). Di­
ğer ıbir kepenkte ise ana tertip aynı ol­
makla beraber geometrik bölmelerin çoğu
konsantrik çokgenlerle doldurulmuş, orta­
daki yıldızın hakimiyeti böylece daha çok
belirmiştir (B 3, R. 327). Yeşil Camiin ta­
mamen farklı teknik ve süsleme özellik­
leri taşıyan bir kepenginde ise (B6, R.
333-334) yine üç panolu esas tertibe uyul­
muştur. üst pano nesih yazı, alt pano ise
örgülü kûfî yazıyı andıran girift bir süs­
leme ile tamamen doldurulmuştur. Yekpare
ağaçtan işlenmiş olan ana pano ise, yuka­
rıda ve aşağıda armudî küçük madalyon­
larla birleşen büyük bir daireyle bölün­
müş, bütün zemin çök zengin bir rumili
kompozisyonla kaplanmıştır.
Kısa bir zaman sonrasına ait Bursa
Muradiye Camii kapısında (R. 170) ise Y e­
şil Cami pencerelerine benzer ( B 3 - B 5 ;
R. 329-332) bir tertip ve teknik görüyo­
ruz.
Edirne’den, Üç Şerefeli Cami dışında
eiimiZde bu devre ait tek örnek, Beylerbeyi
Camiinin bugün nerede olduğunu bilemedi­
ğimiz pencere kepengi fragmanıdır (R.
460). Hataili kıvrık Idal süslemesiyle bu
fragman, tamamen değişik bir tarzdadır.
Bu bitkisel süslemenin daha sonraki ör­
neklerini ise yine Edirne’de U. Bayezid
Camii ahşap kepenklerinde buluyoruz.102
ıo2 p,, Tuncay, "Türklerde oyma sanatı ve
Edirne’deki İkinci Bayezid Camiinin tahta süs­
lemeleri", E dirne, E dirne’nin 600 F e tih Y ıld ö­
n üm ü A rm ağan K ita b ı, Ankara 1965, s. 255-256
ve 15 desen; Yapının mimarisi için bk. O. Asla­
napa, "Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişmesi”,
ay. yerde, s. 226-227.
Erken Osmanlı ahşap kapı ve pence­
relerinin en zengin koleksiyonunu ise Edir­
ne’de Üç Şerefeli Cami'de buluyoruz. Ka­
pıların hepsinde ve pencere kepenkleri­
nin büyük kısmında yıldızlı geometrik dü­
zen hakimdir ve bunlarda diğer ortak yön,
geometrik bölme zeminlerinin düz bırakıl­
mış olmasıdır (IB 1-B 7, B 9 - B 1 0 , B 12 -
B 17, B 19; R. 565-570, 572, 579, 580,
582-585). îki kepenkte ise farklı süsleme
görüyoruz. Birincisi sadece -bitkisel bor-
dürlerle süslenmiştir (33 8, R. 573). İkinci­
sinde bitkisel bordürler yamsıra yıldızh
ana panoda rumî süslemeli geometrik bö­
lümler dikkati çeker ( B 11, R. 575-579)
Bazı ıkepenklerde ise sadece konsantrik ge­
ometrik şekiller meydana getiren çıtalarla
basit süsleme bulunur.
Tire Yeşil imaretinde farklı bir atöl­
yenin eserini görüyoruz. Burada sonsuz
düzende rumili süsleme tercih edilmiş ve
oymalar yekpare levhalar -üzerine işlen­
miştir (R. 724-726). Geometrik süsleme ise
az ve nisbeten basittir.
Bunu takibeden devirde ise II. Baye­
zid zamanına ait eserlerde zengin ahşap
kapı ve pencere süslemesi görüyoruz. Edir­
ne ve Amasya’daki II. Bayezid Camilerin­
de çok -seçkin örneklerini bulduğumuz bu
süsleme çeşidi, sonraları daha ziyade Edir­
ne’deki Üç Şerefeli Camiin ahşap -kapıları
tarzında deVam etmiştir.1"3
103 Gabriel, M onıım ents, n , s. 33, mimari­
den oldukça geniş şekilde bahsetmekle birlikte
ahşap süslemeye temas etmez; G. Goodwin, N o t
88’deJci yerde, s. 154 ve Res. 142’de kepenklerden
güzel bir örnek verilmiştir.
 15. Erken Osmanlı süslemesinin Jsarakteristik inotifteri.
1) Bumî-palmet-lotus grubu:
Rumî, îslâm sanatının ve bilhassa adı­
nı aldığı Anadolu sanatının en sevilen mo­
tiflerinden biridir. Menşeinin zoomorf ve­
ya bitkisel olduğu hakkında çeşitli kanaat­
ler vardır. Bu motifi, kompozisyonlarda
çok defa birlikte görüldüğü lotus ve pal-
metle birlikte ele almayı uygun gördük.
Lotus, bu gruptaki motiflerin en eski­
sidir ve eSki MıBir sanatında çok sevilir.
Lotus şeklinde sütunlar, sütun başlıkları
ve yüzey süslemesi, papyrus çiçekleri ya-
nısıra 'bu çevrenin karakteristik motifi ol­
muştur."0'1 Daha kuzeyde, Asur sanatında
ise lotus ve lotus koncasının alternatif di­
zilmesiyle ortaya çıkan enine gelişen bor­
dürler buluyoruz.1“ Yanyana dizilmiş pal-
metler de bu sanat çevresinde ortaya çı­
kar.100
Yunan sanatı, palmetin yaygın olduğu
ilk çevre olmuştur. Doı- ve ton üslûbundaki
mimarî süslemede olduğu gibi, kırmızı fi­
gürlü keramikte de bilhassa lotus ile al­
ternatif dizilen palmetler, 'başlıca bitkisel
bordürieri teşkil ediyordu,107
Palmet motifi, doğu sana-tma helle-
nisti'k akım yolu ile girmiş olmalıdır. Orta
Asya sanatında da akislerini bulduğumuz
bu sanat alcımı, pek dolaylı bir şekilde lo­
tus ve palmetin vatanı olan Suriye ve Mı­
sır’a, Abbasi devrinde Türkler yoluyla geri
dönmüştür. Samarra süslemesinde, Türk-
tslâm zevkine uydurulmuş olarak bu mo­
tifleri tekrar buluyoruz. Buradan ise çe­
şitli İslâm çevrelerine çeşitli yollardan ya-
101 W . Lüblce, D ie K u n s t des A Itevtums,
Esslingen, 1924, s. 21 vd. Abb. 25-28.
100 Ay. yerde, Abb. 109, 114.
100 Ay. yerde, Abb. 114.
107 Ay. yerde Abb, 234 (Dor üslûbunda an-
te başlığı), 242 (ton üslûbundaki Atina Erech-
teion’undda), 550, 553 (çeşitli vazolarda); D.S.
Robertson, A lıanibook o f G reek and R om an
arclıitectu re, Cambridge, 1959, Fig. 46 (Delphi'-
de Messalia’lılar hazine binasında).
yılmış ve her çevrede farklı gelişmeler gös­
termiştir.108
Osmanlı sanatında ve öncülerinde, çe­
şitli şekillerde stilize edilerek devrin sanat
anlayışına ve üslûbuna uydurulmuş palmet
ve lotus motiflerim, bazen lotus-palmet
frizleri olarak, fakat çok defa pek değiş­
miş halleriyle rumili süslemenin içinde bu­
luyoruz. Bazen, lotus, palmet veya daha
sonraları bazen alındığı şekilde lâle olup
olmadıklarım tesbit bile güçleşmektedir,
çünkü motifler, saf tezyini bir anlayış için­
de sanatçı tarafından pek serbest bir şe­
kilde değiştirilebiliyor, adeta yoğurulu-
yordu.
Rumî motifinin yarım palmet motifi­
nin değişmesiyle ortaya çıktığı hakkında
oldukça yaygın bir kanaat vardır.100 Di­
ğer bir kanaate göre ise motif zoomorf
menşelidir.110 Buna göre, kuşların ve esa­
tiri hayvanların kanatları, rumî motifinin
menşei olmuştur. Rumileri klasik formları
ile bilhassa Bursa Yeşil Camiinin taş işçi­
liğinde buluyoruz (Desen No. 1 a-d). Tek­
niğin veya kompozisyonun gerektirdiği sa­
deleştirmeler (Desen No. 2 aJh ), dilimli
(Desen No. 3 a-h) veya çift safhalı ola­
rak adlandırdığımız şekiller (Desen No. 4
a-g), aslında desenlerimizde tesbite çalış­
tığımız tiplerden ibaret olmayıp, sayısız de­
nilecek kadar çoktur. Kıvrılma, dallanma,
ara bağları veya diğer yardımcı motifler­
le bağlanma ve birbirini kesme, düğümlen­
me gibi yollarla sayısız kompozisyon im­
kânları veren rumî motifi, abstre bir süs­
100 Sam arra stuk süslemesinin bilhassa A
üslûbunda palmet ve lotus motifleriyle süsleme­
ye pek bol rastlanır. Kşr. E. Herzfeld, D ie A ııs-
grabungen von Samarra, I . D e r W andsclım uck
der B auten von Sam arra und seine Ornam entik,
Berlin 1923, Abb. 15-21, 42-50, 132-144.
100 E. Kühnel, D ie Arabeske, Wiesbaden
1949’da bu kanaati temsil eder ve motifin geliş­
mesi hakkmdaki fikirlerini etraflıca açıklar.
110 Bu kanaat Ord. Prof. Dr. A.S. Ünver
tarafından temsil edilmektedir.
leme sanatında kendini bulmaya ve açıkla­
maya çalışan Osmanlı nakkaşı için en zen­
gin kaynaklardan biri olmuştur.
2) Bitkisel motifler:
Bitkisel motifler, genellikle Osmanlı
mimarisinin ilk devirlerindeki süslemesin­
de ikinci derecede rol oynarlar. Palmet ve
lotus motifleri de aslında bitkisel motifler
olmakla birlikte, aşırı stilizasyon yüzün­
den tamamen abstre bir görünüş kazanma­
ları ve Türk sanatında özel bir yeri olan
ramilerle ilişkileri yüzünden ayrı bir grup­
ta ele alındılar. Naturalist çiçek ve yaprak
motifleri ile ağaç, bahar dalı Ve benzer­
leri ancak 16. yüzyıl içlerinde çeşitli süs­
leme dallarında ön plâna geçmiştir. Ancak,
az sayıda da olsa bunların öncülerini 15.
yüzyılda buluyoruz. Çok stil'ize palmet ve
benzeri motiflerle naturalist çiçek motif­
lerinin temsil ettiği uçlar arasında kalan
ölçülü stilizasyona uğramış çiçek motifleri
ise genellikle 'hatai olarak adlandırabile­
ceğimiz grubu teşkil ederler. Menşeini do­
ğu Asya sanatında arıyabileceğimiz bu tarz,
esasen adını da bu bölgeden alır. Bu grup­
ta, belli şekillerde üslûplarmış ve şemalaş-
tırılmış şakayık, nar çiçeği, lıatai çiçeği
gibi .karakteristik çiçekler yanında, bun­
ların 'koncaları, üç, beş ve altı yapraklı
rozet şekilleri, yonca, kılıç ve diğer yap­
rak formları yer alır (Desen No. 5-6).111
Bitkisel motifler, katalogumuza dahil
eserlerin bir çoğunda basit bordürlerle ve­
ya pek önemsi2 detaylarla temsil edilmek­
tedir. önem taşıdıkları eserler arasında ise
başta Bursa Yeşil Cami ve Türbesini, Edir­
ne Muradiye Camiinin çinilerini ve Mi-
las’da Firuz Bey Camimi saymak gere­
kir. Buralarda bitki motiflerinin yalnız bol
kullanılmasını değil, çiçeklerin tabii şekil­
lerine lıayli yakın şekilde işlenmesi ile, da­
ha sonraki gelişmeye doğru atılmış büyük
bir a'dımı da müşahede ediyoruz. Bitkisel
111 Hatai ve diğer bitkisel motiflerin taşı­
dığı adlar için bk. C.E. Arseven, Les arts drtco-
ra tifs turcs, İstanbul, 1952, s. 56 vd. Hatai mo­
tifinin İslâmlıktan önceki Orta Asya sanatındaki
örnekleri için bk. A. Grünwedel, A ltbuddhisti-
sclıe K u tts ta tten in Chinesisch-Turlcestan, Berlin
1912, Fig. 33 a (M ing ö i ), 444, s. 198 (Sorçuk),
630, s. 312 (M urtuk).
motiflerin hiç değilse diğer gruplar dere­
cesinde önem taşıdığı eserlerden ise Amas­
ya'da Yörgüç Paşa Camii, Edirne’de Üç
gerefeli Cami kalem işleri, iznik’de Kır-
gızlar Türbesi kalem işleri ile müzedeki
stuko fragmanları, Ankara'da Kul Derviş
Mescidi mihrabı ile Geneği Mescidi renkli
nakışları anılmaya değer.
3) Geometrik motifler:
Osmanlı sanatında kullanılan geomet­
rik motifleri basit motifler ve yıldızlı mo­
tifler olarak iki ana grupta toplamak müm­
kündür. Geometrik motifleri en basitten
bileşiğe doğru gelişen bir sim içinde ince­
lediğimizde göreceğiz ki, bunları meydana
getiren ana çizgi veya prensipler görün­
düklerinden çok daha sade ve basittir.
Tek eksen üzerinde gelişen bordürler
en basit şekillerdir. En az elemanla geli­
şen bordürler, iki kırık doğrunun birbirini
kesmesiyle ortaya çıkan zencirek motifle­
ridir (Desen No. 15 a-g, 16 a-b). Aynı mo­
tifi 'doğru yerine eğrilerle çizdiğimizde ise
sonuç bir halat motifidir (Desen No. 16 c ) .
ikiden fazla kırık doğru ile ise daha girift
geçme bordürleri ortaya çıkar (Desen No.
16 d-e). Bu geçmelerin çok zengin örnek­
leri Selçuklu mimarisini süsler. Osmanlı
devrinde mimari süslemede pek rastlan­
mayan bu motifler, tezhip sanatında sevi­
len bordürlerdir!12 Zencirek bordürlerinin
eksene göre simetrik durumları ise, çift
zencirek olarak adlandırabileceğimiz bir
şekil meydana getirirler ve çeşitli variont-
ları vardır (Desen No. 17 a-c). Ekki Yu­
nan sanatının karakteristik geometrik bor-
dürü olan meander’e de Osmanlı sanatın­
da oldukça sık rastlanır (Desen No. 18
a-f). Dilimizde aşık yolu adını da taşıyan
bu bordür tipi, adım Menderes nehrinin
kıvrımlarından almıştır. Basit halinde tek
şeridin köşeli kıvrımlar meydana getirme­
sinden ibaret iken (Desen No. 18 a ), toir-
112 Selçuklu mimarisinden bazı örnekler
için bk. S. Ögel, Anadolu Selçukluları*m n taş
tezyinatı, Ankara 1966, Şek. 4, 19, Res. 4, 43,.
48; O. Aslanapa, T ü r k Sanatı II, İstanbul 1973,
R. 208 a, 212 b, 278; Tezhip sanatından örnek­
ler için ise bk. F.R. Martin, The m iniature pain-
tiııg and painters o f Persia, India and Turken,
London 1912,
birini kesen iki meander ile daha zengin
Şekilleri de elde edilmiştir (Desen No.
18 b).
Geometrik süsleme -bordürlerde de sık
sık ortaya çıkmakla birlikte, genel olarak
' İslâm süslemesinde Ve bilhassa Türk süs­
lemesinde, sonsuz yüzey deseni olarak kul­
lanılmış ve Türk -sanatçısının elinde sonsuz
denilebilecek imkânları denenmiştir. Bir­
çok eserde dar veya geniş bordürler halin­
de gördüğümüz geometrik süsleme, aslın­
da bu sonsuz rapport halindeki desenler­
den kesilmiş -bölümlerden ibarettir.
Düz eksene göre sonsuz devam eden
basit desenler, tuğla süslemede en çok gö­
rülen süsleme tarzıdır. Yatay ve dikey di­
zilmiş tuğlalar veya tuğla ve taşın alter­
natif -kullanılması ile ortaya çıkan yüzey
süslemesi, en basitlerini teşkil eder (De­
sen No. 19 a-b). Tuğlaların farklı boylarda
olması ve kaydırılmış eksene göre dizilme
(Desen No. 19 c) veya -hasır örgüsü şek­
lindeki tuğlalar arasında taşlarla (Desen
No. 20 a) ise daha ilginç süsleme ortaya
çıkar. Desenin eksen üzerinde 45° dön­
mesi, düz rapport halinden kaydırılmış ek­
sen esasına geçişi temine yeter (Desen
No. 20 b ). İki çeşit malzemeden meydana
gelen düz eksenli süslemenin oldukça ha­
reketli şekilleri de vardır (Desen No. 21 a ) .
Yine düz eksen üzerinde sonsuz Mi­
desen, sekizgenler arasına yerleştirilmiş
küçük -karelerden ibarettir (Desen No. 22
a). Bu desenin ufak bir çiziliş farkı ile
(Desen No. 22 b ), kaydırılmış eksen üze­
rinde ikinci bir defa tekrarlanmakla (De­
sen No. 22 c) veya ekseni üzerinde 45° dön­
dürülmekle (Desen No. 22 de) değişik mo­
tifler meydana getirilebileceğini bu çok ba­
sit örnekte bile müşahöde edebiliyoruz.
Basit geometrik desenlerin diğer biı-
grubunu ise üçgen esasına dayanan motif­
ler teşkil eder. Dik üçgenlerin yanyana
dizilmesi, düz ve kaydırılmış eksen üze­
rinde -farklı sonuçlar vermektedir (Desen
No. 23 a-b). Zikzaklar da -kalınlık (Desen
No. 24 a-b), yön (Desen No. 20 t ) veya
açı ve uzunluk (Desen No. 24 c) faiklan
ile tamamen ayrı görünüşler kazanabil­
mektedir. Altıgenlerle ise yalnız başları­
na, çizgilerle kesilmek suretiyle ve malze­
me farkı ile (Desen No. 25 a, b ), sınırla­
yıcı elemanlar (Desen No. 25 c, 26 b) veya
aralarına yerleştirilen üçgen veya dörtgen­
lerle (Desen No. 26 a, 30 b) değişik mo­
tifler meydana getirilmiştir.
Zikzaklar çizen aynı basit -kırık doğ­
runun çeşitli yönlerde -tekrarlanması ile
bile ne kadar çok sayıda değişik geometrik
motif ortaya çıktığını görmek, bu tarz
süslemenin Türk-îslâm sanatında neden bu
kadar sevildiğini açıklıyabilecektir. Zikzak
çizgilerin enine ve boyuna tekrarlanmasıy­
la elde edilen en basit bir örnekte (De­
sen No. 27 b) konkav sekizgenler birbi­
rine örülme'ktedir. Bu sekizgenlerin alter­
natif malzemeden olması bile desene ayrı
bir görünüş kazandırmaktadır (Desen
No. 27 a ). Kırı-k çizgilerin yerine dalgalı
eğriler geçmesiyle ise aşı'k kemiği motifi
meydana gelir (Desen No. 27 e ) . Desen 27
b’delci kırık çizgilerden dikey olanları ya­
rım motif boyu kaydırmakla ise sekizgen­
ler ve dört kollu yıldızlardan ibaret bir
desen ortaya çıkar. Bu desenin ekseni üze­
rinde 45° döndürülmesi veya çapraz çiz­
gilerle kesilmesi, -tamamen yeni bir desen
hissini vermesine yetmektedir (Desen No.
28 a-b). Aynı desenin dar bir kesimi ise
bordür olarak kullanılmıştır (Desen No.
31 b ). Desen 28 c’nin her iki eksen üzerin­
de yarım motif -boyu kaydırılarak tekrar­
lanması ile ise dört kollu yıldızlar ve eş­
kenar -dörtgenlerden İbaret tamamen farklı
bir desen ortaya çıkar (Desen No. 28d).
Zikzakların yalnız yatay doğrultuda kul­
lanılması ve iki yönde doğrularla kesilmesi
ise -konkav sekizgenler ve deltoid’lerden
i-baret hi-r desen meydana getirmeye kâ­
fidir (Desen No. 29 b ). Aynı basit zikzak­
ların iki -değil, 60° aralıklı üç yönde çizil­
mesi ile altı kollu yıldızlar ve altıgenler
meydana gelir (Desen No. 33 a, b ). Bu
noktada, basit geometrik süsleme ile yıl­
dızlı girift süslemenin sınır noktasına gel­
diğimizden, zikzakların başka imkânlarını
daha sonra göreceğiz.
Dört kollu yıldızların, paralel kenar
dörtgenlerle ve -karelerle birlikte oluştur­
duğu desen de bu ilk grup içinde mütalaa
edilebilir (Desen No. 29 a).
 Birbirinden tamamen farklı gi'bi gö­
rünen nisbeten basit iki desenden -İkinci­
sinin (Desen No. 21b), ilk desenin (De­
sen No. 30 a) eksen-i üzerinde 'bir di'k açı
kadar döndürülerek üstüste getirilmesin­
den ibaret olduğunu görüyoruz. Nisbeten
basit sayılabilecek desenlerin sonuncusu
ise, çokgenlerin içiçe geçmesinden ibarettir.
Birçok hallerde sonsuz yüzey süslemesi ola­
rak kullanılan bu tür desenler, dar birer
bölümünden bordür şeklinde faydalanma­
ya çok elverişlidir (Desen No. 31 a ve d).
Yıldızlı desenlerin en kolay sınıflan­
dırılması, köşe sayısına göredir. En basit­
leri olan dört 'kollu yıldızların, sekizgenler­
le birleşmiş motiflerde kullanıldıklarını
gördük. Bu basit şekilleri tam gelişmiş
yıldızlı süsleme arasına almak pek müm­
kün değildir. Beş köşeli yıldızların ise ba­
ğımsız bir grup 'değil, sekiz ve daba fazla
köşeli yıldızlı süslemenin âdeta bir yan
ürünü olduklarını görüyoruz. Bu durum­
da, yıldızlı ilk bağımsız grubu altı kollu
yıldızlar meydana getirmektedir. En -basit
şekil, eşkenar -dörtgenlerin yanyana dizil­
mesiyle ortaya çıkar. B ir çeşit göz aldat­
ma oyununa benzeyen bu -motifte, renk,
çizgi ve görüş açısı değiştikçe, altıgenler,
altı köşeli yıldızlar veya plastik küpler gör­
mek mümkündür (Desen No. 32 b). Eli­
mize bir silgi alıp bu desenin bazı çizgile­
rini sildiğimizde ise ortaya, aralarında eş­
kenar dörtgenler bulunan altı kollu yıldız­
lar çıka-r (Desen No. 32 a). Altı köşeli yıl­
dızlı desenler arasında en çok kullanılan­
lardan ıbiri, altıgenlerle çevrelenmiş yıldız­
lardır (Desen No. 33 a ) . Bu motifin basit
zikzaklardan meydana geldiğini daha önce
işaret etmiştik. Bu tür desenlerde kontur-
ların paralel iki çizgiden meydana gelme­
siyle -bir örgü sistemi ortaya çıkmakta (De­
sen No. 33 a), paralellerin birbirine me­
safesinin artmasıyla ise tamamen yeni bîr
görünüş elde edilmektedir (Desen No. 33
b). Ankara alçı işlerinde ise aym motifin
altıgen kalıplarla basıldığım ve bunların
sınırlarının belirmesiyle yeni bir -tertip el­
de edildiğini görüyoruz (Desen No. 33 c).
Aynı motifin 'kavisli çizgilerle tekrarlan­
ması halinde ise yıldızlar daha çok çiçek
karakteri kazanmaktadır (Desen No. 34
a-b). içiçe geçmiş eşkenar altıgenlerle de
altı köşeli yıldız -formları elde .edilebilir
(Desen No. 25 a ). Yine altı köşeli yıldız­
ların or-taya çı-ktığı 'bazı desenlerde ise
(Desen No. 34 c, 35 b, 36 a-b) tekrarla­
nan -basit çizgilerin tabii sonuçlarını de­
ğil, sanatçı fantezisinin 'aşırı zorlanmala­
rını görüyoruz.
Sekiz 'köşeli yıldızlar meydana getiren
örgü sistemleri, sevilmelerine, çeşi-tli çev­
relerde çok kullanılmalarına rağmen fazla
çeşitli değildirler. Bu, iki eksen üzerine
kurulmuş olmalarından ve her yönde si­
metrik olmalarından ileri gelir. En -basit­
leri yıldız ve haç bileşimidir. Bu motifi
erken Osmanlı eserlerinde sadece bordür
şeklinde bulmamıza karşılık, daha önceki
çeşitli çevrelere ait eserlerde yüzey tezyi­
natı olarak pek sık görebiliyoruz (Desen
No. 31 c ) . Sekiz köşeli yıldızların dört
kollu yıldızlarla alternatif görüldüğü de­
senin analizi ise (Desen No. 37 a ), basit
zikzaklardan -kurulu dört -kollu yıldız ve
sekizgen motifinin (Desen No. 28 a) her
iki eksende yarım motif boyu kaydırıla­
rak tekrarlanmasından ibaret olduğunu
gösterir. Sekiz köşeli yıldız desenlerinden
en çok sevilen ve yalnız Osmanlı sanatında
değil, başka İslâm çevrelerinde de -sık sık
kullanılanı ise, beş köşeli yıldızlarla çev­
rili olanıdır (Desen No. 38 a ) . Bu desenin
benzerlerini daha çok köşeli yıldızlarla çiz­
diğimiz zaman, Iher 'kolda beş köşeli yıl­
dızlarla çevrili -bir şekil mümkün olmadı­
ğından yarım yıldızlar kullanılmakta, bun­
ların sayı ve yerleri değiştiğinde ise pek
çok variant meydana gelmektedir. Sekiz
köşeli yıldızla ise klasik diyebileceğimiz bir
desen ortaya çıkmaktadır. Sekiz köşeli yıl­
dızların eğrilerle meydana getirildiği bir
desen'de ise yıldızlar daha çok çiçeği an­
dırmaktadır (Desen No. 37 b ).
On 'kollu yıldızlar meydana getiren
geometrik sistemler, Osmanlı sanatında en
sık karşılaştıkl-arımızdandır. Bunlarda ge­
nellikle kaydırılmış eksen üzerindeki iri
yıldızların aralarında -beş köşeli yıldızlar
veya -aslında yarı-m yıldızlar olan konkav
çokgenler yer alır. Bir iri yıldızın çevre­
sindeki yıldız sayısının ve yerlerinin değiş­
mesiyle ise sonsuz denilebilecek kadar çok
sayıda variant elde edilmiştir. Desenleri­
mizde bunlardan ancak tipik birkaç örneği
tesbit ettik ('Desen No. 38 b, 39, 40 a ve b).
Mısırda Memlûk sanatında dokuz ve
onbir köşeli yıldızlar da görülür. Osmanlı
eserlerinde ise bu şekillere rastlamadık.
Buna karşılık oniki köşeli yıldızlar olduk­
ça yaygındır. Bunlar için de on köşeli yıl­
dız desenleri için söylenenler tekrarlanabi­
lir (Desen No. 41 a-b, 42). Daha fazla
köşeli yıldızlara ise erken Osmanlı sanatın­
da nadiren rastlıyoruz.
Yıldızlı geometrik desenler, İslâm süs­
lemesinde bilhassa sevilmiştir ve bu sana­
tın karakteristik görünüşlerinden biridir.
Bu motifler çeşitli araştırıcıların dikkatini
çekmiştir. E. Kü'hnel, 'yanlış 'bir görüşle
bunların kesişen çizgilerden değil, yanya-
na gelen geometrik şekillerden oluştuğunu
kabul etmiş, ana şemayı1teşkil eden örgü
sistemini ikinci plâna atarak yıldızlan e-
sas almıştır. Halbuki bu tarz süslemede
başta yıldızlar olmak üzere ortaya çıkan
geometrik şekiller, sebep değil, neticedir.
E. Neubert’in 'daha doğru bir görüşe sahip
olduğu ise daha makalesine Verdiği addan
bile anlaşılmaktadır. Burada, motifin örgü
sisteminden doğduğu örneklerle açıklan-
makta ve ayrıca konu üe ilgili geniş bib­
liyografya verilmektedir. Bu çeşit süsleme­
nin sembolizmi ve manası üzerinde ilginç
bir etüd ise S. Ögel tarafından yayınlan­
mıştır.113
Genel olarak geometrik süsleme, islâm
sanatının kendine has görünüşlerinden bi­
ridir ve bu sanatın veya etkilerinin ken­
dini gösterdiği bütün çevrelere yayılmış­
tır.111 Ekli listemizde de görülebileceği gi­
111 E. Kühnel, D ie Arabeske, Wiesbaden
1949; E. Neubert, “Islamische Stemflechtorna-
mente", Forsclıungen m ıd F o rts c h n tte , 30, 1936,
S. 90-94; S. Ögel, “Einige Bemerkungen zum
Stemsystem der Steinornamentik der Anatoli-
schen Seldschuken”, B e itrage su r K uııstgeschichte
Asiens, In M etnoriam E rn s t D iez, İstanbul 1963,
s. 166-172; Son yıllarda bu konu ile ilgili birkaç
yayın yapılmıştır. Bunlardan ilginç örnekler;
K. Clitchlow, Is la m ic Pattern s. A n analytical
and cosm ological approaclı, London, 1976; Issam
El-Said-Ayşe Parman, G eom etric concepts in
ıslam ic a rt, London 1976.
311 Yıldızlı geometrik süsleme, Sicilya’da
çeşitli eserlerde ve güney Italyada bazı yapıların
süslemesinde karşımıza çıkmaktadır. Monreale
bi, aynı motifin, birbirine zaman ve mekân
■bakımından uzak ‘birtakım çevrelerde ani
ortaya çıkışları, bunların görülerek kopya
edilmekten çök, farlı çevrelerde aynı dü­
şünce ve çalışma tarzına sahip sanatçılar
tarafından ayrı ayrı yerlerde yeniden ya­
ratıldığını ortaya 'koymaktadır. 'İtalya ve­
ya Sicilya gibi, bu sanat anlayışına nisbe­
ten uzak çevrelerde yapılan kopyaların ise,
tamamen İslâm sanatı karakterine uygun
olmadığı ve tipik motiflerin başarısız şe­
kilde tekrarlandığı görülür. Bazı girift ör­
neklerde ise tekrarlanmaların .belli sanat
gelenek ve göreneklerine uymaktan ileri
geldiğini gözden çıkarmamak gerekir.
4) Süsleme olaralc yazı:
Güzel yazı sanatı, batı dillerindeki
adıyla 'kaligrafi, yazıyı göze daha güzel
görünecek şekilde yazma gayreti, dünya­
nın çeşitli çevrelerinde görülür. Yazı üs­
lûpları ve tipleri zamanla değişir ve hatta
kitabe ve benzerlerini tarihlendirmede baş­
lıca ipucu olarak kullanılır. Ancak, bir sa­
nat olarak en iyi gelişmesini ancak doğu,
bilhassa islâm sanatında göstermiştir. F i­
gürlü süslemenin nadir olduğu islâm çev­
relerinde hat sanatı, saf dekorasyon, hatta
abstre resim mahiyetinde karşımıza çık­
makta Ve başlıbaşma 'bir sanat dalı hali­
ne gelmektedir. Batıda 'küçük sanat, el sa­
natı sınıfına giren yazı, islâm çevrelerinde
yer yer ve zaman zaman abidevî sanat ola­
rak görülebilir. Bunda sanatçının kendini
katedralinde ve Palermo’da Capella Palatina'da
döşemeler bu çeşit yıldızlı süslemenin Osmanlı
sanatında görmediğimiz örnekleriyle süslenmiş­
tir. Bk. W . Krönig, T h e cathedral o f M onreale
and N o rm a li arch ite ctu re in Sicily, Palermo 1966,
Res. 29, 38-39, 53, 158-162, 189-190; Palermo’daki
Capella Palatina'nm tavanı ise geometrik desen­
ler meydana getiren mukarnaslarla bezenmiştir,
kşr. U. Monneret de Villard, h e p ittu re m usul-
maile al so ffito delta Cappella Palatina in P a ­
lerm o, Roma 1950, Fig. 1-4; P. Toesea, L a Cap-
pella P alathıa di P a lerm o , Milano 1955, Lev.
I H I ; Güney İtalya’da İslâm sanatı etkisi altın­
daki bir eserde, Canosa’daki Boemondo mezar
anıtında ise bronz kapı, geometrik yıldızlı mo­
tiflerle süslenmiştir, kşr. Ene. Italiana, C. V I I I ,
Milano-Roma 1930, s. 763-641 H. Fillitz, Das
M itte la lte r I., Propyliien Kunstgeschîchte 5, Ber­
lin 1949, s. 252 ve aşağıda not 116 daki yazı­
mızda, res. 7 ve 8.
figüı-süz sanatla ifadede gösterdiği başa­
rı ilk plârida gelmekle birlikte, yazının bu
imkânları sağlayacak nitelikte olmasının
payı da yabana atılamaz.115
Osmanlı mimarisinde yazı, başlıca iki
şekilde karşımıza çıkar. Birincisi yapıların
kitabeleridir. Bunlar daha çok vesika de­
ğeri taşımakla birlikte, devirlerinin yazı
sanatının tarihli birer örneği olarak ay­
rıca dikkate değerler. Diğer grup ise daha
çok dinî konulu olup, bunlarda belge de­
ğerinden çok süsleyici vasıflar ön plâna
geçer. Dinî konulu yazılar, hattatın sı'k
sık tekrarladığı çoğu klişeleşmiş ibare ve­
ya kelimeleri kapsadığından, istif veya
harflerin şeklileri bakımından denenmiş ve
yerleşmiş şekillerle karşımıza çıkmakta
ve böylece süsleyici olabilme imkânları da
artmaktadır.
Yazı çeşidi olarak iki ana grup ayıra­
biliriz. Birincisi daha çok köşeli ve geo­
metrik hatlarla yazılan kûfî, diğeri başta
nesih ve sülüs olmak üzere yuvarlak hat­
ların hakim olduğu yazı tipleridir. Kûfî ya­
zı, Osmanlı devrinde günlük hayatta kul­
lanılan yazı olmaktan çıkmış ise de, deko­
ratif görünüşler elde etmeye müsait oluşu
11G İslâm sanatında yazı konusunda bk. E.
Kühnel, Islam isclıe B chriftk ıın st, Berlin 1942;
C.E. Arseven, L es A rts ddcoratifs turcs, İstan­
bul 1950, s. -331-351; A.S. tînver, T ü rk yazı çe­
şitleri, İstanbul 1953; İ.H. Baltacıoğlu, T n rk le r-
de yazı sanatı, Ankara 1958; O. Aslanapa, T u r -
Icislı a rt and architecture, London 1971, s. 323-
327; M.B. Yazır, M edeniyet âleminde yazı ve
islâm medeniyetinde kalem güzeli, Ankara
1972-74.
yüzünden süslemede terkedilmem İştir. Her
iki yazı grubıı, süsleyici karakter taşıdığı
hallerde, tercihan spiral kıvrık dallarla
bezenmiştir. Harflerin birbiriyle örülmesi
veya uçlarının yaprak, rumî ve benzeri şe­
killerde sonuçlandığı yazılar, Osmanlı sa­
natında daha az görülür. Kûfî yazının geo­
metrik şekli olan hattı makıli, çok olma­
makla beraber karşımıza çıkmaktadır (De­
sen No. 43-47). Bazen, örgülü veya çiçekli
lcûfıye benzer şekiller, yazı mahiyetini kay­
betmiş halde de karşımıza çıkarlar (De­
sen No. 44 a) .no
Bilhassa H. Murad devri yapılarında
karşılaştığımız bir şekil ise, bir satır kûfî
ve bir satır nesih (veya sülüs) yazının,
birbirini keser şekilde yazılması ve spiral
kıvrık dallarla bezenmesidir (R. 525, 563).
İstiflerde yenilik arayan hattatın buluşları
arasında ise aynalı (R. 501) veya çok gi­
rift örgüler halindeki (R. 527) yazıları, az
da olsa buluyoruz.
no Türk sanatında bilhassa halı bordürle-
riııde çok görülen bu tarz süslemeye batı sana­
tında da rastlanır, bk. K. Erdmann, "Arabische
Schriftzeichen als Ornamente in der abendlân-
dıschen Kunst des Mittelalters", Alcademie der
W issenschaften uııd L ite ra tü r. Ablıandlım gen der
Geistes - uııd Sozialıoissenschaftlichen Klasse,
Mainz, Jahrgang 1953, N r. 9, s. 465-513; Cano-
sa'daki Mauseleum’un kapısında da böyle süs­
lemeler vardır, kşr. Not. 114. Bu mezar anıtı ee
islâm sanatının başta yazı olmak üzere batı sa­
natındaki görüntüleri ile ilgili bir yazımız “An­
takya Prensi I. Bohemond’un Canosa’dald mezar
şapelinde ve kapısında islâm sanatı etkileri". Sa­
nat T a rih i Y ıllığ ı, V I, 1974-75, s. 165-179.
 1) Bordürler:
Bordür adı altında, iki yanından sınır­
lı, iki yanından ise sonsuz devam edebile­
cek tipte, eni boyundan genellikle az olan
kompozisyon çeşitlerini anlıyoruz. Bu gru­
bu, hakiki bordürler ve sonsuz kompozis­
yonlardan kesilerek meydana getirilen bor­
dürler olarak i'ki ana bölüme ayırabiliriz.
Bordürler esas itibariyle enine ve
uzunlamasına gelişen ana gruplara ayrıla­
bilir. Enine gelişen ıbordürlerde en sık kar­
şılaştığımız bir şekil, başlı ayaklı dizilmiş
lotus, palmet, lâle veya mızrak ucu şekil­
leridir (Desen No. 7 a-c). Bu ’bordürün,
desenin ana ekseni boyunca simetrik ola­
rak tekrarlanmasıyla ise daha zengin bir
şekil elde edilmiş olur (Desen N o .7 d).
Enine dizilmiş palmetlerin iki uçtan sınır­
landırılmış şekli ise akroter formları mey­
dâna getirmekte kullanılmıştır (Desen
No. 8 a-b). Aynı motifler uzunlamasına
gelişen bordürlerde de görülür (Desen No.
7 e-f).
Enine gelişen bordürlerden en karak­
teristiği lotus-palmet frizidir. Bu frizin e-
sası eski Yunan sanatına dayanır ve doğu
hellenistik sanatı ve Samarra yolu ile İs­
lâm çevrelerine girmiştir.1" Çok şematize
edilmiş şekillerden (Desen No. 9 a) olduk­
ça zengin tiplerine kadar çeşitli variant-
ları vardır ve enine gelişen rumili bordür-
lerin de esasım teşkil eder (Desen No. 10
a-b). Tipik şekli ise lotusların birbirine,
palmetlerin ise ayrıca birbirine bağlan­
dığı klasik lotus-palmet frizidir (Desen
No. 9 a ). Esası aynı kalmak üzere lotus
ve palmet formlarının tekniğin icaplarına
veya çevre ve devir üslûbuna ve zevke
göre değişmesiyle pek çok variantı ortaya
çıkmıştır. Bu bordüriin Osmanlı sanatında
en zengin variantlarmı İznik Yeşil Camiin­
de görebiliriz (T 2, T 4, T 5, T 8, T 15, T 24
117 IV. Lübke, D ie K u n st des A lte rtu m s,
Esslingen, 1924, Abb. 234, 242, 550, 553.
ve başkaları). Çok görülen bir başka şe­
kil ise lotus ve palmetlerin tek yayla al­
ternatif bağlanışıdır (Desen No. 9 c).
Lotus ve palmet frizinin Türk sanatın­
daki en zengin şeklini ise enine gelişen
rumî bordürlerinde buluyoruz. Erken Os­
manlI devri sonlarında klasik şeklini alan
bu bordüriin (Desen No. 10 a) de sayısız
denecek variantları vardır. Birbiriyle bağ­
lantısı olmayan tek motif gruplarının yan-
yana dizildiği bir variantı ömek göstere­
biliriz (Desen No. 10 b). Bordür yüzeyi­
nin kaim bir çizgiyle lotus ve palmet şe­
killerine bölünmesi ve yüzeyin rumî ve
benzeri motiflerle doldurulması da bu va-
riantlar arasında kabul edilebüir (Desen
No. 10 c ). Diğer bir variantta ise çift ru­
mîler hakimdir ve lotus palmet frizinin
izlerini bulmak zorlaşır (Desen No. 10d).
Enine gelişen bordürlerle uzunlama­
sına gelişen arasındaki bir şekli durakla­
mak bordür olarak adlandırmayı yerinde
bulduk. Bu tür bordürlerde duraklama nok­
tasını teşkil eden palmet, çift rumî veya
benzeri bir motiften çıkan dallar, ikinci
bir duraklamaya kadar uzunlamasına
bordürler tarzında gelişir (Desen No. 10 c ) .
Uzunlamasına gelişen bordürlerden
rumili Veya çiçekli olanlarda en çok görü­
len prensip, kıvrık daldır. En basit şek­
linde bordüriin boyunca uzanan dalgalı bir
eğrinin teşkil ettiği ana ‘hattan ayrılan
kıvrımlar, rumî, yarım palmet, çiçd? ve
yaprak motifleri taşırlar (Desen No. 11
ajd). Ana eğriden ayrılan dalların az veya
çok zengin motiflerle bezenmesi, dalların
az veya çok zengin spiraller şeklinde ol­
ması ile sonsuz denilecek kadar çok sayı­
da çeşitli bordür elde edilmiştir.
ik i kıvrık dabn birbirine dolandığı
bordürlerin tipik şekillerinin daha az gö­
rülmesine karşılık, üç dalın saç örgüsü gibi
örüldüğü 'bordürler (klasik bir görünüştür.
Bunları bilhassa rumili süslemede görüyo­
ruz ve Ibu takdirde “ Üstel rumî" adıyla ta­
nımlıyoruz (Desen No. 11 e ) .
İki dalın kordon şeklinde büküldüğü
bir bordürü, bir kenarım simetri ekseni
olarak kabul ederek tekrarlarsak, Türk
sanatında çdk rastlanan bir bordür tipi el­
de ederiz (Desen No. 12 a-c). Bazen çiçek
ve yapraklarla 'bezeli bu bordürleri en çok
rumili süslemede görüyoruz. Erken Osman­
lI sanatımda oldukça sade rumî formla­
rıyla karşımıza çıkan bu bordürleri, Sel­
çuklu sanatında dallanmış rumîlerle zen­
ginleştirilmiş halde buluyoruz.118
Enine gelişen bordürlerde olduğu gibi,
uzunlamasına bordürlerde de zeminin pal­
met şekillerine bölündüğü örnekler bulu­
yoruz ('Desen No. 12d). Bütün bu bordür
şekillerinin spiraller tenkil eden kıvrık dal­
larla zenginleştirilmiş variantları vardır.
Desenlerimizde ise ancak ana şekiller .tes­
bit edilmiştir.
Geometrik boldürler, Türk mimarî
süslemesinde önemli yer tutarlar. Başlıca
hakiki boldürler olarak zencirek (Desen
No. 15 a-g, 16 a-e) veya meander (De­
sen No. 18 a-f) gruplarını görüyoruz. Da­
ha zengin geometrik süsleme ise genel­
likle sonsuz geometrik desenlerin bir bö­
lümünün kesilmesiyle elde edilmiştir. Bun­
larda sonsuz desen, bordüriin kenar çizgi­
sine kadar devam eder ve bu sınıra bağ­
lanmaları düşünülmemiştir. Halbuki islâm
sanatı dışındaki çevreleıde sonsuz bir de­
senin, sınırlı bir yerde kullanıldığında, çer­
çeveye bağlanmak suretiyle merkezî bir
kompozisyon veya bordür haline getirildi­
ğine sık sık şahit oluyoruz. Bordür haline
getirilmiş sonsuz desenler, Selçuklu sana­
tında olduğu 'gibi Osmanlı mimarî süsle­
mesinde de geometrik süslemenin başlıca
bölümünü meydana getirirler.
2) Sonsuz tonnpozisycnilar:
Türk sanatında sonsuzlük prensibi,
ana süsleme prensibini teşkil eder. Bu pren­
118 B u bordürlerin Anadolu Selçuklu sana­
tındaki örnekleri için bk. S. Ögel, Anadolu S el-
çu klu 'la n m n taş tezyinatı, Ankara 1966, R . 7, 23,
24, 65, 74, 96 a.
sibin gözetilmesinde o derece ileri gidilmiş­
tir ki, ilk bakışta bordür veya merkezi
kompozisyon olarak görünen bir çok de­
sen yakından incelendiğinde, aslında son-
suzluk esasına dayanan bir kompozisyonun
parçası olduğu anlaşılır. Daha önce de­
taylı şekilde incelediğimiz geometrik mo­
tifler, bazı basit bordürler hariç, hemen
tamamen sonsuzluk prensibine dayanır­
lar. Buna rağmen geometrik desenlerin
birer bölümü çök defa bordür veya mer­
kezî kompozisyon yerini tutmuştur.
Geometrik süsleme dışında ise esasını
kıvrık dalların veya spirallerin teşkil et­
tiği kompozisyonlarda da sonsuzluk pren­
sibini daha az da olsa görebiliyoruz. K ıv ­
rık dal süslemesinde, spiral gruplarının bir
veya daha fazla yerde 'birbirine bağlanmak
şartı ile düz veya kaydırılmış eksen üze­
rinde tekrarlanması, sonsuz süsleme elde
etmenin başlıca şekillerindendir. Zeminin
geometrik şekillerin veya palmetlerin son­
suz dizilmesiyle bölümlere ayrılması ve
bunların çeşitli motiflerle bezenmesi ise
ikinci bir yoldur. Palmetlerin Samarra süs­
lemesinde de görüldüğü şekilde yanyana
dizilmesiyle ortaya çıkan sonsuz desenler
de Osmanlı sanatında kullanılmıştır (R.
686).110 Merkezî kompozisyonların her yön­
de ardarda veya bordürlerin yanyana tek­
rarlanması da sonsuzluk prensibine götü­
rür (R. 711).
Kompozisyon tipleri bakımından bü­
yük çeşitlilik göstermemekle beraber son­
suz süsleme, edken Osmanlı sanatının se­
vilen ve çok kullanılan 'görüntülerindendir.
3) Merkezî kompozisyonlar:
Nisbeten az görülmelerine rağmen
merkezî kompozisyonlar, sanatçıya geniş
imkânlar verdiklerinden, zengin çeşitler
ortaya çıkmıştır.
En basit kompozisyon tertibinde, çap­
raz eksene göre dörtlü simetri, merkezilik
prensibini ortaya koymaya yeter (Desen
11D Sam arra sanatında palmetlerle elde edi­
len sonsuz süsleme için bk. E. Herzfeld, Die Ans-
grdbungen von Sam arra 1, D e r Wandschmuclc
d er B au ten von Samarra utıd seine Ornam entih,
Berlin 1923, Abb, 132-144.
No. 13 a ) . Bu esasa göre çok basitten pek
zengin örneklere kadar sanatçı, muhayyi­
lesini çalıştırabikniştir. Üçgen, yarım da­
ire, çeyrek daire, yarım oval veya çeyrek
oval biçimindeki sahalar çok defa 'bu farz­
daki bir kompozisyonun yarısı veya dörtte
biri ile bezenmiştir (Desen No. 14b). Bu­
na en güzel örnekleri Bursa Yeşil Camii-
nin pencere alınlıklarında görebiliriz (R.
206).
Işınsal simetrik tertiplerin en basiti
olan bu dörtlü simetrik sistemdeki kesişen
iki eksenin yerine, daha fazla sayı'da ek­
sen getirmende, sayısız denilebilecek kadar
çok merkezî kompozisyon elde edilmiştir
(Desen No. 14 a ). Edirne Uç Şerefeli Ca­
miinin kalem işlerini hatırlamak, sanırım
ki bu tertibin imkânlarım göstermeye ye-
terlidir (R. 549-562).
Merkezî kompozisyonlarda ortada bir
göbek ile bunu çevreleyen bir veya daha
fazla bordür, tipik 'bir şekildir (R. 149,
262, 186).
Bir merkez etrafında çarkıfelek veya
fırıldak şeklinde tek yönde dönen motif­
lerle ortaya çıkan süsleme, çok rastlanma-
makla birlikte dikkate değer bir tiptir.
Rumî ve 'benzeri motiflerle meydana geti­
rilebileceği gibi (Desen No. 13 b ), dekora­
tif yazılarda da karşımıza çıkar (Desen
No. 43 b, 45 a-b, 47).
Tele eksene göre simetrik bazı serbest
kompozisyonları da bu grupta mütalaa ede­
biliriz (R. 362). Simetrik olmayan desen­
ler ise Osmanlı süslemesinde erken dö­
nemde pek görülmezler.
Bilhassa küçük dörtgen sahaların be­
zenmesinde görülen kompozisyonlar ise,
ilk bakışta merkezî hissini verdikleri hal­
de aslında bordür parçalarından başka bir
şey değillerdir (R. 371).
 m.
A. Çeşitli telmihlerdeki süslemenin ortak yönleri.
1) Kompozisyonların süsleme türle­
rinde ortak kullanılışı:
Osmanlı süslemesinde sık sık karşılaş­
tığımız kompozisyon tiplerinden bazıları
belli tekniklerin getirdiği özellikleri taşı­
dıklarından, kullanma imkânları sınırlıdır.
Buna karşılık bazı kompozisyon tiplerinin
hemen her türlü süslemeye yatkın oldu­
ğunu görüyoruz. Buna rağmen, tekniğin
icaplarına göre az veya çök değişikliğe
uğrarlar. Aşağıda, telli başlı kompozisyon
tiplerinin hangi tekniklerde uygulama ala­
nı bulduğunu, tekniklere göre değişmele­
rini ve kullanma alanlarını gözden geçire­
ceğiz.
Bordürler, bütün tekniklerde, sınırla­
yıcı olarak, kompozisyon repertuvarının
kaçınılmaz elemanlarıdır. Hatta, bazı yer­
lerde, meselâ portallerde veya mihraplar­
da, niş yarım kuhbesi gibi yerler hariç,
dar ve geniş bir seri bordür, başlıfca süs­
lemeyi teşkil eder. Enine gelişen bordür­
lerden başkcası olan lotus-palmet frizi, de­
ğişik tekniklerde oldukça geniş kullanma
alanı bulur. En uygun olduğu yer, süsle-
melı veya sade bir yapı elemanının üstten
sınırlanmasıdır. Bu gibi yerlerde iri pal-
metlerden bir akroter veya lotus-palmet
frizi ile korniş şeklinde daha dar bir üst
sınırlandırma bahis konusudur. Bu gibi
yerlerde taş, çini veya alçı ile olsun, plas­
tik bir görünüşe değer verilmiştir. Bursa’­
da Yeşil Cami ve Türbe mihraplarım (R.
274, 359), Yeşil Cami’nin alçı süslemeli
tabhanelerfni (R. 312) veya Edirne Mura­
diye Camii mihrabı ile duvar çinilerinin
üst bölümlerini (R. 500, 509) hatırlatmak
sanırım ki bu görünüşü göz önüne getir­
meye kâfidir. Aynı frizin çeşitli variant-
larını taş üzerinde az veya çok derin ka­
bartma olarak gönmek mümkündür (De­
sen No. 8-9).
SENTEZ
Akroter süslemesi olarak sevilen bir
bordür de başlı ayakh palmetlerdir. Ancak,
aym motifin bilhassa kemer süslemesi ola­
rak ilki renk taştan da pek çok örneğini
tanıyoruz (Desen No. 7). Bu bordürün
tekstil sahasında da kullanıldığı görülür.
Halı bordürlerinde uygulandığı gibi geç
devirlerde kumaş üzerinde de görülebilir.
Böyle bir örnek, Atina Benaki Müzesinde
teşhir edilmekte olan bir 17. yüzyıl kadife­
sidir (No. 431).
Pek çeşitli tekniklerde, deseninde bü­
yük değişikliğe lüzum görülmeden kullanı­
lan bir bordür ise enine rumî-palmet bor-
dürüdür (Desen No. 10). Taş, kalem işi,
algı gibi birbirinden pek farklı tekniklerde
uygulanan bu kompozisyon, klasik devir
tezhip sanatında da pek sevilir.
Basit kıvrık dal bordürleri de hemen
hemen her tekniğe uygulanabilir. Ana ter­
tibinde değişikliğe uğramadığı halde, ta­
şıdığı çiçek, rumî ve benzeri motifler, tek­
niğe göre değişen karakterdedir. Kıvrık
dalların çok gelişerek spiral halini aldığı
kompozisyonlar ise daha çok çini sanatı­
nın, ikinci derecede ise taş kabartma sana­
tının 'benimsediği formlardır. Ancak, renk­
li sır tekniğinde spiraller, bilhassa yazı­
ların bezenmesinde kullanıldığı halde, mo­
zaik tekniği bu gibi serbest kompozisyon- ,
larda katılaştırıcı etki yapar (R. 281, 366,
159, 161, 293, 537). Bu tür süsleme ahşap
eserlerde pek görülmez.
Hemen hemen her teknikte ve her çe­
şit malzeme ile meydana getirilen bir
kompozisyon ise üç tel rumî bordürüdür.
Taş, alçı, ağaç gibi malzeme ile kabartma,
çini, kalem işi ve tezhipte ise fırça ile yü­
zey süslemesi halinde karşılaştığımız bu
bordürü, geç devirde, hiç de uygun olma­
dığı tekstil dalında bile bulabiliyoruz. 18.
yüzyıl sonuna veya 19. yüzyıl başına ait
 olduğu sanılan bir Hereke halısında dış
bordür üçtel rumî’dir.120
Merkezi kompozisyonları en çok ka­
lem işlerinde buluyoruz. Bunun sebebi, ka­
lem işlerinin çoğunlukla kubbe içleri gibi
dairesel alanlarda yer almasıdır. Bu du­
rum, islâm süslemesinde alanı ideal şekil­
de doldurma kaygısının en güzel 'bir mi­
salidir. Çoğu ışınsal veya çapraz eksene
göre simetrik olan bu merkezî kompozis­
yonların yarısı veya dörtte biri1 , yarım
daire, yarım oval, çeyrek daire veya üç­
gen alanların bezenmesinde kullanılır. Bun­
lar, adı geçen formdaki alanların çok gö­
rüldüğü taş veya çini alınlık, köşelik gibi
yerlerde karşımıza çıkarlar. Geometrik
kasetli eserlerde, bilhassa taş veya çinide,
yıldız veya konveks çokgen şeklindeki
alanlar da merkezî küçük kompozisyon­
larla bezenmiştir.
Sonsuz yüzey süslemesi arasında nis­
beten basit olan geometrik desenler, he­
men 'hemen taş-tuğla, taş-çini veya tuğla-
çini alternasyonu ile meydana getirilen du­
var süslemesine münhasır kalmıştır (De­
sen No. 19-27). Bunlardan pek azı, taş
şebeke veya kabartmalarda da karşımıza
çıkar (Desen No. 21 to, 25 b, 28 b ) . Bazı­
larım ise levha çinilerle kaplanmış duvar­
larda da buluyoruz (Desen No. 25 c, 26a).
Yıldızlı geometrik süslemenin tatbik
edildiği başlıca teknikler ise taş kabartma,
alçı kabartma, kabartma çimler ve ahşap
eserlerdir. Bunlarda esas itibariyle geo­
metrik kompozisyon sonsuzluk prensibine
sadık kalmakta ve tekniğe göre pek değiş-
memektedir. Ancak, desen aym da kalsa,
teknik değiştikçe göze öyle farklı görün­
mektedir ki, ancak çizmeye teşebbüs etti­
ğimiz anda aynı desen olduklarım tesbit
ettiklerimiz bile oldu. Desen 38 a’mn tat­
bik edildiği Ankara Molla Büyült Camii
mihrabını, meselâ Bursa Yeşil Türbe mih­
rabının bordürü ile karşılaştırırsak tama­
men farklı göründüklerini tesbit edebili­
120 Bu halının bir resmi için bk. C.E. A r-
seven, U a r t tu rc , depıtis son origine jıtsgu’a nos
3'oıırs, İstanbul 1939, Lev. 14; Burada halının 15.
yy. a ait olduğu ileri sürülmüştür. Sayın Prof.
Dr. Şerare Yetkin’e göre ise ancak 18. yy. so­
nuna veya 19. yy, başına tarihlendirilebilir,
riz (R. 96,367). Aym kompozisyonun Y e­
şil Cami Hünkâr mahfili korkuluğunda ve
tavan mukarnasında görünüşü de oldukça
farklıdır (R. 298, 300).
Bazı desenler ise tekniklerin gereği
olarak ortaya çıkmışlardır. Meselâ sadece
alçı işlerinde gördüğümüz Desen 33 c, bü­
yük altıgen alçı kalıplarının izleri ile mey­
dana gelmiştir ve ashnda Desen 33 a’dan
başka 'bir şey değildir. Bu tür yüzey süs­
lemesini birbirinden farklı gösteren bir
etken de geometrik bölmelerin içlerinin
düz bırakılıp bırakılmadığı ve bölme sınır­
larının yüksekliği ve kalınlığıdır. Çini ve
taşta zemin genellikle rumili küçük mer­
kezî kompozisyonlar veya bordür parçala­
rıyla doldurulmuş, ahşap eserlerin zengin
örneklerinde de aynı şekil tatbik edilmiş­
tir. Alışap eserlerin sade görünüşlü olan
bir 'diğer grubunda ise zemin düz bırakıl­
mıştır. Alçı eserlerde ise, bu devinde pek
çok görülen kalıplama tekniği, zemini dol­
duran detayları yeteri kadar ortaya çıkar­
maz.
Türk süsleme sanatında en çok kulla­
nılan motiflerden rumî, tekniğe, alana ve
sanatçının yaratıcılığına göre en uygun
şdkli almaya da yatkın olanıdır diyebili­
riz. Tekniğin gerektirdiği az veya çok yu­
muşak hatlar, plastik veya sathî görünüş­
ler, az veya çok girift kıvrık dal veya ben­
zeri kompozisyon iskeleti, simetri veya
asimetri, sonsuzluk veya merkezilik gibi
prensipler, rumî motifinin tatbikinde en
ufak bir zorluk yaratmazlar. Ancak, mese­
lâ mozaik çini tekniğinde iç konturlarm
sadeleşmesi, yazıların süslenmesinde nis­
beten basit formlar kullanılması gibi özel­
likler görülür. Ayrıca, kompozisyonun ana
iskeleti ne kadar yumuşak ve hardketfi
çizgilerle meydana getirilmişse, rumîler de
buna uygun bir hareketlilik, bir kıvrak­
lık kazanırlar. Klasik rumî formları daha
çok 'kalem işi ve taş üzerine kabartma
eserlerde karşımıza çıkmakta, diğer tek­
niklerde ise çeşitli değişikliklere uğramak­
tadırlar. Renkli sır tekniğindeki çimlerde
çök görülen ıbir tarz, çift safhalı veya bi­
leşik diyebileceğimiz şekildir. Burada kü­
çük ramileri taşıyan ince dallar, bir büyük
rumî meydana getirmektedir.
 Hatailer Ve diğer çiçek motifleri er­
ken Osmanlı süslemesinde nisbeten az kul­
lanılmıştır. Dalıa çdlc kalem işinde, bazen
taş veya çinide görülen bu tarz süslemede
klişeleşmiş formlar nisbeten azdır. Zaman­
la bitki motiflerinin daha fazla kullanıl­
ması ise gittikçe daha naturalist bir üslû­
ba yol açmıştır.
Kompozisyon ve motiflerin çeşitli tek­
niklerdeki süslemede pek fazla değişmeden
kullanılması, desenlerin nakkaşlar tarafın­
dan çizildiğini ve ustalar tarafından kendi
sanatlarına uyanların seçilerek uygulan­
dığını gösterir.
 Osmanlı mimarisinde muhtelif yapı
tiplerinin kendilerine mahsus bir progra­
ma veya belli prensiplere göre süslenip süs­
lenmediğini araştırmak, çalışmamızda üze­
rinde önemle durmak istediğimiz bir konu­
dur. Dinî yapıların figürlü plastik veya
resimlerle süslendiği hıristiyan çevrelerin­
de, ikonografya araştırmaları yanında, ya­
pıların çeşitli bölümlerinin sembolik an­
lamlan ve süsleme prensipleri çeşitli araş­
tırmalara konu olmuştur. Dinî resimlerin
sembolleştirdiği olaylar veya kişiler res­
medildiği müddetçe böyle bir inceleme ko­
laylıkla ilgi çekiyordu ve böyle bir prog­
ramın tesbitinde pök de zorluk çekilmi­
yordu. İslâm sanatında figürlü süsleme mi­
mariye pek nadir girdiği için bu tarz bir
inceleme düşünülmedi.121 Ancak, süsleme­
de yine de gelenek halinde bazı prensipler
bulunması muhtemel olduğundan bunların
incelenmesi faydalı olacaktı. Tabiidir ki
böyle bir çalışma ancak çeşitli çevre ve
devirlere şamil olur ve karşılaştırmalı bir
kronolojiye bağlanırsa tam ve faydalı ola­
bilir. Biz burada, erken Osmanlı mimari­
sinde böyle bir incelemeyi deneyerek ko­
nuya ışı-k tutmak İstedik. Aşağıda, eserler
deki süsleme prensiplerini yapı tipine ve
mimarî organa göre olmak üzere iki bö­
lümde inceleyerek belli prensiplerin mev­
cudiyetini araştıracağız.
121 Daha sonra Selçulc sanatında rastladığı­
mız figürlü plastik için bk. G. Öney, "Niğde
Hüdavend Hatun Türbesi figürlü kabartmaları",
B elleten, X X X I, 1967, s. 143-167; ay. yazar,
"Anadolu Selçuk sanatında balık figürü1', Sanat
T a rifti Y ıllıy ı, n , 1966-1968. s. 142-159; ay. ya­
zar, “Anadolu Selçuk sanatında ejder figürü”,
B elleten, X X X III, 1969, s. 171-216; ay. yazar,
"Sun and moon rosettes in the shape of human
heads”, Anatolica, III, 1969-70, s. 195-203; ay.
yazar, "Anadolu Selçuk mimarîsinde boğa ka­
bartmaları”, Belleten, X X X IV , 1970, s. 83-120;
ay. yazar, “Anndolu Selçuk mimarisinde arslan
figürü", Anadolu ( A n utoliu) , XXI, 1971, s. 1-64.
1) Yapı tipine göre
a) Cami ve mescit
Cami ve mescit, Türk ve genellikle
islâm sanatında en geniş ölçüde temsil edi­
len yapı grubudur. Ancak, bunları, süsle­
me programı yönünden incelerken, özel­
liklerine göre gruplandırmak faydalı ola­
caktır.
Mimarî bakımından en basit Ve en
büyük sayıda temsil edilen tiplerden biri
tek kubbeli camilerdir. Tipik tek kubbeli
cami, genellikle üç gözlü bir son cemaat
yeri ile kubbeli kare mekândan iba­
rettir. Katalogumuzda bu gruba g i­
ren yapıların çoğu Bursa Ve çevresinde
bulunmaktadır. Bölgenin özelliği olan tuğ­
la taş karışımı cephelerle alınlık, kemer
ve pano süslemeleri bu yapılarda da sık
sık görülmektedir. Bundan başka Bursa’d.ı
Nalbantoğlu Camimde derzlerle hareket­
lendirilmiş bir cephe (R.196), Gebze Or­
han Camiinde ahşap 'kepenfcler, Behram-
kale Hüdavendigâr Camii ile Bursa N al­
bantoğlu Camiinde mukamaslı alçı mih­
raplar (R. 103-108), İznik Mahmud Çelebi
Camiinde şebekeli korkuluklar (R. 620-
623) ile kubbe içinde kalem işi izleri ve
Kemalli Asılhan Bey Camiinde kabartma
süslemeli pencere söveleri ve lentoları
(R. 672-675) buluyoruz. Bu yapıların he­
men hemen hiç birinin, orijinal süslemesi­
nin tamamıyla günümüze gelmediğini ha­
tırdan çıkarmadan bir genelleme yapmaya
çalışırsak, erken Osmanlı devrine ait tek
kubbeli basit bir caminin süslemesinde şu
elemanları bulabiliriz-
Dıştan tuğla ve taş hatıllardan ibaret
bir cephe ile birlikte alınlık, kemer gibi
detaylarda veya çökertme panolarda yine
aynı malzemeden geometrik süsleme, mu-
■karnash kapı yaşmağı, son cemaat yerinde
ajurlu korkuluklar. İçerde mukarnas veya
baklava süslemeli kubbeye geçiş bölgesi,
mukarnaslı ve büyük ihtimalle alçıdan
mihrap, örtü sisteminde büyük ihtimalle
kalem isi. Kapı ve pencere kanatlarının
da yapının önemine uygun oranda beze­
meli olması düşünülürse de Gebze’deki tek
örnekten başkası günümüze gelmemiştir.
Ancak, diğer cami tiplerinde ve daha geç
devre ait tek kubbeli camilerde bu tür be­
zemenin bulunması, erken devre ait tek
kubbeli yapılarda da bezemeli kapılar bu­
lunduğunu, fakat bunların günümüze gel­
mediğini ifade edebilir.
Tek kubbeli camilerin, sadece Bursa’da
rastladığımız özel bir grubunu “Kalkan
duvarlı” camiler teşkil eder. Genellikle dı­
şarıya çok kapalı olan son cemaat yerinin
üst duvarının, kubbeyi gözden saklıyacak
■kadar yükseltilmesi ile ortaya çıkan kal­
kan duvarı, özel bir itina ile süsleniyordu.
Yapının geri kalan süslemesi ise tek kub­
beli camilerin programına uygundur. 14.
yüzyıl sonlarına doğru ilk örneklerini gör­
düğümüz kalkan duvarının süslenmesinde
üç farklı şekil tesbit edebildik. Birincisin­
de duvarın orta kısmında, Koca Naib Ca­
miinde olduğu gibi (R. 144), tezyinattı bir
çökertme pano yer almaktadır, ikinci şe­
kil, Y iğit Köhne Camiinde olduğu gibi cep­
henin kör kemer ve nişlerle teşkilatlandı­
rılmasıdır (R. 442). Üçüncü ve en karak­
teristik şekil ise taş ve tuğla yardımı ile
geometrik süslemeli büyük bir yüzey ve
bu yüzey içinde yer yer farklı desende pa­
nolardan ibarettir. Selçuk Hatun Camii,
Bedreddin Camii (R. 116), Kanberler Ca­
mii ve Tuz Pazarı Camii bu gruptandır.1"
Kalkan duvarlı camilerin daha sonraki ör­
nekleri arasında ayrıca Karaşeyh ve Rey­
han Camilerini de zikredebiliriz.123
Tek kubbeli camilerden mimari bakımın­
dan gelişme gösteren iki tanesi, süslemeleri
açısından da ilginçtir. îznik’deki 1378-1391
122 Selçuk Hatun Camii cephesi için bk.
Ayverdi, Çelebi ve I I . M urad devri, R. 594;
Kanberler Camii cephesi için bk. Ayverdi, F a ­
tih devri, 1979, R. 179 a, Tuz Pazarı Camii için
bk. ay. yerde R. 174.
123 Karaşeyh Camii için blk. Gabriel, Brousse,
s. 151, Pl. LXIX/2, LXK/1, XCV/2; A. B a ­
tur, A lm aşık duvar, s. 160; Reyhan (Yeni Bez­
zaz) Camii için bk. Baykal, Bursa, s. 118; Ay­
verdi, F a tih devri, 1973, s, 115,
tarihli Yeşil Camı ile Edirne’deki 1429 ta­
rihli Şahmelek Camii, kubbeli mekânları­
nın ana eksen üzerinde birer ek bölümle
uzatılmış olmasıyla diğerlerinden ayrılır­
lar. Süsleme programı bakımından bu ya­
pılar, tek kubbeli camilerden büyük ayrı­
lık göstermez. Ancak daha zengin yapılar
olmaları dikkati çeker. Bu bakımdan me­
selâ, Yeşil Camide dış süsleme tuğla de­
ğil, beyaz mermer, yine mihrap da alçı de­
ğil mermerdir. Son cemaat yeri korkuluk­
lar yamsıra zengin süslemeli sütun başlık­
ları, paye başlıkları ve kornişler ihtiva et­
tiği gibi, yapının 'bütün saçak hattı da ka­
bartmalı bir kornişle belirtilmiştir. Tek
kubbeli grubun en zengin süslemeli bu ya­
pısında, mekânı bölen kemer iri sütunlara
dayandığı için, tabii sonuç olarak mermer
başlıklar bulunduğu gibi, iç süslemenin
büyük kısmı da mermerdir. Edirne Şahme­
lek Camiinde ise basit camilere göre önem­
li fark, iç süslemede çini kullanılışıdır.
Cami ve mescit mimarisinin en eski
ve basit şekillerinden 'biri olan kerpiç du­
varlı, ahşap düz kirişli yapıların bu devir-
döki başlıca merkezi olarak Ankara’yı bu­
luyoruz. Bu gruptaki yapılar genellikle
dıştan pek sade, adeta basit birer ev gö­
rünüşünde olup, iç süslemeleri oldukça il­
ginçtir. Genellikle basit bir dikdörtgen me­
kândan ibaret olan yapı, eğer daha büyük
ölçüde ise ağaç direklere dayandırılmış ve
direk başlıkları, Selçuklu Ulu Camilerinde
gördüğümüz gibi ağaçtan oyulmuştur.121
Bu başlıkların renkli nakışlarla süslü gü­
zel bir örneğini Geneği Mescidinde bulu­
yoruz (R. 53). Ahşap kirişler İse çok defa
renkli nakışlarla, bazen oymalarla bezen­
miştir. Kural olarak mihrap, kalıplama
tekniğinde alçıdandır. Mekânın özelliğine
göre bazen harimde birden fazla mihrap,
bazen son cemaat yerinde ikinci bir mih­
rap yer alır. Bu mihraplarda genellikle
geometrik bezeme hakim rolü oynar, ikin- „
ci. plânda ise rumîler gelir. Mihraplardan
başka yerlerde de aynı teknikte süsleme
324 Ahşap direk başlıklarının en güzel ör­
nekleri Afyon Ulu Camiinde görülebilir. Ahşap
direkli camiler için bk. K. Otto-Dorn, “Seldsc-
hukische Holzsaulenmoseheen in Kleinasien",
A u s der W e lt des İslam , F e s ts c lırift f i i r E rn st
K iih u eh Berlin 1959, s, 59-88.
görülür. Günümüze örneği pek az gelen
kapı kanatları ve pencere kepenkleri ile
minberlerin ise genellikle (hayli özenilerek
ağaçtan oyma olarak işlendiğini söyliyebi-
liriz. Ancak, çoğu aslında mescit olan bu
yapıların minberleri camiye çevrildikleri
nisbeten geç tarihlere aittir. Ankara mes­
citlerine has özelliklerden biri ise keramik
kapların da alçı süsleme ile birlikte kul­
lanılmasıdır. Ankara'nın bu tipteki yapı­
larının daha geç örneklerinde de hemen
hemen aynı süsleme programı devam etti­
rilmiştir. En büyük fark, alçı mihrapların,
bu devirde yükselen yapılarla birlikte ta­
van hizasına kadar yüselmesidir:125
•Diğer bir grup, belki de en önemli ca­
mileri kapsar. Bunlar bu adı taşımasalar
bile, Ulu Cami fonksiyonu için düşünülmüş
büyük camilerdir. Mimarî bakımından top­
lu vasıfları, sütun veya payelerle ayrılmış
bölümlerinin birer kubbe (veya tonoz) ile
örtülmüş olmasıdır. Şehircilik ve mimarî
bakımından önemli yapı tipi Ulucami’nin
süsleme yönünden özel bir önem ta­
şıdığını söylemek mümkün değildir. Bu
grup yapılar, taşın nisbeten az olduğu Bur­
sa dahil, taştan inşa edilmiş ve bu yüzden
cephelerinde tuğla süslemeye yer verilme­
miştir. Hemen hemen bütün yapılarda ol­
duğu giıbi ulucamllerde de portal veya
cümle kapısı önemle bezenmiştir. 1398-99
tarihli Bergama Ulu Camii gibi sade bir ya­
pıda, mihrap dışındaki hemen hemen bü­
tün süsleme 'bundan ibaret kalmıştır. Aynı
tarihlere ait Bursa Ulu Camii,, bugün ori­
jinal süslemesinin tamamına, sahip olma­
makla beraber, bir Ulu Camiin süslemesi
hakkında daha iyi fik ir vermektedir. Hay­
li zengin taş süslemeli portalinden başka,
pencere söveleri ve kemerleri de çeşitli taş
süssleme ile belirtilmiştir. Buna rağmen dış
görünüşü hayli •sade olan yapının içinde
de süsleme aşırı değildir. Payeleri bezeyen
yazıların hiçbiri cami ile yaşıt değildir.
Mihrap da orijinal hüviyetini kaybetmiştir.
Minber ve ahşap kapılar ise iyi durumda
olmamakla beraber, süsleme programı yö­
nünden yeterli fikir verirler.
125 Öney, Ankara'da bu geç devir camile-
rinden pek çok örnek verilmiştir.
Edirne’nin ilk Ulu Camii olan 1414
tarihli Eski Camide de portal ve diğer ka­
pılarla bazı pencereler özel şekilde belir­
tilmiş, mihrap ve çok ince bir işçiliğin
eseri olan taş minber dışında yapı hayli
sade bırakılmıştır. Son incelemelere göre
çok kubbeli yapıların bir variantı olduğu
anlaşılan Dimetoka Çelebi Mehmed Camii
de bu grubun pek iyi tanıyamadığımız bir
örneğidir. Son örnek olarak ise eşit olma­
yan kubbelerine rağmen Ulu Cami fonksi­
yonu için düşünülmüş bir yapı olarak Edir­
ne Üç Şerefeli Camimi de bu grupta müta­
laa ediyoruz. Dört minaresi, son cemaat
yeri Ve revaklı avlusu ile bütün mimari
elemanlara da sahip olan bu Cami, bir Ulu
Caminin süslenmesinin maksimum nokta­
sını işaret eder. Dıştan portal ve bütün ka­
pılar yanında pencere alınlıklarının ve sö-
velerinin de özenle süslendiği bu yapıda,
ahşap kapı ve pencere kanatları çeşitlilik­
leri ve zenginlikleriyle dikkati çökerler.
Çini, revak alınlıklarına münhasır kalmış,
buna karşılık kalem işi bütün örtü siste­
mini, revak kubbeleri dahil olmak üzere
süslemiştir. Bu durumda, Ulu camilerin
süslenmesinde belli prensipler tesbit etmek
hemen hemen imkânsız olmakta, yaptıran
hükümdarın zevk, karakter ve servetinin
bu hususta son sözü söylediği anlaşılmak­
tadır.
Camiler hakkında -genel bir hüküm
olarak denilebilir ki, küçük cami ve mes­
citler, yaratıcılık yönünden fazla yenilik
getirmez, bölge ve yapı tipine göre belli
şemalara uyularak süslenirken, ulu cami­
lerde, yapan mimar ve ustanın yaratıcılı­
ğına ve baninin özel isteklerine uyularak
belli şemaların dışına taşılmaktadır.
b) Zaviyeli Camiler
Erken Osmanlı mimarisinin bu üze­
rinde en çok münakaşa edilmiş yapı tipini
camilerden ayrı bir grup halinde incele­
mekte fayda gördük. İlk örneklerini Os­
manlI Beyliğinin kuruluşu yıllarında gör­
düğümüz bu grubun, hemen hemen bütün
önemli ve karakteristik örneklerinin İs­
tanbul’un fethinden önceki süreye ait olu­
şu dolayısıyla, tezimizde önemli bir yer
tutması tabiidir. Ters T, Bursa tipi, za­
viye, zaviyeli cami, imaret, tabhaneli ca­
 mi, çapraz eksenli cami, yan mekânlı ca­
mi gibi pek çok adla anılan bu yapıların
mimarileri bakımından bir sınıflandırma­
sını veya değerlendirmesini yapacak deği­
liz.'20 Ancak, Ibütün mekânın ibadete tah­
sis edilmediği göz önüne alınmazsa, çeşitli
bölümlerin süslenmesindeki farkları açık­
lamak muhakkak ki güç olur. Esas itiba­
riyle, kıble tarafındaki mekân 'cami, bu­
nun önündeki hazırlık bölümü kapalı avlu
Ve diğer yardımcı mekânlar ise, süsleme ve
tertiplerinin incelenmesinde de açıkça or­
taya çıkacağı gibi ikamete ve çalışmaya
ayrılmış bölümlerdir. Bu fonksiyonlarına
uygun şekilde tefriş ve tanzim edilmeleri
ise bunun en tabii sonucudur.
Dış süsleme bakımından bu yapı tipi,
büyük özellikler arzetmez. Osmanlı devle­
tinin o sıralardaki sınırlarının gereği ola­
rak en büyük sayıda temsilcisi Bursa böl­
gesinde bulunan bu grup, erken devir Bur­
sa cami ve mescitlerinin çoğu gibi dıştan
daha çok tuğla ve taş duvar işçiliği yar­
dımı ile bezenmiştir. Bu tarza Bursa’da Or­
han Camii, Yenişehir’de Seyyid Mehmed
Dede Zaviyesi, Bursa’da Hüdavendigâr
imareti, iznik’de Nilüfer Hatun imareti,
Geyve’de imaret Camii, Bursa’da Timur­
taş Camii gibi 14. yüzyıl yapıları yanında
daha geç örneklerden Bursa'da Muradiye
Camii ve Bursa bölgesi dışından Edirne’de
Yıldırım Camii ile Filibe’de imaret Camii
örnek gösterilebilir. Buralarda pencere
alınlıkları ile son cemaat yeri cepheleri
öze] itina ile süslenmiştir. Bursa dışındaki
bölgelerde daha erken tarihten itibaren,
Bursa’da ise 15. yüzyıldan itibaren- bu grup
yapıların taştan inşa edildiğini görüyoruz.
Bursa’da Yıldırım Camii, Yeşil Cami,
Amasya’da Bayezid Paşa Camii, Yörgüç
Paşa Camii, Milas'da Firuz Bey Camii gibi
yapılarda taş süslemenin zengin örnekle­
rini buluyoruz. Osmancık’da Kara Meh­
med Paşa Camii, Edirne’de Muradiye Ca­
mii gibi yapılarda 'ise dış görünüş, dikkati
çekecek derecede sadedir. Bunlarda en
önemle belirtilen bölüm çok defa portaldir.
300 Bu tipin mimari ve fonksiyon bakımın­
dan çeşitli açıklamaları için bk. Çetintaş, Yeşil
Cam i; Eyice, Zaviyeler; Kuran, İ l k devir; tipi
cami olarak kabul etmeyen müelliflerin tenkidi
için bk, Ayverdi, İl k devir, s. 83-89.
Genel 'bir hüküm olarak, bani, bölge ve
devre göre normal bir cami ile zaviyeli ca­
miler arasında dış süsleme bakımından bü­
yük farklar bulunmadığı söylenebilir.
Iç süslemede ise mihrabın bulunduğu,
genellikle güneydeki mekân, tamamen bir
cami karakterin'dedir. Yapının önemine gö­
re alçı, taş veya çiniden olan mihrap dı­
şında, duvarların alt bölümleri sade bıra­
kılmıştır. Yeşil Cami, Edirne ve Bursa Mu­
radiye Camileri gibi zengin örneklerde bu
kısımda çini görülür. Duvarların üst kısmı
ile örtü sistemi için ise normal süsleme
kalem işidir. Günümüze gelmese bile, pek
çok yapıda bu teknikte süslemenin bulun­
duğunu kabul edebiliriz. Bilecik İmaretin­
de ise malakâri, kalem işinin yerini almış­
tır. Yapının diğer bölümlerinden bir kade­
me ile yükseltilerek ayırd edilen cami me­
kânını diğer bölümlerden ayıran büyük ke­
mer ise özellikle belirtilmiştir. Muradiye
Camii kalem işlerini ( K 1 - K 2 ; R. 486-
487), Bilecik imaretinin malakârîlerini
(R. 110-111), Bursa Yıldırım Camiinin
mukamaslarmı (T 19, T 20; R. 389-390)
bu bakımdan hatırlatmak isterim. Yapıla­
rın normal birer cami olarak düşünülme­
diğinin diğer bir delili ise, minberin çoğun­
lukla sonradan eklenmiş olması ve bu yüz­
den esas süsleme programında yer almayı­
şıdır.
Kapalı avlu mekânını diğerlerinden
ayıran başlıca husus, aydınlık feneri ile
bunun altında bazen yer alan şadırvan ve­
ya havuzdur. Bu bölümde hemen hemen
örtü sistemine münhasır kalan duvar yü­
zeyi için ise kalem işleri ile süsleme en yay­
gın şekildir.
Zaviyeli camileri diğer yapılardan ayı­
ran başlıca eleman olan yan mekânlar, süs­
leme bakımından da en büyük özelliği gös­
terirler. Bu mekânların hangi fonksiyon
için düşünüldüğü hususunda çeşitli fik ir­
ler ileri sürülmüş, gezici dervişler için mi­
safirhane, devlet veya (kadılık dairesi veya
arşiv olarak kullanıldıklarına hükmedil-
miştir. Başkent Bursa’da devlet idaresi ih­
timali üzerinde durulabilirse de, bu yapı­
ların hepsinin o zamanki şehir sınırları
dışında bulunduklarım gözden çıkarmamak
ve buna göre bir kanaate varmak gerekir,
Bir arşivin veya kadılık müessesesinin şe­
hir dışında bulunması ne kadar garipse,
İslâmlığı ve türklüğü yaymak amacıyla do­
laşan dervişlerin şehir dışındaki zaviye ve­
ya imaretlerde misafir edilmeleri o derece
akla yakındır. Bu mekânlarda mihrap bu­
lunmayışı, cami veya mescit olmadıklarını
açıkladığı gibi, bir çoğunda baca ve ocak,
bazılarında ise dolap veya çeşitli eşya için
nişler bulunması, buralarının ikamete ya-
rıyabileceğinin en iy i delilleridir. Bursa'-
da Yıldırım Camii ile Yeşil Camide, Amas­
ya’da Bayezid Paşa Camiinde en güzel ör­
neklerini gördüğümüz alçı ocaklı ve nişli
duvarların basitleşmiş şekli Edime Yıldı­
rım Camii tabhaneierindeki ocaklardır.
Tokat’taki Horozlu imaret ile İznik Orhan
İmaretinde de bu tarzda teşkilatlandırıl­
mış odalar bulunduğu anlaşılmaktadır. Da­
ha sade olan diğer yapılarda da evvelce
ocaklar bulunup bulunmadığı, çok tamirli
durumları yüzünden kesinlikle anlaşılama­
maktadır.
Bursa Yeşil Camiinin bütün yapılar
arasında özel bir durumu vardır. Son de­
recede itina ile gerek içerden, gerekse dı­
şardan hemen 'hemen bütün elemanları, ak­
la gelebilecek her teknikte süslemenin en
zengin örnekleriyle bezenmiş olan yapı, üst
katta bir hünkâr mahfili ve alt katta iki
locasıyla diğer örneklerden ayrılır. Banisi
Çelebi Sultan Mehmed’in Ahi teşkilatıyla
ilgisi malûmdur. Bu bakımdan, mahfille­
rin devlet işlerinin yönetildikleri yerlerden
ziyade, en değerli misafire tahsis edilen
mekânlar olduğu düşünülmelidir. A lt kat­
taki ocaklı dört odanın iki küçük örneği­
nin üst kattaki mahfilin yanında da bulun­
ması, buraların Sultanın istirahati için dü­
şünülmüş yerler olduğunu gösterir. Orta­
daki, ana mekâna ve mihraba hakim bölüm
ise ibadet için düşünülmüş ve mihrap çi­
nileri tarzında çinilerle bezenmiştir. Mih­
rabın kolaylıkla görülebilmesi için balko­
nun önüne çinilerden şebeke tarzında bîr
korkuluk yerleştirilmiştir.
Özet olarak diyebiliriz ki, dış süsleme
bakımından normal camilerden farklı ol­
mayan zaviyeli camilerin iç süslemesi, me­
kânların fonksiyonlarına uygun olarak de­
ğişmektedir, Mihrap önündeki bölümün
bir mescit olarak teşkilatlandırılmasına
karşılık, kapalı avlu kısmı bir havuz veya
aydınlık feneriyle belirtilmiş basit bir me­
kândır. Yan mekânlar ise dinî bir yapıdan
ziyade, bir evin veya konağın süslemesini
aksettirirler.
c) Namazgah
Erken Osmanlı devrine ait tanıdığı­
mız sanat değeri olan namazgahlar Geli­
bolu’daki Azebler Namazgahı ile Bursa’-
daki Umur B ey Namazgahından ibarettir.
15. yüzyılın ikinci çeyreğine tarihlen-
dirilebilen Umur Bey Namazgahında süs­
leme, mihrabın mukarnasiarına ve kemer
ve alınlıkların dilimli formlarına inhisar
eder. 1407 tarihli Gelibolu Namazgahı ise
daha zengin süslemeye sahiptir. Civardaki
daha eski yapılardan derlenen beyaz mer­
mer ve diğer kesme taşlarla inşa edilen
namazgahın kapısında alçak kabartma yazı
ve rumîlerle bezenmiş üçgen bir levha bu­
lunur (R. 595-596). Bu levhanın benzerle­
rinin evvelce mihrabın ve soldaki minbe­
rin yukarısında da bulunduğunu eski re­
simlerden anlıyoruz.1”7 Bu iki levha yazılı
olmayıp tamamen rumî tezyinatlıdır. N a­
mazgahın mihrabı ise mukarnaslıdır.
Namazgahların süsleme programların­
dan bahsedebilmek için elimizde yeteri ka­
dar çok sayıda örnek yoktur. Ancak, nis­
beten sade olduklarım, sadece mihrap, min­
ber ve girişlerinin süslemeye değer bulun­
duğunu söylemek mümkündür. Açıkta bu­
lundukları için ise, taş süslemenin tercih
edildiği anlaşılıyor.
d) Türbe
Osmanlı mimarisinde mezar anıtları,
genellikle kubbeyle örtülü, dörtgen veya
çokgen plânlı oldukça basit yapılardır. Süs­
lemelerinde ortak yönler ve belli bir prog­
ram tesbiti güçtür. Bulundukları yerin ma­
hallî üslûp ve zevki yamsıra, hatırasına
inşa edildikleri şa'hsın önemi veya karak­
terine uyularak çeşitli tarzlarda süslenmiş­
lerdir. Buna rağmen bir gruplandırma dü­
şünülebilir.
127 G. Gaodwin, A h istory o f O ttom an a r-
c lıitertu re, London-Baltîmore 1971, bu fotoğrafın
tarihini tesbit etm ek mümkün olmadı,
 Nisbeten sade süslenmiş bir grup tür­
bede, daha çök tuğla ve taş yardımı ile
dış cephe süslemesi buluyoruz. Bu tarzda
süslenen türbeler, genellikle ikinci derete-
de önem verilen kimselere ait olup, padi­
şah türbelerinden bu gruba giren yoktur.
En mutena örneklerden biri, Mustafa K e­
mal Paşa da Lâlâ Şahin Paşa Türbesidir.
Bursa’da Gülçiçek Hatun’un 14. yüzyıl son­
larına ait türbesinde de tuğla alınlık ve
rozetler başlıca süslemeyi teşkil ederler.
Çok sade olan, yine 'Bursa’daki Abdülla-
tif-i Kudsî türbesi ise kemerlerindeki me-
anderlerle dikkati çeker. Ankara’da Kara­
cabey Türbesinde tuğla-taş karışımı alın­
lıklar çok sade olan yapının başlıca süsle­
mesidir. Sırlı tuğla süslemesi ile Edirne’de
Beylerbeyi Türbesini de bu grupta müta­
laa edebiliriz.
'Bazı türbelerin içerden kalem işleri
ile süslü olduğunu tesbit ediyoruz. 14. yüz­
yıl ortalarına ait îznik’de Kırgızlar Tür­
besi ile 15. yüzyıl ortalarına ait Bursa’da
Hatuniye Türbesinde kalem işleri yegâne
süslemeyi tenkil ederken, Şehzade Ahmed
Türbesinde çini ile 'birlikte kullanılmıştır.
Bursa’da Yeşil Türbe, erken Osmanlı
mimarîsinde çok zengin süslemesiyle tek
örnektir. Dıştan ve içten zengin çini deko­
rasyonu yamsıra, ahşap kapısı da devrinin
şaheserlerindendir. Kubbesinin evvelce ka­
lem işi ile süslü olması da muhtemeldir.
Buna karşılık çok itinalı saçağı dışında
hemen hemen hiç bir süslemesi olmayan
n. Murad Türbesinin bu sadeliği, Sultanın
vasiyetine bağlı olup, mezar anıtlarında de­
vir ve bölge üslûbu yanında mezar sahibi­
nin karakterinin oynadığı büyük rolü gös­
terir.128
Buna rağmen bir genellemeye gidil­
mek istenirse, Hükümdar türbeleri dışın­
daki türbelerin bu devirde daha çok tuğla
ile bezendiği, muhtemelen kubbe içleri ve
pencere kemerleri gibi yerlerde kalem işi
kullanıldığı ve ahşap kapıların da önem
taşıdığı söylenebilir. (Hükümdar türbele­
rinde ise, 15. yüzyıl içlerinden itibaren iç
128 l.H . Uzunçarşılı, "Sultan İkinci M u-
rad’m vasiyeti” , V a k ıfla r Dergisi, IV, 1958, s.
1-17; M . Sertoğlu, “İkinci Murad’ın vasiyetna­
mesi", V a k ıfla r D ergisi, V III, 1969, s. 67-71.
süslemede duvarın alt 'bölümünde çini, üst
bölümünde ve kubbede kalem işinin tercih
edildiği, kapı kanatlarının özenle işlendiği
görülür. Bu programa uygun türbeler ola­
rak Bursa’da Muradiye Türbelerinde Şeh­
zade Cem Türbesini, Şehzade Mahmud Tür­
besini hatırlatalım.128 Dış görünüş ise da­
ha çok karaktere bağlı özellikler arzet-
mekte, bazen pek sade, bazen de Yeşil Tür-
be’de veya çok daha sonraki yıllara ait
İstanbul’daki Şehzade Mehmed Türbesinde
olduğu gibi çok hareketli cepheler görüle­
bilmektedir.130 Ancak, sade örneklerin ço­
ğunluğu teşkil ettiği de muhakkaktır.
e) Medrese ve Dariişşifa
Selçuklu ve Beylikler devrinde mimari
Bakımından geçirdiği çeşitli denemelerden
sonra Osmanlı mimarisinde medrese, belir­
li ana prensiplere hemen hemen daima sa­
dık kalmıştır.131 Esas itibariyle bir giriş
ve bir dershane eyvanı ile revaklı avlu et­
rafına toplanmış hücrelerden ibaret olan •
Osmanlı medresesinde hemen hemen bü­
tün bölümlerin kubbelerle örtülmesi tercih
edildi.
Genellikle medrese, bir külliyenin par­
çası olup, bağlı olduğu camiye nazaran da­
ha mütevazi malzeme ile inşa edilmiş ve
daha sade şekilde süslenmiştir. Ağırlık
merkezi ptortal ve giriş eyvanı ile derSha-
ne-mescittir. Dış süslemede dikkati üze­
rine toplayan portal veya giriş cephesi dı­
şında, pencere alınlıkları da özenle belirtil­
miştir. Bursa’da Yıldırım ve Çelebi Meh­
med (Yeşil) ve Muradiye Medreselerinin
pencere alınlıkları bu hususta en güzel ör­
neklerdir. Avlu revaklarında sütun baş- «
lıklan bu erken dev-irde çoğu kez devşirme
idi. Yeşil Medrese ile Muradiye Medrese­
120 Şehzade Cem Türbesi için bk. K. Otto-
Dorn, W andmcılerei, s. 48, R. 5, 6; ay. yazar,
K e ra m ik , s. 73-74; Ayverdi, F a tih D e v ri 1973,
s. 161-168, R . 261-273; Şehzade Mahmud türbesi
için bk. Otto-Dorn, K eram ik , s. 73.
130 Goodvvin, N o t 7'deki yerde s. 211, R. 201.
131 Selçuklu Medreseleri hakkında genel
bilgi için bk. A. Kuran Anadolu M edreseleri, C.
I, Ankara 1969; M. Sözen, Anadolu Medreseleri,
Selçu k lu ve B e y lik ler devri, C . I , A çılc M edrese­
ler, İstanbul 1970, C. II, Kaytak M edreseler, İs­
tanbul 1972.
sinde böyle bağlıklar hayli çoktur.132 Hal­
buki aynı devrin camileri için yeniden sü­
tun başlıkları yapılması tercih ediliyordu.
Bağlı 'bulundukları camiler taş ile, yani
daha güç temin edilen pahalı malzeme ile
inşa edilirken, medreselerde tuğlanın ter­
cih edilmesi de spolie’lerin 'kullanılmasın­
da olduğu gibi, bunların birinci derecede
önemli eser sayıknddığının delillerinden sa­
yılabilir. Yıldırım Medresesinde yalnız g i­
riş cephesinin taş oluşu dikkati çeker
(R.414).
Giriş eyvanım örten kubbe olsun,
dershane-mescidin kubbesi olsun, ya mu-
kamaş pandantifli veya tamamen petek­
lerle kaplı oluyordu. Bunun güzel örnekle­
rini Yıldırım ve Muradiye Medreselerinde
görüyoruz (R. 422-423, 179). Dershane ey­
vanda ayrıca oldukça basit bir mihrap Ve
zaman zaman çini veya benzeri duvar süs­
lemesi de vardır. Ancak bu süsleme hiç bir
zaman bir camininki kadar zengin değildir.
Hücreler medresenin en sade kısmını
tenkil eder. Sabit tesisler ısınmak için ba­
sit birer ocak ve basit dolaplardan ibaret­
tir. Yegâne süsleme, kapının avluya bakan
yüzündeki alınlık bezemesidir. Bursa'da
Yıldırım Medresesi ile Gümüş’deki Hacı
Halil Paşa Medresesinde böyle alınlıklar
görüyoruz (R. 424-426, 603-604).
Genelleştirerek diyebiliriz ki, erken
Osmanü mimarisinde medreseler ve aynı
grupta incelenmesi gerek darüşşifalar, ge­
rek mimarî, gerekse süsleme bakımından,
bağh bulundukları külliyelim camisine na­
zaran daha basit malzeme ile ve daha az
özenilerek meydana getiriliyordu. Giriş
cephesi yapının en önem verilen bölümle­
rinden biriydi. Gerek yüzey süslemesi, ge­
rek portal ve pencerelerin belirtilmesi bu
cepheyi zenginleştiriyordu, önem verilen
ikinci cephe, dershane eyvanının avluya
bakan cephesidir. Ayrıca dershane de diğer
bölümlere nazaran daha itinalı şekilde be­
zenmiştir. Hücreler ise hemen hemen her
türlü süslemeden uzak kalmıştır. Bu süs-
232 Yeşil Medreseki Bizans başlıkları için
bk. Wilde, Brussa, Fig. 107-115; Gabriel, Brousse,
s. 103; Ayverdi, Çelebi ve I I . M urad devri,
s. 96, R. 160.
leme programı hemen hemen bütün Osman­
lI mimarisinde medreseler için karakteris­
tik olmuştur.
f) Bedesten
Katalogumuz çerçevesine sadece Edir­
ne Bedesteni girmektedir. Tek örneğin in­
celenmesiyle bir yapı tipinin süsleme prog­
ramı hakkında fikirler ileri sürmek müm­
kün değildir. Ancak, pencere kemerlerin­
den ba^ka süslemesi bulunmamasına rağ­
men, Edirne Bedesteninin benzerleri ara­
sında en zengin bezemeye sahip olduğunu
söylemek, bu yapı tipinin sadeliğini 'belirt­
meye yeterli olacaktır. Bunun sebebi, be­
destenlere gerekli önemin verilmemesi de­
ğil, dışındaki dükkân ve içindeki dolaplarda
teşhir edilen, başta kumaş olmak üzere çe
şıtli kıymetli eşyanın gözü yeterince oya-
lıyacağı düşüncesi olsa gerektir.
g) Kervansaray ve hanlar
Kervansaray, Osmanlı devrinin karak­
teristik bir yapı tipi değildir. En yaygın
olarak Anadolu’nun Selçuklu devrinde ker­
vansaraylar gerek mimarî, gerekse süsle­
me bakımından altın devirlerini yaşamış­
lardır.133 Erken Osmanlı devrine ait iki
kervansaray tanıyoruz. Birincisi Uluabad
civarındaki oldukça tanınmış Issız Han,
diğeri ise daha az bilinen Kurşunlu (İne­
göl), Ortaköy Kervansarayıdır. Her iki
kervansarayın da yegâne süslemesi, portal
çevresindeki duvar işçiliği ile elde edil­
miş oldukça sade geometrik desenlerdir.
Süslemenin sadece portalde bulunuşu, Sel­
çuklu devrinden beri kervansarayların bir
özelliği olagelmiştir. Ancak, Anadolu Sel­
çuklu kervansarayları son derecede zengin
süslemeleriyle dikkati çekerken, burada
süsleme asgariye inmiştir.
Şehirlerdeki tüccar hanlarının erken
örneklerinden ise orijinal hüviyetlerini mu­
hafaza ederek günümüze gelen pek yoktur.
Bursa’daki hanların hemen hemen hepsi
deprem ve yangınlar sonucu çok hasar gör-
133 Anadolu Selçuklu kervansarayları hak­
kında toplu bilgi İçin bk. K. Erdmann, Das ana-
toliscİLe Karavansaray des 13. Jcıhrhunderts,
2 cilt, Berlin 1962.
]
müş, ve çok defa sanat eseri sayamadık­
larından, süslemeleri hakkında hüküm ve-
rilemiyecök şekilde tamir edilmişlerdir.
İh) Hamamlar
Hamamları 'katalogumuz dışında bı­
rakmak zorunda kaldığımızı daha önce de
açıklamıştık. Ancak, Türk mimarisinde
önemli yeri olan bu yapı tipinden kısaca
da olsa bahsetmek faydalı olacaktır. Ge­
nellikle hamamlar, dıştan çok sade, hatta
zaman zaman kaba bir görünüşe sahiptir.
Bundan istisnayı bazı hamamların giriş bö­
lümleri teşkil eder. Mudurnu’daki Yıldırım
Hamamının mukarnaslı portalini örnek
gösterebiliriz.131
İç süsleme ise oldukça zengindir. Bil­
hassa kubbe, tonoz ve intikallerdeki mu­
karnas, üçgen, baklaVa ve benzeri eleman­
ların zenginliği dikkati çekecek derecede­
dir. Mekânları ayıran kemerler ve çevre­
leri de çok defa zengin formlar arzederler.
Ayrıca çok defa kurnalar da 'kabartmalar­
la bezenmiştir. Halvet ve ılıklık kısımla­
rında görülen bu çeşit süslemeye karşılık,
camekânlar çok defa kolay yok olan mal­
zeme ile inşa edildiklerinden orijinal şekil
ve süslemeleri ile günümüze gelmemişler­
dir.135
2) Yapı elemanına göre:
Erken Osmanlı devri yapılarını süsle­
me programı bakımından incelerken, her
elemanın kendine özgü bezemesini de ayrı
ayrı ele almak gerekir. Yapıları dıştan in­
celemekle başlıyalım. Dış görünüşte en ge­
niş alam kaplıyan ve bu yüzden ilk bakış­
ta dikkati çeken, duvarlardır. Erken Os­
manlI eserlerinin pek çoğunda tuğla hatıilı
taş duvarlar buluyoruz. Duvar yüzeyi bu
hatıllar dışında yer yer rozet, pano ve ben­
zeri ile hareketlendirilmiştir. Bazen ke­
merler veya kör kemerler dizisiyle Canlan­
dırılmış duvarlar da buluyoruz. Duvarların
taştan olduğu hallerde ise, açıklıklar, kor­
131 Mudurnu’da Yıldırım Hamamı için bk.
Ayverdi, U f: derir, s, 349 vd., R. 583,
nü T ürk hamam mimarisi için genel bir ya­
yın olarak bk. S. Eyiee, “İznik'de Büyük H a­
mam ve Osmanlı devri hamamları hakkında bir
deneme”, T a rilı Dergisi, 15, 1960, s. 99-120.
nişler ve benzeri özellikle belirtilen yerler
dışında, duvar pek basittir. Bazen taş di­
zileri arasında özenilerek meydana geti­
rilmiş bezemeli derzler buluyoruz. Fakat
tuğla hatıilı kaba taş duvarlar, bilhassa
Bursa bölgesinin erken yapıları için tipik­
tir. Bir cephenin duvar işçiliği bakımından
özellikle belirtilmesi oldukça nadirdir ve
belirtilen de muhakkak giriş cephesi değil­
dir. Yenişehir Seyyid Mehmed Dede zavi­
yesi ile Mustafa Kemal Paşa’daki Lâlâ Şa­
hin Paşa Türbesinde yan cephelerden biri­
nin özellikle belirtildiğini görüyoruz. Ca­
milerde, son cemaat yeri varsa, cephesi
revak, kalkan duvarı gibi elemanlarla di­
ğerlerinden ayrılır. Bu cephe bilhassa tuğ­
la ve taşla meydana getirilen yüzey süsle­
mesine ayrılmıştır.
Duvarların dış yüzeyinde, basit çini
panolara nadir de olsa rastlıyoruz. Dış yü­
zeyin tamamen çini ile bezenmiş olmasına
ise tek örnek Bursa Yeşil Türbesidir. Çağ­
daş çevre olarak Timurlularda ise bu pek
sevilen bir şekildir ve Safevi eserlerinde
daha da çok görülür.
Kubbeye geçiş elemanları çok defa
dıştan bir kılıf içine alınmıştır. Bu kılıf ve­
ya kubbe kasnağı, normal dış duvarlardan
özel bir teknik veya bezeme ile ayrılmaz.
Saçak hattı çok defa basit bir süsleme ile
de olsa belirtilmiştir. Zengin süslemeye sa­
hip eserlerde 'bu korniş, meselâ İznik Y e­
şil Camimdeki gibi, zengin kabartmalı bir
friz (R. 659) veya Bursa Hüdavendigâr
imaretinde olduğu gibi kör aıkadlardan
(R. 131) meydana gelebileceği gibi, Bur­
sa Yeşil Camimdeki gibi basit silmelerden
ibaret olabilir. Tuğla yapılarda ise en çok
kullanılan testere dişi veya kirpi saçak de­
nilen şekildir (R. 143).
örtü sisteminin dıştan kurşun ile kap­
lanması bugün hemen hemen kaide 'haline
gelmiştir. Ancak, çoğu tamirii veya yeni­
lenmiş olan bu elemanların orijinal görü­
nüşlerinin de böyle olup olmadığı, kesin­
likle söylenemez. Fakat bilhassa erken de­
virlere ait yapıların hiç değilse bazılarının
aslında kiremitle örtülü olduğu bilinir.
Dış cephede gözü duraklatan başlıca
eleman portaldir. Genellikle giriş cephesi­
nin ortasında yer alan ana giriş, bilhassa
 son cemaat yerinin bulunmadığı yapılarda
hakim unsurdur, fakat gok defa son ce­
maat yeriyle gizlendiği yapılarda bile dik­
kati çekecek zenginliktedir. Katalogumu­
za daiıil en zengin örnekler arasında Bur­
sa Yeşil Camii ile Edirne Üç Şerefeli Ca­
miinin portallerini sayabiliriz. Böyle bir
portal genellikle, az da olsa ana duvardan
dışarıya taşkındır. Bir seri bordür ve zen­
gin profillerle beliren geniş çerçeve, çok
defa mukarnaslı bir kavsarayı çevreler.
Köşelikler ise zengin yüzey süslemesi ile
kaplıdır. Yan nişler, portalin hemen he­
men (kaçınılmaz bir unsuru halindedir.
Kapı kemeri He mukarnasların arasındaki
bölge genellikle yapı kitabesine ayrılmış­
tır. Kitabe çok defa sadece kapının üstün­
de yer almakla birlikte, yan nişlerin .üze­
rinde de devam etmesi nadir değildir.
Kapı genellikle basık kemerli bir açık­
lıktır ve söveleri çok sadedir. Kemer ise ya
tek renkli taşla veya i'ki renk taştan geç­
me kama taşlarıyla meydana getirilmiş­
tir. Bunlarda palmet süslemesi bilhassa dik­
kat çekicidir.
Kapı genellikle basık kemerli bir
açıklıktır ve söveleri çdk sadedir. Kemer
ise ya tek renkli taşla veya iki renk taştan
geçme kama taşlarıyla meydana getirilmiş­
tir. Bunlarda palmet süslemesi bilhassa
dikkat çekicidir.
Portal yamsıra ikinci derecedeki ka­
pılar da daha basit olmakla beraber özenle
meydana getirilmiştir. En çok önem ve-
i'ilen bölüm, ya kemerin üstündeki alanda
yer alan akroterimsi kısım veya kapının
üstündeki hafifletme kemerinin dolgusu­
dur. Akroter şekli için lotus-palmet frizleri
tercih edilmiştir. Alınlık ise daha sonra
göreceğimiz pencere alınlıklarıyla eş tu­
tulmuştur.
ikinci derecede önem taşıyan cami ve
mescitlerin girişleri, aşağı yukarı büyük
camilerin yan kapıları karakterindedir de­
nilebilir. Kapı kemerinin köşelikleri ile
kitabe alanının yukarısındaki mukarnas
veya akroter gibi bölümler, bu yapıların
giriş bölümünün basit bezemesini teşkil
ederler. Edirne Muradiye Camii gibi iç süs­
leme bakımından muhteşem olan bir yapı­
da, portal dahil olmak üzere çok sade tu­
tulan cephe, kaide değil istisna teşkil eder.
Oamiİer dışındaki yapılardan türbe­
lerde, eğer bir sakıf mevcutsa, cephe ve
portal durumu camilerden pek ayrılmaz.
Böyle bir giriş bölümünün bulunmadığı
yapılarda ise portal veya cümle kapısı cep­
heye hakimdir. Buna en güzel örnek ola­
rak Yeşil Türbenin muhteşem portalini
gösterebiliriz.
Medrese, darüşşifa gibi dört eyvan
plânından gelen yapılarda giriş eyvanı,
portalin yerini tutmuş ve Cepheye hakim
noktayı teşkil etmiştir. Bu bakımdan Sel­
çuklu medreselerinden büyük bir ayrılık
görüyoruz. Bu sonuncuların muhteşem por-
talleri bilhassa dikkate değer eserlerdir.
Penceı-e süslemesi, dış süslemenin
önemli bir paragrafını teşkil eder. Pencere
söveleri ve lentolarının, taş cephelerde mu­
karnas ve benzeri ile veya zengin silme­
lerle belirtilmesine karşılık, tuğla yapılar­
da, pek az istinası ile pencere çevresi sade
bırakılmıştır. Alınlıklar ise her iki tür ya­
pıda en zengin ve çeşitli süslemeye sahip­
tir. Tuğla yapıların alınlıkları, aynı mal­
zemenin taş veya çini ile alternasyonuyla
meydana getirilmiş geometrik pek çeşitli
desenle bezenmiştir. Taş yapılarda ise alın­
lıklar ya Bursa Yeşil Camimdeki gibi dış
süslemeye uygun malzeme olan taştan ka­
bartma, veya Edime Üç Şerefeli Camim­
deki gibi iki renk taşla bezenmiş olabile­
ceği gibi, birçok hallerde çinidendir. Dış
süslemede çini alınlıklar, Yeşil Türbe ha­
ricinde, hemen hemen daima revak veya
benzeri kısmen de olsa kapalı bölümlerde
yer alır. Bu durumu Edime üç Şerefeli
Camiinde, Bursa Muradiye Camiinde ol­
duğu gibi, daha sonraki yapılardan meselâ
Fatih Camii, Sultan Selim Camii veya
Bozüyük'te Kasım Paşa Camii gibi yer­
lerde de görebiliyoruz.
Erken Osmanlı yapılarından kervan­
saray, bedesten ve hanlarda, iç süsleme he­
men hemen hiç yoktur. Medreselerin süs­
lemesinde ise, avlu cephesi, dış süsleme
özellikleri arzeder. Hücrelerde ise süsle­
meye pek yer verilmemiştir. Bu yapıların
ancak giriş bölümleri ile mescit kısımla­
rında iç süsleme bahis konusudur ve bu
da' normal bir mescidinkini andırır. Bu ba­
kımdan iç süsleme elemanlarını cami, mes­
cit ve türbelerde inceleyeceğiz.
 iç süsleme, alt bölümlerde, yapı eğer
sade ise veya önemli bir eser değilse, ge­
nellikle mevcut değildir. Çinili yapılarda
ise, yapımn yüksekliğine de bağlı olarak
alttan takriben iki-üç metrelik bir kısım
çini kaplıdır. Bu kaplama tek renkli ol­
dukça basit çinilerden olabileceği gibi,
Edirne Muradiye Oamiindeki gibi zengin
örnekler ihtiva edebilir. Duvarın bundan
sonraki kısmı için süsleme, eğer Varsa, he­
men hemen kaide olarak kalem isidir. Ba­
zen malakâri de görülür. Düz yüzeyler ka­
dar, kavisli intikal veya örtü bölümleri de
bu kaideye uyarlar. Ancak desen, örttüğü
yüzeyin gerektirdiği özellikleri taşır. Bir
kemerin geniş bodür gelelindeki süsleme­
sine kargılık, kubbeye geçiş bölümleri için
bu bölümlerin formuna uygun küçük kom­
pozisyonlar düşünülmüştür. Kasnak veya
'benzeri bölümlerde bir yazı frizi en uygun
yerini bulurken, kubbeler ya Edirne Üç
Şerefeli Camii revak kubbelerindeki gibi
ıgmsal simetrik merkezî tek kompozisyon
ile veya aym yerdeki harim kubbelerindeki
gibi ışınsal dilimlere ayrılmış bir tertipte
süslenmiştir. Büyük duvar yüzeyleri için
tanıdığımız tek örnek Edirne Muradiye Ca-
miidir. Burada alttan ve üstten yazı ve
benzeri frizlerle sınırlandırılmış bir alan,
kabaca simetrik serbest bir kompozisyona
sahiptir (Desen No. 49).
İç yüzey süslemesinde yapı elemanı­
nın bulunduğu yer de dikkate alınarak
aşağıdan bakan bir kimsenin görüşüne uy­
gun boy ve biçimde süsleme tercih edil­
miştir.130 Duvar süslemesi olarak zaviyeli
camilerin yan mekânlarında görülen alçı
süslemeden ise daha önce bahsetmiştik.
Dış süslemenin başlıca elemanlarından
olan alınlıklar, iç süslemede de oldukça
önemlidir. Bilhassa çinili yapıların alın­
lıkları dikkate değer. Hemen hemen ilk
örneklerini Bursa’da Yeşil Cami ve Tür­
bede bulduğumuz bu alınlıklar, 16. yüzyı­
lın çinili camilerinin devamlı repertuvarına
girmiştir.
130 Kşr. A.S. Ülgen, "X V I. yüzyılda Türk
mimarisinin iç dekoru nasıl vücud buldu", M il­
letlerarası B irin ci T ü rk Sanatları K ongresi, A n ­
kara 19-21{ E k im 1959, K ongreye Sunulan T eb­
liğler, Ankara 1962, s. 389-400.
Erken Ösmanİı yapılarında sütunlar
nisbeten az kullanıldığı için, sütun başlık­
ları da önemli yer tutmazlar. Fakat genel
bir hüküm olarak eıken Osmanlı devri sü­
tun başlığı mukarnaslıdır diyebiliriz. An­
cak bunlar, daha sonraki klasik şekillerini
henüz almamışlardır. Paye başlığı, korniş,
kemer yastığı, konsol gibi aracı eleman­
lara ise daha çok taş yapılarda rastlıyoruz.
İznik Yeşil Camii veya Bursa Yıldırım Ca­
mii gibi taş süslemece zengin eserlerde bun­
ların pek zengin çeşitli örnekleri mermer­
den kabaı-tma olarak mevcuttur. Taş süs­
lemenin ikinci plânda kaldığı, meselâ Bur­
sa Hüdavendigâr Camiinde ise bu çeşit ele­
manlarda derleme malzeme tercih edil­
miştir.
Cami ve mescitlerin başlıca organla­
rından olan mihrap, süslemede de terkedi-
lemeyen elemandır. En basit mescitte bile,
mütevazi bir alçı mihrap, basit mukarnası
ve geometrik bordürleriyle 'başköşeyi işgal
eder. Dıştan hiç bir süslemesi ohnayan
Ankara mescitleri için bile bu durum va­
rittir. Yapının önemi ve sanat değeri art­
tıkça mihrap da kalitece buna uyar. Basit
yapılarda alçıdan sıra işi bir mihrap tercih
edilirken, mermer veya çini, önemli yapı­
ların normal bezeme programına dahil ol­
muştur. Erken Osmanlı devrinin önemli
yapılarındaki çini mihraplar, daha sonraki
devirlerde yerlerini taş mihraplara bırak­
mışlardır. Mihrap, genellikle bir seri çe­
şitli genişlikteki bordürden ibaret geniş
çerçeve içinde aynalık, çok kere mukar-
naslı olan yaşmak, bunun iki yanındaki
köşelikler ve dikdörtgen veya çokgen plân­
lı nişten kuruludur. Nişin iki yanındaki
sütunçeler, küçük başlık ve kaideleriyle
mihrapların sevimli bir elemanıdır. Genel­
likle aynalık, dinî konulu yazılara ayırıl-
mıştır. Dış bordürlerden ise en az biri ya­
zılıdır. Bordürlerden en genişi genellikle
geometrik sonsuz bezeme ihtiva eder. Di­
ğer kısımlar, mihrabın tekniğine, malze­
mesine ve üslûbuna göre değişen motif­
lerle süslenir.
Minlber, camileri cami yapan eleman
olarak önemlidir. Birçok mescit sonradan
camiye çevrildiği için, bunların minberleri
eklendikleri devrin eseri olarak konumuz
dışında kalırlar. Selçuklu devrinin ahşap
minber geleneği, erken Osmanlı sanatında
da devam etmiştir. Taş minberler ise ön­
celeri da'ha az sayıdadır. Daha sonraki de­
virde ise taş minberler tercih edilecek ve
süslemeleri de oldukça sadeleşecektiı-.131
Camilerin Ve diğer yapıların ahşap
süslemesinin önemli bir elemanı da kapı
kanatları ile pencere kep erikleridir. Bun­
lar, ahşap süsleme bölümünde görüldüğü
üzere çeşitli teknik ve süsleme özelliklerine
sahiptir. Osmanlı sanatının daha geç de­
virlerinde gördüğümüz sedef veya benzeri
“ i Minber lıakkında genel bilgi ve çeşitli
kısımlarının adları için bk. Z. Oral, "Anadolu’­
da sanat değeri olan ahşap minberler, kitabe­
leri ve tarihçeleri”. V a k ıfla r D ergisi, V, 1972,
s. 23-25.
malzeme ile kakmalı veya Memlûk sana­
tında karşılaştığımız maden kaplamalı ör­
nekleri ise bu devirde tesbit edemedik.138
Son olarak, katalogumuza dahil eser­
lerden sadece Yeşil Camide rastladığımız
mahfil ve locaları zikredelim. Bunlar, hü­
kümdarın ibadet ve ikametine tahsis edil­
diği için özellikle zengin süslemeli, son de­
recede özenilmiş eserlerdir. Tavan dahil
her yanı en çeşitli tekniklerde çini ile kap­
lı olan bu mekânlar, daha sonraki Osmanlı
camilerinin hünkâr mahfillerine örnek ol­
muştur.
338 Kahire Baybars Medresesinin bronz ka­
pısı için bk. K.A.C. Cresıvell, The M ü slim ar-
c h ite ctılre of Egypt, II, Oxford 1959, Lcv. 44 d.
 Ortaçağ sanatı, dünyanın pek çok ye­ natçıların olması muhtemel eserleri araş­
rinde anonimdir. Yeniçağda adeta bir sa­ tırmak ve belli atölyelere bağlanabilecek
natçılar tarihi halini alan batı sanat tari­ eserleri gruplandırmak istiyoruz. Bu grup-
hinde bile ortaçağda nadiren imzalı esere landırmaların bir genellemesi olarak ise
rastlanır. Batılı sanat tarihçilerinin sonsuz çevre Jislûpları-ortaya. çıkacaktır.
denilebilecek gayreti ile sanatçı üslûpları
Bir binanın bütün süslemesinden so­
ayırd edilebilmekte ise de, isim belirtile-
rumlu olarak tanıdığımız tek sanatçı, Bur­
memekte ve sanatçıya, meşhur bir eserine
sa Yeşil Camiinin nakkaşı A li bin İlyas
veya eserlerinde çok görülen belli bir mo­
A li’dir. Aynı sanatçının, Yeşil Türbe ile
tife veya özelliğe göre adlar verilmekte­
Medresenin süslemesini de yönettiğine mu­
dir. İslâm sanatı ise ortaçağın anonim
hakkak gözü ile bakabiliriz. Bu sanatçı as­
kalma meylini yeniçağda da devam ettir­
len BursalIdır. Timur ile birlikte Semer-
miştir. Gayet ilginçtir ki, tanıdığımız im­
kanda giderek orada görgü ve bilgisini art­
zalı ve sanatçı kitabeli eserlerin pek çoğu
tırdıktan sonra yurda dönüşünde Yeşil Ca­
anıtsal eserler değil, genellikle küçük sa­
mi gibi önemli bir eserin süslemesini yö­
nat dallarına aittir. Türk sanatında önce­
netmekle görevlendirilmiş ve bu görevi,
leri mimarlarla birlikte yapıların süslen­
örnek aldığı Semerkant eserlerinden gerek
mesinden sorumlu olan sanatçı veya süs­
teknik ve gerekse desen bakımından daha
lemeyi fiilen meydana getiren usta da pek
başarılı şekilde yerine getirmiştir, idare­
nadir haller dışında anonim kalmıştır. Da­
sindeki çini ustaları, kendilerini “üsta-
ha sonraları mimarın adınıri bilinmesi ya­
dan-ı Tebriz” olarak tanıtmaktadırlar. Teb-
vaş yavaş yaygınlaşırken, erken Osmanlı
rizin hiç bir zaman önemli bir çini mer­
devrinde mimar da çok defa anonimdir.
kezi olmadığını düşünürsek, sanatlarım ya
Halbuki kalfa işi olması muhtemel basit
A li bin ilyas A li gibi Semerkantta, veya
yapılar bir yana bırakılırsa, mimari ba­
bu sanatçının idaresinde Bursa’da geliştir­
kımından yenilik getiren Veya belli bir sa­
dikleri anlaşılır. Ancak, Tebrizli olan sa­
nat değeri taşıyan yapıların, adsız ustalar
dece çini ustaları değildir. Yeşil Türbe ka­
tarafından ve belli plânlara veya ölçülere
pısındaki kitabeden anlaşılddığına göre,
uyulmaksızın ortaya çıktığım düşünmek
ağaç oyma işlerini yapan usta da Tebriz-
bile abestir.
lidir ve kendini “Hacı Ahmed Tebrizî” ola­
Erken Osmanlı mimari süslemesinde rak tanıtmaktadır. Yeşil Cami çini ustala­
ise adı 'bilinen sanatçı ve sanatçısı belli eser rından “Mehmed Meenun”un da Tebrizli
sayısı, kelimenin tam manasıyla biı' elin ustalardan biri olduğu muhakkak gibidir.
parmaklarıyla sayılacak kadar azdır. Bu
Tanıdığımız diğer ustalar ise ağaç iş­
durumda, sanatçımı! tevazuu, kendini Tan­
rının güzelliklerini aksettiren bir araç say­ lerinde çalışmıştır. Birincisi Bursa Ulu
ması önemli ı-ol oynamıştır. Halbuki, her­ Camiinin 1300/1400 tarihli minberinin us­
hangi bir ustanın, el alışkanlığıyla tekrar­ tası “EI-hac Muhammed ibn Abdülaziz ib-
ladığı, meselâ basit tuğla süslemesi yanın­ ni’d-Dukî” dir. Diğeri ise Ankara’da, Ahi
da, Edirne Muradiye Camii çinili mihrabı Elvan Camiinin 1413 tarihli minberinin
veya Edirne üç Şerefeli Camii kalem iş­
ustası olup, kitabede kendini “Muhammed
leri gibi eserler, muhakkak ki yaratıcı vas­
ihni Bayezid durudger el-Harbudlu” , yani
fı kuvvetli sanatçıların fikirleriyle ortaya
çıkmıştır. Aşağıda, sanatçısı belli eserleri Harputlu marangoz, Bayezid oğlu Mehmed
kısaca gözden geçirdikten sonra, aynı sa­ diye tanıtmıştır.
 Tanıdığımız ustalar ve kesinlikle tes­
bit edilebilen eserleri işte bunlardan iba­
rettir. Görüleceği üzere bir nakkaş, bir çini
ustası Ve üç ince marangozdan ibaret olan
sanatçı listemiz, bir devrin sanatçı tari­
hini yazmak için son dere'cede yetersizdir.
Buna karşılık, teknik, üslûp, tarih ve böl­
ge yakınlığına dayanarak bazı eserleri bel­
li atölyelere bağlamak mümkündür.130
Çini ve ahşap eserler, yapının dışında
bir yerde yapıldıktan sonra yerlerine ta­
şınmaya en müsait olanlardır. Bu yüzden
çeşitli yapılara ait çinilerin veya kapı ve
pencere kanatlarının tek atölyede meydana
getirildiğini tedbit de nisbeten kolaylıkla
mümkün oluyor.
& muhakkak çok yakında yapılmaları gerek­
Bursa Yeşil Camii, Osmanlı sanatı­
nın ilk önemli çini yapısıdır ve bu sanata
yeni bir çini tekniğini ve üslûbunu getir­
miştir. Bu yapı ile Yeşil Türbe ve Medre­
senin çinilerinde görülen mihrap, mahfil
veya portalin profillerine uygun plastik
formlar, esaslı bir plânlamanın eseridir ve
uzak bir yerde parçalar halinde yapılarak
Bursaya taşınmaları imkânsız değilse de
pek güçtür. Bu yüzden Bursa'da veya çok
yakınında bir atölyede meydana getirilmiş
’ olmaları gerekir. Kısa bir süre sonra yapı­
lan Edirne Muradiye Camii mihrabında ise
plastik formlar aynı derecede önemli bir
rol oynamazlar. Edirne çevresinde bir çini
atölyesi mevcudiyetini gösterecek izlere
de rastlanmadığına göre, bu çinilerin de
Bursa Yeşil Camii atölyelerinin eseri ol­
duklarına inanmak istiyoruz. Yeşil Cami
ve Tübbenin çinilerinden artan parçalar ise
. Bursada Yeşil Medrese cümle kapısı üze­
rindeki yarım tonozda ve Selçuk Hatun
* Camii duvarında spolie mahiyetinde kul­
lanılmıştır.
Yine Bursa ve Edirne yapılarında gör­
düğümüz diğer bir grup çini ise ayrı (ir
atölyenin eseri olabilir. Yeşil külliyesinin
130 Sanatçıları tesbit için yapılan çalışma-
ların başında Taeschner'in araştırmalarını ha-
tırlamak gerekir. Bk. Fr. Taeschner, “Die Jesil
Gâmi’ in Brusssa, ihre historisehen Inschriften
ıınd ihre Künstler”, D e r İslam , XX , 1932, s.
139-168; ay. yazar, "Preiiminary materials for
a dictionary of islamic artists” , Ars Islam ica,
V, 1938, Supploment I, s. HI-VTH.
plastik formlar »rzetmeyen çinilerini bu
atölyenin ilk, fakat belki de en başarılı
eserleri olarak kabul etmek yerinde ola­
caktır. Yeşil Cami ve Türbenin alınlıkları
ve bordürleri ile Yeşil Türbe iç duvarla­
rını süsleyen şemseler bu gruba dahildir.
Daha sonı-a Muradiye Camii ve Medrese­
sinde, Edirne’de gahmelek Camiinde gör­
düğümüz bordür çinilerinin aynı ellerin
eseri olduğu muhakkaktır. Bursa Muradi­
ye Camii ve Edirne Şahmelek Camii çini­
leri üzerinden ince kağıda çizdiğimiz de­
senlerin üstüste konduğunda tamamen ça­
kışmaları tesadüf eseri olamaz. Bu çiniler
için de Bursa civarında bir atölye düşünü­
lebilir, Ancak, plastik formlu çiniler gibi
mez, çünkü taşınmaya müsait boylarda ve
sıra işi çinilerdir. Bunlar için ilk alda ge­
len yer İznik ise de, burada yapılan kazı­
larda çini parçalan ele geçmeyişi bu ihti­
mali pek zayıf kılar.""
ilk örneklerini Edirne Muradiye Ca­
miinde gördüğümüz mavi-beyaz çinilerin
hangi atölyenin eseri olduğunu söylemek
ise daha gijçtür. Ancak, Muradiye Camii
mihrabının maviJbeyaz ve renkli sırlı çi­
nilerden meydana gelen kısımları o kadar
ahenkli bir kaynaşma gösterirler ki, aynı
sanatçının muhayyilesinden çıkmış olma­
ları gerekir.
Çini atölyelerini tesbit, malzeme ve
teknik yoluyla mümkün olurken, taşınması
daha kolay bir malzemeden yapılan ağaç
eserleri ancak üslûp ve desen yardımı ile
gruplandırabiliyoruz. Ancak, bu gruplan­
dırma, aym zamanda coğrafî olmak gibi
ilginç bir sonuca varmaktadır. Benzeri ve
çağdaşı olmayan Gebze Orhan Camii pen­
cere kepengini hariç tutarsak, hemen he­
men önemli bütün eserleri birer bölge atöl­
yesine bağlamamız mümkün olmaktadır.
Bursa için iki usta adı tanıyoruz. Bun­
lardan biri Antepli Dairi oğlu Abdülaziz
140 İznik'de keramik fırınları ile ilgili ka-
zılar için bk. O. Aslanapa, “İznik kazılarında
ele geçen keramikler ve çini fırınları”, Türle Sa-
ııa tı T a rih i A ra ş tırm a ve incelem eleri, n , 1969,
s. 62-73; ay. yazar, "Pottery and kiins from the
İznik excavations", Forsclm ngen zur K u n st Asi-
ons, I n M em oria m K u r t Erdm ann, İstanbul,
1969, s. 140-146.
oğlu Hacı Mehmed’dir. Bursa Ulu Camim­
deki minberin ustası olarak karşımıza
çıkan bu sanatçı, 23 yıl önce Manisa’daki
Ulu Camiin minberini de yapmıştı, iki
minber aynı ana tertiptedir. Yan aynalık
ve talıt altı bölümlerinde yıldızlı geomet­
rik süslemenin çok zengin örnekleri veril­
miş. Bursa’da bu kısımlar ayrıca kabara­
larla zenginleştirilmiştir. 1400 yıllarının
Bursa’daki tek imzalı ağaç işi olan bu min­
berden sonra ustası bilinen diğer eser Y e­
şil Türbenin kapısıdır. Burada Tebrizli Ali
adlı sanatçının adı kapıda zikredilmiştir.
Aynı udtanın Yeşil Camideki ağag işlerini
de yaptığı muhakkak gibidir.141
Ankara’dan katalogumuza dahil iki
kapı ve bir minber tanıyoruz. Kapıların
deseni ve üslûbu, minberin'lrinden tamamen
faı-ldı olduğundan Harputlu Mehmed’in
eseri olmadıkları muhakkaktır. Fakat iki
kapının benzerliği, aynı elden çıkma olduk­
larında tereddüde lüzum bırakmayacak ka­
dar büyüktür.
Amasya ve çevresinde ise oldukça çok
sayıda eserle karşımıza çıkan başarılı bir
ağaç işleri aıtölyesi buluyoruz. Bayezid Pa­
şa Camii ile Osmancık Koca Mehmed Paşa
Camii ve Merzifon Çelebi Mehmed Medre­
sesi Kapılarının desen Ve işçilik bakımın­
dan büyük benzerlikleri, bunların aynı
atölyenin eseri olduğunu açıkça gösterir.
Amasya, Çorum, Tokat ve çevresinde sa­
nat değeri yüksek daha erken veya daha
geç tarihlere ait ahşap eserlerin de bulu­
nuşu, bu çevrede ince marangozluğun kök­
lü bir geleneğe sahip olduğunun delilidir.
Tire’de Yeşil İmaret ile Hacı Haşan
Camii kapılarının da aynı elden çıktığı ba­
rizdir. En başarılı ahşap atölyelerinden
biri ise Edirne’deki üç Şerefeli Camiyi
bezemiştir.
Böylece ahşap eserleri Bursa, Amas­
ya, Ankara, Tire ve Edirne olmak üzere
beş grup halinde toplamamız mümkün ol­
maktadır.
141 Manisa Ulu Camii minberi için bk.
M.Z. Oral, "Anadolu’da sanat değeri olan ahşap
minberler, kitabeleri ve tarihçeleri", V a k ıfla r
D ergisi, V, 1962, s. 66-68, R. 31-33.
Çini ve ahşap dışındaki süsleme, ayrı
bir yerde meydana getirilip taşınmaya mü­
sait olmadığından, doğrudan doğruya ye­
rinde veya yapının hemen yanında mey­
dana getirilir. Bu yüzden taş, tuğla, ka­
lem işi gibi süsleme, atölye işi olmakttan
çok, mimarın veya yapı ustasının etkisin­
de meydana getirilmiştir. Çeşitli parçaların
üzerindeki kabartmaların birbiri ile tama­
men uyuşabilmesi için, kabaca şekillendi­
rildikten sonra taş, yapıdaki yerine yer­
leştiriliyor ve son şekli ancak orada veri­
liyordu. Bu durumu tamamlanmadan bıra­
kılmış eserlerde müşahede etmek mümkün­
dür. Kalem işi ise doğrudan doğruya sıva
tabakasının üzerinde fırça ile meydana ge­
tirildiğinden ancak desenin kalıbı bir atol- <
yenin eseri olabilir. Kalem işleri ile tezihip
arasındaki yakın benzerlik ise kalıplarının
tezhiplerle aynı sanattgıların muhayyilesin,
den çıktığım gösterir. Bursa ve Edirne ka­
lem işleri arasında büyük bir üslûp farkı
olmayışı ise her iki yerde başkent ustala­
rının kalıplarıyla çalışıldığını ifade eder.
Tuğla süsleme için ise başlıca bir mer­
kez tanıyoruz. Edirnedeki Yıldırım Camiini
hesaba katmazsak, erken devrin hemen
hemen bütün önemli eserleri Bursa ve çev­
resinde toplanmıştır. Bu tarzdaki süsleme­
nin tamamını Bursa ekolü olarak tanım­
larsak büyük hata işlemiş olmayız. Erken
Osmanlı devrinin bu çok sevilen cephe süs­
lemesi, daha sonraları Edirne’de ve Trak­
ya’nın başka yerlerinde tatbik sahası bul­
muştur.
Alçı eserlerin durumu ise farklıdır.
Aslında taşınabilir eserler olmamakla bir­
likte bilhassa kalıplama tekniğindekilerde
alçı eserin değil, fakat kalıbın taşındığını ,
gösteren izler vardır. Ankaranın alçı mih­
raplarının hemen hemen hiçbiri diğerinin
tam eşi değildir. Fakat, birinde köşelik
için kullanılan kalıp, bir diğerinde geniş
bordür Veya niş yüzeyinde tatbik edilmiş
ve muayyen birkaç desenle pek çeşitli mih­
raplar ontaya çıkmıştır. Alçı kalıplarının
uzunca zaman aralıklarıyla kullanılabil­
mesi ise tarihlendirmede güçlüklere yol
açmıştır. Alçı işlerinin en çok eserle tem­
sil edilen atölyesi Ankaranmkidir. Ancak
kalitece en iyisi olmadığı da muhakkaktır.
Bundan başka Edirne'de birbirine çok ben­
zeyen mihraplarla karşılaşmamız, burada
da bir atölyenin mevcudiyetine işaret eder.
Bursa ve Amasya zaviyeli camilerinin tab-
hane süslemeleri ise sıra işi olmayıp, yapı­
ların diğer süslemesiyle birlikte yönetil­
miştir.
Süsleme çeşitlerinin bir kısmının ayrı
atölyelerde meydana getirilip yapıya son­
radan yerleştirildiğini gördük. Ancak, ya­
pıların önem derecelerine göre farklı me-
todlarla süslendikleri anlaşılmaktadır. An­
kara’nın bir mescidi için alçı atölyesine
sipariş edilen sıra işi bir mihrap yanında
ahşap konstrüksiyonu bu mihraptan tama­
men farklı motiflerle ve fankh bir üslûpta
süsleyen bir usta ve başka bir atölyede
hazırlanan ahşap kapı yeterli bulunmuştu.
Aynı şekilde Bursa'nın mescit veya basit
camileri için tuğla ve taş ile duvarı beze­
mesini bilen bir usta ile, mihrap, kapı yaş­
mağı ve intikal organlarını mukarnas ve­
ya benzeri daha basit şekillerle bezeyecek
bir sıvacı ustası yeterli görülmüştü. Buna
karşılık İznik Yeşil Camii, Bursa Yeşil
Camii veya Edirne Üç Şerefeli Camii gibi
birinci derecede önemli eserlerde, çeşitli
ustaların kendi bildiklerince çalışmalarına
imkân verilmediği aşikârdır. Bunlarda mi­
mar ve/veya bina emini yamsıra iç ve dış
süslemeyi bir program dahilinde yönete­
cek bir dekoratör veya o zamanki deyimle
nakkaşın, yapının, baninin zevkine Ve s-
teklerine uygun şekilde tamamlanmasını
teminle görevlendirildiği anlaşılıyor. Böy-
lece programlı bir çalışma ile yalnız yapı -
süsleme ilişkileri değil, süsleme çeşitleri
arasında da bir tematik bağlantı temin
ediliyordu. Bu durumu en iyi şekilde gö­
rebileceğimiz yapı olan Bursa Yeşil Ca­
miinde, aynı zamanda kitabelerle de mi-
mar-nakkaş-üsta işbirliği ve iş bölümü
açıkça belirmektedir. Bu yapıda süsleme
projesinin tek usta elinden çıktığım gös­
teren en canlı delil, motif ve kompozisyon­
ların çeşitli süsleme tekniklerinde ve yapı­
nın çeşitli yerlerinde ortak kullanılışıdır.
Böylece, önem taşıyan yapılarda bir nak­
kaşın bütün yapının süslemesi için desen­
leri tesbit ettiğini ve çeşitli ustaların bun­
ları meydana getirişini de fiilen kontrolü
altında tuttuğunu görüyoruz. Bu duruma
göre belli eser türlerini yapan atölyeler
yamsıra, bir eserin bütün süslemesini yö­
neten atölyelerin mevcudiyeti anlaşılmak­
tadır.
 Bu bölümde, katalogumuz çerçevesine Şöyle ki:
giren yapılar yamsıra, 14. yüzyıl başından
15. yüzyıl sonuna kadar çeşitli çevrelerin Kompozisyon
yap:lai'mı kapsayan bir kronoloji cedveli prensipleri — x : Sonsuzluk
ile bazı verileri kolay görülebilir şekilde o : Merkezilik
karşılaştırmaya çalıştık. Bütün dünya sa­ — : Bordür (ik i yönde
natını içine alan bir karşılaştırmanın faz­ sonsuz)
la dağınık ve bu yüzden gereksiz olacağı
muhakkaktı. Cedvelimizi, süslemesi bakı­ Motif
mından Osmanlı yapılarına benzerlik gös­ grubu — R : Rumî, palmet, lotus
teren eserlerin tamamıyla değil, sadece her B : Hatai ve diğer bitki­
çevreden rastgele seçilmiş örneklerle mey­ sel
dana getirdik. îslâm sanatının çeşitli çev­ g : Basit geometrik
releri dışında, en yakın komşu çevre ola­ G : Yıldızlı geometrik
rak Bizans sanatını da bu kronoloji de­
Y : Yazı
nemesine kattık.
Süsleme
14. yüzyıl ortalarında başlayan Os­ çeşitleri — T : Taş kabartma
manlI sanatını hazırlayan sanat çevreleri t : Bu teknik dışında taş
hakkında hiç değilse bir fikir vermek mak­ işçiliği (kakma, ajur
sadıyla 14. yüzyılın ilk yarısından da ör­ gibi)
nekler aldık. Aynı şekilde, 15. yüzyıl or­ D : Tuğla ve taş duvar
tasında sona eren katalogumuzun sınırı dı­
d : Bunun dışında duvar
şına taşarak bu yüzyılın sonuna kadar,
süslemesi (Derz gibi)
çoğu Osmanlı çevresinden, örnekler ver­
dik. Eserleri iki sütuna toplayarak, Os­ C : Bu devrin normal tek­
manlI yapılarını diğerlerinden ayırdık ve niği olan rekli sır
böylece bir karşılaştırmayı kolaylaştırma­ tekniğinde çiniler
ya çalıştık. Bunu takibeden sütunlarda ise c : Diğer çini teknikleri
süsleme çeşitleri, kompozisyon prensipleri A : Alçı ve stuko, mala­
ve motif gruplarından hangilerinin bu ya­ kâri
pılarda temsil edildiğini, harflerle belirt­ K : Kalem işi
meye çalıştık.
B : Ahşap
 KRONOLOJİ C E T V E L İ

E5 ER İN Y E R İ, A D I ve ÇEVRESİ SÜ SLEM E Komp. M O TİF

TARİH
veya ç e ş id i prens GRUBU
Y Ü Z Y IL O S M A N L I D İ Ğ E R '

1304-1309 Natanz, M escidi Cum a A

(ilhan lı)

1303/9 A m a sy a , Sifahanetİ Ihanlı) T x' R G

1307-1313 Sultani ye, O lca y to c C A X - R B G

Tü rbesi (ilhanlı)

E r z u r u m , Yak utiye T Dc X - R G
1310
M e d re se si ( i l h a n l ı )

1310 İs f a h a n , M escidi Cuma A X - RB GY

(M ih rap il h a n l ı )

1312 B i r g i , Ulu Cam ii c B X - R gG

(A yd ıno ğ lu )

1312 N iğ d e, H Lİdavend T X o - R G
T ü rb e si ( ilh a n lı)

14. yy. S e la n ik , H avariler D X o - g

K ilis e s i ( B iz a n s )

1315 Kahire, Emir Sungur Sadi t A X R G

Tü rb e si (Memluk)

1321 G racan ica,Teb şir Kilisesi D X - 9

(Yugoslavya)

1322 K ırşe h ir, Aşıkp aşazad e T X G

Türbesi (Eretn ao ğ lu )

1300 .1325 İsta n b u l,S in a n P a şa D - g

M escidi (B iz a n s)

1 3 2 2 .132G V eram in,M escidi C u m a c C A - R B GY

(İlh a n lı)

İ335 İzn ik ,O rh an imaret Camii c A X - RB GY

1337.1338 Abarkuh,M escidi C u m a A X - R Y

(ilh a n lı)

1315.1350 İs t a n b u l,F e t h iy e Cam ii T □ X 0 - B g Y

(B iz a n s )

1338 Niğde,Sungur Bey Camii T B X R gG

(K a ra m a n o ğ lu )

İ
 TARİH E S E R İN Y E R İ,A D I ve ÇEV RESİ SÜ SLEM E Komp MOTİF
ve ya
O S MA N L I Di G e r Ç E Ş İD İ prens GRU BU
Y Ü Z Y IL
İstanbul, Fenari İsa T D X o B gG
1282-1350
Camii ( B iz a n s )

13AO ?' B u r s a ,O rh a n Cam ii Dc A X o - g

1A.yy. ortası B ile cik , İm a ret A X o R

G e b z e , O rhan C am ii B o R

İz n ik ,K ır g ız lâ r Tü rbesi K o RB

1350 K a h ir e .S u lt a n H aşan T X - R B g GY
M e d re se si (M e m lû k )

1358 G e v a ş,H a lim e Hatun T R GY

Küm beti (Karakoyunlu)

S e m e rk a n t.Ş a h Z in d e , c 0 - R
1360/1361
Anonim Türbe (Timurlu)

1360 vd S evilla, A lkazar Sarayı c A X 0 - R G

1366 Kastamonu, K a sa b a Köyü T c KB X - gG

Camii (Candaroğlu)

1366-1335 B u rsa , Hüdavendigâr T c KB X “ gG

im areti

.1360-1390 Yenişehir, Zaviye D X 0 g

1362-1389 B u rsa , Koca Naib Cam ii D X 0 g

1372 Ş e m e rk a n t,Ş a h Zind e c c X 0 - R g

Türbesi (Tim urlu)

1372 Sem erkant,Türkân Aka c C RB

Türbesi (Tim urlu)

137A Selçuk, Isa Bey Camii t T - G

(A yd ıno ğ lu )

1375 Y e z d , M escid i Cuma c - RB G

( İlh a n lı)

137G M an isa,U lu Cam i t T B X 0 - R GY

(S aru h an o ğ lu )

1382 K em alli,A sılh an Bey T 0 - R G

Camii

1382 Karam an , Hatu ni y e t T X - RB GY

Med res es i (Karamanoglu )
 TA R İ H E S E R İN Y E R İ, A D I ve ÇEVRESİ SÜ SLEM E Komp M O T İF
veya C E Ş I DI prens GRU BU
Y Ü Z Y IL O S M A N L I D İ Ğ E R

1378-1391 İzn ik,Y eşil Cami t T c X 0 _ R gGY

1385 Sem erkan t .Şirin Bika c R B

Türbesi (Tim urlu)

1388J389 İznik,Nilüfer Hatun imareti T D X g

1380-1405 Ş e h rise b z ,A k sa ray c C X - R Bg

(Tim urlu)

1 Van,Ulu Cami (KarakoyunU

1389JAOO D A X o - R B g C- Y

14-yy. 4-çey. Mustafa Kemal P a şa D 0 - g

Lala Şahin F^şa T ü rb e si

I4yy. 2.yarısı Behra mkale, Hüdavendi gar A X 0 R G

Camii

Geyve, İmaret C am ii D X g

1292 Ankara,Ahi Yakup Cam ii A X - G

1294 Uluabad, I s s ız Han D X g

1294-1295 M ila s,F iru zB e y Camii t T X - R gGY

1396/1397 A h ta t,E rze n Hatun T X R GY

Kümbeti (Karakoyunlu)

1398/1399 Bergam a, Ulu C a m i T - R

1399/1400 B u r s a .Y ıld ır ım C a m ii T c A X R B gGY

B u rsa,Y ıld ırım Medresesi T D X o g

B u rsa , Yıldırım Darüşşifast Dc X 0 - g

B u rsa , Ulu C a m i T B X RB GY

B u rsa , Gülçiçek Hatun D X 0 g

Tü rbesi

ca. 1400 E d irn e ,Y ıld ırım C a m ii D A X 0 gG

14. yy. sonu B u r s a ,T im u r ta ş Cam ii D A X o R gG

K u rşu nlu , Kervansaray ■

- D X g

A n k a ra , Genegi M escidi A K B X 0 - RB G
 T A R İH E S E R İN Y E R İ, A D I ve ÇEVRESİ SÜ SLEM E Komp M O T İF
veya Ç E Ş İD İ prens G R U B U
Y Ü Z Y IL O S M A N L I D I G E R

15.yy.başı A nkara,H acettep e Camii

A n kara,H acı Arap Camii

A n k a ra ,H a c ı D o ğ a n
C am ii

A n k a ra , Karanlı k
M e scit

A n k ara, Molla Büyük

M e s c id i

Ankara, Poyracı M escidi

A nkara,R ü stem N a il
M e s c id i

A y a ş, Ulu Cam i

S e m e r kant ,B i bi H anım
Cam ii (Tim urlu)

Ankara, Hacı İv a z Mescidi G

.15. yy. A n kara,D irekli Cam i G

A n kara,Eyüp M e scid i G

15.yy,başı A n kara, Hoca Hündi G

M e sc id i

A nkara,Kul Derviş
M e scid i

1404 B a la t ,İly a s B e y Cam ii

( M e n t e ş e o ğ lu )

1407 G elibo lu, N am azgah

1409 Niğde, A k M ed rese

(K aram a noğlu)

1413 A n k ara, Ahi Slvan Camii

1413-1415 G ü m ü ş, Hacı H a lil Föşa

M e d re se si

1414 E d irn e , E s k i Cam i

1417 ? B u r s a , O r h a n C a m ii
 TARİ H ESERİN YERİ, AD! ve ÇEVRESİ SÜ SLEM E Komp. M O T İF
veya
O S M A N L I D İ G E' R ÇEŞİDİ prens. GRUBU

1414-1417 M e r z if o n ,Ç e le b i T A B X - R GY
M ehm ed M e d re se si

1414 -1419 A m a sy a , B a y e z id P a şa t T A B X 0 - R B gGY

Cam ii

1415-1420 E d irn e , B e d e s te n T - R g

1418 M e ş h e d , M escidi c X - R B GY
G evher S a h (Tim urlu)

1419-1424 B u r s a ,Y e ş il C a m i t T c C A KB X 0 - RBgGY

B u r s a ,Y e ş il M e d rese Dc C X 0 - R B gG

c a . 1420 B u r s a ,Y e ş il İm a re t D X g
1420/1421 Dj'metoka, Ç e le b i T 0 - R g Y
M ehm ed C a m ii

1421 Konya, H asbey T X - R G

Darü Ihüf faz ı(KaramanogM

1422 E d irn e Gazi Mihal Cam ii A X - G

1424/1425 B u r s a ,Y e ş il Tü rbe c C B X 0 - RB gGY

B u rsa ,M u ra d iy e C a m ii Dc C KB X o - R B gG

15.yy.1.yarı. B u rsa .Ç e ra ğ Bey Mescidi D

B u r s a , İb rahim Paşa D X - g
C am ii

1425 /1426 B u r s a , Muradiye D C X - R g

M e d rese si

15.yy.1.yarı Bursa-,İbni B e z z a z Camii t T D X R g

Bursa,N albantoğlu Camii D - g

Tokat.Güdük Minare
Cam ii D X g

1428 A b d u lla h - i E n s a r i c
- RB G Y
M e şh e d i

ca.1429 Ed irn e Beylerbeyi Camii K BX RB Y

Edirne Beylerbeyi Türbesi c X g

 T ARİ H ESERİN YERİ, AD! ve ÇEVRESİ SÜSLEME Komp M O T İF
veya Ç E Ş İD İ p rens G R U B U
Y Ü Z Y IL O S M A N L I D İ Ğ E R

1429 E d irn e , Şahm elek Camii t T c C A X o - RB gGY

1429/1430 B u r s a , Ş e h z a d e Ahm ed Dc C K - RB GY

1430 A m asya,Yörgüç P a ş a t T X - RB GY
C a m ii

1430/1431 O sm an cık,K o ca Mehmed t B X - R G

P a ş a Camii

1432 K a r a m a n , İb r a h im B e y T C X 0 R Bg GY
İm areti (Karam anoğlu)

K a h ire ,B a rsb a y Tü rbesi T X G

(M e m lû k )

c a .1436 E d ir n e , M urad iy e Camii c C K X o - RB GY

ca . 1440 A nkara,Karacabey Cam ii T Dc A B X R g

B u rsa.Y iğ it K ö h n eC am ii D g

T ir e ,Y e ş il İm a re t D KB X R g

1440/1441 E d irn e , M e zid Bey Camii T K X - R

1442 İznik,M ahm ud Çelebi t K X R gG

Camii

1443 Ankara.G'ecik M escidi A X - G

1443/1444 B u rsa ,B e d re d d in Camii D g

1443-1447 E d irn e ,Ü ç Ş erefeli Camii t. T c KB X 0 - R B gGY

1444 F ilib e . İm aret Cam ii D KB X 0 - R GY

1449 Bursa.H atu n iye Türbesi K 0 - R

c a . 1450 B u rsa ,II.M u ra d Türbesi KB X - RB G

1450 B u rsa , S e lç u k Hatun D X g

Türbesi

15.yy. ortası Bursa,Z eyn iler Cam ii D X g

B u rsa , A b d ullatif-i D X - g
Kudsi Türbesi

B u r s a , H am za Bey Cam ii 0 X g
ve T ü rb e si
TARİH ESERİN YERİ, ADI ve ÇEVRESİ SÜSLEME Komp M O TİF
veya
YÜZYIL O S M A N L I D İ Ğ E R ÇE0İD I prens GR U B U

ca . 1450 B u r s a , Kara Şeyh Camii D X - 9

14 54 K astam o n u , İsm ail Bey T - g

Cam ii (C a n d a r o ğ lu )

1459 B u r s a , K a n b e rle r Camii D X 3

15.yy.2.yarı B u rsa , Tuz Fbzarı Camii D X 3

1472 İsta n b u l, Ç in ili K ö şk c C A X 0 - RB g Y

1473 İsta n b u l, M ahm ud c X g

P a ş a T ü rb e si

1474 B u r s a ,C e m T ü rb e si c g KB X 0 - R 3 GY

1402 İn e g ö l, İsh a k B e y D X - g
Cam ii

1484-1488 E d irn e , II. Bayezid Camii T B X 0 - g

1486 Am asya,II.Bayezid Cam ii T B X - R B G

1502 B u rsa , G ü lru h S u lta n K 0 - B G Y

1506/1507 B u r s a , Ş e h z a d e c K X 0 R B
M ahm ud T ü rb e si

Osmanlı sanatının tarihî bakımdan
direkt öncüsü Anadolu Selçuklu sanatı­
dır. Bunun yamsıra, yerleştiği toprakla­
rın eski sahipleri olan Bizansın sanatını
da tabir caizse coğrafi öncü olarak ana­
biliriz. Ancak, Anadolu Selçuklu sanatı­
nın devameısı olan Osmanlı sanatının
köklerini çok daha uzaklara ve derinlere
saldığını da göz önüne almak gerekir. Bu
bakımdan, çalışmamızın sınırlarını fazla
aşmadan, kısaca da olsa daha eski Türk
ve islâm sanatı çevrelerinde de benzerlik
ve ortak vasıflar aramak gerekir.
OsmanlIlardan önceki Türk ve İslâm
sanatı çevrelerinden, bu sanatta kullanılan
süsleme formlarına, tekniklerine ve üslû­
buna az Veya çok benzerlik gösterenleri
iki büyük gruba ayırabiliriz. Birinci grup,
coğrafî bölge ve tarihî gelişmedeki fark­
lılık dolayısıyla aynı noktadan başladığı
halde farklı bir yönde gelişen bazı sanat
akımlarıdır. Bunlardan başlıcaları, Tolun-
oğulları, Fatimî, Zengî, Eyyûbî, Türk Mem-
lûkleri sanatları ile Sicilya ve ispanyada
islâm sanatı etkileri içinde gelişen sanat
akımıdır. Daha erken tarihlere ait bu çev­
relerin sanatıyla Osmanlı sanatı arasında
benzerlikler görülmesi, bunların Anadolu
sanatını etkiledikleri anlamına gelmez. Bu­
rada daha çok müşterek menşe üzerinde
durulması gerekir. Ana sanat prensiple­
rinde benzerlikler, bütün çevrelerde tek­
rarlanan motifler ve kompozisyon şema­
ları bu müşterek menşein delilleridir. Ba­
zı ortalc özellikleri ise karşılıklı etki alış­
verişi sonucudur. Bu konuda, Anadolu Sel­
çuklularında görülen düğümlü portal süs­
lemelerinin Zengî etkisi, Kahire’de Türk
Memlûkları sanatında görülen anıtsal por-
tallerin ise Selçuklu etkisi ile ortaya çık­
tığını hatırlatalım. Ancak, bu çevrelerin
Osmanlı sanatı üzerinde doğrudan doğru­
ya bir etkisinden bahsedilemez.
Diğer bazı çevreler ise yüzyıllar boyu
devam eden bir gelişme zincirinin Osman­
lI sanatında sonuçlanan kolunun halkala­
rıdır. Bunlardan Gazneli, Karahanlı, Bü­
yük Selçuklu ve ilhanlı sanatları, gerek
kompozisyon ve motif repertuvan, gerek­
se sanat anlayışı ve üslûp bakımından Ana­
dolu Türk sanatım etkileyen önemli unsur­
lar ihtiva ederler. Kitabımıza eklediğimiz
desenler ve bunların kullanıldığı yerleri
açıklayan listemiz, süslemedeki paralellik­
lerin açıklanması hususunda faydalı ola­
bilir. Sonsuz düzende geometrik tuğla cep­
he süslemesinin Karahanlı ve Büyük Sel­
çuklu sanatı yoluyla gelişmesini takibede-
biliyoruz. Ancak, taşın az olduğu Bursa böl­
gesinde bu tarzın yeniden büyük canlılığa
kavuşmasında Bizansm rolü inkâr edile­
mez.
Çini sanatı da ıbu gelişme zinciri için­
de ortaya çıkmıştır. İranda da çok sevilen
mozaik çini tekniği, Anadoluda tamamen
farklı bir üslûp içinde gelişmiş ve hiçbir
zaman İranda bilhassa geç devirlerde görü­
len aşırı süsleme haline gelmemiştir. Daha
sonraları gördüğümüz renkli sırlı çiniler
de doğudan, büyük ihtimalle Semerkant-
tan Anadoluya atlamışsa da, doğuşları Os­
manlI sanatı ile çağdaştır. Bu devrede İl­
hanlIlarla temsil edilen Moğol sanatı, az
da olsa Anadoluda da eserler bırakmıştır.
Büyük Selçuklu sanatının Anadoluda-
ki devameısı olan Anadolu Selçuklu sanatı
ise gelişme zincirinin Osmanlı sanatına
bağlanan son halkasıdır. Osmanlı mimarî
süslemesinin desen özelliklerinin çoğu bu
sanatta da görülür. Ancak, süsleme prog­
ramında farklar oldukça önemlidir. Selçuk­
lularda kubbe, tonoz, kemer ve kubbeye
geçiş bölgelerinde çini kullanılması pek
yaygın olduğu halde, Osmanlı sanatında
buna hiç rastlamadık. Bunda, kavisli yer­
lerin kaplanmasına daha uygun olan mo­
zaik tekniğinin terkedilmesinin oynadığı
rol inkâr edilemez.
Bizansm Anadolu Türk süsleme sana­
tında bıraktığı izler ise tuğla ve taş süsle­
mede daha çok teknik ve işçilik bakımın­
dan olmuştur. Desen bakımından ise büyük
etki görülmez. Hatta tersine bir etkiden,
Selçuklu tarzında süslemenin yer aldığı
Bizans eserlerinden bahsedilebilir.112
a-ıu Trabzon A ya so fya ’smda Selçuklu tarzı
süsleme görüldüğü hakkında bk. T . T a lb o t Rice,
“D ecoration in the Seljukid style in the Church
o f Saint Sophia o f Trebizond” , B e itrâ g e zur
K un stgeschich te Asiens, In M em oria m E rn s t
D iez, îstanbul 1963, s. 87-120; Yunanistandaki
Bizans eserlerinde ise k û fî ya zıyı andıran süs­
lem e görülür, bk. R. Krautheim er, E a rly chris-
tia n and byzantine a rclıitectu re , Hammonds-
worth/Middlesex, 1965, s. 274, 279, L ev. 152 A,
153 A,B, 158 A , 162 A , 163 B; Osmanlı sanatı­
nın öncüleri hakkında genel b ilg i için bk. O. A s ­
lanapa, T ü r k Sanatı, I- I I, İstanbul 1972-1973.
 Osmanlı Beyliğinin islâm çevresindeki
başlıca çağdaşları, Anadolu’daki diğer bey­
liklerle Karakoyunlular, Akkoyunlular, Ti-
murlular ve Memlûklerdir. Bunlar dışında
ise Bizansla ve Trabzon prensliği ile kom­
şulukları devam ediyordu ve sanat alışve­
rişi imkânları vardı.
OsmanlIlarla çağdaş olan Çerkeş Mem-
lûkleriyle Osmanlı sanatı arasında, her­
hangi bir islâm sanatı olması dışında bü­
yük benzerlik yoktur. Bu devrenin Mem­
lûk mimarî süslemesinde hakim olan renk­
li taş kakmalar, bu anlayış içinde Osmanlı
sanatında hemen hemen yoktur.*13 Kubbe­
lerin dışında kabartma süslemeler gibi gö­
rüntüler ise Anadolu Türk sanatına tama­
men yabancıdır.111 Geometrik süslemeli ah­
şap detaylar, 'belki de yegâne ortak noktayı
teşkil ederler.115 1517 yılında Mısırın Os­
manlI devletine katılmasına kadar bu çev­
rede tamamen ayrı bir sanat zevki hüküm
sürmüştür.
Timurlu sanatı ile erken Osmanlı sa­
natı arasında etkiler ve paralellikler daha
çoktur. Bilhassa çini sanatının çok kulla­
nıldığı ve sevildiği renkli görünüşlü Timur­
lu sanatından yeni 'bir çini tekniğinin Os­
manlIlara gelişi önemlidir. Daha önce de
zaman zaman «bahsedildiği gibi, Bursa Ye­
şil Külliyesinin süslemesini yöneten nak­
kaş, Semerkanttan çok şeyler öğrenmişti.
Ancak, aynı devrin Osmanlı ve Timurlu
çinilerini karşılaştırdığımızda, ilk bakışta­
ki büyük teknik ve dekor benzerliğine rağ­
men aynı zevkin eseri olmadıkları dikka­
113 M em lû k sanatında ren k li taş işçiliği
örnekleri için bk. M.S. Briggs, Mulmmmedan
architecture in E jy p t and Patentine, Oxford,
1924; L . Hautecoeur - G. W iet, Les mosqııees du
Caire, Paris 1932.
111 Kubbe dışında kabartm a süsleme için
bk. Briggs, ay. yerde, s. 121 ve Res. 108-110; L.
Hautecoeur - G. W iet, ay. yerde, L ev. 179, 184/2.
115 M ısırda geom etrik süsleme için bk. E.
Kühnel, "D e r mamlukische Kassetten stil” ,
Kunst des Orients, I, 1950, s. 55-68.
timizi çeker. Bazı yerlerde bordür deseni­
nin veya yıldızlı geometrik süslemenin ta­
mamen eş olmasına rağmen malzeme ve
işçiliğin daha kaba olduğunu, çizgilerde de
aym kıvraklığın 'görülmediğini müşahede
edebiliriz. Osmanlı sanatında bu dekor, da­
ha iyi malzemeden yapılmış, sırları çatla­
mayan çinilerle ve çok daha ince bir desen
zevki içinde geliştirilmiştir.lw
Osmanlı Beyliğinin 'bu devrede Ana-
doiudaki komşu «ve çağdaşları ise Osmanlı
sanatı üzerinde sanıldığı kadar etkili olma­
mıştır. Türkmen Beylikleri sanatlarında
görülen benzerlikler, aym kökten gelmenin
doğurduğu paralellikten ibarettir. Ancak,
zamanla çeşitli 'beyliklerin kendilerine has
birer üslûp «geliştirdikleri ve 'böylece bir­
birlerinden uzaklaştıkları dikkati çeker.
Bu «beyliklerin en uzun ömürlülerinden ve
sanat dünyasında adım en fazla duyuranı
Karamanoğulları beyliğidir. 15. yüzyıl son­
larına kadar, önemini yitirerek de olsa
yaşayan ıbu beyliğin sanatı, Anadolu Sel­
çuklu sanatının en az değişen devamcısı-
dır. Değişme olduğu takdirde ise daha çok
kabalaşma şeklinde kendini göstermiştir.
Gerek mimari, gerek süslemede gelenek­
sel bir sanat görünümündeki Karamanoğlu
sanatı, bu özelliği ile Osmanlı sanatından
tamamen ayrılır. Taş üzerindeki kabart­
malar yamsıra çini mozaik süslemeye sa­
dık kalınmıştır. OsmanlIların hediyesi
olan Karaman’daki İbrahim Bey İma­
retinin renkli sır tekniğindeki mihra-
110 Tim urlu sanatı hakkında genel bilgi ve
toplu bibliyografya için bk. C.P. Haase, "Tem ü-
ridısche Baukunst", V/esli ur kes tan, Rejem te zur
Turlcölogisclıen Exkurswn 1066, C. I, H am burg
1968, s. 120-159; İranda çini sanatının başlangıcı
ve gelişmesi için bk. D. N . W ilber, “ Th e deve-
lopment o f mosaic faienee in islamic architec­
tu re in Ira n ", ili's Islamica, 1939, s. 16-47; İs ­
lâm süslemesinin genel gelişmesi ve bilhassa T i ­
murlu sanatından örnekler için bk. O. G ra b a r-
D. H ilI, Islamic architecture and its decoration,
London 1964, s. 72 vd., Res. 34, 39, 43, 53, 74, 75,
83 ve diğerleri.
bmın getirdiği yenilik devam ettirilmemiş­
tir.1'17 Bu iki Beylik arasındaki farklılığı,
Osmanlı devleti ile rakip durumundaki Ka-
ramanoğulları arasında bir kültür alışve­
rişine karşı direnişin sonucu olara-k kabul
edebiliriz.118
Aydınoğulları, Saruhanoğulları gibi
batı bölgelerine yerleşen beylikler ise Os­
manlI kültürüne karşı aynı direnişi göster­
memişler ve daha yakın bir gelişmeden
sonra 15. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı
devletine bağlanarak gerek siyasî gerekse
kültürel bakımda bir gevre ile kaynaşmış­
lardır. Bu beyliklerin hüküm sürdüğü çev­
reler sanatının hangi andan İtibaren Os­
manlI olduğunu kestirmek bile pek kolay
olmamaktadır. Buna karşılık Ramazan-
oğulları mimarîsi ve süslemesi, bir güney
sanatı karakterini uzun süre korumuş ve
Anadolu Selçuklu - Osmanlı sanatı zinci­
117 Bu mihrabın bir resmi için bk. E. Küh-
nel - M. A . Oğan, İstanbul Arkeoloji Müzelerinde
Şaheserler, I I I . Çinili Köşkte Türk ve Islâm
Eserleri koleksiyonu, Berlin-Leipzig 1938, L ev. 24.
i.jb Karam an oğu lları sanatı için b k . E.Diez
- O. Aslanapa - M. Koman, Karaman devri sa­
natı, İstanbul 1950; O. Aslanapa, T ürk Sanatı,
H , İstanbul 1973, s. 202 vd.
rine bağlanmamıştır. Doğu Anadolunuıı
Karakoyunlu ve Akkoyunlu sanatları ise
daıha çok İlhanlı sanatı çizgisinde yürü­
müştür.118 Ancak, bunlarda taş, bölgenin
imkânları sonucu olarak daha fazla kulla­
nılmış, pişmiş toprak ve alçı süsleme ikin'ci
plâna düşmüştür. Osmanlı sanatında çok
sevilen çini ise bu bölgede pek az kullanıl­
mıştır.150
Osmanlı devletinin, başlıca hıristiyan
komşuları olan Bizans imparatorluğu ve
Trabzon prensliği ile, umulduğundan az sa­
nat alışverişi yaptığını görmek hayli şa­
şırtıcı olmaktadır, öncüler bölümünde,
Trabzonda Selçuklu etkisinden bahsetmiş­
tik. Osmanlı devri için bunu söylemek
mümkün olmamaktadır. Aynı şekilde Or­
ta Anadoluda da Selçuklu-Bizans kültür
alışverişinin, daha sonraki Osmanlı-Bizans
ilişkilerinden daha iyi olduğunu söylemek
mümkündür.
ı-ıo B eylik ler devri sanatı hakkında genel
bilgi için bk. O. Aslanapa, ay. yerde, s. 182 vd.
150 Daha önceki yayınları çinili olarak g e­
çen Van U lu camiinde kazılar sırasında hiçbir
çini parçası bile bulunmaması dikkat çekicidir,
kşr. O. Aslanapa, ay. yerde, s. 188.
 Erken Osmanlı mimari süslemesinin
daha sonraki yıllardaki akislerini daha çok
Osmanlı sanatında buluyoruz. Klasik Os­
manlI mimarisinin hazırlayıcısı olarak ka­
bul ettiğimiz 14. yüzyıl ve 15. yüzyılın ilk
yarısındaki araştırma safhasının özellik­
leri, zamanla yerlerini olgun ve dengeli
bir sanata bıraktı. Erken Osmanlı süsle­
mesi etkisi 16. yüzyıl sonlarına kadar ken­
dini 'hissettirmiş, tandan sonra gittikçe ba­
tı sanatı etkilerine açılan Türk sanatında,
incelediğimiz devrin akisleri zamanla aza­
larak hemen tamamen kaybolmuştur. 15.
yüzyıl ortasından sonraki Türk sanatında
nelerin erken devirdeki gibi kaldığını, ne­
lerin ise değiştiğini kısaca gözden geçire­
lim.
14. yüzyıl sonlarında ve 15. yüzyıl baş­
larında pek çok görülen tuğla-taş duvar
süslemesi, yer yer alternatif duvarlar,
ve bezemeli alınlıklarda devam etmekle
birlikte zamanla önemini kaybetmiştir.
Bursa bölgesi bu geleneği en uzun sürdü­
ren yerlerden biridir. 15. yüzyıl sonlarının
ve 16. yüzyılın başlıca yapıları kesme taş­
tandır ve dış süslemelerinde de haliyle bu
malzeme kullanılmıştır. Bu süsleme esas
itibariyle kabartma ise de renkli kakma ve­
ya renkli harçla doldurma suretiyle renkli
etkiler de görülür. Taş süsleme bilhassa
avlu taç kapıları ile portallerde kendini
gösterir. Buralarda mukarnasm en güzel
örnekleri ile rumili kabartmalar hakim
unsurdur. Bu naturalizme geçiş devresinde
bitkisel dekorun taşa nadiren işlenmesi
dikkat çekicidir. Geometrik desenler de ta­
şa kabartma olarak az görülür. Bu devir­
de geometrik süslemenin başlıca örnekle­
rini taş vo maden şebekelerde buluyoruz.
Ancak, geometrik desenler eskisi kadar
çeşitli değildir. Portal süslemesi dışın­
da yapıların dış eejheleri sadelikleriyle
dikkati çekerler. Dış görünüşe yüzey süs­
lemesi değil, mimari formlar hakimdir.
Genellikle bilhassa dış süsleme, ağırbaşlı­
lığı ile erken devirlerin gençlik heyecanın­
dan ayrılır.
Bu devirde revaklı avluların çoğalması
ve zengin son cemaat yerleriyle kullanma
sahası artan sütun başlıkları bazen bakia-
valı, fakat pek çok örnekte mukarnaslıdır.
Bunlarda 'belli form ve süsleme şekilleri­
nin yerleştiğini müşahede ediyoruz. Bu
başlıkların çoğunun belli atölyelerin işi ol­
duğu anlaşılıyor.
İç süslemeye kalem işi hakimdir. Ço­
ğu tamirli veya yenilenmiş olan kalem iş­
leri için genel hükümlere varmak güçtür.
Alçı süsleme ise nadirdir. Alçı ve çini mih­
raplarla ahşap minberler yerlerini taştan
örneklere bırakmışlardır. Bunlarda sade­
lik içinde olgun bir zevk ve kaliteli işçilik
dikkati çeker.
Klasik Osmanlı mimarî süslemesinde
en mutena yeri çiniler alır. Bursada ortaya
çıkan renkli sır tekniği hakimiyetini 16.
yüzyıl ortasına kadar sürdürmüştür. Bu
devre içinde bitkisel süsleme oldukça çok
görülmekle birlikte stilize ve şematik olma
vasfını kaybetmemiştir. 16. yüzyıl ortasın­
da birden ortadan kaybolarak yerini sır al­
tı tekniğinin zengin renk dizisine ve fırça
ile çalışmadaki çok daha büyük rahatlığı­
na bırakmıştır. Bu tekniğin de yardımıyla
ve bilhassa saray nakkaşhanelerinde çizi­
len desenlerle tamamen yeni ve natulalist
bitki süslemesinin hakim olduğu bir çini
sanatı bu devir iç mimarisine renkli görü­
nüşünü kazandırmıştır. Bu akımın ilk nü­
velerini ise Bursa Yeşil Türbesi mihrabın­
da bulduğumuzu hatırlatmak isterim.
'Böylece Osmanlı mimarî süsleme sa­
natında temelleri 14. yüzyılda atılan sanat
akımının etkilerinin, zamanla azalarak da
olsa, batı etkilerinin kuvvetle hissedilmeye
başladığı yıllara kadar devam ettiğini gö­
rüyoruz.
 IV. S O N U Ç
Erken Osmanlı sanatı, Beylik sana­
tından imparatorluk sanatına geçişi temsil
ettiği gibi, coğrafî bakımdan doğu4ıatı
arasında ıgeçit teşkil eden bir yerde ve ta­
rihî bakımdan ise ortaçağdan yeniçağa ge­
çiş devrinde meydana geldiğinden, çeşitli
özelliklerinde bu değişme döneminin akis­
lerini bulmak mümkündür. 'Bu geçiş sıra­
sında eski Türk, Asya ve ortaçağ gelenek­
lerinden hangilerini devam ettirdiğini, han­
gi sahalarda ise yeni Coğrafî, tarihî ve
kültürel çevresinden etkilendiğini ve bu
çevrelere neler getirdiğini çalışmamızın di­
ğer bölümlerinin ve araştırmalarımızın ışı­
ğında gözden geçirirsek ilginç sonuçlara
varırız.
Erken Osmanlı süslemesinde, yeniçağ
sanatı olmaya yönelik görünüşüne rağmen
Türk ve İslâm sanatının 'geleneksel ana
prensiplerinin devam ettiği dikkati çeker.
Bu prensiplerden belki de en önemlisi son­
suzluktur. Kronoloji cedvelimizin ilgili sü­
tunundaki işaretlerin de açıkça belirttiği
gibi, eserlerin hemen hepsinde bu prensibe
kısmen de olsa uyulmuştur. Merkezî süsle­
me ise nisbeten azdır, çok görülen bordür­
ler ise 'bir bakıma zaten sonsuz süsleme
sınırlarına girmekte, ayrıca bordür halin­
de kullanılan süslemenin pek çoğu sonsuz
bir desenin rastgele kesilmiş bir parçasın­
dan ibaret bulunmaktadır. Halbuki doğu
sanatının bir süre için kuvvetli etkisinde
kalan Sicilya ve Güney İtalya çevrelerin­
de bile, kumaş ve benzeri hariç, sonsuzluk
prensibi çok daha nadiren görülür. Bu
çevrelerde, aslında sonsuz yüzey süsleme­
sine uygun durumlarda bile desen çerçe­
veye, kapalı form meydana getirecek tarz­
da bağlanır.
Osmanlı mimari süslemesinin diğer
önemli bir vasfı ise nadir istisnalar dışın­
da bir yüzey sanatı oluşudur. Gaye, veri­
len belli bir yüzeyi en uygun şekilde SÜS'
lemektir. Vasıta olarak kullanılan, kalem
işi gibi zaten yüzey sanatı ise bu gayet ta­
bii bir sonuçtur. Ancak taş kabartma veya
ahşap oyma gibi plastik olma eğilimini
içinde taşıyan tekniklerde bile gaye değiş­
memiştir.
Önemli bir diğer vasıf ise figürsüzlük-
tür. İslâm sanatının bütün devir ve çevre­
lerinde az veya çok karşdaştığımız bu pren­
sibin dışına, küçük sanatlarda ve minyatür­
de sık sık çıkılmasına karşılık, mimarî süs­
lemede ancak dinî olmayan yapılarda fi­
gürlü süsleme görülür. Osmanlı mimarisini
ilk yüzyıllarına ait saray Ve benzeri yapı­
lardan günümüze gelmiş örnek tanımadı­
ğımız için, bunların süslemesinde figür bu­
lunup bulunmadığını kesinlikle söyliyemi-
yoruz. Ancak, tanıdığımız yapıların hiç­
birinde hayvan veya insan figürüne rast­
lamadık. Osmanlı sanatının bu konuda
meselâ Selçuklu sanatından çok daha titiz
davrandığı anlaşılıyor. Sanatçının iç dün­
yasını figürsüz süsleme ile ifadeye çalış­
ması ise ilginç sonuçlar doğurmuştur. Saf
dekorasyon mahiyetindeki süsleme sanatı­
nın ı-epertuvarı, yazı, geometrik desenler,
rumîler ve çok stilize çiçeklerden ibaret
kalıyordu. Bunlardan sonuncusu, erken
Osmanlı devrinde nisbeten az kullanılmış
ve daha sonraları yerini naturalist bitki
dekoruna bırakmıştır. Eldeki bu sınırlı
malzeme ile sanatçının yaratıcılığını değer­
lendirmesi ise kolay değildi ve bir disiplin
ve yetişme meselesiydi. Menşei ne olursa
olsun, sanatçının elinde -basit bir abstre
desenden ibaret kalan rumî ile en basit
aletlerle çizilebilecek kırık çizgilerin bile­
şiminden ibaret geometrik desenlerle ne
gibi sonuçlar elde edildiğini görmek haki­
katen hayret vericidir. Çizgiler, sanatçı­
nın elinde hamur gibi yuğurulmakta ve
bu basit vasıtalarla sonsuz denilebilecek
sayıda değişik desen, tekniğe, malzemeye
ve süsleyeceği alana en uygun surette ha-
zırlanmaktadır. Çeşitli dal kıvrımlarının,
eğrilerin, kırık doğruların, üstüste birkaç
düzlemde değil, birbirine iyi örülerek tek
düzlem üzerinde yer alması, çok sesli batı
müziğinin kontrpuan tekniğine benzer şe­
kilde gelişmektedir. Buradaki gibi, çizgile­
rin hepsi de aynı değeri taşıyarak, zaman
zaman ön plâna geçip kendini duyurmak­
tadır.
Çok sevilen 'geometrik süsleme, Ana­
dolu Selçuklu devrinin sonlarında ve de-
vamcısı olan Karamanoğulları sanatında
ikinci plâna geçerek yerini kıvrık dal süs­
lemesine bırakmıştır. Erken Osmanlı süs­
lemesinde ise bu süsleme tarzı tekrar eski
mevkiine kavuşmuştur. Geometrik desen
sevgisini de doğudan 'getirilen gelenekle­
rin bir izi olarak önemie hatırlamak gere­
kir.
Yazının süsleme olarak taşıdığı değer
de aynı akımın bir sonucudur. Kû fî yazının
gittikçe terkedilmesine ve an'eak süsleme­
de kullanılmasına karşılık, nesih ve sülüs
gi'bi yazı çeşitleri daha olgun formlar, nis-
betler ve daha zengin istiflerle karşımıza
çıkmaktadır. Figürlü süsleme bulunmayışı
sonucu bazı şeyleri yazı ile ifade gerek­
mekteydi. Camilerde Allah, Peygamber ve
Halife adları ile belli yerlerde tekrarlanan
Ayet-el Kürsi, Kelime-i Tevhid gibi yazı­
lar, batı sanatındaki portrelerin veya sık
sık tekrarlanan dinî konuların yerini al­
mış olmalıdır. Bani, mimar, usta ve tarih
kitabeleri ise önemli vesika değeri taşırlar.
Kitabelerde adı geçen şahıs, hemen
hemen pek az istisnası ile banidir ve bu
kimse, eseri ısmarlayan, finanse eden ola­
rak ön plânda gelir. Sanatçı ise pek az is­
tisna ile anonimdir. Kendini, baninin
olduğundan belki de daha çok Tanrının
ve dinin emrinde kabul eden sanatçı,
Allahın güzelliklerini aksettirmekte ancak
bir aracı rolünü kabul eder ve bu roldeki
bir kimsenin adının zikredilmesini lüzum­
suz ve belki de yanlış kabul eder. Bu, or­
taçağda batı sanatında da görülen özellik,
islâm sanatında çok daha uzun sürmüştür.
Osmanlı sanatında ise 16. yüzyıldan itiba­
ren mimar adlarının çoğunlukla bilinme­
sine karşılık, süslemeyi kimin yaptığının
belirtilmesine yine de lüzum görülmemiş­
tir. öyle ki, en önemli süsleme dalı olan
çinilerin bile nerede yapıldığı güçlükle tah­
min edilebilmektedir.
Ancak, kompozisyonların çeşitli tek­
niklerde ortak kullanılışından elde ettiği­
miz önemli bir sonuç, bir yapıda süsleme­
nin tek elden idare edilip edilmediğinin bu
yoldan anlaşılabilmesidir. Bursa Yeşil Ca­
mii gibi, mihrapta görülen bir bordürün
portalde taşa işlenmiş olarak tekrarlan­
dığı, veya iç alınlıklardaki bir kompozis­
yonun benzerini dış alınlıklarda bulduğu­
muz bir yapıda süslemenin, desen bakı­
mından tek elden çıktığı, çeşitli tekniklere
vakıf ustaların bunların ancak uygulayı­
cısı olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır.
Edirne Muradiye Camimin kemerindeki
kalem işlerindeki geçmelerle mihrabındaki
geçmeler için de aym şeyi tekrariıyabili-
riz. Buna karşılık, alçı mihrabı ile kalem
işleri veya çimleri arasında en ufak tema-
tik uygunluk olmayan bir yapıda, çeşitli
ustaların oldukça serbest şekilde kendi sa­
natlarını icra ettiklerini söyliyebiliriz. Bu
tarz süslenmiş eserler arasında Edirne’deki
Şahmelek Camimi hatırlatmak isterim.
Motif ve kompozisyonların tekniklere
göre fazla değişmeden kuüamlmasım ise,
desenlerin nakkaşlar tarafından çizildiğine
ve ustaların bunlar arasından kendi sanat­
larında tatbike Ve süslemeleri gereken ese­
re en müsait olanları seçerek uyguladık­
larına delil saymak gerekir.
B ir elden idare edilen süslemenin ver­
diği bir sonuç ise, yapılarda, belli bir süs­
leme programının uygulanmasıdır. K er­
vansaray, medrese ve ahşap direkli cami­
ler gibi Selçuklularda da aynen gördüğü­
müz yapı tiplerinde, süsleme programı,
OsmanlIlarda da hemen hemen aynen de­
vam ederken, ortaya çıkan yeni yapı tip­
lerinde zorunlu olarak yeniden ortaya atıl­
mış ve çok defa Osmanlı mimarisinin kla­
sik devrinde, kısmen sadeleştirilerek uygu­
lanmıştır. Ancak, Selçuklu devrinde örtü
sisteminde kullanılan çinilerin yerini Os­
manlIlarda kalem işinin alması ve Medrese
süslemesinin sadeleşmesi de önemli fark­
lardır.
Buraya kadar gördüklerimiz, Türkle­
rin doğudan birlikte getirdikleri ve Os­
manlIların bunlardan geliştirdikleri özelük-
lerdir. Daha önce doğu hellenistik, geç Ro­
ma, erken hıristiyan sanatları gibi kaynak­
 larını esas itibariyle batıdan alan bir sa­
nat geleneği ile bu batı geleneklerinin ma­
hallî doğu gelenekleriyle kaynaşmasından
doğan Bizans, daha doğru bir deyimle do­
ğu hıristiyan sanatımn geliştiği Anadolu,
daha önceleri de Hitit, Urartu, Asur, Frik
gibi pek çok kültürün beşiği veya gegiş
yeri olmuştur. Bu kadar çeşitli kültürle
yuğuı-ulmuş topraklara yerleşen Türklerin,
çevrelerinde gördükleri şeylere tamamen
uzak kalmaları düşünülemez. Anadolu Sel­
çukluları, güzel şeyleri adeta bir müzeci
hassasiyetiyle toplayarak yeni yapılarında
tekrar kullandıkları halde, bunlardan hiç
etkilenmemiş olamazlar. Osmanhlar ise
Selçuklulardan da çok batı ile siyasî ve
kültürel ilişki kurmuşlar, batıya doğru ya­
yılmışlardı. Bu kültür kaynaşmasının Os­
manlI süsleme sanatı üzerinde ne ‘g ibi et­
kileri olmuştu? Dikkatle inceleyecek olur­
sak, bu sanat dalında, doğrudan doğruya
Türk-lslâm çevreleri dışından gelme bir
etkiye işaret eden desen özellikleri bula­
mıyoruz. Motifler ve kompozisyonlar olsun,
zevk ve üslûp olsun, sonsuzluk gibi prensip­
ler olsun, tamamen Türk geleneğinin akis­
lerini taşımaktadır. Lotus ve palmet gibi
eski yunan ve hellenistik sanat çevrelerin­
de gördüğümüz motifler, Anadolu Türk
sanatına Samarra yoluyla çok dolaylı ola­
rak geçmiştir. Geç antik sanatta sevilen
akant kıvrımları ile hellenistik sanatın kul­
landığı kıvrık dallardan gelen kompozisyon
şekilleri ise, ancak Türkistana kadar doğu
hellenistik sanatı ile yayıldıktan sonra yi­
ne çok dolaylı olara-k Türk sanatına girmiş­
tir. Taş işçiliği ise Orta Asya ve İran sa­
natlarına yabancıdır ve anfcak Anadoluya
girişten sonra mahallî ustalar yoluyla Türk
sanatına geçmiştir. Fakat, kullanılan mo­
tifler esas itibariyle doğudan getirilmiştir.
Taşçılarla birlikte tuğla duvarları ören us­
taların da bilhassa Bursa bölgesi yapıla­
rında çalışarak detaylarda etkili olduğunu
söyliyebiliriz. Bu gibi teknik detaylar dı­
şında ise Türk gelenekleri Osmanlı süsle­
mesinde yaşamaya devam etmiştir. Ancak
şunu önemle belirtelim ki, erken Osmanlı
sanatı, başta Karamanoğulları olmak üze­
re, çağdaşı bazı beylikler gibi Selçuklu sa­
natının daha kaba bir tekrarı olmamış, ye­
niçağ Türk sanatının öncülüğünü yap­
mıştır.
 Bibliyografya
Bu bibliyografyada, çalışmamız için fayda­
landığımız bütün yayınlar, daha önce zikredil­
memiş de olsalar ya za r adına gö re alfabetik sı­
rayla verilm iştir. S ık sık bahsedilen yayınlar için
kısaltm alar kullanılmış, bunlar bahis konusu ya ­
yının adından sonra parantez içinde gösteril­
miştir.
A H M E D T E V H ÎD
“ Selçuk Hatun Sultan"
Tarihi Osmanî Encümeni Mecmuası, Cüz
15, 1328 (1912), s. 957-961.
A H M E D T E V H İD
" İ lk a ltı padişahımızın Bursada kâin tür­
beleri”
Taıihi Osmanî Encümeni Mecmuası, Cüz
16, 1328 (1912) s. 977-981, 1047-1060.
A K O K , M ahmut
“ M erzifon ’da Çelebi Mehmed Medresesi’ '
Mimarlık, IX / l-2 , 1952, s. 29-37.
A K O K , M ahmut
“ X V I II- X V IL yüzyıllarda yapılm ış
camilerinin iç m im arisi"
Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kong­
resi, Ankara 19-2lt Ekim 1959, Kongreye
Sunulan Tebliğler, Ankara 1962, s. 12-16.
A K T E P E , Münir
“ A bide ve sanat eserlerim ize a it T ü rk ta ­
rihlerinde m evcut bilg iler"
Sanat Tarihi Yıllığı, I I , 1966-68, s. 169-183.
A N H E G G E R , Robert
“ B eitrage zur frühosmanischen
schichte II . "
Istanbuler Mitteilungen, 8, 1958, s. 40-56.
A R E L , Ayda
“ Batı Anadoludan birkaç yapının tarihlen-
dirilm esi ve X V . yü zyıl Osmanlı mimarisi
hakkında"
Anadolu Sanatı Araştırmaları, 2, 1970, s.
82-96.
A R E L , H ilm i
“ D ivriği Ulu Camii kuzey portalinin m i­
m arî kuruluşu"
Vakıflar Dergisi, V , 1962, s. 99-112.
A R E L , H ilm i
“ D ivriği U lu Camii tekstil kapısı ve diğer­
le r i"
Vakıflar Dergisi, V, 1962, s. 113-126
A R S E V E N , C elâl Esad
L ’art turc depuis son origine jusqu’a nos
jonrSj İstanbul, 1939
A R S E V E N , C elâl Esad
Les arts decoratifs titreş,
İstanbul, 1952
A R S E V E N , C elâl Esad
Türk sanatı tarihi. Menşeinden bugüne ka­
dar mimarî, heykel, resim, süsleme ve tez­
yini sanatlar.
İstanbul (1955-1959)
A R S E V E N , C elâl Esad
Türk sanatı,
İstanbul, 1970
A S L A N A P A , O ktay
Edirne’de Osmanlı devri abideleri,
İstanbul, 1949
(A S L A N A P A , Edirne)
A S L A N A P A , O ktay
Osmanlılar devrinde Kütahya çinileri,
İstanbul, 1949
A S L A N A P A , O ktay
T ü rk Türk Scinatı, Selçuklu ve Osmanlı ila­
hları, çini ve minyatür sanatı,
İstanbul, 1961
A S L A N A P A , O ktay
Turkish arts, Seljuk and Ottoman carpets,
tiles and miniature paintings.
İstanbul, 1962
A S L A N A P A , O ktay
"İz n ik ’te Sultan Orhan İm a ret Camii ka­
zısı (1963, 2-12 tem. - 1964, 9 -1 7 te m .)”
Bauge- Sanat Tarihi Yıllığı, I, 1964-1965, s. 16-31.
A S L A N A P A , O ktay
Anadoluda Türk çini ve keramik sanatı.
İstanbul, 1965
A S L A N A P A , O ktay
"E dirne’de T ü rk mimarisinin gelişmesi"
Edirne, Edirne’nin 600 fethi yıldönümü ar­
mağan kitabı,
Ankara 1965, s. 223-232.
A S L A N A P A , O ktay
“ K ırm ızı hamurlu ilk Osmanlı keramik-
leri (M ile t işi denilen k e ra m ik ler)"
Türk Kültürü, 111/30, Nisan 1965, s. 391 -
399.
A S L A N A P A , O ktay
“ İzn ik kazılarında ele geçen keram ikler ve
çini fır ın la n "
Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve incele­
meleri, n , 1969, s. 62-73.
 A S L A N A P A , Oktay A Y V E R D İ, E k rem H akkı
"P o tte r y and kilns from the İzn ik excava- "Bursa’da Orhangazi Cam ii ve Osmanlı
tions” mimarisinin menşei meselesi”
Forschııngen zu r K u n s t Asiens. I n M em o- V a k ıfla r D ergisi, V I, 1965, s. 69-85.
ria m K u r t Erdm ann,
İstanbul, 1969, s. 140-146. A Y V E R D İ, E krem H a k k ı
İstanb u l m im a ıi çağının menşei. Osmanlı
A S L A N A P A , O ktay m im arisinin ilk devri. 630-805 (1330-11/02).
T u rk ish a rt and architecture. İstanbul, 1966
London 1971 (A Y V E R D İ, İlk d evir)

A S L A N A P A , O ktay A Y V E R D İ, E k rem H a kkı

Osm anlı ■mi’m ârîsinde Çelebi ve I I . Sultan
T ü rk Sanatı I.
M u ra d devri 806-855 (11,03-11,51).
Başlangıcından B üyü k S elçu k lu la rın sonu­
na kadar. İstanbul, 1972
(A Y V E R D İ, Çelebi ve II. M urad devri)
İstanbul, 1972
A Y V E R D İ, E krem H a kkı
A S L A N A P A , O ktay
Osm anlı m i’m ârlsinde F â tih devri 855-8S6
T iir k Sanatı I I .
(11,51-11,81).
Anadolu Selçuklularından B ey lik devrinin
İstanbul, 1973-1974
sonuna kadar.
(A Y V E R D İ, F a tih devri 1973)
İstanbul, 1973
B A B IN G E R , Franz
ASLANOĞLU, 1 {‘Q uellen z u r osmanisclıen K ü ııstlerg e-
Th e K aracabey im a r e t Ankara. schichte”
Environm ental design. Jalırbuch der asiatiscJıen K un st, I, 1924,
A nkara 1967 s. 31-41.

A Ş IK P A Ş A Z A D E B A B IN G E R , Franz
D ie Altosm anische Ghronik des’Â s i i- p a s a D ie Geschichtsschreiber der Osmanen und
zade, auf Grund m ehrerer neuentdeckter ih re W erk e,
Handschriften von neuem herausgegeben L eip zig 1927
von Friedrich Giese, L eip zig 1929
B A L T A C IO Ğ L U , İsm ail H a kkı
A Y V E R D İ, E krem H akkı T ü rk lerd e yası sanatı,
F a tih D e v ri M im arisi, Ank ara 1958
İstanbul 1953
(A Y V E R D İ, Fatih devri) B A T U R , A fife
"O sm anlı camilerinde alm aşık duvar üze­
A Y V E R D İ, E krem H akkı rin e"
"D im etoka ’da Çelebi Sultan Mehmed C a­ Anadolu Sanatı A ra ştırm a la rı, 2, 1970, s.
m ii" 135-227.
V a k ıfla r D ergisi, IH , 1956, s. 13-16.
B A Y A T L I, Osman
A Y V E R D İ, E krem H akkı B ergam a ta lih in d e T iirk -Is lâ m eserleri.
“ I. Murad devrinde Asılhan B e y mimarî İstanbul, 1956
manzum esi"
V a k ıfla r D ergisi, I I I , 1956, s. 65-68. B A Y K A L , K â zım
Bursa ve a n ıtla rı,
A Y V E R D İ, E krem H akkı Bursa, 1950
"Yu goslavya'da T ü rk abideleri ve v a k ıf­ (B A Y K A L , Bursa)
la rı”
B A Y K A L , K â zım
V a k ıfla r D ergisi, I I I , 1956, s. 151-223.
Bıırsada U lu Cami,
A Y V E R D İ, E krem H akkı İstanbul, 1950

"O rhan G azi devrinde m im arî” B E L L A F IO R E , Giuseppe

Y ıllık A ra ş tırm a la r D ergisi, I, 1956 (1957), L a civ iltâ artistica della S icilİa dalla peis-
s. 115-197.
to n a ad oggi,
F iren ze 1963
A Y V E R D İ, E krem H akkı
"Osm anlı mimarisinin ilk asrı” B E R C H E M , M ax van
M illetle ra ra s ı B irin c i T iir k Sanatları K o n g ­ D ie m üslim ischen In sch riften von P erg a -
resi, A nkara 19-21, E k im 1959, K ongreye m on,
Sunulan T eb liğ le r , Ankara 1962, s, 70-82. Berlin, 1912
B O S W O R T H , C lifford Edmund
The Islamic dynasties,
Edinburgh, 1967
BR İG G S , M artin, Slıavv
Muhammedan architecture in Egypt and
Palestine,
O xford 1924
C R IT C H L O W , K eith
Islamic Patterns. A n analytical and cos-
mological approach,
London 1976
C O H N -W IE N E R , Ernst
Turan. Islamisclıe Baulcunst in
asien,
B erlin 1930
C R E S W E L L , K.A .C .
The Müslim arclıitecture of Egypt,
II . Ayyubids and early Balırite Mamluks.
Oxford 1959
Ç E T ÎN T A Ş , Sedat
Türle mimari anıtları. Osmanh devri.
I. Bursada ilk eserler,
İstanbul, 1946
(Ç E T ÎN T A Ş , Bursa I.)
II. Bursa’da Murad I. ve Bayezid 7. bi­
naları.
İstanbul, 1952
(Ç E T ÎN T A Ş , Bursa I I . )
Ç E T İN T A Ş , Sedat
Yeşil Cami ve benzerleri cami değildir.
İstanbul, 1958
(Ç E T İN T A Ş , Yeşil Cam i)
Ç U L P A N , Cevdet
(A ntik Devirler) den (zamanımız) a kadar
llahiyat-Edebiyat-Tıp ve Sanat Tarihle­
rinde Serviler, I-II,
İstanbul, 1961
D A Ğ L IO Ğ L U , H ikm et Turhan
X V I. asırda Bursa,
Bursa, 1940
D E L B E U F , Regis
De Constantinoule â Bronsse e t a Nicee,
İstanbul, 1906
D E M İR İZ , Yıld ız
“ M im ari süslemede renk unsuru olarak
kullanılan keram ik çanaklar”
Sanat Tarihi Yilhğı, V, 1972-1973, s.
175-208.
D E M İR İZ , Yıld ız
“A n takya Prensi I . Bohemond’un Cano-
sa'daki m ezar şapelinde ve kapısında is­
lâm sanatı etk ileri"
Sanat Tarihi Yıllığı, V I, 1974-75, s. 165-
179,
D E R N S C H W A M M , Hans
Tagebıtch einer Reise nach Konstantinopel
und Kleinasien (1553-1555), nach der
U rschrift im F u g ger-A rch iv hrg. und er-
lâu tert von Franz Babinger,
München-Leipzig 1923
D İE Z , Ernst
Die Kunst der islamisclıen Völlcer,
Potsdam 1928 (2)
D İE Z , E .- A S L A N A P A , O. - K O M A N , M.
Karaman devri sanatı,
İstanbul, 1950
M ittel- D İE Z , Ernst - A S L A N A P A , O kta y
Türle sanatı,
İstanbul, 1955
(D İE Z - A S L A N A P A , T ü rk sanatı)
D İE Z , Ernst
Islamisclıe Kunst,
Berlin 1964
D U D A , H crberd W .
Balkan türkisehe Studien,
W ien 1949
E B E R S O L T , Jcan
Monuments d’arclıitecture byzantine,
Paris, 1934
EDHEM PAŞA
U architecture Ottomane,
Die ottomanisehe Baulcunst.
Fennî Mİ7narii Osmani.
İstanbul, 1873
T e x te français par M arie de Launay. Des-
sins par M ontani ef.,
Bogoz ef. e t Maillard. Documents teehni-
ques par Montani ef.
E G L I, Ernst
Sinan, der Baumeister osmaniseher Glanz-
zeit.
Erlenbach-Zürich-Stuttgart 1959
(E L D E M ), H a lil Edhem
“ Yörgü ç Paşa ve evlâdına aid birkaç k i­
tabe”
Tarihi Osmani Encümeni Mecmuası, Cüz
9, Ağustos 1327 (1911) s. 530-541.
E L - S A I D , Issam - P A R M A N , A yşe
Geometric conceptsin isTamic art,
London 1976.
E R D M A N N , K u rt
"Arabische Schriftzeichen als Ornamente in
der abendlandischen K u n st des M ittela l-
ters” ,
Akademie der WissenscTıafteıı und Litera­
tür. Abh. der Geistes-und Sozailıvissen-
schaftlichen Klasse, Mainz, Jahrgang 1953,
N r. 9, s. 465-513.
A S L A N A P A , O ktay A Y V E R D İ, E krem H akkı
" P o tte r y and kilns from the İzn ik excava- "Bursa’da Orhangazi Cam ii ve Osmanlı
tions” mimarisinin menşei meselesi”
Forsoltungen zur Kunst Asiens, İn Memo- V a k ıfla r D ergisi, VT, 1965, s. 69-85.
riam K u rt Erdmann,
A Y V E R D İ, E krem H a k la
İstanbul, 1969, s. 140-146.
İsta n b u l m im a ri çağının menşei. Osmanlı
A S L A N A P A , O ktay m im arisinin ilk devri. 630-S05 (1330-11(02).
TurJcislı a rt and architecture. İstanbul, 1966
London 1971 (A Y V E R D İ, İlk devir)

A Y V E R D İ, E krem H akkı
A S L A N A P A , O ktay
Osmanlı m i’m ârîsinde Çelebi ve I I . Sultan
T ü rk Sanatı 1.
M urad devri 806-855 (11(03-11,51).
Başlangıcından Büyük Selçu klu la rın sonu­
İstanbul, 1972
na kadar.
(A Y V E R D İ, Çelebi v e H . Murad d evri)
İstanbul, 1972
A Y V E R D İ, E krem H a kkı
A S L A N A P A , O ktay Osmanh m i'm ârîsinde F â tih devri 855-886
T ü rk Sanatı I I .
(l!,5 1 -l!t81).
Anadolu Selçuklularından B eylik devrinin
İstanbul, 1973-1974 -a
sonuna kadar.
(A Y V E R D İ, Fatih devri 1973)
İstanbul, 1973
B A B IN G E R , Franz
A S L A N O Ğ L U , İ. frQ uellen zu r osmanischen K ü n stlerge-
T he Karacabey im a re t Ankara. schichte"
Environm ental design. Jaîırbuch der asiatischen K un st, I, 1924,
A nkara 1967 s. 31-41.

A Ş IK P A Ş A Z A D E B A B IN G E R , F ra n z
D ie Altosm anische CJıronik des’A s ı l p a s a D ie Geschichtsschreiber der Osmanen und
zade, a u f Grund m ehrerer neuentdeckter ih re W erke,
Handschrlften von neuem herausgegeben Leip zig 1927
von Friedrich Giese, L eip zig 1929
B A L T A C IO Ğ L U , İsm ail H akkı
A Y V E R D İ, E krem H akkı T ü rk lerd e yazı sanatı,
F a tih D e v ri M im arisi, A nkara 1958
İstanbul 1953
(A Y V E R D Î, Fatih devri) B A T U R , A fife
"Osmanlı camilerinde almaşık duvar üze­
A Y V E R D İ, E krem H akkı rine”
“D im etoka’da Çelebi Sultan Mehmed Ca- Anadolu Sanatı A raştırm aları, 2, 1970, s.
m ii” 135-227.
V a k ıfla r D ergisi, IH , 1956, s. 13-16.
B A Y A T L I, Osman
A Y V E R D İ, E krem H akkı Bergam a tarihinde TürJc-Islâm eserleri.
" I. M urad devrinde Asılhan B e y mimarî İstanbul, 1956
manzumesi”
V a k ıfla r D ergisi , I I I , 1956, s. 65-68. B A Y K A L , K â z ım
Bursa ve anıtları,
A Y V E R D İ, E krem H akkı Bursa, 1950
"Yu goslavya’da T ü rk abideleri v e va k ıf­ (B A Y K A L , Bursa)
la rı”
B A Y K A L , K â z ım
V a k ıfla r D ergisi, m , 1956, s. 151-223.
Bursada U lu Cami,
A Y V E R D İ, E krem H akkı İstanbul, 1950

"Orhan G azî devrinde m im ari" B E L L A F IO R E , Giuseppe

Y ıllık A ra ş tırm a la r D ergisi, I, 1956 (1957), L a civ iltâ artistica della Sicilia dalla peis-
s. 115-197. to ria ad oggi,
Firen ze 1963
A Y V E R D İ, E k rem H akkı
"Osm anlı mimarisinin ilk asrı” BE R C H E M , M a x van
M illetle ra ra s ı B irin ci T ü r k Sanatları K o n g ­ D ie m üslim ischen In s ch rifte n von P erg a -
resi, A nkara 19-21, E k im 1959, K ongreye mon,
Sunulan T eb liğ le r, Ankara 1962, s, 70-82. Berlin, 1912
B O S W O R TH , C lifford Edmund D E R N S C H W A M M , Hans
T h e Is la m ic dynasties, Tagebuch einer Reise nach K onstantinopel
Edinburgh, 1967 und K leinasien (1553-1555), nach der
U rschrift im Fu gger-A rch iv hrg. und er-
BR İG G S, M artin, Shavv lau tert von Franz Babinger,
Muhammedan arclıitectu re in E g y p t and M ünchen-Leipzig 1923
Palestine,
O xford 1924 D İE Z, Ernst
D ie K u n s t der islamischen Völlcer,
CRITCHLOVV, K eith Potsdam 1928 (2)
Isla m ic Pattern s. A n analytical and cos-
m ological approaclı, D İE Z, E. - A S L A N A P A , O. - K O M A N , M.
London 1976 Karam an devri sanatı,
İstanbul, 1950
C O H N -W IE N E R , Ernst
Turan. Islam isclıe Baulcunst in M itte l- D İE Z, Ernst - A S L A N A P A , O ktay
asien, T ü rk sanatı3
B erlin 1930 İstanbul, 1955
(D IE Z - A S L A N A P A , T ü rk sanatı)
C R E S W E L L , K.A .C .
T h e M ü slim a rch itectu re o f E gy p t, D İE Z, Ernst
II. Ayyubids and early B ah rite M am luhs. Islam isclıe K un st,
O xford 1959 Berlin 1964

Ç E T İN T A Ş , Sedat D UD A, H erberd W .
T ü rk m im a ri anıtları, Osm anlı devri. B alkantürkische Studien,
I. Bursada ilk eserler, W ien 1949
İstanbul, 1946
(Ç E T İN T A Ş , Bursa I.) E B E R S O L T , Jean
II. Bursa’da. M urad I. ve Bayezid I . hi- M onum ents d’a rch itectu re byzantine,
nalan. Paris, 1934
İstanbul, 1952
EDHEM P A Ş A
(Ç E T İN T A Ş , Bursa I I . )
U 'a rch itectu re O ttom aııe,
Ç E T İN T A Ş , Sedat D ie ottomanisehe Baukunst.
Y eşil Cam i ve benzerleri cam i değildir. F e n n i M im a riİ Osmani.
İstanbul, 1958 İstanbul, 1873
(Ç E T İN T A Ş , Yeşil Cam i) T e x te français par M arie de Launay. Des-
sins par Montani ef.,
Ç U L P A N , Cevdet B ogoz ef. et Maillard. Documents teehni-
( A n tik D e v irle r) den {zam an ım ız)a kadar ques par Montani ef.
lla h iy a t-E d eb iy a t-T ıp ve Sanat T a rih le­
rinde S erviler, I-II, E G L I, Ernst
İstanbul, 1961 Sinan, der B aum eister osmaniseher Glanz-
zeit.
D A Ğ L IO Ğ L U , H ikm et Turhan Erlenbach-Zürieh-Stuttgart 1959
X V I. asırda Bursa,
Bursa, 1940 (E L D E M ), H a lil Edhem
"Y ö rgü ç Paşa ve evlâdına aid birkaç k i­
D E L B E U F , Regis tabe”
De Gonstantinoule â Brousse e t u Nicee, T a ıih i Osmani E ncüm eni Mecm uası, Cüz
İstanbul, 1906 9, Ağustos 1327 (1911) s. 530-541.

D E M İR İZ , Yıld ız E L - S A ID , Issam - P A R M A N , A yşe

"M im a ri süslemede renk unsuru olarak
kullanılan keram ik çanaklar”
Sanat Ta rih i Y ıllığ ı, V , 1972-1973, s.
175-208.
D E M İR İZ , Y ıld ız
‘‘A ntakya Prensi I . Bohemond’un Cano-
sa'daki m ezar şapelinde ve kapısında İs­
lâm sanatı etk ileri"
Sanat Ta rih i Y ıllığ ı , V I, 1974-75, s. 165-
179.
G eom etric conceptshı ıslam ic a rt,
London 1976.
E R D M A N N , K u rt
"Arabisclıe Schriftzeichen als Ornamente in
der abendlândischen Kunst des M ittela l-
ters” ,
A kadem ie der Wi$senschaften und L ite ra ­
tü r. A bh. der Geistes-und Sozailıvissen-
scTıaftlichen Klasse, M ains, Jahrgang 1953,
N r. 9, s. 465-513.
 E R D M A N N , K u rt G A B R İE L , A lb ert
"W e ite re N ach trâge zu den Beobachtungen Voyages archeologiques dans la Tu rq u ie
au f einer Reise in Zentral A natolien ” Orientdle.
A rclıâ ologischer A nzeiger, 1957, Süt. A v e c un recueil d’inscriptions arabes par
361-372. Jean Sauvaget.
Pa ris 1940
E R D M A N N , K u rt
D as anatolische Karavansaray des 13. G A B R İE L , A lb ert
"Bursada M u rat I Camii ve Osmanlı mi­
Jahrhnnderts, 2 c ilt, B e rlin 1962
marisinin menşei meselesi”
E R D M A N N , K u rt V a k ıfla r D ergisi, I I , 1942, s. 37-43.
"N eu e A rbeiten zu r türkischen K era m ik” G A B R İE L , A lb ert
A rs O rienta lis , V , 1963, s. 191-219 " L e decor polyehrome des monuments de
E vliy a Çelebi Seyâhatnâmesi, Brousse”
Türkçeleştiren Zuhuri Danışman, Proceedings o f th e tıventy-second Congress
İstanbul 1970 (2 ), 15 cilt. o f O rientalists lıeld İn İstanbul, Septeın-
ber 15th to 22nd 1951. Comm unications.
E Y İC E , Semavi Leiden 1957, s. 637-638.
"İk i T ü rk âbidesinin m ahiyetleri hakkın­
G A B R İE L , A lb ert
da notlar. İzn ik ’te N ilü fe r Hatun İm areti
Une capitale tu rque, Brousse, Bursa.
ve K ayseri’de K ö şk Medrese"
Paris 1958
Y ıllık A ra ş tırm a la r Dergisi, II, 1957 (1958),
(G A B R İE L , Brousse)
s. 107-114.
G A L D IE R I, Eugenio
E Y İC E , Sem avi Isfahan: M asğid-i G um ’a,
"İz n ik ’de Büyük H am am ve Osmanlı devri I. Documentazione fo togra fica e rapporto
ham amları hakkında bir deneme” preliminare.
T a rih D ergisi, 15, 1960, s. 99-120. Photographs and prelim inary report.
Roma 1972
E Y İC E , Semavi
" İlk Osmanlı devrinin dini-içtimai b ir mü- G İE SE , Friedrich
essesesi: Zaviyeler ve zaviyeli cam iler” D ie altosm anisclıen anonymen Chronilcen
İk tis a t Fakü ltesi M ecm uası, X X Ü I, 1962/ T e ıo a n h -i-A l-i ’Otm ân,
63, s. 1-80. I. T ex t, Breslau 1922
(E Y İC E , Zaviyeler) I I I . Übersetzung (Abhandlungen fü r die
Kunde des Morgenlandes, lırg. von der
E Y İC E , Sem avi DMG, Bd. X V II, 1)
" L a mosquee-zaviyah de Seyyid Mehmed Leip zig 1925
Dede â Yenişehir”
G L Ü C K , H einrich - D İE Z , Ernst
B eitrage su r Kunstgeschichte Asiens in
D ie K u n st des İslam,
M em oriam E rn s t Dies,
Berlin 1925
İstanbul, 1963, s. 49-69.
G O D A R D , A nd re
E Y İC E , Semavi L es m onum ents de Maragha,
"Bizans devrinde Edirne ve eserleri” Paris 1934
Edirne. E dirne’nin 600 fe th i yıldönüm ü ar­ G O D A R D , Andre
m ağan kitabı, “ Khorasan”
A n k ara 1965, s. 40-76. A th a r-e Ira n , IV / I, 1949, s. 7-150.
F I L L IT Z , Hermann G O D A R D , Andre
D as M itte la lte r I. D ie K u n st des Iran ,
Berlin 1949 Berlin - Grunovvald 1964
Propylaen Kunstgeschichte 5 G O L T Z , C. von der
Anatolische A usflüge. Reisebilder.
G A B R İE L , A lb ert
B erlin 1896
"L es etapes d’une eampagne dans les deux
Ira k d'apres un manuscrit turc du x vı G O O D W IN , Godfrey
siecle” A history o f O ttom an architecture.
Syria, IX , 1928, s. 328-349. London - Baltim ore 1971

G Ö K B ÎL G ÎN , M . Tayyib
G A B R İE L , A lb ert
15. - 16. asırlarda E dirne ve Paşa Livûsı.
M onum ents tu rcs d’Anatolie, V a k ıfla r - M ü lk le r - M ukataalar.
2 cilt, Paris 1931-34 İstanbul, 1952
(G A B R İE L , Monuments) (G Ö K B İL G İN , Paşa livası)
G Ö K B ÎL G ÎN , M . Tayyib
“ Murad I. tesisleri ve Bursa im areti va k ­
fiyesi”
Türkiyat Mecmuası, X, 1953, s. 217-234.
G Ö K B İL G İN , Ta yyib
"L es donations, les fondations e t le vakfiy-
ye de M urad I. concernant au Zâviyeh
de Brousse, dites Kaplıca-Im areti
(787 h - 1385)”
Proceedings of the tıoenty-second Congress
of Orientalists lıeld in İstanbul, Septem-
ber îSth to 28nd, 1951: Communications,
Leiden 1957, s. 375-376.
G R A B A R , O le g - H IL L , Derelc
Islamic architecture and its decoration.
A.D.800-1500.
London 1964; 1967 (2 )
G R A B A R , O leg
"T h e earliest Islam ic comm emorative
structures. Notes and documents”
Ars Orientalis , V I, 1966, s. 1-46.
GRU BE, Ernst
W elt des İslam. Architektur, K eram ik, M a-
lerei, Teppiche, M etallarbeitcn,
kunst.
Gütersloh 1968
G R (J N W E D E L , A lb ert
Altbuddhistische Kultstdtten in Chinesisclı-
Turkestan,
Berlin 1912
G U R L IT T , Cornelius
“ D ie Bauten Adrianopels”
Oıientalisches Archiv, I, 1910-1911, s. 1-4,
51-60.
(G U R L IT T , A drianopel)
G U R L IT T , Cornelius
"D ie islamitisehen «Bauten von Isnik (N i-
ca ea )”
Oi'ientalisches Archiv, I I I , 1912-13, s. 49-60.
(G U R L IT T , Isn ik)
G Ü L E K L t, N u rettin Can
Ankara Tarih-Arkeoloji.
Ankara 1948
G Ü L E K L İ, N u rettin Can
Ankara Rehberi, The Guide fo r Ankara.
İstanbul, 1949
G Ü R E Ş S E V E R , Gönül
‘ ‘Ağustos 1968 İzn ik çini fırın la n kazısı
sırasında çıkarılan stuko buluntular”
Sanat Tarihi Yıllığı, II, 1966-1968, s. 200-
208.
H A A S E , Claus P eter
"Tem üridische Baukunst”
Westturkestan Referate zur
schen Ecclcursiyon 1966,
C.T, H am burg 1968, s. 120-159
H A M M E R , Joseph von
Umblick auf einer Reise von Constantino-
pel nach Brussa und dem Olympos, und
von da zuriick über Nicaa und Nicomedia.
Pesth, 1818
(H A M M E R , U m blick)
H AŞAN FEH M İ
“ Sanat tarihim ize ait bazı notlar”
Türkiyat Mecmuası, II, 1926 (1928), s.
398-401.
H A S L U C K , Frederick W illiam
Christianity and İslam under the Sultans,
O xford 1929
H A U TEC O E U R , L . - W I E T , G.
Les Mosquees du Caire,
Paris 1932
H E R Z F E L D , Ernst
Die Ausgrabungen von Samarra,
I. D er Wandschmuck der Bauten von Şa­
mama und seine Ovnamentilc,
Berlin 1923
H E R Z F E L D , Ernst
"Damascus: Studies in architecture”
Schnitz-
Ars Islamica, IX , 1942, s. 1-53; X, 1943,
s. 13-70; X I - X n , 1946, s. 1-71; X I II- X IV ,
1948, s. 118-138.
H Ü S E Y İN H Ü S A M E D D İN
Amasya tarihi,
C. 1, İstanbul 1330 (1913)
H R B A S , Milos - K N O B L O C H , Edgar
Die Kunst Mittelasiens,
P r a g 1965
H Ü S E Y İN H Ü S A M E D D İN
“ Orhan B e y vak fiyesi”
T iirk Tarih Encümeni Mecmuası, 17 (94),
1926, s. 284-301.
İN A L C IK , H a lil
Fatih devri üzerinde tetkikler ve vesi­
kalar, I.
A nkara 1954
K A F E S O Ğ L U , İbrahim
Selçuklu tarihi,
İstanbul 1972
K A R A M A Ğ A R A L I, Beyhan
“ Edirne Eski Camiinin kitabeleri ve m i­
marim izdeki y e ri”
Vakıflar Dergisi, IX , 1971, s. 331-336.
K A R A M A Ğ A R A L I, H âlu k
“ Erzurum 'daki H âtuniye Medresesi'nin ta­
rihi ve banisi hakkında mülahazalar”
Selçuklu Araştımnaları Dergisi, II I, 1971,
s. 209-247.
K I Z IL T A N , A li
turkologi- Anadolu Beyliklerinde cami ve mescitler
(X IV . yüzyıl sonuna kadar)
İstanbul 1958
K İE F E R , Charles K Ü H N E L , Ernst
"L e s ceramiques musulmanes d’Anatolie” D ie Arabeske. Sinn und W andtung eines
Ccıhiers de la ceram ique e t des arts du feu, Ornaments.
4, 1956, s. 15-30. W iesbaden 1949

K İE F E R , Charles K Ü H N E L , Ernst
"L es ceramiques siliceuses d’A natolie et "D e r mamlukisehe K asetten stil"
du M oyen-Orient” K u n s t des O rients, I , 1950, s. 55-68
B u lle tin de la societd fraııçaise de cera-
K Ü H N E L , Ernst
m ique, 30, 1956, s. 3-24; 31, 1957, s. 17-34.
D ie K u n st des İslam ,
K O N Y A L I, İbrahim H akkı S tu ttga rt 1962 (2 )
A nkara abidelerinden Karacabey m am u­
resi. Vakfiyesi, ta rih i ve diğer eserleri. L A N E , A rth u r
İstanbul, 1943 “ Th e O ttom an pottery o f İz n ik "
A rs O rientalis, I I , 1957, s. 247-281.
K O Y U N O Ğ L U , A , Memduh Tu rgu t
Izn ilc ve Bursa tarihi. L U B E N A U , Reinhold
Bursa, 1936 Beschreibııng der Reisen des Reinhold L u -
(K O Y U N O Ğ L U , İzn ik ve Bursa) benau,
Herausgegeben von W . Sahm, 2 cilt,
K R A U T H E IM E R , Richard Königsberg i. P r. 1912-1930.
E a rly christian and byzantine architecture.
Hamm ondsworth-M iddlesex 1965 L Ü B K E , W ilhelm
D ie K u n st des A ltertu m s,
K R Ö N IG , Wolfgang
Esslingen 1924 (16)
The cathedral o f M onreale and N orm a n
a rch itectu re in Sicily.
M A N T R A N , Robert
Palerm o 1966 "L es inseriptions Arabes de Brousse”
K U N T E R , H a lim Baki B u lle tin d’E tudes Orientales , X IV , 1954,
Türle v a k ıfla r ve va kfiyeleri, s. 87-114.
İstanbul 1939
M A R T IN , Fred erik Robert
K U N T E R , H alim Baki T h e m in ia tu re paintin g and painters of
"K ita b elerim iz" P ersia, Ind ia and T urk ey.
V a k ıfla r D ergisi, H , 1942, s. 431-456 London 1912
(K U N T E R , K ita belerim iz)
M A Y E R , L eo A r y
K U R A L , M a cit R.
Isla m ic arehiteets and th e ir ıcorks.
"Çelebi Mehm ed’in Yeşil Türbesi v e 1941-
Cenevre 1956
43 restorasyonu”
G üzel Sanatlar , 5, 1944, s. 50-102 M E IN E C K E , M ichael
K U R A N , Aptullah "Vortem üridische Baukunst in Turkestan”
"E dirn e’de Y ıld ırım Cam ii" W estturlcestan R efera te zu r turkologisehen
B elleten, X X V I I I , 1964, s. 419-438. E xk ursion 1966,
C. I , H am burg 1968, s. 90-119.
K U R A N , Aptullah
İ l k devir Osm anlı mimarisinde cami. M E R İÇ , R ıfk ı M elu l
A nkara 1964 "E dirne’nin tarih! ve m im ari eserleri hak­
(K U R A N , İlk devir) kında”
K U R A N , Aptullah T ü r k Sanatı T a rih i A ra ş tırm a ve in c e le ­
Anadolu M edreseleri, m eleri, I, 1963, s. 439-536
C. X, Ank ara 1969
M İL L İN G E N , A. van
K U R A N , Aptullah Byzantine churches in Constantinople,
"K aram an lı m edreseleri" London 1912
V a k ıfla r D ergisi, V II I, 1969, s. 209-223.
M O L T K E , Helm uth von (Çev. H ayrullah ö r s )
K Ü H N E L , E r n s t-O Ğ A N , M . A ziz
T ü rk iy e'd ek i durum ve olaylar üzerine
İstanbu l A rk e o lo ji M üzelerinde Şaheserler.
m ek tu p la r (1835-1839).
I I I . Ç in ili K ö ş k te T iir k v e İs lâ m eserleri
Ankara 1960
koleksiyonu.
B erlin -Leipzig 1938
M O N N E R E T de V IL L A R D , U go
K Ü H N E L , Ernst L e p ittu re musuhnane al so ffito della Cap-
Islam isclıe Schriftlcunst, peTla Pa la tin a in Palerm o,
Berlin 1942 Rom a 1950
M O R D T M A N N , D. â, A. D. Ö G EL, Semra
Anatolien. Skiszen und R eisebriefe mis "E m iğ e Bemerkungen zum sternsystem der
K leinasien (1850-1859). Steinornamentik der Anatolischen Sel-
E in geleitet und m it Anm erkungen verse- dsehuken”
hen vorı Franz Babinger. Beitrâge zu r K un stgeschiclıte Asiens. In
H aım over 1925. M em oriam E m s t Diez,
İstanbul 1963, s. 166-172.
M Ü B A R E K G A L ÎB
Ankara. Ö GEL, Semra
I. Umumi bir nazar. K abristan lar - Mes­ “ Anadolu ağaç oym acılığında m ail kesim "
citler - Camiler. Sanat T a ıilıi Y ıllıy ı, I, 1964-1965, s. 110-11.9
İstanbul 1341 (1924)
Ö G EL, Semra
II. K ita beler
Anadolu S elçu h lıtla rı’nın taş tezyinatı.
İstanbul 1928
Ankara, 1966
N E U B E R T , Eberhard
Ö N D E R , Mehmed
"Islam ische Sternflechtornam ente”
K onya M üzesi Taş ve Ahşap E s e rle r sek­
Forschungen und F o rts c h ritte , 30, 1956,
siyonu ( In ce m in a re) rehberi
s. 90-94.
İstanbul, 1962
O N U R , O ral
Ö N E Y , Gönül
E dirne Türle ta rih i vesikalarından kitabe­
"N iğ d e Hüdavend Hatun Türbesi figürlü
le r - Tam am ı -
k abartm aları"
İstanbul, 1972
B elleten , X X X I, 1967, s. 143-167.
O R A K , Hüseyin Ö N E Y , Gönül
T ü rk iy e kılavuzu, "Anadolu Selçuk sanatında balık figü rü ”
C .I, Ankara 1946 Sanat T a rih i Y ıllığ ı, II , 1966-1968, s. 142-
159.
O R A L, M . Zeki
"Anadolu’da sanat değeri olan ahşap min­ Ö N E Y , Gönül
berler, kitabeleri v e tarih çeleri" "Anadolu Selçuk sanatında ejder figü rü ”
V a k ıfla r D ergisi , V, 1962, s. 23-77. B elleten , XXXni, 1969, s. 171-216.

O R L A N D O S , Anastasios K. Ö N E Y , Gönül
H e Parigoritissa tes A rte s , "Anadolu Selçuklu ve B e ylikler devri ah­
A tin a 1963 şap tekn ikleri"
Sanat T a rih i Y ıllığ ı, I I I , 1969-70, s. 135,
O T T O -D O R N , K . - A N H E G G E R , R.
149.
D os Islam ische İzn ik,
Berlin 1941 Ö N E Y , Gönül
(O T T O -D O R N , İzn ik ) "Sun and moon rosettes in the shape o f
human heads”
O T T O -D O R N , Katharina
Anatolica, I I I , 1969-70, s. 195-203.
“ Osmanische ornam entale W andm alerei’’
K u n s t des Orieııts, I, 1950, s. 45-54. Ö N E Y , Gönül
(O T T O -D O R N , W an dm alerei) "Anadolu Selçuk mimarîsinde boğa ka­
bartm aları”
O T T O -D O R N , Katharina
Belleten, X X X IV , 1970, s. 83-120.
T iirkisch e K eram ik,
Ankara, 1957 Ö N E Y , Gönül
(O T T O -D O R N , K era m ik ) "Anadolu Selçuk mimarisisde arslan fi­
gü rü"
O T T O -D O R N , Katharina
Anadolu (A n a to lia ), X X I, 1971, s, 1-64.
"Seldschukische Holzsâulenmoseheen in
K leinasien" Ö N E Y , Gönül
A us der W e lt des İslam . F e s ts ch rift fıtr Ankara’da T ü r k devri dini ve sosyal ya­
E m s t Kühnel, pıları,
B erlin 1959, s. 59-88. Ank ara 1971
(Ö N E Y , A nk ara)
O T T O -D O R N , Katharina
D ie K u n st des İslam, Ö N E Y , Gönül - B A N R I, N am ikow a
Baden-Baden 1964 T u rk ish ceram ic tile a rt,
Tokyo 1975
ÖG EL, Bahaeddin
"Selçuk devri Anadolu ağaç işçiliği hak­ ÖZGÜÇ, Tahsin - A K O K , Mahmud
kında notlar” “ A ğzık a ra H an”
Y ıllık A ra ş tırm a la r D ergisi, I, 1956 (1957), Y ıllık A ra ş tırm a la r D ergisi, I, 1956 (1957),
S. 199-235. s, 93-104,
P A P A D O P O U L O S , Khrysostomos
“ H e N ik a ia hetoi mon-ographia istorhd,
arkhaiologike, palaiographike k ai ekklesi-
astike tes poleos tavtes”
H o en Konstantinopoleos H ellenikos P h i-
lologilcos Syllogos, 33, 1914, s. 135-151.
P A R V I L L E E , Leon
A rc lıite c tu re e t decoration turgues au X V e
siecJe.
(A v e c une preface de V iollet-le-D u c)
Paris 1874
P E R E M E C İ, Osman N u ri
E dirne tarihi.
İstanbul, 1939
(P E R E M E C İ, Edirne)
P O P E , A .U . - A C K E R M A N , P.
A survey o f Persian art.
O xford 1938-39
P O P E , A rth u r Upham
Persian a rclıitectu re . T h e triu v ıp h o f fo rm
and color.
N e w Y o rk 1965
P U G A C E N K O V A , Galina Anatolevna,
Isİm sstvo Turkm enistana,
Moskova 1965
P U G A C E N K O V A , G. A . — R E M P E L , L. I.
Jstoriya iskusstva Uzbelcistana,
Moskova 1965
R E M P E L , L a z a r Izrailevic
"T h e mausoleum o f Ism a 'il the Samanid”
BuTletin o f th e A m erica n In s titu te fo r
P ers ia n A r t and A rchaeology, IV/4, 1936,
s. 198-209.
R E M P E L , L a za r Izra ile vic
A rk lıite k tu ry ornam ent Uzbelcistana,
Taşkent 1961
R IC E , Tam ara Ta lb ot
“ Decoration in the Seljukid style in the
church o f Saint Sophia o f Trebizond”
B e itrâ g e s u r Kunstgeschichte Asiens. In
M em oria m E rn s t Dies.
İstanbul, 1963, s. 87-120.
R IE F S T A H L , R u d o lf M eyer
Turlcish a rclıitectu re in soııtlnuestern A na-
to lia ,
Cam bridge 1931
R IE F S T A H L , R u d o lf M eyer
“ E a rly Turkish tile revetm ents in Edirne”
A rs Isla m ica , IV , 1937, s. 249-281.
R IE F S T A H L , R u d o lf M eyer
Cenubu G arbi Anadolu’da T iır k m im arisi,
İstanbul, 1941
R I F A T O S M A N (D r.)
E d irn e rehnum ası. (Ta rih çe: 763-1335 hic­
r i seneleri)
Edirne 1336-1920
R IZ Z IT A N O , U m berto
L a c u ltu m A rab a nella Stcilia saracena,
Vicenza 1962
R O B E R T S O N , D onald Struan
A Jıandbook o f Greelc and R om a n a rclıi-
tecture.
Cambridge, 1959 (2 )
R O G E R S, J.M.
"T h e Ç ifte M inare Medrese a t Erzurum
and the G ök M edrese a t Sivas”
A natolian Studies, XV, 1965, s. 63-85.
R U D L O F -H IL L E , G ertrude - R U D L O F F , Otto
“ Grad P lo vd iv i negovid sgradi (D ie S tadt
P lo vd iv und ihre B a u ten )”
BuTletin de l ’In s titu t A rch eolog ig u e B u l-
gare, V IH , 1935, s. 379-424.
S A R R E , Friedrich
Bam m lung F . Sarre. Erseugnisse islam i-
sclıer Kunst.
T e il I I . Seldschukisclıe K leink ıınst.
L eip zig 1909
S C E R R A T O , Umberto
"A n early-ottom an han near L a ke Apol-
yont”
A t t i del Secondo Congresso Internazionale
di A r te T u rca , V enezia 1963, N ap o li 1965,
s. 221-234.
S E H E R -T H O S S , S.-P. - W IL B E R , D .N .
Design and c o lo r in islam ic a rclıitectu re
(A fghanistan, İra n , T u rîcey ).
W ashington 1968
S E R T O Ğ L U , M ith at
“ İk in ci M u rad’m va siyeti”
V a k ıfla r D e rgis i, V I I I , 1969, s. 67-71.
S O K O L L U , Adnan
"T a rih i firu ze sırların yeniden terkibi”
İstanbu l Ü niversitesi F e n F ak ü ltesi M e c ­
muası , C. X V II, Sayı 2, 1952, s. 184-189.
S Ö Z E N , M etin
Anadolu M edreseleri, S elçu k lu ve B e y lik ­
le r devri.
C. I : A ç ık Medreseler, İstanbul 1970
C. I I : K a p a lı Medreseler, İstanbul 1972
T A E S C H N E R ', F ra n z - W IT T E K , Pau l
"D ie V ezirfam ilie der Ğandarlyzâdc (14./
15. Jhrt.) und ihre D en km aler”
D e r İsla m , X V I I I , 1929, s. 60-115.
T A E S C H N E R , Franz
"D as H eiligtu m dos Postin Pos Baba in
Jenischehir”
D e r İsla m , X X , 1932, s. 116-126.
T A E S C H N E R , Franz
"D as N ilû fe r-T m â rct in Isnik und seine
Bauinschrift”
D e r İsla m , X X , 1932, s. 127-137.
T A E S C H N E R , Franı; Ü L G E N , A li Saim
“D ie Jesil Gâm i'in Brussa, ihre lıistori- “ X V I. yü zyılda T ü rk mimarisinin iç de­
schen Inschriften und ihre K ü n stler” koru nasıl vücud buldu"
D e r İslam., X X , 1932, s. 139-168. M illetle ra ra s ı B irin c i T iir k S a natları K o n g ­
resi, A nk ara 19-2/f E lcim 1959, K ongreye
T A E S C H N E R , Franz
Sunulan T eb liğ le r, A nkara 1962, s. 389-400.
“ Prelim in a ry m aterials fo r a dictionary o f
ıslam ic artists" Ü L G E N , A li Saim
A rs Islam ica , V , 1938, Supplement I, s. “ İn eg öl’ ün Kurşunlu âbideleri’’
ııı- v m . T ü rk Sanatı T a rih i A ra ş tırm a ve İn ce le­
m eleri, L , 1963, s. 198-210.
T E X IE R , Charles
D e scription de L 'A s ie M hıeure. Ü L G E N , AH Saim
P a ris 1839-1849 Bursa anıtla rı,
Bursa ts.
T E X IE R , Charles
A sie M iııeu re, description geograyhiqııe, Ü N A L , Rahm i Hüseyin
Jıistorique e t archeologiqııe. Les m onum ents islam igııes ancietıs de la
Paris 1862 v ille d’E rz u ru m e t de sa region,
Paris, 1968
T O E S C A , Pietro
lift Gajrpelkt P u la tm a di P a lerm o , i m osaici. Ü N S A L , Behçet
M ilano 1955 T u rk ish Is la m ic A rc h ite ctu re in Seljulc and
O ttom a n tim es, 1071-1923.
T O K L U O Ğ L U , F a ik
London 1959
Tire, ta rih i ve tu ris tik değerleri,
İsta n bu l, 1957 Ü N V E R , A. Süheyl
“ Edirnede Ü ç Ş erefeli Camiin avlusu kub­
T U N Ç A Y , R au f
beleri içindeki devrinin süsleri hakkında”
“ Tü rk lerde oym a sanatı ve Edirne’deki
A r k ite k t, S ayı 211-214, Seri IV , 1949, s.
İk in ci Bayezid Camiinin tahta süslem eleri”
166-168.
E d irn e, E d irn e’nin 600. F e th i Y ıld önüm ü
A rm ağan kitabı, Ü N V E R , A . Süheyl
A n k ara 1965, s. 255-256. Y eşil T ürbesi m ih ra b ı (82//-1^21),
İstanbul 1951
(U L U D A Ğ ), Osman Şevki
Y eşil Cami. Ü N V E R , A . Süheyl
Bursa, 1933 E d irn e M uradiy e Cdmii.
İstanbul, 1952
(U Z U N Ç A R Ş IL I), İsm a il H akkı
K ita b eler, Ü N V E R , A . Süheyl
İstanbul, 1927-1929 T ü rk yazı çeşitleri,
İstanbul, 1953
U Z U N Ç A R Ş IL IO Ğ L U , İsm a il H a kkı
Anadolu B e y lik leri ve A k h o y ıın lu K a ra - Ü N V E R , A . Süheyl
koyunlu devletleri. “ Edirne’de Şahm elek Paşa Cam i’i nakış­
A n k ara 1937 la n ”
V a k ıfla r D ergisi, II I , 1956, s. 27-30.
U Z U N Ç A R Ş IL I, İsm ail H a k k ı
“ Çelebi Mehm ed’in kızı Selçuk H atun k i­ Ü N V E R , A . Süheyl
m inle evlendi” "E dirn e’de m im ari eserlerim izdeki tabii
B elleten , X X I, 1957, s. 253-259. çiçek süslem eleri hakkında”
V a k ıfla r D ergisi , V , 1962, s. 15-18.
U Z U N Ç A R Ş IL I, İsm ail H a kkı
“ Sultan İk in ci M u rad'm vasiyetnam esi" V O G T -G Ö K N İL , U lya
V a k ıfla r D ergisi , IV , 1958, s. 1-17. O smanisclıe B auten,
München 1965
U Z U N Ç A R Ş IL I, İsm ail H a k k ı
Osnıanh T a rih i L : V R Y O N IS , Speros (Jr.)
Anadolu S e lçu k lu la rı ve Anadolu B e y lik ­ T h e decline o f m edieval hellenism in Asia
le ri hakkında b ir m ukaddim e ile Osm anlı M in ö r and th e process o f ishım ization frorn
D e vletin in kurutuşundan İstanb u l’un f e t ­ th e eleventh th rough th e fifte e n tlı century.
hine kadar. B erk eley (L o s A ngelo s), London 1971
A nkara 1961 (2 )
W IL B E R , Donald N .
Ü L G E N , A li Saim “ Th e developm ent o f mosaic faience in
“ İz n ik ’te T ü rk eserleri” islam ic architecture in Ira n ”
V a k ıfla r D ergisi, I, 1938, s. 53-69. A rs Islam ica, V I, 1936, s. 16-47.
W IL B E R , Donald N . Y E T K İN , Suut K em al
T h e arch ite ctu re o f islam ic İra n , T he I I “ M am a H atun Tü rb esi”
K lıa n id Period . Y ıllık A ra ş tırm a la r D e rgis i, I , 1956 (1957),
Princeton N.J. 1955 s. 75-91.

W IL D E , H.
Brussa, einc Entıuicklungsgeschiuhte tü r - Y E T K İN , Suut K em a l
kischer A rc h ite k tu r in K leinasien u n ter “ T h e evolution o f architectural form in
den ersten Osmaneli, Tu rkish mosques”
Berlin 1909 S tu d ia Islam ica, X I, 1959, s. 73-91.
(W IL D E , Brussa)

YV U LZ IN G E R , K a ri Y E T K İN , Suut K em a l
“ D ie P irıız Moschee zu Milas” “ B eylikler devri sanatından klâsik T ü rk
F e sts ch rift z u r H u n d ertja h rfe ie r der T e c - sanatına”
hnischen H ochschule K arlsruhe, 1925, s. V. T ü r k T a rih K ongresi, A nk ara 12-17 N i ­
161 vd. san 1956, K o ngrey e Sunulan T eb liğ le r, A n ­
kara 1960, s. 257-266.
W U L Z IN G E R , K . - W IT T E K , P. - S A R R E , Fr.
Das islam ische M ile t
Berlin -Leipzig 1935 Y E T K İ N , Suut K em a l
T ü r k m im arisi,
Y A R A L O V , You ri
A n k ara 1970
"V II .- X II . yü zyılla r O rta - A syasıııda m i­
m arî âbideler”
M illetle ra ra s ı B ilin c i T ü r k Sanatları K o n g ­ Y E T K İ N , Şerare
resi, A nkara 1 9 - 2 E lcim 1059, Kongreye “ A . Kuran, İ l k devir Osmanlı mim arisin­
Sunulan T e b liğ le r, Ankara 1962, s. 400-407. de cami, A n k ara 1964” ün tenkidi, T ü r k
K ü ltü r ü , 19, M ayıs 1964, s. 99-105.
Y A Z IR , Mahmud Bcdreddin (N e ş re hazırlayan:
U ğu r D E R M A N )
M edeniyet âlem inde yazı ve İslam m edeni­ Y E T K İN , Şerare
yetinde K a le m Güzeli, 2 cilt, Ankara “ T ü rk çini sanatından bazı önemli örnek­
1972-1974 le r ve tekn ikleri”
S anat T a rih i Y ıllığ ı, I, 1965-1966, s. 60-102.
Y E T K İN , Suut K em a l
“ B eylik ler devri mimarisinin klâsik Os­
manlI sanatım h azırlayışı” Y E T K İ N , Şerare
İla h iy a t F a k ü ltes i D ergisi, IV/3-4, 1955, Anadolu’da, T ü r k çin i sanatının gelişmesi,
s. 39-43. İstanbul, 1972
 RESİM LİSTESİ

1. Amasya, Bayezid Paşa Camii. Genel gö­ 26. Amasya, Bayezid Paşa Camii. Ahşap
rünüş. pencere kepengi (B 2)
2. Amasya, Bayezid Paşa Camii. Portal 27. Amasya, Bayezid Paşa Camii. Ahşap
(T 1, M 1) pencere kepengi (B 3)
3. Amasya, Bayezid Paşa Camii. İnşa kita­ 28. Amasya, Bayezid Paşa Camii. Ahşap pen­
besi ve tezyini yazılar (T 1) cere kepengi (B 4 )
4. Amasya, Bayezid Paşa Camii. İnşa kita­ 29. Amasya, Bayezid P aşa Camii. Ahşap
besinin sağ kısmı ve mimar kitabesi. pencere kepengi (B 5 )
5. Amasya, Bayezid P aşa Camii. İnşa kita­ 30. Amasya, Yörgüç Paşa Camii. Giriş ey­
besinin sol kısmı. vanı.
6. Amasya, Bayezid Paşa Camii. Son cemaat 31. Amasya, Yörgüç Paşa Camii. Cümle ka­
yeri sağ payesinde mimar kitabesi. pısı hafifletme kemeri dolgusu ( T l ) .
7. Amasya, Bayezid Paşa Camii. Son cemaat 32. Amasya, Yörgüç P aşa Camii. Sol hücre
yeri sol payesinde usta kitabesi. kapısı hafifletme kemeri dolgusu (T 2) ve ke­
8. Amasya, Bayezid Paşa Camii. Son cemaat mer ayağı (T 3, M 2)
yeri cephesi. (T 3, T 5, M 3) 33. Amasya, Yörgüç Paşa Camii. Sol hücre
9. Amasya, Bayezid Paşa Camii. Son ce­ kapısı hafifletme kemeri dolgusu. (T 2)
maat yeri cephesi (T 3, T 5, M 3) 34. Amasya, Yörgüç Paşa Camii. Giriş ey­
10. Amasya, Bayezid P aşa Camii. Son ce­ vanı kubbesi ve kemeri. (T 5)
maat yeri cephesinden detay (T 3) 35. Amasya, Yörgüç Paşa Camii. Giriş ey­
11. Amasya, Bayezid Paşa Camii. Son ce­ vanı kemeri. (T 5)
maat yeri batı cephesi ve vakfiye ( T 2) 36. Amasya, Yörgüç Paşa Camii. Giriş ey­
12. Amasya, Bayezid P aşa Camii. Son ce­ vanı kemeri ayağı (T 3, M 2)
maat yeri doğu cephesi (T 4) 37. Amasya, Yörgüç P aşa Camii. Cümle ka­
13. Amasya, Bayezid Paşa Camii. Son ce­ pısı kemer yastığı. (T 7)
maat yeri doğu cephesinden detay (T 4) 38. Ankara, Ahi Elvan Camii mihrabı.
14. Amasya, Bayezid P aşa Camii. Son ce­ 39. Ankara, Ahi Elvan Camiinde bir pen­
maat yeri orta kubbesi (M 2) cere kepengi (1962 yılında).
15. Amasya, Bayezid Paşa Camii. S ağ tab-
40. Ankara, Ahi Elvan Camii. Ahşap min­
hane odası alçı duvar kaplaması ( A l )
ber.
16. Amasya, Bayezid Paşa Camii. ( A l ) den
41. Ankara, Ahi Elvan Camii minberinden
detay.
detay: Kapı kemeri.
17. Amasya, Bayezid Paşa Camii. ( A l ) den
detay. 42. Ankara, Ahi Elvan Camii. Minber kita­
besi.
18. Amasya, Bayezid Paşa Camii. ( A l ) den
detay. 43. Ankara, Ahi Elvan Camii minberi. Kapı
19. Amasya, Bayezid Paşa Camii, Sol tab- aynalığı.
hane odası alçı duvar kaplaması (A 2) 44. Ankara, Ahi Elvan Camii minberi. Sol
20. Amasya, Bayezid P aşa Camii. (A 2) don cepheden detay.
detay. 45. Ankara, Ahi Yakup Camii kitabesi.
21. Amasya, Bayezid Paşa Camii. (A 2) den 46. Ankara, Ahi Yakup Camii. Harimdeki
detay.
mihrap.
22. Amasya, Bayezid Paşa Camii. Ahşap
47. Ankara, Ahi Yakup Camii, Harimdeki
cümle kapısı (B 1)
mihraptan detay.
23. Amasya, Bayezid Paşa Camii. ( B l ) den
48. Ankara, Ahi Yakup Camii. Son cemaat
detay.
yeri mihrabı.
24. Amasya, Bayezid Paşa Camiî. ( B l ) den
detay. 49. Ankara, Direkli Cami mihrabı.

25. Amasya, Bayezid Paşa Camii. ( B 1) den 50. Ankara, Eyüp Mescidi mihrabı.
detay. 51. Ankara, Geneği Mescidi mihrabı.
 52. Ankara, Geneği Mescidi mihrabından 83. Ankara, Karacabey Türbesi. Alınlık süs­
detay. lemesi.
53. Ankara, Geneği Mescidi. Ahşap sütun 84. Ankara, Karacabey Türbesi kitabesi.
başlığı ve kalem işleri. 85. Ankara, Karacabey Türbesi. Alınlık süs­
54. Ankara, Geneği Mescidi. Ahşap kirişler­ lemesi.
de kalem işleri. 86. Ankara, Karanlık Mescit mihrabı.
55. Ankara, Hacettepe Camii mihrabı. 87. Ankara, Karanlık Mescit. Ahşap kap:
56. Ankara, Hacettepe Camii mihrabından (Etnografya Müzesi).
detay. 88. Ankara, Karanlık Mescit. Ahşap kapı­
57. Ankara, Hacı Arap Camii. Soldaki mih­ dan detay.
rap. 89. Ankara, Molla Büyük Mescidi mihrabı.
58. Ankara, Hacı Arap Camii. Sağdaki mih­ 90. Ankara, Molla Büyük Mescidi mihrabı.
rap. Sol üst köşe (C 7 - C 1 3 )
59. Ankara, Hacı Arap Camii. Sağdaki mih­ 91. Ankara, Molla Büyük Mescidi mihrabı.
raptan detay. Sağ üst köşe (C 1 4 -C 2 1 )
60. Ankara, Hacı A rap Camii. Giriş cep­ 92. Ankara, Molla Büyük Mescidi mihrabı.
hesinde alınlık süslemesi. Sol köşelik (C 2 8 )
61. Ankara, Hacı Doğan Mescidi mihrabı. 93. Ankara, Molla Büyük Mescidi mihrabı.
62. Ankara, Hacı İvaz Mescidi mihrabı. Sağ köşelik (C 2 9 )
63. Ankara, I-Iacı İvaz Mescidi. Mihrabın so­ 94. Ankara, Molla Büyük Mescidi mihrabı.
lundaki alçı friz. Detay ( C 1 - C 2 )
64. Ankara, Hacı İvaz Mescidi. Harim ku­ 95. Ankara, Molla Büyük Mescidi mihrabı.
zey duvarındaki alçı pano. Detay ( C 3 - C 4 )
65. Ankara, Hacı İvaz Mescidi. Mihraptan 96. Ankara, Molla Büyük Mescidi mihrabı.
detay. Detay ( C 5 - C 6 )
66. Ankara, Hacı İvaz Mescidi. Son cemaat 97. Ankara, Molla Büyük Mescidi mihrabı.
yerinde mihrap kalıntısı. D etay (C 2 2 -C 2 3 )
67. Ankara, Hacı İvaz Mescidi. Son cemaat 98. Ankara, Molla Büyük Mescidi mihrabı.
yeri üst katında alçı süsleme. Detay (C 2 4 -C 2 5 )
68. Ankara, Hacı İvaz Mescidi. Son cemaat 99. Ankara, Molla Büyüle Mescidi mihrabı.
yerinde keramik tabak. Detay (C 2 6 -C 2 7 )
G9. Ankara, Hacı İvaz Mescidi. Son cemaat 100. Ankara, Poyracı Mescidi mihrabı.
yerinde alçı süsleme kalıntısı. 101. Ankara, Poyracı Mescidi. Ahşap konst-
70. Ankara, Hoca Hundî Mescidi. Mihrap. rüksiyon ve kalem işleri.
71. Ankara, Hoca Hundî Mescidi. Mihraptan 102. Ankara, Poyracı Mescidi. Ahşap üze­
detay. rine kalem işleri.
72. Ankara, Hoca Hundî Mescidi. Ahşap 103. Behramkale, Hüdavendigâr Camii mih­
konstrüksiyon. rabı.
73. Ankara, Hoca Hundî Mescidi. Ahşap 104. Behramkale, Hüdavendigâr Camii mih­
konstrüksiyon ve kalem işleri. rabı. Köşelik ve bordür.

74. Ankara, Hoca Hundi Mescidi. Ahşap 105. Behramkale, Hüdavendigâr Camii mih­
konstrüksiyon ve kalem işleri. rabı. Mukarnas detayı.
106. Behramkale, Hüdavendigâr Camii mih­
75. Ankara, Karacabey Camii. Portal.
rabı. Mukarnas detayı.
76. Ankara, Karacabey Camii. Portal yan 107. Behramkale, Hüdavendigâr Camii mih­
nişi. rabı. Niş sütunçesi.
77. Ankara, Karacabey Camii. Portaldeki 108. Behramkale, Hüdavendigâr Camii mih­
kitabe. rabı. Dış bordür detayı.
78. Ankara, Karacabey Camii ahşap kapısı. 109. Bergama, Ulu Cami portali.
110. Bilecik, İmaret. Büyük kemerde mala-
79. Ankara, Karacabey Camii. Ahşap kapı­
kâri süsleme.
dan detay.
111. Bilecik, İmaret, Büyük kemerde mala
80. Ankara, Karacabey Camii. Ahşap kapı­
kâri süsleme.
dan detay.
112. Bilecik, İmaret. Kubbeye geçişte ms
81. Ankara, Karacabey Camii minaresi. lakâri süsleme.
82. Ankara, Karacabey Camii, Sol tabhane 113. Bilecik, İmaret. Kubbeye geçişte mala-
odasından alçı mihrap. kâri süsleme.
 114. Bilecik, İmaret. Mihrap kalıntısı.
115. Bursa, A li Paşa Camii kapısı.
116. Bursa, Bedreddin Camii cephesi.
117. Bursa, Bedreddin Camii mihrabı.
118. Bursa, Çerağ Bey Mescidi.
119- Bursa, Çerağ Bey Mescidi. Dış duvarda
mukamas.
120. Bursa, Gülçiçek Hatun Türbesi
cephesi ( D İ - D 3)
121. Bursa, Gülçiçek Hatun Türbesi sol du­
varı (D 4 - D 7)
122. Bursa, Gülçiçek Hatun Türbesi.
duvardan detay (D 8)
123. Bursa, Hüdavendigâr Camii son cemaat
yeri cephesi.
124. Bursa, Hüdavendigâr Camii tamir kita­
besi.
125. Bursa, Hüdavendigâr Camii. Son cemaat
yeri üst katı, batı cephesi (D 1)
126. Bursa, Hüdavendigâr Camii. Son cema­
at yeri üst kat cephesi (D 2)
127. Bursa, Hüdavendigâr Camii. Son cemaat
yeri alt kat cephesi ( T l )
128. Bursa, Hüdavendigâr Camii minaresi
ve son cemaat yeri doğu cephesi D 3, D 4)
129. Bursa, Hüdavendigâr Camii. Son cemaat
yeri doğu cephesi (D 3)
130. Bursa, Hüdavendigâr Camii. K ıble ta­
rafında korniş (D 6)
131. Bursa, Hüdavendigâr Camii.
kasnağı ve kornişler (D 5, D 6)
132. Bursa, Hüdavendigâr Camii. Üst
revak yan bölümü kubbesi (M 3)
133. Bursa, Hüdavendigâr Camii. Üst
revak orta kubbesi (M 2)
134. Bursa, Hüdavendigâr Camii. Üst
revak korkuluğu.
135. Bursa, Hüdavendigâr Camii. Üst
revaktan kemer yastığı.
136. Bursa, İbni Bezzaz Camii dış kapısı.
137. Bursa, İbni Bezzaz Carnü dış kapısında
konsol.
138. Bursa, îbni Bezzaz Camii batı cephe­
sinde pencere alındıkları.
139. Bursa, İbni Bezzaz Camii minaresi.
140. Bursa, İbrahim P aşa Camü doğu cep­
hesi.
141. Bursa, İbrahim Paşa Camii doğu cep­
hesinden detay.
142. 'Bursa, İbrahim Paşa Camii son
maat yeri doğu duvarı.
143- Bursa, İbrahim Paşa Camii. Kıble du­
varı dışından detay.
144. Bursa, Koca N aib Camii cephesi.
145. Bursa, Koca N aib Camii minaresi.
146. Bursa, Muradiye Camii, inşa kitabesi
ve giriş bölümü çinileri.
147. Bursa, Muradiye Camii. Son cemaat
yeri batı cephesi (D 1)
148. Bursa, Muradiye Camii. Son cemaat
yeri cephesinden detay (D 2, D 3)
149. Bursa, Muradiye Camii. Son cemaat yeri
cephesinden detay (D 3, D 4)
giriş
150. Bursa, Muradiye Camii. Son cemaat
yeri cephesinden detay (D 5)
151. Bursa, Muradiye Camii. Son cemaat
yeri cephesinden detay (D 6, D 7)
Sağ
152. Bursa, Muradiye Camii. Son cemaat
yeri doğu cephesi (D 8)
153. 'Bursa, Muradiye Camii. Portal yan
nişi (T 2)
154. Bursa, Muradiye Camii. Son cemaat
yeri orta kubbesi ( M İ )
155. Bursa, Muradiye Camii. Harim kubbe­
sine geçiş bölümü (M 2)
156. Bursa, Muradiye Camii. Sol tabhanede
kubbeye geçiş elemanları (M 3)
157. Bursa, Muradiye Camü. Orta mekân­
da kubbeye geçiş elemanları (M 4)
158. Bursa, Muradiye Camii. Büyük keme­
rin mukarnaslı yastığı (M 5)
159. Bursa, Muradiye Camii. Portal kemeri
çinisi ( C l )
160. Bursa, Muradiye Camii. Son cemaat ye­
rinde çini pencere alınlığı (C 3 )
Kubbe
161. Bursa, Muradiye Camii. Son cemaat ye­
rinde çini pencere alınlığı (C 4 )
kat
162. Bursa, Muradiye Camii. Son cemaat ye­
rinde çini pencere alınlığı (C 5)
kat
163. Bursa, Muradiye Camii. Çini duvar kap­
laması (C 6)
kat
164. Bursa, Muradiye Camii. Çini duvar kap­
laması ( C 7 - C 8 )
kat
165. Bursa, Muradiye Camii. Çini duvar kap­
laması (C 9)
166. Bursa, Muradiye Camii. Çini duvar kap­
laması (C IO , C l l )
167. Bursa, Muradiye Camii. Bordür çinile­
rinden detay (C 9)
168. Bursa, Muradiye Camii. Giriş bölümü
tavan süslemesi (C 2, K 2)
169. Bursa, Muradiye Camii. Eski müezzin
mahfili tavanı ( K İ )
170. Bursa, Muradiye Camii. Ahşap cümle
kapısı (B 1)
ce­ 171. Bursa, Muradiye Medresesi. Giriş ey­
vanı cephesi (D 25)
172. Bursa, Muradiye Medresesi. Giriş cep­
hesi ve pencere alınlıkları ( D İ , D ’2, D 3)
173. Bursa, Muradiye Medresesi. Güney do­
ğudan görünüş. (D 14, D 15)
 174. Bursa, Muradiye Medresesi. Pencere 206. Bursa, Orhan Camii. Güney batıdan gö­
alınlığı (D 12) rünüş.
175. Bursa, Muradiye Medresesi. Pencere 207. Bursa, Orhan Camii. Kıble duvarı
alınlığı (D 18) (D 10, D i l . C l , C 2)
176. Bursa, Muradiye Medresesi. Pencere 208. Bursa, Selçuk Hatun Camii kitabesi.
alınlığı (D 20) 209. Bursa, Selçuk Hatun Camii. Cümle ka­
177. Bursa, Muradiye Medresesi. Pencere pısında mukarnas.
alınlığı (D 23) 210. Bursa, Selçuk Hatun Camii. Batı cep­
178. Bursa, Muradiye Medresesi. Pencere hede sağır pencere.
alınlığı (D 24) 211. Bursa, Selçuk Hatun Camii. K ıble du­
179. Bursa, Muradiye Medresesi. Giriş eyvanı varı.
kubbesi (M 1) 212. Bursa, Selçuk Hatun Camii. Kıble du­
180. Bursa, Muradiye Medresesi. Avlu revakı varından detay.
üst duvarı (D 27) 213. Bursa, Selçuk Hatun Camii. Kıble du­
181. Bursa, Muradiye Medresesi. Mescit ey­ varından pencere alınlığı.
vanı cephesi (D 26) 214. Bursa, Selçuk Hatun Camii. Kubbe kas­
182. Bursa, Muradiye Medresesi. Mescit ey­ nağı batı yüzünde çiniler.
vanı çinileri ve kubbeye geçiş organları. 215. Bursa, Timurtaş Camii. Son cemaat yeri
183. Bursa, Muradiye Medresesi. Mescit ey­ cephesinden detay (D 13, D 15)
vanında çinili mihrap ( C l ) 216. Bursa, Timurtaş Camii. Pencere alın­
184. Bursa, Muradiye Medresesi. Bordür çi­ lığı (D 6)
nisi ( C l ) 217. Bursa, Timurtaş Camii. Pencere alınlığı
185. Bursa, II. Murad Türbesi kitabesi. (D 7)
186. Bursa, II. Murad Türbesi saçağı. 218. Bursa, Timurtaş Camii. Pencere alın­
187. Bursa, II. Murad Türbesi saçağı. lığı (D 8)
188. Bursa, II. Murad Türbesi saçağı. 219. Bursa, Timurtaş Camii. Pencere alın­
lığı (D 10)
189. Bursa, Şehzade Ahmed Türbesi. Cephe
süslemesi. 220. Bursa, Timurtaş Camii. Pencere alınlığı
(D 11)
190. Bursa, Şehzade Ahmed Türbesi. M ih­
rap çevresinde çini ve lcalem işleri. 221. Bursa, Timurtaş Camii minaresi.

191. Bursa, Şehzade Ahmed Türbesi. Kalem 222. Bursa, Timurtaş Camii cümle kapısı
işleri ve çiniler. (A l, M İ )

192. Bursa, Şehzade Ahmed Türbesi. Çini­ 223. Bursa, Timurtaş Camii cümle kapısın­
lerden detay. dan detay ( A l )

193. Bursa, Hatuniye Türbesi kitabesi. 224. Bursa, Ulu Cami portali (T 1)
225. Bursa, U lu Cami portali. Sol yan niş
194. Bursa, Hatuniye Türbesi. Kubbe İçinde
(Tl)
kalem işleri.
226. Bursa, Ulu Cami portali. Sağ yan niş
195. Bursa, Nalbantoğlu Camii cephesi.
(Tl)
196. Bursa, Nalbantoğlu Camii dış kapısı.
227. Bursa, U lu Cami portalinden detay
197. Bursa, Nalbantoğlu Camii yan cephesi.
(Tl)
198. Bursa, Nalbantoğlu Camii minaresi. 228. Bursa, Ulu Cami. Kuzey cepheden pen­
199. Bursa, Orhan Camii. Son cemaat yeri cere (T 3)
batı cephesi (D 5) 229. Bursa, U lu Cami. Kuzey cepheden pen­
200. Bursa, Orhan Camii. Son cemaat yeri cere (T 5)
doğu cephesi (D 14) 230. Bursa, Ulu Cami. Kuzey cepheden pen­
cere (T 6)
201. Bursa, Orhan Camii. Son cemaat yeri
cephesinde rozet ( D İ ) 231. Bursa, Ulu Cami. Kuzey cepheden pen­
cere (T 7)
202. Bursa, Orhan Camii. Son cemaat yeri
232. Bursa, U lu Cami. Batı cepheden pence­
cephesinde rozet (D 3)
reler (T 12, T 13)
203. Bursa, Orhan Camii. Doğu cephesi 233. Bursa, Ulu Cami. Güney cepheden kör
(D 12, D 13) pencere (T 18)
204. Bursa, Orhan Camii. Batı cephesinden 234. Bursa, U lu Cami. Doğu minare ( D İ )
detay (D 6)
235. Bursa, Ulu Cami. Minber (Ayverdi’den)
205. Bursa, Orhan Camii. Batı cephesinden 236a. Bursa, Ulu Cami. Doğu kapının üst
detay (D 9) panosu ( B l )
 236b. Bursa, Ulu Cami. Doğu lcapıhın alt pa­ 272. Bursa, Yeşil Cami. Giriş bölümü tavam
nosu ( B l ) (K 5)
237. Bursa, Ulu Cami. Doğu kapının alt pa­ 273. Bursa, Yeşil Cami. Mihrap ( C l )
nosu ( B l ) 274. Bursa, Yeşil Cami. Mihraptan detay
238. Bursa, Um ur Bey Namazgahı. (Cl)
239. Bursa, U m ur Bey Namazgahı, Minber. 275. Bursa, Yeşil Cami. Mihrapta usta ki­
240. Bursa, Um ur Bey Namazgâhı, Mihrap. tabesi,
241. Bursa, Yeşil Cami. Giriş cephesi. 276. Bursa, Yeşil Cami. Mihraptan detay.
242. Bursa, Yeşil Cami. Giriş cephesinin sağ 277. Bursa, Yeşil Cami. Mihrap bordürleri
bölümü. (C l)
243. Bursa, Yeşil Cami. Portal ( T l ) 278. Bursa, Yeşil Cami. Mihrap bordürle-
244. Bursa, Yeşil Cami. İnşa kitabesi. rinden detay.

245. Bursa, Yeşil Cami. Kitabenin sağ bö­
lümü.
246. Bursa, Yeşil Cami. Mim ar kitabesi ve
portal yan nişi ( T l )
247. Bursa, Yeşil Cami. Portal köşeliği ( T l )
279. Bursa, Yeşil Cami. H arim çinileri (C 2)
280. Bursa, Yeşil Cami. Harim çinilerinden
detay (C 2 )
281. Bursa, Yeşil Cami. Eyvan çinilerinden
detay (C 3 )

248. Bursa, Yeşil Cami. Portalin mukar- 282. Bursa, Yeşil Cami. Eyvan çinilerinden
naslı yaşmağı ( M İ ) detay (C 3 )

249. Bursa, Yeşil Cami. Portal bordürleri 283. Bursa, Yeşil Cami. Tabhane çinilerin­
(Tl) den (C 5 )

250. Bursa, Yeşil Cami. Portal yan nişi (T 1) 284. Bursa, Yeşil Cami. Tabhane çinilerin­
den (C 6)
251. Bursa, Yeşil Cami. Portal yan nişinden
detay. 285. Bursa, Yeşil Cami. Tabhane çinilerinden
detay (C 7 )
252. Bursa, Yeşil Cami. Portalden bordür.
286. Bursa, Yeşil Cami. Giriş eyvanı duva­
253. Bursa, Yeşil Cami. Giriş cephesinde
rından çini ( C l l )
mihrap (T 2)
287. Bursa, Yeşil Cami. A lt kat mahfili
254. Bursa, Yeşil Cami. Giriş cephesindeki
( C 17)
mihraptan detay (T 3)
288.Bursa, Yeşil Cami. A lt kat mahfili ta­
255. Bursa, Yeşil Cami. Giriş cephesinden
vanı (C 1 7 )
pencere (T 7)
289. Bursa, Yeşil Cami. A lt kat mahfilinden
256. Bursa, Yeşil Cami. Giriş cephesinden
çini ( C 17)
pencere (T 5 )
290. -Bursa, Yeşil Cami. A lt kat mahfili çini­
257. Bursa, Yeşil Cami. Pencere (T 14)
lerinden detay (C 1 7 )
258. Bursa, Yeşil Cami. Pencere (T 13)
291. Bursa, Yeşil Cami. A lt kat mahfili çini
259. Bursa, Yeşil Cami. Pencere alınlığı bordürleri (C 1 7 )
(T 12)
292. Bursa, Yeşil Cami. A lt kat mahfili ve
260. Bursa, Yeşil Cami. Pencere alınlığı üst kat penceresi (C17, C20)
(T 16)
293. Bursa, Yeşil Cami. A lt kat mahfilinde
261. Bursa, Yeşil Cami. Pencere alınlığı pencere soffiti (C 1 8 )
(T 17)
294. Bursa, Yeşil Cami. Çini ile Halife Os­
262. Bursa, Yeşil Cami. Pencere alınlığı man adı (C 22)
(T 15)
295. Bursa, Yeşil Cami. H ün kâr mahfili ve
263. Bursa, Yeşil Cami. Büyük kemer yas- usta kitabesi (C 3 0 )
tığı (T 19, M 2)
296. Bursa, Yeşil Cami. H ünkâr mahfili ta­
264. Bursa, Yeşil Cami. Pencere soffiti vanı (C 30, C 31)
(T 24)
297. Bursa, Yeşil Cami. Hünkâr mahfili ke­
265. Bursa, Yeşil Cami. H ünkâr mahfili kub­ meri (C 31)
besi ( M İ )
298. Bursa, Yeşil Cami. Hünkâr mahfili kor­
266. Bursa, Yeşil Cami. Kalem işi ( K İ ) kulukları (C 30)
267. Bursa, Yeşil Cami. Kalem işi (K 2 ) 299. Bursa, Yeşil Cami. H ünkâr mahfili ke­
268. Bursa, Yeşil Cami. Kalem işi (K 2) meri ve tavanı (C 3 0 )
269. Bursa, Yeşil Cami. Kalem işi (K 3 ) 300. Bursa, Yeşil Cami. H ünkâr mahfili ta­
270. Bursa, Yeşil Cami. Kalem işi (K 3 ) van ve kemerinden detay (C 3 0 )
271. Bursa, Yeşil Cami. Giriş bölümü ta­ 301. Bursa, Yeşil Cami. Hünkâr mahfili du­
vanı (K 4) var çinilerinden detay.
 302. Bursa, Yeşil Cami. Hünkâr mahfilinde 335. Bursa, Yeşil Medrese, Yan cepheden de­
usta kitabesi. tay ( D İ , D 2)
303. Bursa, Yeşil Cami. H ünkâr mahfili yan 336. Bursa, Yeşil Medrese. Pencere alınlığı
odasından çini (C 32) (D 7)
304. Bursa, Yeşil Cami. Hünkâr mahfili yan 337. Bursa, Yeşil Medrese. Pencere alınlığı
odasından çini (C 3 4 ) (D 10)
305. Bursa, Yeşil Cami. Hünkâr mahfili yan 338. Bursa, Yeşil Medrese. Pencere alınlığı
balkonundan çini (C 35) (D 13)
306. Bursa, Yeşil Cami. Tabhaneden alçı 339. Bursa, Yeşil Medrese. Pencere alınlığı
duvar kaplaması (A 3) (D 14)
307. Bursa, Yeşil Cami. (A 3) den detay. 340. Bursa, Yeşil Medrese. Pencere alınlığı
308. Bursa, Yeşil Cami. (A 3) den detay. (D 16)
309. Bursa, Yeşil Cami. (A 3) den detay. 341. Bursa, Yeşil Medrese. Pencere alınlığı
(D 17, C 3)
310. Bursa, Yeşil Cami, (A 3) den detay.
342. Bursa, Yeşil Medrese. Pencere alınlığı
311. Bursa, Yeşil Cami. (A 3) don detay.
(D 19, C 4)
312. Bursa, Yeşil Cami. Tabhaneden alçı du­
343. Bursa, Yeşil Medrese. Giriş eyvanı ( C l )
var kaplaması ( A l )
344. Bursa, Yeşil Medrese. Giriş eyvanından
313. Bursa, Yeşil Cami. ( A l ) den detay.
detay ( C l )
314. Bursa, Yeşil Cami. (A 1) den detay.
345. Bursa, Yeşil Medresse. Giriş eyvanın­
315. Bursa, Yeşil Cami. (A 1) den detay
dan detay ( C l )
316. Bursa, Yeşil Cami. (A 1) den detay.
346. Bursa, Yeşil Medrese. Batı eyvan ta­
317. Bursa, Yeşil Cami. Hünkâr mahfili yan vanı (C 2 )
odasından alçı duvar (A 5)
347. Bursa, Yeşil Türbe. Portal ( C 1)
318. Bursa, Yeşil Cami. Hünkâr mahfili yan
348. Bursa, Yeşil Türbe. Portal eyvanı kub­
odasından alçı duvar (A 5)
besi ( C l )
319. Bursa, Yeşil Cami. Hünkâr mahfili yan
349. Bursa, Yeşil Türbe. Kitabe ve çevresin­
odasından alçı duvar (A 6)
deki çiniler ( C l )
320. Bursa, Yeşil Cami. Hünkâr mahfili yan
350. Bursa, Yeşil Türbe. Portal yan nişi ( C 1)
odasından alçı duvar (A 6)
351. Bursa, Yeşil Türbe. Portal yan nişin­
321. Bursa, Yeşil Cami. Cümle kapısı (B 1)
den detay (C 1)
322. Bursa, Yeşil Cami. Cümle kapısı, sol 352. Bursa, Yeşil Türbe. Portal yan nişinden
üst pano (B 1)
detay ( C l )
323. Bursa, Yeşil Cami. Cümle kapısı, sağ
353. Bursa, Yeşil Türbe. D ış cephelerden biri
üst pano (B 1)
(C8)
324. Bursa, Yeşil Cami. Cümle kapısı, orta 354. Bursa, Yeşil Türbe. İç pencere alınlığı
pano (B 1)
( C 14)
325. Bursa, Yeşil Cami. Cümle kapısı, alt
355. Bursa, Yeşil Türbe. İç duvardan çinili
pano ( B l )
şemse (C 1 8 )
326. Bursa, Yeşil Cami, Cümle kapısı, bini
356. Bursa, Yeşil Türbe. Portal iç kemerin­
(B l)
de mozaik çiniler (C 9)
327. Bursa, Yeşil Cami. Pencere kepengi 357. Bursa, Yeşil Türbe. Pencere soffitinden
(B 2)
çini (C 17)
328. Bursa, Yeşil Cami. Pencere kepengi 358. Bursa, Yeşil Türbe. Mihrap (C 1 3 )
(B 4)
359. Bursa, Yeşil Türbe. Mihrap akroteri
329. Bursa, Yeşil Cami. Pencere kepengi (C 13)
(B 3 ), üst pano.
360. Bursa, Yeşil Türbe. Mihrap köşeliği
330. Bursa, Yeşil Cami. Pencere kepengi (C 13)
( B 3 ), orta pano. 361. Bursa, Yeşil'Türbe. Mihrap nişi (C 13)
331, Bursa, Yeşil Cami. Pencere kepengi 362. Bursa, Yeşil Türbe. Mihrap nişinden
(B 3), orta pano.
detay (C 13)
332. Bursa, Yeşil Cami. Pencere kepengi 363. Bursa, Yeşil Türbe. Mihrap nişinden
(B 3 ), alt pano. detay.
333. Bursa, Yeşil Cami. Pencere kepengi 364. Bursa, Yeşil Türbe mihrabı. Sütunçe.
(B 6) 365. Bursa, Yeşil Türbe mihrabı. Bordürler.
334. Bursa, Yeşil Cami. Pencere kepengi 366. Bursa, Yeşil Türbe mihrabı. Bordür
( B 6 ), alt pano. detayı.
 367. Bursa, Yeşil Türbe mihrabı. Bordür de­ 398. Bursa, Yıldırım Camii. Mihrap
tayı. 399. Bursa, Yıldırım Camii. Sağ tabhaneye
368. Bursa, Yeşil Türbe kapısı ( B l ) . Sol geçişte mukarnas (M 1)
kanat. 400. Bursa, Yıldırım Camii. Sol tabhaneye
369. Bursa, Yeşil Türbe kapısı (B l). Sağ geçişte mukarnas (M 2)
kanat.
401. Bursa, Yıldırım Camii. Sağ tabhanede
370. Bursa, Yeşil Türbe kapısı. Kitabenin alçı duvar kaplaması ( A l )
başlangıcı. 402. Bursa, Yıldırım Camii.( A l ) den detay.
371. Bursa, Yeşil Türbe kapısı. Kitabenin
403. Bursa, Yıldırım Camii.( A l ) den detay.
ikinci bölümü.
404. Bursa, Yıldırım Camii.( A l ) den detay.
372. Bursa, Yeşil Türbe kapısı. Kitabenin
405. Bursa, Yıldırım Camii.(A 1) den detay.
üçüncü bölümü ve sanatçı imzası.
406. Bursa, Yıldırım Camii.( A l ) den detay.
373. Bursa, Yeşil Türbe kapısı. Kitabenin
dördüncü bölümü ve sanatçı imzası. 407. Bursa, Yıldırım Camii.( A l ) den detay.

374. Bursa, Yıldırım Camii portali. 408. Bursa, Yıldırım Camii. Sol tabhanede
alçı duvar kaplaması (A 2)
375. Bursa, Yıldırım Camii son cemaat yeri.
409. Bursa, Yıldırım Camii.(A 2) den detay.
376. Bursa, Yıldırım Camiî. Son cemaat yeri
payesinde konsol (T 18) 410. Bursa, Yıldırım Camii.(A 2) den detay.

377. Bursa, Yıldırım Camii. Portal sütun- 411. Bursa, Yıldırım Camii.(A 2) den detay.
çesi başlığı (T 11) 412. Bursa, Yıldırım Camii.(A 2) den detay.
378. Bursa, Yıldırım Camii. Portal sağ sü- 413. Bursa, Yıldırım Camii.(A 2)den detay.
tunçesi (T 11) 414. Bursa, Yıldırım Medresesi. Giriş eyvanı.
379. Bursa, Yıldırım Camii. Portal sol sü- 415. Bursa, Yıldırım Medresesi. Giriş eyvanı
tunçesi (T 11) yan nişleri (T 5, M 4)
380. Bursa, Yıldırım Camii. Portal yan nişi 416. Bursa, Yıldırım Medresesi. Giriş eyvanı
( T 11) yan nişi (T 5, M 4)
381. Bursa, Yıldırım Camii. Yan mekân ka­ 417. Bursa, Yıldırım Medresesi. Giriş cephe­
pısı (T 13) sinde pencere (T 2)
382. Bursa, Yıldırım Camii. Yan mekân ka­ 418. Bursa, Yıldırım Medresesi. Giriş cephe­
pısında mukarnas (T 13) sinde pencere (T 3)
383. Bursa, Yıldırım Camii. Üst kat revak 419. Bursa, Yıldırım Medresesi. Giriş cephe­
penceresi ve portal dış kemeri ( V 16) sinde pencere (T 4, M 7)
384. Bursa, Yıldırım Camii. Son cemaat ye­ 420. Bursa, Yıldırım Medresesi. Havuz (T 7)
rinde mihrap nişi (T 15) 421. Bursa, Yıldırım Medresesi. Dershane ey­
385. Bursa, Yıldırım Camii. Son cemaat yeri vanı kemeri yastığı ( M İ )
mihrabında çini (D r. Yılmaz ön ge’den)
422. Bursa, Yıldırım Medresesi. Dershane
386. Bursa, Yıldırım Camii. Son cemaat ye­ eyvanı kubbesi (M 2)
rinde kemer (T 17)
423. Bursa, Yıldırım Medresesi. Revak orta
387. Bursa, Yıldırım Camii. Son cemaat yeri
kubbesi (M 3)
payesi (T 18)
424. Bursa, Yıldırım Medresesi. Hücre kapısı
388. Bursa, Yıldırım Camii. Son cemaat ye­
alınlığı ( D İ )
rinde kemer ayağı (T 16)
389. Bursa, Yıldırım Camii. Harimde büyük 425. Bursa, Yıldırım Medresesi. Hücre ka­
kemer ayağı (T 20) pısı alınlığı (D 4)

390. Bursa, Yıldırım Camii. Büyük kemerde 426. Bursa, Yıldırım Medresesi. Hücre ka­
mukarnas (T 19, M 3) pısı alınlığı (D 11)
391. Bursa, Yıldırım Camii. Pencere (T 2) 427. Bursa, Yıldırım Medresesi. Pencere
392. Bursa, Yıldırım Camii. Aym pencereden alınlığı (D 12)
detay (T 2)
428. Bursa, Yıldırım Medresesi. Pencere
393. Bursa, Yıldırım Camii. Pencere (T 7) alınlığı (D 17)
394. Bursa3 Yıldırım Camii. Pencere (T 8) 429. Bursa, Yıldırım Medresesi. Pencere
395. Bursa, Yıldırım Camii. Pencere (T 3) alınlığı (D- 18)

396. Bursa, Yıldırım Camii. Aynı pencere­ 430. Bursa, Yıldırım Medresesi. Pencere
den detay (T 3) alınlığı (D 19)

397. Bursa, Yıldırım Camii. Bir pencere de­ 431. Bursa, Yıldırım Medresesi. Pencere
tayı (T 10) alınlığı ve pano (D 21)
 432. Bursa, Yıldırım Medresesi. Pencere 466. Edirne, Eski Cami. Batı kapı ve mi­
alınlığı (D 22) nare kaidesi (T 1, T 2)
433. Bursa, Yıldırım Medresesi. Güney cep­ 467. Edirne, Eski Cami. Batı kapı kemeri
he ve pencere alınlıkları (D 24, D 25) ve kitabe (T 1)
434. Bursa, Yıldırım Darüşşıfası. Giriş cep­ 468. Edirne, Eski Cami. Minare kaidesi
hesi (D İ ) (T 2, M 2)
435. Bursa, Yıldırım Darüşşifası. Giriş ey­ 469. Edirne, Eski Cami. Son cemaat yeri
vanından detay (D 3, C 1) penceresi (T 3)
436. Bursa, Yıldırım Darüşşifası. Giriş ey­ 470. Edirne, Eski Cami. Son cemaat yeri
vanından niş (D 4) penceresi (T 4)
437. Bursa, Yıldırım Darüşşifası. Giriş ey­ 471. Edirne, Eski Cami. Minber (T 6)
vanından niş (D 5) 472. Edirne, Eski Cami minberi. K apı üs­
438. Bursa, Yıldırım Darüşşifası. D'ershane tündeki yazı panosu.
eyvan. 473. Edirne, Eski Cami minberi. Doğu cephe,
439. Bursa, Yıldırım Darüşşifası. Dershane 474. Edirne, Eski cami minberi. Doğu cep­
eyvana girişte tuğla işçiliği (D 7) heden detay.
440. Bursa, Yıldırım Darüşşifası. Batı duvar­ 475. Edirne, Eski cami minberi. Doğu cep­
dan detay (D 8) heden detay.
441. Bursa Yıldırım Darüşşifası. Dershane 476. Edirne, Esld Cami minberi. Batı cep­
eyvan duvarında sıva friz (A 1) heden detay.
442. Bursa, Yiğit Köhne Camii cephesi. 477. Edirne, Gazi Mİhal Camii kitabesi.
433. Bursa, Yiğit Köhne Camii. Son cemaat 478. Edime, Gazi IMihal Camii mihrabı.
yerinde mukarnas.
479. Edirne, Mezit Bey Camii cümle
444. Bursa, Yiğit Köhne Camii. Son cemaat kapısı.
yerinde mukarnas.
480. Edirne, Mezit Bey Camii tamir kitabesi.
445. Bursa, Yiğit Köhne Camii. Harim kub­
481. Edirne, Mezit Bey camii mihrabı.
besinde geçiş bölgesi.
482. Edirne, Mezit Bey Camii mihrabından
446. Bursa, Zeynilcr Camii batı cephesi.
detay.
447. Bursa, Zeyniler Camii batı cephesinden
483 Edirne, Muradiye Camii portali (M 1)
pencere.
484 Edirne, Muradiye Camii Kitabe ve por­
448. Bursa, Zeyniler Camii doğu cephesin­
tal nişi.
den pencereler.
485. Edirne, Muradiye Camii. Portal yan
449. Bursa, Abdüllatif-i Kudsî Türbesi.
nişi (M 1)
4:50. Edirne, Bedesten. Pencere (T 12)
486. Edirne, Muradiye Camii. Büyük ke­
451. Edirne, Bedesten. Pencere (T 13) merde kalem işi (K 1)
452. Edirne, Bedesten. Pencere (T 15) 487. Edirne, Muradiye Camii. Büyük ke­
453. Edirne, Bedesten. Pencere (T 16) merde kalem işi (K 2)
454. Edirne, Bedesten. Pencere (T 17) 488. Edime, Muradiye Camii. Harim doğu
455. Edirne, Bedesten. Pencere (T 18) duvarında kalem işi (K 3, K 4)
456. Edirne, Beylerbeyi Camii. Portal ve 489. Edirne, Muradiye Camii. K 3’den detay.
kitabe kalıntısı.
490. Edirne, Muradiye Camii. K 3 ve K
457. Edirne, Beylerbeyi Camii. Kalem iş­
4’den detay.
leri (1961’deki durum)
491. Edirne, Muradiye Camii. Kalem işleri"
458. Edirne, Beylerbeyi Camii. Kalem iş­
ve çinilerin devirlerini belirten detay.
leri (1973’deki durum)
459. Edirne, Beylerbeyi Camii. Geometrik 492. Edirne, Muradiye Camii. Mihrap duva­
ltûfi yazılı kalem işi (1961’deki durum) rında kalem işleri (K 5, K 6 )1

460. Edime, Beylerbeyi Camii. Ahşap pen­ 493. Edirne, Muradiye Camii. Harim batı
cere kepengi (1961'deki durum) duvarında kalem işleri (K 7, K 8)

461. Edirne, Beylerbeyi Camii karşısındaki 494. Edirne, Muradiye Camii. Kapalı avlu
türbe. mekânında kalem işi (K 9)
462. Edirne, Eski Cami portali (M 1) 495. Edirne, Muradiye Camii. Kapalı avlu
463. Edirne, Eski Cami inşa kitabesi. mekânında kalem işi (K 10)
464. Edirne, Eski Cami. Portal yan nişi. 496. Edirne, Muradiye Camii. Kapalı avlu
465. Edirne, Eski Cami. Tam ir kitabesi. kubbesi kalem işleri (K 11)
 497. Edime, Muradiye Camii. Kapalı avlı 526. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Portalin so­
mekânında kalem işi (K 12) lundaki yazı panosu.
498. Edirne, Muradiye Camii Doğu tabha- 527. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Portalin sa­
nede kalem işi (K 13) ğındaki yazı panosu.
499. Edirne, Muradiye Calmii. Batı tabha- 528. Edim e, Üç Şerefeli Cami. Avlu 'batı
nede kalem işi (K 14) kapısı (T 2)
500. Edirne, Muradiye Camii mihrabı (C 1) 529. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Harim batı
501. Edirne, Muradiye Camii mihrabı ay­ kapısı (T 5)
nalığı. 530. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Harim kuzey
502. Edirne, Muradiye Camii mihrabı. Yaş­ cephesinde sağ kapı ve kitabe.
mak kısmı. 531. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Batıdan gö­
503. Edirne, Muradiye Camii mihrabı. Yaş­ rünüş ve üç şerefli minare (T 8)
maktan detay. 532. Edirne, Üç Şerefeli Cami. Güney batı
504. Edirne, Muradiye Camii mihrap nişi. minare ve pencereler (T 8, T 17, T 18 a )

505. Edirne, Muradiye Camii. M ihrap sü- 533. Edime, Üç Şerefeli Cami. Kuzey batı
tunçesi. minare ,(T 9 )

506. Edirne, Muradiye Camii. D uvar çinileri 534. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Kuzey batı
(C 2) m inare kaidesi (T 9)

507. Edirne, Muradiye Camii. Duvar çinileri 535. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Kuzey doğu
(C 2’den detay) minare (T 10)

508. Edime, Muradiye Camii. D uvar çinileri 536. 'Edirne, Üç Şerefeli Cami. Güney batı
(C 2’den detay) minare (T 11)

509. Edirne, Muradiye Camii. D u v ar çinileri 537. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami, Güney batı
(C 2’den detay) köşeden detay (T 12)

510. Edirne, Muradiye Camii. D uvar çinileri 538. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Sütun baş­
(C 2’den detay)' lığı (T 13)

511. Edirne, Muradiye Camii. D uvar çinileri 539. Edime, Ü ç Şerefeli Cami. Sütun baş­
(C 2’den detay) lığı (T 14)

512. Edirne, Muradiye Camii. D uvar çinileri 540. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami, Pencere (T
(C 5) 15)

513. Edirne, Muradiye Camii. D uvar çinileri 541. Edirne, Üç Şerefeli Cami. Pencere
(C 5) (T 16)

514. Edime, Muradiye Camii. D uvar çinileri 542.Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Pencere len-
(C 6) tosu (T 18 b )

515. Edime, Muradiye Camii. D uvar çinileri 543. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Kıble duva­
(C 8) rında pencereler (T 37, T 38)

516. Edirne, Şahmelek Camii. Portal kemeri 544. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Kıble duva­
ve kitabe. rından pencereler (T 40, T 41)

517. Edirne, Şahmelek Camii. Portalde mo­ 545. Edirne, Üç Şerefeli Cami. Kıble duva­
zaik çini yazı. rımdan pencereler (T 43, T 44)'

518. Edime, Şahmelek Camii. 1973’de mev­ 546. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Büyük kub­
cut çiniler bede kalem işleri (K 1)

519. Edirne, Şahmelek Camii. Bordür çinisi 547. Edime, Üç Şerefeli Cami. Yan Kubbe­
(1961) de kalem işleri (K 2)
548. Edirne, Üç Şerefeli Cami. Y an kubbede
520. Edime, Şahmelek Camii. Altın yaldızlı
kalem işleri (K 3)
altıgen çiniler (1961)
549. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Revak kub­
521. Edirne, Şahmelek Camii. Altın yaldızlı
besinde kalem işi (K 4)
altıgen çini (1963’de tamir sırasında)
550. Edirne, Üç Şerefeli Cami. RevaJk kub­
522. Edime, Şahmelek Camii mihrabı. besinde kalem işi ,(K 5)
523. Edime, Şahmelek Camii mihrabından 551. Edirne, Üç Şerefeli Cami. Revak kubbe­
detay. sinde kalem işi (K 6)
524. Edirne, Ü ç Şerefeli cami. Portal (T 1, 552. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Revak kub­
M 1) besinde kalem işi (K 7)
525. Edirne, Üç Şerefeli Cami. Portal yaş­ 553. Edirne, Üç Şerefeli Cami. Revak kubbe­
mağı ve inşa kitabesi. sinde kalem işi (K 8)
 554. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Revak kub­ 582. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Pencere ke-
besinde kalem işi (K 9) pengi (B 14)
555. Edime, Ü ç Şerefeli Cami. Revak kub­ 583. Edime, Üç Şerefeli Cami. Pencere ke-
besinde kalem işi (K 10) pengi (B 15)

1
1
DO
Ol
556. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Revak kub­ Ü ç Şerefeli Cami. Pencere ke-
besinde kalem işi (K 11) pengi (B 16)
557. Edime, Ü ç Şerefeli Cami. Revak kub­ 585. Edirne, Üç Şerefeli Cami. Pencere ke-
besinde kalem işi (K 12) pengi ( B 17)
558. Edim e, Üç Şerefeli Oami, Revak kub­ 586, Edirne, üç Şerefeli Cami. Pencere ke-
besinde kalem işi (K 13) pengi (B 18)
559. Edime, Ü ç Şerefeli Cami. Revak kub­ 587. Edirne, Yıldırım Camii. Pencere alınlığı
besinde kailem işi OK 14) (D İ)
560. Edime, Üç Şerefeli Cami. Revak kubbe­ 588. Edirne, Yıldırım Camii. Pencere alınlığı
sinde kalem işi (K 15) (D 3)
561. Edime, Ü ç Şerefeli Cami. Revak kubbe­ 589. Edime, Yıldırım Camii. Pencere alın­
sinde kalem işi (K 16) lığı (D 4)
562. Edime, Üç Şerefeli Cami. Revak kub­ 590. Edirne, Yıldırım Camii. Pencere alınlığı
besinde kalem işi (K 17) (D 6)
563. Edime, Ülç Şerefeli Cami. Revak pen­ 591. Edime, Yıldırım Camii. Pencere alın­
ceresinde çini alınlılk (C 1) lığı (D 8)

564. Edime, Ü ç Şerefeli Cami. Revak pen­ 592 û. Edime, Yıldırım Camii. Alçı ocak
ceresinde çini alınlık (C 2) (A 1)
592 b. Edirne, Yıldırım Camii. Alçı ocak
565. Edime, Ü ç Şerefeli Oami. Cümle k a­
(A 2)
pısı (B 1)
593 a. Filibe, Şehabeddin Paşa Camii cep­
566. Edirne, Üç Şerefeli Cami. Cümle kapı­
hesi.
sından detay ,(B 1)
593 b. Filibe, Şehabeddin Paşa Camii. Cep­
567. Edime, Üç Şerefeli Cami. Cümle kapı­
heden detay.
sından detay (ıB 1)
594. Gebze, Orhan Camii. Pencere kepengi.
568. Edirne, Üç Şerefeli Cami. Harim yan
kapısı (B 2) 595. Gelibolu, Azebler Namazgahı.

569. Edime, Üç Şerefeli Cami. Avlu kapısı 596 a. Gelibolu, Azebler Namazgâhı. Kapı
(B 5) üzerindeki levha (Dış yüzü)

570. Edime, Üç Şerefeli Cami. Avlu kapısı 596 b. Gelibolu, Azebler Namazgâhı. Kapı
(B 6) üzerindeki levha. (İç yüzü)

571. Edirne, Üç Şerefeli Cami. Avlu kapı­ 597. Gelibolu, Azebler Namazgahı. Sağdaki
sından tokmak (B 4) minber.

572. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Pencere ke­ 598. Gelibolu, Azebler Namazigâhı. Sağ min­
pengi (ıB 7) berdeki yazı panosu.

573. Edime, Ü ç Şerefeli Cami. Pençeme :e- 599. Gelibolu, Azebler Namazgahı. Mihrap.
pertgi (B 8) 600. Geyve, İmaret Camii. Pencere alınlığı.
574. Edime, Ü ç Şerefeli Cami. Pencere ke­ 601. Geyve, İm aret Camii. Çökertme pano.
pengi (B 10) 602. Gümüş, Hacı Halil Paşa Medresesi.
575. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Pencere ke­ Cümle kapısı ve ki'tabe.
pengi (B 11)
603. Gümüş, Hacı Halil Paşa Medresesi. K a ­
576. Edime, Ü ç Şeretfeli Cami. B l l ’den de­ pı alınlığı.
tay.
604. Gümüş, Hacı Halil Paşa Medresesi. K a ­
577. Edirne, Üç Şerefeli Cami. B l l ’den de­
pı alınlığı.
tay.
605. Gümüş, Hacı Halil P aşa Medresesi, K e­
578. Edime, Ü ç Şerefeli Cami. B l l ’den de­
tay. m er dolgusu.

579. Edirne, Üç Şerefeli Cami. Pencere ke­ 606. Gümüş, Hacı Halil Paşa Medresesi. K a ­
pengi (B 12) bartma süslemeli pano.

580. Edirne, Üiç Şerefeli Cami. B 12'den de­ 607. Gümüş, Hacı Halil Paşa Medresesi. Bak­
tay. lava süslemeli yan m kubbe.
581. Edime, Üç Şerefeli Cami. Pencere ke- 608. Haıvza, Mustafa Bey îmaret-zaviyesi.
penjgi (B 13) Portafl.
 609. Havza, Mustafa Bey İmaret-zaviyesi. K i­ 641. İznik, Yeşil Cami cephesi.
tabenin sol bölümü. 642. İznik, Yeşil Cami. İç kapıdaki kitabe.
610. Havza, Mustafa Bey İmaret-zaviyesi. 643. İznik, Yeşil Cami. Dış kapı ve kitabe
Kitabenin sağ bölümü. (Tl)
611. Havza, M ustafa Bey İmaret-zaviyesi. 644. İznik, Yeşil Cami portali (T 2)
Yan loapıda mukarnaslar. 645. İznik, Yeşil Cami. Portalden detay (T 2)
612. İznik, Kırgızlar Türbesi. Pencere çev­ 646. İznik, Yeşil Cami. Portalden detay
resinde kalem işleri ( K İ ) (T 2)
613. İznik, Kırgızlar Türbesi. Pencere çev­ 647. İznik, Yeşil Cami. Son cemaat yerinde
resinde kalem işleri (K 2 ) kemer yastığı (T 2a)
614. İznik, Kırgızlar Türbesi. Pencere çev­ 648. İznik, Yeşil Cami. Portal üstünde akro-
resinde kalem işleri (K 3 ) ter (T 2)
615. İznik, Kırgızlar Türbesi. Pencere çev­ 649. İznik, Yeşil Cami. Son cemaat yerinden
resinde kalem işleri (K 4 ) korkuluk (T 3)
616. İznik, Mahmud Çelebi Camii. 650. İznik, Yeşil Cami. Son cemaat yeri paye
617. İznik, Mahmud Çelebi Camii kitabesi. başlığı (T 5)
618. İznik, Mahmud Çelebi Camii portali. 65*1. İznik, Yeşil Cami. Sütun başlığı ve ke­
619. İznik, Mahmud Çelebi Camii. Kapı sö­ mer yastığı (T 12, T 6)
vesi nde konsol. 652. İznik, Yeşil Cami. Sütun başlıkları ve
dış kapı (T8, T 10)
620. İznik, Mahmud Çelebi Camii. Son ce­
maat yeri korkuluğu. 653. İznik, Yeşil Cami. Sütun başlığı (T 13)

621. İznik, Mabmud Çelefbi Camii. Son ce­ 654. İznik, Yeşil Cami. Revak penceresi
maat yeri korkulûğu. (T 14)

622. İznik, Mabmud Çelebi Camii, Son ce­ 655. İznik, Yeşil Cami. Revak penceresi
maat yeri korkuluğu. (T 15)

623. İznik, Mahmud Çelehi Camii, Son ce­ 656. İznik, Yeşil Cami. Pencere (T 16)
maat yeri korkuluğu. 657. İznik, Yeşil Cami. Pencere alınlığı
(T 17)
624. İznik Müzesi. Stuko fragmanları.
658. İznik, Yeşil Cami. Pencere alınlığı
625. İznik Müzesi. Stuko fralgmanları.
(T 18)
626. İznik Müzesi. Stuko fragmanları.
659. İznik, Yeşil Cami. Saçak kornişi (T 19)
627. İznik Müzesi. Stuko fragmanları.
660. İznik, Yeşil Cami. Saçak kornişi (T 20)
628. İznik Müzesi. Stuko fragmanları.
661. İznik, Yeşil Cami. Harim, kuzey doğu
629. İznik Müzesi. Stuko fragmanları. köşesi (T 24, T 26, T 28)
630. İznik, Nilüfer Hatun İmareti. Cümle 662. İznik, Yeşil Cami. Kem er yastığı (T 26)
kapısı ( T l , D 6)
663. İznik, Yeşil Cami. Kem er yastığı (T 28)
631. İznik, N ilü fer Hatun İmareti kitabesi. 664. İznik, Yeşil Cami. Harim, kuzey batı
632. İznik, [Nilüfer Hatun İmareti. Cümle ka­ köşesinden detay (T 29)
pısından detay ( T l ) 665. İznik, Yeşil Cami. Mihrap (T 22)
633. İznik, Nilü fer Hatun İmareti. Sütun baş­ 666. İznik, Yeşil Cami. Mihraptan detay.
lığı ve kemer köşeliği (T 2)
667. İznik, Yeşil Cami. Mihraptan detay.
634. İznik, N ilü fer Hatun İmareti. Sütun 668. İznik, Yeşil Cami. Mihraptan detay.
başlığı (T 3) 669. İznik, Yeşil Cami. Revak orta kubbesi
635. İznik, Nilüfer Hatun İmareti. Demet (M İ )
paye .(D 3) 670. İznik, Yeşil Cami. Minare ( C l )
636. İznik, N ilü fe r Hatun İmareti. Tuğla ke­ 671. Kemalli köyü, Ası Ihan Bey Camii kita­
mer ve alınlıklar (D 5 - D 7) besi.
637. İznik, Nilüfer Hatun İmareti. Pencere 672. Kemalli köyü, Asılhan Bey Camii. Pen­
alınlığı ('D 5)
cere lentosu ( T l )
638. İznik, N ilü fer Hatun İmareti. Pencere 673. Kemalli köyü, Asılhan Bey Camii. Pen­
alınlığı (D 7)
cere lentosu (T 2)
639. İznik, Nilü fer Hatun İmareti. Duvar iş­ 674. Kemalli köyü, Asılhan Bey Camii. Doğu
çiliği (D 8) pencere (T 3)
640. İznik, Nilü fer Hatun İmareti. T u ğla ro­ 675. Kemalli köyü, Asılhan Bey Camii. Batı
zet (D 9) pencere (T 4)
 676. Kurşundu (İnegöl), Ortaköy kervansa­
rayı portali. (Foto Turgut Cimcoz)
677. Kurşunlu (İnegöl), Ort'alköy kervansa­
rayı portalinden detay. (Foto T urgut Cimcoz)
678. Merzifon, Çeldbi Mehmed Medresesi.
Kitabe ve portal kornişi.
679. Merzifon, Çelebi Mehmed Medresesi.
Portal yaşmağı.
680. Merzifon, Çelebi Mehmed Medresesi.
Giriş eyvanı tavam.
681. Merzifon, Çelebi Mehmed Medresesi.
Portal yan nişi.
682. Merzifon, Çelelbi Mehmed Medresesi.
Revak kemerleri.
683. Merzifon, Çelebi Mehmed Medresesi ka­
pısı. (Ankara Etnografya Müzesinde)
684. Merzifon, Çelebi Mehmed Medresesi k a­
pısı. Ü st pano.
685. Merzifon, Çelebi Mehmed Medresesi ka­
pısı. Orta pano.
686. Merzifon, Çelebi Mehmed Medresesi ka­
pısı. A lt pano.
687. Milas, Firuz Bey Camii portali (D as Is-
lamische Mile t’den)
688. Milas, Firuz Bey Camii. Son cemaat yeri
orta kemeri. (Sanat Tarihi Enstitüsü Arşivin­
den)
689. Milas, Firuz Bey Camii. Son cemaat yeri
orta kısmı saçağı. (Sanat Tarihi Enstitüsü A r ­
şivinden)
690. Milas, Firuz Bey Camii. Cümle kapısı
hafifletme kemeri ve kitabe (Sanat Tarihi Ens­
titüsü Arşivinden)
691. Milas, Firuz Bey Camii. Portalden de­
tay. (Sanat Tarihi Enstitüsü Arşivinden)
692. Milas, Firuz Bey Camii. Güney batıdan
görünüş. (Sanat Tarihi Enstitüsü Arşivinden)
693. Milas, Firuz Bey Camii. Güney doğudan
görünüş. (Sanat Tarihi Enstitüsü Arşivinden)
694. Milas, Firuz 'Bey Camii. Batı pencere­
ler. (Sanat Tarihi Enstitüsü Arşivinden)
695. Milas, Firuz ıBey Camii. Batı cepheden
pencereler. (Sanat Tarihi Enstitüsü Arşivinden)
696. Milas, Firuz ,Bey Camii. Soncemaat yeri
korkuluğu. ,(Das Islamische Milet’den)
697. Milas, Firuz Bey Camii. Son cemaat yeri
korkuluğu. (Sanat Tarihi Enstitüsü Arşivinden)
698. Milas, Firuz Bey Camii. Son cemaat ye­
rinden korkuluklar. ('Das Islamische M iletden)
699. M ustafa Kem al Paşa, Lala Şahin Paşa
Türbesi.
700. M ustafa Kemal Paşa, L ala Şahin Paşa
Türbesi. D uvar süslemesi.
701. Mustafa Kemal Paşa, Lala Şahin Paşa
Türbesi. Pencere kemeri.
702. M ustafa Kemal Paşa, Lala Şahin Paşa
Türbesi. Giriş cephesi.
703. M ustafa Kemal Paşa, Lala Şahın Paşa
Türbesi kapısı.
704. M ustafa Kemal Paşa, Lala Şahin Paşa
Türbesi. Kem er yastığı.
705. M ustafa Kemal Paşa, Lala Şahin Paşa
Türbesi. Yazılı pencere sövesi.
706. Osmancık, Koca Mehmed Paşa Camii
portali.
707. Osmancılk, Koca Mehmed Paşa Camii
kitabesi.
708. Osmancık, Koca Mehmed Paşa Camii
kapısı.
709. Osmancık, Koca- Mehmed Paşa Camii
kapısı. Üst pano.
710. Osmancık, Koca (Mehmed Paşa Camii
kapısı. Orta pano.
711. Osmancık, Koca Mehmed Paşa Camii
kapısı. A lt pano.
712. Tire, Yeşil İmaret. Son cemaat yeri
cephesi (D 1) (Ersin Çiçekçilerden)
713. Tire, Yeşil İmaret, Minare (D 2) (Ersin
Çiçekçilerden)
714. Tire, Yeşil İmaret. Portal yaşmağı ( M İ )
(Ersin Çiçekçilerden)
715. Tire, Yeşil İmaret. Mihrap nişi (M 2)
(Ersin Çiçekçilerden)
716. Tire, Yeşil İmaret. (Mihrap nişi tavam
(M 2) (Ersin Çiçekçilerden)
717. Tire, Yeşili İmaret, Dilimli yarım kub­
beden detay (M 3) (Ersin Çiüekçilerden)
718. Tire, Yeşil İmaret. Dilimli yanm kub­
beden detay (M 3) (Ersin Çiçekçilerden)
719. Tire, Yeşil İmaret. Büyük kemer yas­
tığı ((M 4) (Ersin Çiçekçilerden)
720. Tire, Yeşil İmaret. Tabhane kapısı ke­
meri. (Ersin Çiçekçilerden)
721. Tire, Yeşil İmaret. Y arım kubibeli bö­
lümden niş ve kalem işi ( K İ ) (Ersin Çiçekçi­
lerden )
722. Tire, Yeşil İmaret. Y arım kubbeli bö­
lümden niş ve kalem işi (K 3, M 3) (Ersin Çi­
çekçilerden)
723. Tire, Yeşil İmaret. Kalem işi K 3 ) (E r ­
sin Çiçekçilerden)
724. Tire, Yeşil İmaret. Cümle kapısı CB1)
(Ersin Çiçekçilerden)
725. Tire, Yeşil İmaret. Tabhane kapısı (B 2 )
(Ersin Çiçekçilerden)
726. Tire, Yeşil İmaret. Tabhane kapısı (B 3 )
(Ersin Çiçekçilerden)
727. Tokat, Güdük Minare Camii cephesi.
728. TJluabad, Issız Han. Kitabe.
729. TJluabad, Issız Han. Giriş eyvanında tuğ­
la süsleme.
730. Yenişehir, Seyyid Mehmed Dede Zavi­
yesi. Doğu cephe (D 1, D 2, D 9, D 10, D 11)
731. Yenişehir, Seyyid Mehmed Dede Zavi­
yesi. Kıble duvarı (D 4, D 5, D 12)
732. Yenişehir, Seyyid Mehmed Dede Zaviye­
si. Pencere alınlığı (D 3)
733. Yenişehir, Seyyid Mehmed Dede Zavi­
yesi. Pencere alınlığı (D 7)
734. Yenişehir, Seyyid Mehmed Dede Zavi­
yesi. Pencere alınlığı (D 8)
 b) Bursa, İ'bni Bezzaz Camii
Bursa, Yeşil Oami
Edirne, Ü ç Şerefeli Cami
c ) Bursa, İbni Bezzaz Camii
Edirne, Ü ç Şerefeli Cami
d ) Edime, Eski Cami
Adana U lu Cami
e ) Bursa, Yıldırım Camii
f ) Bursa, Yeşil Cami
■Beyşehir Eşrefoğlu Camii
SiJvas, Gök Medrese Mescidi
8. Palmetli akroter
a ) Bursa, Yeşil Tüılbe
b ) Edirne, Eski Cami
İstanbul, Şehzade Camii
9. Lotus - palmet bordürleri
a ) Edirne, Üç Şerefeli Cami
İstanbul, Süleymaniye Camii
b) Bursa, Yeşil Cami
Bursa, Yeşil Medrese
İznik, Yeşil Cami
Amasya, Turumtay Türbesi
Durraysır Ulu Camii
Kayseri, Hacı Kılıç Camii
Konya, Karatay Medresesi
(Niğde, Hüdavend Hatun Türbesi
Sivas, Gök Medrese
c) Amasya, Bayezid Paşa Camii
Bursa, Yıldırım Camii
Edirne, Muradiye Camii
İznik Müzesindeki stuko fragmanları
Merzifon, Çelebi Mehmed Medresesi
Erzurum, Gümüşlü Kümbet
Tercan, Mama 'Hatun Kümbeti
Şam, Türbet-el-îzziye
d) Bursa, Yeşil Cami
10. Rumî - palmet bordürü
a ) Bursa, Timurtaş Camii
Bursa, U lu Cami
Bursa, Yeşil Oami
Edime, Bedesten
İzni'k, Müzedeki stuko fragmanları
İznik, Yeşil Cami
b ) Amasya, Bayezid Paşa Camii
c) Bursa, Yeşil Cami
d) Behramkale, Hüdavendigâr Camii
Konya, Karatay Medresesi
Sivas, Büruciye Medresesi
Sivas, Gök Medrese
e) Bursa, Yeşil Türbe
11. Basit kıvrık dal boıdürü
a) Bursa, Pbni Bezzaz Camii
Bursa, Yeşil Oami
İznilk, Yeşil Cami
b) Kayseri, Hacı Kılıç Camii
Konya, Karatay Medresesi
Kahire, Baybars Camii
Sultaniye, Olcayto Hüdabende Türbesi
Veramin, Mescidi Cuma
c) Bursa, Muradiye Camii
Bursa, Yeşil Cami
Bursa, Yıldırım Camii
Gazungâh, Abdullah Ensari Meşhedi
d) Bursa, Yeşil Cami
Bursa, Yeşil Türbe
Edime, Muradiye Camii
Semedkant, Gur-u Mir
e) Amasya, Bayezid Paşa Camii
Bursa, İbni Bezzaz Camii
Bursa, Yeşil Cami
Edime, Eski Oami
Edirne, Muradiye Camii
Merzifon, Çelebi Mehmed Medresesi
Osmancık, Koca Mehmed Paşa Camii
Tire, Yeşil İm aret
Sivas, Gölk Medrese
Sultaniye, Olcayto Hüdabende Türbesi
12. Simetrik kıvrık dal bordürü
a) Ankara, Ahi Elvan Camii
Ankara, Karanlık Mescit
Bursa, Yeşil Cami
Bursa, Yeşil Medrese
Bursa, Yeşil Tüıhe
Edirne, Muradiye Camii
Edime, Şahmelek Camii
Ahlat Erzen Hatun Kümlbeti
Niğde, Hudavend Hatun Kümbeti
Tercan, Mam a Hatun Kümlbeti
b) Bursa, Muradiye Medresesei
Tire, Yeşil İmaret
c ) Edirne, Üç Şerefeli Cami
d) Bursa, Yeşil Türbe
Kahire, Sultan Kalavun Türbesi
Yezd, Mescidi Cuma Mihrabı
13. Merkezî kompozisyonlar
a) Ankara, Ahi Elvan Camii
Bursa, Yeşil Cami
Edime, Gazi Mihal Camii
Gelibolu, Namazgah
İznik, Yeşil Cami
Tire, Yeşil İmaret
b) Gebze, Orhan Camii
14. (Merkezi kompozisyonlar
a) Bursa, Hatuniye Türbesi
Edirne, Üç Şerefeli Oami
b ) Bursa, Muradiye Camii
Bursa, Yeşil Cami
15. Zencirek
a ) 'Bursa, Şehzade Ahmed Tüılbesi
b ) Bursa, Yıldırım Camii
Ağzıkara H an
Bursa, Hacı Seyfeddın Camii
Erzurum, Gümüşlü Kümbet
Karatay Han
Kayseri, Sultan Han
Tercan, Mama Hatun Kümbeti
c) Bursa, İbrahim Paşa Camii
Bursa, Tim ur taş Camii
Bursa, Zeyniler Camii
Bursa, Abdullatif-i Kudsi Türbesi
d ) Bursa, Şehzade Ahmed Türbesi
e ) İznik, Yeşil Cami
Aksaray, Sultan H an
f ) Edime, Üç Şerafeli Cami
g ) Edime, Ü ç Şerefeli Cami
Bursa, Hacı Seyfeddin Camii
Buhara, Muğalk-ı Attarî Camii
16. Zencirek
a ) Bursa, Yıldırım Camii
Konya, Sırçalı Medrese
Konya, Sahip Ata Camii
Malatya, Ulu Cami
Sinop, Alaeddin Camii
Kahire, Sultan Haşan Medresesi
Ve ramin, Mescidi Cuma
b) Edime, Eski Oami
Buhara, M uğak-ı Attari Camii
c) Edime, Bedesten
d) Edime, Bedesten
e) Ankara Geneği Mescidi
Ankara, Hacettepe Camii
Ankara, Hacı İvaz Camii
Ankara, Rüstem N ail Mescidi
Karaman, Hatuniye Medresesi
17. Çift Zencirelk
a ) Bursa, Şehzade Ahmed Türbesi
b) Bursa, Timurtaş Camii
Bursa, Nalbandoğlu Camii
Bursa, Hacı Seyfeddin Cama
c) Edime, Üç Şerefeli Cami
Avanos, Sarı Han
Karatay Han
18. Meander
a ) Bursa, Zeyniler Camii
Edime, Muradiye Camii
Buhara, Muğak-ı Attari Camii
b ) İznik, Stuko fragmanı
Goncalı, A k Han
Ankara Kalesi (Roma devri)
c) Bursa, Yeşil Cami
d) Ankara, Hoca Hundî Mescidi
Edime, Bedesten
Edirne, Selimiye Camii
İstanbul, SolcoUu Camii (K adırga)
Karaman, Hatuniye Medresesi
e) İznik, Stuko fragmanı
f) Bursa, Abdüllatif-i Kudsi Türbesi
Bursa, Sıbyon Melktebi
f) Bursa, Abdüllatif-i Kudsi Türbesi
Bursa, Sı'byan Mektebi
19. Basit geometrik yüzey deseni (Dörtgenler)
a) Bursa, İbni Bezzaz Camii
Bursa, Fethullah Türbesi
-Bursa, K ara Şeyh Camii
Bursa, Muradiye Medresesi
Bursa, Yıldırım Medresesi
Bursa, Yıldırım Darüşşifası
Edime, Yıldırım Camii
Yenişehir, Seyyid Mehmed Dede Zaviyesi
b ) Bursa, Muradiye Medresesi
Bursa, Yıldırım Medresesi
■Bursa, Yıldırım Darüşşifası
Edime, Yıldırım Camii
İznik, Nilü fer Hatun İmareti
Yenişehir, Seyyid Mehmed Dede Zaviyesi
c) Uluaibad, Issız Han
Variantları:
Bursa, Yıldırım Darüşşifası
Mera'ga, Kümbeti Surh
Ribatı Şerif
Talhatan Balba Camii
20. Basit geometrik yüzey deseni (H asır örgüsü)
a) Gümüş, Hacı Halil Paşa Medresesi
Karagan, Türbe I I
b ) Edirne, Yıl'dırım Camii
Geyve, İmaret Camii
Tokat, Güdük Minare Camii
c) Edirne, Üç Şerefeli Cami
21. Basit geometrik yüzey deseni
a) Bursa, Yeşil Medrese
1b) Gümüş, Hacı Halil Paşa Medresesi
Amasya, Halifet Gazi Türbesi
Bal a t, İlyas Bey Cami
Erzurum, Em ir Sal tuk Kümbeti
İsfahan, Mescidi Cuma (Olcayto Mihrabı)
Karagan, Türbe I I
22. Basit geometrik yüzey deseni (Sekizgenler)
a ) Basit şekil
b ) Edirne, Yıldırım Camii
c) Edirne, Üç Şerefeli Cami
•d) Bursa, Orhan Camii
23. feasî t geometrik yüzey deseni (Üçgenler)
a ) Bursa, Yeşil Medrese
b ) Bursa, Bedreddin Camii
Bursa, Kanberler Camii
■Bursa, Muradiye Camii
Bursa, Selçuk Hatun Camii
24. Basit geometrik yüzey deseni (Zikzak)
a ) Bursa, Selçuk Hatun Camii
Bursa, Abdülla-tif-i Kudsî Türbesi
Bursa, Fethullah Türbesi
Bursa, K ara Şeyh Camii
İznik, Yeşil Cami
b) Kurşunlu (İnegöl) Orta'köy Kervansarayı
c) Bursa, Mura’diye Medresesi
Bursa, Timurtaş Camii
25. Basit geometrik yüzey deseni (Altıgenler)
a) Bursa, Hüdavendigâr Camii
b) Gümüş, Hacı Halil Paşa Medresesi
İznik, Mahmud Çelebi Camii
Tire, Yeşil İmaret
Tire, Hacı Haşan Camii
Ankara, Aslanhane Camii
e) Bursa, Koca N aib Camii
Bursa, Yeşil Cami
Bursa, Yıldırım Medresesi
26. Geometrik yüzey deseni (Altıgenler)
a) Ankara, Karacabey Türbesi
Bursa, Bedreddin Camii
Bursa, Gülçiçek Hatun Türbesi
Bursa, Hacı Seyfeddin Camii
Bursa, Koca N a ib Camii
Bursa, Muradiye Camii
Bursa, Muradiye Medresesi
Bursa, Selçuk Hatun Camii
Bursa, Timurtaş Camii
Bursa, Yeşil Cami
Bursa, Yıldırım Medresesi
Bursa, Yıldırım DarüşşLfası
Kayseri, Gevher Nasibe Darüşşifası
Tokat, Gök Medrese
Tokat, M urad Sevda'kâr Türbesi
İsfahan, Mescidi Cuma
!b) Bursa, Timurtaş Camii
■Kahire, Sultan Kal avun Türbesi
27. Geometrik yüzey deseni (Konkav form lar)
a ) Bursa, İbrahim Paşa Camii
Bursa, Yeşil Medrese
b) Filibe, İmaret Camii
Tercan, Mama 'Hatun Kümbeti
c) Bursa, Yeşil Medrese
R ibat-ı Şerif
İstanbul, Zeyrek Kilise Camii
Çay, Medrese
28. Geometrik yüzey deseni (D ört kollu yıldız­
lar)
a) Ankara, Hacı İvaz Mescidi
Bursa, Yeşil Cami
İznik, Stuko fragmanı
Forumad, Mescid’i Cuma
Kahire, İmam-ı Şafi Türbesi
•Kahire, Sultan Kalavun Türbesi
b) Amasya, Bayezid Paşa Camii
İznik, Mahmud Çelebi Camii
Tire, Yeşil İmaret
Birgi, U lu Cami (M inber)
c) Ankara, Ahi Elvan Camii
Bursa, Muradiye Camii
Bursa, Muradiye Medresesi
Ankara, Ahi Şerafeddin Camii
Ayaş, U lu Cami
•Çorum, Ulu Cami.
d) Bursa, Tim urtaş Camii
29. Geometrik yüzey deseni
a) Bursa, Timurtaş Camii
Bistam, Bayezid Bisüamî Meşhedi
b) Amasya, Bayezid Paşa Camii
30. Geometrik yüzey deseni
a) 'Bursa, İbrahim Paşa Camii
ıb) Bursa, Muradiye Camii
Bursa, Muradiye Medresesi
31. Geometrik yüzey deseni (Çokgenler)
a) Ankara, Ahi Elvan Camii
Ankara, Ahi Yakup Camii
Ankara, Hoca Hundî Mescidi
Ankara, Poyracı Mesci'di
Bursa, Muradiye Camii
Bursa, Nalbantoğlu Camii
İznik, Yeşil Cami
Aksaray, U lu Cami
Edime, Selimiye Camii
İstanbul, Bayezid Camii
İstanbul, Sokollu Camii (Azapkapı)
İstanbul, Süleymaniye Camii
Konya, Hatuniye Mescidi (Güdük Minare)
[Mardin Şehidiye Medresesi
Forumad, Mescidi Cuma
K am gan, Türbe I I
Natanz, Hanika'h
Natanz, Mescidi Cuma
ıb) Edirne, Üç Şerefeli Cami
c) Bursa, Yeşil Oami
Edime, Ü ç Şerefeli Cami
Malatya, Ulu Cami
Palermo, Capella Palatina
Ri’bat-ı Melik
Semeılkant, Koca Ahmed Türbesi
Semerkant, Şah Zinde Türlbesi
 d) Edirne, Şahmelek Camii Divriği, Ulu Cami
Edirne, Yıldırım Camii Niğde, Sungur Bey Camii
İznik, Stu'ko fragmanı (Niksar, K ırk Kızlar Türbesi
Karagan, Türbe I I Kara'gan, Türbe I.
Natanz, Hanikah Nahcivan, Yusu'f ibni Kuseyr Türbesi
b) Bursa, Ulu Cami
32. Yıldızlı geometrik desen (Altı kollu yıldızlar)
36. Yıldızlı geometrik desen (A ltı kollu yıldızlar)
a ) Bursa, Timıırtaş Camii
Bursa, Yıldırım Medresesi a ) Ankara, Çeneği Mescidi
Bursa, Yıldırım Darüşşifası Anikara, Hacettepe Camii
İğdır, Kervansaray Ankara, H'a'cı îvaz Mescidi
Konya, Hatuniye Camii Ankara, Karacabey Camii
Kahire, Sultan Kalavun Türbesi Ankara, Karanlık Mescid
Karagan, Türbe II Anlkara, Molla Büyük Mescidi
b) Bursa, Hüdavendigâr Camii b ) Bursa, Yeşil Cami

33. Yıldızlı geometrik desen (Altı kollu yıldızlar) 37. Yıldızlı geometrik desen (Sellciz kollu yıl­
dızlar)
a ) Ankara, Hoca Huındî Mescidi
Bursa, Yeşil Cami a) İznik, Mahmuıd Çelebi Camii
Bursa, Yıldırım Medresesi Kahire, Sultan Kalavun Türbesi
Edirne, Üç Şerefeli Cami Ankara, Alaeddin Camii
Bitlis, Şerefiye Camii b) Amasya, Bayezid Paşa Camii
Çorum Ulu Camii Ankara, Direikli Cami
Diyarbakır, Melek Ahmed Camii
An İcara, Hacı îvaz Mescidi
Dunaysır, U lu Cami
An'kara, Molla Büyük Mescidi
Harput, Arapşah Türbesi Bursa, Yeşil Cami
Konya, Sahip A ta Camii •Konya, Has bey D ar ül'hüffazı
Niğde, Sungur Bey Camii
Sivas, Büruciye Türbesi
38. Yıldızlı geometrik desen(Sekiz ve on kollu
Bakû, Sınık Kale Minaresi
yıldızlar)
Kahire, Sultan Kalavun Türbesi
Karagan, Türbe II a ) Ankara, Molla Büyüle Camii
N'atanz, Hanikah Bursa, Yeşil Cami
Semerkant, Bibi Hanım Camii Bursa, Yeşil Türbe
b) Edirne, Üıç Şerefeli Cami 'Bursa, Yıldırım Camii
Kahire, Sultan Kalavun Tünbesi Edime, Muradiye Camii
Karajgan, Türbe II (Merzifon, Çelebi Mehmed Medresesi
c) Anlkara, Ahi Elvan Camii Tire, Yeşil İmaret
Ankara, Eyüp Mescidi Aksaray, Ulu Cami
An'kara, Hacettepe Camii Amasya, Gök Medrese Camii
Anlkara, Hacı Doğan Camii Beyşehir, EşrePoğlu Camii ,?
An'kara, Poyracı Mescidi Birgi, Ulu Cami *
Ankara, Rüstem Nail Mescidi ıKonya, Sahip Ata Türbesi
Niğde, Sungur Bey Camii
Sivas, Gök Medrese
34. Yıldızlı geometrik desen (Altı kollu yıldız­
Tire, Hacı Haşan Camii
lar)
Van, Sinaneddin Camii
a ) Bursa, Yeşil Türbe Halep Ulu Camii
Kahire, Sultan Haşan Medresesi Kahire, II. Baybars Hanihahı
b ) 'Bursa, Yeşil Türbe Kahire, Sultan Kalavun Türbesi
Sultaniye, Olcayto Hüdabende Türbesi
c) Bursa, Yeşil Cami
Edirne, Ü ç Şerefeli Cami b) (Çeşitli variantları)
Siirt Ulu Camii Amasya, Bayezid Paşa Camii
Tercan, Mama Hatun Kümbeti Ankara, Ahi Elvan Camii
Ankara, Dirdkl'i Cami
35. Yıldızlı geometrik desen (Altı kollu yıldız­ An'kara, Eyüp Mescidi
lar) Ankara, Gecik Mescidi
Anıkara, Genıeği Mescidi
a) Edirne, Üç Şerefeli Camii Ankara, Hacettepe Camii
Beyşehir, Eşref-oğlu Camii Ankara, Hacı Doğan Mescidi *
Desenler
 Ankara, Hacı İvaz Mescidi
Ankara, Hoca Hundî Mescidi
Ankara, Poyracı Mescidi
Ankara, Rüstem N ail Mesci'di
Bursa, Yeşil Cami
Edime, Üç Şerefeli Cami
Milas, Firuz Bey Camii
Balıkesir, Zağnos Paşa Camii
Beyşehir, Eşrefoğlu Camii
Dunaysır Ulu Camii
Erzurum, Çifte Minareli Medrese
Tokat, Gök Medrese
Kahire, Baytoars Medresesi
Kahire, Salih Talai Camii
Kul'a-i Büst
Semerkant, Uluğ Sultan Begim Türbesi
Sevilla, Alkazar Sarayı
39. Yıldızlı geometrik desen (On kollu yıldız)
Bursa, Yeşil Cami
Edime, Üç Şerefeli Cami
40. Yıldızlı geometrik desen (On kollu yıldız)
a) Edime, Üç Şerefeli Cami
b) Edime, Üç Şerefeli Cami
Milas, Firuz Bey Oami'i
Edirne, Selimiye Camii
41. Yıldızlı geometrik desen (Oniki kollu yıldız)
a) Anlkara, Hacı A rap Camii
Bursa, Yıldırım Oam'ii
Edime, Üç Şerefeli Camii
Edime, Yıldırım Camii
İznik, Stuko fragmanları
Merzifon, Çelebi Mehmed Medresesi
Gebze, Çoban Mustafa Paşa Camii
Fonımad, Mescidi Cuma
b) Bursa, Yeşil Cami
Bursa, Yıldırım Camii
Edirne, Esld Cami
Edirne, Gazi MIhal Camii
Edime, Şahmelek Camii
Beyşehir, Eşrefoğlu Camii
Divriği Ulu Camii
Erzurum, Çifte Minareli Medrese
Erzurum, Yakutiye Medresesi
Niğde, Sungur Bey Camii
Ürgüp, Damsa köyü, Taşkın Paşa Camii
Forumad, Mescidi Cuma
42. Yıldızlı geometrik desen (Oniki lcollu yıldız­
la r)
Bursa, Muradiye Camii
Bursa, II. Murald Türbesi
Milas, Firuz Bey Camii
43. Geometrik küfı yazı
a) Amasya, Bayezid Paşa Camii
b) Amasya, Bayezid Paşa Camii
44. Geometrik kûfî yazı
a ) Bursa, U lu Cami
b) Bursa, Yeşil Cami
c) Bursa, Yeşil Cami
45. Geometrik küf i yazı
a ) Bursa, Yıldırım Camii
Kirman, Mescidi Cuma
b) Bursa, Yıldırım Camii
46. Geometrik kûfî yazı
a) Edime, Beylerbeyi Camii
(b) Edirne, Şahmelelk Camii
47. Geometrik kûfî yazı
(Milas, Firuz Bey Camii
48. Ankara, Molla Büyüle Mescidi Mihrabı
49. Edirne, Muradiye Camii. Kalem işlerinin şe­
ması (Doğu duvar)
ıo i
e
b
b
e
110 / 111
 T A . /
/. /

~x x x x x

\/ v* \y v v \y
İ ö ö ö ö ö - S

g
b

e
 E £ S Q
a

z ls /--- /--- /---/ / /

 I1- . ■ - I •— I >
—I *— 1
a

n Lh u □ E □.

mm qJ ın pp □J !_□ E] [

niülILJlIÜEILJlIÜEILITlJTlJTIJTlJlILniLr

[r
 [ = 1

EZZI
ızzı u czz

czzı U[
nnn □ Q R [

□
□ □ □ IZ
z

□ □
Z " □ 1 -_1 □
n□n
Uc
c
I

a
a b
c
a
c d
28. Geometrik yüzey deseni (Dört kollu yıldızlar)
b
< x X p< f
X [x X |xj
< X >< X r
!*d X W
V

^>< X r
>C
H
a b

c
c
39. Yıldızlı geometrik desen (On kollu yıldız)
42. Yıldızlı geometrik desen (Oniki kollu yıldızlar)
 □
n

nJ □n
□ ım
 □ ır

u □ □
□ □
□ □ n
il □
} U m ^ d -
 n^?°
Ir^ n
k
_ı

rX t JI p_zı □ UU
□
j

b
47. Geometrik kûfi yazı
48. Ankara, Molla Büyük Mescidi Mihrabı
 RUMİli BORDÜR

YAZI FRİZİ
M l

49. Edirne, Muradiye Camii. Kalem işlerinin şeması (Doğu duvar)

Katalog
 Kitabın okunmasını kolaylaştırmak
maksadıyla katalog ayrı bir bölüm halinde
düzenlenmiştir. Eserler önce yer, sonra
yapı adına göre tamamen alfabetik sıralan­
mış, böylece bir indekse baş vurmadan
bulunmaları sağlanmıştır. Bu tanıtma bö­
lümü mümkün olduğu kadar kısa ve şema­
tik tutulmuştur.
Çalışmanın ana fikirlerinden olan, ya­
pıda süsleme programının incelenmesi ko­
nusunda kolaylık sağlamak ve metinde tek­
rarlanan tariflerden kaçınmak üzere, süs­
lemece zengin yapıların sadeleştirilmiş
plânları verilmiş ve bunlarda süslemenin
cinsi ve yeri harflerle işaretlenmiştir. A y ­
rıca aynı cinsten olan süslemeye bir de sıra
numarası verilmiştir. Harflerin ifade ettiği
süsleme şöyledir:
A — Alçı, stuko.
B — Aihşap.
C — Çini, keramik, sırlı tuğla.
D — Tuğla ve taş duvar işçiliği, derzler.
K — Kalem işi, malakâri.
M — Mukarnas, stalaktit ve geçiş organ­
larında kullanılan bunlara benzer
süsleme.
T — Taş işçiliği1
.
Plân, resim ve desen numaraları, her
eserin adından hemen sonra verilmiş, re­
sim sayısının çok olduğu yapılarda gerekli
yerlerde bu numaralar daha detaylı ola­
rak belirtilmiştir.
Katalogda her eserden bahseden baş­
lıca yayınlar, eserden hemen sonra veril­
miştir. Bu bibliyografya kronolojik tertip­
lenmiş ve yayın tarihi, son yıllarda batılı
araştırıcılar tarafından tercih edildiği gibi
başa alınmıştır. Faydalanılan genel eserler
ise genel bibliyografyada gösterilmiştir.
Sık sık adı geçen yayınlar kısaltılmış ve
bu kısaltmalar genel bibliyografyada açık­
lanmıştır.
A M A S Y A _______________
BA YE ZİD PAŞA CAMİİ
A M A SYA , B A Y E ZİD P A Ş A C A M İİ:
Resim No: 1-29
Plân No: 1
Desen No: 2 a, 9 c, 10 b, 28 b, 37 b, 38 b,
43 a/b
İncelendiği tarih: 18,9.1972
X. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Zaviyeli cami.
2) Mimarisi: Yan mekânlı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yapının çeşitli yerle­
rinde inşa, bani, mimar ve ta­
mir kitabeleri vardır.
a ) İnşa kitabesi: Cümle kapısı
üzerinde ve yanlarında 'boy­
dan boya iki satır halinde­
dir:
Enşaa hâzi'hi’l-imâretu’l-mu-
bareke fi eyyami’s-sulta-
nu’l - a’zamu’ş-şahinşâıhu’l-
muazzam es-suitan Muiıam-
med ib n i. es-sultanu’l-mer-
hum Bayezid Han halleda-
lu-llahu el-miru'l-kebiri’l ve-
ziri’l-hatiri’l-mufahham Ba­
yezid Paşa azzama’l-la'hu
celâle kadrihi fi tarihi mu­
harrem senete seb’a aşarete
ve semanemie.
b) Mimar kitabeleri: (Kapı
ayağı dış yüzünde)
Sağda:
1) Ameli Abdilfakir
2) el-muhtac ilâ
3) rahmeti’llahi taalâ
4) el-muaalim Bbi Bekr ibni
Solda:
1) Muhammed ehma’ruf
2) bi ibn Müşeymlş
3) ed-Dımışkî rahima’l
4) -lahu men yeterahhumu
aleyhi.
Son cemaat yeri revakı batı
ucunda (taş vakfiye metni
içinde:
mimar Ken’an (ibni ?)
Togan ibni Abdullah Atik
Bayezid P a ş a .......
c) Son cemat yeri orta pa­
yelerinin dış yüzünde: (Ay-
veı-di'ye ıgöre tamir kitabesi,
Gabriel’e göre mimar kita­
besi)
1) Sağ payede:
Mimaru haze’l-bina Ya-
kulb ibni Abdullah min
mimaliki Bayezid Paşa
azzama’llahu.
Celâle kadrihi ve mefeze
ahkâme emritıi liseneti
isneyn ve işrine ve se-
semanemie.
2) Sol payede:
Amelu'l-abdi’l - fakiri’l-
muallim Zeynuddin ibni
Zekeriya.
d) Tamir kitabesi: (Kıble du­
varında sol iç köşede)
1) A b -u -ta b ı kalmamıştı
böyle bir mabedhanenin
Geldi mazhar ebu rah­
met tek buna akıttı abı
2) Su gibi ömr-i tavili hak
nasib etsin ana
Çünki kıldı bunca say-u-
gayreti bir irtiyab
3) Dahil-u hariçte asla koy­
madı fersude yer
Bani-i sarii sevabın ey­
ledi ol intisab
4) Ben dahî nola Sebatı
söyledim tarihini
Rahmet olsun ruh-i ba­
niye desin kim içe ab
(1305)
2) Vakfiyesi: H. 820/M. 1418 ta­
rihli arapça vakfiyesi Başba­
kanlık arşivindedir. Noksan bir
nüshası daha vardır. Ayrıca H.
821/M. 1418, yine H. 821 ve H.
823 tarihli üç ek vakfiyesi daha
vardır. Fakat ilginç olan, vak­
fiyesinin iki defa da taşa işlen­
miş olmasıdır. Birincisi son ce­
maat yeri cephesinde boydan
boya uzanan kiremit 'kırmızısı
 taştan yazı frizindedir. Okun­
ması güç bir yerde olup, fo ­
toğrafla tesbiti de hayli zor
olan bu vakfiyeyi Ayverdi kıs­
men deşifre edebilmiştir (Çe­
lebi ve H. Murad devri, s. 23).
İkincisi ise Yeşil Irmağın ca­
minin karşısındaki sahilinde
■bir kaya üzerinde sekiz satır
halindedir. (Ayverdi, ay. yerde
s. 24 ve Res. 35)
3) Diğer kaynak ve vesikalar:
Tesbit edilemedi.
4) Banisi: Bayezid Paşa. Çelebi
Sultan Mehmed’in Lâlâsı,
Amasya muhafızı ve vezir,
(öl. H. 826/M. 1423)
5) Yapan: Mimarları kitabelerle
tesbit edilebilmektedir. Cümle
kapısı ayağı dış yüzündeki ki­
tabeye göre mimarı Şamlı Ebu
Bekir lbin Muhammed Müşey-
meş’dir.
Son cemaat yeri revakı batı
ucundaki yazıda da “ mimar
Ken’ah Togan ( ? ) ” adı geç­
mektedir.
Ayvferdi’ye göre ilk inşa’dan
beş’ yıl sonra tamirde konmuş
olan son cemaat yeri payelerin­
deki kitabede mimar ve usta
adı geçer: “ Mimar Yakub bin
Abdullah” ve usta “ Zeynüddin
bin Zekeriya” .
G) Tamirleri: H. 1305/M. 1887-
1888 tarihli bir tamiri kitabe
ile belirtilmiştir.
7) Şimdiki durumu: ibadete açık,
■bakımlı ve iyi durumdadır.
Ancak, Yeşil Irmağın zaman
zaman yükselmesinin izleri bil­
hassa alçı işlerinde görülür.
C. Tarihlendirme: Kitabesine göre
H. 817/M. 1414’de yapılmıştır. Son
cemaat yeri sağ payesindeki H.
822/M. 1419 tarihini Gabriel ya­
pının tamamlanışı, Ayverdi ise ta­
miri ile ilgili görür.
Taş işçiliği: (R. 1-13)
A. Yapıdaki yeri: Son cemaat yeri­
nin ön ve iki yan cephesi (T 2 -
T 6), portal (T 1 ve mihrap (T 7).
B. Malzeme ve teknik: Beyaza yakın
esmer ve kiremit rengi kalker
üzerine yuvarlak yivli ve düz yü­
zeyli alçak kabartma.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Saçak hattında
bir sıra mukarnasla (M 3) baş­
layan taş süsleme oldukça yük­
sek profilli bir silme ile sınır­
lanmış geometrik süslemeli ge­
niş Ibordürle devam eder. Bu
bordür, yanlarda kemer yastığı
hizasına kadar iner. Kemerle­
rin üstünde tekrarlanan kilme
ile belirtilen kavislerin üst ve
geniş bordtirün iç kenarında
kırmızı taştan daha dar bir
bordür, mimari formları belir­
tir (T 2, T 3, T 4). Kemer kö­
şeliklerinde ise birer kabara
(T 5, T 6) yer alır. Bordür
kompozisyonları her kenarda
değişir. Portalde mukamaslı
yaşmaktan (M 1) sonra kitabe
kuşağı yer alır. Yazılar dilimli
kartuşlar içine alınmış olup,
köşeliklerinde (bitkisel süsleme
vardır. Kitabe ile kapı kemeri
arasındaki kısımda ortada mey­
dana gelen düğümün içinde bir
kabara ve yanlarda kıvrık dal­
lar arasında dinî konulu yazı­
lar kabartma olarak işlenmiştir
(T 1). Mihrap mukarnas yaş­
maklı olup, nişin içi ve çevresi
geometrik geçmeli süsleme ih­
tiva eder (T 7). Mihrap, yu­
karıda mukarnas frizi ile so­
nuçlanır (M 4).
2) Motifler: Portalde (T 1) kitabe
kartuşlarının köşeliklerinde iri
birer gül ile bundan çıkan dal-
 lar üzerinde koncalardan ibaret
süsleme her köşede tekrarlan­
maktadır. A lt bölümdeki yazı­
nın arasındaki kıvrık dallar
üzerinde ise iç konturları be­
lirtilmemiş ramiler bulunur.
Ortadaki kabarada ise geomet­
rik kûfî ile dört defa Mubam-
•med yazılıdır.
Son cemaat yeri cephesinin
geniş dış toordüriinde her cep­
hede değişen motifler kullanıl­
mıştır. Sol cephede (T 2) sekiz
köşeli, esas cephede (T 3) on
köşeli yıldızlar meydana geti­
ren örgü sistemlerinden ibaret
geometrik geçmeler, sağ cephe­
de (T 4) ise geometrik kûfî ile
dört defa “ Elhamdülillah” ya­
zısının meydana getirdiği dört­
genlerin tekrarlanması ile ge-
metrik süsleme etkisi yapan
bordür bulunur. Sol cephede iç
bordür düz bırakılmış, ön ve
sağ cephede ise üstteki düz
kısmı vakfiye metni ihtiva eden
girift istifli yazılarla, yan ve
alttaki kavisli kısımlarda ise
rumîli bordürlerle doldurulmuş­
tur. Ancak, iki cephede bu bor­
dürler birbirinden farklı tertip­
tedir. Cephedeki iki kabaradan
soldaki (T 6) geometrik kûfî
ile dört defa. Muhammed yazısı
ihtiva edip, portaldeki kabara­
nın eşidir. Sağdaki (T 5) ise
yıldız şeklinde bir geometrik
örgü motifiyle süslüdür.
Mihrap çok boyalı olduğundan
motif detaylarını kesinlikle
ayırt etmek mümkün değildir.
Nişin içinde 12 köşeli yıldızlı
geometrik örgü, çevresinde ise
çokgenlerin içice geçmesiyle
ortaya çıkan geometrik süs­
leme vardır.
3) üslûp: Taş işçiliğinde, geomet-
motiflerin hakimiyetinin yanı­
şı ra kûfî yazı ve rumîlerle kla­
sik OsmanlI süslemesine geçiş
devresinin tipik motiflerini bir
arama atmosferi içinde görü­
yoruz.
MuTcanıas: (R. 2, 4, 12, 14, 16)
A. Yapıdaki yeri: Portal nişi (M 1),
son cemaat yeri orta kubbesinin
üst kornişi (M 3) ve mihrap (M 4).
Ayrıca yan mekânlardaki alçı süs­
lemede yer yer (A 1, A 2).
B. Malzeme ve teknik: Cephede, por-
talde Ve mihrapta taş, son cemaat
yeri kubbesinde sıva üzerine, yan
mekânlarda alçı ile, malzemenin
getirdiği oyma, kalıplama gibi
tekniklerle.
C. Desen özellikleri: Son cemaat yeri
Cephesinin üst frizinde (M 3) tek
sıra üzerine, içleri yaprak şeklin­
de tezyin edilmiş mukarnaslar bu­
lunur. Yan mekânların alçılarında
aynı tertibi daha sade ve köşeli
fromlar içinde görüyoruz. Porta-
lin ana ve yan nişlerinde sarkıt-
sız mukarnas görülür. Mihrapta ise
ortada bir büyükçe sarkıt vardır.
En ilginç olan ise son cemaat yeri
kubbesidir. Aşağıdan bakıldığında
çok dekoratif bir rozet intibai bı­
rakmaktadır.
A lçı: (Res. 15-21)
A. Yapıdaki yeri: Sağ ve sol yan me­
kânlardan mihrap tarafındakiierde
duvar kaplaması olarak.
B. Malzeme ve teknik: Tekrarlanma­
lardan anlaşıldığı üzere kalıplama
tekniğinin yer yer kullanıldığı al­
çak kabartma.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Genel tertip her
iki odada aym olup, asimetrik­
tir. Kapı ile duvar arasındaki
mesafenin ortasında ocak yer
alır. Ocak üst hizasına kadar
olan bölümler dilimli kemerli
 küçük dolap nişleriyle teşkilat­
landırılmıştı!'. üst bölümlerde
geometrik yüzey süslemesi ih­
tiva eden dörder pano bulunur.
Bunların üst kısmında ve yan­
da Kelime-i Tevhid’in tekrar­
landığı yazı frizi, yalnız A l ’de
daha üstte ıbir sıra mukarnas
ve her iki odada en üstte çok
stilize lotos-palmet frizi bulu­
nur. A lt kısımlar, Yeşil Irma­
ğın sık sık yükselmesinin et­
kisiyle, 'bilhassa A 2’de çok
bozulmuştur. A 2’de ocak da
orijinal değildir.
2) Motifler: Üstteki panolarda
geometrik geçmelerle meydana
gelen beş, on ve oniki köşeli
yıldızlarla çeşitli geometrik
2) Motifler: Cümle kapısında üst
yüzey tezyinatı bulunur. Niş
■köşeliklerinde ve . bordürlerde
rumî, en üstteki frizde ise lo-
tusjpalmet motifleri kullanıl­
mıştır. A l ’de yer yer mukar­
nas da vardır.
3) Üslûp: Alçı süslemede geomet­
rik m otif ve rumî hakimiyeti
dikkate değer. Kabartma çok
alçak olup, bu özellik mukarnas
ve lotus-palmet frizlerinde yok­
tur. Bursa’da Yeşil Cami ve
Yıldırım Camilerinde de görü­
len benzerleri ile bir grup teş­
k il ederler.
Ahşap: (R. 22-29)
A. Yapıdaki yeri: Cümle kapısı ve
harim pencereleri.
B. Malzeme ve teknik: Cümle kapısı
(B 1) cevizden yuvarlak yüzeyli
3) Üslûp: Gerek işçilik, g e r e k »
oyma, pencere kepenkleri ise çıta­
larla şekillendirilmiş panolardan
ibarettir.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Cümle kapısı
(B 1) horizontal üç bölüm ha­
linde mütalaa edilebilir, üst
bölümde yazı hakim olup, yer
yer kıvrık dal süsleme de bu­
lunur. Orta bölüm beş ve on
köşeli yıldızlar meydana geti­
ren geometrik yüzey tezyinatı,
alt bölüm ise rumîler ihtiva
eder. Bütün bölümleri ıbir bor­
dür çevreler. Bini kısmında en
üst ve altta 'birer küçük dik­
dörtgen pano, ortaya doğru
palmet ve mızı-ak ucu şeklin­
de bölümler ve orta kısımda
beş rozet vardır. Pencerelerde
(B 2 - B 5) ise çıtalarla mey­
dana getirilmiş birbirinden
farklı geometrik düzenler ve
binilerde rozetlerden ibaret
süsleme görülür.
ve alt bölümlerde ve çevre bor-
düründe rumî-lotus-palmet gru­
bu motifler kullanılmıştır. Orta
bölümdeki geometrik yıldızlı
sistemin bölümlerinin çoğunda
nar çiçeği, hatai gibi çiçek mo­
tifleri, bazılarında ise rumîler
vardır. Bu orta panonun geo­
metrik sistemi, bininin alt bö­
lümü ile rozetlerde küçük öl­
çekli tekrarlanır.
Pencerelerde ise B 2’de üç pa­
noda birbirinden farklı yıldız-
lı-çokgenli yüzey süslemesi mo­
tifleri yer alır. B 3 ve B 4 ıbir
bir 'büyük panodan ibarettir ve
birbirinden faik lı çokgenli süs­
leme ihtiva eder. B 5 ise üç
bölüm içinde gene geometrik
fakat daha sade süslemelidir.
motif zenginliği yönünden cüm­
le kapısı, pencere kapakların­
dan tamamen ayrılır. Çok ince
işçilik içinde büyük motif zen­
ginliği Ve dengeli, klâsik bir
kompozisyon ile devrinin en ol­
gun eserlerinden olan cümle
kapısı yanında hayli kaba işçi-
 likle yapılmış pencereler çok
■basit kalmakla beraber devir­
lerinin birinci sınıf olmayan,
fakat zevkli eserlerine örnek
olabilirler.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Yapı ile birlikte süsleme
de 1414-1419 yıllarına ait ol­
malıdır.
2) Yaptıran: Bayezid Paşa.
3) Yapan: Süslemeyi yapan usta­
lar kitabelerde zikredilmez.
IH. Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Çini
ve kalem işi hariç, erken Osmanlı
süsleme sanatının bütün önemli
teknikleri bu yapıda temsil edil­
miştir. Cephe, portal ve mihrapta
taş, tabhanelerde alçı, kapı ve pen­
cerelerde ahşap süsleme ile yan
mekânlı yapıların tipik süsleme
programının büyük kısmına sahip­
tir.
B. Desen bakımından: Yapıdaki çe­
şitli süsleme gerek motif, gerekse
■işçilik ve üslûp bakımından birlik
arzetmediğinden ayın ayrı ustalar
tarafından, çeşitli atölyelerde mey­
dana getirildiği söylenebilir. Bu
farklılık bilhassa aynı malzemeden
olmasına rağmen kapı ve pencere­
lerde barizdir. Cümle kapısı hariç,
bitki motifi görülmez. Bütün ya­
pıda geometrik süsleme ve rumîler
■hakim motiflerdir.
Bibliyografya:
1913 : HÜSEYİN HÜSAMEDD1N
Amasya tarihi, C. 1, İstanbul,
1330, s. 109-114.
1927: (U ZU N Ç AR Ş ILI), İsmail Hakkı
Kitabeler, İstanbul, s. 112-116.
1934: GABRIEL, Momıments, n, s.
25-31, Fig. 11-12, P l. IV/1-2.
1962 : E YİC E Zaviyeler, s. 37.
1972: AYVE R D İ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 4-25, Res. 9-37.
Resim 2, Amasya, Bayezid Paşa Camii. Portal
(T 1, M 1)

Resim 4. Amasya, Bayezid Paşa Camii. İnşa kitabesinin 1

sağ kısmı ve mimar kitabesi.
 Resim 5. Amasya, Bayezid Paşa Camii. İnşa
kitabesinin sol kısmı.

'

Resim 6. Amasya, Bayezid Paşa Camii. Son

cemaat yeri sağ payesinde mimar kitabesi.

Resim 7. Amasya, Bayezid Paşa Camii,

cemaat yeri sol payesinde usta kitabesi.
Resim 10. Amasya, Bayezid Paşa Camii. Son cemaat
yeri cephesinden detay (T 3)
Resim 12. Amasya, Bayezid Paşa Camii. Son cemaat yeri doğu cephesi (T 4)

Resim 13. Amasya, Bayezid Paşa Camii. Son cemaat

yeri doğu cephesinden detay (T 4)
Resim 15. Amasya, Bayezid Paşa Camii. Sağ tabhane odası algı duvar kaplaması
(Al) ,
Resim 16. Amasya, Bayezid Paşa Camii. ( A l ) den detay.

Resim 17. Amasya, Bayezid Paşa Camii. (A 1) den detay.

I

Resim 19. Amasya, Bayezid Paşa Camii. Sol tabhane odası alçı
duvar kaplaması (A 2)

Resim 20. Amasya, Bayezid Paşa 'Camii. (A 2) den detay.

Resim 24. Amasya, Bayezid Paşa Camii. ( B 1) den Resim 25. Amasya, Bayezid Paşa Camii. ( B 1) den
detay. detay.
A M A S YA , YÖRGÜÇ P A Ş A C AM İİ:
(Yörgüç Paşa İmareti)
Resim No: 30-37
plân No: 2
Desen No: 1 g, h, 2 d, 5 a, b
incelendiği tarih: 18.9.1972
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Aslında imaret,
halen cami.
2) Mimarisi: Yan mekânlı, Son
cemaat yeri sol kısmı tabhane,
sağ kısmı türbe.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Portal üzerinde, de­
koratif panonun alt kısmında
üç satır kitabesi vardır.
a) Huve’l-baki engaa iıazihi'l-
imarete’l - mübarekete’l -
mensube ile’l-fukara ve’l -
mesakin fi eyyami’d - devle-
t'i's - sultani! - azam
b) ve’I-hakaniT-muazzam 'gıya-
si’d-dünya ve’d-din ebu’l -
feth es-sultan Murad ibni’l -
merhum es-sultan Mu'ham-
med el-müştetıir ibni Osman
halleda’l-lahu
c) sultanuhu el-emiru’l-kebiru
ve’l-veziru’lJıatiru ceiâlu’d
-devle ve’d-din Yörgüç Paşa
ibni Abdu’l-lah el Ataıbeki
fi gurreti şehri Muharrem
senete erbain ve selasine ve
semanemie.
2) Vakfiyesi: H. 840/M. 1436 ta­
rihli vakfiyesi Başbakanlık ar­
şivindedir.
3) Diğer kaynaklar ve vesikalar:
Tesbit edilemedi.
4) Banisi: Amasya Beylerbeyi
Yörgüç Paşa. Atabek zade
Abdi beyin oğlu ve Çelebi Sul­
tan Mehmed’in Lâlâsı idi.
5) Yapan: Belli lefillir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
Ancak hayli iyi durumda ol­
masından sık sık bakım gör­
düğü anlaşılır.
7) Şimdiki durumu: İbadete açık
cami, bakımlı ve iyi durumda.
C. Tarihilendirme: Kitabesine göre H:
834/M. 1430 yılında yapılmıştır.
n . Süsleme:
Taş işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Cümle kapısı hafif­
letme kemeri dolgusu (T 1), sol
hücre kapısı 'hafifletme kemeri
dolgusu (T 2), giriş eyvanı ke­
meri ayağı (T 3, T 4), aynı ke­
merin kilit taşının alt yüzü (T 5),
cümle kapısı kemerinin yastıkları
(T 6, T 7). Giriş bölümü kemer­
lerinde iki renk (bazıları boya ile)
taş kullanılmış ve bunların bilhas­
sa kilit taşlarına özel şekiller Ve­
rilmiştir.
B. Malzeme ve teknik: H afif esmer
mermer (Afyon ?) üzerine dikey
kesim ve burgu yardımı ile çok
kesin çizgili kabartma. T 1 ve T 2
pastel renklerle, diğerleri daha
koyu renklerle Iboyalı olduğundan
taşın cinsi kesinlikle anlaşılmaz.
T 5 panosunun ortasında ve aynı
kemerin ön yüzünde şeibeke şeklin­
de işlenmiş geometrik süsleme var­
dır. Kemerlerde geçme iki1 renk
(Beyaz ve kırmızı) kullanılmıştır.
Koyu renk olanları kısmen boya­
lıdır.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Cümle kapısı ile
yan kapı üzerinde sivri ke­
merli pericere şebekesi 'hissi ve­
ren panolar birer bordürle çev­
rilidir, T l ’de bordür yazı, ze­
min ise geometrik bir ağ şek­
lindedir. T 2’de ise gerek bor­
dür, gerekse zemin spiral kıv­
rık dal esasına dayanır. Orta
 10
A M A S Y A ---------------------- m.
HÖRGÜÇ PAŞA C A M İİ

Plan No. 2
 kısmında bir şemse meydana
getirilmiştir. T 3 ve T 4 bir­
birinin eşi, daire şeklinde ma­
dalyonlar, T 5 ise kartuş şek­
linde olup, kompozisyon simet­
rik kıvrık daldan meydana ge­
lir. T 6 ve T 7 de birbirinin
simetriği olup, serbest bir kıv­
rımdan ibarettir.
2) Motifler: Çoğunluğu rumî-pal-
met-lotus grubu motifler teş­
kil eder. T 2 panosunun bor-
düründe ise kıvrık dallar ara­
sında 'hatailer ve çeşitli altı yap­
raklı çiçekler kullanılmıştır.
T 1 panosu, zeminini kaplayan
yıldızlı geçmelerle bir pencere
Şebekesini andırır. Bordür ise
dinî konulu yazı frizidir. Bu
panonun altındaki inşa kitabesi
kartuşunun köşeliklerinde ru-
mîli bir kompozisyon yer alır.
Kemerlerin kilit taşlan mızrak
ucu motifleriyle süslenmiştir.
3) Üslûp: Temiz işçiliği, klâsik
Türk süslemesine has motifleri
ve dengeli nisbetleri ile klâsik
başkent üslûbunun başlangıcı­
na işaret eder.
Mukarnas::
Mihrap yaşmağı oldukça basit mu-
karnas dolguludur ( M İ ) . Giriş eyvanı
kemerinin ayağında (M 2 ve M 3),
T 3 ve T 4 madalyonlarının yukarı­
sında küçük mukarnas nişler yer
alır.
D. Süsleme hakkın tarihi bilgi:
1) Tarihi: Bina ile beraber 1430
yıllarına aittir.
2) Yaptıran: Yörgüç Paşa.
3) Yapan: Belli değildir.
A. Yapıdaki yeri bakımından: Oriji­
nal süsleme, mihrap hariç, tama­
men yapının giriş eyvanı ve por-
tali çevresinde toplanmıştır. Aslın­
da da binanın içinde süsleme olup
olmadığı kesinlikle söylenemez.
B. Desen bakımından: Geometrik de­
senlerin oldukça geniş yer tutması
yanısıra bitkisel ve rumîli desen­
lerde de geometrik nizam denile­
bilecek kadar sert simetri, çizgi­
lerde benzerlik, aralıklarda eşitlik
görülmesi, bir geçiş devri eserin­
den çok, yerleşmiş klâsik üslûp et­
kisi yapar. Yazının bordür motifi
olarak dekoratif manada kullanıl­
ması da dikkate değer.
Bibliyografya:
1911: (E LD E M ), Halil Edhem
“ Yörgüç Paşa ve evlâdına aid bir­
kaç kitabe” ,
Tarihi Osmaııi Encümeni Mecmu­
ası, Cüz 9, Ağustos 1327, s. 530-
531.
1914 : HÜSEYİN HÜSAMEDDİN
Amasya tarihi, C. I, İstanbul, 1330,
s. 164-165.
1927 : (U Z U N Ç A R Ş IL I), İsmail Hakkı
Kitabeler, İstanbul, s. 116-119.
1934: GABRIEL, Monumıents, H, s.
31-33.
1962 : EYİCE, Zaviyeler, s. 39.
1972: AYVE R D İ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 215-222.
Resim 32. Amasya, Yörgüç Paşa Camii. Sol hücre kapısı hafifletme kemeri
dolgusu (T 2) vç kemer ayağı (T 3, M 2)

Resim 34. Amasya, Yörgüç Paşa Camii. Giriş eyvanı

kubbesi ve kemeri. ( T 5)
 Resim 35. Amasya, Yörgüç Paşa Camii. Giriş eyvanı kemeri. (T 5)

Resim 36. Amasya, Yörgüç Paşa Camii.

Giriş eyvanı kemeri ayağı (T 3, M 2)
A N K A R A , A H İ E L V A N C A M İİ:
Resim No: 38-44
Desen No: 12 a, 13 a, 28 c, 31 a, 33 c, 38 b
incelendiği tarih: 1.10.1962, 4.5.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Cami
2) Mimarisi: Tas temelli, kerpiç
üst duvarlı, ahşap direk ve ki­
rişli yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Minberinde yenilen­
mesi ile ilgili kitabe ve usta ki­
tabesi vardır. Bazı müelliflere
göre yenilenen cami, bazıların­
ca (Z. Oral) ise sadece min­
berdir.
Minber kapısı üzerinde:
a) Elhamdu li veliyyi’l-hamd
ceddede hâzeT-câmie’l-mu-
bareke fi eyyama’s-sultani’l-
a’zam mevlâ mulûki’I-Arab
ve’l-Acem nusretu’l-guzat.
b) ve’l-mucahidin kahiru'l-ke-
fere ve'l-müşrikin sultan
Muhammed Han ibni Baye­
zid Han ibni Murad Han
haileda’Uahu mulkehu ve ey-
yede devletuhu fi şulıuri
sene sittete aşar ve sema-
nemie.
C) Sahibu’l-hayrat el-hac ibn
Muhammed Bey ibn cl-hac
Mecduddin Isâ ibni Nizâ-
muddîn Zuhrâb takabbele’l-
Allah minhu hasenat.
Minber korkuluğunda:
Amelü Muhammed ibni Bâye-
zid durudgeı- el-Harbudlu.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar:
Tesbit edilemedi.
4) Banisi: Ahi Elvan Mehmed Bey
(öl. H. 784/M. 1386).
5) Yapan: Mimaı-ı belli değildir.
6) Tamirleri: Minberdeki kitabeye
göre 1413’de yenilenmiştir.
Bundan sonra da çeşitli tamir­
ler geçirmiştir. 1962’den sonra
da tamir edilmiş ve bu sırada
ahşap pencere kepenkleri kal­
dırılmıştır. Bir ihbar sonucu
bunlar bulunarak halen muha­
faza edildikleri İstanbul inşaat
ve Sanat Eserleri müzesine ge­
tirilmiştir.
7) Şimdiki durumu: ibadete açık
camidir.
C. Tarihlendirme: Camiin ilk yapılışı
14. yy. sonlarındadır. 1413 y ı­
lında esaslı şekilde tamir edil­
miştir. Minber bu tarihe aittir.
n. Süsleme:
A lçı:
A. Yapıdaki yeri: Kıble duvarının or­
tasında mihrap.
B. Malzeme ve teknik: Alçıdan kalıp­
lama tekniği ile.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Mukarnas yaş­
maklı nişin alt kısmı geomet­
rik geçmeli bir kompozisyonla
süslü dört yüzeylidir, Mukar­
nas bölümle bu kısmı Kelime-i
Tevhid frizi ayırır. Köşelikler­
de de geometrik yüzey süsle­
mesi bulunur. Ayna kısmında
■mukarnas çerçeveli ayet frizi
vardır. Bu bölümleri içten dışa
sıra ile geniş bir geometrik
bordür, ıbir sıra mukarnas ve
Kelime-i Tevhid bordürü çev­
reler. Mihrap yukarıda mızrak
ucu kornişi ile sonuçlanır.
2) Motifler: Çoğu geometrik olan
motifler, niş içinde beş ve on
köşeli yıldızlı geçme, köşelikte
büyük Ve küçük altıgenlerin
■kesişmesinden meydana gelen
 altı köşeli yıldızlar, bordürde
ise içiçe geçmiş -çokgenlerden
ibarettir. En üstteki kornişin
iç detayları rumi-palmet-lotus
grubu motiflerdir.
3) Üslûp: Ankara mihraplarının
erken grubunun tipik ve iyi
durumda bir örneğidir. Çok al­
çak kabartma yanısıra tekniğin
gerektirdiği tekrarlamalar gö­
rülür.
Ahşap
A. Yapıdaki yeri: Minber ve pencere
kepenkleri ile ahşap tavan kons-
trüksiyonu. Pencere kepenkleri in­
celediğimiz devrenin içine girme­
mekte, ahşap konstrüksiyon ise saf
süsleme sayılacak özelliklere sahip
olmadığından minberin incelen­
mesi ile yetineceğiz.
B. Malzeme ve teknik: Ceviz ağacın­
dan yer yer yuvarlak, yer yer
yivli yüzeyli oyma olarak meydana
getirilmiştir. Yan cepheler yalan’cı
kündekârî tekniğindedir.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Yan aynalıklar
çokgenli-yıldızlı bir geometrik
sistemle teşkilatlandırılmıştır.
Şerefe altı kısmında -sekizgen­
lerden ve dört köşeli yıldızlar­
dan ibaret geometrik düzen kul­
lanılmıştır. Bu bölümler dar
bordürlerle sınırlandırılmıştır.
En altta ise dilimli kemerli -kör
arkad yer alır. Şerefe kısmın­
da dilimli kemerli açıklıklar
dikkati çeker. Minber korku­
lukları şebeke şeklinde geomet­
rik düzenli olup, sol korkulu­
ğun orta kısmında usta kitabesi
yer alır. Kapı kemeri de ince
dilimlerle süslü olup, gerek şe­
refe gerekse kapı köşelikleri
kıvrık dal süsleme -ile doldurul­
muştur. Kapı aynalığında yu­
karıda metnini verdiğim kita­
beyi ihtiva eden iki kitabe tab­
lası bulunur. Bu kısımlarda da
bölümleri dar bordürler sınır­
lar ve ayırır. Kapı üstten çok
plâstik ve frizle sonuçlanır.
Minber kapısı Etnografya Mü-
zesindedir.
2) Motifler: Minberin süslemesine
hakim motifler ana düzende
çokgenli-yıldızlı geometrik mo­
tifler, detaylarda ise her ta­
rafta rumi-palmet-lotus grubu
motiflerdir. Köşeliklerde bu
motifler kıvrık dal esasına
göre, geometrik bölmeler için­
de ise simetrik düzende kulla­
nılmıştır.
3) Üslûp: Türk süsleme sanatının
klâsik motiflerinden olan geo­
metrik kaset sistemi ile rami
grubu motiflerin hakimiyeti ve
temiz işçiliği yanında kuvvetli
ışık-gölge etkisi dikkati çeker.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Minber 1413 tarihlidir.
Mihrabın da bu yıllara ait ol­
duğu kabul edilebilir.
2) Yaptıran: Belli değildir.
3) Yapan: Minberin ustası Baye­
zid oğlu Harputlu marangoz
Mehmed’dir Mihrabın ustası
bilinmez.
III. Süslemenin genel Vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Dıştan
çok sade olan cami, ahşap tavan
konstrüksiyonu, pencere kepenk­
leri ve minberi, alçı mihrabı ile
Ankara camilerinin tipik süsleme
programına sahiptir.
B. Desen bakımından: Geometrik dü­
zen içinde rumî motifleri alçı ve
tahta süslemede ortak bir yön ola­
rak ortaya çıkmaktadır.
Bibliyografya:

1924 : M ÜBAREK G ALİB 1959 : OTTO-DORN, Katharina

Ankara, I, İstanbul, 1341, s. 49-50. “ Seldsohııkiscbe Holzsâulenmo-
söheen in Kleinasien” ,
1925 : M ÜBAREK GABİB
Ankara, n , İstanbul, s. 24. Ara der Wett des İslam, Fest-
schrift für E n ıst Kühnel. Berlin, s.
1948: GÜLEKL1, Nurettin Can 69-71.
Ankara Tarih-Arkeoloji, Ankara,
s. 114-115. 1966 : AYVE R D İ, ilk devir, s. 219-224,
R. 315-323.
1949: GÜLEKL1, Nurettin Can
Ankara Rehberi, İstanbul, s. 77. 1971: ÖNEY, Ankara, s. 25-28, R. 3-32.

' ü»ı jnn,

»»ıı •- «1

Reshtı 39. Ankara, Ahi Elvan Camimde

bir pencere kepengi (1962 yılında).
Resim 40. Ankara, Ahi Elvan Camii. Ahşap Resim 41. Ankara, Ahi Elvan Camii min­
minber, , berinden detay: Kapı kemeri.

Resim 42. Ankara, Ahi Elvan Camii. Minber kitabesi.

Resim 43. Ankara, Ahi Elvan Camii minberi. -Kapı
aynalığı.
A N K A R A , A H İ YA K U B C A M İİ:
Resim No: 45-48
Desen N o: 31 a
İncelendiği tarife: 6.5.1973
n . Süsleme:
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Halen Cami. As­
lında mescit olmalı.
2) Mimarisi: Taş temel üzerine
kerpiç, son cemaat yeri yanda
bulunan kiremit çatılı fevkani,
sade yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Harim 'kapısı üzerin­
de üç satırlık Arapça kitabesi
vardır. Çeşitli müelliflerce
farklı şekillerde okunan kita­
benin doğru şekli şöyle kabul
edilebilir:
Ammere'l-mescide Ah i Yakub
ibni Ahi Çelebi ibni Ani Sinan
senete arbain ve tis’in ve seb’-
imie ve kana kad ammaı-a kab-
le haza Ahi Şueâ ve Ahi Halil
ve Ahi A li ve Ahî Şerefeddin
ve Ahi Yakub sümme ayyene
li’l-imam fi külli sene hamsin
dirhemen ve li’l-muezzin iş-
rîne ve’li-duhni’s-sirac selâsin
min uşr mahsul.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar:
Yoktur.
4) Banisi: Ahi Yakub.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Mimarisini etkileyen
bir tamir görmüş olmakla be­
raber bunun tarihi belli değil­
dir.
7) Şimdiki durumu: ibadete açık,
bakımlı cami.
C. Tarihlendirme: Kitabesine göre H.
794/M. 1392 tarihlidir. Bu tarihin
tamirle ilgili olduğu ve yapınm
aslında 1291’den öncesine ait ol­
duğu Mübarek Galib tarafından
■ileri sürülmüştür. Ancak, caminin
bugünkü plânı ve süslemesi bu
kadar erken bir tarihe ait olamaz.
A lçı:
A. Yapıdaki yeri: Harimde ve son ce­
maat yerinde kıble duvarı ortasın­
da birer mihrap.
B. Malzeme ve teknik: Alçıdan, kalıp­
lama tekniği ile alçak kabartma
olarak.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Harimdeki mih­
rapta alt kısım ve son cemaat
yerindekinde nişin içi ile dış­
taki yazdı bordür mevcut ol­
makla beraber, birbirinin eşi
olarak yapıldıkları bellidir.
Niş, ince kaval silmelerle bir­
birinden ayrılan altı yüzlüdür.
D ört sıra mukarnaslı yaşmak­
tan Kelime-i Tevhid frizi ile
ayrılır. Köşelikte sonsuz dü­
zende geometrik yüzey dolgusu,
alınlıkta yazı frizi bulunur.
Bütün bu bölümler sonsuz de­
senin kesimi mahiyetinde ge­
niş geometrik bir bordürle ve
daha dışta ise Kelime-i Tev-
hid’in tekrarlandığı yazı frizi
ile çevrilidir. Köşeliğin orta­
sında 14. yy. sonu veya 15.
yy. a ait mavi-beyaz bir Os­
manlI keramik tabağı bulunur.
2) Motifler: Çok bozuk durum­
daki mihrap nişinin içinde kar­
şılıklı rumîler ve geçmelerden
ibaret süsleme olduğu sezilebil-
mektedir. Köşelikte içiçe geç­
miş daireler ve daire parçala­
rından meydana gelen sonsuz
düzende girift geometrik süs­
leme, dış bordürde ise içiçe geç­
miş çokgenlerden meydana ge­
len bir motif görülür. Geomet­
rik bölmelerin içleri üçlü, beşli
 benek grupları ile doldurulmuş­
tur.
3) Üslûp: Çok sathî ve kalıplama
tekniğinin getirdiği tekrarla­
malarla geçen tamamen geo­
metrik süsleme ihtiva eden mih­
rapta Ankara mihraplarının
erken grubunun bütün özellik­
leri görülür. Tarihli bir eser
olarak bu üslûptaki diğer ör­
neklerin tarithlendirilmesi bakı­
mından önemlidir.
B. Desen bakımından: Geometrik mo­
tiflerle yazının hakim oluşu ile
Ankara mihraplarının tipik sayıla­
bilecek desen özelliklerini gösterir.
Mihrapta bir keramik tabağın kul­
lanılışı da Ankara’da daha birkaç
yerde görülür.
Bibliyografya:
1924: M ÜBAREK GAL1B
Ankara, X, İstanbul 1341, s. 35,
Lev. 11-12.

D. Süsleme hakkında tarihi bilgi: 1928: M ÜB AREK G ALİB

Ankara, H, İstanbul, s. 21, Kitabe
1) Tarihi: Cami ile beraber 1392 No. 31.
yıllarında yapılmış olmalıdır.
Bunu, mihrapta (kullanılan 1924: KUNTER, Kitabelerimiz, s. 436-37,
maıvi-beyaz keramik tabak da Res. 25.
destekler. 1948: GÜLEKLÎ, Nurettin Can
2) Yaptıran: Ah i Yakub. Ankara, Tarilı/Arkeoloji, Ankara,
s. 114.
3) Yapan: Belli değildir.
1949 : GÜLEKLt, Nurettin Can
Ankara rehberi, İstanbul, s. 77.
m . Süslemenin genel vasıfları:
1971: ÖNEY, Ankara, s. 40-42, Res.
A. Yapıdaki yeri bakımından: Son ce­ 72-77.
maat yeri ve harimde birbirinin 1973: DEMİRİZ, Yıldız
eşi mihraplar bulunması kalıplama “ Mimari süslemede renk unsuru
tekniğinin getirdiği bir özellik olarak kullanılan keramik çanak­
olup, Ankara’da buna tek örnek lar” , Sanat Tarihi Yıllığı, V. 1972-
değildir. 73, s. 177.
 Resim 47. Ankara, Ahi Yakup Camii.
Harimdeki mihraptan detay.

Resim 46. Ankara, A h i Yakup Camii. H arim deki mihrap.

ANKARA^ D İR E K L İ CAM İ:
Resim No: 49
Desen No: 37 b, 38 b
İncelendiği tarih: 3.5.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) 'Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: Taş kaideli, kerpiç
duvarlı, kiremit çatılı, son ce­
maat yeri yanda olan, basit,
çarpık dörtgen plânlı yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynaklar ve vesikalar:
Tesbit edilemedi.
4) Banisi: Belli değildir.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Vakıflar Genel Mü­
dürlüğü kayıtlarına göre 18.
yy. da yenilenmiştir.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı, te­
miz ve ibadete açıktır.
C. Tarihlendirme: Tarihi hakkında
hiçbir kaynak bulunmamakla be­
raber, mihrabına bakılarak bina­
nın esasının 15. yy. a uzandığı söy­
lenebilir.
n. Süsleme:
A lçı:
A. Yapıdaki yeri: Mihrap. Kıble du­
varının ortasında.
B. Malzeme ve teknik: Alçıdan, kalıp­
lama tekniği ile çok alçak kabart­
ma olarak yapılmıştır.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Dört cepheli
mihrap nişi ile mukarnas yaş­
mak arasında Kelime-i Tev-
hid'in tekrarlandığı yazı frizi
yer alır. Niş iki yandan zar
başlıklı sütunçelerle sonuçlanır.
Niş köşeliklerinin yukarısında
da yine kalıplama tekniğinin
getirdiği tekrarlama ile bir
Kur’an suresinin altı defa tek­
rarlandığı aynalık yer alır.
Bütün bu bölümleri geniş bir
geometrik bordürle en dıştaki
Kelime.i Vahdet frizi1çevreler.
2) Motifler: Yazı filizleri haricin­
de hemen hemen bütün süsle­
meyi çokgenli-yıldızlı geçmeler
teşkil eder. Geometrik bölme­
lerin içlerini kısmen küçük ro­
zet ve ibenzeri motifler doldu­
rursa da bunlar hiçbir yerde
ana motif karakteri taşımaz­
lar.
3) Üslûp: Çok sathî olan kabart­
mada geometrik motifler ya­
nında geometrik genel düzen ve
kalıplama tekniğinin gereği
olan tekrarlamalar dikkati
çeker.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Belli değildir.
2) Yaptıran: Belli deildir.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Kesin tarihi bi­
linmemekle beraber Ankara
camilerindeki alçı mihrapların
erken grubunun nisbeten geç
bir örneği olup, benzerlerine
göre 15. yy. a tarlhlendirile-
bilir.
A. Yapıdaki yeri bakımından: Oriji­
nal süslemeden sadece mihrap kal­
mıştır. Aslında en azından ahşap
'kirişlerin de ıbenzer örneklerdeki
■gibi oyma ve kalem işi ile süslü
olduğu tahmin edilebilir.
Bibliyografya:
B. Desen bakımından: Hemen hemen
sadece geometrik motifler kulla­ 1971: ÖNEY, Ankara, s. 43-44, Res.
nılışı dikkati çeker, 76-77,

Resim 49. Ankara, Direkli Cami mihrabı.

A N K A R A , E Y Ü P M ESCİDİ: metrik motiflerle doldurulmuş­
tur. Köşeliklerde altı köşeli yıl­
Resim No: 50 dızlar arasında baklavalardan
Desen No: 33 e, 38 b ibaret daha basit düzen, nişte
ise beş köşeli ve on köşeli yıl­
İncelendiği tarih: Yerinde incelemek müm­
dızlar meydana getiren girift
kün olmadı.
bir örgü sistemi yer alır. îç
I. Bina: detayları ise kalın boya taba­
kası yüzünden belirsiz hale gel­
A. Tipi: miştir.
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: Taş kaide üzerine 3) Üslûp: Çok sathî kabartma,
kerpiç duvarla 'basit yapı. kalıplama tekniği dolayısı ile
tekrarlanan motifler ve geo­
B. Tarihçesi: metrik düzen ile Ankara alçı
mihraplarının tipik üslûbun-
1) Kitabesi: Yoktur.
dadır.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar:
Tesbit edilemedi. D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
4) Banisi: Belli değildir. 1) Tarihi: Belli değildir.
5) Yapan: Belli değildir.
2) Yaptıran: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: ibadete açık 3) Yapan: Belli değildir.
mescit. 4) Tarihlendirme: Mihrap, benzer­
C. Tarihlendirme: Mihrabına dayana­ leri ile birlikte 14. yy. sonla­
rak 15. yy. a tarihlendirilebilir. rına veya 15. yy. ilk yarısına
tarihlendirilebilir.

H. Süsleme:
m . Süslemenin genel vasıfları:
Algı:
A. Yapıdaki yeri bakımımdan: Mih­
A. Yapıdaki yeri: Kıble duvarının or­ raptan başka, ahşap tavanda renkli
tasında mihrap. boya işlerinin çok harap durum­
B. Malzeme Ve teknik:. Alçıdan, ka­ da izleri vardır. Böylece Ankara
lıplama tekniği ile çok alçak ka­ mescitlerinin tipik süsleme prog­
bartma olarak yapılmıştır. ramına uyar.

C. Desen özellikleri: B. Desen bakımından: Mihrap yağlı

boya ile boyanarak detayları be­
1) Kompozisyon: Mihrabın sadece
lirsizleştiğinden bu hususta fazla
niş kısmı ile köşeliklerinin bir
birşey söylenemez. Ancak, geo­
'kısmı kalmıştır. Niş dört yüzlü
metrik süslemenin ön plânda gel­
olup, iki yandan küp başlıklı
yivli sütunçelerle sınırlanmış­ diği dikkati çeker. Mihrabın mev­
tır. Mukarnas dolgulu yaşmak cut kısmı Ah i Elvan Camii ve
ile nişin alt kısmını, tekrarla­ Hacettepe Camii mihraplarının he­
nan Kelime-i Tevhid frizi ayı­ men hemen eşidir.
rır.
Bibliyografya:
2) Motifler: Gerek niş, gerekse
köşelik kısımlarında yüzey, yıl­ 1971: ÖNEY, Ankara, s. 29-30, Res.
dızlar meydana getiren geo­ 33-34.
Resim 50. Ankara, Eyüp Mescidi mihrabı.
A N K A R A , GE C İK M ESC İDİ:
(Keçik Mescidi, Gicik Mescidi)
Resim No: Bk. Öney A n la m , Resim 79.
Desen No: 38 b
İncelendiği tarih: Binanın içini yerinde
incelemek mümkün olmadı.
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: Taş temel üzerine
kerpiç duvarlı, ahşap kirişli dik­
dörtgen basit yapı.
B. Tarihçesi::
1) Kitabesi:
a) Doğu kapıda inşa kitabesi
vardır:
Ammara hâze’l-mescide’l-
mubâreke el Haei İsmail
ibni İbrahim sene seb'ain
ve erbaine ve semânimie.
b) Müezzin mahfili önünde ta­
m ir kitabesi:
Ricam bu ide sayi meşkur
Hüdayı lem (yazel) zell-i
memdud
Gelüb hatif dedi tarih-i bari
Taâlâ vire baki ecr-i mev’-
ud.
Sevvede’l-fakir es-seyid Ah-
med sene 1175.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar:
Yoktur.
4) Banisi: Hacı İsmail ibni İbra­
him tarafından imar edildi.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Kitabeye göre H.
117/M. 1765’de tamir edilmiş­
tir. 1963’de mescit ve mihrabı
yeniden tamir edildi.
7) Şimdiki durumu: İbadete açık
mescit.
C. Tarîhlendirme. Kitabesine göre H.
847/M. 1443’de yapılmıştır.
H. Süsleme:
A lçı:
A. Yapıdaki yeri: Kıble duvarı orta­
sında mihrap,
OB. Malzeme ve teknik: Alçıdan kalıp­
lama tekniği ile alçak kabartma.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Nişin alt kısmı
çokgen plânlı olup, süslemesi
belli olmayacak şekilde boyalı­
dır. îk i yanında küp başlıklı
sütunçeler bulunur. Mukarnas
yaşmağı alttan Kelime-i Tev­
hid frizi sınırlar. Köşeliklerde
geometrik yüzey süslemesi, ay­
nalıkta yazı frizi bulunur. Bu
bölümleri sonsuz geometrik bir
motifin parçası olan bordür ve
Kelime-i Tevhid frizi çevreler.
2) Motifler: Köşelik ve bordürde
aynı motif bir kere yüzey dol­
gusu, bir kere çerçeve olarak
kullanılmıştır. Yegâne tezyini
motif beş ve on köşeli yıldız­
lar meydana getiren bu geç­
melerden ibarettir.
3) Üslûp: Geometrik motif ve dü­
zen hakimiyeti ve motiflerde
tekrarlanma dikkati çeker
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Yapı üe birlikte 1443
yıllarına ait olmalıdır.
2) Yaptıran: Hacı İsmail ibni İb­
rahim (Bani).
3) Yapan: Belli değildir,

A. Yapıdaki yeri bakımından: Mih­
raptan başka ahşap kirişlerde de
renkli nakışların olduğu bilinmek­
le beraber 1963 tarihinde bunlar
ortadan kalkmıştır.
B. Desen bakımından: Geometrik olan
motiflerde çeşitlilik olmayışı dik­
kati çeker.
1928: M ÜBAREK GALİB, Ankara, II,
İstanbul, s. 29, Kitabe No. 49.
1948: GÜLEKLI, Nurettin Can
Ankara Tarih-Arkeoloji, Ankara,
s. 123.
1949 : GÜLEKLI, Nurettin Can
Ankara rehberi, İstanbul, s. 82.
1971 : ÖNEY, Ankara, s. 44-46, Res.
78-79.
A N K A R A , Ç EN EĞ İ M ESCİDİ:
Resim N o: 51-54
Desen No: 16 e, 36 a, 38 b
İncelendiği tarih: 5.5.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: Kerpiç duvarlı, ah­
şap direkli ve kirişli, son ce­
maat yeri yanda olan dikdört­
gen basit yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar:
Yoktur.
4) Banisi: Belli değildir.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: Kur’an kursu
olarak kullanılmaktadır. Oriji­
nal halini oldukça iyi muhafaza
etmiştir.
Kalem, içi:
C. Tarihlendirme: Mimari ve süsleme
özelliklerine göre 14. yy. sonu ve­
ya 15 yy. başına ait olmalıdır.
n. Süsleme:
A lçı:
A. Yapıdaki yeri: Kıble duvarının or­
tasında mihrap.
B. Malzeme ve teknik: Alçıdan kalıp­
lama tekniğine göre alçak kabart­
ma.
C. Desen özellikleri.
1) Kompozisyon: Stalaktit yaş­
maklı nişin orta kısmında Ke­
lime-i Tevhid frizi ve dört yü­
zeyli alt bölümde geometrik
yüzey süslemesi yer alır. Küp
başlıklı sütunçelerle sınırla­
nan nişin köşeliklerinde de de­
falarca boyanarak silik hal al­
mış geometrik yüzey süslemesi
bulunur.. Aynalıkta bitkisel dar
çerçeve içinde ayet frizi yer
alır. Bu bölümleri içten dışa
sıra ile geometrik geniş bordür,
zencirek bordürü ve Kelime-i
Tevhid dizisi çevreler.
2) Motifler: Ana motifler geomet­
riktir. Nişte içiçe geçmiş altı­
genler, geniş bordürde beş Ve
on köşeli yıldızlar meydana
getiren geçme düzeni, dış bor­
dürde halat motifli bir şeridin
meydana getirdiği zencirek
vardır. H er iki bordürün böl­
melerinin içi ramilerle dolgulu­
dur. Zencirekte bunlar kaba­
ralar şeklindedir. Yegâne bit­
kisel süsleme aynalık çerçeve­
sindeki rozet çiçekli bordür-
dür.
3) Üslûp: Geometrik düzen ve mo­
tif hakimiyeti, alçak kabartma,
motif tekrarı gibi Ankara alçı
mihraplarının erken grubunun
tipik üslûp özelliklerini gös­
terir.
A. Yapıdaki yeri: Ahşap kirişler ve
direk başlığı.
B. Malzeme ve teknik: Tahta üzerine
aşı boyalarla oldukça serbest fırça
ile meydana getirilmiştir. Kırmızı
renk hakimdir.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Başlıkta mukar-
nasın bıraktığı düzlükler tek
çiçeklerle doldurulmuştur. K i­
rişlerde ise kıvrık dal veya si­
metri esasına dayanan bordür­
ler yer alır.
2) Motifler: Başlıkta hatai ve nar
çiçeği motifleri bulunur. Kiriş
bordürleri ise rumî ve çiçek
kıvrımlarının birleşimidir. R.
54’deki üst bordür, basit gül­
ler ve büyük yapraklardan
 meydana gelmiştir. A lt bordür
ise daha girift olup, rumîler
A. Yapıdaki yeri bakımından: Sade
yanısıra nar çiçeği, iri rozetler
dış görünüş yanısıra kalıplama
teşkil eden geçmeler, hata i
tekniğinde alçı mihrap ve ahşap
tarzı çiçekler bir arada kulla­
kirişlerle bunların renkli süslemesi
nılmıştır.
ile Ankara meseitiermin tipik süs­
3) Üslûp: Klâsik Osmanlı süsle­ leme programına sahiptir.
mesi motif ve düzenlerini gös­
B. Desen bakımından: Mihrap, Rüs­
teren kompozisyonlara geçiş
tem Naili Mescidi mihrabının he­
devrinin tipik özellikleri yanı-
men tam eşidir. Geometrik düzen
sıı-a fırçanın oldukça serbest
Ve motifler, gerek mihrap gerekse
kullanılışı dikkati çeker.
renkli süslemede rumîler ve renkli
D. Süsleme haklımda tari'hi bilgi: süslemedeki ıhatailer gibi devrinin
karakteristik motiflerine sahiptir.
1) Tarih: Yapıldığı zaman hakkın­
da kesin bilgi yoktur.
2) Yaptıran: Belli değildir. Bibliyografya:

3) Yapan: Belli değildir.

1971: ÖNEY, Ankara, s. 30-31, Res.
4) Tarihlendirme: Süsleme, üslû­ 35-38.
buna göre 14. yy. sonu veya
15. yy. başlarına tari'hiendiri- 1972: AYVE R D İ, Çelebi ve II. Murad
lebilir. devri, s. 254, Res, 437-439.
Resim 53. Ankara, Geneği Mescidi. Ahşap sütun
başhğı ve kalem işleri.
A N K A R A , H A C E TTE PE C AM İİ:
Resim N o: 55-56
Desen No: 16 e, 33 e, 36 a, 38 b
incelendiği tarih: Yerin'de incelemek müm­
kün olma'dı.
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: Ta§ kaide üzerine
kerpiç duvarlı, ahşap hatıllı,
kiremit çatılı basit yapı. Geniş
son Cemaat yeri yandadır.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Tarih vermeyen
Türkçe kitabesi vardır (öney.
R .82).
Hamdulillah (bu makamın eser-i
ebniyesi/oldu Ibu nail-i lûttî
mevhilbesi-/hüsn-i tamire mu­
vaffak olıcak tarihi/oldu tarih
bu münacat yeri Hacet tepesi.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar:
yoktur.
4) Benisi: Belli değildir.
5) Yapan: Belli değildil.
6) Tamirleri: Tarihi belli olmayan
■bir tamirle mihrap hariç, ori­
jinal hüviyetim kaybetmiştir.
7) Şimdiki 'durumu: Tesbit edile­
medi.
C. Tarihlendirme: Binanın aslında
14. yy. sonu veya 15. yy. a ait ol­
duğu, o devirden 'kalma orijinal
mihrabına göre tahmin edilebilir.
H. Süsleme:
A lçı:
A. Yapıdaki yeri: Mihrap kıble duva­
rının ortasında yer ahi’.
B. Malzeme ve teknik: Algıdan 'kalıp­
lama tekniği ile alçak kabartma
olarak yapılmıştır.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Mihrap nişi dört
cepheli olup, iki yandan küp
başlıklı yivli sütunçelerle sınır­
lanmıştır. Mukamaslı yaşmak­
tan Kelime-i Tevhid frizi ile
ayrılır. Köşelik kısmı geomet­
rik yüzey süslemesi ile kaplı­
dır. Aynalıkta bitkisel bordürle
çevrili yazı panosu yer alır.
Bütün bu bölümleri içten dışa
sırasıyla bir 'geometrik, bir zen­
cirek ve bir yazı (Kelime-i
Tevhid) frizi çevreler.
2) Motifler Aynalık çerçevesini
teşkil eden çiçekli ince bordür
dışında motiflerin hemen (hepsi
geometriktir. Mihrap nişi için­
deki yüzey süslemesi beş ve on
köşeli yıldızlar meydana geti­
ren çokgenli örgü sistemidir.
Köşeliklerde ise büyük ve kü­
çük altmgenlerin kesişmesinden
meydana gelen altı köşeli yıl­
dızlar esas motifi teşkil eder.
Bunun dışındaki bordürde de
altıgenlerin kırık çizgilerle ke­
silmesi ile ortaya çıkan girift
bir geometrik sistem görülür.
Yazı frizi ile bu bölüm arasın­
daki zencirek bordüründe ise
altıgen madalyonların içinde
kabara şeklinde rozetler yer
alır. Geometrik motiflerin mey­
dana getirdiği bölümler için­
deki ikinci derece motifler,
mihrabın yağlı boya ile boyan­
mış olması dolayısı ile belirsiz
hale gelmiştir.
3) Üslûp: Çok sathî olan kabart­
mada kalıplama tekniği yüzün­
den motiflerin tekrarlanışı ve
sonsuz düzende geometrik mo­
tiflerin bordür olarak da kulla­
nılması görülür. Ankara mih­
raplarının erken grubu için
tipik olan üslûp özelliklerine
sahiptir
 1) Tarihi: Belli değildir.
2) Yaptıran: Belli değildir.

3) Yapan: Belli değildir.

4) Tarihlendirme: Mihrap, benzer
örneklere göre 14. yy. sonuna
veya 15. yy. m ilk yarısına ta-
rihlen'dirilebilir.

Ut. Süslemenin genel vasıfları:

A. Yapıdaki yeri bakamından: Yapı­

nın orijinal süslemesinden sadece
mihrap kalmıştır. Aslında ahşap
konstrüksiyonda da renkli nakış­
lar bulunduğu tahmin edilebilir.

B. Desen bakımından: Geometrik dü­

zen ve motiflerin hakimiyeti dik­
kati çeker. Kalıplama tekniğinin
gereği olan tekrarlamalar yazılar­
da ve geometrik süslemede görü­
lür.
Bibliyografya:

1971: ÖNEY, Ankara, s. 46-47, Res.

80-82.
Resim 55. Ankara, Hacettepe Camii mihrabı

Resim 56, Ankara, Hacettepe Camii mihrabından detay.

 A N K A R A , H A C I A R A P C A M İİ:
(Ah i Arap Camii)
Resim No: 57-60
Desen No: 41 a
İncelendiği tarih: 3.5.1973
I. Biııa:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: Kerpig duvarlı, çift
mihraplı, çok sade dikdörtgen
yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar:
Tesbit edilemedi.
4) Banisi: Belli değildir.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: İbadete açık
'bakımlı cami.
C. Tarihlendirme Mimari ve süsleme
(mihrap) özelliklerine göre 14.
yy. a tarihlendirilebilir.
n. Süsleme:
A lçı:
A. Yapıdaki yeri: Harimde kıble du­
varı üzerinde birbirinin benzeri
iki mihrap.
B. Malzeme ve teknik: Alçıdan kalıp­
lama tekniğine göre alçak ka­
bartma.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: İki mihrabın
orta kısımları birbirinin hemen
hemen eşidir. Yalnız soldakinds
bu kısım daha geniştir. Soldaki
mihrabın dış çerçevesini teşkil
eden Kelime-i Tevhid dizisi
sağdakinde noksan, sağdakini
üstten taçlandıran palmet di­
zisi ise soldakinde eksiktir. As­
lında her ikisinin eş olup, bir
tamir sırasında bu şekilde de­
ğiştirildiğini sanıyoruz.
Niş kısmında alt bölüm geo­
metrik yüzey dolgusu ihtiva
eder ve mukarnash üst bölüm­
den Kelime-i Tevhid dizisi ile
ayrılır. Niş, yanlarda ince sü-
tünçelerle sınırlandırılmıştır.
Köşelik kısmında da geometrik
yüzey dolgusu görülür. Alın­
lıkta aynalı istifle yazılmış bir
yazı yer alır. Dış çerçeve kıv­
rık dal esasına dayanan basit
bir bordürdür.
2) Motifler: Nişin alt bölümü ile
köşelikte beş ve on köşeli yıl­
dızlar meydana getiren aynı
geometrik geçme motifi yer
alır. Çerçeve motifi ise sütun-
çe süslemesinin kaba şeklidir.
Üstteki palmet dizisinin içleri
rumî dolguludur.
3) Üslûp: Çok sathî olan ka­
bartma ve motifte az çeşitlilik
yamsıra geometrik düzenin
aşırı hakimiyeti görülür.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Kesin olarak bilinmez.
2) Yaptıran: Belli değildir.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: 14. -15. yy. alçı
işlerinden olmakla beraber bu
devre içinde nisbeten geç bir
örnek olmalıdır.
m . Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Herim ­
de iki mihrap oluşu dikkate de­
ğer. Başka orijinal süsleme yok­
tur. Dış cephede alınlık süsü ola­
rak kullanılan kabartma levha
derleme olmalıdır.
B. Desen bakımından: Kalıplama tek­
niğinin getirdiği tekrarlamalar ya-
nısıra mihrabın çeşitli yerlerinde
de aynı motiflerin tekrarlanışı dik­
kati çeker.
Bibliyografya:
1971 : ÖNEY, Ankara s. 47.
Resim 57. Ankara, Hacı A rap Camii. Soldaki
mihrap. Resim 58. Ankara, Hacı A rap Camii.
Sağdaki mihrap.

Resim €0. Ankara, Hacı A rap Camii. Giriş cephesinde alınlık

süslemesi.
A N K A R A , B A C I DOĞAM MESCİDİ:
Resim No: 61
Desen No: 33 c, 38 b
İncelendiği tarih: Yerinde incelemek müm­
kün olmadı.
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: Kerpiç duvarlı, ahşap
batıllı, kiremit çatdı, dikdört­
gen plânlı basit yapıdnv
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) D iğer kaynak ve vesikalar
Yoktur.
4) Banisi: Belli değildir.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Geçirdiği tamirlerin
tarihleri tesbit edilemedi.
7) Şimdilik durumu: Tesbit edile­
medi.
C. Tarihlendirme: Tarihçesi hakkın­
da kaynak bulunmayan mescit,
mihrap üslûbuna göre 14. yy. son­
ları veya 15. yy. a tarihlendirile­
bilir.
II. Süsleme:
A lçı:
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
A . Yapıdaki yeri: Kıble duvarı orta­
sında mihrap.
B. Malzeme Ve teknik: Alçıdan kalıp­
lama tekniği ile alçak kabartma
olarak yapılmıştır.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Mihrabın stalak-
titli yaşmağı ile geometrik yü-
zey dolgulu niş kısmını tekrar­
lanan Kelime-i Tevhid’den mey­
dana gelen yazı frizi ayırır. Niş
iki yanda küp başlıklı sütun-
çelerle sonuçlanır. Köşelik kıs­
mında geometrik yüzey süsle­
mesi bulunur. Alınlıkta ise iki
defa tekrarlanan Kur’an süre­
sini çiçekli dar bir bordür çev­
reler. Mihrap dıştan Kelime-i
Tevhid frizi, bir sıra mukar­
nas ve geometrik girift bir
bordürle çevrilmiştir.
2) Motifler: Mihrap nişi ile dış­
taki geniş bordürde yıldızlar
meydana getiren çokgenli geç­
meler yer alır. Köşeliklerde
küçük ve büyük altıgenlerin
kesişmesinden meydana gelen
altı köşeli iri yıldızlar sonsuz
tekrarlanır. Bu geometrik mo­
tiflerin bölmelerindeki detay
dolgular, boyanmalar yüzünden
belirsiz hale gelmiştir. Yegâne
bitkisel motif alınlıktaki çer­
çevenin küçük rozetleridir.
3) Üslûp: Geometrik düzen ve geo­
metrik motifler hakimdir. Ka­
lıplama tekniğinin gerektirdiği
tekrarlamalar ve sathî kabart­
malarla Ankara mihraplarının
erken grubunun bütün özellik­
lerini taşır.
1) Tarihi: Belli değildir.
2) Yaptıran: Belli değildir.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Benzer örnek­
lerle birlikte 14. yy. sonları
veya 15. yy. başlarına tarih­
lendirilebilir.
A. Yapıdaki yeri bakımından: Mih­
raptan başka orijinal süslemesi ol­
mayan mescidin ahşap konstrük-
siyonunda evvelce renkli nakışlar
bulunduğu benzer örneklere göre
tahmin edilebilir,

B. Desen bakımından: Geometrik dü­

zen ve motiflerin hakimiyeti gö­
Bibliyografya:
rülen tipik bir algı Ankara mih­
rabıdır. 1971: ÖNEY, Anlcamj s. 48, Res. 84.
 A N K A R A , H A C I İV A Z M ESCİDİ:
(Helvai Mescidi)
1) Kompozisyon:
Resim No: 62-69
Desen No: 16 e, 28 a, 36 a, 37 ib, 38 b
İncelendiği tarih 3.5.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: Taş temelli, kerpiç
duvarlı, ahşap kirişli ve direkli
dikdörtgen basit yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve Vesikalar:
Tesbit edilemedi.
4) Banisi: Büyük ihtimalle Bur-
sa’daki Yeşil Cami’nin mimarı
olan Hacı İvaz Paşa.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: İbadete açık
bakımlı mescit.
C. Tarihlendirme: Hacı ivaz Paşa
1402’de Ankara’da bulunduğuna
göre mescit 15. yy. başlarına ta-
rihlendirilebilir.
II. Süsleme:
A lçı:
A . Yapıdaki yeri: Harimde kıble du­
varında bordür (R. 63), yine ha­
rimde kuzey duvarda sekizgen
pano, son cemaat yerinde iki mih­
rap kalıntısı (R. 66-69) ve pen­
cere üstünde alçı pano.
B. Malzeme ve teknik: Alçıdan kalıp­
lama tekniği ile alçak kabartma.
a) Mihrap ve kıble duvarı bor-
dürü: Nişin çokgen plânlı
alt kısmı geometrik yüzey
süslemeli, üst bölümü mu-
karnaslıdır. Köşeliklerde de
geometrik yüzey dolgusu
bulunur. Niş iki yandan küp
başlıklı sütunçelerle sınır­
lanmıştır. Nişin çevresinde
bir de kıvrık dal esasına
dayanan bitkisel bordür bu­
lunur. Alınlıkta aynı ayet
frizi iki satır (halinde tek­
rarlanmış olup, gerek iki
yanındaki örgü motifli pa­
nolar, gerekse yazılar dar
bordürlerle çerçevelenmiş­
tir. Bütün bu bölümleri iç­
ten dışa sıra ile geniş bir
geometrik bordür, bir sıra
mukarnas ve Kelime-i Tev­
hid dizisi Kelime-i Tevhid
dizisi ve dıştaki dar bor­
dür, kıble duvarı boyunca
yanlara doğru devam eder.
Ancak, bu şekli tamir sıra­
sında alt pencereler açıl­
ması ile aldığı kabul edile­
bilir. Mihrap, yukarıdaki
bir palmet dizisi ile taçlan-
dırılmıştır.
!b) Harimdeki pano: Düzgün se­
kizgen şeklindeki panonun
ortasını sekiz köşeli büyük
bir yıldız kaplar. Yıldızın
ortasındaki keramik tabağın
üstü, incelediğimizde ba­
dana ile kapanmış durumda
ve yeri yüksekte olduğu
için incelemek mümkün ol­
madı. Yıldızdan geri kalan
kısımda ıgeometrik zemin
dolgusu, bunun dışında bit­
kisel dar bordür ve pano­
nun her kenarında üçer
palmet yer alır.
 c) Son cemaat yerindeki mih­
rap kalıntıları: (R. 6G, 69)
Soldakinden sadece genişçe
'bir geometrik bordürün
parçası kalmıştır. Sağda-
kinde ise nişin stalaktitleri
ile bunu çevreleyen çiçekli
dar bordürün, zencirek bor-
dürünün ve mukarnas sıra­
sının parçaları mevcuttur.
d) Son cemaat yerindeki pano:
(R. 67) Sonradan yapılma
ahşap çekme katla kesilen
panonun aslında bir kapı
veya pencerenin çerçevesi
ile alınlığından ibaret ol­
ması gerekir. A lt bölüm­
deki geometrik yüzey tez­
yinatı pargasmı rumili bor­
dür çevreler. Üstte ise sivri
kemerli pencere formundaki
bölümde zemin geometrik
dolgulu, çerçeve bitkisel
dar bordürdür. Her iki kı­
sım bitkisel daha geniş bir
bordürle çevrilidir.
2) Motifler: Geometrik, bitkisel
ve rumî grubu motifler denge
halindedir. Mihrap nişinin alt
bölümü ile son cemaat yerin­
deki panonun alt kısmında on-
iki ve beş köşeli yıldızlar mey­
dana getiren geometrik geçme­
ler, mihrap aynalığı ile son ce­
maat yerindeki panonun alınlık
zemininde küçük sekizgen ma­
dalyonları birbirine bağlayan
örgü motifi, mihrap köşeliği ile
sekizgen pano zeminindeki se­
kiz köşeli yıldızlı geometrik
geçmeler ile mihrabın geniş
bordürundeki girift geometrik
geçmeler, başbca geometrik
motifleri teşkil ederler. Mihrap
nişini çevreleyen hatai, şakayık
ve nar çiçekli bordür, son ce­
maat yerindeki panoda çerçeve
olarak tekrarlanır. Mihrabın
üstündeki ve sekizgen panonun
etrafındaki palmetlerin iç dol­
guları ile son cemaat yerindeki
panonun alt bölüm çerçevesin­
de ve son cemaat yerindeki sağ
mihraptaki zencireğin yuvarlak
kabaralarında rumîler kulla­
nılmıştır.
3) Üslûp: Ankaı-a alçı mihrapları­
nın erken grubunun karakteris­
tik özellikleri olan m otif tek­
rarı, geometrik motif bolluğu
yamsıra, rumî ve hatai gîbi er­
ken OsmanlI süslemesinin
klâsik motif envanterine sa­
hiptir.
Keramik:
A. Yapıdaki yeri: Karimdeki sekiz­
gen panonun ortası ve son cemaat
yerinin kıble duvarının üst kısmın­
da iki tabak.
!B. Malzeme ve tekriik: Harimdeki
örneği incelemek mümkün olmadı.
Son cemaat yerindeki ise 15. yy;
başına ait mavi-beyaz sır altı tekT
niğindeki İznik tabakları grubun-
dandır.
C. Desen özellikleri: Zemin ve kenar­
daki kıvrık dalları birbirinden bir
meander ibordürü ayırır.
Ahşap:
A. Yapıdaki yeri: Tavan kirişleri.
B. Şekillendirilmiş ince levhaların ki­
rişlere çakılmasıyla meydana ge­
tirilmiştir.
C. Desen özellikleri: Palmet ve mız­
rak ucu gibi motiflerin tığ şek­
linde dizilmesiyle ortaya çıkan ba­
sit süslemedir.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Yapı ile birlikte 15. yy.
başlarına ait olmalıdır.
2) Yaptıran: Hacı îvaz Paşa (?)
3) Yapan: Belli değildir.
A. Yapıdaki yeri bakımından An­ 1924: M ÜBAREK GALİB, An'kara, I,
kara’daki mescitler arasında alçı İstanbul, 1341, s. 37.
işleri bakımından en zengin olanı­
dır. Mihraptan başka harimde ve 1948 : GÜLEKLİ, Nureddin Can
son cemaat yerinde panolar ve sair Ankara, Tarih-Arkeoloji, Ankara,
süslemeye ait fragmanlar vardır. s. 123-125.
Ayrıca ahşap kirişlerin süslemesi
1971: ÖNEY, Ankara, s. 31-33, Res.
ve Ankara’nın başka ıbazı yapıla­
39-47.
rında da görülen keramik çanak­
larla süsleme bulunuşu ile grubu­ 1972 : AYVERDİ, Çelebi ve II. Murad
nun en geniş süsleme programını devri, s. 244-248, R. 417-419.
erir.
1973 : DEMİRİZ, Yıldız
B. Desen bakımından: Geometrik, bit­ “Mimari süslemede renk unsuru
kisel ve rumî motiflerinin dengesi olarak kullanılan keramik çanak­
dikkati çeker. Motiflerin Jbirden lar" Sanat Tarihi Yilhğı, V,
fazla yerde kullanıldığı görülür. . -1972-1973, s. 117-178.

Resim 64. Ankara, Hacı İvaz Meseldi, Harim kuzey

duvarındaki alsı pano.
Resim. 65. Ankara, Hacı İvaz Mescidi. Mihraptan Resim. 66. Ankara, Hacı İvaz Mescidi. Son
detay. cemaat yerinde mihrap kalıntısı.
 Resim 67. Ankara, Hacı İvaz Mescidi. Son cemaat yeri üst katında alçı
süsleme.

Resim 68. Ankara, Hacı İvaz Mescidi. Son

cemaat yerinde keramik tabak.

cemaat yerinde alçı süsleme kalıntısı.

A N K A R A j HOCA H U N D I M ESCİDİ:
(Örtmeli Mescidi)
Resim No: 70-74
Desen No: 18 d, 31 a, 33 a, 38 b
İncelendiği tarih: 6.5.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: Taş temelli, kerpiç
duvarlı, ahşap kiriş ve direkli,
düzgün olmayan dörtgen plânlı
basit yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar:
Tesbit edilemedi.
4) Banisi: Belli değildir.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: ibadete açık,
bakımlı mescit.
C. Tarihlendirme: Diğer özellikleriyle
birlikte, mihrabında kullanılan
keramik tabaklar yardımı ile 15.
yy. ibaşına tarihlendirilebilir.
II. Süsleme:
A lçı:
A. Yapıdaki yeri: Kıble duvarı orta­
sında mihrap.
B. Malzeme ve teknik: Alçıdan kalıp­
lama tekniğinde kabartma.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Mihrabın alt
kısmı günümüze gelmemiştir.
Niş yaşmağı mukarnaslfdır.
Köşelik kısmı, geometrik yü­
zey süslemesi içindeki dört ke­
ramik tabakla renklendirilmiş­
tir. Aynalıktaki ayet frizi dar
mukarnas çerçevelidir. Çevre
bordürleri içten dışa - sıra ile
geometrik geçmeli geniş, mıı-
kamaslı dar bordürlerle Keli-
me-i Tevhid dizisinden mey­
dana gelir. Mihrap palmet di­
zisi ile taçlandırılmıştır.
2) Motifler: Köşelikte beş ve on
köşeli yıldızlar meydana geti­
ren geometrik geçmeler, dış­
taki genliş Ibordürde içiçe geç­
miş hemen hemen daire dene­
cek kadar çok kenarlı çokgen­
ler başlıca geometrik m otif­
leri meydana getirir. Bitkisel
motif kullanılmamıştır. En yu­
karıdaki frizin palmetleri ise
rumî dolguludur.
3) üslûp: Ankara alçı mihrapları­
nın normal üslûp özellikleri ya­
nında keramik tabaklar ve geo­
metrik motif hakimiyeti dik­
kati çeker.
Keramik:
A. Yapıdaki yeri: Mihrap alınlığında
dört tabak.
B. Maizeme ve teknik: ikisi sır altı
ve ikisi renkli sır teknilinde kır­
mızı (? ) hamurlu keramik.
C. Desen özellikleri: Çanaklardan
ikisi çukur kâse olup, desensiz
mor sırlıdır. Daha yayvan ve
büyük olan ikisi ise lacivert,
beyaz ve mor renklerde radyal bö­
lümler içinde bitkisel desenlidir.
Bu özelliklerine göre bu son ikisi
İznik menşeli erken Osmanlı ta­
baklarıdır.
Kalem işi:
A. Yapıdaki yeri: Ahşap tavanın, ki­
riş, çıta ve diğer detayları üze­
rinde.
B. Malzeme ve teknik: Tahta üzerine
aşı boyalarla meydana getirilmiş­
tir.
C. Desen özellikleri: Arkitrav mahiye­
tindeki feüyük kirişin alt yüzeyin­
A. Yapıdaki yeri bakımından: Ahşap
de meandı- bordür içinde altıgen­
kiriş, konsol ve benzeri kısımlar­
ler ve altı köşeli yıldızlardan iba­
daki renkli nakışlar ve alçı mih­
ret geometrik süsleme bulunur.
rabı ile Ankara mescitlerinin tipik
Yan pervazlarda rumîli, palmetü
süsleme programına sahiptir.
klâsik bir 'bordürün bulunduğu
B. Desen bakımından: Mihrapta geo­
anlaşılmakta ise de detaylar be­
metrik süsleme hakimiyeti yanın­
lirli değildir. Çıtalar üzerinde ba­
da ahşap üzerine renkli nakışlar­
sit yapraklı bordürler, kiriş süs­
da da emsaline rastlamadığımız
lerinde ise yarım rozetlerden çı­
geometrik süslemenin bulunuşu
kan yapraklardan İbaret süsleme
dikkati çeker.
vardır.

D. Süsleme ile ilgili tarihi bilgi: Bibliyografya:

1924: M ÜBAREK GALÎB, Ankara, I,

1) Tarihi: Kesin bilgi yoktur.
İstanbul, 1341, s. 38.
2) Yaptıran: Belli değildir.
1971: ÖNEY, Ankara, s. 35-37, Res.
3) Yapan: Belli değildir.
55-56.
4) Tarihlendirme: Mihraptaki er­
ken Osmanlı keramiğine göre 1972: AYVE R D İ, Çelebi ve II. Murad
15. yy. başlarına tarihlendiri­ devri, s. 253-254, Res. 435-436.
lebilir. 1973 : DEMİRİZ, Yıldız
“Mimari süslemede renk unsuru
olarak kullanılan keramik çanak­
lar” , Sanat Tarihi Yıllığı, V,
1972-1973, s. 178 Res. 6-7

Resim 70. Ankara, Hoca Hımdi Mescidi.

Mihrap.
Resim 72. Ankara, Hoca Hundi Mescidi. Ahşap konstrüksiyon.
Resim 74. Ankara, Hoca Hundi Mescidi. Ahşap konstrüksiyon ve kalem
işleri.
A N K A R A , K A R A C A B E Y C A M İİ:
(İm aret Camii)
Resim N o: 75-82
Desen N o: 36 a
İncelendiği tarih: 6.5.1973
X. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Zaviyeii cami.
2) Mimarisi: Yan mekânlı.
II.
33. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Portaldeki 'kitabesin­
de bani adı yoktur. Tarih kıs­
mı bugün okunamıyacak halde
olmakla beraber Mübarek Ga-
lib tarafından H.831/M. 1427 -
28 olarak okunmuştu:
Am ile hazihi’l-imarete’ş-şerife-
te’l-mubareke ustad Sinanu’d-
din-Ahmed ibni Ebu Bekr el-
muşeymiş el-muailim senete
ihte şalisine semanemie.
2) Vakfiyesi: Karacabey’in torun­
larından- İzzet Karacabey’de
Arapça H. 844 tarihli vakfiyesi
ve Ankara V akıflar Müdürlü­
ğünde bunun sureti vardır.
3) D iğer kaynak ve vesikalar:
Tesbit edilemedi.
4) Banisi: Camiin yanındaki tür­
bede yatan Anadolu Beylerbeyi
Celâleddin Karacabey.
5) Yapan: Mimarı Ahmed İbni
Ebu Bekir’dir. (Merzifondaki
Çelebi Mehmed Medresesinin
mimarının oğlu)
6) Tamirleri: 1892 depreminde çok
zarar ıgördü ve ahşap çatılı
olarak yenilendi. 1938’de İzzet
Karacabey’in önayak olması ile
tamir edildi.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve
ibadete açık cami.
C. Tarihlendirme: Kitabede halen ta­
rih yoktur, fakat daha önce H.
831/M. 1427/28 olarak okunmuş­
tur. Vakfiyesi ve yakındaki türbe­
nin kitabesi H. 844/M. 1440-41 ta­
rihlidir. 1427-28’de yapıldığı mu­
hakkak gibidir. Vakfiyesi daha
sonra tanzim edilmiş olabilir.
Süsleme:
Taş işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Portal ve çevresi.
B. Malzeme ve teknik: Ankara taşın­
dan oyularak meydana getirilmiş­
tir. Mukamaslar hariç, düz satıhlı
alçak kabartma tekniğindedir.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Portalin yukarı
kısmı mukarnas ve stalaktit
dolguludur. Mukarnaslardan
kalan alt boşlukların üst bölü­
münde rumili süsleme, alt bö­
lümde ise g irift istifli ve kıvrık
dallarla süslü kitabe frizi uza­
nır. Portal yan nişlerinde de \
daha küçük ölçüde mukarnas
vardır.
Portalin iki yanındaki pano­
larda sekiz ve beş köşeli yıl­
dızlar meydana getiren sonsuz
düzende geometrik süsleme ile
portalin tezyinatı tamamlanır.
2) M otifler: Geometrik örgü mo­
tifleri yanında rumi-palmet-lo-
tus m otifleri kullanıldığı çok
silik halde olmalarına rağmen
anlaşılabilmektedir.
3) Üslûp: Çok silik olan taş süs­
lemenin üslûbu hakkında fazla
birşey söylenemez.
Ahşap:
A. Yapıdaki yeri: Cümle kapısı.
B. Malzeme ve teknik: Enine altışar
panoya ve bunlardan birer aşırı
olarak üçeri dikine ikiye ayrılmış
olan kanatlarda, panolar kısmen
düz, kısmen yuvarlak satıhlı oyma
ile bezenmiştir. Madenî kısımları
da mevcut olup, orijinaldir.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Her iki kanadın
en üst panosu sülüs, alttan
ikinci panosu ise girift örgülü
kûfî ile dini konulu yazılar üe
süslüdür. Geri kalan bütün pa­
nolar ile bininin alt ve üst uç­
ları spiral esasına dayanan si­
metrik kompozisyonlarla dol­
durulmuştur. Bini üzerinde ay­
rıca üç rozet bulunur.
2) Motifler: Sülüs ve kûfî yazı ile
süslü panolar hariç, bütün pa­
nolar ve bininin uç kısımları
ile rozetler rumi-palmet-lotus
grubu motiflerle süslüdür. Bini
ise balık pulu motifi ile kap­
lıdır.
3) Üslûp: Türk süslemesinin .klâsik
motiflerinin çok dengeli kom­
pozisyonlar içinde verildiği ol­
gun üslûpta bir eserdir.
Çini ve tuğla:
A. Yapıdaki yeri: Minare kaidesin­
deki sağır nişlerde çini ve tuğla,
minare gövdesinin alt kısmında
ise tuğla-kiremit ile süsleme var­
dır.
B. Malzeme ve teknik: Normal yassı
tuğlalar yanında sarı, yeşil mavi,
lacivert, mor ve firuze renldi çini-
. , lerle ve alaturka kiremitle mozaik
şeklinde işlenerek süsleme mey­
dana getirilmiştir.
C. Desen özellikleri: Minare kaidesin­
de alaturka kiremitle spiral yivler
meydana getirilmiştir. Kaidenin
her yüzünde içiçe iki kemerden
meydana gelmiş sağır nişler var­
dır. Bunlardan içteki sivri kemerli
olup, içi tuğladan hasır örgüsü ve
aralarındaki renk renk çini levha­
larla doldurulmuştur. Dış kemer­
lerin dolguları ise enine ve dikine
yerleştirilmiş tuğlalarla basit geo­
metrik süsleme ihtiva eder.
Alçı:
A. Yapıdaki yeri: Sol tabhane odassı-
nın kıble duvarında mihrap.
B. Malzeme ve teknik: Alçıdan kalıp-
■ lama tekniğinde alçak kabartma
■ olarak yapılmıştır.
C. Desen özellikleri: Mihrabın niş
kısmı bozularak düz sıvanmıştır.
Alınlık kısmından ufak bi-r bölüm
kalmış olup, yıldızlı 'geometrik ör­
gülerle süslü olduğu anlaşılabil-
mektedir. Bunun dışında ince bor-
dürlerle çevrili, altıgenler ve kırık
çizgilerden meydana gelmiş sonsuz
bir desenin parçası olan geniş çer­
çeve vardır, tnce bordüı-lerin de­
tayları, defalarca badanalanmış ol­
ması yüzünden seçilememektedir.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Portaldeki taş. işçiliği,
minare kaidesindeki çiniler,
tabhanedeki alçı mihrap ve ah­
şap kapı, cami ile birlikte
1427-1440 yılları arasında ya­
pılmış olmalıdır. Mihrap ve
minber ise geç bir devre aittir.
2) Yaptıran: Celaleddin Karaca­
bey.
3) Yapan: Belli değildir.
Uf. Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Portal-
de taş, mihrapta alçı, minare kai-
 desinde tuğla ve çini, kapıda ah­ Bibliyografya:
şap süsleme ile klâsik bir süsleme
programı gösterir. Ankara’nın er­ 1924: M ÜBAREK GALİB
ken OsmanlI devri eserleri arasın­ Ankara, I, İstanbul 1341, s. 53-54,
da en çeşitli süsleme ihtiva ede­ Lev. 37-39.
nidir. 1928: M ÜBAREK GALİB
Ankara, II, İstanbul, s. 25, Lev.
B. Desen bakımından: Portaldeki ve 8, Kitabe No. 41.
ahşap kapıdaki motiflerin birbiri 1943 : K O N Y Y A L I, İbrahim Hakkı
ile yakınlık göstermeleri yapının Ankara abidelerinden Karacabey
süslemesinin bir elden idare edil­ mmnuresi. Vakfiyesi, tarihi ve di­
diğini gösterir. Gene aynı yerler­ ğer eserleri. İstanbul.
de yazının dekorasyon karakteri 1948 : GÜLEKLİ, Nurettin Can
taşıması da ilginçtir. Diğer kısım­ Ankara Tarilı-Arkeoloji, Ankara,
larda desen çok basittir. s. 119.
1949 : GÜLEKLİ, Nurettin Can
Ankara rehberi, İstanbul, s. 79.
1967: ASLANOĞLU, i.
The Karacabey imaret Ankara,
Environmental design. Ankara
1971: ÖNEY, Ankara, s. 52-54, Res.
.91-96.
1972: AYV E R D İ, Çelebi ve II. Murad
devril, s. 255-263, R. R. 440-450.
 Resim 76. Ankara, Karacabey Camii.
Portal yan nişi.

Resim 77. Ankara, Karacabey Camii. Portaldeki kitabe,

Resim 78. Ankara, Karacabey Camii
Ahşap kapısı. Resim 79. Ankara, Karaca bey Camii. Ahşap
kapıdan detay.
Resim 81. Ankara, Karacabey Camii minaresi.
A N K A R A , K A R A C A B E Y TÜRBESİ: D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:

Resim No: 83-85 1) Tarihi: Tamirde elden geçmiş

Desen No: 26 a
incelendiği tarih: 6.5.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Türbe.
2) Mimarisi: Sekizgen plânlı, taş
tuğla karışımı kubbeli yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Kapı üzerinde üç sa­
tırlık kitabede Karaca Beıy'in
ölüm tarihi verilmiştir:
a) Intakale’l-merhumu’l mağ­
fur ila civani’l-meliki
b) ‘1 gafur meliku’-l-umera ve’
1-ekabir
c) 'hazreti Karaca Bey min
darin ila dar liseneti semain
ve erbain ve semanemie.
2) Vakfiyesi: Bk. eami’ye.
3) Diğer kaynak ve vesikalar:
Tesbit edilemedi.
4) Banisi: Celaleddin Karacabey
için yapılmıştır.
5) Yapan: Belki 'camiin mimarı
olan A'hmed ibni Ebu Bekir.
6) Tamirleri: Cami ile beraber
1938’deıı sonra esaslı bir tamir
görmüştür.
7) Şimdiki durumu: Temiz ve
bakımlı.
C. Tarihlendirme: Kitabesine göre H.
848/M. 1444’de yapılmıştır.
olmakla beraber aslına benzer
şekilde yapıldığı ve esasının
1440 yıllarına dayandığı söy­
lenebilir.
2) Yaptıran: Celaleddin Karaca­
bey için yapılmıştır.
3) Yapan: Belli değildir.
İÜ. Süslemenin genel vasıfları:
Sadece pencere alınlıklarında çok ba­
sit süsleme vardır.
Bibliyografya:
1924: M ÜBAREK GALÎB, Anlcara, I,
İstanbul 1341, s, 53-54.
1928 : M ÜBAREK GALİB, Ankara, II,
İstanbul, s, 29.
1943 : K O N Y A L I, İbrahim Hakkı
Ankara abidelerinden Karacabey
mamuresi. Vakfiyesi, tarihi ve di­
ğer eserim , İstanbul, s. 14-20.
1948 : GÜLEKLİ, Nurettin Can
Atılcara Tarih-Arkeoloji, Ankara,
s. 119.
1949 : GÜLEKLİ, Nurettin Can
Ankara rehberi, İstanbul, s. 79.
1967: ASLANOĞLU, I.
The Karacabey İmaret Anlcara,
Ankara, s. 25-36.
1971 : ÖNEY, Ankara, s. 116-117, Res.
205-207.
1972 : AYVE R D İ, Çelebi ve II, Uurad
devri, s. 263, Res. 451-453.

II. Süsleme:
Taş-tuğla duvar işçiliği:

A. Yapıdaki yeri: Pencere, alınlıkları.

B. Malzeme ve teknik: Geometrik şe­
killi taş ve tuğlaların yanyana
derzli olarak dizilmesinden mey­
dana getirilmiştir.
C. Desen özellikleri: Altıgen ve üçgen
taşlar ile üçgen tuğlalardan çok L...

basit geometrik düzenle süsleme Resim 84. Ankara, Karacabey

elde edilmiştir. Türbesi kitabesi.
Resim 85. Ankara, Karacabey Türbesi. Alınlık süslemesi.
A N K A R A , K A R A N L IK M ESCİT:
(Sabuni Mescid)
Resim No: 86-88
Desen No: 12 a, 36 a
İncelendiği tarih: 6.5.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: Taş kaide üzerine
kerpiç duvarlı, ahşap kirişli ve
direkli, kiremit çatılı basit dik­
dörtgen yap.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Tarih vermeyen kita­
besi vardır.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar:
Yoktur.
4) Banisi: Belli değildir.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tamirli olan mihra­
bından ve yeni olan minberin­
den zaman zaman tamir geçir­
diği belli ise de tarihleri tesbit
edilememiştir.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve
ibadete açık mescit.
C. Tarihlendirme: Mihrabının orijinal
kısımlarına, ahşap kapısına ve ah­
şap tavan işçiliğine göre 14. yy.
sonu veya 15. yy. a tarihlendirile­
bilir.
n. Süsleme:
Alçı:
A. Yapıdaki yeri: Kıble duvarının or­
tasında mihrap.
B. Malzeme ve teknik: Alçıdan kalıp­
lama tekniği ile alçak kabartma
olarak. Ancak tamirde yapılmış
olduğu tahmin edilebilecek bazı
kısımlarda farklı ve daha kaba
işçilik görülür.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Dikdörtgen plân­
lı nişin alt kısmındaki girift ve
ince geometrik yüzey süslemesi
köşelik üst kısımlarında tekrar­
lanır. Nişin üst kısmı basit mu-
karnaslıdır. Köşeliklerde geo­
metrik sonsuz yüzey dolgusu
ve mihrap çerçevesi olarak dar
bir bordür vardır. Mihrap, ak-
roter şeklinde palmet frizi ile
sonuçlanır. .
2) Motifler: Nişin alt bölümü ile
köşeliklerin üst kısmında oniki
köşeli yıldızlar meydana geti­
ren geometrik örgü motifi kul­
lanılmıştır. Daha kaba işçilikle
yapılmış olan köşeliklerde ise
içiçe geçmiş altıgenler ve kırık
çizgilerden oluşan sonsuz geo­
metrik m otif bulunur. Çevre
bordürü çok basit hasır örgü­
sü, en üstteki palmetlerin içi
ise rumî dolguludur.
3) Üslûp: Birbirinden farklı iki
devirde yapıldığı anlaşılan mih­
rapta biri çok ince işçilik gös­
teren g irift süslemeli, kalitece
diğerinden üstün, diğeri daha
kalba fakat her ikisinde de geo­
metrik süslemenin hakim ol­
duğu iki ayrı üslûp görülür.
Ahşap:
A. Yapıdaki yeri: Cümle kapısı. E v­
velce İstanbul’da Çinili Köşk’de
268 No. ile kayıtlı iken ikinci ci­
han savaşından sonra halen bulun­
duğu Ankara Etnografya Müzesine
götürülmüştür.
B. Malzeme ve teknik: Panolar halin­
de kısmen düz, kısmen yuvarlak,
kısmen yivli yüzeyli oyma olarak
yapılmıştır.
Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Her iki kanat ge­
niş çıtalarla altı yatay bölüme
ve bunlardan alternatif olarak
her ikisinden bireri iki dikey
bölüme ayrılmıştır. İkiye ay­
rılmış üç bölümdeki oniki pano,
benzer karakterde fakat farldı
düzende simetrik rumî kompo­
zisyonlarla dolguludur. Geriye
kalan bölümlerden en üsttekin-
de kıvrık dal süslemeli nesih,
alttan ikinci bölümde çiçekli
kûfı yazı yer alır. Üstten üçün­
cü bölüme ait süslemeli pano­
lar ise günümüze gelmemiş,
bunların yerine düz tahta lev­
halar yerleştirilmiştir. Panola­
rı birleştiren çıtalar çok basit
çizgilidir. Bininin iki ucunda
küçük panolardakine benzer
düzen, diğer kısımlarda ise ince
balık pulu süsleme vardır.
2) Motifler: Küçük panolarda ve
bininin iki ucunda rumî, pal­
met, lotus ve benzeri motifler
kullanılmıştır. Yazılar da rumî
motifleriyle bezelidir.
3) üslup: Klâsik OsmanlI süsleme­
sine geçiş devrinin tipik özel­
liklerine sahip bir eseı-dlir.
Benzer motiflerde faridı teknik
Ve işçilik, tam eş olmayan fa­
kat çok benzer kompozisyanlar
gibi geçiş ve arayış devri üs­
lûplarına has özellikler görü­
lür.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Bu 'hususta kesin bilgi
yoktur.
2) Belli değildir.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Ankara mih­
raplarının erken grubunun çok
ıgeç olmayan bir devirde tamir
edilmiş bir örneği olan alçı
mihrabın esası 14. — 15. yy.a
ait almalıdır. Ahşap kapı ise
Kühnel tarafından 13. yy. Sel­
çuklu eseri olarak kabul edil­
miş ise de bu kadar eriren dev­
re ait olması imkânsız olup, o
da mihrabın ilk yapıldığı devrin
özelliklerini gösterir ve Anka­
ra’da Karacabey Camii kapısı
ile benzerliği çoktur.
IH. Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Kapı
ve mihraptan başka süslemesi ol­
mayan yapının çok sade dış görü­
nüşü Ankara mescitleri için tipik­
tir. Fakat iç süslemenin de aslın­
da bundan ibaret olmadığı, ahşap
kirişlerinin renkli nakışlı olduğu
söylenebilir.
B. Desen bakımından: Yazının deko­
ratif kullanıldığı ve rumînin ha­
kim ve tek motif olduğu kapının
yanısıra mihrapta hiç yazı bulun­
mayışı dikkati çeker.
Bibliyografya:
1928: M ÜBAREK GALİP, Ankara, H,
s. 40, Kitabe No. 78.
1938 : KÜHNEL, Ernst — OĞAN, M. Aziz
İstanbul Arkeoloji Müzelerinde Şa­
heserler III. Çinili Köşkds Türk ve
İslâm Eserleri Koleksiyonu. Ber­
lin— Leipzig, s, 18, 37, Lev. 13.
1971: ÖNEY, Ankara, s. 38— 39, Res.
68 — 69. (Yanlış olarak kapının
İstanbulda Türk ve İslâm eserleri
Müzesinde olduğu söylenir).
A N K A R A , K U L D E R V İŞ MESCİDİ:
(Kurtuluş mescidi)
Resim No: Bk. Ayverdi, Çelebi ve II. Mu-
rad DeVri, R. 454 — 456.
Desen No: —
incelendiği tarih: Yerinde incelenemedi.
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: Taş temel üzerine
kerpiç duvarlı, ahşap kirişli ve
kiremit çatılı dikdörtgen basit
yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar:
Tesbit edilemedi.
4) Banisi: Belli değildir.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: Hacettepe
Üniversitesi inşaatı yüzünden
1972 yılında tamamen yıktırıl­
mıştır. Süslemesine ait parça­
ların saklandığı ileri sürülmek­
te ise de yeri tesbit edilemedi.
C. Tarihlendirme: Mihraıbma göre
15. yy. başlarına tarihlendirilebilir.
n . Süsleme:
A lçı:
A. Yapıdaki yeri: Kıble duvarının or­
tasında mihrap.
B. Malzeme ve teknik: Alçıdan kalıp­
lama tekniğiyle yapılmıştır.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Mukarnaslı niş
iki yandan antik sütunları an­
dıran yivli sütunçelerle sınır­
landırılmıştır. Aynalıktaki ya­
zının iki yanında bitkisel pano­
lar ve mihrabın çevresinde yine
ibitkisel iki geniş bordür yer
alır. Yakarıda (bir palmet dizisi
mihrabı sınırlandırır.
2) Motifler: Bitkisel motifler ha­
kimdir. Aynalıkta yazının iki
yanında ve dış çerçevede dört
yapraklı yoncalar dizisi bulu­
nur. Geniş iç bordür ise iri hat­
mi (? ) çiçekleri ve bunları bağ­
layan dallarla bezelidir. A'kro-
terde palmetler içinde lotus-ru-
mî grubu motifler yer alır.
3) Üslup: Teknik ve genel tertip
bakımından Ankara mihrapla­
rının normal özelliklerini gös­
termesine karşılık motiflerin
bitkisel oluşu ile bunlardan ay­
rılır.
D. Süsleme hakkında tarihi ıbilgi::
1) Tarihi: Belli değildir.
2) Yaptıran: Belli değildir.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Mihrap 15. yy.
başlarına tarihlendirilebilir.
Uf. Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Mih­
rap normal yerinde olup, bunun dı­
şında yegâne süsleme ahşap kiriş­
lerdeki renkli nakışlar idi. Ancak,
(bunlar çok soluk olduğu için elde­
ki fotoğraflara göre değerlendiril­
meleri güçtür.
B. Desen bakımından: Tamamen bit­
kisel süslemeye sahip yegâne ör­
nek oluşu bakımından mihrap A n­
kara’daki emsali arasında özel öne­
me sahiptir.
Bibliyografya:
1971: ÖNEY, Ankara, s. 33 — 34.
1972: AYV E R D İ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 264 — 265, R. 454 — 456.
A N K A R A , M O L L A B Ü YÜ K M ESCİDİ:
Resim No: 89 — 99
Desen No: 36 a, 37 b, 38 a, 48
İncelediği tarih: 6.5.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: Taş kaideli, kerpiç
duvarlı, ahşap gatılı, enine dik­
dörtgen yapı.
B Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
31 D iğer (kaynak ve vesikalar:
yoktur.
4) Banisi: Belli değildir.
5) Yapan Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
Ancak çatısı yeni olup, bir ta­
mir sırasında yapılmıştır.
C. Tarihlendirme: Tarihsiz olan mes­
cit, gerek mimari özellikleri ve al­
çı mihrabı, gerekse bu mihrapta
(kullanılan keramik tabaklar yar­
dımıyla 14. yy. sonları ve 15. yy.
başlarına tarihlendirilebilir.
II. Süsleme:
A lçı:
A. Yapıdaki yeri: Kıble duvarının or­
tasında mihrap.
B. Malzeme ve teknik: Alçıdan kalıp­
lama tekniğiyle alçak kabartma
olarak yapılmış, yer yer keramik
tabak dipleri ve fragmanları belli
bir şemaya göre alçıya gömülmüş­
tür.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Mihrap, mukar­
nas yaşmaklı, dört yüzeyli niş­
ten, bunu sınırlayan küp baş­
lıklı çokgen sütunçelerden, geo­
metrik yüzey süslemeli köşelik
kısmından ve bunu çevreleyen
içten dışa sıra ile bir dizi silme,
ince bir bordür, geometrik süs­
lemen geniş bordür ve Kelime-i
Tevhid dizisinden meydana
gelmiştir. Köşelik ve dıştaki
geniş bordürde çok sayıda ke­
ramik tabak kullanılmıştır.
2) Motifler: Geometrik motifler
mihrap süslemesine hakimdir.
Nişin alt bölümünde altıgenler
ve kırık çizgilerin iç içe geçme­
siyle oldukça g irift yüzey dol­
gusu ortaya çıkmıştır.
Köşelikte kaydırılmış eksen
üzerinde yer alan sekiz köşeli
yıldız motifleri kavisli çizgilerle
meydana getirilmiştir. Geniş
dış bordürde ise kırık çizgilerle
ortaya çıkan 'girift ağm meyda­
na getirdiği haçvari motiflerin
merkezlerinde birer keramik
tabak ortası, haçvari olarak
ise birer küçük keramik parçası
kullanarak mihrap zenginleşti­
rilmiştir. Köşelik çevresinden
halat m otifli ıbir silme ile ayrıl­
mış, geometrik bölümlerinin iç­
leri ise rumi-palmet-lotus gru­
bu motiflerle doldurulmuş ise
de bu motifler boyanarak netli­
ğini kaybetmiştir.
Geniş dış bordürün zemin dol­
guları da palmet-rumî serisin­
den motifler ihtiva eder. Dış
çevreyi teşkil eden yazı frizi
de spiral şeklinde kıvrık dallar
üzerinde . rumîlerle bezelidir.
Nişte ise mukarnas dolgulu kıs­
mın alt sınırı klâsik bir rumîli
bordür çizer. Sütunçe başlık­
larında da yine rumîli rozetler
yer ahr. Çiçek motifleri kulla­
nılmıştır.
3) üslûp: Ankara mihraplarının
erken grubu içinde en zengin
süslemeye sahip olanıdır. Geo-
 metrik süslemenin hakimiyeti,
kalıplama tekniğinin getirdiği
tekrarlamalar, burada * da gö­
rülmekle beraber nisbeten yük­
sek rölief, yazının ramilerle
süslenmesi gibi özellikler ve iti­
nalı işçilik dikkati çeker.
Keramik:
A. Yapıdaki yeri: Mihrabın çeşitli
yerlerinde.
B. Malzeme ve teknik: Keı-amiklerin
çoğu kırmızı hamurlu, şeffaf be­
yaz sırlı, lacivert ve az patlıcan
moru desenli erken Osmanlı eser­
leridir. Ancak bir tanesi çok
renkli (C 27), birkaç tanesi firüze
sırlı (C 2, C 11, C 17) ve iki
tanesi mavi-beyaz 15. yy. kera-
miğidir (C 28, C 29).
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Mihraba çerçeve
teşkil eden geniş geometrik
bordürün her motifinin mer­
kezinde birerden 27, köşelikte
ise desenle organik bağı olma­
yan iki olmak üzere 29 kera­
mik tabak ve kâse kullanılmış­
tır. Ayrıca bordürdeki her ta­
bağın çevresinde haçvari yer­
leştirilmiş dörder keramik frag­
manı ve köşeliğin üst kısmın­
daki dört yıldız motifi içinde
sekizer keramik fragmanı kul­
lanılmıştır.
2) Motifler: Keramik motiflerini
incelemek için her tabağın tek
tek kısaca deskripsiyonunu ya­
pacağız:
C 1: Takriben 12 cm. çapında,
beyaz zemin üzerine lacivert
desenli tabak ortası. Bir daire­
nin çevresinde dizilmiş küçük
yedi daireden meydana gelen
ana şemada zeminin bitkisel
süslemeler ihti-Va ettiği anla­
şılıyor.
C 2: Takriben 12 cm. çapında
firuze sır altına siyah desenli
tabak ortası. Serbest bitki ve
yaprak motifli.
C 3: Takriben 12 cm. çapında
beyaz zemin üzerine lacivert
desenli tabak ortası. Daire için­
de eşkenar üçgen ana bölme­
nin dolguları serbest spiral ve
benzeridir.
C 4: Takriben 12 cm. çapında,
beyaz zemin üzerine lacivert de­
senli taıbak ortası. Dörtlü mer­
kezî simetrik bir sistemde Iba-
sit rumî-palmet motifleriyle
süslüdür.
C 5: Takriben 12 cm. çapında
laciverdin halcim olduğu tabak
ortası. A ltı köşeli bir yıldızın
bıraktığı .boşluklar serbest spi­
ral ve ıbenzeri motiflerle dol­
durulmuştur.
C 6: Takriben 12 cm. çapında,
beyaz zemin üzerine lacivert iri
tek (hatai motifiyle süslü tabak
ortası.
C 7: Takriben 12 cm. çapındaki
beyaz zemine lacivert desenli
tabak ortasının büyük kısmı ra­
mi motiflerinin bir yardımcı
elemanı olan arabağı ile doldu­
rulmuştur.
C 8: Takriben 12 cm. çapındaki
beyaz zemine lacivert altı kö­
şeli yıldız desenli tabak ortası.
Zemin serbest spirallerle dol­
guludur.
C 9: Takriben 12 tem. çapında
mavi-beyaz-lacivert desenli ta-
ıbak ortası. N e olduğu kesin­
likle anlaşılamayan bir motifle
(tavus kuşu?) süslüdür.
C 10: Takriben 12 cm. çapında,
beyaz zemine lacivert desenli
tabak ortası. Ana şemayı teşkil
eden konkav altıgenin içi stili­
ze lotus motifi ile doldurul­
muştur.
C 11: Takriben 12 cm. çapında,
firuze sır altına siyahla, ıbeş-
gen içinde seıibest çizgilerle
dolgu ihtiva eden tabalc ortası.
C 12: Takriben 12 cm. çapında
beyaz zemin üzerine lacivert
desenli taıbak ortası. Merkezi
tenkil edöı Lotus’un etrafını çe­
viren palmet motiflerinin sade­
ce alt kısımları görülür.
C 13: Takriben 12 em. çapında
beyaz zemin üzerine tek şaka­
yık desenli tabak ortası.
C 14: 20 cm. yi aşkın çapta,
beyaz zemin üzerine lacivert
desenli taıbak. Merkezi daire
içinde altı yapraklı bir çiçek
kaplar. Bunun çevresini radyal
dizilmiş altı sarmaşık yaprağı
çevirir.
C 15: Takriben 12 cm. çapında
lacivert desenli 'beyaz zeminli
talbak ortası. Radyal sekiz bö­
lüme ayrılan zeminde alterna­
tif olarak bir koyu renk, bir
bir açık renk spiral dolgu yer
alır.
C 16: Takriben 12 cm. çapında
■beyaz zemine lacivert tek lotus
ile bezenmiş tabak ortası.
C 17: Takriben 12 cm. çapında,
firuze sır altına siyah desenli
çukur kâse.
C 18: Takriben 12 cm. çapında,
beyaz zemine lacivertle senbest
bitkisel desenli tabak ortası.
C 19: Takriben 12 cm. çapında
radyal altı bölmeli bitkisel dol­
gulu tabak ortası. Beyaz zemine
lacivert desenli.
C 20: Takriben 12 cm. çapında
radyal sekiz bölmesi deltoid
şeklinde sonuçlanan tabak or­
tası. Her bölmenin uç kısmında
bir damla motifi yer alır.
C 21: Takriben 12 cm, çapında
beyaz zemine lacivert altı rad­
yal bölmeli talbak ortası. Alter­
natif olarak 'bir bölümün koyu,
diğerinin hafif dolgulu oluşu
ile üçlü yıldızı andırır bir motif
ortaya çıkar.
C 22: Takriben 12 cm. çapında,
lacivert zemine beyaz desenli,
çarkıfelek tertibinde rumı de­
senli tabak ortası.
C 23: Takriben 12 cm. çapında,
beyaz zemine lacivert desenli,
altı köşeli yıiddız motifli- tabak
ortası. Hemen hemen C 5’in eşi­
dir.
C 24: Takriben 12 cm. çapında
beyaz zemine lacivert baklava
bölmeli, serbest elle spiral dol­
gulu tabak ortası.
C 25: Takriben 12 em, çapında,
beyaz zemine lacivert radyal
altı bölmeli, damla motifi dol­
gulu tabak ortası.
C 26: Takriben 12 cm. çapında,
'beyaz zemine lacivert balpeteği
deseninden bir bölüm halinde
altıgen bölmeli tabak ortası.
Zemin, serbest spirallerle dol­
durulmuştur.
C 27: Takriben 12 cm. çapında,
beyaz zemine firuze yeşili, ki­
remit kırmızısı, lacivert desen­
li, siyah konturlu, lotus ve beş
yapraklı çiçek desenli tabak
fragmanı.
C 28: Lacivert-foeyaz, sırları ak­
mış tabak. Prim itif lotus-pal-
met süslemeli.
C 29: Mavi-lbeyaz 15. yy. kera­
mik tabağı. Bitkisel süsleme
içinde çember meydana getiren
kanatlarını açmış üç kuş (?)
ile bezenmiş. ,
3) Üslûp: Mihrapta kullanılan 29
keramik tabak ve kâsenin üs­
lûpları birbirinin aynı değildir.
Erken Osmanlı (Milet) tipin­
deki keramiklerin çoğu serbest
çizgilerle meydana gelmiş geo­
metrik bölmeli olup, zemin dol­
guları spiral veya bitkilerden
meydana gelmiş, yine serbest
çizgilidir. Bir kısmı ise doğru­
dan doğruya bitkisel veya rumî
desenlidir. Birkaç tabak ise ma­
vi'beyaz (C 22, C 28, C 29)
olup, daha düzgün çizgilerle
ve daha ince bir işçilikle mey­
dana getirilmişlerdir.
Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Kesin olarak belli de­
ğildir.
2) Yaptıran: Belli değildir.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Alçı mihrap
14. yy. sonuna ait Ankara ör­
neklerinin en itinalı ve ilginci­
dir. Bu tarihlendirmede kera-
miklerden faydalanmak müm­
kün ise de keramiklerin bir kıs­
mı erken Osmanlı, ıbir kısmı
15. yy. eseri olup, mihraba son­
radan eklendiklerini gösteren
'belirtEer vardır. Meselâ, C17
numaralı kâsenin çevresinde
keramik kırıkları kullanılma­
mış olup, alçı süslemede boş­
luklar da yoktur. Ayrıca köşe­
lik kısmındaki 15. yy. keramik-
lerinin yerleştirilmesinde desen­
le oranik bağlantı yoktur. T a­
bakların sonradan yerleştiril­
diği kabul edilerek, mihrabın
15. yy. dan önce yapılmış oldu­
ğunu düşünmek yerinde olur.
A. Yapıdaki yeri bakımından: Mihrap­
tan başka orijinal süsleme günü­
müze gelmemiştir. Aslında tavan
kirişlerinde de renkli nakışlar bu­
lunduğu düşünülmelidir.
B. Desen bakımından: Ankara alçı
mihrapları arasında en dengeli
ve özenli desene sahip olanlardan­
dır. Keramiklerle zenginleştirilmiş
olması da en ilginç bir yönüdür.
Bibliyografya:
1965 : A S L A N A P A , Oktay
Anadoluda Türk çini ve Iceramile,
sanatı, İstanbul, 1965.
A S L A N A P A , Oktay
“ Kırmızı hamurlu ilk Osmanlı ke-
ramikleri (Milet işi demlen kera-
mikler) ” , Türk Kültürü, IH/30, N i­
san 1965, s. 391-399.
1969 : A S L A N A P A , Oktay
“İznik kazılarında ele geçen kera-
mikler ve çini fırınlan” , Türk Sa­
natı Tarihi Araştırma ve inceleme­
leri, H, s. 62-73.
A S L A N A P A , Oktay
“Pottery and kilns from tihe İznik
excavations” , Forschungeıı zur
Kunst Asiens, In Memoriam K u rt
Erdmann, İstanbul, 1969, s. 140-146.
1971: ÖNEY, Ankara, s. 34, Res. 50-53.
1973 : DEMİRİZ, Yıldız
“Mimari süslemede renk unsuru ola­
rak kullanılan keramik çanaklar” ,
Sanat Tarihi Yıllığı, V, 1972-1973,
S. 178, Res. 4-5.
 Resim 90. Ankara, Molla Büyük Mescidi
mihrabı. Sol üst köşe (C 7 - C 13)

Resim 89. Ankara, Molla Büyük Mescidi mihrabı.

Resim 91. Ankara, Molla Büyük Mescidi

mihrabı. Sağ üst köşe (C 1 4 -C 2 1 )
 y/ - y
1n
I!
İ
A
J ' v-
^
,
#■'

1l
■ '4 » ^ r" I; " f|
•1r*s
v'-r\ ^ v. ^
g
f
|ı
„-î
/
/'
» % / / ■

İL ..2?.' .-üî*.
Resim 9G. Ankara, Molla Büyük Mescidi mihrabı. Resim 97. Ankara, Molla Büyük Mescidi mihrabı.
Resim 92. Ankara, Molla Büyüle Mescidi mihrabı. Resim 93. Ankara, Molla Büyük Mescidi mihrabı.
Detay ( C 5 - C 6 ) Detay (C 2 2 -C 2 3 )
Sol köşelik (C 2 8 ) Sağ köşelik (C 29)

Resim 94. Ankara, M olla Büyük Mescidi mihrabı. Resim 95. Ankara, Molla Büyük Mescidi mihrabı. Resim 98. Ankara, Molla Büyük Mescidi mihrabı. Resim 99. Ankara, Molla Büyük Mescidi mihrabı.
Detay ( C 1 - C 2 ) Detay (C 3 - C 4) Detay (C 2 4 -C 2 5 ) Detay OC 26 - C 27)
 A N K A R A j PO Y R A O I M ESC iD t:
Resim No: 100-102
Desen No: 31 a, 33 e, 38 b
İncelendiği tarih: 6.5.1973
1. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: Taş kaideli, ahşap ha-
tılh, kerpiç duıvarlı, dikdörtgen
küçük yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Yok­
tur.
3) Banisi: Belliı değildir.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tedbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: Bakımsız ve çok
harap. Mihrabın alt kısmı değer
taşır. Ahşap üzerine renkli nakış­
ları çok ilginçtir. Fakat Hacet­
tepe Üniversitesi inşaat sahası
içinde olup, yıktırılması düşünül­
mektedir.
C. Tarihlendirme: Tarihi hakkında hiç­
bir kaynak bulunmamakla beraber
Ahi Elvan Camiininkine benzeyen
mihrabı ve renkli nakışlarına göre
14, yy. sonu ve 15. yy. başlarına ait
olduğu kabul edilebilir.
II. Süsleme:
A lçı:
A. Yapıdaki1 yeri: Mihrap, kıble duva­
rının ortasında yer alır.
B. Malzeme ve teknik: Alçıdan kalıpla­
ma tekniğine ıgöre alçak kabartma
olarak meydana getirilmiştir.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Stalaktitli olduğu
anlaşılan yaşmak ve niş kısmı ha­
raptır. Köşeliklerde, aynalıkta ve
bunİarı çeviren geniş bordürde
çokgen Ve yıldızlı geometrik son­
suz süsleme bulunur. Mihrabın en
dışında ve aynalığın üst kısmın­
da ise yazı frizleri yer alır.
2) Motifler: Köşelikte altı köşeli iri
yıldızlar ve altıgenlerden, alınlık­
ta birbirini kesen çokgenlerden
ve bordürde beş ve on köşeli yıl­
dızlardan meydana gelen geomet­
rik motifler sonsuz düzende kul­
lanılmıştır. Yegâne bitkisel mo­
tif, alınlıktaki rozet çiçekli dar
bordürde bulunur.
3) Üslûp: Tamamen geometrik mo­
tiflerin hakim olduğu mihrapta
kalıplama tekniğinin gerektirdiği
tekrarlamalar, röliefin çok alçak
oluşu gibi hususlarla Ankara A l­
çı mihraplarının erken grubu için
tipik olan üslûp özelliklerinin hep­
si mevcuttur.
Kalem işi:
A. Yapıdaki yeri: Ahşap tavanın kiriş,
konsol ve benzeri elemanları üze­
rinde.
B. Malzeme ve, teknik: Tahta üzerine
kırmızı ve lacivert zemine sarı ve
beyaz motifler aşı boya ile ve olduk­
ça serbest elle işlenmiştir.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Konsol ve kirişler­
de alternatif tekrarlanan kartuş
ve benzeri süsleme görülür. Si­
metri esasına uyulmuştur.
2) Motifler: Münhasıran rumî-pal-
met-lotus grubu motifler ve basit
geçmeler kullanılmıştır.
3) Üslûp: Oldukça serbest bir çalış­
ma dikkati çeker. Simetri ve tek­
rarlamalar hakim olmakla bera­
ber kalıplaşma görülmez. Seribest
elle çalışılmış hissi veren ufak
düzensizliklerle samimi bir atmos­
fer yaratılmıştır.

1) Tarihi: Belli1değildir.
2) Yaptıran: Belli değildir.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Gerek mihrap
üslûbuna, gerekse klâsik devir
öncüsü kalem işlerine göre 14. yy.
sonları veya 15. yy. iik yarısına
ait kabul edilebilir.
IH. Süslemenin genel Vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Çok basit
bir ev görünüşündeki dış mimarisi,
algı mihrabı ve ahşap konstrüksi-
yonu bezeyen renkli işler ile 14-15.
yy. Ankara mescitlerinin tipik süs­
leme programına bir örnektir.
B. Desen bakımından: Mihrapta, tekni­
ğinin gerektirdiği düzen ve tekrar­
lamalar ile geometri hakimiyeti ya­
nında, renkli nakışlarda tamamen
farklı motiflerin kullanıldığı dikkati
çeker.
Bibliyografya:
1971 : ÖNEY, Ankara, s. 37.
A N K A R A , R Ü STEM N A İL M ESC İDİ:
(Dindin Mescidi)
Resim No: Bk. ÖNEY, Ankara, R. 88
Desen No: 16 e, 33 c, 38 b
İncelendiği tarih: Yerinde incelemek müm­
kün olmadı.
X. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: Taş temel üzerine ker­
piç duvarlı, ahşap kirişli, enine
dikdörtgen ıbasit yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Tes­
bit edilemedi.
4) Banisi: Belli değildir.
_ D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7} Şimiki durumu: ibadete açık mes­
cit.
C. Tarihlendirme: Mescit, mihrabına gö­
re 14.yy. sonları veya 15. yy. başla­
rına tarihlendirilebilir.
II. Süsleme:
Alç%:
A. Yapıdaki yeri: Kıble duvarı ortasın­
da mihrap ve doğu duvarda niş bor­
dürleri.
B. Malzeme ve teknik: Alçıdan kalıpla­
ma tekniğine göre alçak kabartma.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Mukarnas yaşmakla
geometrik süslemeli niş, Kelime-i
Tevhid frizi ile ayrılmıştır. İki
yanında küp başlıklı sütunçeler
yer alır. Köşelikte geometrik yü­
zey dolgusu, alınlıkta dar bitkisel
bordür ile çevrili yazı frizi bulu­
nur. Bu bölümleri içten dışa sıra
ile girift ve geniş geometrik bor­
dür, daha dar bir zencirek bordür
ve Kelime-i Tevhid frizi çevreler.
2) Motifler: Geniş geometrik bordür
oniki köşeli yıldızlar meydana ge­
tiren geometrik geçme motiflidir.
Nişin içinde ise geometrik geç­
meler, beş ve on köşeli yıldızlar
meydana getirecek şekildedir. Ge­
rek zen'cirek, gerekse geniş bor-
diirdeki bölmeler rumîlerle dolgu­
ludur. Yegâne çiçekli kısım alın­
lıktaki yazıyı çevreleyen dar bor­
dür olup, küçük rozetler ve bun­
ları birleştiren dallardan ibarettir.
3) üslûp: Ankara mihraplarının er­
ken grubunun tipik özelliklerine
sahiptir.
D Tari'hi: Belli değildir.
2) Yaptıran: Belli değildir.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Mihrap, üslûbuna
göre 14. yy. sonları veya 15. yy.a
tarihlendirilebilir.
m . Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Mihrap
ve niş bordürlerinden başka süsleme
yoktur. Aricak ahşap kirişlerde, ben­
zer örneklerde olduğu giıbi renkli na­
kışlar bulunduğu tahmin edilebilir.
B. Desen .bakımından: Geometrik motif­
lerin hakim olduğu ve rumîlerin kul­
lanıldığı tipik Ankara mihrapları
süsleme envanterine sahiptir.
Bibliyografya:
1971: ÖNEY, An'kara, s. 50, Res. 87-88.
B E H R A M K A L E (A S S O S ), H Ü D A V E N D İ-
GAR C A M İİ:

Resim No: 103-108

Desen No: 10 d
İncelendiği tarih: 25.9.1972
n . Süsleme:

i. Bina: AZçi Mihrap:

A. Tipi: A. Yapıdaki yeri: Mihrap duvarının or­

tası.
1) Fonksiyonu: Cami
B. Malzeme ve teknik: Alçı, kalıplama
2) Mimarisi: Tek kuibbeli, üç gözlü
tekniği.
son cemaat yerli, kesme taş.

C. Desen özellikleri:
B. Tarihçesi:
1) Kompozisyon: Mihrap içiçe bir­
1) Kitabesi: Kapının yukarısındaki
kaç bordürden ibaret bir çerçeve
kitabe yeri boş bir oyuk halinde­
ortasında mukarnas yaşmaklı niş-
dir. Kitabeyi Assos’da kazı yapan
den meydana gelir. Nişin kösele­
Fransızların götürdüğü ileri sü­
lerinde gene algıdan birer sütunçe
rüldü ise de izi bulunamadı (ICşr.
moti© yer alır.
Ayverdi, İlk devir, s. 227-28).

2) Vakfiyesi: Çanakkale Evkaf Mü­ 2) Motifler: Geometrik çokgenli-yıl-

dürlüğündeki Büyük Vakfiye def­
teri s. 31’de “Hüdavendigâr Ca­
m ii’1 olarak adı geçer. Ankara
Vakıflar kayıtlarında da Ibu ad
kullanılmıştır.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Tes-
ibit edilemedi.
4) Banisi: Adına bakarak I. Murad
Hüdavendigâr olarak kabul edile­
bilir.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Belli değildir.
7) Şimdiki durumu: Metruk ve ha­
rap. Alçı mihrap oldukça iyi du­
rumda, ancak nişin alt kısmı ek­
sik. (25.9.1972)
dızlı geçmelerin meydana getir­
diği bölümler içinde yer alan ro­
zetler yüzey süslemesinin hakim
motifidir. Geniş bordürlerde yine
geometrik düzenin içini rumîler
doldurur, ince bordürlerde ise ru-
mıli kıvrık dal motifleri yer alır.
Mukarnaslaı-da rumîyi andıran
motiflerle doldurulmuş palmet
motifleri bademleri süsler.
3) Üslûp: Ankara alçı mihraplarının
üslûp özelliklerini aksettirir. Tek­
rarlanan geometrik motifler ve
çok alçak rölief en belli başlı
özellikleridir. Yazı bulunmayışı
dikkati çeker.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:

1) Tarihi: Kesin tarihi belli değildir.

C. Tarihlendirme: I. Murad (1326-1389)
devrine ait olduğu kaıbul edildiğine
göre 14. yy. ortaları veya ikinci ya­
rısına aittir. Mihrabın Üslûbuna ve
Ankara’daki benzerlerine göre bu sü­
re içinde nisbeten geç bir devir ter­
cih edilebilir.
2) Yaptıran: Sultan I. Murad?
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Yapı ile birlikte
14. yy. m ikinci yarısına ait olma­
lıdır.
Alçı mihrap, yapıdaki Türk devrine
ait yegâne süsleme elemanıdır. Duvar­
lar antik harabelerden almmıs taslar­
la düzensiz şekilde örülmüş, kapı, pen­
cere söveleri ise Bizans devrine ait
devşirme malzemeden meydana geti­
rilmiştir. Kapı lentosunda khrism ve
yunan harfleriyle yazılar ihtiva eden
bir parça kullanılmıştır. Aslında ya­
pıda Türk devrinden mihraptan baş­
Bibliyografya:
ka süslemenin de bilhassa iç kısımlar­
da bulunduğunu bir tahmin olarak ile­ 1959 : AYVERDt, Ekrem Hakkı
ri sürmek yerinde olacaktır. Ancak “ Osmanlı mimarisinin ilk asrı”
bugün hiçbir ize raslanmaz. Milletlerarası B in im Türle Sanat­
ları Kongresi, An'kara 19-2lı EMm
Mihrap, Ankara’da pek çok örneğini
1959, Kongreye Sunulan Tebliğler.
gördüğümüz erken Osmanlı alçı mih­
Ankara 1962, s. 78-79.
rapları geleneğinin değişik bir çevre­
de tanıdığımız tek örneği olarak dik­ 1966 : AYVE R D Î, İlk devir, s. 224-229,
kate değer. R. 325-335.

Rosim 103. Behramkale, Hüdavendigâr Camii mihrabı.

Resim 107. Behramkale, Hüdavendigâr Camii Resim 108. Behramkale, Hüdavendigâr Camii
mihrabı. Niş sütunçesi. mihrabı. Dış bordür detayı,
BERGAM A, U L U CAM İ:
(Yıldırım Camii)
Resim No: 109
Desen No: —
incelendiği tarih: Yerinde incelemek müm­
kün olmadı.
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Ulu Cami.
2) Mimarisi: Dört paye ile dokuz
bölüme ayrılmış, orta nefi kubbe­
lerle, yan netleri tonozlarla ör­
tülü olmakla beralber dıştan çift
meyilli çatılı, antik harabelerden
alınma çeşitli boylarda kesme taş­
tan dikdörtgen yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Portal alınlığında üç sa­
tır yapı kitabesi vardır.
a) Anşaa hâze’l-mescide’ş-şerife’
1-Cam'ia
b) ’l-latif Sultanu’s-selatini’l-a-
zam emirü ümerai’l-Arab
c) ve’l-Acem nâsıru’l-guzat ve’l-
mücahidin Bayezid Han ibn
İMurad Han Hallede’llahu mül-
kehû fî-tarihl seneti ihdâ ve
ye semanemie.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve Vesikalar: Yok­
tur.
4) Banisi: Sultan I. Bayezid (Yıldı­
rım) ,
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Texier gördüğü sırada
harap olan cami, 1905’de tamir
edilmiş, kitabesi bile bu sırada or­
taya çıkarılmıştır. 1905 tamirinde
yapılmış olan minare 1956’da
yenilenmiştir.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve iba­
dete açık cami,
C. Tarihlendirme: Cami kitabesine göre
H. 801/M. 1398-99’da yapılmıştır.
H. Süsleme:
Taş işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Portalde lento ve iç
kemer yastığı.
B. Malzeme ve teknik: Beyaz mermer­
den alçak kabartma olarak.
C. Desen özellikleri: Portal büyük ke­
meri birkaç sıra kaval silmeli olup,
alınlığı da geniş bir sümeler serisi
çevreler. Bunun altında ise caminin
■başlıca taş süslemesini taşıyan lento
yer alır. Oldukça gen'iş ıbir lotus-pal-
met bordüm bu lentoyu baştan başa
süsler. Ayrıca kapı üzerindeki basık
kemerin kilit taşında basit bir rozet,
yastık kısmında ise mukarnas süs­
leme görülür.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Bina ile birlikte 1398-93
yıllarına ait olmalıdır.
2) Yaptıran: Yıldırım Bayezid.
3) Yapan: Belli değildir.
m. Süslemenin genel vasılları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Cami dış
görünüşü bakımından çok sade olup,
portalden başka dış süsleme yoktur.
İçinde ise boyanarak orijinal hüviye­
tini kaybetmiş mukarnas yaşmaklı
alçı m'ihrap ile yine orijinalinden çok
ayrılan mermer minberden başka
süsleme yoktur.
B. Desen bakımından: Mihrapta geomet­
rik süslemenin hakimiyetine karşılık
portal lentosunda lotus ve palmetler-
den hir bordür bulunur,
Bibliyografya:

1862 : TEXIER, Gharles

Asie Mineme, description geogra-
plıique, Jıistoriqııe et grclıeologiqne,
Paris, s. 215
1912 : BERCHEM, Max van
Die müslimischen Inschnften von
Pergamon, Berlin s. 8-9, Lev. I.

1956 : B A Y A T L I, Osman ,
Bergama tarihinde Türk-lslam eser­
leri, İstanbul, s. 19
1966 : AYVE R D İ, İlk devir, s■ 373-378,
R. 620-22.
B İL E C İK ( ESKİ B İLE C İK ) , İM A R E T:
(Orhan Gazi İmareti)
Resim No: 110-114
Desen No: —
İncelendiği tarih: Temmuz 1967 ve
21.9.1972
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: İmaret.
2) Mimarisi: Yan mekânlı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Yok­
tur.
4) Banisi: Mahallî tradisyona göre
Orhan Gazi.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: Harap ve met-
rûk. Yan kanatlar tamamen yı­
kıktır. Kubbeli iki mekân kısmen
ayaktadır. Namaz mekânı kubbesi
1964 yılında-yıkılmıştır. 1967 y ı­
lında içinde iskele kurulu iken
1972’de kaldırılmış durumda idi.
Ancak daha fazla yıkılma teslbit
edilemedi. Malakâri süslemeden
pek az kısmı bu yıllar arasında
dökülmüştür. Alçı mihrabı çok
haraptır.
C. Tarihlendirme: Mahallî tradisyona
uyarak Orhan Gazi (1324-1362) dev­
rinde kabul edilirse 14. yy. ortaları­
na ait olmalıdır. Binanın tipi ve du­
var tekniği bu tarihi doğrular.
m . Süslemenin genel vasıfları:
H. Süsleme:
Malakâri:
A. Yapıdaki yeri: Kuıbbeli iki mekânı
ayıran büyük kemerin alt ve güney
yüzünde ve namaz mekânının kub­
beye geçiş bölgesinde yer yer.
B. Malzeme ve teknik: Alçı kalbartma
üzerine renkli. Ancak zamanın etki­
siyle renkleri çok silik.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Yüzeyin tamamım
kaplayan süslemenin, kartuş veya
şemse olarak tanımlayabileceği­
miz şekiller meydana getirdiği
anlaşılıyor. Bunlardan' en sağla­
mı, büyük kemerin alt yüzünde
kalmıştır. Kıvrık dal esasına da­
yanan çok dengeli bir kompozis­
yon görülür.
2) Motifler: Rumîler ve aralarındaki
yardımcı motiflerden ibarettir.
3) Üslûp: Çok aheenkli bir kompo­
zisyon meydana getiren rumîler
olgun ve klâsik bir hava taşırlar.
Simetriye tanı uyulduğu anlaşı­
lıyor.
A lçı mihrap:
A. Yapıdaki yeri: Kıble duvarı ortası,
eksen üzerinde.
B. Malzeme ve teknik: Alçı, kalıplama
(? ).
C. Desen özellikleri: Çok harap oldu­
ğundan fazla bir şey söylenemez. En
dışta bir yazı frizi olduğu, yaşmağı­
nın mukarnaslı olduğu ve niş köşe­
lerinde alçı sütunçeler bulunduğu an­
laşılıyor. Bu şekliyle Behramkale’de-
ki Hüdavendigâr Camii mihrabı ter-
tibindedir,
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Kesin bilgi yoktur.
2) Yaptıran: Orhan Gazi (? ),
3) Yapan: Belli değildir,
4) Tarihlendirme: 14. yy. a ait ol­
ması kuvvetle muhtemeldir.
Aslında çok kaliteli ve devri için ileri
üslûpta olduğu anlaşılan süslemenin
harap hali yüzünden değerlendirilmesi
zordur. Malakâriler erken Osraanh
devrinden tek örnek olmak bakımın­
dan önemlidir.
Bibliyografya:

1946 : ORAK, Hüseyin

Türkiye Kılavuzu, C. I, Ankara, s. 553
(Mihrap önü kubbesi Ve tonoz baş­
langıçları ile resmi)

1957 : ERDMANN, Kurt: ,‘Weitere Nach-

tröge zu den “Beobachtungen auf
einer Reise in Zentral Anatolien”
Archiiologischer Anseiger, 1957,
süt. 363-64, (Mihrap önü kubbesi­
nin yıkılmadan önceki dış görü­
nüşü)

1962 : EYÎCE, Zaviyeler, s. 34-35.

1966 : AYVE R D Î, İlk devir, s. 36-40.

Resim 112. Bilecik, İmaret. Kubbeye geçişte malakâri süsleme.
BURSA, A L İ P A Ş A C AM İİ: D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:

Resim N o: 115 1) Tarihi: Yapı ile birlikte 1390 yıl­

Desen No: — larına ait olmalıdır.
İncelendiği tai'iiı: 26.7.1973 2) Yaptıran: A li Paşa.

I. Bina: 3) Yapan: Belli değildir.

A. Tipi:
IH. Süslemenin genel vasıfları:
1) Fonksiyonu: Zaviyeli cami.
Orijinal süslemeden sadece kapıda ve
2) Mimarisi: Yan mekânlı. duvar payesinde mukarnaslar kalmış­
tır. Aslında dış cephelerde tuğla işçi­
B. Tarihçesi:
liği bulunduğu düşünülebilir.
1) Kitalbesi: Yoktur.

2) Vakfiyesi: H. Zilhicce 796/M. Bibliyografya:

Ekim 1394 tarihli vakfiyesi var­
1958 : GABRIEL, Brousse, s. 137.
dır.
1966 : A Y V E R D iı ilk devir, s. 385 - 86,
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Tes­
R. 347-49.
bit edilemedi.

4) Banisi: Çandarh Halil Hayreddi.n

Paşa’nm oğlu, Yıldırım Bayezid'-
in veziri A li Paga (öl. H. 809/M.
1406-7).

5) Yapan: Belli değildir.

6) Tamirleri: Kesin tarihi teöbit

edilememekle beralber 1855 dep­
reminden sonra orijinal hüviye­
tini kaybetmesine sebep olan bir
tamirde tonoz ve kubbeli örtü sis­
temi çatı olarak değiştirildi.

7) Şimdiki durumu: İbadete açık

cami.

C. Tarihlendirme: Vakfiye tarihi olan

1394-95’den az ön'ce yapılmış kabul
edilelbilir.

II. Süsleme:

Mukarnas:

A. Yapıdaki yeri: Cümle kapısı yaşmağı

ve harimde kemer yastıkları.

B. Malzeme ve teknik: Tuğla duvar ör­

güsü üzerine sıva ile.

C. Deseıı özellikleri: Kapı yaşmağı sar-

kıtsız basit mukarnas dolguludur.
Kemer yastığında ise tek sıra basit
mukarnas, bir friz meydana getirir.
BURSA, B ED R ED D İN C A M İİ:
(Hafsa Hatun Camii)
Taş-tuğla duvar işçiliği:
Resim No: 116-117
Desen No: 23 b, 26 a
A. Yapıdaki yeri: Kalkan duvarı.
İncelendiği tarih: 23.7.1973

B. Malzeme ve teknik: Yassı ve üçgen

I. Bina:
tuğlalarla üçgen ve altıgen küfeki
taşlarından mozaik gibi işlenerek
A. Tipi:
meydana getirilmiştir.
1) Fonksiyonu: Mahalle camii.

2) Mimarisi: Tele kulbfbeli, kalkan du­
varlı, kare plânlı yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Kapı üzerinde iki satır
Arapça inşa kitabesi vardır:
a) Emeret ıbibinai (haza’l-mescidi
Hafsa Hatun binti Sultan Mu-
hammed ibn İBâyezid Han Ga­
zi fı eyyâmi devleti’s -sultan
Muı-ad ibn İMuhammed Han
b) halleda’llahu memleketuhû ve
eyyede devletehû muftetehan
min evâili şehri’l-muharrem
f i ’âmi seba ve erbaine ve se-
manimie muhtetemen min re­
cebi fi âmi sefo’a ve erbaine ve
semanimie.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Tes­
bit edilemedi.
C. Desen özellikleri: Üç kemerli son ce­
maat yeri cephesinde kalkan duvarı­
nın, diğerlerine nazaran küçük olan
orta kemer üzerine rastlayan kısmın­
da1 dikdörtgen bir paye, taş-tuğla
karışımı bir silme ile diğer kısımlar­
dan ayrılmıştır. Bu orta bölümde al­
tıgen küfeki taşları arasına yerleşti­
rilen üçgen tuğlalarla geometrik bir
yüzey dolgusu meydana getirilmiş­
tir. Kalkan duvarının geri kalan kıs­
mı ise yatay tuğla dizileri arasıca
zikzak şeklinde tuğlalar dizilmesi ve
aralarının dik üçgen taşlarla doldu­
rulması ile meydana gelen sonsuz
geometrik desenle bezenmiştir. Bu,
Bursa 'camilerinde çok rastlanan bir
süsleme şeklidir.
Mulcarnas:
A. Yapıdaki yeri: Kıble duvarı ortasın­
da mihrap.

4) Banisi: Çelebi Sultan Meflımed’in B. Malzeme ve teknik: Alçıdan meydana

kızı Hafsa Hatun. getirilmiştir.
5) Yapan: Belli değildir.
C. Desen özellikleri: Çok sade olan mih­
6) Tamirleri: Son yıllarda esaslı ta­
rapta yegâne süsleme, klâsik formu­
m ir geçirdiğini gösterir durumda
nu hemen hemen bulmuş stalaktitli
olmakla beraber, ıbunun tarihi ve
yaşmaktır.
daha eski tamirler tesbit edile­
medi.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
7) Şimdiki durumu: ibadete açık,
1) Tarihi: Tamirli olmakla beraber
bakımlı cami.
esasının yapı ile birlikte 1443 yıl-
C. Tarihlendirme: Kitabesine göre in­ larıda yapıldığı kabul edilebilir.
şasına H. Muharrem 847/M, Mayıs 2) Yaptıran: Hafsa Hatun.
1443’de başlandı. H. Recep 847/M.
Ekim 1443'de tamamlandı. 3) Yapan: Belli değildir.
 Resim 116, Bursa, Bedreddin Camii cephesi.

İIT. Süslemenin ıgeneİ vasıfları:

Kalkan duvarında taş-tuğla süsleme ve

mihrapta mukarnas, bu devir küçük
Bursa camilerinin klâsik süsleme
programının parçalarından olmakla
beraber, aslında minare ve pencere
alınlıklarında tuğla, cümle kapısında
mukarnas gibi daha başka süslemenin
de bulunduğu düşünülebilir. Desen çok
basit ve sade tutulmuştur.

Bibliyografya:

1936 : KOYUNOĞLU, İznik ve Bursa,

s. 166-167.

1950 : B A Y K A L , Bursa, s. 128.

1954: M AN TR AN , Inscriptions, s. 97,

No. 17.

1958 : GABRIEL, BroussS, s. 149, PI.

LXX/2, XCV/5.

1970 : BATUR, Atmaçik dvmar, s. 157-158,

Res. 47-49.

1972 : AYV E R D İ, Çelebi re II. Murad

devri, s. 279-281, R, 504-507.
BURSA, ÇERAĞ B EY M ESCİDİ:

Resim No: 118-118

Desen No: — n. Süsleme:
İncelendiği tarih: 26.7.1973
■ Mukarnas:
I. Bina:
A. Yapıdaki yeri: Dı§ duvar kösesinde.
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi. B. Malzeme ve teknik: Yassı tuğlaların
köseleme yerleştirilmesiyle.
2) Mimarisi: Düz çatılı, tuğla-taş
karığımı (basit dikdörtgen yapı.
C. Desen özellikleri: Çok basit üç sıra
B. Tarihçesi: küçük niş seklindedir.
1) Kitalbesi: Yoktur.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi.:
2) Vakfiyesi: Yoktur.
1) Tarihi: 15. yy. ilk çeyreği.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: 1677
tarihli tamir belgesi vardır. 2) Yaptıran: Çerağ Bey.
4) Banisi: Hacı İvaz Paşa’nın kar­ 3) Yapan: Belli değildir.
deşi Şeyh Çerağ Bey (öl. H.833/
M. 1429-30).
İH. Süslemenin genel vasıfları:
5) Yapan: Belli değildir.
Yapıda ibaşka orijinal süsleme bulun­
6) Tamirleri: 1677’de tamir edildiği mamakla Iberaıber, ıbasit bir duvarın,
hakkında belge vardır. basit bir süsleme ile hareketlendiril-
7) Şimdiki durumu: İbadete açık mesine örnek olarak ilginçtir.
mescit.
Bibliyografya:
C. Tarihlendirme: Çerağ beyin 1439-30’-
da ölümünden az önce, 15. yy. ilk 1972: AYVE R D İ, Çelebi ve II. Murad
çeyreği içinde yapılmıg olmalıdır. devri, s. 281, R. 508.
Resim 119, Bursa, Çerağ Bey Mescidi. P iş duvarda
mukamas.
BURSA, GÜ LÇ iÇ EK H A T U N TÜRBESİ:
Resim No: 120-122
Plân No: 3
Desen No: 26 a
incelendiği tarih: 23.7.1973 4) Banisi: Yıldırım Bayezjd’in anne­
si, I. Murad Hüdavendiıgâr’m eşi
X. Bina:
Gülçiçek Hatun için yapılmıştır.
A. Tipi:
5) Yapan: Belli değildir.
1) Fonksiyonu: Türbe.
6) Tamirleri: 1772 yılında tamir
2) Mimarisi: Kubbeli kare mekân
edildiği hakkında vesika vardır.
önünde revaklı, tuğla ve taş ka­
1958’de ise yeniden yapılmasına
rışımı yapı.
tamir edilmiştir.
B. Tarihçesi:
7) Şimdiki durumu: Esaslı bir tamir
2) Vakfiyesi: Giilçiçek Hatun ima­ geçirmiş olmakla beraber bakım­
reti ve tüılbesinin H. 8.03/M. sızdır ve yeniden harabolmak teh-
1399-1400 tarihli vakfiyesi vardır. likesindedir.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: 1772
yılındaki tamiri ile ilgili vesika C. Tarihlendirme: 1399-1400 tarihlî vak­
vardır (Kşr. Ayverdi, İlk devir} fiyesinden az önce yapılmış olmalı­
s. 419). dır.

D4

D5

D6

D7 DO

B U R SA
GÜUDİÇEK HATUN TÜ RBESİ
 1) Tarihi: Tamirlerle tamamen ye­
Tuğla-taş duvar işçiliği:
nilenen yapıda süsleme, orijinali­
A. Yapıdaki yeri: Pencere ve kapı alın­ nin az çok 'benzeri olarak tekrar
lıkları ve sol duvarda rozet. yapıldığı kabul edilirse 1400 yıl­
larına ait olabilir.
B. Malzeme ve teknik: Pen'cere alınlık­
2) Yaptıran: Gülçiçek Hatun için
larının çoğunda yassı tuğlaların ya­
için yapılmıştır.
tay ve dikine yerleştirilmesinden, iki
alınlıkta ise taş-tuğla karışımı (D 7, 3) Yapan: Belli değildir.
D 8) ile süsleme temin edilmiştir.
EH. Süslemenin genel Vasıfları:
C. Desen özellikleri: Alınlıkların çoğun­
Tuğla ve taş duvar işçiliği yapının ye­
da (D İ , D 2, D 3, D 4, D 6, D 9)
gâne süslemesi olmakla beraber, çok
tuğlaların yatay ve dikey yerleştiril­
değişmiş örtü kısmının da evvelce Mu­
mesi ile hasır örgüsü elde edilmiş­
radiye türbelerinin çoğundaki gibi içe­
tir. D 7 ve D 8’de ise altıgen taşla­
riden kalem işleriyle kaplı olması
rın arasına konan üçgen tuğlalarla
muhtemeldir. Tamirli olan süslemenin
geometrik ıbir dolgu meydana geti­
çok 'basit deseni 'hakkında fazla bir şey
rilmiştir. Sol duvardaki rozet (D 5)
söylemek mümkün değildir.
ise iki tuğla ve ıbir taşın alternatif
olarak dizilmesinden ibarettir. BibliyoffmŞya:

1950 : B A Y K A L , Bursa, s. 45.

1958 : GAİBRIEL, Brousse, s. 162.
1966: AYVERD1, İlk devir, s. 463-464,
R. 794-798.
Resim 121. Bursa, Gülçiçelc Hatun Türbesi sol duvarı (D 4 - D 7)
Resim 123. Bursa, Hüdavendigâr Camii son cemaat yeri cephesi.

Resim 124. Bursa, Hüdavendigâr Camii tamir

kitabesi.

Resim No: 123-135
plân No: 4
Desen No: 25 a; 32 b
incelendiği tarih: 14.4.1973, 26.7.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: A lt katı zaviyeli ca-
- mi, üst katı medrese.
2) Mimarisi: İki katlı, alt katı dört
eyvanlı yapı esasına dayanan yan
mekânlı, üst katı cami kısmıyla
sadece merdivenle bağlantılı med­
rese.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: İnşa kitabesi yoktur.
Kapı üzerinde tamir kitabesi bu­
lunur:
a) Ziynet-lbahş-i makam-ı ak-
des-i Hilâfet-i Seniyye es-sul­
tan ibn’üs-sultan’
fo) ül-Gazî Abdü’l-toamud Han
Halleda’llahü Saltanatahû ilâ
âhiri'd-devrân efendimiz haz­
retleri me’âsir-i
c) Celile-i ıhilâfet-penâhîlerine za-
mîme olmak üzre ecdâd-ı ı-
zam-ı hümâyûnlarından Hü­
davendigâr
d) Gazi hazretlerinin işbu cami-i
şeriflerini ihya buyurmuşlar­
dır. Sene 1322 Cemâziyü’l-â-
hir 18.
2) Vakfiyesi: H. 787/M. 1385'de tan­
zim edilen vakfiyesinin H. 802/M.
1400 yılındaki kopyası Başbakan­
lık Arşivinde bulunmaktadır (Mâ­
liyeden müdevver vesikalar No.
162/5). Burada Yıldırım Baye-
zid’in eklediği Vakıflar da gös­
terilmiştir.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Te-
varih-i âl-i Osman (Giese ed.
s. 24, Mehmed b. Elvan nüshası
s. 67), Saadeddin, Tacüttevarih
(I, s. 81), Aşik Paşazade (Nihal
Adsız ed. 129), N eşıi gibi eski ta­
rihlerde bahsi geçer. Ayrıca Ev­
liya Çelebi (Z. Danışman yay.
C. 3, s. 17-18), Lubenau ( Besch-
reihımg ..., C. II, s. 84), Hammer,
Umblick (s. 33-34) gibi yerlerde
zikredilmiştir. Diğer kaynaklar
için Bk. Ayverdi, İlk devir,
s. 231-232.
4) Banisi: I. Murad Hüdavendigâr
(1362-1389).
5) Yapan: Mimarı belli değildir. An­
cak çeşitli yazarlar tarafından
batılı veya BizanslI 'bir mimarın
eseri olduğu, süslemesinin de
Bizans eseri olduğu ileri sürül­
müş, hatta Wilde (s. 12 vd.) ve
Edhem Paşa ( OttonıaniSche Bau-
kımst, s. 3) tarafından Ohristo-
doulos adı bile yakıştırılmıştır.
(Kşr. Taeschner, s. I V ) . Bugün
bu gibi ıbatıl düşünceler terkedil­
miş olup, bilhassa plânı yönün­
den çok eski Ibir geleneğe daya­
nan Türk eseri olduğu açıkça be­
lirmiştir.
6) Tamirleri: Daha eski tamirleri
tesbit edilememekle beraber, 1855
depreminde çok hasar gördüğü
ve 1905’de (Krg. kitabe) esaslı bir
tamir geçirdiği 'bilinir. Daha son­
raki yıllarda ve yakın zamanda
da tamir görmüştür.
7) Şimdiki durumu: İbadete açık,
bakımlı cami. Medrese kısmı ise
oldukça bakımsızdır.
C. Tarihlendirme: Tarihi kaynaklar H.
767/M. 1366’da, padişahın çocukları­
nın sünnet düğünü senesinde yapıl­
dığını kaydeder. Vakfiyesi ise H.
787/M. 1385’de tanzim edilmiştir. Bu
duruma göre 1366-1385 yılları ara­
sında inşa edilmiştir.
BURSA
HÜDAVENDİGÂR CAMİİ U5T KAT

Taş işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Son cemaat yeri kor­
kulukları.
B. Malzeme ve teknik: Beyaz mermer­
den şebeke olarak.
C. Desen özellikleri: Eşkenar dörtgen­
lerin altı köşeli yıldızlar meydana ge­
tirdiği sonsuz yüzey süslemesi, kor­
kuluk desenini teşkil eder. Bunlardan
bir kısmı orijinal ( T l ) , diğerleri ise
tamirde yapılan benzerleridir. Üst
kattaki korkuluk, Bizanstan derle­
medir.
Mukarnas:
A. Yapıdaki yeri: Üst kat revak kubbe­
leri.
B. Malzeme ve teknik: Tuğla üzerine
sıva ile meydana getirilmiştir.
C. Desen özellikleri: Orta kubbede
trompların içi (M 2) küçük üçgen­
lerle doldurulmuştur. Yanlarda ise
kubbeye geçiş elemanları ve kasnak
eşit boyda üçgenlerle kaplıdır (M İ,
M 3). Böylece geçiş bölgelerindeki
üçgenler ıbirer süsleme elemanı ol­
muştur.
Tuğla ve taş duvar işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Son cemaat yeri üst
kat revak cepihesinde alınlık ve kö­
şelikler (D 1 - D 3 ), bütün binanın
saçak hattında kör arkad şeklinde
korniş (D 5, D 6), minare gövdesi
(D 4).
B. Malzeme ve teknik: D 1 - D 3’de iki
renk taşın mozaik gibi işlenmesi,
D 4’de tuğlanın çeşitli dizilişi ve nor-
niş kısmında tuğla ile küçük kemer
ve konsollar olmak üzere çeşitli tek­
nikler kullanılmıştır.
C. Desen özellikleri: Son cemaat yeri üst
katının yan cephe kemerinin alınlık
kısmında (D 1 ve D 3) iki renk taş­
tan deltoid şeklinde parçaların alter­
natif kullanılması ile bir çeşit mozaik
etkisi elde edilmiştir. Aynı şekildeki
süsleme üst kattaki ikiz kemerler­
den ortadakinin alınlık kısmı ile bu­
nu yukarıdan çeviren bölümde de bu­
lunmakla beraber (D 2), badana al­
tında kaldığı için kesin şekli belli ol­
mamaktadır. Minare gövdesinde
(D 4) normal tuğla örgüsünün ara­
sında yer yer zikzak, meander, rozet
şekilleri tuğlalarla işlenmiştir. Yapı­
nın tamamının saçak hattı küçük
kör kemerlerle hareketlendirilmiştir.
Son cemaat yeri ve mihrap cephele­
rinde tek sıra olan arkad (D 5), kub­
be kasnağında çift sıra olarak dü­
zenlenmiş (D 6), yan cephelerde ise
kemerler hayli büyük tutulmuştur.
D. Süsleme (hakkında tarihi' bilgi:
1) Tarihi: Bina ile birlikte 14. yy.
üçüncü çeyreğine ait olmalıdır.
2) Yaptıran: I. Murad Hüdavendigâr.
3) Yapan: Belli değildir.
İH. Süslemenin genel vasıfları:
Genel atmosfer, daha sonraki Osmanlı
sanatındakinden farklı olup, sivri ke­
merli, iki katlı Cephesiyle ve renkli
taş-tuğla işçiliğiyle Bizans veya batı
sanatının gotik üslûbuna benzerlikler
göstermektedir ve bu husus yapının
Bizanslı ustalar tarafından yapıldığı­
nın ve bezendiğinin ileri sürülmesine
sebep olmuştur. Benzerliği arttıran bir
husus da çok sayıda devşirme Bizans
sütun başlığı, korniş, korkuluk gibi
parçalar kullanılmasıdır (Res. 134,
135). Ayverdi bunları, Tüi’k ustaların
Bizans eserlerinden esinlenerek yap­
tıklarını kaıbul ederse de makul bir
dayanağı yoktur. Bu üslûp benzerliği
kanımızca, bir devir modasmı akset­
tirmekten ileri gitmemektedir.
Bibliyografya:
1818 : HAMMER, UmbUck, s. 33-34.
1839 : TEXEER, Charles,
Description de l'Asie Mineure, Paris,
1839-49, s. 64, Lev. 19-20.
1862 : TEXIER, Charles
Asie Mineure, Paris, s. 128 (s. 128-
129 arasında eeplhe gravürü).
1873 : EDHEM PASCHA,
Die OttomaniscJıe Baıikunst, s. 3.
1909 : WILDE, Brussa, s. 12-20, Fig. 5-18.
1936: KOYUNOĞLU, İznik ve Bursa,
s. 172.
1938 : TAESCHNER, Franz
1952 : ÇETİNTAŞ, Bursa II, s. 1-13, Lev.
1-14.
1953 : GÖKBİLGİN, M. Tayyib
“ Murad I. tesisleri ve Bursa imareti
vakfiyesi” , Türkiyat Mecmuası, X,
1953, s. 219-222.
1958 : ÇETİNTAŞ, Yeşil Cami, s. 9.
GABRIF1L, Brousse, s. 51-60, fig.
19-22, Pl. XV-XXI.
1959 : AYVERD1, Ekrem Hakkı
“ Osmanlı mimarisinin ilk asrı” ,
Milletlerarası Birinci Türk Sanatları
Kongresi, Ankara 19-24 Elcim 1959,
Kongreye Sunulan Tebliğler, An­
kara 1962, s. 76.

“ Preliminary materials for a dic- 1962 : EYİCE, Zaviyeler, s. 32, Plân No. 5.
tionary of islamic artists” , Are Is- 1964 : KURAN, İlk devir, s. 71-77, Res.
lamica, V, 1938, Supplement I, s. IV. 66-71.
1942 : GA'BRIEL, Albert
1966 : AYVERDİ, ilk devir, s. 231-264,
“ Bursada Murat I. Camii ve Osman­ R. 347-378.
lI mimarisinin menşei meselesi” ,
Vakıflar Dergisi, II, 1942, s. 37-43. 1970 : 03ATUR, Almaşık duvar, s. 145-146,
R. 15.
1950 : B A YK A L, Bursa, s. 27-28;
1951 : GÖKBİLGİN, Tayyib
“ Les donations, les fondations et le
valıfiyye de Murad I. concernant
au Zâviyeh de Brousse dites Kaplı­
ca- imareti (787 h. - 1385)” , Pro-
ceedings of tlıe twenty-second Con-
gress of Orientalists Hcld in İstan­
bul,Se-ptember ISth to 22nd, 1951;
Communications, Leiden 1957, s.
375-376.
Resim 128. Bursa, Hüdavendigâr Camii minaresi
ve son cemaat yeri doğu cephesi (D 3, D 4)
Resim 132. Bursa, Hüdavendigâr Camii. Üst kat revak yan bölümü kubbesi (M 3)

Resim 133. Bursa, Hüdavendigâr Camii. Üst kat revak orta kubbesi (M 2)
 Resim 134. Bursa, Hüdavendigâr Camii. Üst kat revak korkuluğu.

Resim 135. Bursa, Hüdavendigâr Camii. Üst kat revaktan kemer yastığı.
 BURSA, İB N İ B E ZZA Z C AM İİ:
Resim No: 136-139
Desen No: 7 b, c, 11 a, e, 19 a
İncelendiği tal'i'h: 26.7.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle camii.
2) Mimarisi: Taş-tuğla karışımı, ka­
re plânlı, düz çatılı yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Tes­
bit edilemedi.
4) Banisi: K. Baykal, Güldeste, 126’-
ya dayanarak "Bezzaziye adlı fet­
va sahibi Hafızüddin Mehmed ef.
(öl. 1423) yaptırdı” der. Mecdi
ef. Şekayık-ı Numaniye tercüme­
si, İstanbul 1269’da İbni Bezzaz
adıyla tanınan Hafızüddin Meh­
med bin Mehmed Kerderî (öl.
1424) tarafından yaptırıldığını
ileri sürer.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Eski tamirleri tesbit
edilemedi. Ancak, yakın bir ta­
rihte yeniden yapılırcasma tamir
edilmiştir.
7) Şimdiki durumu: İbadete
cami.
C. Tarihlendirme; Banisi olarak adı ge­
çen her iki şahsın ölüm tarihlerine
göre de 15. yy. ilk yıllarına ait ka­
bul edilebilir. Mimari ve süsleme
özellikleri de bu tarilhlendirmeyi des­
tekler.
i
n. Süsleme: /
Taş işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Dış kapı çevresi ve iç
kapı üstü.
B. Malzeme ve teknik: Beyaz mermer­
den oyma ve kama taşı halinde geç­
me olarak.
C. Desen özellikleri: Cümle kapısının ba­
sık kemeri, plamet motifleri meydana
getiren geçme kama taşlarından mey­
dana gelmiştir. Diğer kısımları düz
olan sövelerin iç yüzeylerinde üst
köşeye yakın küçük birer tezyini kon­
sol yer alır. Bu konsolun üst kısmın­
da basit bir geçme toordürü ve ıbunun
altında üç sıra mukarnas bulunur.
A lt ucu ise içi rumî dolgulu palmet
şeklinde ıbir sarkıtla sonuçlanır. Kapı
kemerinin üstündeki kartuştaki yazı,
dinî konulu olup, rumîlerle süslü bir
sülüsle yazılmıştır. Kartuşun köşe­
liklerinde rumîli dolgular, çevresinde
ise yine rumîli dar bir kıvrık dal bor-
dürü yer alır. Dış kapı kompozisyo­
nu palmetli bir kornişle sonuçlanır,
iç kapıda da basık kemerin köşelik­
lerinde rumîli bezeme vardır. Kapı,
gerek tertibi, gerek motifler, gerekse
işçiliği yönünden klâsik bir üslûbun
sade bir örneğidir.
Tuğla duvar işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Pencere alınlıkları ve
ve minare.
B. Malzeme ve teknik: Yassı tuğlaların
geometrik desenler meydana getire­
cek şekilde dizilmesiyle elde edilmiş­
tir.
C. Desen özellikleri: Alınlıklardan birin­
de tuğlaların dikine ve yatık yerleş­
açık
tirilmesiyle hasır örgüsü, diğerinde
yatay tuğla dizileri arasına dikine
tuğlaların aşağı ve yukarı kaydırıla­
rak yerleştirilmesiyle bir çeşit mean-
der, minare gövdesinde ise tuğlalarla
zikzak motifleri elde edilmiştir. Mo­
tifler basit, tertip çok sadedir.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Tamirli olmakla beraber
süslemenin esasının yapı ile bir­
likte 15. yy. başlarına dayandığı
kaıbül edilebilir.
2) Yaptıran: Kşr. yukarıda bani bö­
lümü.
3) Yapan: Belli değildir.
Bina, tuğla-taş alternatif duvarları ya-
msıra tuğla alınlıklar, taş bezemeli ka­
pısı, mukarnas nişli mihrabı ve tuğla
'bezemeli minaresi ile küçük Bursa Ca­
milerinin klâsik süsleme elemanların­
dan çoğuna sahiptir. Ayrıca son ce­
maat yeri taş korkulukları çok sade
parmaklık şekilleriyle dikkati çeker.
Taş süslemede rumî motifi hakimdir.
1950 : B A Y K A L, Bursa, s. 154.
1958 : GABRIEL, Brousse, s. 148, fig. 90,
Pl. BXXVT/1, Pl. LXXVH/4.
1970 : BATUR, Almaşık duvar, s. 152-153,
Res. 31.
1972 : AYVERD1, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 41-42, R. 62-65.

Resim 136. Bursa, tbni Bezzaz Camii dış kapısı.

 Resim 138. Bursa, İbni Bezzaz Camii batı cephesinde
pencere alınlıkları.

Resim 137. Bursa, İbni Bezzaz Camii dış

kapısında konsol.
BURSA, İB R A H İM P A Ş A C AM İİ:
(Çandarlı İbrahim Paşa Camii, Mahkeme
Camii, Hoca Muslihüddin Camii)
Resim No: 140-143
Desen No: 15 c, 27 a, 30 a
İncelendiği taıih: 26.7.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
1615’den beri cami.
2) Mimarisi: Tek kubbeli, son cemaat
yerli, tuğla-taş karışımı yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: İbrahim Paşa adına
vakfiyesi yoktur. Ancak, vakfına
ilave yapan Hoca Muslihüddin adı
na vakfiyesi olduğu (bilinir.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Mes­
cit iken camiye çevrildiğini gös­
teren H. 1024/M. 1615 tarihli ve­
sika vardır.
4) Banisi: Çandarlı Hayreddin Pa-
şa’nın oğlu Çandarlı İbrahim
Paşa.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Eski tamir tarihleri
bilinmez. Yakın zamanda tamir
geçirdiği durumundan bellidir.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve iba­
dete açık cami.
C. Tarihlendirme: Çandarlı İbrahim Pa-
şa’nın yaşadığı tarihlere göre 15. yy.
ilk çeyreği sonlarında yapılmış kabul
edilebilir.
H. Süsleme:
Tuğla-taş duvar işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Pencere kemerleri
ve alınlıkları ile çeşitli yerlerde pa­
nolar.
B. Malzeme ve teknik: Yassı tuğlalar
yanısıra konkav sekizgen (aşık ke­
m iği) ve başka özel şekillerle kesil­
miş tuğlalarla küfeki taşının mozaik
işlercesine (birlikte kullanılmasıyla
meydana getirilmiştir.
C. Desen özellikleri: A lt kat pencerele­
rinin çoğunda ve kasnak pencereleri­
nin bazılarında iki' tuğla-ıbir taşın al­
ternatif kullanıldığı kemerlerin çev­
resinde ibirer zencirek bordürü yer
alır. Doğu duvardaki iki pencere ay­
nı Ibordürle birbirine bağlanmıştır.
Son cemaat yeri doğu yan duvarın­
daki pencerenin alınlığı ise taş ve
tuğlanın alternatif kullanıldığı opus
reticulatum tarzındadır. Bu pencere­
nin yukarısındaki sivri alınlıklı pen­
cere formundaki sağır nişin içi ise
alternatif olarak kartuş şeklinde kü­
feki ve tuğla (veya kiremit rengi
taş?) ile oldukça girift ve ilginç bir
yüzey dolgusu elde edilmiştir. Doğu
duvarda iki alt pencerenin arasındaki
dikdörtgen tezyini panodaki yüzey
süslemesi İst (beyaz ve kırmızı kon­
kav sekizgenlerin içiçe geçmesinden
ibarettir. Kıble duvarının iki pence­
resi arasında da dikine ve yatay tuğ­
lalardan hasır örgüsü desenli kare
bir pano bulunur. Erken Osmanlı
devri Bursa duvar işçiliğinin tipik
üslûp özelliklerini aksettiren güzel
bir örnektir.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Kesin olarak bilinmez.
2) Yaptıran: Çandarlı İbrahim Paşa.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Yapı ile birlikte
15. yy. ilk çeyreğine ait olabilir.
Gerek mimari, gerekse süsleme
özellikleri böyle bir tarihlendir-
meyi destekler.
 A. Yapıdaki yeri halamından: Binanın
çeşitli yerlerine serpiştirilmiş tuğla
süsleme, Bursa’nm bu devir camileri
için tipiktir. Başka süslemenin oriji­
nal faaliyle günümüze gelmeyişine ta­
mirler sebep olmuştur. Mihrapta da
orijinalinden izler vardır.
B. Desen bakımından: Tuğla ve taşla
meydana getirilmiş sadelik içinde za­
rif ve seçkin motiflerin bulunuşu dik­
kati çeker.
Bibliyografya:

1950 : ıBAYKAL, Bursa, s. 86.

1970 : BATUR, Almaşık duvar, s. 151-152,
Res. 28-30.
1972: AYVERDt, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 39-40, R. 53-58.

Resim 142. Bursa, İbrahim Paşa Camii son

cemaat yeri doğu duvarı.

Resim 143. Bursa, İbrahim Paşa Camii. Kıble duvarı dışından detay.
BURSA, KOCA N A İB CAM İİ:
Resim No: 144-145
Desen No: 25 'e, 26 a
İncelendiği tarih: 23.7.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: Tek kubbeli, son cemaat
yerli, kalkan duyarlı, tas ve tuğ­
la karığımı yapı. Kalkan duvarlı
yapıların ilk örneklerindendir.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Vakıflar Müdürlüğün­
de Koca Naib vakfı olarak Bursa
esas 1/3, 1067 No. ile kayıtlıdır.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Tes­
bit edilemedi1
. Efendi.
4) Banisi: Koca Naiıb Mahmud Efen­
di. (I. Murad Hüdavendigâr dev­
rinin meşhur kadısı)
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Sık sık tamir geçirdiği
anlaşılmakla teraber, tarihleri
tesbit edilememiştir.
7) Şimdiki durumu: İbadete açık, ba­
kımlı cami.
C. Tarihlendirme: Tarihi hakkında ka­
yıt bulunmamakla beralber, banisine
dayanarak I. Murad Hüdavendigâr
(1362-1389) devrinde yapıldığı kabul
edilir.
II. Süsleme:
Tuğla-taş 'duvar işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Minare kaidesinde kör
arkad.
B. Malzeme ve teknik: Altıgen küfeki
tasları arasına çeşitli ibiçimde tuğla­
lar yerleştirilmesiyle çini anlayışı
içinde süsleme meydana getirilmiş­
tir.
C. Desen özellikleri: Kemerlerden biri­
nin dolgusunda altıgen taşlar üçgen
tuğlalarla alternatif kullanılmış, di­
ğerinde ise altıgen taşlar yassı tuğla­
larla konturlanmış ve böylece son­
suz geometrik süsleme meydana ge­
tirilmiştir.
Çini:
A. Yapıdaki yeri: Kalkan duvarı orta­
sında çökertme pano ve şerefe altın­
da ufak çini parçaları.
B. Malzeme ve teknik: Firuze renkli al­
tıgen çiniler aralarında sıvadan boş­
luklar bırakılmak üzere yerleştiril­
miştir.
C. Desen özellikleri: Altıgen çiniler, ara­
larında sıvadan üçgenlerle minare
kaidesindeki deseni tekrarlar.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Kesin tarihi belli değildir.
2) Yaptıran: Koca Naib Mahmud
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Bina ile birlikte
14. yy. üçünü çeyreğine ait ol­
malıdır.
m . Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Kapısın­
da oyma ve mihrap süslemesi de bu­
lunan yapıda, en önemli süsleme un­
suru küçük camilerde az rastladığımız
çinilerdir. Bunlardan bugün sadece
iki tane kalmış olmakla beraber, as­
lında kalkan duvarındaki panonun
tamamının çini kaplı olduğu ve mina­
re kaidesinde de çini bulunduğu anla­
şılıyor. Şerefe altında da çini kulla­
nılmıştır.
İB. Desen bakımından: Desen çok basit
tutulmuş olup, altıgenlerin çeşitli di­
zilmesinden ibarettir.
Biblvyogmfya:
1950 : B A YK A L, Bursa, s. 44.
1958: GABRIEL, Brousse, s. 151, Pl.
LXIX/1.
1966 : AYVERDÎ, İlk devir, s. 265-267.
1970 : BATUR, Almaşık duvar, s. 146-147,
Reş. 16,
B U R S A ________________

M U R A D İY E C A M İİ

Plan No. 5
BURSA, M U R A D İY E CAMİİ:
(Muradiye İmareti)
Resim No: 146-170
Plân No: 5
Desen N o : 4 Ib, e, 12 a, :b, 14 Ib, 23 b, 24c,
26 a, 28 c, 30 b, 31 a, 42
İncelendiği tarih: 3.1.1973, 14.4.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Zaviyeli cami.
2) Mimarisi: Yan mekânlı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Kapı üzerinde üç satir
Arapça inşa kitabesi vardır.
a) Emere bi-hinai hâzihi’l-ima-
reti’s-şerifi'l-mülbareke Sulta-
nu’l-Arab ve'l-Acem Zıllu’llah
b) fi’l-âlem es-sultan ibn es-sulta-
nu’s-sultan Murad ibn Muham­
med ibn Bayezid-han
c) halleda’llahu mülkehu fi şehri
Receb sene semanın ve işrîne
ve semanimie ve vakaa el-it-
mam fî şehri muharremTl-ha-
ram min sene selâsîne ve se-
mânimie.
2) Vakfiyesi: Vakıflar Genel Müdür­
lüğünde vakfiyesinin tercümesi
vardır (Ev. K. K. defter No. 1371,
s. 60).
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Ta­
mirleriyle ilgili vesikalar için bk.
Ayverdi, s. 299-300; Evliya Çelebi
tarafından zikredilmiştir (Z. Da­
nışman yay. C. 3, s. 19).
4) Banisi: Sultan n . Murad (1421-
1451).
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: 1623,1715,1781,1818,
1849 tarihli tamirleri hakkında
Vesikalar vardır. Ayrıca Gabriel
(Brousse, s. 105) 1855 depremin­
den sonra Parvillee tarafından ta­
mir edilerek cephesinin bugünkü
görünüşünü aldığını bildirir.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve iba­
dete açık cami.
- C. Tarihlendirme: Kitabesine göre inşa­
sına H. Recep 828/M, Mayıs-Haziı-an
1425’de başlandı. H. Muharrem
830/M. Kasım 1426’da tamamlandı.
II. Süsleme:
Tnğla-taş duvar işçiliği: (R. 147-152)
A. Yapıdaki yeri: Son cemaat yeri cep­
hesinde kemer yastığı seviyesinin
üstü.
B. Malzeme ve teknik: iki renk taşın
veya taş ile tuğla ve çininin, çini mo­
zaik anlayışı içinde kullanılmasıyla
elde edilmiştir.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Son cemaat yeri es­
as cephesinde saçak kornişinin al­
tında baştanbaşa oldukça geniş bir
geometrik bordür yer alır (D 9).
Bunun altında kemer köşelikleri­
nin her birinde kemer ortası hiza­
sında değişen geometrik yüzey
dolguları bulunur (D 2-D 7). Sağ
cephede ise geometrik yüzey süs­
lemesi bütün alam kaplamakta ise
de dar bir ıbordürîe enine kesilir.
Kemerin tepe noktasının yuk arı­
sında yatık dikdörtgen 'bir pano,
farklı geometrik motifle süslüdür.
Sol cephenin üst bölümünde, orta
kısımda farklı desendeki pano,
bordür süslemesini keser. A lt bö­
lümde ise sonsuz bir geometrik
desen yer alır (D 8). Bütün ke­
merler testere dişi ile sınırlandı­
rılmıştır.
2) Motifler: Hepsi geometrik olan
motifler şu şekildedir.
D 1: Enine gelişen geniş zikzak,
panoda ise hasır örgüsü.
D 2: Kare taşlar arasında zikzak
tuğlaların meydana getirdiği iri
baklavalar şeklinde sonsuz desen.
D 3: Kaydırılmış eksen üzerine
yerleştirilmiş dairelerden çıkan
radyal çizgilerin meydana getir­
diği sonsuz ag motifi.
D 4: Balpeteğini çapraz kesen
doğruların meydana getirdiği son­
suz desen.
 D 5: Yatay baklava ve altıgen di­
zilerinin meydana getirdiği sonsuz
desen.
D 6: Sekizgenler arasında kalan
dört köşeli yıldızlardan ibaret son­
suz desen.
D 7: D 2’nin benzeri.
D S: Üst bölümde enine zikzaklar
arasında küçük üçgenler, panoda
kilim desenini andıran motif, alt
bölümde hasır örgüsü.
D 9: Çokgenlerin kesişmesiyle or­
taya çıkan sonsuz desenden bir
kesim olarak 'bordür.
3) Üslûp: Tamamen geometrik ve
sonsuzluk prensibindeki süsleme­
de, Selçuklu geleneğinin devamı
açıkça bellidir.
Mukarnas: (R. 153-157, 146)
A. Yapıdaki yeri: Son cemaat yeri orta
kubbesinin tamamı ile ( M İ ) diğer
kubbelerde geçiş elemanları (M 2 -
M 4). Ayrıca, portal yan nişi ( T l )
ve havimde büyük kemer yastığı
(M 3) ve giriş eyvanı tavanının eteği
(C 2 ).
B. Malzeme ve teknik: Kubbelerde tuğla
üzerine sıva ile (M 1 - M 4). Portal
yan nişinde beyaz mermere oyularak
(T 1 - T 2) ibüyük kemer yastığı ile
giriş eyvanı tavanında çini ile (M 5
ve C 2 ).
C. Desen özellikleri:
M 1 : Gerek pandantiflerin gerekse
kubbenin içi tamamen mukarnas ba­
demleri ile doldurulmuş, kııblbe eteği
üçgenlere bölünerek arada sınır teşkil
etmiştir.
M 2 : Barok karakter taşıyan bu in­
tikal organı süslemesinin bir tamir­
de yapılmış olması muhtemeldir.
Kubbe eteği üçgenli geçiş elemanı ise
nişi, bademi andıran garip şekiller­
den ibarettir.
M 3: Yukarıda bir kör arkad kuşağı
ile başlayan süsleme, geçiş bölümün­
de düzenli ve çift konturlu bademler­
le devam ederek bir mızrak ucu şek­
liyle sonuçlanır.
M 4: Gerek geçiş bölümü, gerekse yu­
karı kuşak tamamen küçük üçgen­
lerle doldurulmuştur.
M 5: Mihrap önü kubbesini diğer bö­
lümden ayıran büyük kemerin yas­
tığında çiniden üç sıra mukarnas bu­
lunur.
C 2: Girişte eyvan şeklindeki bölü­
mün tavanındaki talhta üzerine kalem
işleri ile yanlardaki çinileri birleşti­
ren kısımda çiniden mukarnaslı bir
kuşak yer alır,
T 1-2: Portal yan nişlerinin üst kı­
sımlarında mukarnas dizileri üç sar­
kıtla sonuçlanır.
Çini: (R. 146, 158-168)
A. Yapıdaki yeri: Portal eyvanı kemeri
dış yüzünde ( C l ) , giriş eyvanı ta­
van eteği (C 2), son cemaat yeri pen­
cere alınlıkları (C 3 - C 5), giriş
(C 6) ve harim (C 7 - C 14) duvar­
larının alt bölümleri, 'büyük kemer
yastığı (M 5).
B. Malzeme ve teknik: Havimdeki çini­
lerin hepsi renkli sır tekniğinde, lev­
ha halindekiler firuze, beyaz ve la­
civert tek renk bordüıierde ise laci­
vert zemin üzerine firuze, beyaz ve
sarı olarak çok renklidir. Giriş ey­
vanı kemeri ile son cemaat yeri pen­
cere alınlıklarındaki çiniler mozaik,
giriş eyvanı duvarlarının üst kısım­
larındaki çiniler (bordürler hariç)
çok renkli levhalar halindedir. Moza­
ik çinilerde de lacivert, firuze, beyaz
ve sarı renkler kulamlmıştır. Mukar-
naslı kısımlarda altın da görülür.

1) Kompozisyon: Duvarların alt kı­
sımlarında altıgen, üçgen, kare
ve dar uzun çubuklar şeklindeki
çinilerin her duvar yüzeyinde
farklı düzendeki alanın etrafı kıv­
rık dal bordürleri ile çevrilmiş­
tir. Portal kemeri ile ( C 1) pen­
cere alınlıklarından birinde {C 4)
kıvrık dal esasına dayanan bitki­
sel süsleme, diğer iki pencere
alınlığında geometrik sonsuz süs­
lemeden bölümler kullanılmıştır.
Bordür çinilerinde ise kıvrık dal
süsleme, kartuşlarla sınırlandırıl­
mıştır.
2) Motifler:
a) Duvar panoları:
C 6: Altıgenlerden ibarettir.
C 7 ve C 14: Firuze altıgenlerin
her kenarına birer lacivert altı­
gen yerleştirilmiş, arada kalan
üçgen hoşluklar ise beyaz levha­
larla doldurulmuştur. Elde edilen
motif bir çeşit göz aldanması ile
bazen altı yapraklı çiçek, bazen
kesişen üç yöndeki doğruların
meydana (getirdiği şebeke, bazen
içiçe geçmiş çokgenlerdir.
C 8, C 9, C 11, C12, C 13: Lacivert
altıgenler arasında firuze üçgen­
lerden ibarettir.
C 10: Beyaz dar çinilerle meydana
getirilen baklava 'bölmelerin içleri
lacivert altıgenlerle doldurulmuş,
merkeze firuze bir çini yerleşti­
rilmiştir.
ıb) Bordürler: Rumi ve palmet-
lerden iıbaret kıvrık dal bor­
dürler! yer yer kartuş şeklinde
kesilmektedir.
c) Alınlıklar: C 3 ve C 5, kesişen
çokgenlerin ve kırık çizgilerin
sekiz köşeli yıldızlar meydana
getirdiği, birbirine benzemek­
le beraber eş olmayan sonsuz
düzende, geometrik motiflerle
süslüdür. C 1 ve C 4 ise Ibeyaz
şeritlerin meydana getirdiği
iri palmetlerin arasını doldu­
ran kıvrık dal esasına uygun
rumî ve hatai motifleri ihti­
va eder.
3) Üslûp: Geometrik süsleme yanısı-
ra 'bitkisel motiflerin de görüldü­
ğü çiniler, Selçuklu mozaik çini
geleneğinin son eserlerinden ol­
makla önem kazanırlar. Renkli
sırlı olanlarda ise ıbir basitleşme
dikkati çeker.
Ahşap üzerine kalem işi: (R. 168-169)
A. Yapıdaki yeri: Giriş eyvanı tavanı ve
eski müezzin mahfilinin yeni mahfil­
de kullanılmış tavanı.
B. Malzeme ve teknik: Çıtalarla
meydana getirilmiş geometrik siste­
min bölümleri çok renkli ve ( K İ )
de altının hakim olduğu kalem işi na­
kışlarla bezenmiştir.
C. Desen özellikleri:
Mahfil tavanı OK 1): Çokgenlerin ve
diğer geometrik şekillerin içiçe geç­
mesiyle ortaya çıkan ve ana motifini
12 köşeli yıldızların meydana getir­
diği yüzey süslemesinde geometrik
bölümler, simetri esasına dayanan
rumî ve hataili desenlerle bezenmiş­
tir. Panonun merkezini, ortasında
kajbara bulunan kabartma bir yıldız
teşkil eder. Panoyu kıvrık dal esası­
na dayanan iri hatai tarzı çiçekli bir
bordür çerçeveler. İşçilik çok ince
ve kaliteli, desen seçkindir.
Giriş eyvanı tavam (K 2 ): Büyük
ve küçük altıgenlerin meydana getir­
diği sonsuz geometrik düzende, altı­
genlerin ortalarına küçük rozetler
işlenmiştir. Panoyu hataili dar bir
bordür çerçeveler.

A. Yapıdaki yeri: Cümle kapısı ( B l ).
B. Malzeme ve teknik: Yalancı künde-
kâri.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Kapının her kanadı
üçer pano halinde düzenlenmiştir.
Üst panoda kıvrık dal süslemeli
kûfî ve nesih yazı, orta ve esas
panoda merkezini on köşeli bir
yıldızın teşkil ettiği geometrik
çokgenli geçme sistemi, alt pano­
da ise daha basit geometrik böl­
meler bulunum.
2) Motifler: Münhasıran kıvrık dal
ve simetri esasına dayanan rumî
grubu motifler kullanılmıştır.
3) Üslûp: Klâsik Osmanlı sanatı
özelliklerini aksettiren düzen, mo­
tifler ve işçilik 'görülür.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Süsleme genel olarak yapı
ile aynı tarihlere, 1425-26 yılla­
rına aittir. Ancak, tamirlerle bil­
hassa cephe süslemesinin hayli
değiştiği de bir gerçektir.
2) Yaptıran: Sultan II. Murad.
3) Yapan: Belli değildir.
m . Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Son Ce­
maat yeri dışında dış duvar süsle­
mesi bulunmayışı dikkati çeker. Mih­
rap ve minber ise orijinal değildir.
Minber, esasen imaret olarak vasıf­
landırılan yapının ilk devirlerinde
yoktu ve sonradan eklenmişti. Ori­
jinal mihrabının nasıl olduğu ise 'böy­
le çinili bir yapıda zihne takılan-bir
sorudur.
B. Desen bakımından: Külliyenin süsle­
mesinin bir elden idare edildiğini
gösteren motif ilişkileri dikkati çe­
ker. Medrese ve cami bordür çinile­
rinin eş oluşu; tuğla işçiliğinde görü­
len eş motifler, II. Murad türbesi sa­
çağı ile cami mahfil tavanının büyük
benzerliği ve ayrıca alınlık (C 3,
C 5) çinilerinin de hemen hemen ay­
nı geometrik düzende oluşu gibi. Geo­
metrik düzen yanında en çok kulla-
■ mlan motifler rumîlerdir.
Bibliyografya:
1818 : HAMMER, Umblick, s. 39.
1839: TEXIER, Oharles
Desoription de l’Asie Mimeure, Pa­
ris, C.1, s. 64, 73, lev. 22.
1909 : W ILDE, Brussa, s. 51-56, Lev. I-IH.
1936: KOYUNOĞLU, İznik ve Bwrsa,
s. 172.
1950 : B A Y K A L, Bursa, s. 39, 166.
1954: M AN TRAN , Inscriptions, s. 94,
No. 11.
1957 : OTTO-DORN, Keramik, s. 58.
1958 : ÇETİNTAŞ, Yeşil Cami, s. 5-11.
GABRIEL, Brousse, s. 105-111, PI.
XLVH-L.
1962 : EYICE, Zaviyeler, s. 38.
1964: KURAN, İlk devir, s. 84-87, Res.
82-85.
1970 : BATUR, Almaşık duvar, s. 153-155,
Res. 35-39.
1972: AYVERDİ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 298-316, R. 528-560.
Resim 146. Bursa, Muradiye Camii. İnşa kitabesi ve giriş bölümü çinileri.
Resim 152. Bursa, Muradiye Camii’ Son cemaat yeri doğu cephesi (D 8)

Resim 153. Bursa Muradiye Camii. Portal yan

nişi (T 2)
 Resim 155. Bursa, Muradiye Camii. Harim kubbesine geçiş bölümü (M 2)

Resim 156. Bursa, Muradiye Camii. Sol tab-

hanede kubbeye geçiş elemanları (M 3)
Resim 157. Bursa, Muradiye Camii. O rta mekânda kubbeye geçiş elemanları (M 4)

Resim 158. Bursa, Muradiye Camii. Büyük kemerin mukarnaslı yastığı («M 5)
 Resim 159. Bursa, Muradiye Portal kemeri çinisi ( C l )

Resim 160. Bursa, Muradiye Camii. Son cemaat

yerinde çini pencere alınlığı (C 3)

Resim 161. Bursa, M uradiye Camii. Son cemaat

| yerinde çini pencere alınlığı (C 4 )

Resim 162. Bursa, Muradiye Camii. Son cemaat

j yerinde çini pencere alınlığı (C 5 )
 Resim 166. Bursa, Muradiye Camii. Çini duvar
kaplaması (CIO , C l l )

Resim 165. Bursa, Muradiye Camii. Çini duvar

kaplaması (C 9)

Resim 167. Bursa, Muradiye Camii. Resim 168. Bursa, Muradiye Camü. Giriş bölümü tavan
Bordür çinilerinden detay (C 9 ) süslemesi (C 2 , K 2 )
Resim 169. Bursa, Muradiye Camii. Esiri müezzin mahfili tavanı ( K İ )
BURSA, M U R A D İY E M EDRESESİ:
Resim No: 171-184
Plân No: 6
Desen No: 12 b, 19 a, fb, 26 a, 28 c, 30 b
incelendiği tarih: 9.1.1973; 14.4.1973;
23.7.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Medrese.
2) Mimarisi: Revaklı açık avlulu,
kubbeli iki eyvanlı yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Bk. Muradiye Camii.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Bk.
Muradiye Camii.
4) Banisi: Sultan n. Murad.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: 1623 Ve 1818 tarihli
tamirleri hakkında bilgi vardır.
1951 yılında Verem Savağı Der­
neği tarafından restore ettiril­
miştir.
7) Şimdiki durumu: Verem Savaşı
Dispanseri olarak kullanılmak­
tadır.
C. Tarihlendirme: Cami ile birlikte
1425-26 yıllarına tarihlendirilebilir.
H. Süsleme:
Tuğla-taş duvar işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Giriş ve dershane ey­
vanı cepheleri ile avlu revak cephesi
ve (bütün dış pencere alınlıkları, ders­
hane eyvanının dışında iki rozet.
B. Malzeme ve teknik: Tuğlaların çeşit­
li dizilişleri Veya tuğlalarla özel şe­
killi küfeki taşının birlikte kullanıl­
ması ile mozaik çini anlayışı içinde
meydana getirilmiştir.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Pencere alınlıkları­
nın hepsinde de geometrik yüzey
dolguları kullanılmış, plânda si­
metrik olanlarda aynı motifler
işlenmiştir. Avlu revak duvarları­
nın üst bölümünde de alınhklar-
dakine benzer yüzey süslemesi
•görülür (D 27). Giriş eyvanı kö­
şeliğinde geometrik yüzey süsle­
mesi, taş ve tuğla dizilerinden
oluşan silmelerin meydana getir­
diği çerçevenin içini doldurur.
Dershane eyvan cephesinde ise
(D 26) köşelik ve çerçevesinde
farklı geometrik düzen görülür.
2) Motifler: Pencere alınlıklarında
beş çeşit yüzey dolgusu görülür.
a) Tuğlaların çifter çifter yatay
ve dik yerleştirildiği hasır ör­
güsü (D İ , D 6, D i l , D 16,
D 17, D 20).
b) Çift dikey tuğla ile kare taşın
alternatif kullanılmasıyla da­
ma tahtası etkisi (D 2, D 5,
D 8, D 13, D 23).
c) Kaydırılmış eksen üzerindeki
•kare taşların yatay ve dikey
tuğlalarla sınırlandırılması (D
3, D 4, D 12, D 19).
d) Merdiven basamağı şeklinde
dizilmiş tuğlaların eşit kalın­
lıkta derzlenmesi ile ortaya
çıkan merdivenvari şekil (D
7, D 10, D 21, D 24).
e) iki renkte altıgen taşların
diagonal çizgiler meydana ge­
tirecek şekilde dizilmesi (D 9,
D 14, D 18, D 22).
Dershane eyvanının dışında tuğla­
ların ışınsal dizilmesiyle meydana
getirilmiş iki basit rozet vardır
(D 15). Avlu revak duvarında ise
D l ’deki tertip üçer tuğla ile tek­
rarlanmıştır.
Giriş eyVam cephesinde (D 26)
yatay baklava ve altıgen dizile­
rinden oluşan sonsuz geometrik
düzen, dershane eyvanının çerçe­
vesinde camideki çinilerin C 10
panosundaki tertipte altıgen taş­
lar ve tuğlalardan iri baklavalar,
köşeliklerde ise sekizgenler ve
dört köşeli yıldızlardan ibaret
sonsuz geometrik tertip görülür.
3) Üslûp: Bu devir Bursa’sı için tipik
olan tuğla işçiliği üslûbunun faz­
la dekoratif bir gelişmesini gös­
terir.
D 12
D11
D10

BURSA _________________
MURADİYE MEDRESESİ 01 2 3 4 5 10m.

Plan No. 6
 A. Yapıdaki yeri: Giriş ve dershane ey­
vanı kubbeleri.
'B. Malzeme ve teknik: Tuğla üzerine sı­
va ile meydana getirilmiştir.
C. Desen özellikleri: Her iki kubbenin
geçiş bölgelerindeki süsleme birbirine
çok benzer. Yukarıda kör arkad dizisi
ile başlayan mukarnaslar, bademler­
le daralarak devam eder ve mızrak
ucu şeklinde sonuçlanır. Dershanede
(M 2) kasnak kısmında zengin dilim­
li kemerlerle kör arkad, girişte ise
( M İ ) baklavalar yer alır. İşçilik in­
ce ve çok düzenlidir. Sarkıt kul­
lanılmamıştır.
1839 : TEXIER, Charles
Desoription de l’Asie Mineure, Pa­
ris, C. 1, s. 71, Pl. 17, 18.
1862 : TEX3ER, Charles
Asie Minsııre, Paris, s. 130-131’de
gravür.
1950 : B A Y K A L, Bursa, s. 38.
1958 : GABRIEL, Broıısse, s. 112-114, Fig.
52-55, Pl. U .
1972: AYVE R D İ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 316-321, R. 562-571.

Çini:
A. Yapıdaki yeri: Dershane eyvanı du­
varlarının alt kısmı.
B. Malzeme Ve teknik: Tek renkli altı­
gen ve üçgen levhalarda olsun, çok
renkli bordür çinilerinde olsun, renk­
li sır tekniği kullanılmıştır.
C. Desen özellikleri: Duvar yüzeyleri
firuze tek renkli altıgenlerle: mihrap
nişinin içi firuze altıgenler arasında
lacivert üçgenlerle kaplanmış, yüzey­
ler toiıbirlerinden kıvrık dal esasına
dayanan rumî ve palmet desenli bor­
dür çinileriyle ayrılmıştır. Bordür
çinileri Muradiye Camiindekilerden-
dir.

D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:

1) Tarihi: Medrese ile birlikte 1426
yıllarında yapılmış olmalıdır. Tuğ­
la işçiliği tamirlerle yenilenmiş­
tir.
2) Yaptıran: Sultan n. Murad.
3) Yapan: Belli değildir.

m . Süslemenin genel vasıfları:

A. Yapıdaki yeri bakımından: Zengin Resim 171. Bursa, Muradiye Medresesi. Giriş eyvanı
'bir erken Osmanlı medresesinin tipik cephesi (D 25)
süsleme programına sahiptir.
B. Desen bakımından: Desen yönünden
çok zengin olmamakla beraber, pen­
cere alınlıkları hariç, camideki mo­
tiflerin tekrarlanması yönünden dik­
kati çeker.
 Resim 174. Bursa, Muradiye Medresesi.
Pencere alınlığı (D 12)

Resim 172. Bursa, Muradiye Medresesi. Giriş cephesi ve pencere alınlıkları

( D İ , D 2, D 3)

Resim 175. Bursa, Muradiye Medresesi. Pencere alınlığı D 18)

 Resim 177. Bursa, Muradiye Medresesi.
Pencere alınlığı (D 23)

Resim 178. Bursa Muradiye Medresesi Pencere

alınlığı (D 24)
Resim 181. Bursa, Muradiye Medresesi. Mescit eyvanı cephesi (D 26)
Resim 182. -Bursa, Muradiye Medresesi. Mescit eyvanı
çimleri ve kubbeye geçiş organları.

Resim No: 185-188
Desen N o: 42
İncelendiği tarih. 14.4.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Türbe.
2) Mimarisi: Kare plânlı, içten sü­
tunlarla taşman açık kubbeli, sa­
killi yapı.
’B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Kapısı üzerinde üç satır
halinde Sultan n. Murad’ın ölüm
tarihini bildiren kitalbesi vardır:
a) BismiT-lahi’r-rahmâni’r - ra­
him el-hamdu li’IM ıi’l-müte-
vahhid hi’l-bekai’l-münezzeh
ani’z-zevâli ve’l-fenâi ve alâ
men arsalahu bi’l-hanîfiyyet
el-beyzâ ve âlilhı ve eshabihi’l-
kiram errmıâ ıb'ad fakat inte-
kale min daı-i’l-fena ve’l-gurur
ilâ dar'il-beka Ve’s-surur
h) ve min minzili’l-inâ ve’t-tarahi
ilâ mahfili’l-gmâ ve’l-ferah
sultanü zelâtîni’d-dehr mâliki
memâliki’l-berri ve’l-ibahr sul-
tanu’l-guzât ve'l-mücahidin
mel'cü’z-zuafâ ve’l-mesâkîn
fahri’s-sultan âl-i Osman el-
mahsus hi-inayeti
c) ’l-meliki’l-mennan es-sultan
ibn es-sultan Murad ibn es-sul­
tan Muhammed ibn es-sultan
Bayezid Han nevveauhu Alla-
hu alâ gurefü’l-cinan ve eiaza
aleyhi şeâbîbe’l-gufrân dahvet
el-eıtbiâ gurrete muharremi'l-
iharam sene hamse ve hamsine
ve semanemie.
2) Vakfiyesi: Bir çeşit vakfiye sayı­
labilecek olan vesika, II. Murad’-
ln vasiyetnamesidir. Bunda yapı­
nın yeri, plânı ve benzeri bilgi ile
masrafların nasıl karşılanacağı
bildirilmiştir.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Bk.
Ayverdi, Çelebi ve II. Murad dev-
■rij s. 299-300.
4) Banisi: Sultan n. Murad’m vasi­
yetine göre yapılmıştır.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: 1781 ve 1844 tarihli ta­
mirleri hakkında kayıtlar vardır.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve ziya­
rete açıktır.
C. Tarihlendirme: Kitabesine göre n.
Murad’ın H. Muharrem 855/M. 3 Şu­
bat 1451'de ölümü üzerine yapıldı.
Yapılmasına Sultanın vasiyetinden
sonra sağlığında başlanmış olabilir.
Bu durumda 1450'den az öncesine
aittir.
II. Süsleme:
Alışap üzerine oyma vs kalem işi:
A. Yapıdaki yeri: Sakıf kısmında- saçak.
B. Malzeme ve teknik: Çıtalarla geomet­
rik -bölümlere ayrılan yüzey yer yer
çökertmeler, yer yer kabaralarla ha­
reketlendirilmiş, düz kalan bölmeler
ise renkli ve altın yaldızlı kalem iş­
leriyle doldurulmuştur.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Saçak, iç ve dış ol­
mak üzere iki bölümden meydana
gelmiştir. Kademeli olarak yük­
selen bölümler birbirine ve esas
yapıya birer mukarnaslı frizle
bağlanmıştır. Dış saçak, ışınsal
dar dilimlere bölünmüş, heı’ bö­
lüm ortada iki ucu birer palmetle
biten şemse ve köşelikleriyle ki­
tap cildi tertibinde süslenmiştir.
Esas süslemeyi teşkil eden iç sa­
çak ise çokgen, eşkenar dörtgen
ve başka geometrik şekillerin iç-
 içe geçmesiyle meydana gelen on­
iki köseli yıldızların merkez oldu­
ğu geometrik kaset bölmelidir.
Yıldızlardan alternatif olarak biri
mukarnas dolgulu çökertmeli, di­
ğeri damla şeklinde sarkıtlıdır.
Ayrıca, yer yer oymalı kabaralar
kullanılmıştır.
2) Motifler: Kaset ve mukarnaslarnı
bıraktığı küçük geometrik düz­
lüklerden bir kısmı rumî, bir kıs­
mı hatai motifli, kenarlardaki ya­
rım yıldızların içleri ise hatai ve
rumînin birlikte kullanıldığı si­
metrik süsleme ile dolguludur.
3) Üslûp: Zengin ve muhteşem olan
süsleme, klâsik Osmanlı süsleme­
sinin motif ve kompozisyon özel­
liklerine sahip, dengeli ve zarif
nisbetleriyle ve çok ince işçiliğiy­
le dikkati çeken olgun üslûpta
bir eserdir.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Yapı ile birlikte 15. yy.
ortasına ait olmalıdır.
2) Yaptıran: Sade ve mütevazi bir
mezar anıtı vasiyet eden n . Mu-
rad’m isteği hilafına, yakınları ta­
rafından türbenin yegâne süsle­
mesi olarak yaptırılmıştır.
3) Yapan: Belli değildir.
İÜ. Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Türbenin
içi, H. Murad’ın vasiyetine göre sade
tutulmuş, ancak, girişte ihtişama yer
verilmiştir.
B. Desen bakımından: Çok düzenli çiz­
gileri, ince işçiliği ve kompozisyon ve
motiflerin ölçülü, klâsik havası ile
bol kullanılan altının verdiği ihtişa­
mın birleşmesinden doğmuş seçkin
■bir eserdir. Benzeri camide mahfil ta­
vanında görülür.
Bibliyografya:
1818 : HAMMER, Umblick, s. 53-54.
1874 : PA R V ILLE E , Leon
Arclıitecture et decoration turques
atı XV siecls, Paris, Lev. 45 ( S a ç a n
detay deseni).
1909 : W ILDE, Brussa, s. 69-74, Fig. 76-79.
1936 : KOYUNOĞLU, İznik ve Bursa, s.
149-150, No. 14.
1950: B A YK A L, Bursa, s. 40, 166-168,
Kitalbe No. 14.
1954 : İN ALC IK , Halil
Fatih devri üzerinde tetkikler ve
vesikalar I Ankara s. 204-215, Lev.
IV-VI.
M AN TR AN , Inscriptions, s. 109-110,
No. 39.
1958 : GABRIEL, Brousse, s. 116-118, Fig.
57, Pl. LV-LVH.
UZUNÇARŞILI, i. Hakkı
“ Sultan İkinci Murad’ın vasiyetna­
mesi” Vakıflar Dergisi, IV, s. 1-17.
1969 : SERTOĞLU, Mithat
"İkinci Murad’ın vasiyetnamesi",
Vakıflar Dergisi, VHI, s. 67-71.
1972 : AYVERDİ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 321-326, R. 575-582.

Resim No: 189-192
Desen No: 7 a, 15 a, d, 17 a
İncelendiği tarih: 14.4.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Türbe.
2) Mimarisi: Sekizgen plânlı, sakıflı,
kubbeli yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Tes­
bit edilemedi.
4) Banisi: Çelebi Sultan Mehmed’in
oğlu, n. Murad’m vebadan ölen
büyük kardeşi Şehzade Ahmed
için yaptırıldı. Evvelce Fatih Sul­
tan Mbhmed’in oğlu Mustafa için
sanılır, Mustafai Atik Türbesi ola­
rak adlandırılırdı. Ayverdi bu tür-
ıbeyi Mustafai A tik ’e ait kabul
ederek Fatih devri içinde inceler.
ICoyunoğlu ise Şehzade Ahmed
için Yıldınm ’ın oğlu der.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve zi­
yarete açık türbe.
C. Tarihlendirme: Şehzade Ahmed’in
ölümüne göre 1429/30’a tarihlendiri­
lebilir.
II. Süsleme:
Derdi duvar işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Bütün duvarların dış
yüzü.
'B. Malzeme ve teknik: Taş duvar arasın­
da kiremit rengi harçla çeşitli süs­
leme meydana getirilmiştir.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: ince ıbordürlerle
taş dizilerinin aralarını belirten
yatay kuşaklar meydana getiril­
miş, ayrıca pencere kemerleri ay­
nı yoldan belirtilmiştir. Kasnak
ile esas yapıyı ayıran korniş özel­
likle belirtilmiş, bu bölümde çe­
şitli rozetler de kullanılmıştır.
2) Motifler: Yatay hatları teşkil eden
ibordürlerin çoğu basit zencirek
motifleridir. Kasnak ile esas ya­
pıyı ayıran kornişte ise yukarı­
dan aşağıya sıı'a ile daha zengin
zencirek, altıgen esasına dayanan
oldukça girift rozetler sırası ve
paimet dizisi yer alır.
Kalem işleri:
A. Yapıdaki yeri: Duvarların alt bölü­
münün iç kaplamasını teşidl eden çi­
nilerin üst sınırını 'bir friz şeklinde
kalem işleri takibeder,
B. Malzeme ve teknik: Kırmızı rengin
•hakim olduğu, lacivert, beyaz renk­
lerde, siyah tahrilli kalem işi.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Mihrap duvarında
yaşmağın iki yanında dikdörtgen
panolar halinde, diğer duvarlar­
da ise dikdörtgen pano içinde
kartuş şeklinde yazı frizleri uza­
nır. Kartuşların dar çerçevesi,
dış çerçeveye bir düğümle bağ­
lanmıştır. Yazıların arası ve kar­
tuş köşelikleri spiral kıvrık dal­
larla bezenmiştir. Birer satır bü­
yük sülüs yazı ve daha küçük
boyda kûfî yazı, içiçe geçmiş hal­
dedir.
2) Motifler: Kûfî ve sülüs yazı dışın­
da sadece rumî-lotus-palmet grubu
motifler kullanılmıştır.
3) Üslûp: îki çeşit yazı ile spiraller
üzerinde rumî grubu motiflerle
devrinin tipik ve olgun yazı ile
süsleme üslûbundadır.
Çini:
A. Yapıdaki yeri: Duvar iç yüzeyinin
alt kısımlarını kaplar.
B. Malzeme ve teknik: Tek renk altıgen
çiniler renkli sır tekniğinde firuze ve
lacivert olup, evvelce emsalinde rast­
landığı gibi altın ile bezeli olduğu
tahmin edilebilir. Bordür çinileri ise
mavi-beyaz sır altı çinilerin erken
örneklerindendir.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Duvarın her yüze­
yi mavi-foeyaz çinilerle sınırlan­
dırılmış altıgen çinilerden hir pa­
no halinde düzenlenmiştir. A ltı­
gen çiniler, her firuze levhanın
lacivertlerle çevrilmesi suretiyle
tertiplenmiştir.
2) Motifler: Altıgen çinilerde süsle­
yici motifler yoktur. Bordür çini­
lerinde ise rumî ve hatailer aynı
kıvrık dal üzerinde birlikte kul­
lanılmış, bununla kesişen ayrı bir
dal kıvrımı ise düğümler meydana
getirmiş ve palmetlerle birleşti­
rilmiştir.
3) üslûp: Rumî ve hataili süsleme,
klâsik OsmanlI üslûbunda görü­
len şekline çok yaklaşmış olmak­
la beraber bazı nidbetsizlikler var­
dır.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Bina ile birlikte 1429-30
yıllarına ait olmalıdır.
2) Yaptıran: Şehzade Ahmed için
yaptırılmıştır.
3) Yapan: Belli değildir.
A. Yapıdaki yeri bakımından: Dış cep­
helerde Bursa’da çoğunluğu teşkil
eden tuğla işçiliği yerine derzlerle
süsleme bulunduğu dikkati çeker. İç
süslemede alt kısımda çini, üst kı­
sımda kalem işi ile Bursa’nın ıbu de­
vir eserlerinin zengin grubuna tipik
örnektir. Kubbe içinde de aslında ka­
lem işi olması muhtemeldir.
B. Desen bakımından: Dış süslemede
geometrik, iç süslemede ise kıvrık
dal üzerine rumî süsleme hakimdir.
Kûfî yazının nesih veya sülüsle bir­
likte bu yapıdaki gibi kullanılışı dev­
ri için karakteristiktir.
Bibliyografya:
1936 : KOYUNOĞLU, İznik ve Bursa,
s. 149.
1949 : A S LA N A PA , Oktay
OsmanlIlar devrinde Kütahya çim­
len, İstanbul, s. 9.
1950 : İBAYKAL, Bursa, s. 40.
1958 : GABRIEL, Brousse, s. 119-121, fig.
58, Pl. LIH/1, LVIII/2, LXIV/l-2,
cm .
Resim 190. Bursa, Şehzade Ahmed Türhesi. Mihrap çevresinde çini ve
halem işleri,
Resim 192. Bursa, Şehzade Ahmed Türbesi. Çinilerden detay.

Resim No: 193-194
Desen No: 14 a
İncelendiği tarih: 14.4.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Türbe.
2) Mimarisi: Altıgen plâm, kubbeli,
H. Süsleme:
tuğla-taş karışımı yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Kapı üzerinde üç satır
inşa kitabesi vardır:
a) Elhamdu ii’llahi feüniyet hâ-
zîhi’t-tütbetü’l-münevvere fi
eyyâmi’s-sultani’l-azam ve’l-
hakani’l-muazzam es-sultan
ibn es-sultan Murad ibn Mu-
hammed ibn Bayezid Han fıal-
leda’ilahu
b) mülkehû bi-emri veledrhi ve
kurı-eti aynihî semiyyi Resu-
la’llah salla’llaihu aleyhi ve sel-
lem es-saîdu’n-necîbi’s-sultan
Muhammed Çelebi Sultan ar-
bata’llahu etna'ba devleti'hi bi-
evtâdi
c) el-hulûd ve-şeyyede erkâne iz-
zetihi (?) ilâ yevmi’l-mev’ud
livalidetihi’l-merhume seyyi-
detu’l-havatin tabet serâhâ ve
vüffika'l-ferâğu fî reeebi’l-
ferd mir şuhûri sene selâs ve
hamsine ve semanimie
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Tür­
benin Fatih Sultan Mehmed’in
annesi Huma Hatun’a ait oldu­
ğunun anlaşıldığı sicil kaydı var­
dır (Kşr. Ayverdi).
4) Banisi: Kitabeye göre Et. Murad
tarafından annesi için (adı veril­
mezse de ıbir sicile göre Fatih
Sultan Mehmed'in annesi Huma
Hatun olalbilir) yaptırılmıştır.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: 1598, 1601, 1844 ta­
rihli tamirleri hakkında kayıtlar
vardır. Son yıllarda kalem işleri
temizlenmiştir.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve ziya­
rete açık türbe.
C. Tarihlendirme: Kitabesine göre H.
Re’cep S53/M. Ağustos-Eylül 1449’da
tamamlanmıştır.
Kalem işi:
A. Yapıdaki yeri: Kubbe içinde yuvar­
lak madalyon.
B. Malzeme ve teknik: Kırmızı, lacivert,
sarı ve beyaz renklerle siyah tahrili
olarak kalem işi.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Yuvarlak madalyon
şeklindeki kompozisyon, bir bü­
yük göbek ve ıbunu çevreleyen
bordiirle dışındaki tığlardan mey­
dana gelmiştir. Göbekte merkez­
den ağ şeklinde çıkan çizgiler
daireyi iri palmetlere böler. Böy-
lece ikiye ayrılan zeminin orta
kısmı açık renk (kırmızı) zemin­
lidir. Dairenin tamamı ise kıvrık
dal esasına göre ışınsal simetrik
tertipte dolguludur. Dıştaki bor-
dürde klâsik lotus-palmet frizi
şeklinde bir kompozisyon görü­
lür.
2) Motifler: Süslemede sadece rumî,
palmet ve lotus ile bunların yar­
dımcısı olan motifler kullanılmış­
tır. Yalbancı motif olarak göbekle
bordür arasında yer alan inci di­
zisi dikkate değer.
3) Üslûp: Rumî tarzı süslemenin en
güzel şeklini aldığı Fatih devri
üslûbunun başlangıcım teşkil eden
. örneklerdendir. ' :
D. Süsleme 'hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: 1449 yılında türbe ile bir­
likte yapılmış olmalıdır.
2) Yaptıran: Sultan n. Murad.
3) Yapan: Belli değildir.
 Resim 193, Bursa, Hatuniye Türbesi kitabesi.

III. Süslemenin genel vasıfları:

A. Yapıdaki yeri bakımından: Dış süs­

leme olarak tuğla batıllı duvardan
ıbaşka eleman yoktur. îç süslemeden
ise kubbe ortasındaki kalem i§i kal-
. mıştır. Böylece devrinin oldukça sade
fakat kaliteli bir eseridir.

B. Desen bakımından: Rumî grubu mo-

" tiflerin klâsik ölçü ve tertiplerde
kullanıldığı olgun üslûpta bir eser­
dir. Kitabe yazısı da girift istifi ve
. tekrarlanan vertikal hatlarının den-
. gesi ile süsleme sınırlarına girebilir.

Bibliyogi'afya:

1946: KOYUNOĞLU, İznik ve Bursa,

s. 152-153.

1950 : B A Y K A L , Bursa, s. 42.

1954 : M AN TRAN , Inscriptions, s. 110,
No. 4.
Resim 194. Bursa, Hatuniye Türbesi. Kubbe içinde
1958 : GABRIEL, Brousse, s. 128-129, fig. kalem işleri.
69, Pl. LIV/3, LXm/3-4.
1972: AYVE K D İ, Çelebi ve II. Murad
devri, s.. 326-27, R. 583-584.
BURSA, N A LB A N T O Ğ LU C A M tİ: \ C. Desen özellikleri: Tuğlaların dikine
Resim No: 195-198
Desen No: 17 b, 31 a
İncelendiği tarih: 14.4.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mescit. H. 1191/H.
1777’den beri cami.
2) Mimarisi: Tek kubbeli, üç gözlü,
küçük Bursa camileri için tipik
kapalı son cemaat yerli.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Cami­
ye çevrilişi hakkında H. 1191/M.
1777 tarihli vesika (Bursa Kadı
Sicilleri Defter 337, s. 42).
4) Banisi: Yıldırım Bayezid’in Nal-
bantbaşısı tarafından yaptırıldığı
rivayet edilir.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Bilinmez. Son zamanda
yeniden yapılırcasına tamir edil­
miştir.
7) Bugünkü durumu: Bakımlı, nama­
za açık cami.
C. Tarihlendirme: 1455’de mahalle ve
cami mevcut idi (Arşiv A / l, S. 23,
4/199, s. 5, B/257, s. 63). Bundan ne
kadar önce yapıldığı kesinlikle söy­
lenemezse de 15. yy. ilk yarısına ait
olması kuvvetle muhtemeldir.
H. Süsleme:
Tuğla ve İfaş duvar süslemesi:
A. Yapıdaki yeri:
1) Cejtfıede geometrik süslü derz.
2) Yan pencere ve kapı alınlığında
tuğla süsleme.
3) Minarede geometrik tuğla gövde
süsü ve şerefe altında tuğla ile
geometrik bordür.
B. Malzeme ve teknik: Yassı tuğlalar ve
çeşitli cins moloz taşla derzli olarak
meydana getirilmiştir.
ve yatay yerleştirilmesi ile meydana
getirilmiş çok basit geometrik süs­
lemedir. Yalnız minare şerefesi altın­
daki bordiirde kesişen yarım çokgen­
lerin meydana getirdiği daha girift
süsleme vardır.
Muftarnas:
Mihrap basit olmakla beraber yaşmağın­
da stalaktit süsleme vardır. İşçiliği te­
mizdir.
Taş işçiliği: ' ,
A. Yapıdaki yeri: Kapalı son cemaat ye­
ri kapısının kemer köşeliklerinde ve
lentosunda.
B. Malzeme ve teknik: Beyaz mermere
oyma. Kapı kemerinde iki renk mer­
mer kullanılmıştır.
' C. Desen özellikleri: Köşeliklerde'Kıvrık
dal süsleme vardır. Bunun üstünde
bir yazı frizi bulunur ve mermer süs­
leme en yukarıda bir lotus-palmet
frizi ile sonuçlanır. Bursa küçük ca­
milerinde nadir görülen taş işçiliği
örneklerindendir.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Kesin tarihi bilinmez.
2) Yaptıran: Belli değildir.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Çok tamirli ol­
makla beraber esasının cami ile
birlikte 15. yy. ilk yarısına dayan­
dığı söylenebilir.
m . Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Erken Os­
manlI devri Bursa bölgesi küçük ca­
milerinin tipik süsleme programına
uyar. Yalnız kapısındaki mermer iş­
çiliği ile bu programdan ayrılır.
B. Desen bakımından: Çok basit olan
geometrik desen ve portaldeki kıvrık
dal, yazı ve palmetli süsleme ile dev­
rinin mütevazi fakat düzenli tipik
örneklerindendir.
Bibliyografya:
1950 : B AYK AL,, Bursa, s. 92.
1972: AYVERDİ, Çelebi ve II. Murad
demi, s. 328, R. 386-389.
Resim 197. Bursa, Nalbantoğlu Camii yan cephesi,
BURSA _______
ORHAN C A M İİ 0 1 2 3 A 5 10m.
BURSA, O RH AN C A M İİ:
(Orhan Gazi İmareti)
Resim No: 199-207
Plân No: 7
Desen No: 22 d
İncelendiği tarih: 31.3.1972, 3.6.1972
I. Bina:
A. Tipi
2) Fonksiyonu: Zaviye, imaret. Yan
mekânların kadılık dairesi olduğu
ileri sürülür.
2) Mimarisi: Yan mekânlı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Kapı kemeri üzerinde
Selçuklu sülüsü ile H. 740/M.
1339-40 tarihlinde Orhan Bey ta­
rafından yaptırıldığı, Karamanoğ-
lu H. Mehmed Bey eliyle yakıl­
dığı, Vezir-i Ekber (Veziri Azam)
Bayezid Paşa tarafından Çelebi
Sultan Mehmed’in işaret ve em­
riyle mamur hale sokulduğu hak­
kında H. 820/M. 1417 tarihli ta­
mir kitabesi:
■a) Emere bihazihi’l-imareti’ş-şe-
rife
b) sultani’l-ğazat ve’l-mücahidin
Orhan Bey ibn
c) Osman Bey tâbe serahuma fi
seneti erbaine ve seb’amie ve
haraka veledü
d) Karaman sünııne emere’n-nâ-
zır ve-huve veziri’l-ekber Ba­
yezid Paşa bi işareti
e) Sultan ibni’s-sultan Muham-
med ibn Bayezid Han hullide
sultanulıu fi seneti işrine ve
semanimie.
ikinci tamir kitabesi doğuda pen­
cereden yapılma kapıda iken Meş­
rutiyet yıllarında ortadan kaldı­
rıldı. 4 Recep 1232/19 Ağustos
1321 tarihli Abdülhamit devri
deprem sonrası tamirine aitti
(Kşr. Ayverdi, ille devir, s. 81).
2) Vakfiyesi: İstanbul’da Türk ve
İslâm Eserleri Müzesindedir. C.
2188, Vesika No. 5. En erken Zil­
hicce 896/Ekim 1491 tarihli ola­
bilir (Kşr. Ayverdi, ilk devir,
s. 63).
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Top­
lu olarak Ayverdi, İlk devir,
s. 66-67’de verilmiştir.
4) Banisi: Orhan Bey (Gazi Unva­
nını almadan)
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Değişik tarihlerde bir­
çok tamir geçirmiş ise de bunlar
orijinal plânı ve dış süslemeyi et­
kilemedi. (Kşr. Ayverdi, ilk de­
vir, s. 66-67)
7) Bugünkü durumu: Bakımlı ve iba­
dete açık camidir. Mihrap oriji­
nal halinden uzaktır. İçinde oriji­
nal süslemeden hiç bir şey kal­
mamıştır.
C. Tarihlendirme: İlk yapılışı H. 740/M.
1339-40. H. 820/M. 1417’de bazı mü­
elliflere göre tamir edildi, bazılarına
göre ise yeniden inşa edildi.
Tamir diyenler:
Aslanapa (Sanat Tarihi Yıllığı I,
s. 28);
Çetintaş ( Bursa I, s. 18);
Ayverdi (ilk devir, s. 82);
Gabriel (Brousse, s. 46 vd.).
Yenileme diyenler:
W'ilde (Bnıssa, s. 11-12);
Eyice (Zaviyeler, s. 37-38).
Gabriel (Vakıflar Dergisi II, s. 37)
de yeniden bina olunmuştur, denir,
Bu ifade "Brousse” dakine uymamak­
tadır. Y a yazar fikir değiştirmiştir,
veya tercüme hatalıdır.
Kuran’a göre üst yapı Yıldırım devri
özelliğine ıgöre, fakat duvarlar asıl-
dandır (ilk devir, s. 75).
Bizce yapı oldukça büyük bir tamir
görmüş olmakla beraber plân yönün­
den ilk yapılışından farklı olmamalı­
dır. Süsleme de tamirli, fakat aslına
benzer şekilde günümüze gelmiş ka­
bul edilebilir.
n . Süsleme: ,
Tuğla-Taş duvar süslemesi:
A. Yapıdaki yeri: Son cemaat yeri Cep­
hesinde (D 1, D 2, D 3, D 4), batı
cephede kemer içinde (D 7) ve doğu
m
cephede (D 12, D 13) rozetler, son
cemaat yeri doğu va batı cephesinde
kemer dolguları (D 5 ve D 14), çe­
şitli pencere alınlıklarında dolgular
( D 6, D S, D 9, D 10, D i l ) , ayrıca
kademeli ve profilli kemerler, testere
dişi saçak ve kemer süslemesi görü­
lür.
B. Malzeme ve teknik: Yassı tuğlaların
oldukça düzensiz kesme taş ile bir­
likte duvar örgüsünde kullanıldığı
yerler çoğunluktadır. D 2, D 3, D t>
ve D 14’de ise taş ve renklendirilmiş
tuğla ile mozaik çiniyi andıran bir
etki elde edilmiştir.
C. Desen özellikleri: Çok basit geomet­
rik motiflerle meydana getirilmiş bir
süsleme ile karşı karşıya -bulunuyo­
ruz. Rozetlerden iki tanesi (D 2, D 3)
güneş kursu şeklinde ve özel şekilli
taş ve tuğlalardandır. Diğerleri ise
ışınsal dizilmiş yassı tuğlalardan iba­
rettir. Alınlık süslemesi ise süsleme
deyimini kullanırken tereddüt edile­
cek -basitliktedir. Son cemaat yeri
yan cephelerindeki ikiz kemerlerin
üstlerindeki büyük kemerlerle arala­
rında kalan dolgularda baklava
(D 14) va altıgen-kare 'bileşiminden
(D 5) meydana gelen yüzey süsle­
mesi bulunur. Erken OsmanlI eser­
lerinde sık sık karşılaştığımız olduk­
ça arkaik havalı tipik tuğla-taş işçi­
liği eseridir.
A lçı:
MMıraıbı alçı olmakla beraber boyanarak
hakkında çok zor hüküm verilecek hale
getirilmiştir. Mukarnas yaşmağı ile geo­
metrik geçmeli dış bordürü kayda değer.
Çini:
Mihrap cephesi dışında yeşil altıgen çi­
nilerle üçgen tuğlalardan ijji küçük pano
görülür. Fakat bir tamir sırasında bu­
raya yerleştirilmiş devşirme malzeme
hissi veren ıbu çiniler, eserin çinili ol­
duğu hükmüne varmak için yetersizdir.
1) Tarihi: Çok tamir görmüş olmak­
la beraber binanın ilk yapılışın­
daki (1339-40) süslemenin akis­
lerini taşıdığı aşikârdır.
2) Yaptıran: Orhan Bey (? ).
3) Yapan: Belli değildir.
IH. Süslemenin genel vasıfları:
Binanın çeşitli Cephelerinde, belli bir dü­
zene uyulmaksızın tuğla ve taş süsleme
kullanılmıştır. Son cemaat yeri sütun
ve -başlıkları gilbi devşirme malzemenin
de -bulunuşu, yapının erken devre ait
oluşunu destekler ve daha arkaik -bir ha­
va verir. Motifler son derecede basittir.
Mihrap, çok boyanmış ve değişmiş ol­
makla beraber, orijinalinden izler taşır.
Bibliyografya:
1874 : PAR V ILLE E , Leon
Arclıitecture et decoration turgues
au ğe siecle, (Avec une preface de
Vioüet-le-Duc) Paris.
1909 : WIL.DE, Brussa, s. 11-12.
1926 : HÜSEYİN HÜSAMEDDİN
“ Orhan Bey’in vakfiyesi”
Türk Tarih Encümeni Mecmuası,
17 (94), s. 284-301.
1936 : KOYUNOĞLU, A. Memduh Turgut
im ik ve Bursa tarihi,
Bursa, s. 163-164.
1942 : GABRIEL, Aiıbert
“Bursada Murat I. Camii ve Osman­
lI mimarisinin menşei meselesi.",
Vakıflar Dergisi, H, s. 37.
KUNTER, Halim Baki
“Kitabelerimiz” , Vakıflar Dergisi,
II, s. 438, Res. 27.
1946: ÇETİNTAŞ, Bursa, I, s. 17-22.
1950 : B AYK AL, Bursa, s. 102, 191 (Kita­
be No. 79).
1954: M AN TR AN , Inscriptkms, s. 90,
No. 2.
1956 : AYVERDİ, Ekrem Hakkı
“ Orhan Gazi devrinde mimarî” ,
Y ıllık Araştırmalar Dergisi, I, s.
127-131.
 Resim 199. Bursa, Orhan Camii. Son cemaat yeri batı cephesi (D 5)

1958: GABRIEL, Broıısss, s. 46-49.

ÇETİNTAŞ, Yeşil Cami, s. 4, 8.
1959 : AYVERD Î, Ekrem Hakkı
“ OsmanlI mimarisinin ilk asrı.”
Milletlerarası Birinci Türk Banat-
lan Kongresi, Ankara 19-24 Ekim
1959, Kongreye sımulan Tebliğler,
Ankara 1962, s. 72-73.
1962 : EYİCE, Zaviyeler, s. 37-38.
1964: A S L A N A PA , Oktay
“İznik’te Sultan Orhan İmâret ca­
mii kazısı (1963, 2-12 tem. - 1964,
9-17 tem .)”
Sanat TariM Yıllığı, 1, 1964-1965,
.tİJE.

s. 28.
KURAN, İlk devir, s. 67-71, Res.
62-65.
1966 : AYVERD Î, ilk devir, s. 61-89.
1970 : 33ATUR, Almaşık duvar, s. 144,
Res. 5-12.
Resim 201. Bursa, Orhan Camii. Son cemaat yeri
cephesinde rozet (D 1)

Resim 204. Bursa, Orhan Camii. Batı cephesinden detay (D 6)

Resim 202. Bursa, Orhan Camii, Son cemaat yeri

cephesinde rozet (D 3)

I
BURSA, SELÇUK H A T U N C AM İİ:
(Selçuk Hatun Mescidi)
Resim No: 208-214, ayrıta tok. Ayveı-di,
R. 594
Desen No: 23 ıb, 24 a, 26 a
İncelendiği tarih: 23.7.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: Tek kubbeli, kalkan
duvarlı, tuğla-taş karığımı yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Kapı üzerinde üç satır
Arapça inşa kitabesi vardır:
a) Emeret bi-imâreti hâzihil-
mescidi’ş-şerîf Selçuk Hatun
binti sultan ibni’s-sultan
b) es-sultan Muhammed ibn Ba-
yezid Han Gazi toalleda’l-lahu
memleketdhû ve ebbede dev-
letehu ve şevketöhu fi ahir
c) şehr ramazani’I-muazzam hic­
ret en-nebiyyi aleyhi’s-selâtii
ve’s-selâm min şuhuri sene ar-
baa ve hamsine ve semane-
mie.
2) Vakfiyesi: Selçuk Hatun’un Bur­
sa tesislerinin vakfiye sureti Va­
kıflar Genel Müdürlüğündedir
(Kşr. Uzunçarşılı, Belleten XXI,
s. 257).
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Ta­
mirleriyle ilgili vesikalar vardır.
4) Banisi: Çelebi Sultan Mehmed’in
kızı Selçuk Hatun.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: 1568 ve 1762 tarihli
tamirleri hakkında bilgi vardır.
Son yıllarda restore edilmiştir.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve iba­
dete açık cami.
C. Tarihilendirme: Kitabesine göre H.
845/M. 1450 tarihinde yapılmıştır.
n. Süsleme:
Turjla-Tcm duvar işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Kalkan duvarı, kıble
duvarı dışında pencere alınlıkları ve
sağır pencere, doğu duvarda sağır
pencere.
B. Malzeme ve teknik: Yassı veya kare
tuğlaların geometrik şekillere göre
yerleştirilmesi ve aralarının deı-zlen-
mesiyle veya tküfeki taşı ile tuğlanın
birlikte işlenmesiyle meydana getiril­
miştir.
C. Desen özellikleri: Kalkan duvarında
esas yüzeyde yatay zikzaklar Ve üç­
gen taşlarla balıksırtı şeklinde bir
yüzey süslemesi elde edilmiş, duva­
rın ortasındaki dikdörtgen çökertme
pano ise beyaz altıgen taşlar ve koyu
renk üçgen taşlarla çini karakterin­
de bezenmiştir. Kapı kemeri dolgu­
sunda, çökertmedeki desen küçük
oranda tekrarlanmıştır.
Kıble duvarında iki alt pencere alın­
lığı ve yukarıdaki sağır pencerede
kare tuğlalar opus reticulatum tar­
zında yerleştirilmiş, aralarının derz-
lenmesiyle [bir çeşit ıbal peteği etkisi
elde edilmiştir. Doğu duvardaki sağır
pencere ise yassı tuğlalardan balık­
sırtı deseniyle bezenmiştir.
Çini:
A. Yapıdaki yeri: Kubbe kasnağı doğu
yüzünde spolie olarak kullanılmış
iki çini parçası vardır.
B. Malzeme ve teknik: Soldaki çini tek
renkli levha olup, firuze sırlıdır. Sağ­
daki ise renkli sır tekniğinde, çok
renkli ve muhtemelen kabartmadır.
An'cak yüksekte olduğu için bu husus
kesinlikle anlaşılamamaktadır. Sarı,
beyaz, firuze ve lacivert renkler kul­
lanılmıştır.
C. Desen özellikleri: Sağdaki çini, Yeşil
Cami ve Türbedeki palmet ve ruınîli
bordür çinilerine benzemektedir ve
muhtemelen onların artıklarındandır.
Mükamas:
A. Yapıdaki yeri: Kapı üstünde mukar-
nas yaşmak bulunur.
B. Malzeme ve teknik: Tuğla üzerine
sıva ile meydana getirilmiştir.
C. Desen özellikleri: Yedi sıra, çoğu
çift 'bademli muikamastır. Sarkıt kul­
lanılmamıştır.
 1) Tarihi: Tamirii olmakla birlikte
1936: KOYUNOĞLU, İznik ve Bursa,
esasının yapı ile beraber 15. yy.
s. 167.
ortasında yapıldığı muhakkaktır.
2) Yaptıran: Selçuk Hatun. 1950: B A Y K A L , Bursa, s. 127-128, 197.
3) Yapan: Belli değildir. 1954: M AN TR AN , Inscriptions, s. 94,
No. 18.
m . Süslemenin genel vasıfları: 1957 : UZUNÇARŞILI, t Hakkı
A. Yapıdaki yeri bakımından: Kalkan “ Çelebi Sultan Mehmed’in kızı Sel­
duvarlı küçük Bursa camilerinin tipik çuk Hatun kiminle evlendi’’, Belle­
süsleme programına sahiptir. ten, X X I, 1957, s. 253-259.
195S : GABRIEL, Brousse, s. 153.
B. Desen bakımından: Kalkan duvarı,
Bedreddin camiininkinin hemen he­ 1970 : BATUR, Almaşık duvar, s. 159-160,
men eşidir. Pencere alınlık ve dolgu­ Res. 53 a-e.
larında ise desen basit olmakla be­ 1972 : AYVE R D İ, Çelebi ve 11. Murad
raber benzeri az görülür. devri, s. 331-333, R. 593-597.

Resim 208. Bursa, Selçuk Hatun Camii kitabesi.

Resim 209. Bursa, Selçuk Hatun Camii. Cümle
kapısında mukarnas.
 Resim 211. Bursa, Selçuk Hatun Camii. Kıble duvarı.

m m -m *
E 5© ^@ <
*a «a s a
W.V7İ
« f l i t * |

« 1 1 1
BURSA __
TİMURTAŞ CAMİİ
BURSA, TİM U R TA Ş C AM İİ:
(Demirtaş Camii)
Resim No: 215-223
Plân No: S
Desen No: 10 a, 15 c, 17 b, 24 c, 26 a,b,
28 d, 29 a, 32 a
İncelendiği tarih: 4.6.1972
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Zaviye. Halen cami
olarak kullanılmaktadır.
2) Mimarisi: Yan mekânlı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Va­
kıfların işleyişi ile ilgili bazı ka­
dı sicilleri mevcuttur. (Kşr. A y ­
verdi, ilk devir, s. 387)
4) Banisi: Yıldırım Bayezid’in üme­
rasından Kara Timurtaş Paşa (Öl.
H. 806/M. 1403-4). Mezarı bu ca­
miin ha'ziresindedir.
5) Yapan: [Belli değildir.
6) Tamirleri: 10 Rebiülevvel 981/10
Temmuz 1573’de camiye çevrildi.
Yapılışında zaviye, sonraları mes­
cit idi. 1802 yılındaki tamirde çok
değişti. Yakın zamanda da bir
tamir geçirdi.
7) Şimdiki durumu: Tamirli, bakım­
lı, ibadete açık cami. Ayverdi, İlk
devir, R, 653'deki plânda görülen
sağ kanat (imaret) bugün mev­
cut değildir ve son cemaat yeri
yan duvarlarına birer pencere
açılmıştır. Bu son şeklinin aslına
uygun olduğu ve 1802 tamirinde­
ki değişikliklerin ortadan kaldı­
rıldığı anlaşılıyor.
C. Tarihlendirme: Bazı eski yazarlara
göre H. 792/M. 1390 tarihinde yapıl­
mıştır. Ancak bu tarihlendirmede da­
yanılan kaynak belirtilmemiştir. (K â­
mil Kepeeioğlu, basılmamış Bursa
Ccnnilen’nAe, Sıra No. 65; Şeyh Şem-
seddin Ulusoy, basılmamış eserinde,
Sıra No. 32, Kşr. Ayverdi, tik devir,
s. 387)
n. Süsleme:
Tuğla-Taş duvar işçiliği:
A. Yapıdaki yerir
1) Pencere alınlıkları
2) Son cemaat yeri cephesinde iki
rozet
3) Son cemaat yeri cephesinde geo­
metrik frizler
4) Testere dişi saçak
5) Minare gövdesinde geometrik süs­
leme
B. Malzeme ve teknik: Yassı tuğlalar
ve özel şekillerde kesilmiş tuğlalarla
yine geometrik şekillerde kesilmiş
taşlar mozaik gibi kullanılmıştır.
C. Desen özellikleri: Son cemaat yeri
cejrtıesinde üç sıra basit zen'cirek
veya meandr frizi, minare gövdesin­
de ise merdivenvari süsleme görülür-
Alınlıklarda ise altı köşeli yıldız/ıbak-
lava (D 2, D 5, D 7, D 9 ), dört köşeli
yıidız/ıbaklava (D 8), fırıldak (D 3,
D 10), altıgen/üçgen ( D i l ) , altıgen
taşlar etrafında hasır örgüsü meyda­
na 'getiren tuğlalar (D 1, D 4, D 6,
D 12) gibi çeşitli geometrik şekiller
meydana getirilmiştir. Bunlar Sel­
çuklu mozaik çinilerinde görülen
geometrik motifleri andırır.
Alçı:
A. Yapıdaki yeri: Cümle kapısının mu-
karnas yaşmağımn altında friz, çok
boyalı olduğu için -incelemek müm­
kün olmayan alçı mihrap.
B. Malzeme ve teknik: Portaldeki friz
oldukça yüksek kabartmadır. Kalıp­
la meydana getirilmiştir.
Mukamas:
Portal yaşmağında çok basit mukarnas
süsleme vardır.
Çini:
Minare kaidesinin evvelce çini kaplı ol­
duğu hakkında bilgi varsa da bugün izi
kalmamıştır (Baykal, Bursa, s. 111-112).

1) Tarihi: Kesin olarak 'bilinmez.
2) Yaptıran: Timurtaş Paşa.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Bina ile birlikte
14. yy. sonu-15. yy. başına ait ol­
malıdır. Ancak, tuğla alınlıkların
hiç değilse bazılarının son tamir­
lere ait olduğu muhakkaktır. Mi­
nare de çok tamiıiidir.
IH. Süslemenin genel vasıfları:
Mihraptan başka iç süsleme günümüze
gelmemiştir. Dıştan tuğla alınlıkları ve
Resim 115, Bursa, Timurtaş Camii. Son cemaat yeri cephesinden detay
(D . 13, D . 15)
rozetleri, portaldeki mukarnası ile erken
Osmanlı devrinin iddialı olmayan yapı­
larının klâsik süsleme programına uyar.
Alçı frizdeki rumîli bordür hariç, süs­
lemede geometrik motifler hakimdir.
Bibliyografya:
1950 : B A Y K A L, Bursa, s. 111-112.
1958 : GABRİEL, Brousse, s. 139.
1962 : EYtCE, Zaviyeler, s. 37, Plân No.
17.
1966 : AYVE R D İ, ilk devir, s. 387-392.
1970 : BATUR, Almaşık duvar, s. 150-151,
Res. 26, 27 a-e, Şek. 2.
Resim 223. Bursa, Timurtaş Camii cümle kapısından detay ( A l )
 T 21 T 20 T19 T18 T17 T16 T15 T14
T 22
T23
T24

T11
T25

T10
=
T26
T27

ULU CAM İ

P lan N o . 9
BURSA, ULU CAMİ:
Resim No: 224-237
Plân No: 9
Desen No: 19 a, 35 >b, 44 a
incelendiği tarih: 26.7.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Ulu Cami.
2) Mimarisi: Oniki paye üzerine yir­
mi kubbeli, dikdörtgen taş bina.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: İnşa kitabesi yoktur.
Batı minarede bugün mevcut ol­
mayan bir kitabe evvelce okun­
muştu:
a) Emere ıbi-imareti hazihi’l-mi-
nareti’s-sultan i'bni’s-sultan Ba
yezid Han ibn Murad Han
b) Atâla’llahu ...
Minber kapısındaki kitabe ise ca­
miin tamamlanış tarihini verir:
Mimmâ umele birismi’s-sultan
Bayezid ibn Murad Han ibi-tarihi
seneti isneyn ve semanimie.
Yine minberde usta kitabesi var­
dır:
Amelü'hhac Muhammed ibn Ab-
düiaziz ibni’dOûki.
2) Vakfiyesi: Yoktur. Sadece vakıf­
larının arttırılması ile ilgili ka­
yıtlar vardır.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Evli­
ya Çelebi tarafından zikredilmiş­
tir. Moltke, Melctuplar’mAdL zik­
reder ve hiristiyan katedralinden
bozma zanneder. Tamirleri ve
yangınlarla ilgili hayli vesika
vardır (Kşr. Çetintaş, Bursa II,
s. 51. Ayverdi, İlk devir, s. 403-
405).
4) Banisi: Yıldırım Bayezid (1389-
1402).
5) Yapan: Mimari belli değildir.
6) Tamirleri: Karamanoğlu K. Meh­
med Bey’in 1413’de Buı-sayı isti­
lası sırasında yakılmış, bundan
sonra da yangınlar geçirmiştir.
Sık sık geçirdiği tamirlerle de­
ğişikliklere uğramıştır. (Bu du­
rumdaki resimleri için Bk. Çetin­
taş, Bursa n , Res. 72-83.) 1855
depreminde de çok hasara uğra­
mış, kubbelerinde yıkılmalar ol­
muştur. 1951-1959 yıllarında oriji­
nalinden kalan izlere dayanılarak
restore edilmiştir.
7) Şimdiki durumu: İbadete açık,
bakımlı cami.
C. Tarihlendirme: Minaredeki ve min­
berdeki kitabelere göre H. 802/M.
1399/1400'de tamamlandığı kabul
edilir.
H. Süsleme:
Ta$ i§çiliği:
A. Yapıdaki yeri: Portal ve pencereler.
B. Malzeme ve teknik: Portalde beyaz
mermerden oldukça plastik etkili
yuvarlak yüzeyli kalbartma, pencere­
lerde çoğu küfeki taşından basit süs­
leme.
C. Desen özellikleri:
Portal ( T l ) :
1) Kompozisyon: Duvar yüzeyinden
hayli taşkın ve cepheyle aynı yük­
seklikteki portal, içiçe birkaç toor-
dürle süslü çerçeve ve sivri kemer
içinde zengin mukarnas yaşmaklı
olup, yine mukarnas yaşmaklı
yan nişleri vardır. Bu nişlerin yu­
karısındaki dikdörtgen pano için­
de kûfî yazı (sağdaki tamirde
konmuş düz levha), etrafında ru-
mî süslemeli bordür ve daha yu­
karıda kartuş içinde kûfî yazı
(soldaki tamirde konmuş düz lev­
ha) yer alır.
 2) Motifler: Portal çevresindeki üç
■bordürden en dıştaki oldukça gi­
rift bir lotus-palmet frizidir. Bu­
nu altıgenler ve altı köşeli yıldız­
lar meydana getiren geometrik
geçmeli sonsuz desen parçası ha­
lindeki bordür takiıbeder. En iç­
teki 'bordür ise örgülü ikûfl yazı
etkisi yapan bir motifle bezelidir.
Yan niş çevresindeki bordürde ise
yuvarlak yüzeyli kabartma olarak
bir lotus-palmet frizi yer alır.
3) Üslûp: Çok t amirli olmakla be­
raber orijinalinden parçalar ihti­
va eden poı-talde kabartma üslû­
bu, plastik etkiye önem veren,
tradisyonel motifleri klâsik olma­
yan işçilikle tatbik etmeye çalı­
şan bir araştırma üslûbudur.
Pencereler:
T 2 - T 5: Dikdörtgen meydana geti­
ren silmeler içinde sivri bir dış kemer
ve yine sivri iç kemer ihtiva eden
pencerelerde yegâne süs unsuru dış
kemerleri taşıyan sekizgen payecik-
. lerinbaşlıklarıdır. Bunlar T 2 ’de bak-
lavalı, T 3 ’de yüzü rozetle bezeli küp,
T 4 ve T 5 ’de mukarnaslıdır.
T 6: Esas pencere tertibi öncekiler
gibi olup, başlıkları mukarnaslıdır.
Dış kemer ise zikzaklıdır.
T 7: Gerek malzeme, gerekse desen
yönünden bütün pencerelerden ayrı­
lır. Beyaz mermerden olan pencere
' ve çevresinde sütunçeler yivli ve baş­
lık mukarnaslıdır. Alınlıkta ise koyu
renk mermerle Zengi geleneğine uy­
gun düğüm motifi meydana getiril­
miştir.
T 8 - T 1 3 : Daha basit tertipteki batı
cephe pencerelerinde bir silme ile ay­
rılan dikdörtgen sahanın içinde belir­
siz şekilde sivri 'hafifletme kemerli
pencere bulunur. Kemer ışınsal dizil­
miş kaval kabartmalarla hareketlen-
dirilmiştir.
T 14- T 27: Çok basit olan pencere­
lerde batı cephedeki ana tertip gö­
rülür, fakat kemer basit profillidir.
Kıble duvarındaki bazı pencerelerin
alınlıklarında graffite tekniğiyle
meydana getirilmiş kadeh şeklindeki
motif dikkati çeker (T 18).
Tuğla duvar işçiliği:
A. Yapıdaki yeri; Doğu minare gövdesi.
B. Malzeme ve teknik: Tuğlaların deği­
şik yönlerde yerleştirilmesi ve özel
şekilli tuğlalarla meydana getirilmiş­
tir.
C. Desen özellikleri: Normal tuğla işçi­
liği arasında yer yer yatay friz ha­
linde meander, mızrak ucu ve zikzak
bordürleri ile minare gövdesi hare-
ketlendirilmiştir.
Ahşap:
A. Yapıdaki yeri: Minber ve doğu kapı.
B. Malzeme ve teknik: Gerek minber,
gerekse kapı ceviz ağacından künde-
kârî tekniğindedir.
C. Desen özellikleri: Minber genellikle
geometrik çokgeni! ve yıldızlı geç­
meli ana tertip İçinde çoğu ı-umîli
dolgularla bezelidir. Ancak, bu süs­
lemenin detaylarım fotoğraf veya
desenle tesbit etmek, defalarca 'bo­
yanmış olması yüzünden hemen he­
men imkânsızdır.
Doğu kapı ise camideki en eski kapı
olmakla beraber orijinalliği şüpheli­
dir. Burada da altıgen ve altı köşeli
yıldızlar meydana getiren geçmeler
ana tertibi ortaya çıkarır. İçleri ise
rumîli dolgularla bezenmiştir.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Minber, cami ile yaşıt
olup, kitabesi caminin tamamlan­
ma tarihini verir (1399-İ400).
Portal ve penceı-e süslemesinin
esası da bu tarihlere ait olmakla
beraber çoğu 1951-1959 tamirle­
rinde yemlenmiş veya elden geçi­
rilmiştir.. Batı minare, orijinal,
 doğu minare ise daha .geç bir ta­
rihe, Çelebi Sultan Mehmed dev­
rine veya bir rivayete dayanıla­
rak L Selim devrine ait kabul
edilir. Çelebi Mehmed devri, mi­
nare süslemesine göre daha aklı
yakındır. Doğu kapıyı Ayverdi
14. yy. sonuna, Çetintaş ise 1514
tarihindeki tamire bağlar. Detay
süslemelere bakılırsa bu sonuncu
tarih daha kuvvetle muhtemel­
dir.
2) Yaptıran: Süslemenin önemli kıs­
mı Yıldırım Bayezid devrinde ya­
pılmıştır.
3) Yapan: Sadece minberin ustası
bellidir. Kitabeye göre Dûkî (ve­
ya Daki) oğlu Abdülaziz oğlu Ha-
tı Mehmed tarafından yapılmış­
tır.
1818 : HAMMER, Umblick, s. 30-33, (Min­
berden özellikle bahseder)
1836 : MOLTKE, Helmuth von (Çev. Hay-
rullah ÖRS)
Türkiye’deki durum ve olaylar üze­
rine mektuplar (1835-1839), Ankara
1960, s. 5-52.
1839 : TEXIER, Charles
Descriptkın de lJAsie Mineure, I, Pa­
ris, s. 64-65.
1862 : TEXIER, Charles
Asie Mineure, Paris, s. 217 ve bura­
da gravür.
1909 : TATİLDE, Brussa, s. 32-36, Fig. 39,
41.
1936 : KOYUNOĞLU, İm ik ve Bursa,
s. 164-165.

1942: KUNTER, Kitabelerimiz, s. 438,

m . Süslemenin genel vasıfları: R. 28-33.

1950 : B A Y K A L , Bursa, s. 100-101, s. 189-

A. Yapıdaki yeri bakımından: Portal-
190’da kitabeler.
deki, bu çaptaki bir yapı için sade B A Y K A L , Kâzım
sayılabilecek süsleme ve pencereler­ Bıırsada Ulu Cami, İstanbul.
deki basit bezeme, aynı devirde ya­
pılmış, meselâ Bursadaki Yıldırım 1952: ÇETİNTAŞ, Bursa II, s. 49-61,
Res. 66-91, Lev. 58-66.
Camii yanında pek sönük kalır. îç
süslemeden mihrap orijinal hüviyeti­ 1954 : M AN TR AN , Inscriptions, s. 91,
ni kaybetmiş, minber ahşap işçiliğinin No. 3-5.
şaheserlerinden olmakla birlikte bo­
1955 : D IEZ-ASLANAPA, Türk Sanatı,
yanarak değerinden çok şey kaybet­
S. 121.
miştir. Kubbe içlerinin vaktiyle ka­
lem işleriyle süslü olduğunu bildiren 1958 : GABRİEL, Brousse, s. 31-35, Lev.
kaynaklar vardır. Orijinal süsleme­ XIV/2-4.
den pek az şey kalmış, tamirlerde
1962 : ORAL, M. Zeki
kapı, mahfil gibi kısımları- eklenmiş­
tir. Bu duruma, geçirdiği yangınlar “Anadolu’da sanat değeri olan ah­
sebep olmuştur. şap minberler, kitabeleri ve tarih­
çeleri” , Vakıflar Dergisi, V, s. 71-72,
B. Desen bakımından: Portalde tradis- Res, 35-36.
yonel motiflerin yeni bir anlayışla
1964 : KURAN, İlk devir, s. 35-38,
işlenmesine gayret edildiği dikkati R. 33-36.
çeker. Diğer yerlerde desen çok bo­
zulduğundan orijinal durumları hak­ 1966: AYVERDİ, İlk devir, s. 401-418,
kında hüküm vermek güçtür. R. 684-720.
Resim 227. Bursa, XJIu Cami portalinden detay ( T l )
Resim 230. Bursa, Ulu Cami. Kuzey cepheden Resim 231. Bursa, Ulu Cami. Kuzey cepheden
pencere (T 6) pencere (T 7)
Resim 232. Bursa, U lu Cami, Batı cepheden pencereler (T 12, T 13)
BURSA, U.MUB B E T N AM A ZG A H I:
Resim No: 238-240
Desen No: —
incelendiği tarih: 14.4.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Namazgah.
2) Mimarisi: Çevre duvarı, iki min­
ber ve mihraptan ibaret açık na­
mazgah.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Umur Bey vakfiyesin­
de adı geçmez,
3) Diğer kasmak ve vesikalar: H.
1088/M. 1677 tarihli kadı sicil­
lerinde adı geçer.
4) İBanisi: Bahsi geçen kadı sicille­
rine göre Kara Timurtaş Pasa
oğlu Umur İBey.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: 1677’de tamir geçirdiği
bilinir. Bilhassa kapısı yeni inti­
baını bırakır.
7) Şimdiki durumu: Metruk olmak­
la beraber sol minber hariç iyi
durumdadır.
C. Tarihlendirme: Umur Beyin yaşadığı
tarihlere bakarak 15. yy. ikinci çey­
reğine tarihilenebilir.
IX. Süsleme:
Mukamas-üas işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Mihrap.
B. Malzeme ve teknik: Beyaz mermer­
den oymadır.
C. Desen özellikleri: Çok basit fakat klâ­
sik formuna yaklaşan mukarnas
yaşmak yegâne süsleme elemanıdır.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Kesin tarihi belli değildir.
2) Yaptıran: Umur Bey.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: 15. yy. 2. çeyre­
ğine ait olmalıdır.
Uf. Süslemenin genel vasıfları:
Binada sadece mihrapta süsleme görü­
lür. Minberin kemerleri ve kapısının len-
tosunda dilimli olmasıyla basit tezyinat
fikri görülür. Esas kapının da aslında
en az bu kadar dekorasyona sahip oldu­
ğunu tahmin ederiz.
Bibliyografya:
1818: HAMMER, Umblick, s. 38.
1909: W ILDE, Brussa, s. 31-32, Fig. 38.
1950 : B A Y K A L, Bursa, s. 133.
1958 : GABRIEL, Bremse, s. 153-154.
1972 : AYVE R D İ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 329-330.
Resim 238. Bursa, Um ur Bey Namazgahı,

Resim 240, Bursa, Um ur Bey Namazgahı,

Mihrap.
 T15

T 16

T17

BURSA :___ 0 1 2 3 A 5 10
YEŞİL CAMİ ZEMİN KAT
BURSA, Y E Ş İL CAM İ:
(Yeşil İmaret)
Resim No: 241-334
Plân No: 10-11
Desen No: 1 a-d, 2 c, f-h, 3 d, h, 6 g, h, 7 b, f,
9 lb, d, 10 a, c, 11 a, c-e, 12 a, 13 a, 14 b, 18 c,
25 c, 26 a, 28 a, 33 a, 34 c, 36 b, 37 b, 38 ha ve teşyidiha ve attafaka
a, b, 39, 41 b, 44 b, c itmâmuha fî-zilhicceti haccete
incelendiği tarih: 31.3.1972; 2.6.1972;
14.4.1973; 23.7.1973
I. Bina:
A .'T ipi:
1) Fonksiyonu: Zaviyeli cami. Bazı
müelliflerce mahfiller devrinin
devlet daireleri olarak kabul edi­
lir.
2) Mimarisi: Yan mekânlı, alt ve
üst katta çeşitli loca ve mahfilli,
kesme taş yapı. Son cemaat yeri
düşünülmüş, fakat yapılamamış­
tır.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yapının Ibeş yerinde in­
şası ve süslenmesiyle ilgili kita­
beler vardır.
inşa kitabesi: Cümle kapısı üze­
rinde Arapça, üç satırdır.
a) Bismi’l-lâhi-r-rahmani’r-rahim
ve’l-i’tisam foi keremihi el-
amim masnu’sani’el-gutre ve
masug sâig el-kudre a’nî hâ-
zihil-touk’ati’l-kerime nasaha
min nusahi cenneti’n-naim ne-
sahtu ibi-takdiri’l-azizi’l-alîm
ve ravzatün min riyazi’I-ukbâ-
nesectu bi-zehreti’l-hajyati’d-
dünya
b) tdbahserat alâ’l-aktari ve te-
zâllet dunehâ’l-emsâr ma-se-
maha bi-misliîıa’l-edvar mâ-
dâra’l-feleki’d-devvâr vakafa’
s-sultani’l a’zam ve’l hâkân el-
ekrem sultanü’ş-şark ve’l-garb
ve hakanu’l-Acem ve’l-Araba
el-müeyyed bi-te’yîdi-i Rabbi’
1-âlemin giyâsü’d-dünya ve'd-
din
C) es-sultan ibn es-sultanu es-sul­
tan Muhammed ibn Bayezid
ibn Murad ibn Orhan halle-
da’l-lafau' fi hilafeti’l arz mül-
kehu ve ecrâ fi bahri'l-mura-
dât fulkehu ıbi’l-emni te’sîsehâ
ve tevdidehâ ve teşdıd erkâni-
isneyn ve işrine ve semanimie.
Mimar kitabesi: Cümle kapısının
iki yanında.
a) Hacı İvaz ibn Ahi Bayezid
gufire lehumâ
b) râkımühû ve nâzımühû ve
mutkinu kavâninihi akallü ba­
demi bânihi.
Nakkaş kitabesi: Hünkâr mahfili
yukarısında duvardadır.
a) (Kad temme nakş-ı hâzihi’l-
imareti’ş-şerife bi-yedi afkari’
n-nâs A li ibn ilyas Ali
b ) fi evâhiri ramazaniT-mubare-
ke sene seb’a ve işrine ve se-
manemie.
Usta kitabesi: Hünkâr mahfilinde
çini üzerindedir.
Ameli Muhammed Mecnun
Usta kitabesi: Mihrapta çini üze­
rindedir.
Ameli ustadan-ı Tebriz.
2) Vakfiyesi: Bir sureti İstanbul Be­
lediye Kütüphanesi, Muallim Ce-
vad, Fermanlar kısmında bulun­
maktadır (Kşr. Ayverdi, s. 49-50).
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Ta­
mirlerine ve yapılan bazı değişik­
liklere ait belgeler vardır (Kşr.
Ayverdi, s. 50-54).
4) Banisi: Çelebi Sultan Mehmed.
5) Yapan: Mimarı Hacı ivaz bin Ahi
Bayezid (öl. 1428) dir. I. Mehmed
ve II. Murad zamanının vezirle­
rinden olup, tam adı Hacı ivaz
 A , A
C.25 VÇ 2 4

<1Ç '26 chî>

K1

A İC 2 7 C22U
»K M'
'C - ’İftlfPs
y jş p

pptğiy 7s/

^ / 7 / lV ^
• H / j : ı 'A r w/\w
xî>c • « ! » > V

A'VCJİÇ
,'7 \ \ \ ! // > s.v
;

İ
— --:-|{ Y ;~ — <|

% * ' / / i \ \ '-J / ' I

W/ V \

T18

BURSA _______
0 1 2 3 4 5 15 m.
Y E ŞİL CAMİ ÜST KAT
 Pasa ıbin Ahi 'Bayezid bin ivaz’dır.
Ahi Bayezid yüksek dinî mevki
işgal eder. İvaz Paşa da Damiş-
mend ünvanmı taşır. Muhtemelen
Çelebi Sultan Mehmed ile Amas-
yadan Bursa’ya geldi ve Kara­
manlılar işgali sırasında (1413)
Bursa’da subaşı idi. Bazı müellif­
ler sadece bina emini olarak ka­
bul ederlerse de kitabede geçen
vasıfları teknik işleri yürüttüğünü
ve plânı hazırladığını ifade eder.
6) Tamirleri: 1552 yılından beri ya­
pılan tamirleri hakkında vesika­
lar vardır. Son önemli tamiri 1855
depreminden sonra 1863’de Par-
villee tarafından yapılandır.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve iba­
dete açık cami.
C. Tarihlendirme: Kitabelerine göre bi­
na H. Zilhicce 822/M. Aralık 1419-
Ocalc 1420’de yapılmış, süslemesi İsa
H. Ramazan 827/M. Ağustos 1424'de
tamamlanmıştır.
II. Süsleme:
Taş işçiliği: (R. 241-264)
A. Yapıdaki yeri: Dışta portal ve çev­
resi ( T l ) , ıgiriş cephesindeki mih-
rapeıklar (T 2, T 3), pencerelerin sö-
veleri ve alınlıkları, üst kattaki bal­
konların korkulukları (T 18), içte
ise harim büyük kemerinin ayağı ile
pencere soffitleri (T 21 - T-24).
B. Malzeme ve teknik: Gri damarlı be­
yaz Marmara mermerinden çok kes­
kin konturlu alçak kabartma. Sadece
korkuluklar (T 18) şebeke olarak iş­
lenmiştir.
C. Desen özellikleri:
Portal ( T l ) :
1) Kompozisyon: Oldukça derin niş
şeklindeki portal, çeşitli karak­
terde birkaç bordürün süslediği
geniş profilli çerçeve ile çevrilmiş­
tir. Bordürler dıştan içe doğru
sıra ile, enine gelişen rumıli-pal-
metli; sülüs yazılı; uzunlamasına
gelişen kartuş ■bölümle kıvrık dal­
lı; kufi yazılı ve çiçekli kıvrık
dallıdır. Bu çerçeve içindeki çok
zengin mukarnas yaşmaklı niş,
iki yandan silindirik duvar paye­
leri ile sınırlanmış olup, köşelik­
leri çok girift spiral dolguludur.
Portal kompozisyonunun merke­
zini teşkil eden kapı, basit profilli
söveleri ve iki renk kama taşlı
basık kemeri ile oldukça sadedir.
Kapı ile yaşmak arasında yapı
kitabesi yer alır ve yaaı nişlerin
yukarısında devam eder. Yanlar­
da bu kitabenin altında Hacı ivaz
Paşanın adını veren mimar kita­
besi ve daha aşağıda ise mukaı-
nas yaşmaklı yan nişler yer alır.
Birbirinin eşi olan nişlerin gerek
köşelikleri, gerekse içleri sonsuz
düzende kıvrık dal esasına daya­
nan yüzey dolguları ihtiva eder.
2) Motifler: Çerçeve bordürlerindeıı
en dıştaki ile ortadaki rumî gru­
bu motiflerin klâsik şekilleri ile,
en içteki dar bordür ise rozet çi­
çekleri ve hatai koncaları ile be­
zelidir. Portalin büyük köşelik­
leri çok iri paknet ve rumîler ih­
tiva eder. Buradaki palmet ve ru-
mıler katmerli ve çok parçalanmış
ve dilimli konturludur. Yan niş­
lerde ise rumînin klâsikleşmiş şe­
killeri görülür.
Mihrapcıklar:
T 2 ve T 3: Ufak farklarla birbirinin
eşi olan mihrapcıklar üç yüzlü birer
niş, mukarnaslı yaşmak ve köşelik­
lerden meydana gelmiştir, iki yandan
yeşil breş sütunçelerle sınırlandırıl­
mış olan mihrapcıklar yuvarlak pro­
filli silmelerle çerçevelenmiştir. Ge­
rek nişte, ıgerekse alınlıkta simetri
esasına dayanan kıvrık dallı yüzey
süslemesi vardır. Nişin dolguları yu­
karıda birer palmetle sonuçlanır, an­
cak bir tanesinde bu palmet kısmı
eksiktir. Bu sonradan tamirde değil,
aslında böyle yapılmıştır. Bütün süs­
lemede münhasıran rumî ve yardım­
cısı olan motifler kullanılmıştır.
Pencereler:
T 4 ve T 7: Basit profilli silmelerden
bir dikdörtgen içindeki pen’cere sivri
kemerli olup, kemeri meydana geti­
 ren ve pencereyi çevreleyen genişçe
çerçeve, daire ve oval bölümlerin al­
ternatif dizilmesinden meydana gel­
miştir. Uzun bölümlerde girift sülüs
yazılar yer alır. Alınlıkta radyal bir
sistemde tertiplenmiş örgülü, çok gi­
rift kûfî yazı yegâne süslemeyi teş­
kil eder. Köşeliklerde ise klâsik rami­
lerle kıvrık dal esasına göre düzen­
lenmiş dolgular vardır. Pencere söve-
leri mukarnaslıdır.
T 5 ve T 6: Bu iki pencerenin tertibi
T 4 ve T 7 ’deki gibidir. Sadece alın­
lık süslemesi farklıdır. Burada pal-
met bölümlü çok girift ve sık kıvrık
dallı simetrik süsleme yer alır. Ye­
gâne motif grubunu teşkil eden ru­
mîler, klâsik tiptedirler.
T 11 ve T 14: Basit silmelerden bir
dikdörtgen içinde sivri kemerli bir
alınlık ve mukarnas söveli dikdört­
gen pencereden ibarettir. Alınlıkta
palmetli zemin bölmesi meydana ge­
tirilmiş, zemin düz bırakılarak pal-
metlerin içleri girift şekilde klâsik
ramilerle spiral esasına dayanan si­
metrik tertipte doldurulmuştur,
T 13: Pencereyi bir iç bir de dış sil­
me dikdörtgeni çevreler. İçteki sil­
menin dışında firuze çinilerden ıbir
palmet dizisi bulunur. Pencerenin iç
kısmının tertibi T 11 gibidir. Alın­
lığında ise ışınsal simetrik, çok ince
ve girift spiral tertibinde rumîli yü­
zey dolgusu vardır.
T 12: Pencerenin tertibi T 13 gibi­
dir. Farklı olarak alınlıkta palmetli
zemin bölmesi vardır. Rumîler ise
girift şekilde bütün alanı doldur­
muştur. Kompozisyon ışınsal simet­
riktir.
T 9 ve T 16: Pencerenin tertibi T 11
gibidir. Alınlıkta ise farklı bir süs­
leme görülür. Zemin palmet bölmeli­
dir. Palmetlerin dışında zemini kıv­
rık dal üzerinde simetrik tertipte
klâsik rumîler doldurur. Palmetlerin
merkezini ıbüyük bir yarım rozet,
palmet ve yarım palmetlerin içini ise
hatai ve koncaları simetrik düzende
kaplar. Palmet konturları yarım
daire profilleri ile diğer süslemeden
ayrılır. Bu alınlıkta diğerlerinden
farklı, daha ferah bir hava, motif
farklılığı ile temin edilmiştir.
T 8 ve T 17: Pencerenin tertibi T 11
gibidir. Alınlık ise ışınsal simetrik,
kıvrık dallı, girift fakat aşırı sık ol­
mayan klâsik ramilerden bir dolgu
ihtiva eder.
T 10 ve T 15: Pencerenin tertibi T 11
gibidir. Alınlık ise hepsinden farklı
tertiptedir. Orta kısımda yarım da­
ire içinde oldukça girift istifli bir
yazı vardır. Bunu lotuslardan oluşan
'ince bir bordür ile en dışta enine ge­
lişen kıvrık dal ve simetri prensibine
uygun klâsik rumîli bir bordür çe­
virir.
Korkuluklar:
T 18: Üst kattaki korkuluklardan
bazıları son yıllardaki tamirlerde ta­
mamlanmış olmakla beraber, T 18
ile işaretlediğimiz, eski resimlerde
mevcuttur. Burada altı köşeli yıldız
ve altıgenlerden ibaret geometrik
sonsuz düzen görülür.
Pencere soffitleri:
T 21 - T 24: Mermerden yuvarlak
profilli kabartma olarak oniki köşeli
yıldız etrafında beş köşeli yıldızlar
teşkil eden kırık çizgilerden meydana
gelen geometrik sistemden ibarettir.
Zemin düz bırakılmıştır.
3) Üslûp: Taş işçiliğinde genellikle
keskin çizgilerin meydana getir­
diği kuvvetli ışık gölge etkisi dik­
kati çeker. Kompozisyonda çeşit­
lilik aranırken motiflerde hemen
hemen sadece raminin klâsik şe­
killerine bağlı kalınmış, kompo­
zisyonlarda da Osmanlı sanatının
klâsikleşmiş prensipleri dışına
çıkılmamıştır. Fazla süslü olma­
ya kaçan, çok dolu bir süsleme
düzeni dikkati çeker.
Resim 248. Bursa, Yeşil Cami. Portalim mukarnaslı yaşmağı (M 1)
 Kesim 265. Bursa, Yeşil Cami. Hünkâr mahfili kubbesi (M 1)
Mukarnas ve benzerleri:
A. Yapıdaki yeri: Portal ve portal yan
nişi yaşmaklan (M İ ), harimde (bü­
yük kemer ayağı (M 2), hünkâr mah­
fili ön odası kubbesi (M 4), çeşitli
kubbelerde geçişler ( K 1 - K 3), mih-
rapcıklarm yaşmakları (T 2, T 3),
pencere söveleri (T 4 - T 1 7 ), mihrap
yaşmağı ( C l ) .
B. Malzeme ve teknik: Kubbelere geçiş
kısmalarında mukarnaslar, üçgen ve
baklava kuşakları sıva ile, mihrap
yaşmağı çini ile meydana getirilmiş­
tir. Diğer yerlerdeki mukarnaslar ise
beyaz mermerden oyulmuştur.
C. Desen özellikleri: K 1 ve K 2’de kub­
beye geçiş bölgesinde baklavalı ve üç­
genli, oldukça basit düzen görülür.
K 3 ’de ise beş sıra mukamasm ara­
sında yer yer sarkıtlar yer ahr. Pen­
cere sövelerinin hepsinde de bir veya
iki sıra mukarnas bulunmakla bera­
ber, birbirlerinden farkh olmalarına
bilhassa önem verilmiştir. Bazıların­
da palmetle sonuçlanma (T 9, T 10,
T 15, T 16), bazılarında çift sarkıt ve
palmet (T 11, T 14) ile farklılık ve
hareketlilik sağlanmıştır. Portal yaıı
nişi (T 1), kemer ayağı (M 2) ve mih­
rapta (C 1) birbirine benzeyen sistem
görülür. Yukarıda istiridye kabuğuna
benzer formda başlayan niş, 'birkaç
sıra mukarnastan sonra sarkıtlarla
devam eder.
En zengin mukarnas ise portali süs­
ler. Mukarnas nişlerinin bir sırası is­
tiridye kabuğu şeklinde teşkilatlandı­
rılmış, yıldız veya damlalarla sonuç­
lanan çok zengin sarkıtlarla nişin bü­
tünü hareketlendirilmiştir. Uçlar iki
köşede sarkıt, diğer taraflarda ise çok
dilimli mızrak uçları şeklindedir.
Kalem işi: (R. 266-272)
A. Yapıdaki yeri: Büyük kubbelerin
geçiş bölgeleri ve etekleri ( K 1, K 2),
güney doğu tabhanenin kubbesi, kas­
nağı, geçiş bölgesi ve duvarlarının üst
kısmı (M 3), giriş bölümlerinde ahşap
tavanlar (M 4, M 5).
B. Malzeme ve teknik: M İ -M 3 ’de sıva
üzerine çoğu kırmızı veya lacivert
zemin üzerine tbeyaz ve sarı motif ve
siyah tahrilli olarak, K 4 ve K 5’de ise
 aynı renklerin dalıa koyu tonları ile
tahta üzerine yapılmıştır.
C. Desen özellikleri: Kalem işlerinden,
genel tertibi tesbite yetecek kadarı
günümüze gelmemiştir. Mevcut olan­
lar ise şöyle tertiplenmiştir. Büyük
kubbelerin ( K İ ve K 2 ), üçgenli ve
baklavalı geçiş bölgesinde, her yüzey­
de kıvrık dal esasına uygun Ibir dolgu
bulunur. Ancak, yüzeyler birbirinin
eşi olmadıklarından, farklı kompozis­
yonlar gerekmiş, yerine göre simetrik
veya asimetrik düzen ve daima kapalı
form kullanılmıştır. Motifler genellik­
le rumî, pek azı ise hatai grubundan-
dır. Baklavalı bölümün altım ise bir
yazı kuşağı dolaşmaktadır. Kırmızı
zemin üzerine beyazla yer yer örgü­
ler ihtiva eden kûfi yazının arası klâ­
sik rumili kıvrık dallarla süslüdür.
K 3’de dilimli kubbenin her diliminde
aynı süsleme tekrarlanmış, dikine de­
vam eden simetrik kıvrık dal süsleme
kullanılmıştır. Ancak, t a kalem işle­
rinde barok karakter görülmektedir.
Esas tertibin eski olduğa, fakat üze­
rinden boya ile tazelenirken devrin
modasına uygun işçilikle karakterini
kaybettiği anlaşılmaktadır. Kasnak­
taki pencereler çevresinde bu durum
daha barizdir. Daha aşağıdaki üçgen
bölümde ise çok klâsik bir düzende
simetrik kıvrık dallı rumî süsleme
dikkati çeker.
Giriş bölümündeki tavanlardan birin­
cisi (K 4) ortada çinilerdekilerin ben­
zeri tipte rumili, simetrik kıvrık dal
süsleimeli yuvarlak bir madalyon ve
enine gelişen rumili bir bordürden
meydana gelmiştir. Zemin düz bıra­
kılmış, dört köşesine geometrik kûfi
yazılar yerleştirilmiştir. Diğer tavan
ise (K 5) rumili simetrik süsleme ih­
tiva eden şemse ve köşeliklerden iba­
ret kitap cildi tertibindedir. Şemsenin
iki tarafında geometrik kûfi yazılı
kartuşlar vardır. Genişçe bir rumili
bordür ile dar bir lotus-paiıjıet bor­
dün! kompozisyonu tamamlar.
Resim 267. Bursa, Yeşil Cami. Kalem işi (K 2 )
Rfiffilır -rS
' este *ik
. '7$2ı ^ 8^
i> i- >%! /.. ’ ■■■ ■:' f^ t- ':

1 . 1 ; '

[ t f & t
Resim 269. Bursa, Yeşil Cami. K alem işi CKdJ
Resim 272. Bursa, Yeşil Cami. Giriş bölümü tavam (K 5 )

T. Yapıdaki yari: Miilrap ( C l ) , esas ve
yan eyvanların duvarlarının alt bö­
lümleri ile pencere ve kapı alınlıkları
(C5-C 15), alt kattaki mahfillerin
‘bütün yüzeyleri ( C 16, C 7) ile pence­
relerin soffitleri (C18, C 19 ), esas
mekânın üst kısımlarında Allah, pey­
gamber ve halife adlarını taşıyan
madalyonlar (C 2 2 -C 2 9 ), hünkâr
mahfili (C 30) ve çevresindeki oda
(C32, C33) Ve balkonlar (C35,
C 36) çok zengin çini süslemeye sa­
hiptir.
B. Malzeme ve teknik: Çinilerin çoğu
renkli sır tekniğinde olup, önemli sa­
yılabilecek (bir kısmı kabartma veya
profillidir. Firuze, lacivert, beyaz, sa­
rı gibi bu tekniğin klâsik renkleri ya­
nında yer yer kırmızı kontur görül­
mesi dikkate değer. Bazı yerlerde ise
altın yaldız kullanılmıştır. Altın ya
çok renkli çinilerin bazı kısımlarında,
veya tek renkli çiniler üzerinde yegâ­
ne dekor olarak görülür. Bazı yerlerde
mozaik tekniği de kullanılmıştır
( C 18, C19, C35, C 36). Bu teknik
ve renk özellikleri çinileri teker teker
incelerken ayrıca belirtilecektir.
C. Desen özellikleri:
Mihrap: (R. 273-278)
1) Kompozisyon: Mihrap, çeşitli ge­
nişliklerde yedi bordürle çevrelen­
miş, mukamas yaşmaklı, üç yüzlü
'bir nişten meydana gelmiştir. N i­
şin yukarısında dikdörtgen ayna­
lık yer alır. Niş iki yandan demet
sütunçelerle sınırlanmıştır. Mih­
rap en yukarıda bir palmet dizisi
ile taçlandırılmıştır.
En dışta basit bir kıvrık dal bor-
dürü yer alır. Bunu içeriye doğru
geniş bir yazı şeridi takibedeıc N e­
sih ve kûfi yazılar içiçe geçmiş,
rumili spiral kıvrık dallarla bezen­
miştir. Mihrabın alt kısmında ya­
zının yerini örgülü kûfi yazı etkisi
bırakan çok girift geçmeler alır.
Üçüncü bordür üç sıra mukarnas-
tan oluşur. Daha sonra sonsuz dü­
zende geometrik çokgen ve altı
■köşeli yıldızlı bir kompozisyonun
parçası olan 'geniş bordür bulunur.
Bunu takibeden iki bordür kaval
silmeler üzerinde olup, dıştaki bo­
yuna, içteki ise enine gelişen pal­
met bölmelidir. Rumî ve hatai
kıvrımlarının kartuşlar içinde
yer aldığı geniş bordürle mihra­
bın çerçeve kısmı tamamlanır.
İç bordür, aynalığı da alttan sı-
nu-lar. Aynalıkta, çerçevedeki
kûfi ve nesih yazılı boı-dürün
daha geniş ve zengini, dar bir
bitkisel çerçeve içinde yer alır.
Köşeliklerdeki rumili ve çiçekli
kıvrık dalların içiçe geçtiği spi­
ral kıvrık dallı çok zengin bir
kompozisyon görülür. Köşeliğin
sütunçelerle birleştiği yerlerde
sağda usta kitabesi, solda Gülis-
tan’dan mısralar ihtiva eden kü­
çük yazılı levhalar yerleştirilmiş­
tir. Sütunçelerin gövdesi kaval
demeti şeklinde olup, kıvrık dal
bordürteriyle bezelidir. Nişte si­
metri esasına uygun sonsuz dü­
zende rumî dekoru görülür. Mu-
karnaslarm her bir yüzeyi ise
çeşitli bordür parçalarından iba­
ret süsleme ihtiva eler.
Mihrabın tamamı renkli sır tek­
niğinde çinidendir. Mukarnas,
sütunçe ve benzeri yerlerde çini­
ler plastik formlarda olmakla
beraber yüzey süslemesi kabart­
ma değildir. Finize, lacivert, be­
yaz ve açık yeşil renklerle altın
yaldız kullanılmıştır.
2) Motifler: Mihrapta en çok kullanı­
lan motifler ramilerdir. Bunların
birçoğu daha çok çinide görül­
düğü üzere iki safhalı, yani bir­
kaç küçük raminin bir büyük
rumî meydana getirmesi şeklin-
 dedir. Geniş iç bordiirde, köşe­
likte rumîler hatai tarzı çiçek­
lerle birlikte kullanılmıştır. Ta­
mamen bitkisel dekor ise hemen
hemen sadece en dıştaki dar bor-
düre münhasır kalmış olup, şa­
kayık, rozet ve diğer çiçeklerdir.

3) Üslûp: Mihrap çinileri klâsik üs­

lûpta olmakla beraber, Türk sa­
natının çok fazla benimsemediği
aşın dolu ve yüklü tarzdadır. Bu
özellik caminin taş işçiliğinde de
dikkati çeker.

273. Bursa, Yeşil Cami. Mihrap ( C l )

Duvar ve alınlık çinileri: (fi.. 279-285)
1) Kompozisyon: Namaz eyvanında
(C 2 ), yan evyan duvarlarında
(C3, C 4 ), tabhanelerde (C7,
C 10, C 13, C 14), hünkâr mah­
filinin yanındaki odaların du­
varlarında (C 32, C 33) birbiri­
ne benzeyen düzende çiniler var­
dır. Duvarların alt kısımları al­
tıgen ve üçgen (C 3, C 5), sade­
ce altıgen (C 32) veya dar be­
yaz çinilerle sınırlandırılmış al­
tıgen (C 2 ) çinilerle kaplanmış­
tır. Her duvar yüzeyi dar bor-
dürlerle sınırlandırılmıştır. E y­
vanlarda (C 2, C 3, C 4) duvar
kaplamasının yukarısında pen­
cere lento ve kemerlerini dola­
şan geniş yazı frizleri vardır.
Diğer yerlerde pencere ve kapı­
ların sivri kemerli alınlıkları d'inî
konulu yazılarla kaplanmış, ba­
zı alınlıklarda (C 5, C 8) ise si­
metrik kıvrık dallı süsleme ter­
cih edilmiştir. Duvarların üst
kısımlarında Allah, Muhammedi
ve ilk altı halife adlarının yazılı
olduğu yuvarlak madalyonlar da
alınlıklar gibi süslenmiştir (C22
- C 29).
Resim 279. Bursa, Yeşil Camı. Harım çinileri (C 2 )
2) Motifler: Bordürlerin çoğu C 3,
C 6 veya C 32’de olduğu gibi ba­
sit rumili, ibazıları daha zengin
rumili (C34) veya çiçekli (C2,
C 22 - C 29) olup, bu sonuncu
bordür mihrabın da en dış bor-
düi'ünü teşkil etmektedir. Üst
bordürlerin yazıları C 2’de kûfi
Ve nesih karışımı, C 3 ve C 4'de
yalnız nesih olup, 'her iki yerde
rumili spiral kıvrık dallarla süs­
lüdür. Alınlıklarda da nesih ya­
zılar rumili kıvrık dallarla süs­
lüdür. iki alınlık ise (C 5 ve C 8)
mihrap köşeliğindekine benzer
motiflerle bezenmiştir. Duvar
çinilerinin hepsi renkli sır tekni­
ğinde ve bu tekniğin tipik renk-
lerindedir. Altıgen ve üçgen çi­
nilerden bazıları palmeüi ve ru-
müi rozetlerden ibaret altın be­
zemelidir (C 3 ). Başkalarında da
'bu çeşit süsleme 'bulunduğu, fa ­
kat zamanla silindiği tahmin edi­
lebilir.
3) Üslûp: Duvar çinilerinin üslûlbu
mihraptan farklı olup, daha sa­
de ve ferah bir süsleme tarzı gös­
terir.
 Resim 280. Bursa, Yeşii Cami. Harim çinilerinden
detay (C 2 )

M
Zemin kattaki mahfiller ve giriş bö­
lümü duvarları:
(C 16, C 17, C 12) (R. 286-292)
1) Kompozisyon: Lo'ca şeklindeki me­
kânın ıbütün duvarları ile tavanı
ve kemerinin alt ve dış yüzü ta­
mamen renkli sır tekniğindeki çi­
nilerle kaplıdır. 'Duvarların alt kı­
sımları, lacivert altıgen çini lev­
halarla Ve nesi(h-kûfî yazı bileşi­
mi geniş üst bordürle yan eyvan­
ların (C 3 ve C 4) benzeridir. Üst
duvarlarda- ise çiçek ve ramilerle
bezeli içiçe geçmiş üçgenlerden
. oluşan sonsuz dekor bulunur. Ta­
van, ortada daire madalyon ve
dışta dar bordürle teşkilatlandırıl­
mıştır. Bordür kıvrık dallı bitki­
sel, Madalyon bordürü ise enine
gelişen Iotus-palmet frizinden iba­
rettir. Madalyon zemininde altı
defa tekrarlanan ışınsal simetrik
rumîli süsleme bulunur. Madalyo­
nun dışında zemin, palmet bölme­
li olup, rumîli ve hataili kıvrıg
dallarla bezenmiştir. Kemer sof-
fitinde tavan süslemesiyle yakın­
lık gösteren geniş bordürler yer
alır. Kemer aşağıda mukarnasla
sonuçlanır.
Mahfilin camiye açılan yüzündeki
palmetli bir çift bordür C34’de-
kinin eşidir. Aynalıkta ise mah­
fil duvarındaki yazı tarzında bir
yazı frizi uzanır.
Giriş eyvanı duvarlarında karşılık­
lı olarak birbirinin eşi iki büyük
yuvarlak madalyon vardır. Bunla­
rın tertibi, mahfil tavanındaki
madalyonunkine benzer. Dışta
palmet bölmeler arasında enine
gelişen rumîli bir bordür, ortadaki
esas bölümde ise ışınsal olarak
altı defa tekrarlanan kıvrık dallı
simetrik kompozisyon yer alır.
İki bölüm arasındaki inci dizisi
dikkate değer,
2) Motifler: Mihraptakilere benzeyen
rumî ve hatailer bu bölümde de
hakim motiftir.
3) Üslûp: Mfhraptakine benzer.
Pencere soffiti: (€18, C 19) (R. 293)
1) Kompozisyon: Kare şeklindeki ta­
vanın çinileri mozaik tekniğin-
dedir. Bordürü kartuşlara bö­
lünmüş, zemin ise ışınsal simet­
rik merkezî kompozisyonla teş­
kilatlandırılmıştır.
2) M otifler: Karşılıklı ramilerin mey­
dana getirdiği iri palmetler ara­
sında hatai tarzı çiçeklerden
ibarettir.
3) Üslûp: Selçuklu geleneğini teknik­
te devam ettirgn bu bölüm süs­
lemesi, desen ve zevk yönünden
caminin diğer süslemesine uygun­
dur.
Hünkâr mahfili: (C 30, C 31)
1) Kompozisyon: Mahfilin bütün du­
varları ve tavanı, giriş kemeri
(C 31, C38) ve camiye açılan ke­
meri (C 37) ile korkuluğu ta­
mamen çini kaplıdır. Duvar, ta­
van, korkuluk şebekesi ve mah­
filin camiye balkan yüzündeki ge­
niş yüzeyler sekiz ve beş köşeli
yıldızlar meydana getiren geo­
metrik ağ sistemi ile bezenmiş­
tir. Tavan ile duvarların birleş­
tiği bölümdeki mukarnaslar da
aynı plânı tekrarlar. Bu sistemi
meydana getiren çiniler renkli
sır tekniğinde kabartma, korku­
lukta ise şebeke şeklinde ajur-
■ ludur. Kemerlerin iç ve dış yü­
zeylerindeki köşelikler kıvrıu
dallı 'kompozisyonlarla süslüdür.
C 37 ve C 38’de soffit, beş Ve on
köşeli yıldızlar meydana getiren
ağla bezenmiştir. Bursa kemeri­
nin ortasında da aynı desen bu­
lunmakla birlikte, burada, renk­
li sır tekniğinin yerini mozaik
tekniği almıştır.
2) Motifler: Geometrik geçmeler ilk
bakışta bütün dikkati toplarlar.
Bu sistemin yıldız ve çokgen
bölmeleri kabartma rumî ve çi­
çeklerin birlikte kullanıldığı kü­
çük simetrik dolgularla bezen­
miştir. C 37’de kemerin ayağın­
da çini ustasının adını veren, ya­
zılar bulunur (R. 302). Bölümler
birbirinden palmet-lotus veya çi­
çek bordürleri ile ayrılmıştır,
3) Üslûp: Hünkâr mahfili, çinileree
en zengin ve ihtişama en çok
önem verilen kısımdır. Geomet­
rik süsleme de en çok bu bölüm­
de bulunur. Mihraptaki aşırı do­
lu süsleme burada da dikkati çe­
ker.
Resim 286. Bursa, Yeşil Cami, Giriş eyvanı duvarından çini ( C 11)
Balkonlar: (C35, C36)
Hünkar mahfilinin iki yanındaki bal­
konlardan biri (C 35) mozaik çini­
lerle süslü olup diğerinde (C 36) çi­
niler günümüze gelmemiş ve boya
ile tamamlanmıştır. Altıgen firuze
çiniler arasında lacivert üçgenler­
den ibaret duvar kaplaması, mozaik
tekniğinde basit geometrik bordür-
lerle çevrelenmiştir. Aym bordür,
kapı kemerini ve köşeliklerini de
çerçeveler. Köşelikte firuze, lacivert
ve beyaz çinilerden rumîli sade bir
dekor meydana getirilmiştir. Basit
olan bu çininin özelliği, devri kapan­
maya başlayan bir tekniğin kullanıl­
masıdır.
Resim 287. Bursa, Yeşil Cami. A lt kat mahfili (C 17 )
Resim 296. Bursa, Yeşil Cami. Hünkâr mahfili tavanı (C30, C31)
 Resim 300. Bursa, Yeşil Cami. Hünkâr mahfili tavan ve kemerinden detay CC30)

Resim 301. Bursa, Yeşil Cami. Hünkâr mahfi'i

duvar sinilerinden detay.
Resim 304. Bursa, Yeşil Cami. Hünkâr mahfili Resim 303. Bursa, Yeşil Cami. Hünkâr mahfili
yan odasından çini (€ 3 4 ) yan odasından çini (C 3 2 )
Atçı: (R. 306-320)
A. Yapıdaki yeri: Tabhaneler (A 1 -
A 4) ve hünkâr mahfili yan odaları
( A 5, A 6 ) .
B. Malzeme ve teknik: Bir çeşit stuko'-
dan kabartma olarak meydana ge­
tirilmiştir. A l’de alınlık kısmının
ortasında ajurlu ıbir kabara bulunur.
Yine A l’de geometrik bölmelerin
bazıları firuze çinilerle doldurulmuş­
tur.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: A l - A 4 ’de daha
büyük olan duvar yüzeyi, daha
zengin şekilde teşkilatlandırıl­
mıştır. Duvarın ortasında ocak,
bunun hemen yanında maşalık
ve yanlarda çeşitli boylardaki do­
lap nişleri yer alır. Üst kısım
ise geometrik süslemeli panolar­
la bezenmiştir. A l 'd e yukarıda
kubbe kasnağına kadar darala­
rak yükselen bir alınlık vardır.
Bordürler ve niş köşelikleri dı­
şında bütün alan sonsuz geomet­
rik yüzey süslemesiyle kaplıdır.
A 5 ve A 6’da ise yine ortada
öbak bulunmakta beraber A 5’de
sağda ve solda birer, A 6 ’da ise
sağda bir dolap vardır.
2) Motifler: A 1 - A 4'de alçı işleri
yukarıda iotus-palmet frizi ile
sonuçlanır. Büyük bölümler bir­
birinden mukarnas frizleriyle
ayrılmıştır. Panolarda sekiz ve­
ya on köşeli yıldızlarla teşkilat-
landırılmış geometrik ağ motifi
bulunur. Niş köşelikierinde ru-
mili, bordürlerde de yine çoğun­
lukla çeşitli rumîli kıvrık dal süs­
lemesi küUanıhnıştır. A 3 ’de dış
çerçeveyi rumîli kıvrık dallarla
bezenmiş sülüs yazı ile Keiime-i
Tevhid teşkil eder. A 5 ve A 6’da
da aynı geometrik yüzey süsle­
mesi yamsıra A 5 ’de paimetli
taç, A 6’da geometrik sonsuz dü­
zenden parça olan sekiz köşeli
yıldızlı bordür dikkati çeker.
3) Üslûp: (Bütün Yeşil Cami süsle­
mesinde görülen itinalı işçilik
ve gelişmiş desen anlayışı burada
da bulunur. Ancak, motifler ve
kompozisyon, malzeme ve tekni­
ğin icaplarına uydurulmuştur.
Resim 306. Bursa, Yeşil Cami. Tabhaneden alçı duvar kaplaması (A 3)
I
j
Resim 317. Bursa, Yeşil Cami. Hünkâr
mahfili yan odasından algı duvar ( A 5)
A. Yapıdaki yeri: Cümle kapısı Ve çe­
şitli pencerelerde kepenkler.
R. Malzeme ve teknik: Genellikle meşe
ağacından, B 1-33 5 kün'dekârî, B 6
ise tek levhadan oyma olarak.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Gerek oümle ka­
pısı, gerekse kepenkler üger pano
halinde düzenlenmiştir. Hepsinde
üst pano kıvrık dal süslemeli
sülüs yazı ile bezenmiştir. Cümle
kapısında ayrıca kûli yazı da bu­
lunur. Orta ve alt panolar yıldız-
lı-çokgenJi bölmelere ayrılmış,
içleri çeşitli motiflerle bezenmiş­
III. Süslemenin genel vasıfları:
tir. B 6’da ise farklı düzen görü­
lür. Orta pano şemse bölmeli, çok
girift kıvrık dal süslemesi ihtiva
eder. A lt bölümde ise girift ör­
gülü, kûfî yazı karakterli süsle­
me bulunur. Ancak, yazı özelli­
ğini kaybetmiş, saf dekorasyon
halini almıştır.
2) Motifler: Geometrik taksimatın
içlerine rumîler yanısıra kat­
merli rozet intibaı bırakan barok
görünüşlü motifler yer alır. B
6’da kıvrık dallar klâsik tipte
rumîli süsleme ile girift şekilde
doldurulmuştur. Biriiler ise uzun­
lamasına gelişen rumîli bordür-
lerle bezenmiştir.
3) Üslûp: Klâsik Osmatılı süslemesi
özellikleri gösteren gelişmiş üs­
lûpta eserlerdir.
1) Tarihi: Kitabesine göre süsleme
H. 827/M. 1424’de tamamlanmış­
tır.
2) Yaptıran: Çelebi Sultan Mehmed.
3) Yapan: Binanın mimarı Hacı
ivaz Paşa, muhakkak ki süsle­
meyi de genel bir şekilde yöne­
tiyordu. Nakkaş, yani süsleme­
nin desinatörü ve yöneticisi ise
A li bin Hyas Al'i idi. Ayrıca çi­
nileri yapan MNımed Mecnun ve
Tebrizli Ustalar, kitabelerle be­
lirtilmiştir.
A. Yapıdaki yeri bakımından: Binanın
mümkün olan hemen hemen her yeri
süslenmiş olup, erken OsmanlI devri
süsleme programı bakımından en zen­
gin örnektir.
B. Desen bakımından: Yeşil Cami süsle­
mesinin tek elden ve tek atölyede
meydana getirildiğini gösteren çeşitli
tekniklerdeki motiflerin ve kompozis­
yonun birliği, önemli bir unsurdur.
Aynı desenin az farklı olarak çini,
taş, alçı, ahşap, kalem işi gibi çok
farklı teknik özellikler arzeder yer-
~ lerde, o tekniğin gereklerine uyduru­
larak tekrarlanışı dikkati çeker. Süs­
leme genellikle, adeta ifrata kaçar
derecede zengin ve yüklü olmakla bir­
likte, gereli desen, gerekse işçilik yö­
nünden çok kalitelidir.
1640 : E V L İY A ÇELEBİ, Seyahatname,
■(Zuhuri Danışman Yay.)
İstanbul, 1970 (2), C 3, s. 18.
1818 : HAMMER, UmUick, s. 36-38.
1839 : TEXIER, Charles
Description de VAsie Mineure,
Paris, C. I, s. 65-66.
1S62 : TEXIER, Charles
Asie Mineure, Paris, s. 128-129.
1S73 : EDHEM PAC H A
L ’ArcJıitecture Ottomane, İstanbul,
Pl. m -L II.
1874 : P A R V IL L e E, Leon
Arclıitecture et decoration turques
au xv siecle. Paris, Pl. 2-26.
1909 : WILDE, Bnıssa, s. 36-50.
1924 : BABINGER, Fr.
“ Quellen zur osmanisehen Kiinst-
Jergesehiehte”
* Jahrlnıeh der asiatischen Kunst,
I, s. 32.
1926 : H A Ş A N FEHM İ
“ Sanat tarihimize ait bazı notlar"
Türkiyat Mecmuası, II, 1926 (1928),
s. 398-401.
1932 : TAESCHNER, Franz
“Die Jesil Gâmi’in Brussa, ihre his-
torisdhen Inschhiften und ihre
Künstler” , D er İslam, XX, s. 139 -
168.
1933: (ULUDAĞ), Osman Şevki
Yeşil Cami, Bursa.
1936 : KOYUNOĞLU, İznik ve Bursu,
s. 173-178,
1937 : RIEFSTAHL, Rudolf M.
“Early Turkish tile revetments in
Edirne” , Ars Islamica,
IV, s. 251-252.
“ Preliminary materials for a dic-
tionary of islamic artists.” Ars Is-
lamica, V, Supplement I, s. IV-VIII.
1942 : KUNTER, Kitabelerimiz, s. 439.
1949 : A S LA N A PA , Oktay
OsmanlIlar devrinde Kütahya çini­
leri, İstanbul, s. 6.
1950 : B A Y K A L, Bursa, s. 137-139.
1951 : GABRİEL, Albert
“Le decor polydırome des monu-
nıents de Brousse”
Proceedings of tke Tvoenty-second
Congress of Onentalists Held in
İstanbul, September 15th to S2nd
1951. Communications, Leiden 1957,
s. 637.
1954 : M AN TR AN , hıscıiptions, s. 92-94.
1957 : OTTO-DORN, Keramik, s. 61-62.
1958 : ÇETİNTAŞ, Yeşil Cami, s. 4-5,
11.
GABRİEL, Brousse, s. 79-94, Fig.
34-37, Pl. XXX-XL.
1962: EYİCE, Zaviyeler, s. 38.
1964 : KURAN, ilk devir, s. 80-83, Res.
76-81.
YE TK İN , Şerare
“Türk gini sanatından bazı önemli
örnekler ve teknikleri”
Sanat Tarihi Yıllığı, I, 1964-1965,
s. 94, Res, 24-25.
1972: AYVERDİ, Çelebi ve II. Murad
demi, s. 46-94, R. 72-152.
YE TK İN , Şerare
Anadolu'da Türk çini sanatının ge­
lişmesi, İstanbul, s. 197-198, Res.
81-82.
Resim 325. Bursa, Yeşil Cami. Cümle kapısı, alt pano ( B l )
BURSA, Y E Ş İL MEDRESE:
(Çelebi Mehmed Medresesi)
Resim No: 335-346
B. Malzeme ve teknik: Küfeki taşı, sırlı
Plân No: 12
Desen No: 12 a, 21 a, 23 a, 27 a,b
İncelendiği tarih: 26.7.1973
I. Bina:
C. Desen özellikleri:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Medrese.
2) Mimarisi: Açık avlulu, kıble ta­
rafındaki büyük eyvanı kareye
yakın plândan taşkın, dört ey-
vanlı, tuğla batıllı taş yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Bk. yukarıda Bursa,
Yeşil Cami vakfiyesi.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Ta­
mirleriyle ilgili vesikalar vardır.
(Kşr. Ayverdi, Çelebi ve II. Mu­
rad devri, s. 94-95)
4) Banisi: Çelebi Sultan Mehmed.
5) Yapan: Belli değildir. Caminin
mimarı Hacı ivaz Paşa bu yapıy­
la da ilgili olabilir.
6) Tamirleri: Geçirdiği eski tamir­
ler için bk. Ayverdi, s. 51-54,
94-95.
7) Şimdiki durumu: 1970 yılına ka­
dar Bursa Müzesi olarak kullanıl­
mıştı. 1972’de Müzenin yeni ya­
pısına taşınmasından sonra, Bur­
sa Türk ve İslâm Eserleri Mü­
zesi haline getirilmek üzere ta­
mir edilmektedir.
C. Tarihlendirme: Yeşil Cami ve Tür­
be ile aynı yıllara ait olmalıdır
(1419-1424).
II. Süsleme:
Taş- tıcğla-sırlı tuğla karışımı duvar
işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Pencere alınlıkları ve
batı duvarda rozet.
tuğla ve bazen az olmak üzere tuğ­
lanın birlikte mozaik anlayışı içinde
' kullanılmasıyla meydana getiril­
miştir.
D 1: Batı duvarın güney ucunda, du­
vara tuğla ile 'işlenmiş beş köşeli
yıldızdan ibarettir.
D 2 - D 6, D S, D 17 - D 23: Batı
ve doğu duvardaki alınlıkların he­
men 'hemen hepsi, firuze sırlı tuğla
ve küfeki taşından küçük karelerin
dama tahtası şeklinde dizilmesiyle
meydana getirilmiştir. Bazılarında
tek tük farklı renkte sırlı tuğlalar
görülür (D 17, D 18). D 19’da ise
geometrik süslemeli iacivert-beyaz
bir çiniden kesilmiş parçalar vardır.
D 9 ve D 16: Firuze sırlı tuğla ve
beyaz küfeki taşından karelerin opus
reticulatmn tarzında dizilmesinden
meydana gelmiştir.
D 10 ve D 15ı Dik üçgen şeklinde
firuze sırlı tuğlanın D 10'da tuğia,
D 15’de beyaz küfeki taşından üç­
genlerle alternatif dizilmesiyle basit
mozaik elde edilmiştir.
D 7 : L harfi şeklinde firuze sırlı tuğ­
lalarla beyaz küfeki taşlarının alter­
natif dizilmesiyle elde edilmiş bir
çeşit basit mozaiktir.
D 11 ve D 14: Konkav sekizgen şek­
linde firuze sırlı tuğlalarla D l l ’de
aynı biçimde tuğlaların, D 14’de kü­
feki taşlarının b'ir çeşit hasır örgüsü
teşkil edecek şekilde yerleştirilme­
siyle meydana getirilmiştir.
D 12 ve D 13: Aşık kemiği şeklinde
firuze sırlı tuğlalarla küfeki taşları­
nın bir çeşit hasır örgüsü meydana
getirecek şekilde dizilmesiyle mey­
dana getirilmiştir.
Multanıas:
A. Yapıdaki yeri: Dershane eyvanı ge­
çiş elemanları ve C 2’nin çerçevesi.
B. Malzeme ve teknik: Dershanede tuğ­
la üzei’ine sıva ile, C 2’de ise renkli
sırlı çinilerle meydana getirilmiştir.
C. Desen özellikleri: Sarkıtsız basit ba­
demlerden ibarettir. Dershanede alt
kısım mızrak ucu şeklinde sonuçla­
nır.
Çini:
A. Yapıdaki yeri: Giriş eyvanı ve batı
eyvanda örtü sisteminin içi, bir alın­
lıkta (D 19, C 4) ve bir yerde du­
varda (C 3) spolie mahiyetinde.
B. Malzeme ve teknik: Eyvanların ge­
niş yüzeyleri lacivert ve firuze sırlı
tuğlalarla kaplıdır. C l'de çerçeve,
C 2’de ise ortadaki düz alan, renkli
sır tekniğinde kabartma çinilerle
süslüdür. Tekniğin tipik renkleri
olan firuze, ia’civert, sarı, beyaz ve
açık yeşil ile birlikte altın da kul­
lanılmıştır.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon:
Giriş eyvanında çiniler, sııiı
tuğla zemine çerçeve teşkil
ederler. Ancak, bunlardan bir
kısmı zemin dolgusu veya geniş
bordiiıiere ait çinilerden kes­
medir. Devşirme intibaı bıra­
kan bu çinilerden bir kısmı kıv­
rık dal, ıbir kısmı yıldızlı geo­
metrik yüzey süslemesidir. Bun­
lar, Yeşil Türbe için yapılan çi­
nilerin kalıntıları olmalıdır (Kşr.
R. 350, 351, 364, 367).
Batı eyvanda manastır tonozu­
nun ayna kısmında çinilerden
mukarnaslı bir çerçeve ipinde
dar bir çift bordüıde sınırlı ola­
rak, ortada yirmi köşeli yıldız
meydana getiren geometrik çok
girift öı-gü sistemi ana kompo­
zisyonu teşkil eder. Bölmelerin
içleri simetrik kıvrık dallı küçük
panolar şeklinde düzenlenmiştir.
2) Motifler: Hemen hemen palmet,
rumî ve lotus’a inhisar eder.
C 2'de, Yeşil Camide mihrabın
dış çerçevesi ile C 2’nin çerçeve­
si olan bitkisel bordür tekrarlan­
mıştır.
3) Üslûp: Yeşil Cami ve Yeşil Türbe
çini üslûbunun benzeridir.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Cami süslemesiyle birlik­
te 1424 yıllarında tamamlanmış
olmalıdır.
2) Yaptıran: Çelebi Sultan Mehmed.
3) Yapan: Yeşil Cami ustaları yap­
mış olmalıdır, (Kşr, bununla).
III. Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Dış süs­
leme, devrinin medrese süsleme prog­
ramına göre normal sayılabilir. İç
süslemede ise dershane eyvan’m sa­
deliği ve bir yan eyvandaki muhte­
şem tavan, kontrast teşkil eder. Ders­
hanenin de aslında çini ile süslenme­
si düşünüldüğü ve ya tamamlanama­
dığı veya sonradan yok olduğu ka­
bul edilebilir.
B. Desen bakımından: C 2’de desen, bu
yer için düşünülmüş ve özenilmiş,
girişte ise devşirme malzeme ile son­
radan yapılmış veya tamir edilmiş­
tir. C 2’nin orta kompozisyonu, ben­
zerleri arasında en giriftlerinden bi­
ridir. Rumî başlıca motif olarak dik­
kati çeker.
Bibliyografya:
1909 : WILDE, Brussa, s. 84-90, Fig.
99-104 (süsleme).
1937 : RIEFSTAHL, Rudoif M.
“E aıiy Turkish tile revetments iıı
Edirne” , Ars Islamica, IV, s. 251-
252.
1950 : B A Y K A L, Bursa, s. 137, 201.
1958 : GABRİEL, Broıı-sSe, s. 100-103, Pl.
XLIV/3-4.
1972: AYVERDİ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 94-100, R. 155-156.
 U
ro
D17 D18 D19 D20 D21 D22 D23

BURSA
YE SİL MEDRESE
N

G
Q

Q0
D5 D4 D3 D2 D1
Resim 337. Bursa, Y e şil Medrese. Pen cere a lınlığı (D 10)

Resim 338. Bursa, Y e ş il Medrese. Pencere alınlığı (D 13)

Kesim 345. Bursa, Yeşil Medrese. Giriş eyvanından detay ( C 1)
BURSA, Y E Ş İL İM A R E T İ:
Resim No: 'Bk. GABRIEL, Brousse, Pt.
XLVI/5
Desen No: —
İncelendiği tarih: 23.7.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Aşhane.
2) Mimarisi: Uzunlamasına dikdört­
gen plânlı, yanda ayrıca küçük,
kubbeli mekânları olan, tuğla
hatıllı taş yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Bk. Yeşil Cami.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Bk.
Yeşil Cami.
4) Banisi: Çelebi Sultan Mehmed.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: Kısa bir süre
öncesine kadar atölye iken halen
turistlere eşya satan çarşı haline
getirilmiştir. Bakımsız ve harap­
tır. Badana edildiği için duvar
süslemesi tbugün görülemez.
C. Tarihlendirme: Külliyetlin geri ka­
lan yapıları gibi 1420’lerde yapılmış
olmalıdır.
II. Süsleme:
Tuğla işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Yerini kesinlikle tes-
toit edemediğimiz bir duvar.
B. Malzeme ve teknik: Yassı tuğlaların
yatay ve dikey yerleştirilmesiyle.
C. Desen özellikleri: ikişer yatay, iki­
şer dikey tuğla ile hasır örgüsü et-
güsü etkisi elde edilmiştir.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi 1420 yıllarına ait ol­
malıdır.
2) Yaptıran: Çelebi Sultan Mehmed.
3) Yapan: Belli değildir.
m . Süslemenin genel vasıfları:
Çok basit olan desen, asgariye inmiş
bir süsleme programına örnek olabilir.
Bibliyografya:
1958: GABRIEL, Brousse, s. 103-104, Pl.
XLVT/5
1972: AYVERDİ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 100, R. 167 ve 167 a.
BURSA, YE ŞİL TÜRBE:
Resim No: 347-373
Plân No: 13
Desen No: 2 fa, e-g, 4 c, d, 6 a-f, 8 a, 10 e,
11 d, 12 a, d, 34 a, b, 38 a
İncelendiği tarih: 15.4.1972, 3.6.1972
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Tünbe. Çelebi Sul­
tan Mehmed ve hanedana men­
sup muhtelif kimseler burada
gömülüdür.
2) Mimarisi: Sekizgen plânlı, kub­
beli yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Kapı üzerinde Arapça
inşa kitabesi Vardır.
Hazihi’t-tünbete’l-merhum es-sa-
idu’ş’şehid es-sultan ibıi es-sultan
Muhammed ibn Bayezid Han fi
cumâde’l-ulâ aıibain ve işrine ve
semanimie.
Ahşap kapı üzerinde bani, bina
emini ve usta kitabesi vardır,
a) Bism es-sultan el-mağfur
Muhammed ibn Bayezid
■b) ibn Murad ibn Orhan ibn Os­
man
e) bi-işareti vezir sahib tedbir
d) Hacı İvaz ibn Ahi Bayezid
e) (En altta daireler içinde)
Amelü A li ibn Hatı Ahmed
Tebrîzî
2) Vakfiyesi: Yeşil Cami vakfiye­
sinde tünbe zikredilmez.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Ta­
mirleri hakkında çeşitli vesika­
lar vardır.
4) Banisi: Çelebi Sultan Mehmed
için ölümünden sonra yapılmış­
tır.
5) Yapan: Mimarı olduğu belirtil­
memekle beraber, inşaatı Yeşil
Caminin mimarı Hacı İvaz Pa-
şa’nm yönettiği ahşap kapıdaki
kitabede açıklanmıştır.
6) Tamirleri: Geçirdiği birçok ta­
mirle ilgili vesikalar vardır (Bk.
M. Kural, Giızel Sanatlar, 5, s.
70). 1863’de Parvillee, 1941-43’de
Macit Kural ve 1947’de A,S. ül-
gen’in yaptığı restoreler bugün­
kü durumuna gelmesini en çok
etkileyen tamirlerdir.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve
ziyarete açık tüılbe. Restore sı­
rasında kullanılan çinilerden bir
kısmı dökülmüş ve sırları çat­
lamıştır.
C. Tarihlendirme: Kitabesine göre, H.
824/M. 1421’de ölen Çelebi Sultan
Mehmed için yapılmıştır. Buna göre
1424-25 yıllarına ait olmalıdır.
II. Süsleme:
Çini:
A. Yapıdaki yeri: Portal, mihrap, pen­
cere dış ve iç alınlıkları, duvarlarda
şemseler ve bordürler, pencere sof-
fiti desenli çinilerle süslü olduğu
gibi, iç duvar yüzeyinin alt kısmı
ile dış cephe firuze çinilerle kaplı­
dır.
B. Malzeme ve teknik: Çimlerin çoğu
renkli sır tekniğinde çok renkli, mih­
rap ve portalde önemli bir kısmı ka­
bartma, pencere soffiti ile kapı iç ke­
merinde mozaik tekniğindedir. K a­
bartma çinilerin bir kısmı, düz çini
yüzeyi üzerine yumuşak çini hamu­
ru ile desenin kabarık şekilde, ma-
lakâriyi andırır tarzda işlenmesi ile,
bir kısmı ise henüz fırınlanmamış
çini yüzeyinde desenin derinlemesi­
ne oyulmasıyla meydana getirilmiş­
tir. Portal yan nişi köşeliğinde ilk
şekil, bu bölümdeki dış bordürde
‘ikinci şekil tatbik edilmiştir (R.
352). Renkli sır tekniğinin alışılmış
renkleri olan firuze, lacivert, sarı,
beyaz ve açık yeşil, yer yer kırmızı
kontur ve altın kullanılmıştır. Rief-
stahl’a ıgöre bazı alınlıklar sır altı
tekniğindedir. Fakat bunların tamir­
lerde kullanılanlar olduğu anlaşılı­
yor.

Portal: (R. 347-352)
1) Kompozisyon: Portal, dilimli ya­
rım kubbesinden itibaren çini
ile kaplanmıştır. Aslında dış cep­
hesinde de çini olduğu anlaşılı­
yor. Yarım kubbede her dilimde
aynı uzunlamasına gelişen simet­
rik kıvrık dallı bordür uzanır.
Bunu takibeden üçgen ve bakla-
valı geçiş bölgesinde ise bakla­
valarda haçvari eksene göre si­
metrik, üçgenlerde ise basit si­
metrik kıvrık dallı panolar yer
alır. Örgülü kûfi karakterinde
tezyini bir bordür ve bir sıra
mukarnası kitabe bölgesi takibe-
der. Orta ve yan duvarlardaki
kitabe kartuşlarını ve basık ka­
pı kemeri ile yan nişleri aynı
çok plastik kabartma kıvrık dal­
lı bordür çevreler. Kitabe yazısı
nesih olup, bir satır kûfi ile ve
kıvrık dallarla birlikte işlenmiş­
tir. Yan nişler beş cephelidir ve
herbirinde palmet bölmeli simet­
rik kıvrık dallı bir bordür tek­
rarlanır. Yaşmak mukarnası ba­
sit nişlerden ibaret olup mızrak
uçlan ile sonuçlanır. Köşelikte
serbest 'kıvrık dallı dolgu, çev­
rede ise kıvrık dallarla 'bezenmiş
örgülü kûfi bordür vardır.
2) Motifler: Bütün portal bölgesin­
de süslemeye rumî-palmet-lotus
motifleri hakimdir. Kabartma
çinilerin çoğunda bunların iç de­
tayları belirtilmemiştir. Bunun
dışında kûfi yazı başlıca süsle­
me elemanıdır.
3) Üslûp: Klâsik OsmanlI süsleme­
sine geçiş devrinin aşırı yüklü
tarzda bir örneğidir.
İç ve dış duvarları: (R. 353-355)
1) Kompozisyon: Bugün dış cephe
tamamen fiı-uze sırlı tuğla kap­
lıdır. Bunlar son tamirlere ait­
tir. Parvillee ise deseninde iki
renkle geometrik süsleme göster­
miştir (Pl. 29). Her iki şeklin
de aslına uygunluk derecesi mü­
nakaşa edilebilir. Duvar yüzeyi,
pencere ve alınlıklar ile duvarın
üst kısmındaki dikdörtgen pano­
yu dar kıvrık dal bordürleri çev­
reler. Panoda içiçe geçmiş çok­
genlerden yüzey süslemesi, alın­
lıkta ise kıvrık dallarla süslü
dinî konulu nesih yazılar yer alır
(C 2 - C 8 ).
iç alınlıklarda da aynı sistem
tekrarlanmıştır (C 10 - C 12,
C 14 - C 16). Duvarın iç yü­
zeyinin alt bölümü altıgen firu­
ze çinilerle kaplı olup, her yü­
zeyde pencerelerin iki yanında
birer defa tekrarlanan şemseler
bulunur (C 18). Bunlar mihrap
ve kapının iki yanında yarıdan
kesilmiş haldedir. Oval şemsenin
zemini çapraz eksene göre si­
metrik kıvrık dal kompozisyonu
ile süslenmiş, etrafı bitkisel ba­
sit kıvrık dal bordürü ile sınır­
lanmıştır. Şemseler altta ve üst­
te palmetlerle sonuçlanır.
2) Motifler: İç ve dış duvar bordür-
lerinin çoğu aynı olup, kartuş
bölmeler arasında rumili girift
kıvrık dallıdır. İç alınlıkların
birinde daha basit rumili bordür
vardır ki, bir tamire ait olabilir
( C l l ) . Şemselerle (C 18) bir dış
alınlığın çevresinde (C 8) ise,
Yeşil Cami mihrabının çiçekli
dış bordürü tekrarlanmıştır. Ro­
zetler ve koncalardan ibarettir.
Şemse dolgularında iç konturu
belirtilmemiş ramiler, alınlıklar­
daki yazılar arasındaki kıvrık
dallarda da basit ramiler bulu­
nur.
3) Üslûp: Portale göre daha sade
olup, olgun bir süsleme zevki ve
desen anlayışı vardır.
Kapı kemeri ve pencere sof iti:
(R. 356-357)
Kemerde (C 9 ) enine gelişen ve lo­
tuslarda duraklayan kıvrık dallı, ba­
sit rumîli bordür yer alır. Beyaz, fi­
ruze ve lacivert ile mozaik tekniğin-
dedir. Soffitte (C 17) de mozaik tek­
niği kullanılmışta’, fakat kompozis­
yon daha zengindir. Ortada yuvarlak
bir madalyon ve köşelerde damla şek­
linde küçük madalyonlar, firuze ze­
min üzerinde yer alır. Orta madal­
yonda lacivert zemin üzerinde pal­
met 'bölmeler ve aralarındaki firuze
rumî-lotus-palmet süsleme, 'haçvari
eksene göre simetriktir. Küçük ma­
dalyonlarda da simetrik rumîler yer
alır.
Mihrap (C 1 3 ): (R. 358-367)
1) Kompozisyon: Mihrap, dört ge­
nişçe bordürden ibaret çerçeve
içinde örgülü sütunçelerle sınır­
landırılmış dikdörtgen plânlı niş,
mukamaslı yaşmak ve -kabara­
larla süslü köşelikten meydana
gelmiştir. Çok iri palmetierden
bir akroterle taçlandırılmıştır.
Çerçeve, dıştan içe doğru sırası
ile bütün türbede duvar yüzey­
lerini çevreleyen kıvrık dal bor­
dürü, kıvrık dallarla süslü nesih
yazı frizi, üç sıra mukarnastan
meydana gelen 'bordür ve sekiz
köşeli yıldızların ana motifi teş­
kil ettiği sonsuz geometrik de­
senin parçası olan geniş bordür­
den oluşur.
Niş yaşmağında mukarnaslar çok
sade olup, yalnız alt nişlerinin
yüzeyi simetrik kıvrık dal pa­
noları ile bezenmiştir. Birbirine
örülü demet paye şeklindeki sü-
sunçeler mukarnas başlıklıdır.
Dış çerçevenin en dış bordürü
ile geometrik geniş bordür, sü-
tünçelerin çevresini de dolaşır
ve sadece niş zemininde dikdört­
gen bir yüzeyi açıkta bırakır. Bu
kısım yukarıda dar bir lotus-
palmet frizi, ortada küfi ve ne­
sih yazılardan kıvrık dallarla
bezenmiş birer satır ihtiva eden
kartuş ve dilimli kemerle bölün­
müş ana yüzey olarak teşkilat­
landırılmıştır. Niş zemininde kö­
şelikler serbest kıvrık dallarla
bezenmiştir. En ilginç bölüm ise
kemerin içinde kalan saha olup,
iki şamdan ve bir kandil ile teş­
kilatlandırılmış, zemini ise vazo­
dan çıkan çiçeklerin bezediği
kıvrık dallar kaplamıştır.
Mihrabın büyük köşeliği serbest
kıvrık dal süslemeli bir iç, için­
de kûfî ve nesih yazıların bir­
likte kullanıldığı kartuşlara bö­
lünmüş bir dış kısımdan mey­
dana gelir. Yazı kartuşlarının
aralarında 'ise üç yerde yarım
küre şeklinde, çiniden ajurlu ola­
rak yapılmış iri kabaralar yer
alır.
2) Motifler: Bordür, köşelik, akro-
ter, geometrik bölme içleri gibi
yerlerin (hemen hemen hepsi ile
yazıların aralarında bütün mo­
tifler rumî grubtındandır. Bunun
dışında pek ufak detaylarda, me­
selâ sütunçe üzerinde, yer yer
çiçek motifleri vardır. Buna kar­
şılık niş zemini tamamen farklı
motiflerle süslüdür. Vazo, kan­
dil, şamdan ve mum gibi çini
üzerinde bu devirde görmeye
alışmadığımız motifler yanısıra
vazodan çıkan çiçekler de devir­
leri için hayli naturalist görünüş­
leriyle dikkati çekerler. Hatai,
nar çiçeği ve şakayık yanısıra,
karanfile benzeyen çiçekler kulla­
nılmış, bilhassa dalların tertibi
naturalist bir görünüş sağlanıştır.
Yazı da dekoratif anlamda kulla­
nılmıştır.
 3) Üslûp: Cok zengin olan mihrap­ Panolara çerçeve teşkil eden kı­
ta, ihtişama önem verildiği dik­ sımlarda ise uzun kartuşlar ve
kati çeker. Devri ve Yeşil külli- daire madalyonlar, Selçuklu sü­
yesi için normal sayılabilecek lüsü ve kûfî yazılar ihtiva eder.
çerçeve Ve alınlık süslemesi üs­ Bunlar, bani, bina emini, mimar
lûbu yanında, niş zemininde gö­ ve kapının ustasının adlarının
rülen naturalist üslup, devrini belirtildiği kitabelerdir.
aşmıştır ve ileriye işaret eder.
2) Motifler: Geometrik bölmeler
rumîli simetrik panolarla bezen­
Ahşap: (R. 368-373)
miştir. Bini ise balık pulu motifi
A. Yapıdaki yeri: Cümle kapısı ( B l ) . ile doldurulmuş, uç kısımlarında
rumîli bordürler, ortasında uç­
B. Malzeme ve teknik: Ceviz ağacından
ları palmetlerle biten rozetlerle
kündekâri ve düz satıhlı oyma tek­
hareketlendirilmiştir.
niklerinde.
3) Üslûp: Zemin klâsik OsmanlI üs­
C. Desen özellikleri:
lûbuna yaklaşmakta ise de yazı­
1) Kompozisyon: Kapı kanatları la r a tipi kapıya arkaik bir hava
üçer pano halinde tertiplenmiştir. vermiştir.
Panolar yıldızlı ve çokgenli geo­
metrik yüzey süslemesi ile teş­
kilatlandırılmıştır. Alt ve üst pa­
noda bölmeleri daire parçaları
meydana getirir.

C5
 1) Tarihi: Türbe ile 'birlikte 15. yy.
ilk yarısı ortalarında yapılmış­
tır.
2) Yaptıran: Çelebi Sultan Meh­
met!.
3) Yapan: Çinileri Yeşil Caminin
çini ustaları olan Tebrizli Usta­
lar ve Mehmed Mecnun yapmış
olmalıdır. Kapı ise kitabeye göra
TelbrizK Ali bin Hacı Ahmed'in
eseridir.
III. Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Çini, bu­
gün yapının hemen hemen yegâne
süsleme unsuru olup, gerek iç, gerek­
se dış duvar yüzeyinin çoğunu kap­
lar. 1855’de yıkılıp restorede yenile­
nen' kubbenin içinin aslında kalem
işleri ile süslü olması kuvvetle muh­
temeldir. Pencerelerdeki vitrayların
da tamirde yapılmışlarsa da orijinal­
lerinin benzeri olmaları mümkündür.
Kapı, ustası belli nadir örneklerden
olarak önemlidir.
B. Desen bakımından: Rumi ve kıvrık
dalın hakim olduğu desende, yapının
en önemli yerinde, mihrap nişinde
kullanılan naturaliste yaklaşan bitki
dekoru ileri atılmış bir adım olarak
çok önemlidir.
1818 : HAMMER, Umblick, s. 52-53.
1839 : TEXIER, Charles
Descriptkm de l’Asie Mineure, C. I,
Paris, s. 66.
1874: PAR V ILLE E , Leon
Arclıitecture et decoration turques
au X V e siecle.
Paris, Pi. 29-37.
1909 : WILDE, Brrnsa, s. 63-67.
1932 : TAESCHNER, Franz
"Die Jesil Gâmi’in Bı-ussa, ihre his-
torischen Inschriften und ihre
Künstleı-” , Der İslam, XX, s.
145-147.
1936 : KOYUNOĞLU, İznik ve Bursa,
s. 146.
1937 : RIEFSTAHL, Rudolf M.
“ Early Turkish tile revetments in
Edirne”
Ars Islamira, IV, s. 251-252.
1938 : TAESCHNER, Franz
“ Preliminary materials foı- a dictio-
nary of islamic artiste", Ars Is-
lamica, V, Suppiement I, s. IV.
1944 : K URAL, Macit R.
“ Çelebi Mehmed’in Yeşil Türbesi ve
1941-43 restorasyonu” ,
Güzel Sanatlar, 5, s. 50-102.
1950: B A Y K A L, Bursa, s. 139-141.
1951 : ÜNVER, A. Süheyl
Yeşil Türbesi mihrabı, İstanbul.
1954: M AN TR AN , Inscriptions, s. 105,
No. 31, 32.
1957 : OTTO-DORN, Keramik, s. 62-63.
1958 : GABRIEL, Brousse, s. 94-100, Pl.
X LI-X LIV , Fig. 39-42.
1964 : Y E TK İN , Şerare
“ Türk çini sanatından bazı önemli
örnekler ve teknikleri”
Sanat Tarihi Yıllığı, I, 1964-1965,
s. 94-95, 98, Res. 26-27.
1972 : AYVE R D İ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 101-118, R. 168-185.
YETK İN, gerare
Anadolu’da Türk çini sanatının ge­
lişmesi, İstanbul s. 198 vd, Res. 82.
Resim 351. Bursa, Yeşil Türbe. Portal yan nişinden detay ( C l )
 Resim 356. Bursa, Yeşil Türbe. Portal iç
kemerinde mozaik çiniler (C 9)

Resim 355. Bursa, Yeşil Türbe. İç duvardan çinili

şemse (C 18 )
Resim 362. Bursa, Yeşil Türbo. Mihrap
nişinden detay (C 1 3 )

Resim 363. Bursa, Yeşil Türbe. Mihrap nişinden detay.

BURSA, Y IL D IR IM C A M İİ:
Resim No: 374-413
Plân No: 14
Desen No: 5 e-f, 7 a, e, 9 c, 111, 15 b,
16 a, 38 a, 41a, ib, 45 a, b
İncelendiği tarih: 15.4.1972, 23.7.1973
I, Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Zaviyelı cami.
2) Mimarisi: Yan mekânlı kesme
tas yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur. Yıldırım tür­
besinin kitabesinde bu caminin
tarihçesi için faydalı olabilecek
bilgi vardır.
2) Vakfiyesi: H. 802/M. 1399-1400
tarihli vakfiyesi vardır. Bk. Gab-
riel, s. 67; Ayverdi, ilk devir,
s. 419.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Aşık-
pasazade, Karaçelebizade gibi
kaynaklarda basSi geçer (Kşr.
Çetintaş, Bursa, IX, s. 22 Vd.). Ev­
liya Çelebi tarafından da zikre­
dilmiştir. Tamirleriyle ilgili kay­
naklar için bk. Çetintaş, Bursa,
II, s. 23-25; Ayverdi, ilk devir,
s. 419-425.
4) Banisi: Yıldırım Bayezid (1389-
1402).
5) Yapan: Mimarı belli değildir.
Ancak, Çetintaş, türbe kitabe­
sinde adı geçen mimar Hüseyin
oğlu A li’nin camiyi yapmış ol­
masını muhtemel görür ve kûfî
A li yazılarını da buna dayanak
sayar (Bursa, II, s. 26 ve yuka­
rıda desen No: 45 a).
6) Tamirleri: 1617, 1634, 1635,
1649, 1668 yıllarında tamir edil­
diği hakkında sicil kayıtlarında
bilgi vardır. 1854 depreminde yı­
kıldıktan sonra 1878 - 1879’da
esaslı tamir geçirmiştir.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve iba­
dete açık cami.
C. Tarihlendirme: Kesin tarihi belli de­
ğilse de vakfiye ve diğer kaynaklara
göre H. 793/M. 1390'da başlandı,
herhalde vakfiye tarihi olan H. 802/
M. 1399-1400’den önce tamamlandı.
Ancak, Musa Çelebi tarafından ta­
mamlandığı da rivayet edilir.
n. Süsleme:
Taş işçiliği ve taşa oyulmuş mukarnas:
A. Yapıdaki yeri: Portal ve çevresi
(T 11-13), son cemaat yerinde kemer
yastıkları ve payelerde 'konsollar
(T 16, T 18), kemer kilit taşı (T 17),
cejihede nişler (T 14, T 15) ve pen­
cereler ( T l - T 10), harimde büyük
kemer yastıkları (T 19, T 20) taş
üzerine süsleme ihtiva eder.
B. Malzeme ve teknik: Çoğu küfeki taşı
üzerine kabartma ve oymadır.
C. Desen özellikleri:
Portal (T 11): Eyvan şeklindeki por­
tal, sivri kaş kemerini taşıyan silin-
dirik iki sütunçe ile diğer bölümler­
den ayrılmıştır. Sütunçe başlıkları
yedi sıra mukarnaslı, kaideleri ise
daiha basit mukarnaslıdır. Sağdaki
kaidenin üst kısmında ayrıca bir pal­
met frizi bulunur. Soldakinde ise bu
kısım düz bırakılmıştır. Sütunçelerin
dış tarafında bir meander frizi yer
alır. Cümle kapısının basık kemeri
iki renk taştan kakma olup, yukarı­
sında Zengi tarzında düğüm motifi
bulunur. Daha yukarıdaki kitabe ay­
nalığı ise boştur. Portal yan nişleri­
nin içleri vertikal bölümlerle teşki­
latlandırılmış, bunlardan alternatif
olarak biri düz bırakılmış, biri sgraf-
fito tekniğinde palmetlerle bezenmiş­
tir. Yaşmak basit 'bademlidir. Nişin
dışında basit zencirek bordürü bulu­
nur.
 0 1 2 3 A 5 10 m.
BURSA __________
YIL DI R IM C AM İİ
Yan hücre girişleri (T 12, T 13):
Bursa kemeri şeklindeki dış keme­
rin yastıkları birkaç sıra mukarnasla
bezenmiştir. Kemerin orta kısmında
ise beş sıra mukarnasla teşkilatlan­
dırılmış konik yaşmak bulunur.
Son cemaat yeri paye ve kemerleri
(T 16, T 17, T 18): Son cemaat yeri
kemerlerinin payelerde sonuçlandığı
kısımlar da mukarnas ve benzeri süs­
leme ihtiva eder, tç kemerde (T 16)
zengin ve ince mukarnaslı üçer niş
meydana getirilmiş, altta bitişler
mızrak ucu şeklindedir. Diğer bazı
kemer yastıkları ise (T 18, T 16’nın
dış yüzeyi) daha şematik ve sadeleş­
tirilmiş mukarnas süslemelidir. Bu­
rada da alt ‘bitişler mızrak ucu şek­
lindedir. Kemer kilit taşlarının alt
yüzeyleri ise damla şeklinde sarkıt­
lar ve mızrak ucu motifleriyle bezen­
miştir (T 17).
Son cemaat yeri nişlerinde (T 14,
T 15) yaşmak zengin saı-kıtlı mukar-
naslıdır. Bu mukarnaslarm araların­
da mekik şeklinde firuze çiniler gö­
mülüdür.
Harimde mihrap önü bölümünü diğer
bölümlerden ayıran büyük kemerin
ayaklan (T 19, T 20) ise yanda çok­
gen sütunçeleri bulunan niş şeklinde
düzenlenmiştir. Kemer ayağından ni­
şe geçiş çok zengin sarkıtlı nıukar-
naslarla temin edilmiştir. Mukamas-
lı bölümün altında ise başlı ayaklı
palmetlerden ibaret friz yer alır. N i­
şin yaşmağı ise basit bademli mulcar-
naslarla hareketlendirilmiştir.
Pencereler:
T l ve T 2: B ir zeneirek bordürü ile
uzun ve eşkenar altıgenlere bölün­
müş olan pencere çerçevesinde, eşke­
nar altıgenlerin herbirinde geometrin
kûfi ile A li yazısı üç kere tekrarlan­
mıştır. Çetintaş (Bursa, n , s. 26) bu
yazıyı mimar adı ile ilgili görür. U-
zun bölümlerde ise nesih yazı ile dini
konulu metinler bulunur. Alınlık çev­
resinde İlci renk taşla zikzak bordürii
meydana getirilmiştir.
Diğer pencereler (T 3 - T 10): Söve-
leı- mukarnas süslemelidir. Bunlar
T 3, T 5 ve T 6’da olduğu gi'bi iiç ayrı
tiptedir. T 3 ve T lO ’da alt köşelerde
küçük kare bölümlerde geometrik
kûfi ile dört defa Muhammed yazısı
tekrarlanmıştır. Ancak, T3'de yazı
oyma, T lO ’da kabartmadır.
Mukanıas: (Taştan ıbaşka malzeme ile)
A. Yapıdaki yeri: Mihrap yaşmağı
(M 5) ve tabhanelere geçişte kapı
soffitleri ( M İ ve M 2).
B. Malzeme ve teknik: Duvar yüzeyi
üzerine sıva ile meydana getiril­
miştir.
C. Desen özellikleri: Mihrap yaşmağın­
da yedi sıra halinde yer yer sarkıttı
mukarnas bulunur. Mihrabın diğer
kısımları boyanarak özelliğini kay­
betmiştir. Kapı soffitlerinde ise ara­
larında eşkenar dörtgen düzlükler
bırakan altı kollu yıldız plânlı sar­
kıtlardan ibarettir.
Çini:
Yapının çeşitli yerlerinde az da olsa
çini bulunmaktadır. Bunlar renkli sırlı
firuze parçalardan ibarettir. Tabhane-
lerdeki alçı duvar süslemesinde ( A l ve
A 2) geometrik bölmelerin bazılarında
çini levhacıklar bulunur. Ayrıca, son
cemaat yerindeki nişlerde (T 14, T 15)
mukarnaslar arasında mekik şeklinde
firuze çiniler vardır. Evvelce pencere
soffitlerinde de çini görülmüştür (Kşr.
Gabriel, s. 72).
Alçı:
A. Yapıdaki yeri: Güney tablıane oda­
larının kıble duvarları.
B. Malzeme ve teknik: Bir çeşit stuko
ile alçak kabartma olarak yapıl­
mıştır.

1) Kompozisyon:
A 1: Genel tertip simetrik olup,
tam ortada ocak nişi yer alır.
Bunun üstünde, dışta Kelime-i
Tevihıd frizi, içte enine gelişen
rumî bordürü ile çevrili sonsuz
geometrik düzende ibir pano yer
alır. Duvarın en yukarısında ise
çokgenli-yıldızlı geniş ıbir bordür
bütün duvar boyunca uzanır. Or­
ta panonun sağ ve solunda yu­
karıdan aşağıya sıra ile birer
geometrik pano, sonra üçerden
iki sıra niş yer alır, iki niş sı­
rasının arası :arkad şeklinde bir
frizle ayrılmıştır. Aşağı bölüm­
lerde simetri -bozularak solda
maşalık, 'bir büyük dolap ve üs-
tüste iki niş yer alır. Sağda ise
bu bölümde sadece iki büyük do­
lap bulunur. Kompozisyonun ta­
mamı bir yazı frizi ile çevrelen­
miş, niş, pano ve diğer bölmele­
rin araları bitkisel basit kıvrık
dal bordürü ile sınırlanmıştır. Niş
köşeliklerinin çoğu da bitkisel
kıvrık dal süslemelidir.
A 2: A lt 'bölümler hariç, simet­
rik düzendedir. En yukarıda bir
HI. Süslemenin genel vasıfları:
mukarnas frizi yer alır. Bundan
sonı-a vertikal üç bölüme ayrılan
genel tertipte orta bölüm ikisi
kareye yakın, biri dar, geometrik
süslemeli üç panoyla teşkilatlan­
dırılmış, en aşağıda ocak nişi yer
almıştır, llti yan bölümün üst kı­
sımları eş olup, yukarıda geo­
metrik yüzey süslemeli birer pa­
no ve aşağıda üçerden iki sırada
altı nişten meydana gelmiştir.
A lt kısımlarda solda iki büyük
niş, sağda bir maşalık ve altı kü­
çük niş yer alır. Panolar, nişler
ve ocak birbirlerinden geometrik
dar bordürlerle ayrılmış, panolar
ayrıca çeşitli bordürlerle çevre­
lenmiştir. Niş köşelikleri ise kıv­
rık dal süslemelidir.
2) Motifler : Geometrik motifler eiı
büyük sahayı kaplar. Sekiz kö­
şeli yıldız ve ıbeş köşeli yıldız,
oniki köşeli yıldız ve beş köşeli
yıldız bileşimleri meydana geti­
ren örgü sistemleri hakimdir. A
l ’de rozet çiçekli bordür hakim
iken, A 2'de zen'cirek, yazı, ru-
mi-palmet bordürleri bunun yeri­
ni almıştır. Geometrik bölmelerin
içleri çiçek veya ramilerle dol­
durulmuş, köşeliklerde çoğu ro­
zet çiçeği olan bitkisel motifler
tercih edilmiştir.
3) Üslûp: Geometrik süsleme ile çi­
çekli veya rumîli kıvrık daim
dengede bulunduğu süslemede
tekniğin gerektirdiği tekrarla­
malara rağmen monotonluğa dü-
şühnediği dikkati çeker. Olgun
bir desen anlayışı ve temiz işçi­
liği ile bu tekniğin klâsik örnek­
lerindendir.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Yapı ile birlikte 1390-
1400 yıllarına ait olmalıdır.
2) Yaptıran: Yıldırım Bayezid.
3) Yapan: Belli değildir.
A. Yapıdaki yeri bakımından: Yapıda,
dış süslemede zengin sayılabilecek
taş İşçiliği yanında, alçı süsleme ön
plânda gelir. Çini çok az ve alışıl­
mamış yerlerde görülür. Gabi'iel ve
Çetintaş, aslında duvar alt bölümle­
rinde çini kaplama bulunduğu fikrin­
de birleşir. Çetintaş, daha ileri gide­
rek orijinal mihrabın da Yeşil Cami­
deki gibi çiniden olabileceği fikrini
savunur. Halbuki Yıldırım devri böy­
le bir mihrap için çok eritendir ve
bizce yapıda aslında fazla çini bulun­
ması ihtimali pek zayıftır. Buna kar­
şılık, tamirlerde yenilenmiş olan üst
bölümlerde kalem işi bulunduğu hu­
susunda Gabriel’in fikri akla yakın­
dır.
 B. Desen bakımından: Geometrik yü­ 1862 TEXIER, Charles
zey süslemesi ve bitkisel motiflerin Asie Mineme, Paris, s. 128.
görüldüğü alçı iğleri dışında yapıda
1909 WILDE, Brussa, s. 20-27, Fig. 20-
hakim süsleme mukamastır. Zengin
34.
mukamas süsleme, olgun bir seviyede
ve gözü okşayan, ölçülü nisbetler 1950 B A Y K A L, Bursa, s. 155.
içinde kullanılmıştır. Buna karşılık, 1952 ÇETİNTAŞ, Bursa, H, s. 22-30,
portalin mukamas bakımından zen­ Lev. 31-34 (süsleme).
gin olmayışı dikkati çeker.
1958 ÇETİNTAŞ, Yeşil Cami, s. 4, 10.
GABRIEL, Brcnısse, s. 67-72, Fig.
Bibliyografya: [
27-29, Pl. XX1I-XXVI.
1640 : E V L İY A ÇELEBİ, Seyahatname, 1962 EYİCE, Zaviyeler, s. 36, Plân No.
Z. Danışman yay., İstanbul, 1970. 15.
1818 : HAMMER, Umbliek, s. 34-35. 1964 KURAN, ilk devir, s. 77-79, R.
72-75.
1839 : TEXIER, Charles
Descripti-cm de l’Asie Mineure, Pa­ 1966 AYVERDİ, İlk devir, s. 419-440,
ris, C I, s. 65. R. 721-757.
Resim 375. Bursa, Yıldırım Camii son cemaat yeri.
Resim 380. Bursa, Yıldırım Camii. Portal yan
nişi (T 11)
Resim 383. Bursa, Yıldırım Camii. Üst kat revak penceresi ve portal dış
kemeri (T 16)
Resim 385. Bursa, Yıldırım Camii. Son cemaat yeri mihrabında çini (D r, Yılmaz
Önge'dcn)
 Resim 397. Bursa, Yıldırım Camii. B ir pencere
detayı (T 10)
Resim 395. Bursa, Yıldırım Camii. Pencere (T 3)
 s/
i4 i

Resim 399. Bursa, Yıldırım Camii.

Sağ tabhaneye geçişte mulmrnas
(M İ)
 lüülUtN

Resim 401. Bursa, Yıldırım Camii. S ağ tabhanede alçı duvar kaplaması (A 1)

Resim 405. Bursa, Yıldırım Camii. (A 1) den detay.
 Kesim 411. Bursa, Yıldırım Camii. (A 2) den detay.

Resim 412. Bursa, Yıldırım Camii. (A 2) den Resim 413. Bursa, Yıldırım Camii. ( A 2) den detay.
detay.
D20

D19

D18

D17

D16

D15

DM

D13

BURSA ________________
YILDIRIM MEDRESESİ
Resim No: 414-433
Plân No: 15
Desen No: 7 a, 19 a, b, 25 c, 26 a, 32 a,
33 a
İncelendiği tarih: 15.4.1972, 3.6.1972
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Medrese
2) Mimarisi: Açık, revaklı avlulu,
kubbeli dershaneli, tuğla taş ka­
rışımı yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: H. 802/M. 1399-1400
tarihli vakfiyesi vardır. (Kşr.
Gabriel, Bremse, s. 67; Ayverdi,
İlk devir, s. 421 v d ).
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Med­
resenin öğrenci sayısı ve işleyişi
ile ilgili vesikalar vardır (Kşr.
Çetintaş, Bursa II, s. 31; Ayverdi,
İlk devir, s. 447).
4) Banisi: Yıldırım Bayezid (1389-
1402).
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: 1848 yılındaki bir ta­
miri ile ilgili vesika vardır. 1855
depreminde de çok hasar gören
bina bundan sonra bir tamir gör­
müş, 1947 yılından itibaren .ta­
mirine başlanmış ise de hatalı
olduğu görülerek 1951 yılında
Sağlık Bakanlığı adına Y. Mi­
mar Sedaıd Çetintaş tarafından
daha doğru şekilde restore edil­
miştir.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı Ve iyi
durumdadır. Halen kısmen Sağ­
lık Bakanlığına, kısmen Verem
Savaş Demeğine bağlı dispanser
olarak kullanılmaktadır.
C. Tarihlendinme: Yapının kitabesi bu­
lunmamakla beraber, vakfiyesine
göre 1399-1400 yıllarına tarihlendi-
rilebilir.
Taş işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Giriş cephesi pence­
releri ve giriş eyvanı (T 1 - T 6) ile
avlu ortasındaki havuz (T 7).
B. Malzeme ve teknik: Kumlu yumuşak
bir taştan oldukça kaba işçilikle ka­
bartma.
C. Desen özellikleri: Giriş Cephesindeki
pencerelerden ikisinin kemer ve alın­
lıkları ile (T 2, T 3) giriş eyvanının
iki yanındaki nişlerden birer tane­
sinin kemerlerinde (T 5, T 6) çeşit­
li rozetlerden ibaret basit süsleme
vardır. Diğer iki pencere oldukça
ilkel bir etki bırakan mukarnaslar-
la çerçevelidir ( T l , T 4). Giriş ey­
vanının yanlarındaki ikişer nişin yaş­
mak kısmındaki mukarnaslar da
taştan oyulmuştur (Bk. aşağıda mu-
karnas bölümü). Eyvanın iki köşesi
ince birer duvar payesi ile yumuşa­
tılmış olup, başlıkları çok basit mu-
karnası andıran süsleme ihtiva eder.
Avlunun ortasındaki mermer (havu­
zun ortasındaki fıskiye mukarnaslı
sütun başlığı şeklindedir. Havuzun dı­
şında ise dilimli kemer şeklinde sade
bir -süsleme görülür, üslûp genellik­
le oldukça arkaik karakterdedir ve
camidekinden ayrılır.
Mukamas:
A. Yapıdaki yeri: Giriş eyvanının iki
yanındaki ikişerden dört niş (M 4 -
M 5 ), giriş cephesindeki pencereler­
den ikisinin söveleri ( T l , T 4, M 7),
revak orta kubbesinin içi (M 3),
dershane kubbesine -geçiş elemanları
(M 2), dershane önündeki 'büyük ke­
merin ayağının yastıkları ( M İ ) ve
avlu ortasındaki havuzun fıskiye kıs­
mı (T 7) mukarnas süsleme ihtiva
eder.
B. Malzeme ve teknik: Kubbe içi ve
kubbeye geçiş kısımlarında tuğla
üzerine alçı ile, diğer yerlerde yumu­
şak kumlu taş üzerine oyma olarak
yapılmıştır. Mermerin kullanıldığı
yegâne yer havuzdur.
C. Desen özellikleri: Kubbe ve geçişler­
de (M 2, M 3) birbirinin eşi petek­
lerle tamamen geometrik ve oldukça
monoton 'bir düzen elde edilmiştir.
Pandantiflerin alt köşeleri birer
mızrak ucu motifi ile sonuçlanmış­
tır. Giriş eyvanı nişlerinde de üst kı­
sımlarda aynı geometrik monotonluk
görülmekle beraber, alt kısımlarda
her nişte farklı bitişler meydana ge­
tirilmiştir. Bunlardan yalnız ıbiri sar­
kıtla sonuçlanmıştır. Pencere sövele-
rinde ise bademler sisteminin uygu­
lanmadığı ve daha çok fanteziye ka-
çıldığı dikkati çeker (M 7). Eyvan
kemeri yastıkları CM 1) çok yeni
tamir görmüş olmakla beraber oriji­
nallerinin benzeri olabilirler.
Tvğla-taş işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Binanın giriş cephesi
hariç bütün duvarları üç sıra tuğla
hatıllı ve dikine tuğlalı olup, bu kı­
sımlardaki hemen hemen bütün pen­
cere ve kapı alınlıklarında süsleme
mahiyetinde işçilik görülür.
B. Malzeme ve teknik: Özel şekilde ke­
silmiş tuğla ve taşların derzli olarak
bir araya getirilmesiyle geometrik
desenler elde edilmiştir. Bir yerde
ise duvar yüzeyinde aynı sisteme gö­
re meydana getirilmiş tezyini pano
vardır (D 21).
C. Desen özellikleri: Tuğlaların yatık
ve dik yerleştirilmesinden elde edil­
miş hasır örgüsü gibi basit şekiller
( D İ , D 2, D 4, D 7, D 8, D 19) ya-
nısıra yalnız tuğladan daha girift
geometrik düzen (D 11) de görülür.
Altıgen veya altı köşeli yıldız şeklin­
de kesilmiş taşların ü ç g en -(D 12,
D 14, D 16, D 23, D 25), eşkenar
dörtgen (D 13, D 17) veya dar dik­
dörtgen (D 22) tuğlalarla birlikte
meydana getirdiği motifler ise daha
ilginçtir. En kompleks şekil ise altı­
gen ve yıldız taşların birlikte kulla­
nılması ile ortaya çıkmıştır (D 10,
D 18, D 20, D 21). Alınlıkların çoğu
tamir görmüş olduğu için işçiliğin
kalitesi hakkında fikir ileri sürmek
doğru olmaz. Ancak geometrik mo­
tiflerin aslındaki gibi olduğu kabul
edilebilir.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Çok tamir görmüş olmak­
la beraber süslemenin esası bina­
nın yapılış tarihi olan 1399-1400
yıllarına ait olmalıdır.
2) Yaptıran: Sultan Yıldırım Baye­
zid. ......
3) Yapan: Belli değildir.
III. Süslemenin genel vasıfları:
. I■ ’
A. Yapıdaki yeri bakımından: Giriş cep­
hesinin taş, diğer kısımlarının ise
tuğla ile süslenmiş olması, taş işçili­
ğinin daha önemli sayıldığını göster­
mesi halamından ilginçtir.
B. Desen bakımından: Basit, hatta çok
basit denilebilecek motiflerin kulla­
nılması, işçiliğin oldukça İcaba olması
ile camiden farklı durumda olan
medreseye aynı önemin verilmediği
ve aynı usta ve işçilerin elinden çık­
madığı 'aşikârdır.
Bibliyografya:
1950 : .BAYKAL, Bursa, s. 156.
1951: ÇETİNTAŞ, Bursa II, s. 31-37.
Res. 43-51, Lev. 36-47.
(Süsleme ile ilgili desen yoktur)
1957: GABRIEL, Brousse, s. 65, 73, Fig.
30, pı. xxvn-xxıx.
1966 : AYVE R D İ, ilk devir, s. 447-454,
R.' 762-777.
Resim 414. Bursa, Yıldırım Medresesi. Giriş eyvanı.
Kesim 423. Bursa, Yıldırım Medresesi. Revak orta kubbesi (M 3)
Resim 425. Bursa, Yıldırım Medresesi. Hücre kapısı alınlığı ( D 4) Resim 426. Bursa, Yıldırım Medresesi. Hücre kapısı alınlığı (D 11)

I
I
Resim 431. Bursa, Yıldırım Medresesi. Pencere
alınlığı ve pano (D 21)
Hüsün 433'. ' Bursa, Yıldırım Medresesi. Güney cephe ve pencere alınlıkları
( D 24, D 2 5 )
YILDIRIM D AR ÜŞİFA SI
BURSA, Y IL D İR İM d ARÜŞŞI'RASİ:
Resim No: 434-441
Plân No: 16
Desen No: 7 a, 19a-c, 26 a, 32 a
incelendiği tarih: 23.7.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Hastahane, Tıp
medresesi!
2) Mimarisi: Dikdörtgen plânlı iki
eyvanlı, revaklı avlu etrafında
hücreli, tuğla hatılh taş yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Bk. Bunsa, Yıldırım
Camii.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Bk.
Çetintaş, Bursa, n . s. 38 - 39;
Ayverdi, ilk devir, s. 456-457.
4) Banisi: Yıldırım Bayezid (1389-
1402).
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: Harabe halin­
dedir.
C. Tarihlendirme: Cami ile aynı yıllar­
da yapılmış olmalıdır. (1390-1399).
II. Süsleme:
Tuğla-taş duvar işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Çok harap olan ya­
pının halen mevcut kısımlarından
cümle kapısı (D 1, D 2) ve giriş ey­
vanı (D 3 - D 5) ile büyük eyvanın
avluya bakan duvarlarında (D 6,
D 7) ve batı duvarda bir pencerenin
iki yanında (D 8) tuğla-taş süsleme
vardır.
B. Malzeme ve teknik: Yassı veya özel
şekillerdeki tuğlaların ve taşların
■belli bir desene göre mozaik çini an­
layışında dizilmesiyle meydana geti­
rilmiştir.
C. Desen özellikleri:
Cümle kapısı çevresi (D 1, D 2):
Kapı kemerinde dikine üçer tuğla
ile alternatif kare taşlardan meydana
gelen alınlık dolgusu yer alır. K e­
merin sağında radyal dizilmiş tuğ­
lalardan bir rozet vardır. Çetintaş
(Bursa H, Lev. 56/V) şimdi yıkık
olan sol tarafta bu rozetin eşini ve
dikdörtgen pano içinde tuğla ve taş­
tan hasır örgüsü tesbit etmişti.
Giriş eyvanı: Eyvanın sol tarafın­
daki nişlerden biri tamamen ortadan
kalkmış, diğerinde ise (D 5) üçer
tuğlanın dikey ve yatay yerleştiril­
mesinden ibaret basit süsleme mey­
dana getirilmiştir. Sağ tarafta iki
nişi ayıran kemer köşeliğinde tuğla­
lardan bir selvi motifi görülür
(D 3). Nişlerde ise (D 4) altıgen
taşlarla üçgen tuğlalardan ve altı
kollu yıldızlarla baklavalardan olu­
şan panolar vardır.
Dershane eyvanının avluya bakan
cephesinde sağda (D 6) ve solda
(D 7) tuğlaların dikine ve yatay yer­
leştirilmesiyle meydana getirilmiş bi­
rer pano bulunur.
Batı cephenin pencerelerinden biri­
nin iki yanındaki panolarda da (D 8),
altıgen-üçgen ve altı köşeli yıldız -
baklava bileşimi yüzey süslemesi
yer alır.
Çini: !
A. Yapıdaki yeri: Giriş eyvanında niş
kemerinin kilit taşı.
B. Malzeme ve teknik: Lacivert sırlı
tuğladan tek levha.
C. Desen özellikleri: Tek parça çini,
sekiz köşeli yıldızı andıran şekilde
kesilerek kilit taşı ortasına yerleş­
tirilmiştir.
Alçı:
A. Yapıdaki yeri: Dershane eyvanı du­
varında kuşak halinde.
B. Malzeme ve teknik: Sıva üzerinde
kabartma.
C. Desen özellikleri: Başlı ayaklı dizil­
miş palmetlerden ibaret bordürdür.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Yapı ile birlikte 1395-
1400 yıllarına ait olmalıdır.
2) Yaptıran: Yıldırım Bayezid.
3) Yapan: Belli değildir.
A. Yapıdaki yeri bakımından: Belli bir
1950 : B A Y K A L , Bursa, s. 155.
düzene uyulmaksızın yer yer serpiş­
tirilmiş süsleyici elemanlar vardır. 1952 : ÇETİNTAŞ, Bursa, n , s. 38-47,
Lev. 48-56.
B. Desen bakımından: Tekniğin gerek­
tirdiği geometrik basit yüzey süs­ 1966 : AYVE R D İ, İlk devir, s. 454-460,
lemesi yanısıra selvi motifi dikkati R. 782-792 c.
çeker.

Resim 434. Bursa, Y ıld irim Darüşşifası. Giriş cephesi ( D 1)

Resim 439. Bursa, Yıldırım Darüşşifası. Dershane
eyvana girişte tuğla işçiliği (D 7)
BURSA, Y İĞ İT K ÖH N E C A M İİ:
Resim No: 442-445
Desen N o: —
İncelendiği tarih: 23.7.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: Tek kubbeli, kalkan
duvarlı, tuğla-taş karışımı basit
yapı. Son cemaat yerinin yan­
ları kapalıdır.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur. Hazirede ba­
nisinin mezar taşı vardır ve ta-
rihlendirmede yardımcı olur.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak Ve vesikalar: Tes-
bit edilemedi.
4) Banisi: Y iğit oğlu Hacı Ali.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi. An­
cak, son yıllarda tamir edildiği
durumundan bellidir.
7) Şimdiki durumu: İbadete açık,
bakımlı mescit.
C. Tarihlendirme: Banisinin H. Şevval
853/M. Aralık 1449’da ölümünden
önce, 1440 yıllarında yapılmış olma­
lıdır. Gabriel, n . Bayezid devrine ait
kabul ederken dayanak göstermez.
n. Süsleme:
Tuğla duvar isçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Kalkan Juvan ve mi­
nare kaidesi.
B. Malzeme ve teknik: Basit tuğla iş­
çiliği ile meydana getirilmiştir.
C. Desen özellikleri: Gerek kalkan du­
varı, gerekse minare kaidesi kör ar-
kadlarla süslüdür.
Mukamas:
A. Yapıdaki yeri: İç kapı yaşmağı, g i­
riş kubbesi içi ve yastığı, harimde
ise baklavalı kısmın yukarısında bir
kuşak ve mihrap yaşmağı ve üst
kornişi.
B. Malzeme ve teknik: Tuğla duvar
üzerine sıva ile, mihrapta alçı ile
meydana getirilmiştir.
C. Desen özellikleri: Kubbe kasnağın­
da çok basit bir sıra niştikten iba­
rettir. Diğer yerlerde ise yukarıda
istiridye kabuğu şeklinde başlayarak
aşağıda sarkıtlarla devam eder. Mih­
rap rengârenk boyanarak özelliğini
kaybetmiştir.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Mescitle birlikte 15. yy.
ortalarına ait olmalıdır.
2) Yaptıran: Y iğit oğlu Hacı Ali.
3) Yapan: Belli değildir.
m . Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Minare
kaidesi Ve kalkan duvarından başka
dış süsleme yoktur. İç süsleme ise
çeşitli yerlerde mukarnastan ibaret­
tir. Devrinin süsleme programının
en sade bir örneği olarak ilginçtir.
B. Desen bakımından: Çok sade olup,
fazla bir özellik arzetmez.
Bibliyografya: '
1950 : B A Y K A L , Bursa, s. 109, 192.
1958 : GABRİEL, Broıusse, s. 151, Fig..
95-97.
1970: BATUR, Almaşık dumar, s. 159,
Res. 52.
1972 : AYVE R D İ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 348-349, R. 620-625.
BURSA, Z E Y N İL E R C A M İİ: mış iki pencere alınlığında tuğladan
basit zencirek bordürü bulunur. A y ­
Resim No: 446-448
nı bordür minare kaidesinde de tek­
Desen No: 15 c, 18 a
rarlanır.
İncelendiği tarih: 26.7.1973
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
X. Bina: 1) Tarihi: Çok tamirli olan tuğla
A. Tipi: işçiliğinin esası da cami gibi 15.
yy. ortasın-a aittir.
1) Fonksiyonu: Mescit. 1568’de ca­
2) Yaptıran: Abdüllatif-i Kudsi.
mi olmuştur.
2) Mimarisi: Üç bölümlü son ce­ 3) Yapan: Belli değildir.
maat yeri olan, kare plânlı, yük­
sek kasnaklı tek kubbeli, hatıllı III. Süslemenin genel Vasıfları: Tuğla işçi­
taş bina. liğine münhasır ve oldukça sade olan
süslemede meander gibi oldukça geliş­
B. Tarihçesi: miş bir motifin kullanılması dikkat çe­
1) Kitabesi: Yoktur. kicidir.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Cami Bibliyografya:
haline getirilmesi, . tamiri gibi
konularda vesikalar vardır (Bk. 1950 : B A Y K A L , Bursa, s. 152.
Ayverdi, s. 351-352). 1958 : GABRIEL, Brousse, s, 153.
4) Banisi: Abdüllatif-i Kudsi e?, 1972: AYVE R D İ, Çelebi ve 11. Murad
(öl. 1452) adına y a p ılm ıştır. devri, s. 350-353, R. 626 a-c.
H. 786/M. 1384’de Kudüste doğ­
muş, H. 852/M. 1448’de Bursa’ya
yerleşmiş ve Zeynîye tarikatini
Türkiye'de yaymıştır.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: 1600, 1679, 1745, 1761
tarihli tamirleriyle ilgili vesika­
lar vardır. 1966 yıllarında ise ye­
niden yapılırcasına tamir edil­
miştir.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve iba­
dete açık cami.

C. Tarihlendirme: 15. yy. ortasında ya­

pılmış olmalıdır.

II. Süsleme:

Tuğla işçiliği: ,

A. Yapıdaki yeri: Batı cephede pence­

relerin çevresi, doğu duvarda pen­
cere alınlıkları, minare kaidesi.
B. Malzeme ve teknik: Yassı tuğlaların
belli bir desene göre derzli olarak
dizilmesiyle meydana getirilmiştir.
C. Desen özellikleri: Batı cephedeki iki
pencerenin dışı tuğladan meander
bordürü ile çerçevelenmiştir. Doğu
cephede ise testere dişi ile kavran­
Resim 447. Bursa, Zeyniler Camii batL
cephesinden pencere.
 dar bir zincir bordürü, esas duvar­
ların üst kısmında ise basit zenci-
rek bulunur.
Resim No: 449
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
Desen No: 15 c, 18 f, 24 a
İncelendiği tarih: 26.7.1973 1) Tariiıi: 15. yy. ortasına aittir.
2) Yaptıran: Abdüllatif-i Kudsî için
I. Bina: yapılmıştır.
3) Yapan: Belli değildir.
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Ziyaretgâh-türbe.
III. Süslemenin genel vasıfları: Tuğla dış
2) Mimarisi: Kare üzerine yüksek süslemeden ibaret olup, sadelik içinde
sekizgen kasnaklı kubbeli, girişi çeşitlilik dikkati çeker.
eyvan seklinde, tuğla hatıllı taş
yapı.
Bibliyografya: 1
B. Tarihçesi:
1950 : B A Y K A L , Bursa, s. 152.
1) Kitabesi: Yoktur.
1972 : AYV E R D İ, Çelebi ve II. Murad
2) Vakfiyesi: Yoktur. demi, s. 353, R. 626 d-e.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Bk.
Zeyniler Camii.
4) Banisi: Abdüllatif-i Kudsî (öl.
1452) için yapılmıştır. Kimliği
için bk. Zeyniler Camii.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Bk. Zeyniler Camii.
En son olarak 1966’da yeniden
yapılırcasına tamir edilmiştir.
7) gimdiki durumu: Temiz ve ba­
kımlı.

C. Tarihilendirme: Abdüliatif-i Kudsî

için yapıldığına göre 15. yy. orta­
sına aittir.

H. Süsleme:

Tuğla işçiliği:

A. Yapıdaki yeri: Pencere alınlıkları ve

çerçeveleri, duvarların ve kasnağın
üst bölümleri.

B. Malzeme ve teknik: Tuğla ve derz­

lerin belli bir geometrik düzene gö­
re sıralanmasıyla elde edilmiştir.

C. Desen özellikleri: Pencere alınlık dol­

guları yatay zikraktır. Çerçeveler­
de ise camidekinden farklı bir çe­
şit meander yer alır. Kubbe kasna­
ğında kirpi saçağın hemen altında
D1M ET0KA, Ç ELEB İ MEHMED C A M İÎ:
Resim No: Bk. Ayverdi, Çelebi ve 11 Mu­
rad devri, R. 218-245.
Desen No: —
İncelendiği tarih: Yerinde incelemek
mümkün olmadı.
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Ulu Cami olarak dü­
şünülmüş olmalı.
2) Mimarisi: Kareye yakın dikdört­
gen plânlı yapı. Halen çatı ile
örtülü olup, önceleri dört paye
üzerine bir orta kubbe ve dört
tonozlu sanılmış ve dört yarım
kubbeli tipin ilk öncülerinden
kabul edilmişti. Ayverdi, son
araştırmalarıyla aslında iki pa­
yeye oturan iki orta kubbe ve
yanlarda tonozlarla Ulu cami
şemasının bir variantı olarak
restitüe etmiştir. Cephede ise
son cemaat yerine işaret eden
yastıklar bulunmaktadır.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Cümle kapısı üzerinde
üç satır Arapça inşa kitabesi
vardır.
a) Emere bi-imareti haze’l-mes-
cidi’l mübarek ve’l
-mabedi'l-mükerrem es-sulta-
nu’l-azam ve'l-hakanu’l
-muazzam el-müeyyed min
es-semâ ve bi’d-devletu’l
■ıbayiretu’l-muzaffer ala’l
b) âdâ bi’s-saltanati'I-kahire zıl-
lu'llaıhi fi’l-arzeyni giyâsü’d-
dünya ve’d-dîn muizzu’l-is-
lâm ve'l-mille es-sultan i'bn
ibn es-sultan ebu’l
c) fellh Muhammed ibn Bayezid
ibn Murad ibn Orhan ibn Os­
man kaı-rana'llah f i’d-dünya
bi’l-kabul ve Mısanu en-neyl
el-ücre Ve . . . . ve sadara şeh-
ri’l-müştehir rebiul’ulâ sene
selâs ve aşrine ve semanimie.
ikinci bir kitabe mimar ve bina
emini adlarını verir:
a) Lidai'l-fakir azafi ibadi’ilah
Seyyid Ali al-kadı bi-Dimeto-
ka ve ibn Abdizzaif Togan
ibni Abdullah
b) eş-şehr Casli li ashaba’llatıu
şanehuma ve saneha ve kad
ferağa ve şeyyede binayete
erkâni'hi iftihar
c) el mühendisin ve iftifarul’l-
muamirin el-üstad el mahir
fi san’atih ivaz ibni Baye­
zid fi eııbain ve işrine ve se-
manemie.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Evli­
ya Çelebi tarafından zikredilmiş
ve oldukça geniş deskripsiyonu
yapılmışsa da Yıldırım devride
maledilmiştir (Kşr. Ayverdi).
4) Banisi: Çelebi Sultan Mehmed.
5) Yapan: 'Kitabeye göre mimarı
ivaz ıbin Bayezid’dir. Bursadaki
Yeşil Camiin de mimarı olan Ha­
cı İVaz Paşa olmalıdır. Bina emi­
ni ise Dimetoka kadısı Seyyid
A li ve Doğan bin Abdullah’dır.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: Bakımsız ve
tamire muhtaçtır.
C. Tarihlendirme: Kitabesine göre H.
823/M. 1420 tarihlidir. Mimar kita­
besinde ise H. 824/M. 1421 tarihi
verilmiştir ki, tamamlanma yılı ol­
malıdır.
Taş işçiliği: 1) Tarihi: Yapı ile birlikte 15. yy.
ilk çeyreği sonuna ait olmalıdır.
A. Yapıdaki yeri: Portal ve çevresi, gü­
ney kapı ve pencereler. 2) Yaptıran: Çelebi Sultan Mehmed.

B. Malzeme ve 'teknik: Portal kemerin­ 3) Yapan: Belli değildir.

de iki renk taşla kakma, diğer yer­
lerde çoğu düz yüzeyli alçak kabart­
ma.
C. Desen özellikleri:
Portal dış kemeri, birkaç sıra pal-
metin başlı ayaklı dizilmesiyle iki
renk taşla kakma İken, renkli kısım­
ları zamanın etkisiyle dökülmüştür.
İç kemer dantel gibi çok dilimli olup,
yastık kısımlarında dilimli 'kemerli
panoda yazı, bunun altında ise alt ve
üstte palmetlerle sonuçlanan mukar-
naslı konsol bulunur. Kapının basık
kemeri üzerindeki kitabe panosu,
okunaksız, hatalı bir yazı ile olmak­
la beraber çok ilginç istifiyle süsle­
me mahiyetindedir. Panonun çevre­
sinde kakma bordür vardır. Kapının
basık kemeri de iki renk taşla mey­
dana getirilmiştir. Sövelerde ise mu-
karnaslı küçük konsollar yer alır.
III. Süslemenin genel vasıfları: Portal ve
pencerelerden 'ba^ka yerde dış süsleme
yoktur. Minarenin ve mihrabın ise ori­
jinallik derecesi şüphelidir. Pencere süs­
lemesi Bursa Ulu Camiini, portal ise
Edirne’deki Üç Şerefeli Cami avlu ka­
pısını hatırlatır.
Bibliyografya:
1953 : AYVE R D Î, Fatih devri, s. 476.
1956 : AYVE R D I, Ekrem Hakkı
“Dimetoka’da Çelebi Sultan Meh­
med Camii” , Vakıflar Dergisi, m ,
s. 13-16, Res. 5-10.
1964 : K URAN , ilk devir, s. 63, R. 58.
1972 : AYVE R D Î, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 136-150, R. 218-245.

Güney kapı kemeri zikzak 'kabart­

malarla bezenmiştir. Güney pencere­
lerden ilkinin söveleri düz satıhlı
kabartma olarak palmet dizisi ile
süslenmiş, kemeri de basit yivlerle
hareketlendirilmiştir. Güney pencere­
lerden bir diğerinde ise kemer, Bur­
sa Ulu Camiinin batı pencerelerinin-
kine benzer şekilde hareketlendiril-
miştir.
E D İR N E ____
B E D E S T E N 0 1 2 M 5 ,0
E D İR N E , B ED ESTEN :
Resim No: 450-455
Plân No: 17
Desen No: 10 a, 16 c, d, 18 d
İncelendiği tarih: 26.5.1973
1. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Bedesten, çarşı.
2) Mimarisi: Dikdörtgen plânlı, altı
paye üzerinde 14 kubbeli, dışı
dükkanlı, taş ve tuğla hatıllı
yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Edirne, Eski Cami
vakfıdır. Bk. buna.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Bk.
Ayverdi, s. 151.
4) Banisi: Çelebi Sultan Mehmed,
5) Yapan: Eriri Caminin mimarı
Alâeddin yapmış olmalıdır.
6) Tamirleri: Eski tamirleri tesbit
edilemedi. 1948’den itibaren res­
tore edilmiştir.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve fa­
al durumdadır.
C. Tarihiendirme: Kesin tarihi belli ol­
mamakla iberâber Eski Caminin vak­
fı olduğuna göre 1415-20 yıllarına
tarihlendirildbilir.
n . Süsleme:
Taş işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Pencere kemerleri.
B. Malzeme ve teknik: Beyaz mermer­
den alçak kabartma.
C. Desen özellikleri:
T l , T 5, T 11, T 16: Ortada bir pal-
metle sonuçlanan rumili basit kıvrık
dal bordüründen ibarettir.
T 2, T 3, T 10, T 14, T 18: Üç yivli
bir şeridin meydana getirdiği’ yuvar­
lak çizgili basit zencirek.
T 4, T 17: Uzunlamasına gelişen üç
daldan meydana gelmiş basit rumili
bordür.
T 6, T 15: Köşeleri yumuşatılmış ba­
sit meandeı- bordüründen ibarettir.
T 8, T 13: Zikzak çizgilerden meyda­
na gelen hasır örgüsü geçmeli bor-
dürdür.
T 9, T 12: Enine gelişen oldukça zen­
gin rumili ıbordürdür.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Tamirli olmakla beraber
esası yapı ile birlikte 1415-1420'
ye ait olmalıdır.
2) Yaptıran: Çelebi Sultan Melhmed.
3) Yapan: Belli değildir.
HI. Süslemenin genel vasıfları:
Pencere kemeri gibi çok yüksekteki bir
yerde yegâne süslemenin bulunuşu dik­
kate değer. Ticarî maksatla kullanılan
bir yapıda normal sayılabilecek sade­
liktedir. Geçme ve rumî yegâne süsleme
elemanıdır.
Bibliyografya:
1939 : PEREMECİ, Edime, s. 86.
1949 : A S L A N A P A , Edime, s. 131-134.
1972: AYVE R D İ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 162-163, R. 264-274.
Resim 450. Edirne, Bedesten. Pencere (T 12)
Resim 453. Edime, Bedesten. Pencere (T 16)
Resim 454. Edirne, Bedesten. Pencere (T 17)

Resim 455. Edirne, Bedesten. Pencere ( T I S )

E D İR N E , B E Y L E R B E Y İ C A M İİ:
(Beylerbeyi imareti)
Resim No: 456-460
Desen No: 46 a
incelendiği tarih: 19.5.1961, 10.9.1963,
26.5.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Imaret-cami.
2) Mimarisi: Yan mekânlı, çokgen
piânlı, mihrap önü bölümü olan
yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: inşa kitabesi yoktur.
Kapı üzerindeki yazı tamir kita­
besi parçası olabilir.
2) Vakfiyesi: H. 833/M. 1429-1430
tarihli vakfiyesinin H. 976/M.
1568-69 tarihli sureti vardır. Kşr.
Gökbilgin, Paşa Livası, s. 253-
255.
3) Diğer kaynak Ve vesikalar: Hib-
rî ef. ve başkaları tarafından zik­
redilmiştir. Kşr. Gökbilgin, Paşa
Uyası, s. 30 ve Ayverdi, Çelebi ve
II. Murad devri, s. 377.
4) Banisi: Rumeli Beylerbeyi Sina-
neddin Yusuf Paşa. (Kim liği için
bk. Gökbilgin, s. 30-31.)
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: 1963 yılında çok ha­
rap idi. Son yıllarda Y. Mimar
Fatin Uluengin tarafından yeni­
den yapılırcasına tamir edilmiş,
orijinal havasım bu tamirle kay­
betmiştir.
7) Şimdiki durumu: ibadete
cami.
C. Tarihlendirme: Vakfiyesine ve Hibrî
ef. verdiği bilgiye göre H. 832/M.
1429’da yapılmıştır.
Kalem işi:
A. Yapıdaki yeri: Halen sadece harim-
delci büyük kemerin alt yüzeyinde
kalem işleri vardır. 1961 yılında ise
mihrap önü bölümündeki nişlerde
kalem işi kalıntıları vardı. Bunlardan
geometrik kûfî yazılı olanı alçı içine
alınarak 1961 yılında I. Ü. Edebiyat
Fakültesi Sanat Tarihi Enstitüsüne
getirilmiş, 1971 yılında ise Müzeye
konmak üzere Edirne’ye gönderil­
miştir. Diğer kalem işleri 1963 y ı­
lında da mevcut idiler.
B. Malzeme ve teknik: Mavi zemin üze­
rine siyah tahrilli olarak fırça ile
yapılmıştır.
C. Desen özellikleri: Büyük kemerdeki
kalem işinde, orta bölümde kartuş
içine alınmış bir sülüs yazı vardır.
Soffitin diğer kısımları ise rumili
kıvrık dal tezyinatlıdır. Mihrap önü
bölümündeki nişin kalem işinde ise,
dilimli rami, beş dilimli yaprak gibi
motifler seçilebilmektedir. Rumîier,
Edirne Muradiye Camimdeki çini ve
kalem işlerinin ramilerine benzer.
Bunlardan başka geometrik küfı ya­
zılı bir pano da vardı. Kalem işleri,
genel kompozisyon hakkında fikir
veremeyecek halde günümüze gel­
miştir.
Ahşap:
A. Yapıdaki yeri: B ir kapı veya pencere
fragmanı.
B. Malzeme ve teknik: Ceviz ağacından
oyma.
C. Desen özellikleri: Hataili serbest kıv­
açık
rık dal süslemeli olan panoda kurt
yenikleri ve boya yüzünden detay­
lar iyice belli olmuyorsa da, çok
kaliteli bir eser olduğu anlaşılabil-
mektediı-. Rumili madeni kabaralar
 da hayli ilginçtir. Klâsik Ûsmanlı
süslemesi üslûbundaki bu eser, 1961
yılında görülmüştü. Günümüze gelip
gelmediği tesbit edilemedi.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Yapı ile birlikte 1429 yıl­
larına ait olmalıdır.
2) Yaptıran: Beylerbeyi Sinaneddin
Yusuf Paşa.
3) Yapan: Belli değildir.
III. Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Yapıda
aslında kalem işleri ve ahşap ka­
bartmalardan başka süsleme bulu­
nup bulunmadığını bugün için söy­
lemek mümkün değildir.
B. Desen bakımından: Klâsik Osmanîı
desen anlayışına uygun rumî ve ha-
tai gibi devrinin tipik motiflerinin
kullanıldığı bir eserdir.
1911: GURLITT, Adrianopel, s. 53.
1920 : OSMAN R IF A T, Edime rehmıması,
Edirne 1336, s. 29.
1939 : PEREMECİ, Edime, s. 68.
1949 : A S L A N A P A , Edime, s. 91-94.
1952 : GÖKBİLGİN, Edirne ve paşa livası,
s. 30-31, 253-255.
1962 : EYİCE, Zaviyeler, s. 39, Plân No.
25.
1965 : A S L A N A P A , Oktay
“Edirne’de Türk mimarisinin ge­
lişmesi” , Edime. Edirne’nin 600
fethi yıldönümü armağan kitabı,
Ankara, s. 230, Res. 30-31.
1972 : AYVE R D İ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 377-381, R. 654-659.
Resim 457. Edirne. Beylerbeyi Camii. K alem işleri (1961’deld durum)

Resim 458. Edirne, Beylerbeyi Camii. Kalem işleri (1973’deki durum)

Resim 460. Edirne, Beylerbeyi Camii. Ahşap pencere kepengi
(1961'deki durum)
ED İR NE , B E Y L E R B E Y İ TÜRBESİ: HI. Süslemenin genel Vasıfları: Çok sade
Resim No: 461 olan yapıda yegâne süsleme sırlı tuğla
dolgudur. Geometrik desen basit fakat
Desen No: —
ilginçtir.
İncelendiği tarih: 10.9.1963, 26.5.1973

Bibliyografya:
I. Bina:

1949 : A S L A N A P A , Edirne, s. 94.

A. Tipi:
1972: AYVE R D İ, Çelebi ve II. Murad
1) Fonksiyonu: Türbe.
devri, s, 381, Res. 660-661.
2) Mimarisi: Oktogon plânlı taş
yapı.

B. Tarihçesi:

1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Tes­
bit edilemedi.
4) Banisi: Beylerbeyi Sinaneddin
Yusuf Paşa için yapılmış olabilir.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: Harap halde­
dir.

C. Tarihlendirme: Cami ile birlikte

H. 832/M. 1429 tarihlerine ait ola­
bilir.

n. Süsleme:

Sırlı tuğla:

A. Yapıdaki yeri: Kıble tarafındaki pen­

cerede dış tarafta dolgu.

B. Malzeme ve teknik: Firuze sırlı ve

sırsız tuğlaların alternasyonu ile süs­
Resim 461. Edirne, Beylerbeyi Camii karşısındaki
leme elde edilmiştir.
türbe.
C. Desen özellikleri: Sırlı ve sırsız tuğ­
lalar, belli bir düzene göre dizilerek
kilim örneğini andıran geometrik
desen meydana getirilmiştir.

D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:

1) Tarihi: 1429 yıllarına ait olabilir.

2) Yaptıran: Belli değildir.

3) Yapan: Belli değildir.

EDİRNE ----- 0 12 34 5 lOm.
ESKİ CAMİ
ED İR N E , ESK İ CAM İ:
(Ulu Cami)
Resim No: 462-476
Plân No: 18
Desen No: 7 d, 8b, İ l e , 16 b, 41 b
İncelendiği tarih: 26.5.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Ulu Cami.
2) Mimarisi: Dört paye üzerine do­
kuz kubbeli, anıtsal taş yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Bani, mimar ve tamir
kitabeleri vardır. Harim kapısı
üzerinde üç satır Arapça bani
kitabesi:
a) Kâle’n-nebiyyü aleyhi’s-selâm
mer 'benâ li'l-lâihi mesciden
toena'l-lah behu beyten f i’l-
cenneti emere Ibi-imareti hâ-
ze’l-camii'ş-şerif es-sultanu’l-
müeyyed el-mücahid
b) el-mırabıtu’l-liva mansur ka-
hiru’l-a’dâ nâşiru’l-adl ve’i
ihsan alâ ehli’d-dünya es-sui-
tan ibn es-sultan gıyâsu’d-
dünya
c) ve’d-din Muhammed ibn Bâ-
yezid Han halleda’l-lahu sul-
tanuıhu ve avzaha ala’l-âlemîn
burhanehu fi-muntasafi şev­
val sene sitte ve aşare ve se-
manemie.
Yan kapı üzerinde üç satır mi­
mar ve kalfa kitabesi:
a) Kale’n-nebiyyi aleyhi’s-selâm
izâ raeytumu’r-recul yeteâ-
hedu’l-mescid
b) fe’şhedû lehu bi’l-îman tasad-
dâ bi-imareti hâze’l-camii’I
-aziz mimâren
C) (hadbünâ iftiharu’s-suduru el
-Hâec Alâu’d-din dâme izziı-
hu’l-âmil Ömer ibn İbrahim.
Minber kapısında bani kitabesi:
Fi eyyami es-sultanu’l-a'zam
Muhammed ibn Bayezid ibn Mu-
rad Han.
Son cemaat yeri girişinde tamir
kitabesi:
a) Şehriyar-ı bahr-u-berr şatıen-
şeh-i âlî-nijad padişah-ı heft
kişver husrev-i kurb-u-baid
Bu’l hayı- Sultan-ı gazi-i
azam-ı cümle mulûk yez-i hak
zill-i İlâhî mazhar-ı lûtfî Me-
cid
b) Ser behak secde olmuşken mi-
narat-ı kubab herbirin ihya­
ya 'hasr-ı himmeti oldu reşid
Bani-i sani selef-asarının mec-
muuna eyledi bunca ibadet
haneye say-i mezid
c) Minber-i arşi muazzamda
hatibi kutsiyan hudbehan
olup desin kim cami’ul hayr-i
said
Cami-i akdem atik mabed-i
alî-makam şöyle bir muhkem
bina oldu ki kılı naşenid
d) Abd-i ahkar örfi-i dai dedi ta­
rihini: Yaptı Eski Cami-i
Mahmud Han kıldı cedid.
1166 (1753)
2) Vakfiyesi: Yoktur: Vakıfları hak­
kında bk. Göbbilgin, Paşa livası,
s. 196-197.
3) Diğer kaynak ve Vesikalar: Evli­
ya Celebi tarafından tasvir edil­
miştir. Diğer kaynaklar için bk.
Gökbilgin, s. 196-197.
4) Banisi: Emir Süleyman Çelebi
tarafından başlatılmış, Çelebi Sul­
tan Mehmed tarafından tamam-
latılmıştır.
5) Yapan: Kitabeye göre mimarı
Hacı Alâeddin, kalfası Ömer ibn
İbrahim’dir.
6) Tamirleri: H. 1166/M. 1753 tarih­
li tamir kitabesi vardır.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve iba­
dete açık cami.
C. Tarihlendirme: Kitabesine göre H.
816/M. 1414’de tamamlanmıştır.
 miş, kemer içlerine birer rozet yer­
leştirilmiştir.
Minber, camide günümüze gelen en
A. Yapıdaki yei’i: Portal ( M İ ) , batı önemli süsleme elemanlarındandır.
kapı (T 1), Ibatı minare kaidesi Yangın sırasında yanan orijinal min­
(T 2, M 2), son cemaat yeri girişi berin parçalarından meydana geti­
(T 5) ve minber taş işçiliği ile be­ rilmiş olup, korkuluk ve 'benzeri ta­
zenmiştir. mamlanan kısımları düz bırakılmış­
tır. Kapısı üzerindeki kitabede Çele­
B. Malzeme ve teknik: Portal, son ce­
bi Sultan Mehmed'in adı Verilmiştir.
maat yeri girişi ve minber beyaz
Minberin batı yüzünde oniki, on ve
mermerden, minare kaidesi ve pen­
beş köşeli yıldızlar meydana getiren
cere söveleri küfeki taşından kabart­
çok girift bir örgü sistemi üçgen sa­
ma, batı kapı küfeki ve kırmızı kal­
hayı kaplar. Bu bölüm rumîli bir kıv­
kerden kakmadır.
rık dal bordürü ile çerçevelidir. Doğu
C. Desen özellikleri: yüzde de üçgen alan, aynı bordürle
çerçevelenmiş olup, benzerine nadir
Portalde ( T l ) başlıca süsleme ele­
rasüahılabileeek giriftlikte bir yıldızlı
manı mukarnas olup, yaşmak gayet
örgü sistemiyle bezenmiştir, örgü şe­
iri Ibir sarkıt etrafında küçük sarkıt­
ritlerinin bir kısmı rumîlidir. Dik­
lardan meydana gelen gösterişli fa­
dörtgen pano ise iki cephede eş olup,
kat mukamasm klâsik nisbetlerine
sonsuz düzende çok girift rumîli kıv­
uymayan formdadır. Portal yan ni­
rık dal süslemesi ihtiva eder. Üç şe­
şinde ise yaşmak mukarnasları sar-
ritli rumîli kıvrık dal bordürü ile sı­
kıtsız sade bademlerden ibarettir.
nırlandırılmıştır. Batı cephede bö­
Son cemaat öyeri girişinde (T 5) ta­ lümleri birbirinden ayıran zencirek
m ir kitabesi çevresindeki rozetler­ bordürün şeritleri yazı frizleri şeklin­
den ve spiralli bordürlerden ibaret dedir.
süsleme tamirle çağdaştır.
D. Süsleme (halikında tarihi bilgi:
Batı minarenin (T 2, M 2) kaidesinin
1) Tarihi: Portal, Ibatı kapı, pencere
köşelerinde fonksiyonlarına uymayan
süslemesi ve minber yapı ile çağ­
niâbetleri ile 'garip bir etki yapan
daştır (1414 yılları). Minare
süsleyici elemanları vardır. Kaidenin
kaidesinin durumu ise şüphelidir.
köşeleri incecik sütunlarla yumuşa­
Son cemaat yeri girişi ise 18. yy.
tılmış, bunların nisbetsiz derecede
eseridir.
genişleyen mukarnaslı konik başlık­
ları üzerine iri silindirik elemanlar 2) Yaptıran: Çelebi Sultan Mehmed.
yerleştirilmiştir. Taşıyıcı ve taşınan 3) Yapan: Belli değildir.
organ çok nisbetsizdir.
m . Süslemenin genel vasıfları:
Yan kapının süslemesi renkli kakma
A. Yapıdaki yeri bakımından: Portal,
kemerlerde toplanmıştır. Dıştaki siv­
kapı ve pencere gibi yerlerde normal
ri kemeı- birkaç sıra palmetten ibaret
süsleme olan taş işçiliği vardır. An­
enine gelişen frizle süslenmiştir. Kö­
cak, bu süsleme kuzey ve batı cep­
şeliklerin sade bırakılmasına karşılık
helere toplanmış olup, diğer cepheler
yukarı kısımda palmetli bir akroteı*
tamamen sade bırakılmıştır. Yapıda
yer alır.
orijinal kalem işleri yoktur. Aslında
Son cemaat yeri pencerelerinin bi­ kalem işleri bulunduğu hakkında ise
rinde (T 3) söveler mukarnaslı olup, bilgimiz vardır. Bu durumda yapının
düzlüklerine rozetler yerleştirilmiştir. çok hasar görüp, tamir edilmesi rol
Diğerinde ise (T 4) söve, dilimli ke­ oynamıştır. Çelebi Mehmed devri
merli kör arkad şeklinde tertiplen­ eseri olarak çinili olmayışı dikkat çe-
 İticidir. Minber ise tamirli olmakla
beraber emsali arasında yine de seç­
kin bir yere sahiptir.
B. Desen bakımından: Minber dışında
palmet ve rozet yegâne süsleyici mo­
tiftir. Minberde ise örgü sistemi ara­
sında rumiler ilginç bir şekilde kul­
lanılmıştır.
Bibliyografya:
1640 : E V L İY A ÇELEBİ, Seyahatname,
Z. Danışman yay. İstanbul 1970,
C. 5, s. 309-310.
1911 : GURLITT, Adrianopel, s. 2-4.
1920 : R IF A T OSMAN,
Ediıme relmuması, İstanbul 1336,
s. 35-37
1939 : PEREMECİ, Edirne, s. 54-55, Res.
6-7.
Resim 462. Edime, E-ski Cami portali
(M İ)
1964: KURAN, ilk devir, s. 39-43, Res.
37-40.
1965 : A S L A N A P A , Oktay
“Edirne’de Türk mimarisinin geliş­
mesi” , Edime, Edirne'nin 600 fethi
yıldönümü armağan kitabı, Anka­
ra, s. 224.
1966 : AK TE PE, Münir
“ Abide ve sanat eserlerimize ait
Türk tarihlerinde mevcut bilgiler” ,
Sanat Tarihi Yıllığı, II, 1966-68,
s. 176.
1971 : K A R AM AG AR ALI, Beyhan
“ Edirne Eski Camiinin kitabeleri
ve mimarimizdeki yeri” , Vakıflar
Dergisi, IX , s. 331-336.
1972: AYVE R D İ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 150-160, R. 248-258.
Resim 473. Edirne, Eski Cami minberi. Doğu cephe.
Resim 475. Edirne, Eski cami minberi. Doğu
cepheden detay.
E D İR N E , G A Zİ M iH A L C A M İİ:
(Gazi Mi'hal imareti)
Resim No: 477-478
Desen No: 13 a, 41 b
İncelendiği tarih: 10.9.1963, 25.5.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Zaviye.
2) Mimarisi: Yan mekânlı, ağır pa­
yeler üzerine beş gözlü con ce­
maat yeri olan kesme taş yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Kapı üzerinde üç satır
Arapça inşa kitabesi vardır.
a) Enşee hâza’l-mekâne’l-müba-
reke el-emir el-kebir
b) azze nasrulıu Mihal ibn Aziz
Paşa tekemmelet fi eyyami’s
-sultan Murad
c) ibn Muhammed ibn Bayezid
Han fi sene hamse ve işrîne
ve semanimie.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Bk.
Gökbilgin, Paşa livası, s. 244-246,
Not. 203.
4) Banisi: H. Murad devri ümera­
sından Gazi Mi'hal Bey. Köse Mi­
hal Bey’in torunu (Kşr. Gökbil-
gin, Paşa livası, s. 244-246).
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Eski tamir tarihleri
belli değildir.
7) Şimdiki durumu: Bakımsız ve
tamire muhtaç haldedir.
C. Tari'hlendirme: Kitabesine göre H.
825/M. 1422’de tamamlanmıştır.
H. Süsleme:
Taş işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Cümle kapısı sövele-
rinde konsol.
B. Malzeme ve teknik: Beyaz mermer­
den düz yüzeyli kabartma.
C. Desen özellikleri: Dört sıra mukar-
nasın altında iç detayları belirtilme­
miş ramilerden çapraz eksene göre
simetrik kare panolardan ibarettir.
A. Yapıdaki yeri: Kıble duvarı ortasın­
da mihrap.
B. Malzeme ve teknik: Alçıdan alçak
kabartma olarak yapılmıştır. Yer
yer kabaralarda ve mukamaslarda
kabartma hayli yüksektir.
C. Desen özellikleri: Mihrap, bir sıra
mukarnas ve bir geniş ıbordürden iba­
ret çerçeve içinde mukamas yaşmak­
lı niş ile aynalıktan meydana gelir.
Mukarnas alt hizasından itibaren
mihrabın alt kısmı su basması yüzün­
den faarabolmuş, adeta erimiştir. A y ­
nalıkta ve köşelikte aynı yıldızlı geo­
metrik örgü kullanılmıştır. Burada
oniki köşeli iri yıldızlar ve araların­
da çeşitli geometrik 'bölmeler mey­
dana gelmiş olup, yıldızların ortasın­
da birer kabara bulunur. Aynalık,
zeminden yükseltilmiştir.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Bina ile birlikte 1422 yıl­
larına ait olmalıdır.
2) Yaptıran: Gazi Mihal Bey.
3) Yapan: Belli değildir.
HI. Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri halamından: Mihrap
ve kapıdaki detaydan 'başka orijinal
süsleme kalmamıştır. Aslında binada
daha 'başka süsleyici unsurların bu­
lunduğu, fakcjt zamanla yok olduk­
ları söylenebilir.
B. Desen bakımından: Her iki çeşit süs­
leme, teknikleri için tipik motif ve
kompozisyon şemaları gösterir.
Bibliyografya:
1910 : GURLITT, Adrianoyel, s. 52.
1920 : R IF A T OSMAN, Edirne relmu-
ması, Edirne 1336, s. 25.
1939: PEREMECİ, Edinıe, s. 66, Res. 11.
1949 : A S L A N A P A , Edime, s. 98-100.
1952 : GÖKBİLGİN, Paşa livası, s. 244-
246, Not. 203.
1962 : EYİCE, Zaviyeler, s. 38.
1972 : AYVE R D İ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 386-389, R. 671-676,
E D İR N E , M E ZtT B E Y GAMI t:
(Yeşilce Cami)
Resim No: 479-482
Desen No: —
İncelendiği tarih: 11.9.1963, 26.5.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Tafahaneli cami.
2) Mimarisi: Yan mekânlı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Kapı üzerinde üç satır
tamir kitabesi vardır.
a) Kad bena haze’l-mescidi’ş-şe-
rif fi asri Sultan Murad Han-ı
sani
Ib) mezyed’l-emirü'l-kabiru’l-Gazi
fî-sebili’Uah sene 844
t ) ve kad ammar tamirehu’s-sâ-
lis fi asri’s-sultan ibni’s-sul-
tani’l-Gâzi Abdülhamid Han-ı
sani 1307.
2) Vakfiyesi: Yoktur. Vakıfları için
bk. Gökbilgin, s. 67-68.
3) Diğer ‘kaynak ve vesikalar: Tes-
bit edilemedi.
4) Banisi: Mezid Bey. Alacahisaı-
(Krusevac) sancak beyi olup
H. 845/M. 1442’de Eflâk’da şehid
olmuştur.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: H. 1165/M. 1752 dep­
reminden sonra tamir edilerek
minber ilavesiyle cami oldu.
1877/78’de Rus işgalinde harap
oldu ve H. 1307/M. 1889-90’da
tamir edildi.
7) Şimdiki durumu: Harap ve met-
rûktur. 1973 Mayısında kanal
inşaatı şantiyesi olarak kullanı­
lıyordu Ve mihrap önü bölümü­
ne iki mahrutî çadır kurulmuştu.
C. Tari'hlendirme: Tamir kitabesinde de
belirtildiği gibi H. 844/M. 1440-41'de
yapılmıştır.
II. Süsleme:
Taş işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Kıble duvarı ortasın­
da mihrap.
B. Malzeme ve teknik: Küfeki taşından
olup alt kısımları sıvalıdır. Üst kı­
sımda ise kabartma friz vardır.
C. Desen özellikleri: A lt bölümlerde ori­
jinal süslemeden iz kalmamıştır. A y ­
nalıkta üstüste birkaç sıra lotus ve
palmetten bir friz uzanır. Kuvvetli
ışık gölge etkisi, dik kesimli kabart­
ma ile temin edilmiştir.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Y'apı ile birlikte 1440
yıllarına ait olmalıdır.
2) Yaptıran: Mezit Bey.
3) Yapan: Belli değildir.
HI. Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Mihrap­
tan ve mihrap üstü bölgesindeki ka­
lem işi izlerinden başka orijinal süs­
leme günümüze gelmediği için süs­
leme programı bakımından fazla bir
şey söylemek mümkün değildir.
B. Desen bakımından: Klâsikleşmiş lo­
tus-palmet frizinin birkaç sıra ha­
linde kullanılışı ilginçtir.
Bibliyografya:
1920 : R IF A T OSMAN, Edime relmuması,
Edirne 1336, s. 25.
1939 : PEREMECİ, Edime, s. 67-68.
1949: A S L A N A P A , Edime, s. 110-111,
Res. 133.
1952 : GÖKBİLGİN, Paşa livası, s. 243-244.
1962 : EYİCE, Zaviyeler, s. 40, Piân 60.
1972: AYV E R D İ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 397-399, R. 690-695.
E D İR N E _____________
M U R A D İY E CAM İİ 0 1 2 3 4 5 10r

/
E D İR N E , M U R A D İY E GAM It:
(Muradiye Zaviyesi)
Resim No; 483-515
Plân No: 19
Desen No: 3 a, c, h, 4 e, 9 c, 11 d,e, 12 a,
İncelendiği tarih: 18.5.1961, 10.9.1963,
38 a, 499
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Zaviye, sonradan
cami.
2) Mimarisi: Yan mekânlı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Kapısı üzerinde üç sa­
tır taşa oyma Arapça ıbani kita­
besi vardır.
a) Allet imaretü sultan ibni’s-sul-
tan bahri’l-eyâdi Murad-ı Âl-i
Osman
b) nâhat bi-namâi'hi ve’l-eflâk
teğbitühâ benâ’l-mennân yah-
lî kedıimmetiT-bânî
c) ese’el Allah en-yekba muver-
rehaten ela’d-duhur ecrai Han
sultan.
Mihrapta da yazı bordüıiinün bir
bölümü bani kitabesi mahiyetin­
dedir.
Allahümme takabbel min es-sul­
tan Murad Han ibn Muhammed
ibn Bayezid Han nasarahu Allah.
2) Vakfiyesi: Yoktur. Mefcdi ef. H.
830 tarihli Ve Kazasker Veliyid-
din bin Ilyas’ül-Hüseyni imzalı
olduğunu söyler. (Kşr, Ayverdi,
Çelebi ve II. Murad devri, s. 405-
406; vakıfları için bk. Gökbilgin,
Paşa livası, s. 203)
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Evli­
ya Çelebi, Hibrî ef. bahsederler.
4) Banisi: Sultan n. Murad.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: H. 1166/M. 1753’deki
tamiri için Örfî Mehmed Ağa ta­
rih söyledi (Kşr. Gökbilgin, s.
203’de not 93). Cumhuriyetten
sonra da tamir olmuştur.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve iba­
dete açık cami. Mihrapta önemli
çatlak vardır.
C. Tarihlendirme: Kitabesinde tarih
yoktur. Vakfiye tarihine ve çeşitli
kaynakların verdiği bilgiye göre,
genellikle H. 839/M. 1436 tarihli ka­
bul edilir.
II. Süsleme:
Mukarnas:
A. Yapıdaki yeri: Portal ( M İ ) ve mih­
rap ( C 1, çini bölümünde’ ele alına-
nacak).
B. Malzeme ve teknik: Küfeki taşından
oymadır.
C. Desen özellikleri: Portal yaşmağında
mukarnas, bademler arasında iki sıra
sarkıtla hareketlendirilmiştir. Portal
yan nişinde ise daha sade tutulan
mukarnas, ufak sarkıtlarla sonuç­
landırılmıştır.
Kalem, işi:
A. Yapıdaki yeri: Yapının örtü sistemi­
nin ve iç duvar yüzeyinin üst bölüm­
lerinin tamamının kalem işleri ile
kaplı olduğunu gösterecek kalıntılar
günümüze gelmiştir.
B. Malzeme ve teknik: İk i tabaka ha­
lindeki kalem işlerinin alt tabakası
kırmızı zemin üzerine beyaz, sarı,
lacivert renklerle siyah tahrilli ola­
rak fırça ile meydana getirilmiştir.
Üst tabaka ise zeminin lacivert rengi
hakimdir.

1) Kompozisyon:
Büyük kemer soffitinde ( K İ ,
K 2) ilk devre ait kırmızı zemin­
li kalem işlerinden iki bölüm
kalmıştır. Bu bölümlerden anla­
şıldığına göre kemerin orta kıs­
mında kartuş içinde bir satır kû-
fi yazı ile aynalı nesih yazı bir­
birine örülmüş, uç kısımlarla ya­
zılı kartuşun çevresinde ise dü­
ğümlü çift örgü şeritlerinin mey­
dana getirdiği madalyonlar için­
de alternatif olarak geometrik
yıldız ve rumili kıvrık dal süs­
lemesi yer almıştır.
Namaz mekânının kuzey duvarın­
da iki tabaka halinde kalem işin­
den kalıntılar vardır (K 3, K 4).
İlk tabakanın (K 3 ) tertibinin
şöyle olduğu anlaşılmaktadır:
En üstte kartuş içinde iki renk
iri sülüs yazı ve iki uçta yarım
madalyonlar yer almaktadır. Bu
frizin bütün mekânı dolaştığı
tesbit edilebilmektedir. En altta
da çinilerin hemen üstünde buna
benzer tertipte bir yazı kuşağı
yer alır. Yazılı kuşaklar, geri ka­
lan alandan enine gelişen rumili
bordürlerle ayrılmıştır. Duvarın
geniş yüzeyinin üst köşelerinde
çeyrek madalyonlar içinde rumîii
kıvrık dal süslemesi yer alır.
Tam ortadaki pencerenin sağın­
daki ve solundaki iki daire ma­
dalyondan sağdakinde altı köşeli
yıldız içinde yazı, soldakinde ise
ışınsal simetrik tertipte rumîii
kompozisyon bulunur. Attaki ya­
zı frizinin üstünde ise selvi, pal­
miye, sarmaşık ve sair bitkilerin
çok stilize şekilleri sıralanmıştır.
Sağdaki selv.i gibi görünen motif
ise iri bir çiçek buketinden baş­
ka bir şey değildir.
üst tabakadan (K 4 ) sadece a.t
kısımda lacivert zeminli yazı kar­
tuşu durmaktadır,
Kıble duvarında da tertibin aynı
esasa dayandığını gösteren izler
kalmıştır. (K S ). Mihrabın üstü­
ne rastlayan yerde, Pompei fresk­
lerini andıran bir mimari tasvir
görülür (K 6 ). Bu çok geç devre
ait bir kalem işidir.
Namaz mekânının batı duvarın­
da (K 7) ’da daha az bir kısmı
günümüze gelmiş olmasına rağ­
men doğu duvardaki tertibin bu­
lunduğu anlaşılmaktadır. Detay­
lar, meselâ yuvarlak madalyon­
daki yazının istifi farklıdır.
Aynı mekânın kuzey tarafında,
yani büyük kemerin güneye ba­
kan yüzünde (K 8 ) kemer yüze­
yinde iri yazılardan bir friz, kö­
şede ise üst yazı frizinin devamı
görülür.
Kapalı avlu mekânında kubbeye
geçiş bölümlerinden birinde (K 9)
kartuş içinde örgülü iri kûfî
yazı, üçgen yüzeyde ise K 3 ’ün
çeyrek madalyonlarının benze­
rinden parçalar görülür. Bir baş­
ka köşede ise (K 10) hataili kıv­
rık dal kompozisyonundan bir
fragman vardır. Kubbe içi ( K i l )
ışınsal sekizli simetrik tertipte
olup, madalyonlara, palmet ve
kartuşlara bölünmüş, içleri ru-
mîli ve hataili kıvrık dallarla
bezenmiştir. Bu merkezî kom­
pozisyon, kartuşlar içinde iri sü­
lüs yazılardan bir kuşakla çevri­
lidir. Kasnaktaki baklava ve üç­
genleri ise bitkisel kıvrık dallar
süsler. Aynı mekânın kuzey ve
doğu kemeri (K 1 2 ) de K 9 ’da-
kine benzer yazı frizi ile bezen­
miştir.
Tavhanelerde de kalem işi frag­
manları vardır. Doğu tabhanede-
ki fragman ( K 13) genel tertip
hakkında fikir veremeyecek ka­
dar azdır. Burada geç devre ait
intibaı bırakan çiçek dekoru gö­
rülür. Batı talbhanedeki kalem
işinde (K 1 4 ) seçilebilen detay­
lar da barok devre ait gibidir.
Resim 483 Edirne, Muradiye Camii portali
2) Motifler: Kalem işlerinin bizi
ilgilendiren en erken tabakasında
hakim motifler rumî, yazı ve
hatai grubu çiçekler yanısıra ter­
tipleri hayli stilize ise de tek mo­
tif olarak naturalist bitkilerdir.
3) Üslûp: Erken Osmanlı sanatının
çok stilize motifler hâzinesi ya-
nısıra naturalist bitkilere yer v e ­
rilmesi kalem işlerinin en dik­
kate değer özelliklerindendir.
(M İ)
Resim 484. Edirne, Muradiye Camii Kitabe ve
portal nişi
Resim 492. Edirne, Muradiye Camii. Mihrap duvarında kalem işleri (K 5, K 6 )
!

Resim 494, Edirne, Muradiye Camii. Kapalı avlu

mekânında kalem işi (K 9 )

ı
Resim 496. Edirne, Muradiye Camii. Kapalı avlu kubbesi kalem işleri ( K i l )
 «fe .

Resim 498. Edirne, Muradiye Camii. Doğu tabhanede kalem işi ( K 13)
Çini:
A. Yapıdaki yeri: Mihrap Ve namaz me­
kânı duvarları.
B. Malzeme ve teknik: Çinilerde çeşitli
teknikler kullanılmıştır. Mihrabın
büyük kısmı renkli sır tekniğindedir.
Bu teknikteki çinilerin bir kısmı ka­
bartmadır. Renkleri çok zengin olup,
açık yeşil, sarı, firuze, lacivert gibi
tekniğin tipik renklerinden başka
morun tonları kullanılmış, renklerin
açıklı, koyulu tonları yanyana geti­
rilmiştir. Mihrap yaşmağı, yine mih­
rapta ‘b ir bordür ve akroter ile du­
varlardaki altıgen çiniler, bordür çi­
nileri ve akroter lacivert ‘beyaz sır
altıdır. Ancak bunların renkli sır tek­
niğinde olduğunu ileri sürenler de
olmuştur.
C. Desen özellikleri:
Mihrap: ( C 1)
1) Kompozisyon: Mihrap dıştan iti­
baren bitkisel mavi-beyaz bor­
dür, oldukça geniş bir yazı frizi,
çiniden bir sıra mukarnas ve yıl-
dızlı-çobbenli geniş bordürden
oluşan çerçeve içinde üç yüzeyli
nişten meydana gelmiştir. Niş iki
yandan düğümlü sütunçelerle
sınırlanmıştır. Sütunçeler rumili
bordürlerle bezenmiş olup, baş­
lık ve kaideleri mukarnaslıdır.
Nişin esas yüzeyi düğümlü şe­
ritlerle madalyonlara ayrılmış,
zemin ve madalyonlar iri rami­
lerden simetrik bir kompozisyon­
la doldurulmuştur. Bunun yuka­
rısında kartuşlar içinde kûfi ve
nesih yazıların rumili kıvrık dal­
larla birlikte kullanıldığı bir friz
bulunur. Yaşmak mukarnaslaıı
çeşitli çiçeklerle süslü mavi-beyaz
çinilerden meydana gelmiştir.
Köşeliklerde rumili serbest kıv­
rık dal süslemesi, bu bölümün
çerçevesinde ise dilimli ramiler­
den mavi-beyaz bir bordür bulu­
nur. Aynalıktaki pano, rumîii
kıvrık dallar arasında iki satıı'
kûfi Ve biri aynalı iki satır ne­
sih yazı ile süslüdür. Geometrik
düzendeki geniş dış bordür ka­
bartma olup, bölme yüzeylerinde
simetrik tertipte çiçekli ve ru­
mili küçük panolar vardır. En dış­
taki frizin alt bölümündeki kar­
tuşlardaki yazılar n. Murad’ın
adım veren kitabe mahiyetinde­
dir.
2) Motifler: Rumî, mihrabın hakim
motifi olup, yerine ve tekniğine
göre pek çeşitli formları kullanıl­
mıştır. Çiçekler ise daha çok
yaşmakta ve bölümleri ayıran
dar bordürde görülmektedir. Bun­
lar da pek çeşitlidir.
3) üslûp: Aşırı süse kaçmayan, den­
geli ve ferah bir kompozisyon ve
motiflerin kullanılışı ile klâsik
Osmanlı devrinin başlangıcına
işaret eder.
Duvar çinileri: (C 2 - C 6)
1) Kompozisyon: Namaz mekânı du­
varlarıma alt bölümü mavi-beyaz
altıgen çiniler arasında firuze
üçgen çinilerle kaplıdır. Etrafları
hataili kıvrık dal bordürü ile çev­
rili panolar halindeki çinilerin
üst sınırını kabartma çinilerden
bir palmet frizi teşkil eder. Pen­
cereler etrafında ise rumili kıv­
rık dal bordürü yer alır.
2) Motifler: Palmetli friz ile bordür
çinilerinin bir kısmı rumili olup,
geri kalan çiniler çeşitli tertip­
lerde bitkisel süsleme ihtiva
eder. Altıgen çinilerden büyük
kısmı ortada bir, etrafta altı çi­
çekle süslüdür. Çiçekler çok çe­
şitlidir. Diğer bir grupta ise tek
çiçek veya tek çiçeğin hakimi­
yeti görülür. Bazı çiniler ise yıl­
dız ve benzeri geometrik motif­
lerle bezenmiştir. Pek azında lo-
tus-palmet motifleri görülür, Çi­
çekler arasında rozet, hatai, şa­
kayık, karanfil sayılabilir.
 3) Üslup: Serbest elle çalışma eseri
olan altıgen çinilerde aynı desen
nadir kullanılmış, eğer kullanıl-
dıysa bile detaylar farklı olmuş­
tur.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Esas süsleme 1436 yılla­
rına aittir.
2) Yaptıran: Mihraptaki kitabeye
göre n. Murad.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Bütün süslemenin
aynı zamanda yapılmadığı mu­
hakkaktır. Devirlerini ayırmak
ise hayli zordur. Kanaatimizce
kalem işlerinin ve çinilerin kro­
nolojisi şöyledir:
a) Kalem işlerinin kırmızı ze­
minlileri ile naturalist çiçekli
hayali bahçe görünüşündeki-
leri ile mihrap ve altıgen çi­
niler yapının ilk süslemesidir.
Altıgen çinilerin aslında bu­
rası için değil, Edirne sarayı
için yapıldığı ve artanlarının
burada kullanıldığı da ileri
sürülmüştür. Fakat yapılışla­
rının bina ile çağdaş olduğu
muhakkaktır.
b) Duvar çinilerinin üstündeki
palmet frizi ile lacivert ze­
minli kalem işi yazılar ikinci
bir devre aittir. Sadece pal­
met frizinin ilk kalem işi ta­
bakası üzerine binmesi bu
kanaatimizi doğrular. Altıgen
çiniler bu ikinci devreye ait
olmasa gerektir. Zira aynı
teknikte çiniler mihrapta da
vardır. Arada devir farkı bü­
yük değildir.
c) Geç devir kalem işleri: (K 6,
K13, K 1 4 ) Bunlardan tab-
hanedekiler 1753 tamirinden
kalma olabilir. Mihrap üstün­
deki mimari ise 19. yy. eseri
olm abdır.
A. Yapıdaki yeri bakımından: İç duvar
yüzeyinin bütün üst kısmı kalem işi,
namaz mekânında alt kısım çini kap­
lıdır. İçteki ihtişama karşılık dıştaki
sadelik dikkat çekicidir.
B. Desen bakımından: Yazının dekoratif
kullanılışı, ramilerin çeşitliliği, natu­
ralist görünüş almaya başlayan bitki
motiflerinin serbest hatları ve çeşit­
liliği önemli özellikleridir.
Bibliyografya:
1640 : E V L İY A ÇELEBİ, Seyahatname,
Z. Danışman yay. İstanbul C, 5,
s. 314.
1911 : GURLITT, Adrkınopel, s. 52.
1920 : R IF A T OSMAN, Edime rehnuma-
sı, İstanbul, 1336, s. 37-39.
1937 : RIEFSTAHL, Rudolf M.
“Early Turkish tile revetments in
Edirne” , Ars Islamca, IV, s. 259-
261.
1939 : PEREMECİ, Edime, s. 58-59, Res-
9 A, B,
1949 : A S LA N A PA , Edime, s. 83.
A S LA N A PA , Kütahya çinileri,
Res. 7-11.
1950 : OTTO-DORN, Wanâmalerei, s. 49,
Res. 2.
1952 : GÖKBİLGİN, Paşa livası, s. 203,
Not 93.
ÜNVER, A. Süheyl
Edirne Muradiye Gâmii, İstanbul.
1957 : OTTO-DORN, Keramik, s. 63-65,
75-76, Res. 25, 27, 39-42.
1958 : ÇETİNTAŞ, Yeşil Cami, s. 5, 12.
1962 : EYİCE, Zaviyeler, s. 39, Plân No. 27.
ÜNVER, A. Süheyl
“Edirne mimari eserlerimizdeki
tabii çiçek süslemeleri hakkında” ,
Vakıflar Dergisi, V, s. 16, Res. 1-2.
1965 : A S LA N A PA , Oktay
“Edirne’de Türk mimarisinin geliş­
mesi” , Edime, Edirne’nin 600 fethi
yıldönümü armağan kitabı, Ankara,
s. 224-225, Res. 4 a, 5.
1972: AYVERDİ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 405-415, R. 706-723.
Resim 500. Edirne, Muradiye Camii mihrabı CC1)

Resim 501. Edirne, Muradiye Camii mihrabı aynalığı.

Resim 502. Edirne, Muradiye Camii mihrabı, Yaşmak
kısmı.
Resim 504. Edirne, Muradiye Camii mihrap nişi.
Resim 506. Edirne, Muradiye Camii. D uvar çinileri (C 2 )
Resim 508. Edirne, Muradiye Camii. Duvar
Resim 509. Edime, Muradiye Camii. Duvar
çinileri (C 2 ’den detay)
çinileri (C 2'den detay)
Resim 511, Edirne, Muradiye Camii, Duvar çinileri (Ç 2 ’den detay)
Resim 513. Edirne, Muradiye Camii. Duvar
çinileri (C 5 )
E D İR N E , Ş A H M E L E K C A M İİ:
(Şah Melek Paşa Camii)
Resim No: 516 -523
Desen N o: 7 a, 12 a, 31 d, 41 b, 46 b
incelendiği tarih: 19.5.1961, 10.9.1963,
25.5.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: B ir paye ile uzatılmış
tek kubbeli mekândan ibaret kes­
me taş yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Kapı üzerinde üç satır
Arapça inşa kitabesi vardır.
a) Yummera haze'l-meSCidu fi
eyyamı devleti's-sultan Murad
Han
to) ibni Muhammed hullide mül-
kühû ve assasahu Ve ammere-
hu Şah Melek ibni Şâdî ta-
kalbbele
c) Allahu’l-kerim minhu amin
tarih şehri ramazan sene is-
neyn ve selâsine ve semani-
mie.
2) Vakfiyesi: H. 835/M. 1431-32 ve
H. 840/M. 1436-37 tarihli Şalı
Melek Paşa vakfiyesinde mescit­
ten bahis yoktur. Metni için bk.
Gökbilgin, Paşa livası, s. 248-250.
3) D iğer kaynak ve vesikalar: Tes-
bit edilemedi.
4) Banisi: Şah Melek Paşa. Amas­
yalI. Musa Çelebi’nin lâiâsı idi.
Musa Çelebi, Çelebi Sultan Meh-
med ve II. Murad devrinde önem­
li hizmetleri olan bir kimsedir.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Eski tamirleri tesbit
edilemedi. 1961 yılında çok ha­
raptı. 1963'de ise tamir edili­
yordu.
7) Şimdiki durumu: İbadete açık,
iyi durumda cami.
C. Tarihlendirme: Kitabesine göre H.
832/M. 1429'da yapılmıştır.
Taş işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Portal kemeri.
B. Malzeme ve teknik: Küfefci taşından
oyma. Aslında herhalde renkli taş
kakmalı idi.
C. Desen özellikleri: Başlı ayaklı dizil­
miş palmetler frizinden ibarettir.
Çini ve sırlı tuğla:
A. Yapıdaki yeri: Harim duvarlarının
alt bölümünde çini kaplama, alçı
mihrapta firuze çiniler (alçı bölü­
münde açıklanacaktır), ve portal
çevresinde yazı frizi.
B. Malzeme ve teknik: Har.im duvarı
kaplamasındaki altıgen çiniler düz
firuze sırlı olup, altın dekorludur. Bor­
dür çinileri lacivert zemine beyaz ve
firuze desenlidir ve renkli sır tekni-
ğindedir. Mihrapta firuze sırlı çini­
ler, portalde firuze sırlı tuğlalar kul­
lanılmıştır.
C. Desen özellikleri: Duvar kaplaması­
nın esasını altıgen çiniler teşkil eder.
Bunlar düz renkli olup, ortalarına
altınla bitki dekorlu madalyonlar iş­
lenmiştir. Eski resimlerde görülebi­
len bu dekor günümüze gelmemiştir.
Altııgen çinili panolar, rumili bordür
çinileriyle çerçevelenmiştir.
Portalde ise geometrik kûfi ile A l­
lah Gani ibaresinin tekrarlandığı çer­
çevede yazı, kiifeki taşı içine renkli
sırlı tuğla ile kakmadır.
A lçı:
A. Yapıdaki yeri: Kıble duvarı ortasın­
da mihrap.
B. Malzeme ve teknik: Alçıdan kabart­
ma olarak meydana getirilen mih­
rapta, geometrik bölmelerin bir kıs­
mı firuze çinilerle doldurulmuştur,
C. Desen özellikleri: Dıştan içe bir g i­
rift sülüs yazılı bordür, bir basit saç
örgüsü geçme, içiçe geçmiş sekizgen­
lerden meydana gelen geometrik bor­
dür ve dilimli rumîlerden oldukça
zengin bir bordürün çerçevelediği
 mihrabın nişi dikdörtgen plânlıdır.
Nişin zemini, hayli g irift bir geo­
metrik ağ ile kaplıdır. Basit sütunee-
ler, mukarnaslı yaşmak ve sekiz ve
oniki köşeli yıldızlı geometrik süsle­
mesiyle köşelik, mMıralbı tamamlar.
Geometrik bölmelerden çoğu rumî
dolguludur. Aynalıktaki orijinal ya­
zılar silinmiştir. A lt bölümü su bas­
ması yüzünden harap iken çok başa­
rılı bir tamirle tamamlanmıştır.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Yapı ile birlikte 1429
yıllarına aittir.
2) Yaptıran: Şah Melek Paşa.
3) Yapan: Belli değildir.
m . Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Süsleme­
ce hayli zengindir. Alçı mihrap, çini
ve taş işçiliği ile portal yanında en
önemli süslemeyi teşkil eden duvar
çinilerinden pek azı günümüze gel­
miştir. 1961’de bile harim duvarları­
nın çoğunda çini vardı. Tamir edi­
linceye kadar bunların hayli azaldığı,
kalanların da hepsinin tekrar kulla­
nılmadığı anlaşılıyor. (Çinilerin es­
ki durumu resimlerle tesbit edilmiş­
tir (Bk. Aslanapa, Edirne, Bes. 125-
126; Kütahya çinileri Res. 12).
Bibliyografya:
1939 : PEREMECİ, Edime, s. 64.
1949: A S L A N A P A , Edim e, s. 100-103,
Res, 124-126.
ASLANAPA, Kütahya çinileri.,
s. 14, Res. 12, 13.
1952 : GÖKBİLGİN, Paşa livası, s. 27-28.
1956 : ÜNVER, A. Süheyl
“Edirne’de Şahmelek Paşa cami’i
nakışları” , Vakıflar Dergisi, III,
s. 27-30.
1962: ÜNVER, A. Süheyl
“ Edirne’de mimari eserlerimizdeki
tabii çiçek süslemeleri hakkında” ,
Vakıflar Dergisi, V, s. 16.
1965 : A S L A N A P A , Oktay
“Edirne’de Türk mimarisinin geliş­
mesi” , Edime, Edirne’nin 600 fethi
yıldönümü armağan Icitabı, Ankara,
s. 234, Res. 34.
1972: A Y V E R D İ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 417-420, R. 727-731.

B. Desen bakımından: Geometrik süsle­

me yanında en önemli yeri rumîler
alır. Yazı da süsleme mahiyetinde
kullanılmıştır.
Resim 516. Edirne, Şahmelek Camii. Portal kemeri ve kitabe.

Portalde
 Resim 518. Edirne, Şahmelek Camii. 1973’de mevcut çiniler

Resim 519. Edirne, Şahmelek Camii. Bordür

(1961)
Resim 521. Edirne, Şahmelek Camii. Altm yaldızlı altıgen çini (1963’de tamir
sırasmda)
Resim 322. Edirne, Şahmelek Camii mihrabı.
B D İR N E , ÜÇ Ş E R E F E L İ C A M İİ:
Resim No: 524-586
Plân No: 20 a, b
Desen No: 1 a,e,f, 3 b, d, 4 a, 7b,c, 9 a,
12 c, 14 a, 15 f, g, 17 e, 20 e, 22 d, 31c,d,
33 a,lb, 34 c, 35 a, 38 b, 39, 40 a,b, 41 a
İncelendiği tarih; 19.5.1961, 9.9.1963,
25-26,.5.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Ulu Cami.
2) Mimarisi: Dikdörtgen plânlı, or­
tada altı dayanaklı büyük, yan­
larda ikişer küçük kubbeli, son
cemaat yeri ve reVaklı avlusu,
biri üç şerefeli dört minaresi olan
anıtsal yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Dört inşa kitabesi, çini
üzerinde bani kitabesi mahiye­
tinde yazı ve b ir tamir kitabesi
vardır.
a) Esas kapıda:
i) Bismi’llahi’r-rahmani’r-ra-
him udhuluha bi-selâmin
âminin
ii) emere bi-imareti haze’l-ca-
mie’ş-şerîf es-sultan ibni’s-
sultan Zeynü’d-dünya ve'd
-din Ebu’l-feth Murad Han
■ibni Muhammed Han halla-
da’llahu mülkehu fi sene
tis’in ve erbaine ve seraa-
ni-mie.
b) Sağ kapıda:
i) Tarihu camii Sultan Mu­
rad halleda’llahu mülkehu
ii) Sultan Murad ahsenü’l-ve-
ra/bünyanu’s-sefa hamiden
lillaıhu
iii) haze’l-esasu rusısa lî infa-
tele eeelüke / lev süile eh-
nal ev is’el-huma
iv) tarih bedaa zâlike fe'selhu
an’ruhâm tarih hatmu zâ­
like yuhbirike hayrumâ.
cj Sol kapıda:
i) Tarihu: camii Sultan Mu­
rad Han halleda’llahu mül­
kehu
ii) min-mdberrât min evâmiri-
hi / beyne kulli’l-enam
mu’temere
iii) ve huve Sultan Murad
el-Gâzı / halleda’llahu bi’l
-ulâ semerihi
iv ) sara tarihu hatmi mebnâhü
v ) 'camilin zîde ömeri men
ammerahu.
d) Avlu kapısında:
i) Y a men lehû el-icabe inin
atâî Murad Han Hakan
fâizi’l-hayr sultanunâ el-
muazzam
ii) ev kultu hâzin küllü’l-hay-
rat makaderat şâıhid külli
vera’el-cami el-mütemmim
fî
iii) tarihu bedta hatmi hatta
yeküle Ralbbi udhul bi-dari
'huldin min beytike’l-mu-
harrem.
e) Çini alınlıkta:
Allahümme takabbel min es
-sultan ibni’s-sultan Murad
ibn Muhammed Han.
f ) Revak orta kemerinde tamir
kitabesi:
Ammara haze’l-camie’ş-şerife
es-sultan Mustafa bi emrin
münif sene 1177.
2 ) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer 'kaynak ve vesikalar: E v­
liya Çelebi tarafından cami hak­
kında geniş bilgi verilmiş ve
bilhassa kalem işleri üzerinde
durulmuştur (Seyahatname, C. 5,
s. 311-314). Anonim Tevarih-i
Âl-i Osman, s. 66’da da zikredil­
miştir (Kşr. Aktepe, s. 177). Ta­
mirleri hakkında da hayli vesi­
ka vardır. (Bk. Ayverdi, Çelebi
ve II. Murad demi, s. 424-435.)
 4) Banisi: Sultan II. Murad (1421-
1451).
5) Yapan: Mimarı belli değildir.
6) Tamirleri: En önemli tamiri H.
1176/M. 1762’de yapılmış ve ha­
nimdeki kalem işleri 'bu sırada
yenileri ile örtülmüştün. Diğer
tamirler için blc. Ayverdi, s. 424-
435.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve
ibadete açık cami. Yan bölüm­
lerde kalem işlerinin temizliği
için iskeleler vardır ve çalışma­
lar devam etmektedir.
C. Tarihlendirme: Kitabelerinin Verdiği
çeşitli tarihlere göre H. 847/M. 1443’
de inşasına başlanmış, H. 851/M.
1447’de tamamlanmıştır.
II. Süsleme:
Taş işçiliği: (R. 524-545)
A. Yapıdaki yeri: Portal ( T l ) , yan ka­
pılar (T 6, T 7), avlu kapıları (T 2,
T 3, T 4), minareler (T 8 - T 1 1 ),
sütun başlıkları ve pencerelerde taş
üzerinde süsleme vardır.
B. Malzeme ve teknik: Bazı yerlerde
mermerden kabartma (portal, sütun
'başlığı gibi) görülmekle beraber taş
işçiliğinin çoğu 'beyaz ve kiremit
rengi olmak üzere iki renk taştan
kakma tekniğindedir.
C. Desen özellikleri:
Portal ( T l ) :
1) Kompozisyon: Portal iki duvar
payesinin taşıdığı içiçe bir sivri,
'bir bursa kemeri ile kavranmış
mukarnas yaşmaklıdır. Kapının
'basık kemeri 'iki renk taştan
olup, üzerinde esas inşa ,kitabesi
yer alır. Kitabe yazısı bir satır
kûfî ve bir satır girift istifli ne­
sih ile yazılmış, 'kıvrık dallarla
bezenmiştir. Mukarnas yaşmaklı
portal yan nişlerinin sadeliğine
karşılık yukarılarındaki dini ko­
nulu yazı panoları çok g irift bir
istifle, kısmen örgülü, kısmen ay­
nalı olarak meydana getirilmiş,
yer yer kıvrık dallarla bezenmiş­
tir. Bu iki pano ile kitabe yazısı,
süsleme sanatı bakımından özel
değer taşırlar. Portal yaşmağı,
çok zengin mukarnaslıdır. Yer
yer küçük sarkıtlarla zenginleş­
tirilmiş, ayrıca ortada büyük bir
sarkıtla sonuçlanmıştır. Yan niş­
lerin mukarnasları ise oldukça
basittir. Portal kemerini taşıyan
duvar payelerinin çevresinde de
bordür halinde mukarnas vardır.
Paye kaidelerinde palmet-rumî
bordürü kabartma olarak işlen­
miştir.
2) Motifler: Portal ve çevresinde
mukarnas yanısıra yazı en belli
başlı yeri alır. Yazıların arasın­
da kıvrık dal üzerinde rumî mo­
tifleri kullanılmıştır.
3) Üslûp: Caminin diğer taş süsle­
mesinden farklı olarak portalde
ihtişama yer verilmiştir. Mukar­
nas, klâsik Osmanlı üslûbundaki
kullanılış tarzını gösterir.
Yan kapılar ve avlu kapıları (T 2 -
T 7):
Avlu kuzey (T 4) ve doğu (T 3) ka­
pılarında iki renk taştan kemerler
dışında süsleme yoktur. Avlu batı
kapısında (T 2) ise dış kemer iki
rerik taştan başlı ayaklı palmet de­
senli kakmadır. Gerek dış kemerin
iç kenarı, gerekse alınlığın alt ke­
narı beş dilimli şdldllerle bezenmiş­
tir. Kapının basık kemeri de daha sa­
de olmakla ıberaber kiremit rengi ve
beyaz taştan geçmedir. Bu kemerin
alt kenarı fisto şeklinde palmet di­
zisiyle hareketlendirilmiştir.
Harim batı kapısı (T 5) faıid ı bir
zevkin eseri olup, bazı pencerelerin
süslemesine benzer şekilde bezenmiş­
tir. Köşeli profilli bir çerçeve içinde
basitleştirilmiş çift zencirek bordürü
renkli taşla işlenmiştir. Aynı bordür
kapının 'basık kemerinin yukarısında
E D İ R N E ________________
ÜÇ ŞEREFELİ CAMİİ

Plan No. 20 b.
da görülür. Kapı, yine renkli taştan
kakma palmetli bir aıkroterie taçlan-
dırılmıştır.
Son cemaat yerine açılan yan kapı­
larda (T 6, T 7) ise dilimli kemerle­
rin kıl testeresiyle oyulmuşa benze­
yen lotuslu ve palmetli alt kenarları
başlıca süslemedir.
Minareler (T 8 - T 11):
Camiye adını veren üç şerefeli mina­
renin (T 8) gövdesi kırmızı taştan
zikzaklar arasında beyaz karelerle
hareketlendirilmiştir. Kaidesinde ise
her pahta bursa kemerli bir sağır niş
bulunur. Şerefe süslemesi orijinal
değildir.
Burmalı gövdeli diğer minarede ise
(T 9) burma yivleri iki renk taştan
meydana getirilmiştir. Kaidesinde il­
ginç süsleme vardır. Her pahta sivri
kemerli bir kör niş bulunur. Pahla­
rın kenarlarının evvelce sütunçelerle
yumuşatıldığı, izlerden anlaşılmakta­
dır. Nişlerin içlerinde ise iki renk
taşla meydana getirilmiş pencere et­
kisi ıbırakan dilimli kemerli bölmeler
vardır. Kompozisyon yukarıda kak­
ma tekniğinde lotus-palmet bordürü
ile sonuçlanır.
Diğer minareler daha sade olup biri­
nin gövdesi düz kaval yivli (T 10)
ve kaidesi sütunçeli, öbürünün göv­
desi dama tahtası süslemelidir (T 11).
Sütun başlıkları (T 13, T 14) ve kö­
şe süslemesi (T 12): Beyaz mermer­
den olan sütun başlıklarının çoğu
mukarnaslıdır. îlk bakışta eş gibi
görünenlerinde bile küçük de olsa
farklar vardır. Fakat genel olarak
köşelerinde damla ve sarkıtlar bulu­
nan hayli zengin mukarnas süsleme-
lidirler. Caminin güney batı köşesi
ise küçük bir sütunçe başlığım andı­
ran mükamaslı kabartma ile yumu­
şatılmıştır.
Pencereler (T 15 - T 44):
Pencerelerden birçoğunun tertibi o l­
dukça sadedir. Bunlardan bir kısmın­
da (T 1 8 - T 21) pencere alınlığı ke­
meri ve çerçevesi kırmızı taşla belir­
tilmiş, alınlık ortasına bazen yıldız
veya benzeri m otif kakılmıştır.
Diğerlerinde (T 22-T 36) ise iki renk
taştan bir kemer yegâne süsleme
olup, bazılarında alınlık ortasına yıl­
dız esasına dayanan motif kakılmış­
tır.
Geri kalan pencereler çeşitli şekiller­
de daha zengin süslemelidir,
T 15: Gerek sivri kemer, gerekse
pencere çevresi sekizgenler ve dört
kollu yıldızlardan ibaret yüzey süsle­
mesinin parçası olan iki renk taştan
bordürle bezenmiştir.
T 16: Pencere etrafında kakma ola­
rak bir çeşit zeneirek bordürü ve
alınlıkta altı kollu yıldız bulunur.
T 17: Diğerlerinden tamamen farklı
olan bu pencerenin, alınlığının dol­
gusunda yıldızlı ve çokgeni! bir örgü
m otifi şebeke şeklinde işlenmiştir.
. T 18 b: Dış yüzü (T 18 a) sade olan
bu pencerenin iç yüzünde lento, başlı
ayaklı palmetler frizi ile süslenmiş­
tir. Motif, çizgi şeklinde olup, renkli
sıva ile doldurulmak suretiyle belir­
tilmiştir.
T 38 ve T 39: Sekiz köşeli yıldızlar
ve haçvari yıldızlardan ibaret bordür,
T 3 8 ’de hem kemer hem sövelerde,
T 39’da sadece pencere çevresinde
renkli taşla kakmadır.
T 40 ve T 41: Renkli taş içine ka­
kılmış beyaz baklavalarla bir çeşit
bükük kurdele bordürü alınlık ve pen­
cere çevresini dolaşır.
T 43, T 44: Renkli taştan kakma bir
çeşit zeneirek bordürü T 43'de pen­
cere ve alınlığı, T 44’de sadece pen­
cereyi çevreler.
Resim 528. Edirne, Ü u Şerefeli Cami A v lu batı Resim 529. Edim e, Ü ç Şerefeli Cami. Harim
kapısı (T 2) batı kapısı (T 5)

Hesim 530. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami, Harim kuzey cephesinde sağ kapı ve kitabe.
Resim 532. Edime, Ü e Şerefeli Cami. Güney batı minare ve pencereler
(T 8 , T 17, T 1 8 a )
Resim 535. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Kuzey Resim 536. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Güney
doğu minare (T 10) batı minare (T 11)
Resim 539. Edirne, Üç Şerefeli Cami. Sütun başlığı (T 14)
,

Resim 540. Edim e, Ü g Şerefeli Cami. Pencere Resim 541. Edime, Üç Şerefeli Cami. Pencere
(T 15) ( T 16)

Resim 542. Edirne, Ü g Şerefeli Cami. Pencere lentosu CT18 b )

Resim 543. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Kıble duvarında pencereler (T 37, T 38)

Resim 544. Edirne, Üc Şerefeli Cami. K ıble duvarından pencereler (T 40, T 41)

t
 Resim 545. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Kıble duvarından pencereler
Kalem işleri: (R. 546-562)
A. Yapıttaki yeri: Büyük iculbbede yazı
kuşağı ( K İ ) , yan kubbelerde ihenüz
ortaya çıkarılan kalıntılar (K 2, K 3)
ve avlu revak kubbelerinde ( K 4 -
K 1 7 ) orijinal kalem işleri vardır.
B. Malzeme ve teknik: Sıva üzerine
fırça ile işlenmiştir. Lacivert, kırmızı,
beyaz ve san renkler hakimdir. De­
senler genellikle siyah tahribidir.
C. Desen özellikleri:
K İ : Büyük kubbede orijinal kalem
işlerinden bugün görünen kısım, ge­
niş bir yazı kuşağından parçalardan
ibarettir. Bu ise genel tertip hakkın­
da yeterli fikir vermez.
K 2: Dilimli yan kubbenin her dili­
minde uzunlamasına gelişen rumîli
simetrik bir bordür yer alır. Ancak,
ilkele kurulu olduğundan bunların
kubbeye dağılışında ne şekilde tek­
rarlandıkları anlaşılamamaktadır.
K 3: Diğer bir yan kubbede ise ışın­
sal simetrik kıvrık dal esasına daya­
nan rumî-palmet-lotus grubu süsleme
bulunduğu iskelenin aralarından zor­
lukla anlaşılabilmektedir.
(T 43, T 44)
K 4: A ltı dilimli kubbede etek kıs­
mında her kenarda birerden altı kar­
tuş içinde ibir satır kûfî, bir satır ne­
sih yazı ıbulunur. Kubbe içinde ise
düğümlü örgü şeritleriyle altılı ışın­
sal simetrik kartuşlu bir sistem elde
edilmiş, bölmeler kıvrık dal üzerinde
rumîli süsleme ile doldururlmuştur.
Kubbeye geçiş kısımlarında rokoko
süsleme vardır.
K 5: Kubbeye geçiş bölümleri rokoko
süslemelidir. Kubbe eteği kûfî yazı­
larla çevrelenmiş, kusbbe ortasına de.
yuvarlak madalyon içinde sülüs yazı­
lar yazılmıştır. Işınsal simetrik kom­
pozisyon sekizli esasa göre düzenlen­
miş, düğümlü çift örgü şeritleriyle
elde edilen kartuşlardan dördü yazı,
diğerleri m imli kıvrık dallarla bezen­
miştir.
K 6: Işınsal simetrik tertipteki kub­
be süslemesinde rumî motifleri ha­
kimdir. Kubbe eteği ve pandantifler­
de rokoko süsleme vardır.
K 7: Işınsal 'sekizli simetrik esasa
göre tertiplenmiş orta kompozisyon­
da kartuş şeklindeki bölmeler, dü­
ğümlü çift şeritlerle elde edilmiştir,
Merkezde kûfi ve nesihin birlikte
kullanıldığı yazı, kartuşlarda simet­
rik rumili süsleme vardır. (Bu merkezî
kompozisyonun ihemen dışında gir-
landlı ıbir çerçeve bulunuşu tamamı­
nın tamirli olduğunu gösterir. Daha
dışta kûfi yazı kartuşlarından bir ku­
şak vardır. Pandantiflerde rokoko
süsleme vardır.
K 8: Merkezî kompozisyonun ışınsal
altılı simetrik kartuşlu ve palmetli
zemin bölmeleri, düğümlü şeritlerle
temin edilmiştir. Zemin düz bırakıl­
mış, kartuşlar rumili, palmetler ise
hataili simetrik kompozisyonlarla
doldurulmuştur. Orta madalyon kûfi
yazı ile bezenmiştir. Kubbe eteğinde
ise önce tığ şeklinde tertiplenmiş
genişçe bir bordür, sonra kartuşlar
içinde alternatif olarak kûfi ve sülüs
yazılar yer alır. Pandantiflerde roko­
ko tezyinat vardır.
K 9: Zemin taksimatı K 8 ’deki gibi
olmakla beraber orta madalyon ve
dış palmeüerdeki süsleme rokoko
üslûbundadır. Diğer bölümlerde ise
rumili simetrik dolgular yer alır.
Kubbe eteğinde ıgeg devir tamirlerine
ait bordür ve kûfi yazı kuşağı bulu­
nur. Pandantiflerde de rokoko tarzı
süsleme vardır. Araya karışan yaban­
cı motifler, bütün (kubbede tamire de­
lâlet eder.
K 10: ir i rumîlerin fırıldak düzenine
göre tertiplendiği kubbe süslemesin­
de yer yer üslûba yabancı işçilikte
çiçekler ve rumîlerde yanlış anlaşıl­
mış detaylar görülür. Böyleee hayli
tamirli gibi görünen bu kubbenin
süslemesi, etek ve pandantiflerde büs­
bütün geç devir üslûbundadır. Fakat
ana şema ile kartuştaki yazılar oriji­
naline uygundur.
K II: K 8'inkine benzer tertiptedir.
Ancak, zemin palmetlerinin formiaıı
faıklıdır. Çevre süslemesi de K 8 ile
benzerlik gösterir. Farklı olarak bu­
rada hatai yoktur ve pandantifdeki
örgülü süsleme de orijinaldir. Zemin­
deki garip şekiller tamir sırasında
yapılmış olmalıdır.
K 12: Işınsal altılı simetrik tertip­
teki kubbe süslemesinde şemse, kar­
tuş ve benzeri bölümler ikiz şeritler­
le temin edilmiş, gerek orta madal­
yon, gerekse şemselerin içleri ramiler­
le bezenmiştir. Bu sistemdeki dik­
dörtgene yakın kartuşlar yazı ile dol­
guludur. Dış bölümler muşlanarak
tahrip edilmiş, zemin ise düz beyaz
bırakılmıştır. Kubbe eteğinde kartuş­
lar içinde kûfi ve nesilı bileşimi ya­
zılar, bunun altında palmet dizileri
yer alır. Pandantiflerde örgülü, ke­
merle pandantif arasındaki sabada ise
hataili kıvrık dal süsleme vardır.
K 13: K 12'ye benzer tertiptedir. A n­
cak, orta madalyonda örgülü yazı
vardır. Pandantiflerde ise rokoko
tezyinatın arasından yer yer orijinali
görünür. Kemerle pandantif arasın­
daki sahada rumili kıvrık dallar yer
alır.
K 14: Sekizli ışınsal simetrik ana
kompozisyonda, düğümlü ikiz şerit­
lerle şemseler meydana getirilmiş,
orta madalyon ile dıştakilerin bazı­
ları yazılarla, geri kalan bölmeler ve
zemin ise ramilerle simetrik tertipte
bezenmiştir. Kubbe eteği ve pandan­
tifler rokoko üslûbundadır.
K 15: K 2’ye benzer tertiptedir.
Farklı olarak pandantifler rokoko
üslûptadır.
K 16: A ltı dilimli kubbe, buna uy­
gun şekilde ışınsal altılı simetrik ter­
tiptedir. Düğümlü ikiz şeritlerin mey­
dana getirdiği şemse ve kartuş böl­
melerin içleri yazı ve hatailerie be­
zenmiş, zemin düz bırakılmıştır. Kub­
be çevresindeki rokoko bordür ve
merkezdeki yıldız tamir eseridir.
Etekteki kûfi ve nesih bileşimi yazı
kuşağı ise orijinaldir. Pandantiflerde
daire madalyonlar içinde hacvari ek­
sene göre simetrik palmet bölmeli
rumili aynı desen tekrarlanır. Pan­
dantiflerle kemerler arasındaki dar
üçgen bölme ise faatai ve runıî karı­
şımı kıvrık dal bezemelidir.
K 17: Hayli silik olan kubbe süsle­
mesinde sekizli ışınsal simetrik dü­
zende palmet şeklinde zemin bölmesi
görülür. Ancak, motiflerin işlenişin­
den, tamir sırasında boyandıkları
açıkça bellidir. Kubbe eteğindeki gir-
landlar ve hatta Ibir pandantifteki
yazı bile devir üslûbuna yabancıdır.

Resim 546. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Büyük kubbede kalem

işleri ( K İ )
 Resim 548. Edirne, Üç Şerefeli Cami. Yan kubbede kalem işleri
(K 3)

Resim 549. Edirne, Üç Şerefeli Cami. Revak kubbesinde kalem işi (K 4 )

Resim 552. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Revak kubbesinde kalem
Resim 558. EcUrne, Ü ç ŞereEeii Cami. Revak Kubbesinde kftlem işi CK13)
Resim 561. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Revak kubbesinde kalem işi (K 1 6 )
 Resim 562. Edim e, Ü ç Şerefeli Cami. Revak kubbesinde kalem işi (K 1 7 )

Çim: (R. 563-564)

A. Yapıdaki yeri: Revak penterelerin-

den ikisinde alınlık. Diğer pencereler­
de de belki aslında çini vardı.
B. Malzeme ve teknik: Sır altı tekniğin­
de lacivert-foeyaz renklerdedir. Bov-
dürde yer yer mor kullanılmıştır.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Her iki alınlık
aynı desende olup, birinde zemin,
diğerinde desen laciverttir. Sivri
kemeri dolduran çiniler, dar bir
bitkisel kıvrık dal bordürü ile
çevrelenmiş alan, bir satır kûfî,
bir satır sülüs yazı ile bezenmiş­
tir. (Bk. Kitabeler bölümü)
2) Motifler: Bordiirde kartuş bölme­
ler teşkil eden düğüm motifle­
ri, rozetler ve rumîyi andıran şe­
killer dikkati çeker. Yazıların
aralarında ise rumî grubundan
motifler yer abr.
3) Üslûp: Devrinin tipik yazı üslû­
bunu aksettiren çinilerde Haliç
işi denilen keramiklerdekine
benzer spiraller dikkati çeker.
Bordür işçiliği ve deseni, Edime
Muradiye camii mavi-beyaz çini­
leri tarzındadır.
Resim 564. Edirne, Üç Şerefeli Cami, Revak penceresinde çini al.nük <C 2 )
A. Yapıdaki yeri: Hemen semen bütün
kapılar ve pencere kepenkleri süsle­
melidir.
B. Malzeme ve teknik: Çoğu ceviz ağa­
cından ve kündekâri tekniğindedir.
C. Desen özellikleri:
Kapıları:
B l : üç pano halindeki kanatlarda
üst panonun ortasında kûfî Ve nesih
yazılardan birer satır Ibulunan bölüm
bulunur. Kapının geri kalan bütün
ahşap işçiliği geometrik süslemelidir.
Üst panoda sekiz köşeli yıldızlar, or­
ta panoda kaydırılmış eksen üzerin­
de oniki köşeli yıldızlar ve alt pano­
da oniki köşeli yddızlar meydana ge­
tiren kırık doğrulardan ibaret son­
suz düzende geometrik desenler var­
dır. Bölme içleri düz bırakılmıştır.
Kapıdaki madenî kabaralar ve tok­
mak orijinaldir.
B 2, B 3, B 4, IB6: Üçer panodan
ibaret kapı kanatlarında üst pano
ortasında bir çerçeve içinde bir sa­
tır kûfî ve bir satır nesih yazı yer
alır. B 2, B 3 ve B 4’de üst panolarda
sekizgenlerin yatay ve dikey doğru­
larla kesilmesinden ibaret geometrik
desen vardır. B 6'da bu kısmın de­
seni farklı olup, kırık çizgilerin ke­
sişmesinden meydana gelmiştir. K a ­
pıların orta panoları birbirinin eşi­
dir ve on köşeli yıldızlar etrafında
beş köşeli yıldızlardan ibaret sonsuz
geometrik süsleme ihtiva ederler.
B 4 ve B 6’nın orijinal alt panoları
mevcut değildir. B 2’de ise altı köşeli
yıldızlar ve altıgenlerden oldukça gi­
rift bir desen bulunur. Kapıların
tokmakları orijinaldir. Bilhassa avlu
kapılarının birbirinin eşi olan tok­
makları rumî ve palmetli süsleme ile
dikkati çekerler.
B 5: Üç pano halindeki kapının ori­
jinal alt panosu mevcut değildir. Üst
panoda on köşeli yıldız çevresinde
beşgenlerden oluşan geometrik desen
vardır. Orta panoda ise aynı desenin
daha zengin -bir vaıriantı yer alır.
B 7, B 19: üç panodan ibaret kepenk-
te içiçe geçmiş altıgenlerin meydana
getirdiği altı köşeli yıldız ve diğer
geometrik şekillerden ibaret sonsuz
süsleme, orta panoda on köşeli yıl­
dızlar etrafında ıbeş köşeli yıldızlar­
dan oldukça 'girift sonsuz desen bu­
lunur. A lt pano, içiçe geçmiş sekiz­
genler motifinden bir bölümdür.
Bölme zeminleri düz bırakılmıştır.
B 8 : Üç pano halindeki kanatlarda
her pano, içiçe çok g irift bitkisel
kıvrk dal süslemeli bordürlerle be­
zenmiştir.
B9, B10, B13: Üçer pano halindeki
kanatlarda üst pano iki yatay frize
bölünmüş olup, üstteki -kûfî, alttaki
nesih çok .girift yazı ihtiva eder. Or­
ta panoda oniki köşeli yıldızların
kaydırılmış eksen üzerine yerleştiril­
mesiyle ortaya çıkan çok komplike
geometrik sonsuz desen vardır. A lt
pano, B 9 ve B 13’de altı köşeli yıl­
dızlar arasında altıgen dekorludur.
B lO ’da ise kırık çizgilerin kesişmesi
altı köşeli yıldızlar ve baklavalar
meydana getirmiştir.
B 11: En zengin bitkisel dekor gös­
teren pencere budur. Üç pano halin­
dedir. Üst panonun ortasında girift
bir çiçekli nesih yazı, etrafında biri
rumîli geçmeli, biri bitkisel kıvrık
dal olmak üzere iki .bordür bulunur.
Orta panoda on köşeli yıldız esasına
dayanan geometrik yüzey süsleme­
sinin ıböloıeleri çiçekli küçük panolar
halinde bezenmiştir. Üst panodaki
dış bordürün benzeri, bu panoyu da
çerçeveler. A lt pano da üst pano gibi
tertiplenmiş olmakla beraber, orta
bölümünde yazı yerine palmetli böl­
meler içinde çiçek dekoru bulunur.
B 12: Üç pano halindeki kanadın üst
panosunda yazı yegâne süslemedir.
Orta panoda B lO ’un alt panosunda-
kine benzer bir geometrik düzen, alt
panoda ise hataili simetrik kıvrık
dal süslemesi yer alır,
 B 14: Üst panosu kûfi ve nesih ya­
zılardan birer satırla doldurulmuş­
tur. Orta pano, B 9 ve B 1 3 ’ün alt
pano dekorunun tekrarıdır. A lt pano
ise B 19'un üst panosunun esidir.
B 15: Üst panosu yazı ile 'bezenmiş­
tir. Orta panoda 'kesişen altıgenlerin
meydana getirdiği altı köşeli yıldızlı
sonsuz desen, alt panoda ise B 9 ve
B 13’ün .alt pano deseni yer alır.
B 16: üst pano yazı dekorlu, orta
pano ise B 12’nin orta panosunun
variantıdır. A lt panoda kesişen se­
kizgenlerden oluşan dekor vardır.
B 17: Üst panoda nesih yazı yegâne
süslemedir. Orta pano B 2 ve B 6’nm
orta pano süslemesini, alt pano ise
B 16 alt panosunun desenini tek­
rarlar.
B 18 ve diğer pencereler: Bunlar ba­
sit ve süsleme sayılamıyacak şekil­
ler gösterirler. En tipik bir örnek
olarak B 18’in fotoğrafım vermekle
yetindik.
D. Süsleme ‘hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Yapı ile birlikte 1443-
1447 yıllarına ait olmalıdır.
2) Yaptıran: Belli değildir.
3) Yapan: Belli değildir.
İÜ. Süslemenin genel Vasıfları:
A . Yapıdaki yeri bakımından: Devrinin
ve bölgesinin en zengin çeşitli süs­
leme programına sahiptir. ■
B. Desen bakımından: Kalem işlerinde
rumîii kıvrık dal, diğer yerlerde ise
yazı ve geometrik süsleme hakimdir.
Yazı dekoratif anlamda kullanılmış
olup, bir satır kûfi ile bir satır ne-
sih’in içiçe örülmesi tipik şeklidir.
1640 : E V L İY A ÇELEBİ, Seyahatname,
Z. Danışman yay. İstanbul 1970.
C. 5, s. 311-314.
1910 : G URLITT, Adrianapel, s. 51, Res.
1-5.
1920 : R IF A T OSMAN
E d im e rehımması, Edirne 1336,
s. 40-43.
1937 : R IE F STAH L, Rudolf M.
"E arly Turkish tile revetments in
Edirne” , Ara Islamica, IV, s. 253-
254.
1939 : PEREMECİ, Edime, s. 55-58, Res.
8 A , B.
1949 : A S L A N A P A , Edim e, s. 14-31.
A S L A N A P A , Kütahya çinileri,
s. 19.
ÜNVER, A. Süheyl
“Edimede Üç Şerefeli Camiin av­
lusu kubbeleri içindeki devrinin
süsleri hakkında” A rldtekt, Sayı
211-214, Seri IV, s. 166-168.
1953: A Y V E R D Î, Ekrem Hakkı
Fatih demi mimarisi, İstanbul, s.
91-103, Res. 1-19.
1957: OTTO-DORN, Keranıik, s. 74, Res.
38.
1958 : ANHEGGER, Robert
“ Beitrâge zur frühosmanischen
Baugeschi'ohte n .” , îstanbıüer M it-
teihmgen, 8, s. 40-45.
1964: K U R AN , İlk devir, s. 54-56, Res.
47-50.
1965 : A S L A N A P A , Oktay
“Edirne’de Türk mimarisinin geliş­
mesi” , Edime, Edirne’nin 600 fethi
yıldönümü armağan kitabı, Anka­
ra, s. 224-225, Res. 7, 7 a.
1966 : A K TE PE , Münir
"Abide ve sanat eserlerimize ait
Türk tarihlerinde mevcut bilgiler” ,
Sanat Tarihi Yütığı, n, 1966-1968,
s. 177.
1972: AYV E R D Î, Çelebi ve II. Mterai
devri, s. 422-461, R. 736-794.
Resim 565. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Resim 566. Edirne, Üç Şerefeli Cami. Cümle
Cümle kapısı ( B 1) kapısından detay ( B 1)

Resim 567. Edirne, Ü ç ŞerefeE Cami. Cümle kapısından detay ( B l )

Resim 572. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Pencere
kepengi (B 7)

Kesim 574. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Pencere

kepengi (B 10)
Resim 575. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Pencere Resim 576, Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. B l l ’den detay.
kepengi ( B 11)

Resim 577. Edirne, Üç Şerefeli Cami. B l l ’den detay.

Resim 580. Edirne, Üç Şerefeli Cami. B 12’den detay.
Resim 583. Edirne, Üç Şerefeli Cami. Pencere
kepengi 0B15)
Resim 585. Edirne, Ü ç Şerefeli Cami. Pencere
kepengi ( B 17)
E D İR N E ,_____
Y IL D IR IM C Â M İİ
(I. Bayezid Camii, Yıldırım İmareti)
Resim No: 587-592
Plân No: 21
Desen No: 19 a,b, 20 .b, 22 b, 31 d, 41a
İncelendiği tarih: 10.9.1963, 25.5.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Zaviye-cami.
2) Mimarisi: Yan mekânlı. Haçvari
plânlı esas yapı ve köşelerde
tatohanelerden ibaret tuğla batıl­
lı taş yapı. Geç antik mezar ya­
pıları plânına uygun olup, mih­
rap yönü yapının eksenine uy­
maz. Üst yapı ise erken Osmanlı
duvar tekniğine uygundur.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur. Yıldırım Ba-
yezid’in Edim e vakıfları için bk.
Gökbilgin, Paşa livası, s. 177-182.
3) D iğer kaynak ve vesikalar: Bk.
Ayverdi, İlle devir, s. 485.
4) Banisi: Yıldırım Bayezid (1389-
1402). Kuran ve Batur’a göre
I. Murad Hüdavendigâr.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: İbadete açık
cami. Ansak, oldukça bakımsız
ve haraptır.
C. Tarihlendirme: Genellikle aslının Bi­
zans yapısı olup, bu temeller üzeri­
ne Yıldırım devrinde ve 1397 veya
1400’da yapıldığı kabul edilir. Ku­
ran ise Edirnenin 35-40 yıl camisiz
kalmış elamı yanağını ve taş örgü
tekniğinin de Hüdavendigâr devrine
uyduğunu ileri sürerek I. Murad dev­
rinde inşa, Yıldırım devrinde ise ih­
ya edildiğini ileri sürer.
Tuğla-taş duvar işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Penfcere alınlıkları.
B. Malzeme ve teknik: Yassı tuğlaların
ve çeşitli geometrik şekillerde taşla­
rın belli bir desene göre dizilmesiyle
meydana getirilmiştir.
C. Desen özellikleri:
D 1: Altıgen taşların yassı tuğlalarla
çevrilmesinden ibaret sonsuz geo­
metrik süsleme ihtiva eder.
D 2, D 8: Yassı tuğlaların iki yönde
diagonal yerleştirilmesiyle hasır ör­
güsü elde edilmiş, boşluklara kare
taşlar yerleştirilmiştir.
D 3: Sekizgenler arasında küçük
kare taşlardan ibaret desende taşla­
rın çevreleri yassı tuğlalarla sınır­
landırılmıştır.
D 4: Yatay çift tuğlalarla kare taş­
ların alternatif dizilmesiyle dama
tahtası etkisi elde edilmiştir.
D 6: Tuğlaların ikişer yatay ve iki­
şer dikey olmak üzere alternatif yer­
leştirilmesiyle hasır örgüsü elde edil­
miştir.
D 5 ve D 7: Normal tuğla işçiliğti
ile dolguldur.
A lçı:
A. Yapıdaki yeri: Tabhane odalarında
oealk.
B. Malzeme ve teknik: Alçıdan alçak
kabartma olarak yapılmıştır,
C. Desen özellikleri: İla tabhanedeki
ocaklar birbirinin eşidir. Her ikisin­
de de alt kısımlar harap olmakla
beraber A l ’den, A 2 ’ye göre daha
fazla bir kısım günümüze gelmiştir.
İçiçe geçmiş sekizgenlerden oluşan
bir bordür bütün ocağı çevreler. A y ­
nalık rumili dar bordüı-le çerçeve­
lenmiştir. Bu çerçeve içinde iri oniki
köşeli yıldızlar meydana getiren son­
suz örgü sisteminden ibaret süsleme
yer alır. Yaşmakta aynı geometrik
süsleme tekrarlanmıştır.
 1) Tarihi: Kesin tarihi belli değildir.
2) Yaptıı-an: Yıldırım Bayezid.
3) Yapan: BelM değildir.
4) Tarihlendirme: Bazı yazarlara
göre I. Murad devrine aittir. Fakat
gerek alınlık süslemesi, gerekse alçı
ocaklar, Yıldırım devri özelliklerini
gösterdiklerinden 1400 yıllarına ait
kabul edilmelidir.
m . Süslemenin genel vasıflan:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Pencere
alınlıkları ve ocaklar dışında orijinal
süsleme günümüze gelmemiştir. Dr.
R ıfat Osman’a göre 1877/78 Rus iş­
galine kadar tabhane duvarlarında
çini" varmış. Sakıf başlıkları ve bir
pencere lentosu ise Bizanstan devşir­
medir.
B. Desen bakımından: Geometrik süs­
leme hakimdir. Ocaklardaki geomet­
rik ağ sistemi oldukça girifttir.
1640 : E V L İY A ÇELEBİ, Seyahatname,
Z. Danışman yay. İstanbul, 1970,
C. 5, s. 310.
1911: GURLITT, Adriancpel, s. 4.
1920: R IF A T OSMAN, Edim e rehnu-
ması, İstanbul 1336, s. 34-35.
1939 : PEREMECİ, Edime, s. 53-54.
1949 : A S L A N A P A , Edirne, s. 2-6.
1952 : GÖKBİLGİN, Paşa livası, s. 177-
182.
1962 : E YİC E, Zaviyeler, s. 35, Plân
No. 11.
1964 : K U R AN , Aptullah
‘‘Edirne’de Yıldırım Camii” , Belle­
ten, X X V III, s. 419-438.
1965 : A S L A N A P A , Oktay
“ Edirne’de Türk mimarisinin geliş­
mesi” , Edime, Edirne’nin 600 fethi
yıldönümü armağan kitabı, Anka­
ra, s. 224.
EYİCE, Semavi
“ Bizans devrinde Edirne ve eser­
leri” , Edim e, Edirne’m i 600 fethi
yıldönümü armağan kitabı, Anka­
ra, s. 71-73, Res. 10-14.
1966: A Y V E R D İ, İlk devir, s. 484-494,
Res. 842-848.
1970 : BATUR, Almaşık duvar, s. 149-150,
214-216, Res. 22,23.
Resim 589. Edirne, Yıldırım Camii. Pencere alınlığı (D 4)

Resim 590. Edirne, Yıldırım Camii. Pencere alınlığı (D 6)

F İL İB E , İM A R E T C A M İİ:
(Şahabeddin Paşa Oamii)
Resim N o: 593 a-b
Desen No: 27 b
İncelendiği tarih: 17.9.1975
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Zaviyeli Cami.
2) Mimarisi: Yan mekânlı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Kapı üzerinde inşa ve
tamir kitabeleri vardır.
İnşa kitabesi:
a) Emere bibinai hazihi’l-imare-
ti’l-aliye bitamami mdn dev-
leti-
b) ’s-sultan ibn es sultan sultan
Murad bin Muhammed Han
hailede mülkehu
c) el emiri’l-kebir el-hac Şeha-
büddin Paşa yensuru’llah (?)
medde (? ) hasenat
Ö) fi tarihi tekabbel yaı kadi-
mi’l-ihsan hicriyyeti’n nebevi­
ye
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Şa­
habeddin Paşa’nın Edirne vakıf­
ları arasında Filibe imareti ile
ilgili hususlar da vardır (Bk.
Göktoilgin, Paşa livası, s. 258-260)
4) Banisi: Şahabeddin Paşa (Kula
Şahin Paşa). Paşanın kimliği
için bk. Gökbilgin, Paşa livası,
S. 255-256.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Eski tamirleri bilin­
mez. 1966 yılında tamir edilmek­
te idi (Ayveı-di’ye göre). 1975
yılında cephe restoresi tamam­
lanmış ve içinde çalışma devam
etmekte idi.
7) Şimdiki durumu:. Restore edil­
mektedir. 1966’dan sonra yıkılan
minaresi yenilenmiş, tephe resto­
resi tamamlanmıştır, incelediği­
mizde içinin restoresi devam et­
mekte idi.
 Resim 593 b. Filibe, gehabeddin Paşa Camii. Cepheden detay.
C. Tarihlendirme: Ayverdi’den aldığı­
mız kitabe H. 848/M. 1444 tarihini
vermektedir. Eyice ise daha önceki
yayınında “ 1430’a doğru” yapıldığını
söylemiştir.
H. Süsleme:
Tuğla-taş duvar işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Son cemaat yeri cep­
hesi.
B. Malzeme ve teknik: Yassı tuğlalar
ve özel biçimlerde kesilmiş taşların
mozaik gibi işlenmesiyle meydana
getirilmiştir.
C. Desen özellikleri: Ortadaki büyük
kemerli bölümle köşelik olarak tuğla
ile sınırlandırılmış bölümün içi yatay
ve dikey zikzaklar çizen tuğlalarla
konkav sekizgen bölümlere ayrılmış­
tır ve böylece sonsuz düzende geo­
metrik bir desen meydana getiril­
miştir.
Mukaınas:
A. Yapıdaki yeri: Orta eksen üzerin­
deki iki kubbenin intikal organları.
B. Malzeme ve teknik: Tuğla üzerine
sıva ile meydana getirilmiştir.
C. Desen özellikleri: Sarkıtlarla hare­
ketlendirilmiş birkaç sıra bademden
ibarettir.
Ahşap:
A. Yapıdaki yeri: Cümle kapısı.
B. Malzeme ve teknik: Üst pano ka­
bartma, alt pano ajurludur.
C. Desen özellikleri: Üç pano halindeki
kapının orta panosu günümüze gel­
memiştir. Üst pano yazılı, alt pano
ise içiçe geçmiş konsantrik çokgen­
lerden meydana gelmiş geometrik
süslemelidir.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Bina ile birlikte 1444
yıllarına ait olmalıdır.
2) Yaptıran: Şahabeddin Paşa.
3) Yapan: Belli değildir.
A. Yapıdaki yeri bakımından: Süsleme,
1935: RUD LO FF-H ILLE , G. - RUD-
erken OsmanlI devri Bursa eserleri
LOFF, O
programına benzer şekilde tuğla-taş
cephe işçiliği, mukarnaslı geçiş or­ “ Grad Plovdiv i negovit sgradi",
ganları ve ahşap kapıdan ibarettir. BuTletin de L ’Instihıt Arclıeölogi-
Minare gövdesi de zikzak yivleri ile que Bulgare, VEH, s. 390 (Almanca
bir süsleme unsurudur. Yapıda aslın­ özet s. 423-424).
da kalem işleri de bulunduğu tahmin
1962 : EYİCE, Zaviyeler, s. 39.
edilebilir.
1972 : A Y V E R D İ, Çelebi ve II. Murad
B. Desen özellikleri: Halen yapıda geo­
devri, s. 479-484, R. 331-340.
metrik desen dışında hiç bir süs­
leme elemanı yoktur.

<
GEBZE, O R H A N OAMİİ: III. Süslemenin genel vasıfları: Yapıda bu
(Orhan Gazi Camii) kepenkten başka orijinal süsleme kal­
Resim No: 594 mamıştır. Bilhassa rumî kompozisyonu­
Desen No: l c , 13 b nun devri için çok gelişmiş üslûpta olu­
İncelendiği tarih: 14.9.1972 şu dikkati çeker, Orhan Gazi devrinden
tanıdığımız yegâne oyma ahşap eserdir.
I. Bina:
Bibliyografya:
A. Tipi:
1956 : A Y V E R D İ, Ekrem Hakkı
1) Fonksiyonu: Menzil Camii (? ). “ Orhan Gazi devrinde mimâri” ,
2) Mimarisi: Kare plânlı, tromplu tek Y ıllık Araştırmalar Dergisi, I, 1956
kubbeli, moloz taş yapı. (1957), s. 146-149, Res. 62-67.
B. Tarihçesi: 1966 : A Y V E R D İ, İlk devir, s. 139-145,
1) Kitabesi: Yoktur. Res. 177-187.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Bk.
Ayverdi, İlk devir, s. 139-140.
4) Banisi: Orhan Gazi (1324-1362).
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Kubbe içindeki yazı
kuşağından H . 1189/M. 1775’de
tamir edildiği anlaşılır.
7) Şimdiki durumu: İbadete açık
olmakla beraber oldukça bakım­
sızdır.
C. Tarihlendirme: Orhan Gazi devrinde
yapıldığına göre 14. yy. ortalarına
tarihlendir ilebilir.

II. Süsleme:
Ahşap:
A. Yapıdaki yeri: Doğu cephedeki pen­
cerelerden kuzeydekinin kepengi.
B. Malzeme ve teknik: Ceviz ağacından
düz satıhlı oyma.
C. Desen özellikleri: üç pano halinde
tertiplenmiş olan kepenkte üst pano­
da sadece sülüs yazı bulunur. Orta
pano, merkezi teşkil eden fırıldak
şeklinde tertiplenmiş klâsik rumîler-
le süslü şemse ile dört köşede daire
içinde altı köşeli yıldızlarla bezen­
miştir. A lt pano ise daire içinde altı
köşeli yıldız meydana getiren geo­
metrik örgü desenlidir.
D. Süsleme -hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Kesin tarihi belli değildir.
2) Yaptıran: Orhan Gazi.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Yapı ile aynı za­
mana ait olması kuvvetle muh­
temel ve bu duruma göre 14. yy,
ortalarına aittir.
G E LİB O LU , AZEBLER N A M A ZG A H I:
Resim No: 595-599
Desen No: 7 a, 13 a
incelendiği tarih: 25.9.1972
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Namazgah.
2) Mimarisi: ihata duvarı, cümle
kapısı, çift minber ve mihraptan
ibarettir.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Sağ minberde inşa ki­
tabesi vardır:
a) Temmet hâzihi’l-imaretü'l-
mamure kıble azabî min yedi
İskender ibn
b) el-hâc Beşâ el-muharrer fi
gurreti nıuharremi’l-haram
sene aşara Ve semanimie hic-
riyye.
2) Vaikfiyesi: Yoktur.
3) D iğer kaynak ve vesikalar: Yok­
tur.
4) Banisi: Kitabesine göre Beşe oğ­
lu İskender.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Belli değildir.
7) Şimdiki durumu: Metruk fakat
oldukça iyi durumdadır. Ancak,
zamanla harabolma tehlikesi var­
dır, Ayverdi, Çelebi ve II. Mu­
rad devri’ndeki resimde mihrabın
üzerinde görülen süslemeli bir
bölüm, 1972’de incelediğimizde
yoktu.
C. Tari'hlendirme: Kitabesine göre H.
Muharrem 810/İM. Haziran 1407’de
yapılmıştır.
II. Süsleme:
Taş işçiliği ve ım kam as:
A. Yapıdaki yeri:
1) Kapı lentosu üzerinde alınlık.
2) Mihrap ve çevresi.
3) Minber sütunçe başlıkları.
B. Malzeme ve teknik: Beyaz mermere
basık kabartma olarak işlenmiştir.
C. İDesen özellikleri:
1) Kompozisyon: Kapı üzerindeki
üçgen levhanın her iki yüzünde
yazı hakim olmakla beraber tez­
yini köşelik ve bordürler de kul­
lanılmıştır, Mihrap üç yüzlü bir
nişin iki yanında mermer sütun-
çeler ve mukarnas yaşmaktan
meydana gelir. Mihraptaki sü-
tunçelerin benzerleri sağ min­
berde de kullanılmıştır. Mihrap
yukarıda gayet sade bir frizle
sonuçlanır.
2) M otifler: Kapı üzerindeki üçgen
levhada yazıdan kalan boşluklar­
da rumî, palmet, lotus’ dan ibaret
çok klâsik motifler kullanılmış­
tır. Mihrabın yukarısındaki friz­
de ise tek çizgi ile içiçe geçmiş
lotus’lar meydana getirilmiştir.
Mihrapta mukarnas hakimdir.
Yaşmak altı sıra mukarnasın
yukarısında Bektaşi sikkesine
benzer bir formda nihayetlenir.
Gerek mihrap, gerekse minberde
sütunçe başlıkları da çok sade
mukarnaslıdır.
3) Üslûp: Temiz işçiliği ve süsleme­
sinin klâsik ve dengeli havası
dikkati çeker. Klâsik OsmanlI taş
işçiliğine geçiş devrinin özellik­
lerini taşır.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: 1407 yıllarına aittir.
2) Yaptıran: Beşe oğlu İskender.
3) Yapan: Belli değildir,
III. Süslemenin genel vasıfları:
Klâsik Osmanlı taş işçiliğine geçiş dev­
resinin tipik ve güzel bir örneğidir. Y a ­
pıda 'kullanılan malzemenin pek çoğu
devşirmedir. Bunların çoğu düz yüzeyli
veya basit profilli olmakla beraber bil­
hassa zemin döşemesinde Bizans devri
korkuluk levhası kırıkları görülür.
Bibliyografya:
1972: A Y V E R D İ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 166-168.
Resim 595. Gelibolu, Azebler Namazgahı,

Resim 596 a. GeBbolu, Azebler Namazgahı. Kapı üzerindeki levha (D ış yüzü)

 Resim 598. Gelibolu, Azebler Namazgahı. S ağ minberdeki yazı panosu.

Resim 599. Gelibolu, Azebler Namazgahı. Mihrap.

Resim No: 600-601
Desen No: 20 b
İncelendiği tarih: 14.9.1972
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Zaviye.
2) Mimarisi: Yan mekânlı,
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: H. 1159/M. 1746 tarih­
li tamir kitabesi vardır.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Yok­
tur. '
4) Banisi: Elvan Bey tarafından
yaptırıldığı Söylenir.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Kitabesine göre 1746’
' da tamir görmüştür. Son yıllar­
da yeniden yapılırfcasına tamir
edilmiştir.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı, kütüp­
hane olarak kullanılmakta.
C. Tarihlendirme: Tarihi hakkında bil­
gi olmamakla beraber yapı tekniği
ve mimarî tipe göre X IV . yy. a ait
kabul edilebilir.
Tuğla-taş duvar işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Giriş cephesinde pa­
no ve sağ kanat penceresinde alınlık.
B. Malzeme ve teknik: Yassı tuğlalar
ve kesme taş. Tuğla rengi derzli.
C. Desen özellikleri: Çok basit geomet­
rik süslemelidir. Alınlıkta tuğla ile
kafes meydana getirilmiştir.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Kesin bilgi yoktur.
2) Yaptıran: Belli değildir.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Bina ile beraber
X IV . yy. a ait olabilir.
EH. Süslemenin genel vasıfları: Devrinin
mütevazi yapılaı-mm tipik süsleme prog­
ramına uyularak dışta tuğla işçiliği,
içerde 'geçiş elemanlarında çok basit
mukarnas bütün süslemeyi teşkil eder.
Bibliyografya:
1962 : EYİCE, Zaviyeler, s. 34.
Resim 600, Geyve, İm aret Camii, Pencere alınlığı,
GÜMÜŞ, H A C I H A L İL P A Ş A M E D R E­
SESİ:
Resim N o: 602-607
Desen No: 20 a, 21 b, 25 b
İncelendiği tarih: 15.9.1972
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Medrese.
2) Mimarisi: Kare plânlı, dört ey-
vanlı, avlusu kubbe ile örtülü dü­
zensiz kesme taş yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Kapı üzerinde iki satır
inşa kitabesi vardır:
H.
a) Emere hazi'hi’l-medrese f i ey-
yâmi devleti’s-sultani’l-azam
mâliki rikâbi'l-mille ve’d-din
. . . (kırık)
ıb) hallede’llahu sultanehu el-emî-
rü’l-ekber zabiti umuri’s-sal-
rtana el-Hâcî Halil ibn el-mer-
hum Ahmed Kadi . . . (kırık)
. . . f i sene sitte ve aşare ve
semânimie . . . (kırık) . . . bi
taımamiha . . . (kırık) . . .
Ayrıca çeşitli yerlerde bani adını
veren yazılar vardır. Kuzey pence­
rede:
SeSkizyüz on sekiz olmuştu tarih
ki orda Hacı Paşa bula bünyad.
Muhammed -hizmet ederdi bu kâdi
bile mimar hemân etmez mi?
İlâhi Hacı Paşa’nm cihanda
cemi hacetin makbul eyle
vezaret mesnedinde dâim anı
saadet şuğline meşgul eyle.
Batı pencerede:
a) Allahumme i’ti
b) fi binai-ha ammara ökrem (?)
el-hafcı Halil
c) bozuk
Güney pencerede:
Hemişe ol yegâne Hacı Paşa
Saadet cennetin kılsın taşa
İde halile çu kâ'be ta ebeden bal-u-mal
Q3ânîsin misl-i Halil bâlâ ide -bünyad
( ?)
2) Vakfiyesi: Orijinal vakfiyesi yok­
tur. H. 1072/M. 1661-62'de yenisi
tanzim edilmiştir.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Tes­
ti it edilemedi.
4) Banisi: Hacı Halil Paşa. Kadı Ah-
med’in oğlu, vezir.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: Kubbesi halen
mevcut olmamakla beraber, as­
lında kubbeli olduğunu göstere­
cek izler vardır. Bakımsız ve
metrûktur.
C. Tarihlendirme: Kitabesine göre H.
816-18/M. 1413-15 tarihlidir.
Süsleme:
Taş işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Kapı Ve pencere len-
tolarmda panolar.
B. Malzeme ve teknik: Kalkerden alçak
kabartma.
C.- -Desen özellikleri: Dikdörtgen şek­
lindeki panolardan -birinde üç yönde
doğrularla kesilmiş balpeteği, diğe­
rinde ise konkav sekizgenler mey­
dana getiren kırık doğrulardan iba­
ret sonsuz yüzey süslemesi bulunur.
Tuğla-taş işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Avluya ıbakan bir ke­
mer dolgusu.
B. Malzeme ve teknik: Tuğla ve taşın
belli bir desene göre mozaik gibi
dizilmesiyle meydana gelmiştir.
C. Desen özellikleri: Yatay ve dikey
tuğlaların tenkil ettiği hasır örgü­
sünde boşluklar kare taşlarla dol­
durulmuştur.
Mukamas ve benzeri:
A. Yapıdaki yeri: Geçiş elemanları.
B. Malzeme ve teknik: Tuğla üzerine
sıva ile meydana getirilmiştir.
C. Desen özellikleri: üçgen ve baklava
gibi normal şekiller yanısıra yapıda
. istiridye kabuğunu andıran formda
veya eşkenar dörtgenlerle süslü
tromplar vardır.
 D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:

1) Tarihi: Yapı ile birlikte 1415 yıl­

larına aittir.
2) Yaptıran: Hacı Halil Paşa.
3) Yapan: Belli değildir.

EH. Süslemenin genel vasıfları:

A. Yapıdaki yeri bakımından: Pencere,

kapı üstleri ve benzerinde belli bir
düzene uyulmaksızın yer yer serpiş­
tirilmiş süsleme vardır.

B. Desen bakımından: Oldukça basit

geometrik desenlerden ibarettir.

Bibliyografya:

1972: A Y V E R D İ, Çelebi ve II. Murad

devri, s. 171-177, R. 289-305.

Resim 602. Gümüş, Hacı H alil P aşa Medresesi, cümle

kapısı ve kitabe.

Resim 603. Gümüş, Hacı H a lil P aşa Medresesi. Kapı alınlığı.

Resipı 604, Gümüş, Hacı Halil Paşa Medrçseşi. Kapı alınlığı,
Resim 606, Gümüş, Hacı H ak i Paşa Medresesi. Kabartm a süslemek pano,
H A V Z A , M U S T A F A B E Y İM A R E T - Z A ­
V İY E S İ:
Resim No: 608-611
Desen N o: —
İncelendiği tarih: 16.9.1972
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: İmaret-Zaviye.
2) Mimarisi: Alışılmış tiplerin dışın­
da, L şeklinde plânı olan, büyük
kısmı kesme taş, kısmen tuğla
yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi:' Cümle (kapısının üstün­
de Ve yanlarında iki satır halin­
de, ortasında bir kısmı eksik, ta­
şa oyulmuş sülüs inşa kitabesi
vardır:
a) Emere bi-inşai hâzihi’l-ima-
reti’l-mensube ile’l-fukara ve’l
-mesakin fi eyyami’s-sultan
ve'l-hakani’l-muazzam Ebu’l
-Feth Sultan Murad ibn Mu­
hammed Han el müştehir bi
ibn Osman halleda’Hahu sul-
tanehu ve evzaha ale’l-alemin
b) burfıanetıu’l-eaıiru’l-kaber
Mustafa Bey ibn el veziri’l-
hatir celâli’l-riıille ve’d-din
Yörgüç Başa el-Atabek ahse-
na’llahu akıbete huma fi sene
selâs ve selâsine ve semanimie.
2) Vakfiyesi: Vakıflar Müdürlüğün­
de H. 840/M. 1436 tarihli vakfi­
yesi vardır.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Yok­
tur.
4) Banisi: Kitabeye göre Yörgüç
Paşa’mn oğlu Mustafa Bey.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tamir tarihleri hak­
kında bilgi yoktur. Ancak, örtü
sisteminin de tamamen yenilen­
diği, büyük bir tamir geçirdiği
aşikârdır,
7) Bugünkü durumu: "Bakımlı ve
iyi durumda. Kütüphane olarak
kullanılmaktadır.
C. Tarihlendirme: Kitabesine göre H.
833/M. 1429-30 tarihlidir.
II. Süsleme:
Mııharnas:
A. Yapıdaki yeri: Portal ve sağdaki
hücrenin dışarı açılan kapısı.
B. Malzeme ve teknik: Kapı kemerle­
rinde beyaz mermer kullanılmış ol­
masına rağmen üst kısımlarındaki
mukarnas ibölge, duvarların yapıldığı
esmer kireç taşından oymadır.
C. Desen özellikleri: Portalin üst kıs­
mında, ortasında iri bir sarkıt -bulu­
nan stalaktitli süsleme yapının en gös­
terişli kısmım teşkil eder. Saıkıt öl­
çüsüz derecede büyük olup, dikkati
tamamen üzerine çeker. Hücre kapısı
üzerinde ise bu tertibin küçük çapta
ve basit bir tekrarı görülür. Bu hüc­
re kapısının üstündeki büyük kemer
ayağında da iki sıra stalaktitli yas­
tık yer alır. Nisbetler henüz yerleş­
memiş intibaını bırakmaktadır.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Bina ile beraber 1429-30
■yıllarına ait olmalıdır.
2) Yaptıran: Mustafa Bey.
3) Yapan: Belli değildir.
m . Süslemenin genel vasıfları:
-Binada taşa işlenmiş stalaktitlerden
başka süsleme yoktur. Bu da cümle ka­
pısı İle hücre kapısına inhisar eder.
Ancak yapının .üst kısmının tamamen
yenilenmiş olduğunu da unutmama-k ge­
rekir. Gösterişli olmakla beraber süsle­
me gerek işçiliğin ve malzemenin kali­
tesi, -gerekse desenin nisbetleri yönün­
den zayıftır.
Bibliyografya:
1972 : A Y V E R D İ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 497-505,
Resim 609. Havza, M ustafa Bey İmaret-zaviyesi. Kitabenin sol bölümü.
Resim 610, Havza, M ustafa Bey îmaret-zaviyesi. Kitabenin sağ bölümü.
İZ N İK , K IR G 1 ZLA R TÜ R B ESİ:
(K ıık K ızlar Türbesi, 'Hacı Camasa Tür­
besi, Reyhan Türbesi)
Resim No: 612-615
Plân No: 22
Desen N o: —
İncelendiği tarih: 23.4.1961, 22.9.1972
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Türbe
2) Mimarisi: K are plânlı ıbir ön me­
kân ile gene kare plânlı esas tür­
beden meydana gelen yüksek
kasnaldı, moloz taş ve tuğla ka­
rışımı yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) D iğer kaynak ve vesikalar: Yok­
tur.
4) Banisi: Belli değildir.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: Metrûk, olduk­
ça harap. Kubbe ve kasnakta
oldukça büyük çatlaklar vardır.
C. Tarihlendirme: Tarihi ile ilgili hiç
bir bilgi olmayan binamn, duvar tek­
niği ve mimarisindeki diğer özellik-
likler yolu ile 14. yy. ortalarına ta-
rihlendirilmesi mümkündür.
n . Süsleme:
Kalem işi:
A. Yapıdaki yeri: Kubbe kasnağındaki
dört pencerenin etrafı.
B. Malzeme ve teknik: Sıva üzerine kır­
mızı, siyah, sarı ve yeşil renklerle
oldukça serbest bir fırça ile işlen­
miştir.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Pencerelerden iki­
sinde spiraller meydana getiren
( K İ , K 4 ), diğerlerinde sağda ve
solda birer sütundan çıkan kıv­
rık dallardan (K 2 , K 3 ) bordür
korpozisyonları kullambmştır.
H er pencerede kompozisyon di­
ğerinden farklıdır.
2) Motifler: K İ ve K 4 ’de rumller,
K 2 ’de birer sütun üstündeki va­
zodan çıkan 'hatai ve diğer çi­
çekler görülür. Daha silik olan
•K3’de de K 2 ’deki çiçeklerin kul­
lanıldığı anlaşılmaktadır.
3) Üslûp: Oldukça arkaik havalı
işçiliğin yanısıra, Türk süsleme
sanatının klâsikleşmiş motifle­
riyle erken OsmanlI devri özel­
liklerini gösteren tipik bir ör­
nektir.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Kesin tarihi bilinmez.
2) Yaptıran: Belli değildir.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Gerek yapmın,
gerekse süslemesinin özelliklerine
göre 14. yy. ortalarına tarihlen-
dirilebilir.
İÜ. Süslemenin genel Vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Halen
sadece pencereler çevresindeki kalem
işlerine münhasır- kalan süslemenin
aslında yapımn başka yerlerinde de
bulunup bulunmadığı kesinlikle söy­
lenemez.
B. Desen bakımından: Türk süsleme
sanatının tipik motifleri olan rami
ve hatai yanısıra korent başlıklı
sütunların da görülmesi ilk bakışta
yadırgatıcı bir özelliktir.
Bibliyografya:
1896 : GOLTZ, C. von der -
Anatolische Aıısflüge. Reisebilder.
Berlin, s. 432.
1938 : ÜLGEN, İznik, s. 61-62.
1941: OTTO-DORN, İznik, s. 76-79.
1950 : OTTO-DORN, Wandmalerei, s. 48.
1956 : A Y V E R D İ, Ekrem Hakkı
“ Orhan Gazi devrinde mimârî.”
YiUık Araştırmalar Dergisi, I, s. 122.
1966 : A Y V E R D İ, İlk devir, s. 179-182.
Resim 612. İznik, Kırgızlar Türbesi. Pencere Resim 613. İznik, K ırgızlar Türbesi. Pencere
çevresinde kalem işleri ( K 1) çevresinde kalem işleri (K 2)

in

C
Resim 615. İznik, K ırgızlar Türbesi. Pencere
çevresinde kalem işleri (K 4 )
İZ N İK , M A B M U D Ç E LE B İ C A M İİ:
Resim No: 616-623
Desen N o: 25 b, 28 to, 37 a
İncelendiği tarih: 23.4.1961, 22.9.1972
I. Bina:
A . Tipi:
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
2) Mimarisi: Tek kubbeli, üç gözlü
son cemaat yeri olan tuğla batıllı
kesme taş yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Kapı üzerinde üç satır
Arapça inşa kitabesi vardır:
a) Bena hâze’l-mescide kurretu
ayn el-imare ve semere dev-
hatu'l-vezâre sahibu’l-bayrat
ve’l-muberrat ve hasbü’l-me-
vâid ve’l-müserrat Mahmut
Çelebi lâ zâlet hayrati'l-mü
b) tevâhiye ve devletühü’l-müte-
âliye ibn sahibu’l-azam ve’l
-nasibi’l-efham el-merhum es
-saîd ve’I-mağfur eş-şehid
İbrahim Paşa navVera’llahu
mazcenahû zamane devleti!
-melik ve âvân es-sultan
c) nasibu râyâti’l-hüdâ ve’l-iman
ve hafidi menabiri’l-küfr ve’t
-tuğyan hafızu’l-bilâd basiti!
-emn ve’l-aman Murad ibn
Muhammed Han hullide mem-
leketuhu ve übbide devletuhu
f i sene sitte ve eıfetine ve se-
manemieti’l-hicriyye ve’l-ham-
dulillahi vahdehu.
2) Vakfiyesi: H. 851/M. 1447 ta­
rihli vakfiyesi vardır. (Bk. Ay-
verdi, Çelebi ve 11. Murad devri;
s. 504)
3) Diğer kaynak Ve vesikalar: E v­
liya Çelebi .. akrabamızdan
Yakub Ece-zâde (Mahmud Çele­
bi Mescidi) kurşunla örtülü, bir
mâmur mesciddir. . diye bah­
seder.
4) Banisi: H. Murad’ın veziri azam !
İbrahim Paşanın oğlu Mahmud
Çelebi.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Eski tamirler tesbit
edilemedi. Fakat herhalde İstik­
lâl savaşı sırasında diğer İznik
yapıları gibi hasar görmüş ve kö­
tü bir tamir geçirmişti. 1948’de
bu tamirin izleri görülebiliyordu.
1961’de ise iyi bir restore görmüş
durumda idi.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve iba­
dete açık cami.
C. Tarihlendirme: Kitabesine göre H.
846/M. 1442’de yapılmıştır.
II. Süsleme:
Taş işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Son cemaat yeri kor­
kulukları, tümle kapısı sövesinde
konsol.
B. Malzeme ve teknik: Korkuluklar be­
yaz mermerden şebeke şeklindedir.
Yalnız bir tanesi kabartma olarak
bırakılmıştır. Kapı sövesindeki kon­
sollar da mermerden oymadır.
C. Desen özellikleri:
Korkulukların hepsi sonsuz düzende
geometrik desenli olup, bu desen her
korkulukta farklıdır. Sağdan itibaren
sıı-a ile, üç yönde doğrularla kesilen
balpeteği, üç yönde doğrularla kesi­
len sekizgenler ve dört kollu y ıl­
dızlar, kesişen dört kollu yıldızların
meydana getirdiği sekiz köşeli yıl­
dızlar (bu korkuluk ajurlu değildir),
ongenler ve beş köşeli yıldızlar ve
sağdaki ilk korkuluğun kaba bıra­
kılmış hali olmak üzere çeşitli ör­
nekler tesbit edilebilir. İşçilik kaba
bırakılan sonundu korkuluk hariç,
çok temiz, geometrik desen çok dü­
zenlidir.
Kapı sövesindeki konsollar ise ikişer
sarkıttan ibaret basit mukarnashdır.
 1) Tarihi: Yapı ile birlikte 1442 yıl­
larına ait olmalıdır.
Bibliyografya:
2) Yaptıran: Mahmud Çelebi.
3) Yapan: Belli değildir. 1640 : E V L İY A ÇELEBİ. Seyahatname,
Z. Danışman yay. İstanbul 1970,
III. Süslemenin genel vasıfları:
C. 3, s. 202,
A. Yapıdaki yeri 'bakımından: Halen taş
1912 : GURLITT, isilik, s. 57, Abb. 13, 27.
işçiliğinden başka dikkate değer süs­
leme yoktur. Ancak, kubbede sonra­ 1929': TAESCHNER, Franz — W ITTE K ,
dan yapılmış kalem işlerinin altından Paul
ve arasından orijinal olması muhte­ “Die Vezirfamilie der Ğandarlyzâde
mel kalem işleri görünmektedir. Du­ (14./15. Jhdt.) und ihre Denkmâ-
varı çepçevre dolaşan yazı frizinde ler” , D er İslam, X V İU , s. 110-113.
yer yer eski orijinal yazı frizinin
1936: KOYUNOĞLU, isnik ve Bursa,
belli olduğu kısımlar vardır.
s. 161.
B. Desen bakımından: Sonsuz düzende
geometrik desen, halen yegâne süs­ -1941: OTTO-DORN, İznik, s. 35-39, Taf.
leyici elemandır. 21 - 22 .

Resim. 616. İznik, Mahm ud Çelebi Camii. : ; <

Resim 617. İznik, Mahmud Çelebi Camii Kitabesi.

Resim 619. İznik, Mahmud Çelebi Camii. K apı

sövesinde konsol.
Resim 620. İznik, Mahmud Çelebi Camii. Son cemaat yeri korkuluğu.
Resim 622. İznik, Mahmud Çelebi Camii. Son cemaat yeri korkuluğu.

i
İZ N İK , M Ü ZE D E K İ STUKO
F R A G M A N L A R I:
Resim No: 624-629
DesemNo: 2 d, 3 f,g, 5 c,d, 9 c, 10 a, 18 b,e,
28 a, 31 d, 41 a
İncelendiği tarih: 22.9.1972
I. Bina:
A. Tipi: A it olduğu yapı bilinmemekle
beraber zaviye-imaret tipi bir esere
ait olması kuvvetle muhtemeldir.
Fragmanlar Saraybahçe denilen yer­
de, Süreyya sokakta bir evin teme­
linde bulunmuştur. Halen müzede
muhafaza edilmektedir, izhikte yan
mekânlı tipte üç yapı tanıyoruz: Ya-
kup Çelebi Camii (Zaviyesi), Nilüfer
Hatun İmareti ve Orhan Gazi im a­
reti. Stuko fragmanlarının Birinci
Cihan Savaşından önce molozla bir­
likte atıldığına dair bilgiler vardır.
Daha o zaman harap olduğu bilinen
(Kşr. Von der Goltz, s. 432) Orhan
İmareti, stukolarm geldiği yer ola­
rak ilk düşünebildiğimiz ve en kuv­
vetle muhtemel olanıdır. Esasen bu­
rada 1963-64 yıllarında yapılan kazı­
larda az da olsa stuko fragmanları
bulunmuştur. (Aslanapa, Res. 3) . D i­
ğer yapılarda ise.stuko süsleme bu­
lunduğunu gösteren izler veya bilgi
yoktur. Bu yüzden Orhan imaretine,
ait olduklarını kaydı ihtiyatla ileri
sürebiliriz.
B. — C . : Bk. İznik, Orhan İmaret
Camii.
II. Süsleme:
Stuko:
A. Yapıdaki yeri: Muhtemelen yan me­
kânlar.
B. Malzeme ve teknik: Stuko, kabartma.
-Kalın bir. harç tabakası üzerinde.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Genel tertip hak­
kında kesin şeyler söyleyebilmek
için eldeki parçalar yetersiz ol­
makla beraber, en dışta bir nesih
yazı frizi, bunun içinde ise çeşitli
geometrik ve kıvrık dal bordür-
leri arasında çokgen-yıldız siste­
mi geçmelerin tekrarlandığı yü­
zey süslemesinin nişler veya
ocaklar arasında kalan düzlem­
leri kapladığı anlaşılmaktadır
Ocak veya dolap nişlerinin köşe­
liklerinde kıvrık dal esasına da­
yanan yüzey dolgusu yer alır.
2) Motifler: Türk süslemesinde kul­
lanılmasına alışılan hemen her
çeşit motiften örnekleri bu alçı
parçalarında bulmak mümkün­
dür. Geometrik düzenin çerçeve
mahiyetini taşıdığı yüzey süsle­
mesi yanısıra, ana m otifi teşkil
ettiği meander ve balık sırtı bor­
dürler de vardır. Klâsik rumî-lo-
tus-palmet frizleri yanında ru-
mîli daha geniş Ve zengin bor­
dürler de kullanılmıştır. Şakayı­
ğın hakim olduğu çiçekli süsleme
ise daha çok yüzey dolgularında
yer alır. Çiçekli kûfı ve çiçekli
nesih yazı da oldukça geniş yer
tutar.
3) Üslûp: Orhan Gazi devri için çok
ileri ibir devir üslubu gösteren
fragmanlar, gerek motif, gerekse
kompozisyon bakımından Amas­
ya ve Bursa’daki benzerlerinin
üslûp özelliklerine yaklaşırlar.
 1) Tarihi: Belli değildir.
2) Yaptıran: Belli değildir.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Muhtemelen XIV.
yy. 2. çeyreğine aittir. Bu tak­
dirde benzerleri arasında en er­
ken örnektir.
UT. Süslemenin genel vasıfları:
A . Yapıdaki yeri bakımından: Bursa ve
Amasya örnekleri gibi yan mekân
duvarlarına ait olduğu bir tahmin
olarak ileri sürülebilir, Güregsever
bir mihraba ait olduklarını kabul et­
mekte ise de, çok çegitli bordür, mo­
t if ve yazıları yüzünden bu pek muh­
temel değildir.
B. Desen bakımından: Deseni tamamla­
mak mümkün olmadığından bu hu­
susta fazla bir gey söylemek müm­
kün değildir,
Resim 624. İznik Müzesi. Stuko
1896 : G O LTZ, O. von der
Anatolische Aıısflüge. Beisebilder,
Berlin, s. 432.
1964-65 : A S L A N A P A , Oktay
“ İznik’te Sultan Orhan im aret Ca­
mii kazısı (1963, 2-12 tem, - 1964,
9-17 tem .)”
Scmat Tarihi Yittiği, I, s. 16-31.
1968 : GÜREŞSEVER, Gönül
“ Ağustos 1968 İznik çini fırınları
kazısı sırasında çıkarılan stuko bu­
luntular”
Sanat Tarihi YıTlığı, II, s. 200-208.
fragmanları.
 'r r r r fff* *J

Resim 625. îznîk Müzesi. Stuko fragmanları.

‘A
Resim 627. îznik Müzesi. Stuko fragmanları.
 ı ı r
\X v/ - //

A b
"

c
r e A
l_____ \

n P
V -V 'V '
^ V —X' X
fttr-ıı-r-t-îr.
_ r p. k __ ji-.

ITT
! > / 5 '
“V I 1
- J
1/
f
Vİ-J •i T

— A 11

j/r \

. 1'' 'X - ____ \ ! 1

İZNİK ____________ 0 1 2 3 4 5 10m.

N İLÜ FER İM A R ET İ
Resim No: 630-640
Plân No: 23
Desen N o: 7 a, 19 b
İncelendiği tarih: 22.4.1961, 22.9.1972
I. Bina: > . B. Malzeme ve teknik: Beyaz mermer­
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Zaviye.
2) Mimarisi: Yan mekânlı, ana ek­
seni kıble yönüne dikey tuğla-taş
batıllı yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Kapı üzerinde üç satır
Arapça inşa kitabesi vardır.
a) Emere bibinai hazfhi’l-imare-
ti’l-mübareke’ş-şerife lazalet
mamureten el-melikü’l-muaz-
zam el hakanü’l-mükerrem
b) Sultan abn Sultan Murad ibn
Orhan haUeda’llatou memleke-
tehü livalidetihi'l-merhume
naşireti’l-hayrat seyyidetu’l
-muhadderat
e) Nilüfer Hatun teğammedeha
bi'l-gufran fi evveli cemaziyel
evVel li-seneti tis’ine seb’imie.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Tes­
bit edilemedi.
4) Banisi: I. Murad Hüdavendigâr
tarafından annesi Nilüfer hatun
ruhuna yapıldı.
5) Yıapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Y ayı uzun süredir
haı-ap idi. 1850-59’da yaptığı Ana­
dolu gezisinde Mordtmann gör­
düğünde haraptı ve ahır olarak
kullanılıyordu. Taeschner ise, za­
ten harap olduğu için 'belki de
1922’de tahribine lüzum görül­
medi der. 1941'de Otto-Dorn ha-
rabolmakta der. Yakın tarihlerde
restore edilmiştir.
7) Şimdiki durumu: Bakımlıdır ve
müze olarak kullanılmaktadır.
C. Tarihlendirme: Kitabesine göre H.
790/M. 1388-89 tarihlidir.
Taş işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Cümle kapısı söve-
lerinde konsol ( T l ) ve sütun baş­
lıkları ( T 2, T 3 ).
den kabartma ve oyma.
C. Desen özellikleri: Konsollarda başlı­
ca süsleme oldukça basit mukarnas-
tır. 'Sütun başlıkları ise altta bir sıra
mukarnas ve üstte küçük istiridye
nişlerden ibaret iki bölümlüdür.
Tuğla-taş duvar işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Son cemaat yeri pa­
y e le r i'(D 2, D 3), son Cemaat yeri
kemer köşelikleri ( D İ , D 4), giriş
cephesinde kemer ve alınlıklar (D 5-
D 7), doğu duvarda pano (D 8) ve
güney duvarda rozet (D 9).
B. Malzeme ve teknik: Tuğlaların veya
tuğla ye taşın birlikte, belli bir dü­
zene göre örülmesinden meydana
gelmiştir.
C. Desen özellikleri:
Son cemaat yeri payelerinin dış yüzü
(D 2, D 3) tuğla-taş hatıllardan de­
met kaval payelerle hareketlendiril-
migtir. Bunların taşıyıcı görevi yok­
tur ve sadece dekoratiftirler. Kemer
Kemer köşelikleri ( T l , T 4) ise ke­
merin kavisini takibeden eğriler şek­
linde dizilmiş tuğlalarla bezenmiştir.
Cümle kapısının kemeri (D 6) ve bir
pencere alınlığı (D 5) tuğla ile taşın
alternatif kullanılmasıyla dama tah­
tası süslemelidir. D iğer pencere ise
daha sadedir (D 7).
Giriş cephesinin sağ tarafında (D 8)
yassı tuğlaların dikey ve yatay dizil­
mesi ile ilginç yüzey süslemesi elde
edilmiştir.
Kıble duvarı dışında ise tuğlaların
radyal dizilmesi ile meydana getiril­
miş bir rozet yer abr (D 9). Tuğla
süsleme oldukça basit ise de devrinin
özelliklerini aksettirir.
 A. Yapıdaki yeri: Sori cemaat yeri orta
kubbesi ve kapalı avlu bölümü du­
varlarının üst kısmı.

B. Malzeme ve teknik: Sıva üzerine ka­

bartmadır.

C. Desen özellikleri: Başlı , ayaklı pal-

metlei'den oluşan enine frizlerden
ibarettir.

D. Süsleme hakkında tarihi -bilgi:

1) Tarihi: Bina -ile birlikte 1388-89

yıllarına aittir.

2) Yaptıran: I. Murad Hüdavendi­

gâr.

3) Yapan: Belli değildir.

IH. Süslemenin genel vasıflan:

A. Yapıdaki yeri bakımından: Dış du­

varlarda devri ve bölgesi için normal
sayılabilecek tuğla-taş işçiliği vardır.
Fakat giriş cephesi önem kazanmış,
diğerleri sade bırakılmıştır. İç süs­
lemeden günümüze pek az şey gel­
miştir. Resim 630; İznik, Nilüfer Hatun İmareti. Cümle
kapısı (T 1, D 6j
B. Desen bakımından: Çok basit olup
geometrik süsleme hakimdir.

1938 : ÜLGEN, İznik, s. 65-66.

Bibliyografya:
1850-59 : M ORDTM ANN, D â, A.D.:
Am tolien. Skizsen umi Reisebriefe
aus Kleinasien (1850-1859). Ein-
geleitet und mit Anmerkungerı
versehen Von Franz Babinger. Han-
nover 1925, s. 71 (Kilise sanır).
1912 : G URLITT, Isnilc, s. 54, Res. 10-21.
1932 : TAESOHNER, Franz
“ Das Nilüfer-’Imâret in Isnik und
seine Bauinschrift” , D er İslam, XX,
s. 127-137.
1.941 : OTTO-DORN, İznik, s. 52-59, Res.
21-27, Lev. 24-27.
1957 : EYICE, Semavi
“İki Türk âbidesinin mahiyetleri
hakkında notlar. İznik’te Nilüfer
Hatun im areti ve Kayseri'de Köşk
Medrese” , YıUık Araştırmalar D er­
gisi, H, 195^ (1958), s. 107-110.
1962 : EYİCE, Zaviyeler, s. 33, Plân No. 6.
1966 : A Y V E R D İ, İlk devir, s. 320-328,
R. 496-517.

1936: KOYUNOĞLU, İznik ve Bursa, 1970 : BATUR,. Almaşık duvar, s. 147-148,

s. 180. Res. 17-19.
Resim 634. İznik, Nilüfer Hatun İmareti. Sütun başlığı ( T 3)
Resim 636. İznik, N ilü fer Hatun İmareti. T uğla kemer ve alınlıklar ( D 5 - D 7 )
Resim 639. İznik, Nilüfer Hatun İmareti. D uvar işgİIiği (D 8)
İZ N İK , O R H A N İM A R E T Û A M il:
(Orhan imareti)
Resim No: Bk. Aslanapa, Reş. 3-5
Desen No: —
İncelendiği tarih: Temmuz 1964
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: imaret-fcami.
2) Mimarisi: Yan mekânlı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Tarih kısmı kırık ve
kayıp kitabe parçaları bulun­
muştur.
a) Emere hazihi’l-imareti’ş-şeri-
fe es-sultan .. .
b) alâtıu’Ua'h sultan Orhan ibn
Osman 'halleda’llahu. . .
c) mülkehu li'l-hidmeti zeynu’l-
hac ve'lJharemeyn Hacı bas
d) ve bereketihi ecrihuma’llahu
ecre’I-muhsine. . .
e) rebiu'l-evvel ve itmamiha fi
şehri şevvali’l-mübarelce Ji
sene hams. . .
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) D iğer kaynak ve vesikalar: Ano­
nim Tevanih-i âl’i Osman’da (Gi-
ese ed. s. 14) ve Aşıkpaşazade
(böl. 33), Neşri (I, 163), Evliya
Çelebi (C. 3, s. 202-203), von der
Goltz (s. 432) tarafından zikre­
dilmiş, Papadopoulos tarafından
tasvir edilmiştir.
4) Banisi: Orhan Gazi.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: Uzun süredir
harap olan yapı, 1963 yılına ka­
dar tarlalar içinde bir tümsekten
ibaret iken, 1963 ve 1964 yılla­
rında Prof. Dr. Oktay Aslanapa
idaresinde yapılan kazı ile te­
melleri ve bazı duvarları ortaya
çıkarılmıştır.
C. Tarihlendirme: Kitabesinin tarih
kısmının kırık oluşu tereddütlere
yol açmıştır. Yüzler hanesi ile son­
daki beş sayısı kesin olup, onlar ha­
nesi Aslanapa tarafından farklı tah­
min edilmiştir. Aslanapa’ya göre H.
835/M. 1335, Ayverdi’ye göre H.
825/M. 1325 tarihli, yani Iznik’in
fethinden öncedir. 1335’de iznik’in
fethinden sonra yapılmış olması daha
akla yalcındır.
II. Süsleme:
Yapının çini ve alçı ile süslü olduğu tes­
bit edilmiştir. Kazıda in situ firuze ve
altıgen çiniler, ayrıca alçı süslemeye ait
fragmanlar bulunmuştur. Burasını ev­
velce göre Papadopoulos da pencere ve
kapı söveleri ile mihrabın ince tezyinatı
olduğunu yazar.
Bibliyografya:
1640 : E V D IY A ÇELEBİ, Seyahatname,
Z. Danışman yay. İstanbul 1970,
C. 3, s. 202-203.
1896 : GOLTZ, C. von der
Anatolische Ausflüğe. Remebilder.
Berlin, s. 432.
1914 : PAPADOPOULOS, Khrysostomos
“H e Nikaia hetoi monographia is-
torilci, arkhaiologike, palaiographi-
ke kai ekklesiastike tes poleos tav-
tes” Ho en Konstantinopoleos Hel-
lenikos PMlologikos Syllogos, 33,
s. 143. ı
1941: OTTO-DORN, İznik, s. 13-15.
1962 : EYICE, Zaviyeler, s. 56’da not 140.
1964 : A S L A N A P A , Oktay
“ İznik’te Sultan Orhan İmâret Ca­
mii kazısı (1963, 2-12 tem. - 1964,
9-17 tem .)’’, Sanat Tarihi Y ıllığı,
I, 1964-1965, s. 16-31.
1966 : A Y V E R D İ, ilk devir, s. 167-171,
R. 234, 238.
A K T E P E , Münir
“Abide Ve sanat eserlerimize ait
Türk tarihlerinde mevcut bilgiler” ,.
Sanat Tarihi Yittiği, n , 1966-1968,
s. 174.

Resim N o: 641-670
Plân No: 24
Desen No: l f , 2 g, 7a, 9 b, İ0 a, İ l a ,
13 a, 15 e, 24 a, 31a
İncelendiği tarih: 23.4.1961, 22.9.1972,
15.4.1973
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Gami.
2) Mimarisi:- Tek kubbeli mekânın
derinlemesine uzatılmış variantı.
Üç bölümlü son Cemaat yeri ol­
dukça kapalı. Kesme taş yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: İnşası ile ilgili iki kita­
besi vardır.
a) İç portalde:
i) Bismi’llahiT-rahmaniT-ra-
him elhamdu Ii-veliyhi Ibe-
nâ ve ammere hazihi’l-ima-
ı-eti’s-şerife li’llahi taâla fî
zamani melild’l-kebir
iî) şahabu’d-dünya ve’d-din
Muı-ad Bey i'bn merhum
Orhan Bey afa Allah an-
huma ve bi-icazetihi mevlâ
el mükerremi’l-muazzam
mevlâna
iii) hayru’l-m'ille ve’d-din Ha­
lil ıbn A li el Cenderî ga-
fara’llafau lemhuma ve li-
men yusalli fiha ve zalime
fi seneti semanine ve seb’-
amie ve’l-hamduli’llahi vah-
de.
b) Dış portalde:
Emere bi-binai hazel’I-mescidi
meliku’l-ulema ve’l-vuzera
Hayreddin Paşa nura merka-
di'hi sene semanine ve seb’-
amie ve vakaa itmamihu se­
ne eı-ba'a ve tis'ine ve seb’-
arnie.
Sağ kenarda: Banihi Hacı ibn
Musa
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: E v­
liya Çelebi ile Moı-dtmann, von
der Goltz, gibi gezginlerce zikre­
dilmiştir.
4) Banisi: I. Murad’ın veziri Çan-
darlı Halil Hayreddin Paşa (öl.
H. 789/M. 1387). Yapı banisinin
ölümümünden sonra tamamlan­
mıştır.
5) Yapan: Hacı Musa (M im ar).
6) Tamirleri: Eski tamirleri tesbit
edilemedi. 1961’den sonra esaslı
bir restore geçirmiş, bu sırada
minaresinin çinileri elden geçiril­
miş ve İstiklâl Savaşı sırasında
tahrib edilen son cemaat yeri
korkuluk şebekeleri asıllanna uy­
gun şekilde yenilenmiştir. (Şebe­
keleri sağlam halde gösteren fo­
toğraflar mevcuttur. Üniv. Ktp.
Albüm No. 90448, Gurlitt, Isni'lî
vs.)
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve iyi
durumda, ibadete açık cami.
C. Tarihlendirme: Kitabesine göre in­
şasına H. 780/M. 1378’de başlandı,
H. 794/M. 1391’de tamamlandı.
n. Süsleme:
Taş işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Yapıdaki taş süsleme,
yapıdaki yedi ve cinsleri bakımın­
dan şöyle gruplandırılatoilir:
a) Dış portal (Son cemaat yerinde)
b) iç portal (Harim girişi)
c) Son cemaat yeri sütun ve paye
başlıkları.
d) Son Cemaat yeri korkuluk şebe­
keleri.
e) Pencere süslemesi. Blir pencere­
nin etrafında çerçeve, diğer dört
pencerenin ise alınlıkları kabart­
ma süsleme taşır.
f) Saçak kornişleri ve diğer frizler.
g ) İç sütun başlıkları Ve kemer yas­
tıkları.
h) Mihrap.
T20
-o-
T 19

İZ N İ K ________
Y E Ş İL CAMİ
B. Malzeme ve teknik: Bütün taş süsle­
mede yer yer gri damarlı beyaz
mermer kullanılmıştır. Korkuluk şe­
bekelerinin ajurlu oluşu dışında bü­
tün taş işçiliği oldukça sathî kabart­
madır. Dik bir kesimle m otif yü­
zeyi yükseltilmiştir.
C. Desen özellikleri:
1-2) Kompozisyon ve motifler:
a) Dış portal: tki sütun arasına
yerleştirilmiş mermer söve ve
lento dört sıra mukarnaslıdır.
Bunun dışında kalan yüzey
ise rumüerle süslenmiştir.
Yapının tamamlandığım be­
d) Korkuluk şebekeleri: istiklâl
lirten kitabe bu kapıyı taş­
landırır, süsleme özelliği yok­
tur ( T l ) .
b) İç portal: Daha sadedir. Sivri
dış kemerlin yastıkları mukar-
naslıdır. Kapının iki yanında
ince kaval sütuneeler yer
alır. Bu sütunçeleı-i zarif bir
totus-palmet frizi çevreler. K a ­
pının basık iç kemeri iki renk
geçme taştandır. Bu kemerin
yastıklarında da mukarnas
kullanılmıştır. Alınlıktaki e-
sas kitabenin bulunduğu kar­
tuşun köşeliklerinde rumîli
simetrik süsleme bulunur. Bü­
tün kapı kompozisyonu, tonoz
e) Pencereler: Son Cemaat yeri
eteğindeki rumîli akroter taç­
landırır (T 2).
c) Son cemaat yedi sütun ve pa­
ye başlıkları: Son cemaat ye­
rindeki altı sütun başlığı, ana
tertip bakımından aynı pren­
siplere dayanmakla beraber
hiçbiri diğerinin tam eşt de­
ğildir (T 8 - T 13). Aşağıda iki
sıra mukamasla başlayan ter­
tip, lotus, mızrak ucu ve ben­
zerlerinden bir bordürle de­
vam eder ve dörtgene geçişi
sağlayan mukarnaslı köşelik­
lerle sonuçlanır. Mukarnas
bademlerinin içleri istiridye
palmet bordürü bir kere de
kabuğu süslemelidir. Bilhassa
bordür süslemesi her başlık­
ta farklıdır. Köşe ( T 4 - T 5)
ve duvar payesi başlıkları
T 2a, T 6, T 7) ise birbirin­
den farklı iki çeşit süsleme
ihtiva eder. Bunların dışa ba­
kan yüzlerinde küçük bir kör
arkad üzerinde sütun başiık-
lannınkilere benzer bordür,
içe bakan yüzlerde, ise iki ve­
ya üç sıra mukarnas üzerinde
basit bordür ana prensibine
uyulmuştur.
Savaşı sıralarında tahribe uğ­
ramış olan şebekelerden sade­
ce bir tanesi (T 3) kısmen de
olsa orijinaldir. 1961’den son­
ra yapılan restorede eski re­
simlerdeki (Gurlitt, Univ. Ktp.
Albüm No. 90448 gibi) asıl-
larına.göre yenliden yapılmış­
lardır. Batı Anadolunun Bey­
likler devri eserlerinde görü­
len bir özellik olan geometrik
mermer şebekelerin güzel ör­
neklerindendir. Oldukça g irift
şebeke motifinin etrafı klâsik
rumîli bordürierie çevrelen­
miştir. Restore başarılıdır.
pencerelerinden birinin (T
15) alınlık kısmı yükseltil­
miş yüzey tarzı süslemenin
tipik örneğidir. Rumîli basit
kıvrık dal bordürle sınırlı
pencerenin alınlığında derin
silmeler içinde lotus-patmet
frizi ile çerçeveli ışınsal si­
metrik rumîli dolgu vardır.
Bunun' altında kartuş içinde
Selçuklu tradisyonuna uygun
örgülü kûfî besmele yer alır.
Alınlığın dışındaki köşelikler
de rumîli süsleme ihtiva eder­
ler. Alınlığın içindeki lotus-
 üst kısımda tekrarlanarak
kompozisyonu tamamlar. D i­
ğer üç pencerede (T 14, T 17,
T 18) alınlığın ortasında bir
yuvarlak madalyon süsleme­
nin esasını teşkil eder. T 17
ve T 18 hemen hemen birbi­
rinin eşidir. Kuvetli kaval sil­
melerle çerçeveli pencerede
alınlığın etrafım basit bir ru-
mîli bordür (T 15’deki dış
bordürün eşi) çevirir. Bu bor-
t düre teğet olan dairenin için­
de oldukça girift geometrik
bir dolgu vardır. İki alınlıkta
bu dolgu birbirinden fark­
lıdır.
T 14’de ise bordür yoktur. Bü­
yük yuvarlak madalyonu se­
kizli ışınsal simetrik rumili
h) Mihrap: (T 2) Mukarnas yaş­
kompoziisyon kaplar. Bunun
dışında küçük mızrak uçların­
dan başka süsleme yoktur.
Süslemeli son pencerede (T
16) antik motiflerden esinlen­
miş boncuk dizisi-ve aşırı sti­
lize lotus-paimet frizinden
meydana gelen çerçeve yegâ-
nejjezemedir.
f) Korniş ve frizler: Son cemaat
yeri kornişinde oldukça komp-
" leks bir friz yer alır (T 19).
Rumîlerle sonuçlanan kûfi ya­
zıyı andıran bir motifler se­
risi ile rivri kemerli arkada
'benzeyen bölümler elde edil­
miş, bunların içleri oldukça
g irift rumî-lotus kompozis­
yonları ile doldurulmuştur.
Böylece ilginç bir friz mey­
dana gelmiştir. Yapının son
cemaat yeri dışındaki bütün
saçak hattını dolaşan bir friz­
de ise çok hareketli ve kuv­
vetli ışık-gölge etkisi yapan
kör arkad dizisi yer alır (T
20). Aynı motif son cemaat
yeri yan 'bölümlerinde tonoza
geçiş bölgesinde tekrarlanmış­
tır (T 21).
g ) İç sütun başlıkları ve kemer
yastıkları: Harimdeki iki bü­
yük sütunun başlıkları ile bu
iki sütunu duvarlara bağla­
yan kemerlerin yastıklarında
halcim süsleme mukarnastır.
Üç sıra mukarnasm yukarı­
sında genellikle, son Cemaat
yeri sütun başlıklarında ara
bölümdeki bordürler tarzında
lotus-paimet bordürleri kulla­
nılmıştır.
Camiin güney-batı köşesinde­
ki üçgenli küçük geçişteki ka­
bartma rumî süsleme (T 29)
ile kemerlerin birleştiği yer­
deki mızrak ucu şeklîndeki
sarkıta da burada işaret et­
mek gerekir.
maklı, beş köşeli niş birer
sütunçe ile sınırlanmıştır. Düz
ve oldukça geniş bir çerçeve­
den sonra mihrap, dıştan tek­
rar bir çift sütunçe ile sınır­
landırılmıştır. Mihrabı en yu­
karıda rumî süslemeli bir ak­
roter taçlandırır. Aynalık kıs­
mının ortasında rumî kıvrım­
ları ile bezeli lcûfî bir yazı
frizS yer alır. Bunun altında
üç sıra mukamas dizisi bulu­
nur. Mukarnaslı yaşmak ve
aynalığı çokgenlerin meydana
getirdiği -geometrik geçme mo-
■ tiflerinden bir bordürle çev­
relenmiştir. Mukamasların iç­
lerini en alt sırada geometrik
geçmeler süsler. Bu bölümü
aşağıdan kaval silmelerin
meydana getirdiği geçme zin­
cir m otifi sınırlar. Mihrap
nişinin içindeki düzlem yüzey­
lerden ortadaki üçünde de ge­
ometrik geçmelerden madal­
yonlar bulunur.
 3) Üslûp: Taş işçiliğinde oldukça
arkaik ve çok satıhçı bir üslûp dik­
kati çeker. Yüzeyin dikine oyulma­
sıyla, röliefin az derin olmasına rağ­
men ışık-gölge etkisinin hayli kuv­
vetli oluşu önemli bir özelliktir. Mo­
tiflerin benzemelerine rağmen aynen
UI. Süslemenin genel vasıfları:
tekrarlanmayışı da erken bir üslû­
bun arayıcı vasfına uyar.
Mukarnas:
A. Yapıdaki yeri: Son cemaat yerinde
orta bölüm kubbesine geçiş organla­
rında ( M İ ) , genellikle paye ve sü­
tun başlıklarıyla kemer yastıklarında
(M 3, M 4, M 5) ve mihrap yaşma­
ğında (M 2) olmak üzere mukarnas,
oldukça fazla kullanılmıştır.
2) Yaptıran: Çandarlı Halil Hayred-
din Paşa.
3) Yapan: Binanın sadece mimarı
belli olup süslemesiyle ne derece­
de ilgili olduğu belli değildir.
A. Yapıdaki yeri bakımından: Yapının
uygun düşebile’cek hemen hemen her
yerinde mermer kabartmaların ha­
kim olduğu taş süsleme kullanılmış­
tır. Buna karşılık çjininin sadece mi­
narede bulunması dikkati çeker. K a­
lem işi v.s. halen yoktur. Aslında da
'bulunmadığı kesinlikle söylenemezse
de bu kadar özenilmiş bir camide bu­
na inanmak güçtür.

B. Malzeme ve teknik: Mukarnas beze­ B. Desen bakımından: OsmanlI süsle­

menin toepsi de taşa işlenmiş olup, kü-
feki’den olan M İ hariç hepsi beyaz
mermerdir.
C. Desen özellikleri: Nisbetleri tam
oturmamış intibaını bırakan mukar­
nas süslemede, birçok yerlerde isti­
ridye kabuğu, geometrik geçmeler
gibi ek süsleme elemanları birlikte
kullanılmıştır.
Çini:
A. Yapıdaki yeri: Minare 'gövdesi ta­
mamen çlini kaplıdır. Bunların bü­
yük kısmı tamirlerde yapılmış olup
sadece alt bölümler orijinaldir.
B. Malzeme ve teknik: Mozaik çini ve
sırlı tuğla birlikte kullanılmış ve de­
senler böylece elde edilmiştir. Çeşitli
yeşillerin hakim olması yapıya adını
vermiştir. Ayrıca firuze, kobalt ma­
visi, mor, sarı gibi renklerin gö­
rüldüğü renk skalası hayli zengindir.
mesinin sonradan standart motifleri
haline gelen rumî, palmet, lotus,
mızrak ucu 'gibi elemanları pek çok
kullanılmakla beraber, klâsik form
ve oranlarını henüz bulmamışlardır.
Osmanlı sanatında çok sevilen hatai
ve benzeri bitkisel süsleme ise hiç
yoktur. Buna karşılık rumili ve ör­
gülü kûfi yazı, geometrik yıldızlı geç­
meler gi'bi Selçukluların çok sevdiği
motiflerin görülmesi, Yeşil Cami süs­
lemesine arama devri eseri vasıfları
kazandırmaktadır. Böylece tipik bir
Beylikler devri eseri karşısında bu­
lunmaktayız. Mihrap akroteri hari­
cinde rumî ve diğer motiflerde iç kon-
turlar ve detay çizgileri bulunmayışı
da dikkati çeken bir özelliktir.

C. Desen özellikleri: Esas gövdeyi kap­

layan zikzaklardan başka, çokgenle­
rin kesişmesinden meydana gelen alt
bordür en dikkat çeken kısımdır.

D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:

1) Tarihi: Yapının tamamlandığı

1391 yıllarına doğru yapılmış
olmalıdır.

1640 : E V L İY A ÇELEBİ, Seyahatname,
İstanbul 1970, (Zuhuri Danışman
Y a y.) C. 3, s. 202.
1839-49 : TEXIE R , Charles
Descriptkm de VAsie Mmeııre,
Paris, s. 48-50, Pl. 12-14.
1850-59 : M ORDTM ANN, D. a, A, D.
Anatölien, SJtizzen uııd Reisebriefe
aus Kleinasien (1850-59). (Fr. Ba-
’b inger Ed.). Hannover 1925, s. 71.
1862 : TEXIER, Charles
Asie Mineure, description geogra-
:phique, historigue et archeoTogique,
Paris, s. 107.
1896 : GOLTZ, C. von der
AnatoliscJıe Aussflüge. Reisebilder-
Berlin, s. 423.
1912 : GURLTTT, Isnilc, s. 53-54, Res. 9.
(Korkulukların sağlam hali).
1929 : TAESCHNER,' Fr. - W ITTE K , P.:
“Die Vezirfamilie der Ğandarlyzâde
(14./15. Jh d t) und ihre Denkmâ-
ler” , D er İslam, X V m , s. 62-66.
1936 : KOYUNOĞLU, İznik De Bursa,
s. 160.
1938 : TAESCHNER, Franz
“Preliminary materials fol" a dic-
tionary of Islamic artists” , A rs Is-
lemıica, V, Supplement. I, s. IV.
ÜL'GEN, İznik, s. 56-59.
1941: OTTO-DORN, İznik, s. 20-33.
1957: OTTO-DORN, Keramik, s. 57.
1964 : KU RAN , İlk devir, s. 13-15.
1966 : A Y V E R D İ, İlk devir, s. 309-319.
Resim 644. İznik, Yeşil Cami portali (T 2)

. ' i .=■ --
Resim 656. İznik, Yeşil Cami. Pencere ( T 16).
m
Resim 669. İznik, Yeşil Cami, Revak orta kubbesi ( M İ )
K E M A L L İ K Ö Y Ü (E Z İN E ), A S IL H A N
B E Y C A M İİ:
Resim No: 671-675
Plân No: 25
Desen No: —
incelendiği tarih: 25.9.1972
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Cami
2) Mimarisi: Tek kubbeli, üç gözlü
son cemaat yerli, kesme taş bina.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Kapı çerçevesinin üs­
tünde üç satır inşa kitabesi, taş
üzerine kabartma olai’ak mev­
cuttur:
a) Ammara haze’l-mescide’l-mu-
bareke’ş-şerife livechi’llahi ta-
âla fî-eyyami
b) devleti’s-sultani’l-meliki adil
Murad Bey ibn Orhan halle-
da’llahu
c) devletehû ye ebbede memleke-
îıû f i seneti erbain ve semâ-
nîne ve seb’amie ve gafera’-
llahu li-sahMhi Asılhan Bey
i’bn Kemal.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Tes-
bit edilememiştir.
4) Banis’i: Kitabesine göre Asılhan
Bey bin Kemal.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri; 1958’de binanın bazı
özelliklerini kaybetmesine sebep
olan bir tamir geçirmiştir.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve iba­
dete açık camidir.
C. Tari'hlendirme: Kitabesine göre H.
784/M. 1382 tarihinde yapılmıştır.
EE. Süsleme:
Taş işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Pencerelerin lento dış
yüzlerinde çeşitli kabartmalar yer al­
mıştır.
B. Malzeme ve teknik: Beyaz mermer
üzerine alçak kabartma.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Son Cemaat yeri
pencerelerinin lentolarmda yu­
varlak birer madalyonun iki
ucundaki armut biçiminde uzan­
tılar ve mızrak başlarıyla mey­
dana getirilmiş şemse şeklinde
kabartmalar vardır. Bunların or­
ta bölümleri ışınsal simetrik de­
senlerle süslenmiştir. Diğer kı­
sımlarda ise tek eksene göre si­
metrik bir şema görülür.
Yan duvarlardaki pencerelerin
lentolannda ise oldukça sade mu-
karnas süsleme vardır.
2) Motifler: Sağ pencerenin üstün­
deki panonun tamamı (T 1), sol-
dakinin ise uçlarındaki uzantıları
rumî ve palmet m otifleriyle ol­
dukça klâsik görünüşlü süsleme­
ye sahiptir (T 2 ). Sol panonun
orta madalyonunda ise sadece
orta kısımda 10 köşeli yıldız
meydana getiren geometrik süs­
leme vardır.
3) Üslûp: Son cemaat yeri pencere­
lerinin üstündeki pencereler çok
'alçak, adeta çizgi şeklindeki rö-
liefleriyle dikkati çeker. Yan pen­
cerelerdeki lentolaı-ın mukarnas
süslemesi ise buraya adeta son­
radan eklenmiş 'hissini verir (T 3,
T 4 ). Temiz işçiliği ile ve klâsik
havası ile son cemaat yerindeki
süslemenin prim itif halinden ta­
mamen ayrılır. Batı pencerede
üslûp karışımı etkisi yapan vo-
lutlu silme devşirmedir (T 4).
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Cami ile birlikte 1382
yıllarına aittir.
2) Yaptıran: Asılhan Bey bin Kemal.
3) Yapan: Belli değildir,

Binanın sadece pencerelerinde süsleme
elemanları tesbit ediyoruz. Yakın za­
mana kadar harap olduğundan evvelce
'başka tezyinat bulunup bulunmadığım
kestirmek güçtür. Alexander Troas ha­
rabeleri civarında bulunduğundan, cami
inşasında tamamen antik kesme taşlar
kullanılmıştır. Pencere süveterinin be­
yaz mermerleri koyu renk taş duvarlar­
la kontrast teşkil eder. Batı pencere
lentosunun alt yüzünde, antik harabe­
lerden geldiğinin bariz delili olan iri
grekçe harfli kitabe vardır.
KEMALLİ ı '
ASILHAN B E Y C AMİ İ 0
Kitap cildi süslemesini andıran son ce­
maat yeri kabartmaları bu devir taş
İşçiliğinde üniktir. Çok alçak kabartma
oluşları dikkati çeker ve bütün 'bu özel­
likleriyle mahallî sanatın birer eseri ol­
duklarını belli ederler.
Bibliyografya:
1956 : A Y V E R D İ, Ekrem Hakkı
“ I. Murad devrinde Asılhan Bey
mimarî manzumesi” Vakıflar D er­
gisi, IH, s. 65-68.
1966 : A Y V E R D İ, ilk devir, s. 337-340.
1 2 3 4 5
Resim 672. Kem alli köyü, Asılhan Bey Camii. Pencere lentosu ( T l )
Resim 673. Kemalli köyü. Asılhan Bey Camii. Pencere
lentosu (T 2)
K U R ŞU N LU , (İN E G Ö L ), O R TA K Ö Y
K E R V A N S A R A Y I:
Resim No: 676-677
Desen N o: 24 :b
İncelendiği tarih: Yerinde incelenemedi.
25.7.1972 -tari'hli fotoğraflara ve bilgiye
dayanıldı.
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Kervansaray.
2) Mimarisi: Uzun dikdörtgen plân­
lı, tonoz örtülü, kesme taş ve
tuğla yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur. Kitabe yeri
boş olarak kapı kemeri üzerinde
bellidir.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Yok­
tur.
4) Banimi: Belli değildir.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Testoit edilememiştir.
7) Şimdiki durumu: Metruk ve ha­
rap.
C. Tarihlendirme: Plân, duvar işçiliği
ve süsleme karakterine göre 14. yy.
sonlarına ait olabilir.
Tuğlcı-taş duvar işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Portal alınlığı.
B. Malzeme ve teknik: Yassı tuğlalar
ve baklava şeklinde kesme taşla
derzli olarak işlenmiştir.
C. Desen özellikleri: Balık sırtı şeklin­
deki geometrik motif, alınlığın ta­
mamını sonsuzluk esasına göre dol­
durur.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Kesin bilgi yoktur.
2) Yaptıran: Belli değildir.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: 14. yy. sonlarına
ait olmalıdır.
UT. Süslemenin genel vasıfları: Mevcut tek
süsleme elemanı portal alınlığındaki
tuğla-taş dolgudur. Tamamen geometrik
olan motif, tem'iz bir işçilikle çok dü­
zenli şekilde işlenmiştir.
Bibliyografya:
1963 : ÜLGEN, A li Saim
“ İnegöl’ün Kurşunlu âbideleri”
Türk Sanatı Tarihi Araştmna ve
İncelemeleri, I, s. 199-202.
Resim 677. Kurşunlu (İnegöl), Ortaköy kervansarayı portalinden detay.
(Foto Turgut Cimcoz)
M E R ZİFO N , Ç E LE B İ M E H M ED MED­
RESESİ:
Resim N o: 678-686
Desen N o: 1 c, 9 c, 11 e, 38 a, 41 a
İncelendiği tarih: 15.9.1972
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Medrese.
2) Mimarisi: Kare plânlı, revaklı
avlulu, kubbeli dört eyvanlı mo­
loz taş yapı.
B. Tariheesi:
1) Kitabesi: Portal üzerinde üç lev­
hada tek satır taşa oyma inşa
kitabesi vardır.
a) İBedaa foinaü hâzihi’l-medrese-
ti’l-meymûne Ebû Bekr ibn
Mutoammed Hamzat’ül-Mü-
şeymeş rahmetul-latıi f i’d-
dâreyn
>b) emere bi-binâi ıhâzi'hiT-med-
reseti’ş-şerife es-sultanu’l-.a-
zam Sultan Muhammed ibn
Bayezid halleda’l-lahu sultan-
ehu fi sene seb’a aşara ve se-
mıanemie
c) ve ammaraha el-emir Umur
Bey ibn A li dame izzeh fi se­
ne işrine ve semânemie.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Bk.
Ayverdi, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 185.
4) Banisi: Çelebi Sultan Mehmed
tarafından başlatılmış, Emir U-
mur Bey ibn A li Bey tarafından
tamamlattırdım ştır.
5) Yapan: Mimar Ebu Bekir ibn
Mehmed Hamzat’ül-Müşeymeş’-
dir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve te­
miz.
C. Tarihlendirme: Kitabesine göre H.
817/M. 1414’de yapılmasına başlan­
dı, H. 820/M. 1417’de tamamlandı.
A. Yapıdaki yeri: Portalde korniş,
mukarnaslı yaşmak, portal yan ni­
şinde mukarnas ve reevakta bir ke­
merin süslemesi.
B. Malzeme ve teknik: Mukarnaslı
kısımlar mermerden oyma, portal
kornişi kum taşından düz yüzeyli
kabartma, revak kemeri kalkerden
sgraffito tekniğinde süslemelidir.
C. Desen özellikleri: Gerek esas porta-
lin yaşmak kısmında, gerekse yan
nişte düzgün piramit meydana geti­
ren oldukça sade ve sarkılsız mu-
karnaslar yer alır. Korniş, enine ge­
lişen lotus-palmet frizi ile süslüdür.
Revak kemerinde ise çok basit bir
meander yer alır.
Alg v l
A. Yapıdaki yeri: Portal tavanı:
B. Malzeme ve teknik: Tavan yüzeyi
üzerinde alçı ile kabartmadır.
C. Desen özellikleri: Kaydırılmış eksen
üzerinde sekiz köşeli yıldızlar ve ara­
larında sekizgenler ve beş köşeli y ıl­
dızlar meydana getiren sonsuz dü­
zende geometrik bir örgü sistemi, ,
tavanın tamamım kaplar.
Ahşap:
A. Yapıdaki yeri: Cümle kapısı. Halen
Ankara, Etnografya Müzesindedir.
B. Malzeme ve teknik: Ceviz ağacından
yalancı kündekâri tekniğindedir.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Kapı kanatları
üçer pano hal'inde tertiplenmiş
olup, dar bir kıvrık dal bordürü
ile çevrelenmişlerdir. Basık ke­
mer formundaki üst sınırın yu­
karısında köşelik, serbest kıvrık
dal süslemelidir. Üst pano, bir
yazı bordürü ile bunun içindeki
spiralli kıvrık dal dolgulu yüzey­
den teşekkül eder. Orta pano on-
 Resim 678. Merzifon, Çelebi Mehmed Medresesi. Kitabe ve portal kornişi.
iki köşeli iri yıldızlar meydana
getiren sonsuz geometrik örgü
listemi ile teşkilatlandırılmış,
bölmelerin iğleri küçük simetrik
panolarla doldurulmuştur. A lt
pano üs şeritli kıvrık dal bordüm
isinde sonsuz bir yüzey süslemesi
ihtiva eder.
2) Motifler: H er üç panoda geomet­
rik bölme, yüzey dolguları ile bor-
dürlerde münhasıran rumî ve
' palmet motifleri kullanılmıştır.
Yazıların aralarında da kıvrık
dal üzerinde rumî motifleri yer
alır.
3) Üslûp: Klâsik Osmanlı süslemesi
üslûbunun öncülerinden olan e-
ser, yüzeyinin hemen hemen hiç
boşluk bırakılmadan süslenmiş
olmasıyla dikkati çeker.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Yapı ile birlikte 1414-
1417 yıllarına aittir.
2) Yaptıran: Çelebi Sultan Mehmed.
3) Yapan: Belli değildir.
İÜ. Süslemenin genel vasıflan:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Süsleme,
portal çevresine toplanmış olup, di­
ğer kısımlar çok sadedir.
B. Desen bakımından: Klâsik m otifle­
rin, klâsik ni^betier içinde kullanılışı
ve süslemede sükûnet dikkati çeker.
Bibliyografya:
1934 : G AB R IE L, Momvmsnts, n , s. 72-73,
Lev. XIX/l-2.
1952 : AK O K , Mahmut
“ Merzifon’da Çelebi Mehmed med­
resesi” , Mimarlık IX/l-2, s. 29-37.
1972: A Y V E R D Î, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 185-190, R. 311-323.
Resim 679. Merzifon, Çelebi Mehmed Medresesi.
Portal yaşmağı.
Resim 682. Merzifon, Çelebi Mehmed Medresesi. Revak kemerleri.
Resim 681. Merzifon, Çelebi Mehmed Medresesi Kapısı, Ü st pano.
 . a m

, >
.. i: i '..c

Resim 6S5. Merzifon, Çelebi Mehmed Medresesi kapısı.

Orta pano.

Resim 686, Merzifon, Çelebi Mehmed Medresesi kapısı. A lt pano,

M İL A S , F iR U Z B E Y C A M ii:
Kesim N o: 687-698
Desen No: 38 b, 40b, 42, 47
incelendiği tarih: Yerinde incelemek müm­
kün olmadı.
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: İmaret-cami.
2) Mimarisi: Yan mekânlı, goğu an­
tik harabelerden derlenmiş mal­
zeme 'ile inşa edilmiş yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yapı üzerinde pano şek­
linde kitabesi vardır. Dört satır
ve etrafında çerçeve şeklinde
yazılar ihtiva eder.
a) Bismi’llahi’r-rahmaniT-rahim
emere biimareti
b) hâzih'i'l-imareti’l-mubareke fi
eyyamı devleti’l-melik
c) es-sulfan celâlü'd-din Bayezid
ibn Muııad Han ibn
d) Oıiıan azza nasrahu müba-
rüzi'd-din Hâce Piruz Bey
dame izzehu.
Çerçevede:
Sağda: ve zada tevfikehü ve am-
mara'hu
Sağda meyilli: min yevmi’l-ahad
f i ’l-masâ
Solda meyilli: sâdis ve’l-işride
min
Solda: şehri safer li-seneti tis’in
ve tis’ine ve seb’imie.
Mihrapta da kısmen tahrip edil­
miş mimar ve hattat kitabesi
okunmuştu (Kşr. Das islcmıische
Milat, s. 65).
2) Vakfiyesi: Yoktur,
3) D iğer kaynak ve vesikalar: Bk.
Ayverdi, ilk devir, s. 514..
4) Banisi: Yıldırım Bayezid'in Milas
ve çevresini yönetmeyle görev­
lendirdiği Firuz Bey.
5) Yapan: Mihraptaki kitabeye gö­
re mimarı Haşan ibn Abdullah'-
dır.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: Bakımlı ve iba­
dete açık cam'i.
C. Tarihlendirme: Kitabesine göre H.
794/M. 1394-95 tarihlidir. Bu tarih­
lerde Milas Osmanlı idaresine geç­
miş bulunuyordu.
II. Süsleme:
Taş işçiliği:
A. Yiapıdaki yeri: Portal ve çevresi, son
cemaat yeri orta kemeri ve saçağı
ile korkulukları, pencere lentoları taş
süslemelidir.
B. Malzeme ve teknik: Portal iç kemeri
ve lentosu, son cemaat yeri saçağı,
pencere lentolarının çoğu, iki renk
taşla kakma tekniğinde süslemelidir.
Portal dış ve iç kemerlerinin alınlık­
ları, portal söveleri, son cemaat yeri
kemerleri ve payeleri, saçak konsol­
ları ile çevresi, pencere lentolarının
üst kısımları mermerden kabartma,
son cemaat yeri korkulukları mer­
merden şebeke olarak işlenmiştir.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Portal, mukarnas
süslemeli dikdörtgen çerçeve idin­
de sivri kemerli alınlık ve çer­
çevenin üstündeki kemer dolgu­
sundan ibaret tertiptedir, üst ke­
mer dolgusunun ortasındaki dört
defa Muhammed yazısının geo­
metrik kûfi ile işlendiği kare pa­
nonun altında geniş bir sülüs yazı
frizi, iki renk taştan basit dekor­
lu bir lento yer alır. Esas çerçe­
veyi teşkil eden söveler mukar-
naslı olup, aşağıda birer volutla
sonuçlanmıştır. İç kemer damla
motifleriyle süslü olup, iki renk
taştan kakmadır. Bunun içinde
kitabe panosu yer alır. Panonun
etrafı hayli naturalist çiçek de­
korludur. Mihrapta da portalde-
'kine benzer süsleme bulunur.
Son cemaat yeri kemerleri zik­
zaklarla, payeler üzerindeki kon-
 sollar mukarnaslarla hareketlen-
dirilmiştir. Diğer kısımlara na­
zaran yüksek olan orta kemerin
üstündeki duvarda konsolların
taşıdığı bir saçak bulunur. Kon­
sollar ve duvarın üst kısmı bit­
kisel süslemeli, saçağın alt yüzü
ise çokgen ve yıldız dekorludur.
Pencere lentolarımn üst bölüm­
leri mukarnaslı olup, alt bölüm-
leri portal kemeri ve lentosunda-
kine benzer şekilde kakma de­
senlerle bezenmiştir. Üst pencere­
lerin hepsi, alt pencerelerin ba­
zısı bu sistemde süslenmiş, geri
kalanlar ise ya tamamen sade bı­
rakılmış, veya silmelerle çerçe­
velenmiştir.
Son cemaat yeri korkuluklarında
ise çokgenli ve yıldızlı çeşitli geo­
metrik süsleme bulunur.
2) Motifler: Portal ve saçakta yer
yer kullanılan bitkisel süslemede
hatai, nar çiçeği, şakayık gibi çi­
çek motifleri, oldukça naturalist
görünüşte işlenmiştir. Kemer ve
lento süslemesinde çok basit geo­
metrik desenler görülür. Korku­
luklarda ise onilci, on ve sekiz
köşeli yıldızlar ana motifleri teş­
kil eder. Bu devir süslemesinde
sık sık görmeye alıştığımız ru-
mîler ise yoktur.
3) Üslûp: Milas’ın Osmanlı idaresin­
de bulunduğu sırada yapılmış ol­
masına rağmen süsleme, genel
tertibi ve üslûbu bakımından ma­
halli özelliklere sadık olup, Os­
manlI tarzına uymaz. Korkuluk­
ların benzerlerini İznik’te göre­
biliyoruz. Fakat pencere, saçak
ve portal süslemesi, ne motifler,
ne de genel tertipleri bakımın­
dan Osmanlı değil, Menteşe Bey­
liği eseridir.
1) Tarihi: Yapı ile bildikte 1394-95
yıllarına aittir.
2) Yaptıran: Firuz Bey,
3) Yapan: Mihraptaki kitabede adı
geçen Musa bin Adil, eserin de­
koratörü olabilir (Kşr. Das İsla-
misclıe Milet, s. 65).
Ut. Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Portal,
son cemaat yeri ve pencereler süsle­
menin toplu olduğu yerlerdir. Mih­
rap da aynı devre aittir.
B. Desen bakımından: Geometrik süsle­
me ile çiçek dekoru birlikte kullanıl­
mış, fakat ıbağdaştırılamamıgtır.
Tam yerleşmemiş üslûbu ile tipik
bir Beylik devri eseridir.
Bibliyografya:
1925 : WUDZINGER, Kari
“Die Piruz Mosohee zu Milas” ,
Festschrift zur Hımdertjahr-feier
der Teclmischen Hochschule Karls-
ruhe, s. 161 vd.
1927-29 : U ZUNÇARŞILI, Kitabeler, İs­
tanbul s. 158-160
1935 : W U LZINGER, K. - W IT T E K , P.
- SARRE, Fı\
Das islamische Milet, İBerlin-Leip-
zi'g, s. 60-69.
1954: .AK AR C A ı Aşkidil - AK A R C A ,
Turhan
Milas, coğrafya, tarihi ve arkeolo­
jisi, İstanbul, s. 99-102.
1962 : EYİCE, Zaviyeler, s. 36, Plan No.
13.
1966 : AYVERD1, İlk devir, s. 514-523,
Res. 879-889.
Resim 688. Milas, Firuz Bey Camii. Son cemaat yeri orta kemeri. (Sanat Tarihi
Enstitüsü Arşivinden)
 Resim 689. Milas, Firuz Bey Camii. Son cemaat yeri orta kısmı saçağı. (Sanat
Tarihi Enstitüsü Arşivinden)

Resim 690. Milas, Firuz Bey Camii. Cümle kapısı hafifletme

kemeri ve kitabe (Sanat Tarihi Enstitüsü Arşivinden)

Resim 691. Milas, Firuz Bey Camii.

Portaldeen detay. (Sanat Tarihi
Enstitüsü Arşivinden)
Resim 693. Milas, Firuz Bey Camii.' Güney doğudan görünüş. (Sanat Tarihi
Enstitüsü Arşivinden)
Resim 694. Milas, Firuz Bey Camii. Batı pencereler. (Sanat Tarihi Enstitüsü
Arşivinden)

— -

Resim 695. Milas, Firuz Bey Camii. Batı cepheden

pencereler. (Sanat Tarihi Enstitüsü Arşivinden)
Resim 696. Milas, Firuz Bey Camii. Soncemaat yeri korkuluğu.
(D as Islamische Milet’den)

Resim 697. Milas, Firuz Bey Camii. Son cemaat yeri korkuluğu.
(Sanat Tarihi Enstitüsü Arşivinden)

Resim 698. Milas, Firuz Bey Camii. Son cemaat yerinden korkuluklar,
(Das Islamische Milet'den)
M U S T A F A K E M A L PAŞA, (K E M A L ­
P A Ş A , K İR M A S T I), L A L A Ş A H İN PA Ş A
TÜ R B ESİ:
Resim N o: 699-705
Desen No: —
incelendiği tarih: 24.9.1972
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Türbe. Cami, med­
rese, zaviye vs. den meydana ge­
len külliyenin günümüze gelen
tek yapısı.
2) Mimarisi: Dikdörtgen plânlı, lto-
riik örtülü.
B. Tarihçesi:
11 Kitabesi: Yok. Pencere sövelerin-
deki yazı frizleri dinî konulu
olup, inşa kitabesine a'it parça
yoktur.
2) Vakfiyesi: H. 749/M. 1348 tarihli
Lâiâ Şahin Paşa vakfiyesinde
türbeden bahsedilmez.
3) D iğer kaynak ve vesikalar: Ta­
miri hakkında H. 1202/M. 1787
tarihli vesika vardır (Ayverdi,
İlk devir, s. 91).
4) Banisi: Rumeli Beylerbeyi Lâiâ
Şahin Başa için yapıldı, (öl. H.
778/M. 1376).
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: 1787 tarihinde tamir
geçirmiş ve pencereler açılmış­
tır. Yakın tarihte restore edil­
miştir.
7) Şimdiki durumu: iy i durumdadır.
Külliyeden ayakta kalan tek yapı,
önünde evvelce eyvan bulundu­
ğunu gösteren izler vardır.
C. Tarihlendirme: 1376’da ölen paşanın
ölümünden az sonra yapılmış olma­
lıdır. X IV. yy. son çeyreği.
H. Süsleme:
Taş süsleme:
Giriş cephesi 'ile sol duvarda bulunan
kemer, konsol, lento gibi parçaların hep­
si Bizans’dan devşirmedir. Cephedeki
pencerelerin söVelerinde ise Selçuklu
sülüsü ile dua kitabeleri ihtiva edeen
kabartmalar vardır.
Tuğla-taş duvar işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Güney duvarı.
B. Malzeme ve teknik: Yassı tuğlalar
ve tuğla renginde derzlerin taşla al­
ternatif kullanılması.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Cephenin genel
tertibi, üstte iki sıra testere dişi,
bunun altında küçült dilimli ke­
merlerden kör arkad ve daha
sonra geometrik bir geçme şeri­
dinden meydana gelen geniş friz
ile kademeli tuğla-taş kemerler
ve köşeliklerinde tuğla rozetten
meydana gelir.
2) Motifler: Bu yönden zengin de­
ğildir. Geçmeli geometrik bordür
dikkate değer. Rozet çok basittir.
, 3) Üslûp: Genel atmosferi Bizans
üslûbunu düşündürür.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Yapı ile birlikte X IV . yy.
son çeyreğine ait olmalıdır.
2) Yaptıran: Lâiâ Şahin Paşa 'için
yapıldı.
3) Yapan: Belli değildir. BizanslI
veya Bizans etkisinde kalmış işçi
veya usta eseri olabilir.
m . Süslemenin genel vasıfları:
A . Yapıdaki yeri bakımından: Sadece
bir cephede bu tarz süslemenin bu­
lunuşu dikkat çekicidir.
B. Desen bakımından: Bizans eseri gö­
rünüşündeki sol cephe ile Türk eseri
görünüşünün hakim olduğu genel at­
mosfer arasındaki kontrast dikkati
çeker. Bu, bani ve mimarın Türk,
tuğla işçisinin ise daha eski mahalli
sanat etkisinde kalmış bir usta ol­
duğunu düşündürür.
1956 : A Y V E R D İ, Ekrem Hakla
“ Orhan Gazî devrinde mimarî”
Y ittik Araştırmalar Dergisi, I, s.
135-136, R. 40.

1959 : A Y V E R D İ, Ekrem Hakkı

“ Osmanlı mimarîsinin ilk asrı”
Milletlerarası B ir im i Tü rk Sanat­
ları Kongresi, Ankara 19-2Jf Ekim
1959, Kongreye Sunulan Tebliğler,
Ankara 1962, s. 75.

1966 : AYV E R D İ, ilk devir, s. 91, 190-197,

R. 267-275,

Resim 699. M ustafa Kem al Paşa, L a la Şahın Paşa Türbesi.

 Resim 702. M ustafa Kem al Paşa, Lala Şahin P aşa Türbesi. Giriş cephesi.

Resim 704. M ustafa Kem al Paşa, L ala Şahin

Paşa Türbesi. Kem er yastığı.

Resim 703 M ustafa Kem al Paşa, L a la Şahin Paşa Resim 705. M ustafa Kem al Paşa, L ala Şahin
Türbesi kapısı. Paşa Türbesi. Yazılı pencere sövesi.
O SM A N C IK , K OCA MEHMET PAŞA
C A M İİ:
(im aret Camii)
Resim N o: 706-711
Desen No: 11 e
İncelendiği tarih: 15.9.1972
X. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Zaviyeli cami.
2) Mimarisi: Yan mekânlı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Kapı üzerinde mermer
kitabesi vardır:
a) Emere bi-imareti hâzihi’l-ima-
ret fi eyyami devleti’s-sulta-
ni’l-azam Sultan Murad ibn
Muhammed Han hull'ide mül-
kühu
b) Muhammed Paşa ibn Hizr ta-
kabbel Allah hayratehi fi ta­
rihi erbaa ve selâsine ve se-
manimie gafara’llalıu lehu.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) D iğer kaynak Ve vesikalar: Yok­
tur.
4) Banisi: K ota Mehmed Paşa.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi. A n­
cak son yıllarda tamir edildiğini
gösteren belirtiler mevcut.
7) Şimdiki durumu: İy i durumda,
bakımlı ve ibadete açık cami.
Mihrap çok kötü şekilde boyalı.
C. Tarihlendirme: Kitabesine göre H.
834/M. 1430-31’de yapıldı.
II. Süsleme:
Muikarnas:
Portalde oldukça basit ve önemli özel­
lik göstermeyen mukarnas yaşmak var­
dır. Portal yan nişlerinde de basit mu­
karnas görülür.
Renkli taş:
Kapı kemeri ve yan sövelerl iki renk
taştan dekoratif şekillerle meydana ge­
tirilmiştir.
Ahşap:
, A. Yapıdaki yeri: Cümle kapısı.
B. Malzeme ve teknik: Ahşap oyma ve
kabartma. Kısmen kündekârî.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Kapı horizontal
beş bölümden meydana gelmiş­
tir. Üstten ilk bölümde girift k ıv­
rık dal, İkincisinde bir yazı frizi,
en büyük bölüm olan orta pano­
da oriiki köşeli yıldız meydana
getiren geometrik geçmeler, iki
alt bölümde ise kıvrık dal esası­
na dayanan süsleme görülür.
2) M otifler: Gerek üst ve alt pano­
larda, gerekse orta panonun geo­
metrik bölümleri içinde kullanı­
lan motifler rumî, palmet, yarım
palmet ve bunları bağlayan dü­
ğüm ve kıvrımlardan ibarettir.
Yazı oldukça dekoratif olmakla
beraber tam manası ile bir süs­
leme elemanı halinde değildir.
3) Üslûp: Oldukça derin oyma ile
kuvvetlice ışık gölge etkisi yapan
kabartmada, üst pano dışındaki
bölümler 'klâsik OsmanlI süsle­
mesinin esaslarına uygun özellik­
leriyle ileri bir üslûptadır, üst
panoda ise çok g irift ve alışıl­
mamış bir düzen dikkati çeker.
D. Süsleme hakkında .tarihi bilgi:
1) Tarihi: Bina ile aynı devre ait
olmalı (1430 yılları).
2) Yaptıran: Koca Mehmet Paşa.
3) Yapan: Belli değildir.
m . Süslemenin ıgenel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Orijinal
süslemeyi sadece kapıda Ve çevresin­
de buluyoruz. Mihrap ise boyanarak
hakkında hüküm verilem’iyecek ha­
le getirilmiştir. Binanın diğer kısım­
ları sadelikleri ile dikkati çeker.
B. Desen bakımından: Kullanılan rumî
ve benzeri motifler ve bunların mey­
dana getirdiği kompozisyon klâsik
Osmanlı özelliklerine çok yakın ve
dengelidir.
Bibliyografya:
1972: A Y V E R D İ, Çelebi ve II. Murad
devri, s. 529-35, R. 922-929.
Resim 709. Osmancık, Koca Mehmed P aşa Camii kapısı. Üst pano.
T İR E , Y E Ş İL İM A R E T :
(Yahşi Bey imareti)
Resim N o: 712-726
Plân N o: 26
Desen No: 11 e, 12 b, 13 a, 25'b, 28 b, 38 a
İncelendiği tarih: Yerinde incelemek müm­
kün olmadı.
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: İmaret-cami.
2) Mimarisi: Yan mekânlı. Cami bö­
lümü çok köşeli, taş yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: H. 845/M. 1441 tarih­
li vakfiyesi vardır.
3) D iğer kaynak ve vesikalar: Tes­
bit edilemedi.
4) Banisi: II. Murad’ın emirlerinden
Halil Yahşi Bey.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: 1935 yılından
itibaren müze olarak kullanıl­
mıştır.
C. Tarihlendirme: Vakfiye tarihine göre
1440 yıllarına ait kabul edilebilir.
II. Süsleme:
Tuğla-taş duvar işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Son cemaat yeri cep­
hesi ( D İ ) , minare gövdesi (D 2) ve
kıble duvarı dışı (D 3).
B. Malzeme ve teknik: Minarede firuze,
mor ve kırmızı sırlı tuğlalardan, e-
Sas yapıda iise yassı tuğlaların kesme
taşla birlikte kullanılmasıyla meyda­
na getirilmiştir.
C. Desen özellikleri:
Minarede sırlı tuğlalardan baklava
dekoru meydana getirilmiştir. Son
Cemaat yeri cephesiyle (D 1) kıble
duvarı (D 3) yer yer tuğla ve taşın
birlikte kullanılmasıyla hareketlen-
dirilmiştir.
Mukarnas ve benzeri:
A. Yapıdaki yeri: Portal yaşmağı ( M İ ) ,
mihrap nişi (M 2 ), mihrap önündeki
yarırn kubbe (M 3), kemer yastıkları
(M 4, M 5).
B. Malzeme ve teknik: Genellikle tuğla
duvar üzerine sıva ile yapılmıştır.
C. Desen özellikleri: Portal yaşmağı
( M İ ) sarkılsız olmakla beraber ol­
dukça hareketli birkaç sıra mukar-
nasla süslüdür. Mihrap nişi tavanı ise
(M 2) çepçevre bir sıra mukamasın
sarkıtlarının meydana getirdiği kon­
sollarla teşkilatlandırılmış, ortadaki
düzlük ise yıldızlı geçmelerle bezen­
miştir. Mihrap önü mekânının dilim­
li yarım kubbesinin eteklerinde mu­
karnas bademlerini andıran eleman­
lar vardır (M 3 ). Bu bölümün köşe­
leri ise rumî ve palmetli alçı tığlarla
uzatılmıştır. Kemer yastıklarında
(M 4, M 5) mihrap nişindeki dekorun
benzeri görülür. Çok dilimli kemerler
bu dekoru tamamlar.
Kalem işleri:
A. Yapıdaki yeri: Mihrap önü bölümün­
deki nişlerin zemininde madalyon­
lar ( K 1 - K 4 ) .
B. Malzeme ve teknik: Sıva üzerine fır ­
ça ile çeşitli renklerle siyah tahrilli
olarak yapılmıştır.
C. Desen özellikleri:
1) Kompozisyon: Madalyonlar daire
şeklinde olup, bir bordür ve ışın­
sal simetrik tertipte düzenlenmiş
zeminden teşekkül eder. Sekiz ve­
ya dört eksene göre simetrik ter­
tip uygulanmıştır. Zemin kıvrık
dallarla tamamen doldurllmuştur.
2) M otifler: Genellikle rumî grubu
motiflerin variantları kullanıl­
mıştır. K İ çevresindeki bitkisel
süsleme daha geç bir devre ait
olmalıdır.
3) Üslûp: Klâsik OsmanlI süsleme
üslûbunun özelliklerine sahiptir.
A. Yapıdaki yeri: Cümle kapısı ( B 1)
ve yan kapılar (B2, B 3 ).
B. Malzeme ve teknik: Tek parpadan
oyma panolardan meydana gelmiştir.
C. Desen özellikleri:
Cümle kapısı (B 1):
1) Kompozisyon: Kanatlar, birbirin­
den kıvrık dallı bordürlerle ay­
rılmış üçer panodan İbarettir. A lt
ve üst panoda haçvari eksene gö­
re simetrik merkezî kıvrık dal
kompozisyonu, orta panoda ise
sekiz köşeli yıldızlı ve sekizgenli
geometrik taksimat bulunur. Ge­
ometrik bölmeler simetrik kıvrık
dal süslemesi ihtiva ederler.
2) M otifler: Bordürde olsun, pano­
larda olsun, rumîler başlıca süs­
leme elemanıdır.
3) Üslûp: Klâsik motiflerle çok dolu
ve hiç boşluk bırakmayan yüklü
bir süsleme meydana getirilmiş­
tir.
Yan kapılar (B 2, B 3):
1) Kompozisyoon: Üçer panoya bö­
lünmüş kanatların alt ve üst pa­
noları basit sayılabilecek sonsuz
geometrik, orta panolar ise son­
suz düzende simetrik kıvrık dal
süslemelidir. Karşılıklı panolar
birbirinin eşi değildir.
2) Motifler: Palmet-lotus-rumî gru­
bu motifler orta panoların yegâ­
ne süsleme elemanıdır. Diğer
kısımların, doğrularla kesilen al­
tıgenler veya sekizgenlerden iba­
ret süslemesinde zemin, düz bı­
rakılmıştır.
3) üslûp: Cümle kapısına nazaran
daha sade ve ferah bir süsleme
ve beylik devri eserlerinin çeşit­
lilik arayan anlayışı dikkati çe­
ker.
1) Tarihi: Yapı ile birlikte 1440
yıllarına ait olmalıdır. Geç tamir­
ler sırasında yapılmış palem işle­
ri vardır.
2) Yaptıran: Halil Yahşi Bey.
3) Yapan: Belli değildir.
III, Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Dış süs­
lemenin az ve basit 'olmasına karşı­
lık; ahşap işçiliği ve kalem 'işlerince
zengindir.
B. Desen bakımından: Kapılar ve kalem
işleri, çok zengin kompozisyonları ve
klâsik m otifleri ile dikkati çeker.
Bibliyografya:
1941 : R IE FSTAH L, Rudolf M.
Cenubu Garbi Anadolu!da Türk mi­
marisi, İstanbul, s. 26-27.
1957 : TOKLUOĞLU, Faik
Tire, tarihi ve turistik değerleri,
İstanbul, s. 14.
1959 : Y E T K İN , Suut Kemal
“ The eVolution o f architecture form
in Turkish mosques” Studia Isla-
mica, IX, s. 87-88.
1962 : EYİCE, Zaviyeler, s. 49, Plân No.
29.
1970 : AR E L, Ayda
“Batı Anadoludaıı birkaç yapının
tarihlendirilm esi ve X V. yüzyıl Os­
manlI m im arisi hakkında’’ , Anadolu
Sanatı Araştırmaları, 2, s. 87, Res.
21-24.
1972 : A Y V E R D İ, Çelebi VS II. Murad
devri, s. 542-547, R. 943-956,
 Resim 431. Bursa, Y ıld ırım Medresesi. Pencere
a lınlığı ve pano (D 21)

TİRE _________
YEŞİL İMARET
Resim 718. Tire, Yeşil İmaret. Dilimli yarım kubbeden detay (M 3)
(Ersin Çigekçiler’den)
Eesim 721. Tire, Yeşil İmaret. Yarım kubbeli bolümden niş ve kalem işi
(K İ) (Ersin Çiçekçiler’den)
Resim 723. Tire, Yeşil İmaret. Kalem İşi K 3 )
(Ersin Çiçekçiler’den)
 S'fM;

Resim 725. Tire, Yeşil İmaret. Tabhane kapısı (B 2)

(Ersin Çiçekçiler’den)
T O K A T , GÜDÜK M İN A R E C A M İİ: B. Malzeme ve teknik: Yassı tuğlalarla
Resim No: 727 kesme taşın Kirlikte belli bir düzen
Desen No: 20 b içinde kullanılması ile elde edilmiştir.
incelendiği tarih: 17.9.1972
C. Desen özellikleri: Orta bölümde kö­
şesi üzerine yerleştirilmiş kare taş­
I. Bina:
ların diagonal tuğla dizileriyle kesil­
A . Tipi: mesinden hasır örgüsü etkisi elde
edilmiştir. Yanlarda ise üçer dikey
1) Fonksiyonu: Mahalle mescidi.
tuğla ile kare taşların alternasyonun-
2) Mimarisi: Üç Şerefeli Cami şema­
dan geometrik b ir düzen ortaya çık­
sının öncülerinden, tuğla-taş ka­
mıştır.
rışımı yapı.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
B. Tarihçesi:
1) Tarihi: Belli değildir.
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur. 2) Yaptıran: Bell! değildir.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Tes- 3) Yapan: Belli değildir.
bit edilemedi.
4) Tarihlendirme: Bina ile birlikte
4) Banisi: Belli değildir.
15. yy. ilk yarısı içlerinde yapıl­
5) Yapan: Belli değildir.
mış olmalıdır.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: Tamire muhtaç
m . Süslemenin genel vasıfları: Cephedeki
olup sıraya alınmıştır.
köşelik süslemesi ile kirpi saçaktan baş­
C. Tarihlendirme: Plânına ve cephe süs­ ka süslemesi olmayan yapıda geri kalan
lemesine göre 15. yy. ilk yarısına ta- duvar işçiliği ve malzemesi de esasen
rihlendirilebilir. çok düzensiz olup, devşirme karakterin­
de dir.
II. Süsleme:

Tuğla- taş işçiliği: Bibliyografya:

A. Yapıdaki yeri: Giriş cephesinde kö­ 1934 : GABRIEL, Monuvıents, II, s. 87-88,
şelik. Fig. 22.

Resim 727. Tokat, Güdük Minare Camii cephesi.

TO K A T, H O R O ZLU İM A R E T :
(H orozlu Han)
Resim No: —
Desen No: —
İncelendiği tarih: İçine girmek mümkün
olmadı. Prof. Dr. Şerare Yetkin'in mü­
şahedelerine ve öğrencimiz Aydın Kara-
kaya’nın Mart 1973’deki duruma dair ver­
diği bilgiye dayanıldı.
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Zaviye (? ).
2) Mimarisi: Yan mekânlı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Yoktur,
3) Üiğer kaynak ve vesikalar: Tes-
bit edilemedi.
4) Banisi: Çelebi Sultan Mehmed
zamanında yapıldığı söylenir.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesbit edilemedi.
7) Şimdiki durumu: Çok harap hal­
dedir. Alçı dekor bugün mevcut
değildir.
C. Tarihlendirme: Tokat 1390-95’de Os­
manlI idaresine geçti. Buna göre 15.
yy. başına ait olabilir.
II. Süsleme:
A lçı:
A. Yapıdaki yeri: Kubbe ile örtülü avlu
kısmına açılan kubbeli odalar.
B. Malzeme ve teknik: Stuko’dan ka­
bartma olarak.
C. Desen özellikleri: Ocaklı ve nişli du­
varda kıvrık dallar arasında kuş de­
korlu idi.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Kesin tarihi bilinmez.
2) Yaptıran: Belli değildir.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Binaya ve süsle­
me tekniğine göre 15. yy. başla­
rına tarihlsndirilebilir.
m . Süslemenin genel vasıfları:
A. Yapıdaki yeri bakımından: Çok ha­
rap olan yapıda evvelce alçı işlerin­
den başka süsleme olup olmadığı bi­
linmez.
B. Desen bakımından: Bu devrin alçı
süslemesi içinde yegâne figürlü ör­
nek olarak önemlidir.
Bibliyografya:
1962 : EYICE, Zaviyeler, s. 37, Plân
No. 18.
1964 : Y E T K İN , Şerare
“ A. Kuran, İlk devir Osmanlı mi­
marisinde cami. Ankara 1964” ün
tenkidi, Türk Kültürü, 19, Mayıs
1964, s. 104.
1972 : A Y V E R D İ, Çelebi ve II, Murad
devri, s. 205-206.
U LU A B A D , IS S IZ H A N :
(Hırsız Han)
Resim No: 728-729
Desen No: 19 c
İncelendiği tarih: 24.9.1972
I. Bina:
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Kervansaray.
2) Mimarisi: Uzun dikdörtgen plân­
lı, payelerle üç nefe ayrılmış, to­
nozlu yapı.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Portalde iki- satır Arap­
ça inşa kitabesi vardır. İkinci sa­
tırın ortasında bir kelime kitabe­
nin kırık oluşu dolayısıyla oku-
namamaktadır.
a) Emere bi-binâii hâze’l-hân
fi-zamani’s-sultan Bayezid ibn
Murad H'an damet devletü-
iıû... devamu’l-ezman el-emî-
r i’l-kebir Celâlü’d-din Eyne
B ey ibn Feleku
b) ’d-din caala’llahu devletehû
Ve hayrafihî sicâlen li’ş-şaki-
rine... lehu bi-külli malin li
-mirzati’-r-rahman li sene seb’
in ve tis’ine ve seb’imie.
2) Vakfiyesi: Yoktur.
3) Diğer kaynak ve vesikalar: Zik-
redildiği yerlerden bazıları:
a) R. Pocoeke, A description of
the East and serme otlıer co-
untries, TE, 2, London 1745,
s. 118.
b) G. Perrot, Exploration ar-
cheölogigue de la Galatie et
Bythinie, Paris 1862, s. 91,
N ot 1.
c) Kiepeı-t, 1862, 1890, 1908 ta­
rihli haritalarında.
4) Banisi: Kitabeye göre Eyne Bey
Subaşı.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Tesb'it edilemedi.
7) Bugünkü durumu: Oldukça iyi
durumda olmakla beraber met-
rûkdur.
C, Tarihlendirme: Kitabesine göre H.
797/M. 1394 tarihlidir.
II. Süsleme:
Tuğla işçiliği:
A. Yapıdaki yeri: Portal eyvanının sağ
tarafındaki nişin arka duvarında.
B. Malzeme ve teknik: Yassı tuğlalar
aynı kalınlıkta harçla işlenmiştir.
C. Desen özellikleri: Yassı tuğlaların
yatay ve dikey olarak dizilmesi ile
ilginç bir zikzak m otifi elde edilmiş­
tir. Çök sade olan süslemede işçilik
ve motifin seçilişindeki iricelik dik­
kati çeker.
D. Süsleme hakkında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Yapı ile -birlikte 1394 yıl­
larına ait olmalıdır.
2) Yaptıran: Eyne -Bey Subaşı.
3) Yapan: Belli değildir.
III. Süslemenin genel vasıfları:
Binada yegâne süsleme portal eyvanın­
daki tuğla işidir. Osmanh devri Bursası
ve çevresinde cephe ve minarelerde çok
görülen tuğla süslemenin güzel bir ör­
neğidir.
Bibliyografyaı
1963 : SCERRATO, Umberlo
“ An Early-Ottoman han near lake
Apolyont” A tti del Secondo Coııg-
resso Intenıazionale di A rte Turca,
Venezia 1963, Napoli, 1965, s. 221-
234.
1966 : AYV E R D İ, tik devir, s. 526-230,
R. 906.
Resim 728. Uluabad, Issız Han. Kitabe.
Y E N İŞ E H İR , S E Y Y İD M EH M ED D ED E
Z A V İY E S İ:
(Postinpûş Baba Zaviyesi, Postinpûş Ba­
ba imareti, Baba Sultan Zaviyesi)
Resim No: 730-734
Plân No: 27
Desen No: 19 a,b
İncelendiği tarih: 23.4.1961, 22.9.1972
I. B in a :
A. Tipi:
1) Fonksiyonu: Zaviye-lmaret.
2) Mimarisi: Yan mekânlı.
II.
B. Tarihçesi:
1) Kitabesi: Yoktur.
2) Vakfiyesi: Vakfın adı Zaviye-ı
Seyyid Mehmed.
Hamariyül-ma’ruf Postinpûş Ba­
ba der Yeni Şehr-i Bursa. Vak­
fiye günümüze gelmemiştir. (Kşr.
Ayverdi, ilk devir, s. 209-212)
3) Diğer kaynak ve vesikalar:
Vesikalar için bk. Ayverdi, ilk
devir, s. 209-210. Zikredildiği çe­
şitli kaynaklar:
a) Aşıkpaşazade I, îst. 1949, A t­
sız yay. s. 231-235.
b) Dernschwamm, Tagsbııclı, s.
160-161.
c) Evliya Çelebi, Seyahatname,
C. 13, s. 42.
d) Hartmann, Rsisseindrücks,
s. 42-43, Lev. X IV , 2.
e) Matrakçı Nasuh, Beyan-ı Men-
zil-i S e fe ri Irakeyn, İstanbul
Üniversite Ktp. T. 5964.
f ) Neşri, Ed. Unat, M. Köymen,
Ankara 1949, I, 309.
4) Banisi: I. Murad tarafından Bu-
hara’lı Seyyid Mehmed Dede için
yaptırıldı (Aşıkpaşazade); Evli-
ya’ya göre Orhan Gazi’nin adı
verilmeyen bir oğlu burada ya­
tar.
5) Yapan: Belli değildir.
6) Tamirleri: Eski tamirleri tesbit
edilemedi. 1961’den sonra restore
edilmiştir.
7) gimdiki durumu: Halen çevresi
park. Kendisi bakımlı ve temiz.
C. Tari'hlendirme:
Eyice ve diğerleri: I. Murad devri
Ayverdi: Orhan Gazi devri (Kşr.
ayrıca Dernschwamm)
Taeschner: I. Murad devri Veya I.
Bayezid devri başı I. Murad devrine
(1326-1389) a ait kabul edilebilir.
Süsleme:
Tuğla-taş duvar işçiliği:
A . Yapıdaki yeri: Pencere alınlıkları,
doğu yan mekân doğu duvarında yü­
rek niş ve rozet, namaz mekânı doğu
duvarında hafifletme kemeri dolgusu,
kubbe kasnağında rozetler.
B. Malzeme ve teknik: Yassı tuğlaların
ve küfeki taşının çeşitli şekillerde
birlikte kullanılması ile desenler el­
de edilmiştir.
C. Desen özellikleri: Oldukça basit geo­
metrik motifler meydana getirilmiş
ve bazıları birkaç yerde tekrarlan­
mıştır. Balıksırtı (D 7, D 11), 'hasır
örgüsü (D 3, D 4, D 5, D 6), rozet
(D 9, D 12) başlı'calarıdır. Yürek niş
en dikkat çekici elemandır (D 10)
ve benzerleri İstanbul’daki Bizans
eserlerinde görülür. (K ariye Camii
ve Fenari Isa Camii).
D. Süsleme halikında tarihi bilgi:
1) Tarihi: Kesin tarihi bilinmemek­
le birlikte restore sırasında ya­
pıldığını sandığımız alınlıklar
(D 4, D 5, D 6) -hariç yapı ile ya­
şıt oldukları muhakkaktır.
2) Yaptıran: Eelli değildir.
3) Yapan: Belli değildir.
4) Tarihlendirme: Bina ile birlikte
I. Murad devrine ait olmalıdır.

Bilhassa yürek nişin buluduğu cephede
Bizans cephe süslemesiyle yakınlık gö­
rülür. Alınlık dolguları ise tipik erken
Osmanlı süslemesidir.
Bibliyografya:
A. Bina için:
1928 : G ABRIEL, Albert
“Les etapes d’une campagne dans
les deux Iralk d’apres un manuscrit
turc du X V I siecle” , Syıia, 9 s. 344,
Lev. LXXiv/b.
TAESCHNER, Franz
“ Anatolisohe Forschungen”
Zeitsdhrift der deutsclıen morgeıı-
laııdischen G-eseTlschaft, n. F. 7 (82),
s. 83-118.
1932 : TAESCHNER, Franz
“ Das Heiligtum des Postin Pos Ba­
ba in Jenisthehir” D er İslam, x x .
s. 116-126.
1940 : DAĞLIOĞLU, Hikmet Turhan
X VI. asırda Bursa,
Bursa, s. 69-70.
1959 : AYV E R D İ, Ekrem Hakkı
“ Osmanlı mimarisinin ilk asrı"
Milletlerarası B irinci Türk Sanat­
ları Kongresi, Ankara 19-25 Ekim
1959, Kongreye Sunulan Tebliğler,
Ankara 1962, s. 79.
1962 : EYÎCE, Zaviyeler, s. 33, Plân No. 7.
1963 : EYİCE, Semavi
“ La mosguee-zaviyah de Seyyid
Mehmed Dede â Yenişehir”
Beitrage zur Kunstgesclıiclıte Asi-
ens, in Memoriam E m st Diez, İs­
tanbul, s. 47-66.
1966 : A Y V E R D İ, İlk devir, s. 208-216.
B. Süsleme için:
1970 : BATUR, Almaşık duvar, s. 148-149,
Res. 21.

D4 D5

D8

YE N İŞ EH İR
SEYYİD. MEHM ED DEDE Z AVİYES İ
Resim 732. Yenişehir, Seyyid Mehmed Dede Zaviyesi. Pencere
alınlığı (D '3)

Resim 733. Yenişehir, Seyyid Mehmed Dede Zaviyesi. Pencere

alınlığı (D 7)
Abarku h , Mescidi C um a 55
Abdülham id (Sultan, II.) 247, 301, 4S3
Abdüllatif-i Kudsî Ef. 455, 457
Adana, U lu Cam i 93
Afyon , Ulu Cami 40 (not 124)
A ğ z ık a ra H an 94
Ah iler (A h i teşkilatı) 2 (n ot 5 ), 9, 43
A h i A li 178
A h i E lvan Mehm ed Bey 173
A h i H a lil 178
A h i Şerefeddin 178
A h i §u ca 178
A h i Y aku b 178, 179
Ahlat, Erzen H atun K üm beti 57, 93
Ahm ed tbni E bu B ek ir 211
A h m ed (K a d ı) 566
Ahm ed (Şehzade) 291, 292
Ahm ed Tevhid 3
Alckoy unlular 63, 64
A ksaray, Sultan H a n 94
Aksaray, U lu Cam i 95, 96
Aktepe, M. 3
A lacahisar 483
Ali, Hüseyin oğlu (m im ar) 411
Ali bin Hacı A h m ed (Tebrizli) 25, 50, 52, 394, 398
A li bin llyas A li 19, 50, 331
A li P aşa (Ç an d arh H a lil Hayrc-ddin Paşa’mn
oğlu) 238
A m a sy a 9, 52, 53, 333, 581
Am asya, (I I ) Bayezid Camii 26, 52, 61
Am asya, Bayezid P a ş a Camii 12, 13, 18, 22, 25, 42, 43, 52, 59, 92, 93,
95, 9G, 97, 150-166, P. 1, R. 1-29.
Am asya, Bim arhane Bk. Am asya, Şifahane
Am asya, G ök M edrese Camii 96
Am asya, H alifet Gazi Türbesi 94
Am asya, Şifahane 55
Am asya, T u ru m tay T ü rbesi 93
Am asya, Y ö rg ü ç P a ş a Cam ii 12, 13) 28, 42, 60, 92, 167-172, P. 2, R. 30-37
Anadolu Beylikleri 2 (not 4 ), 5, 9, 14, 24, 4-1, 63, 66, 597
Anadolu Selçuikluları 1, 2, 5, 12, 14, 18, 21, 24, 34, 39, 44, 45, 47,
48, 62, 63, 64, 66, 67, 68, 597
An h egger, R. 4
A n k ara 7, 9, 21, 30, 40, 52, 53
An k ara, A h i A ra p Camii Bk. An k ara, H acı A r a p Camii
An kara, A h i E lvan Camii 22, 25, 50, 58, 93, 95, 96, 173-177,183, R . 38-44
Ankara, A h i Şerafeddin Camii Bk. Aslanhane Camii
An k ara, A h i Yaıkub Cam ii 21, 22, 57, 95, 178-180, R. 45-48
Ankara, Alaeddin Cam ii 96
A n k ara, A slanhane Camii 95
An k ara, Dindin Mescidi Bk. R üstem N a il Mescidi
An k ara, D irekli Cam ii 58, 96, 181-182, R. 49
An k ara, E tn o g ra fy a Müzesi 24, 213
An k ara, E y ü p Mescidi 58, 96, 183-184, R. 50
An k ara, Gecik Mescidi 22, 60, 96, 185-186
Ankara, Geneği Mescidi 23, 2S, 40, 57, 94, 96, 187-189, R. 51-54
Ankara, Hacettepe Camii 58, 94, 96, 183, 190-191
Ankara, Hacı A ra p Camii 58, 97, 192-193, R. 57-60
Ankara, Hacı D oğan Mescidi (C am ii) 58, 96, 194-195, R.61
Ankara, Hacı ivaz Mescidi (Cam ii) 21, 58, 94, 95, 96, 98, 19G-200, R. 62-69
Ankara, HelVai Mescidi Bk. Haci ivaz Mescidi
Ankara, Hoca Hundî Mescidi 21, 23, 58, 94, 95, 96, 97, 201-204, R. 70-74
A n k ara Kalesi 94
Ankara, K aracabey Camii 13, 15,17, 18, 25, 60, 96, 205-210, 214, R. 75-82
Ankara, Karacabey Türbesi 95, 211-212, R. 83-85
Ankara, K aran lık Mescit 25, 58, 93, 96, 213-215, R. 86-88
Ankara, K u l D erviş Mescidi 22, 28, 58, 216
Ankara, Kurtuluş Mescidi Bk. K u l Derviş Mescidi
Ankara, Molla, B üyük Mescidi (Cam ii) 21, 37, 58, 96, 97,145 (D . 48), 217-223, R. 89-99
An kara, örtm eli Mescit Bk. Hoca Hundî Mescidi
An kara, Poyracı Mescidi 23, 58, 95, 96, 97, 224-226, R. 100-102
Ankara, Riistem N a il Mescidi 58, 94, 96, 97, 188, 227
Ankara, Sabuni Mescit Bk. K aran lık Mescit
Arseven, C. E. 5, 7
A rta, Parlgoritissa Kilisesi 16 (not 75)
Asılhan B ey bin Kemal 615
Aslanapa, O. 5, 7, S, 301, 594
A s ur (sanatı) 27, 68
A şık Paşazade 247, 411, 656
Atina, Benaki Müzesi 36, 92
Atina, Erechteion 27 (not 107)
Avanos, Sarı Han 94
Ayaş, U lu Cami 58, 95
Aydın oğlu (oğu lları) 55, 56, 64
Ayverdi, E- H. 6, 152, 228, 265, 291, 361, 594
Babinger, F r. 3
Bakû, Sınık Kale minaresi 96
Balat, îlyas Bey Camii 58, 94
Balıkesir, Zağnos Paşa Camii 97
Batur, A. 8
Bayezit (I .), Yıldırım, Sultan 9, 232, 23S, 247, 291, 297, 319, 321, 411,
414, 435, 436, 447, 453, 551, 552, 627, 654
Bayezit (I I . ), Sultan 26
Bayezit Paşa 151, 152, 154
Baykal, K. 6
Behram kale, H üdavendigâr Camii 22, 39, 57, 93, 228-231, 234, R. 104-108
Bergam a, U lu Cami 12, 13, 41, 57, 232-233, R. 109
Bergam a, Yıldırım Camii Bk. U lu Cami
Beylikler Bk. Anadolu Beylikleri
Beyşehir, E şref oğlu Camii 92, 93, 96, 97
Bilecik, im aret 22, 42, 56, 234-237, R. 110-114
Bilecik, Orhan Gazi imareti Bk. Bilecik, İm aret
B irgi, U lu Cami 55, 95, 96
Bistam, Bayezid Bistamî Meşhedi 95
Bitihinia 14
Bitlis, Şerefiye Camii 96
Bizans 1, 2, 11, 14, 15, 16, 21, 55, 56, 62, 63, 64,
68, 228, *249, 552, 634
Bozöyük, Kasım P aşa Camii 47
Buhara, M uğak-ı A ttarî Camii 94
B u rsa 5, 6, 7, 8, 14, 39, 40, 42, 50, 51, 52, 53, 62,
65, 68, 581
Bursa, Abdüllatif-i Kudsi Türbesi 15, 60, 94, 95, 457, R.449
Bursa, A li P aşa Camii 18, 238, R. 115
Bursa, Bedreddin Camii 16, 17, 40, 60, 95, 239-240, R. 116-117
Bursa, Çandarlı İbrahim P aşa Camii Bk. İbrahim P aşa Camii
Bursa, Çelebi Mehmed Medresesi Bk. Yeşil Medrese
BurSa, Çerağ Bey Mescidi 18, 59, 241, 242, R. 118-119
Bursa, D emir taş Camii Bk. Tim urtaş Camii
Bursa, Fethullah Türbesi 94, 95
Bursa, Gülçiçek H atun Türbesi 15, 44, 95, 253-245, P. 3, R. 120-122
Bursa, Gülrüh Sultan Türbesi 61
Bursa, Hacı Seyfeddin Camii 94, 95
Bursa, H a fsa Hatun Camii Bk. Bedreddin Camii
Bursa, Ham za Bey Camii ve Türbesi 60
Bursa, Hatuniye Türbesi 24, 60, 93, 295-296, R. 193-194
Bursa, Hoca Muslilıüddin fcamii Bk. İbrahim Paşa Camii
Bursa, Hüdavendigâr Camii (im areti) 11, 16, 16 (not 75), 17, 42, 46, 48, 56, 95,
96, 246-255, P .4 , R. 123-135
Bursa, Ibni Bezzaz Camii 12, 15, 59, 93, 256-25S, R. 136-139
Bursa, İbrahim Paşa Camii 15, 16, 59, 95, 259-261, R. 140-143
Bursa, İbrahim Paşa Ham am ı Bk. M ahkem e Ham am ı
Bursa, İbrahim Paşa Ham am ı (K a le içinde) 17 (not 79)
Bursa, K anberler Camii 16, 16 (not 94), 40, 61, 95
Bursa, Kaplıca imareti Bk, H ü daven digâr İm areti
Bursa, K a ra Şeyüı Camii 16, 40, 61, 94, 95
Bursa, Koca Naüb Camii 17, 18, 40, 56, 95, 262-263, R. 144-145
Bursa, M a h fe m e Camii Bk. İbrahim P aşa Camii
Bursa, M ahkem e Ham am ı s, 17 (not 79)
Bursa, Mekteb-i Si'byan s. 15 (not 70), 94
Bursa, M urad (I I ) Türbesi 24, 60, 97, 287-290, R. 185-138
Bursa, Muradiye Camii 16, 18, 19, 20, 24, 26, 42, 47, 59, 95, 97,
264-278, 279, P .5 , R. 146-170
Bursa, M uradiye Medresesi 15, 16, 18, 20, 44, 45, 59, 93, 94, 95, 279-286
P . 6, R . 171-184
Bursa, M uradiye Türbeleri 287-296, R. 185-194
Bursa, N alban toğlu Camii 17, 39, 59, 94, 95, 297-299, R. 195-198
Bursa, Orhan Camii 14, 15, 18, 42, 56, 58, 94, 300-306, P. 7, R.
199-207
Bursa, R ayhan Camii 40
Bursa, Selçuk Hatun Camii (M escidi) 15, 16, 18, 40, 51, 95, 307-311, R. 208-214
Bursa, Sıbyan Mektebi Bk. Mekteb-i Sıbyan
Bursa, Sitti H atun Camii Bk. K anberler Camii
Bursa, Şehzade Ahm ed Türbesi 17, 20, 23, 60, 92, 94, 291-294,, R. 189-192
Bursa, Şehzade Cem Türbesi 44, 61
Bursa, Şehzade M alım ud Türbesi 44, 61
Bursa, Tavuk P azarı Ham am ı 17 (not 79)
Bursa, Tim urtaş Camii 14, 15, 16, 17, 42, 57, 93, 94, 95, 96, 312-317,
P.8, R. 215-223
Bursa, Tuz Pazarı Camii 40, 60
Bursa, Ulu Cami 4, 12, 13, 14 (not 67), 25, 41, 50, 52, 57,
93, 96, 97, 318-327, P. 9, R. 224-237
Bursa, U m u r B ey Nam azgahı 17, 43, 328-329, R. 238-240
Bursa, Veled-i H a rir Mescidi 15 (not 70)
Bursa, Yeşil Cami 11, 13, 14(not 67), 17, 13, 19, 20, 22, 23,
25, 26, 27, 28, 35, 36, 37, 42, 43, 46, 47, 48,
49, 50, 51, 52, 53, 59, 67, 92, 93, 94, 95,
96, 97, 154, 196, 330-384, 385, 386, 393, 394,
414, P. 10-11, R. 241-334
Bursa, Yeşil İmareti 59, 393
Bursa, Yeşil Külliyesi 63
Bursa, Yeşil Medrese 14(not 67), 15, 17, 18, 20, 44 50, 51, 59,
93, 95, 385-392, P. 12, R. 335-346
Bursa, Yeşil Türbe 17, 18, 19, 20, 20 (not 85), 25, 28, 36, 37,
44, 46, 47, 48, 50, 51, 52, 59, 65, 92, 93, 96,
385, 386, 394-410, P.13, R. 347-373
Bursa, Yıldırım Camii 12, 14 (not 67), 18, 22, 42, 43, 48, 57, 92,
93, 94, 96, 97, 154, 321, 411-433, 447, P.14,
R. 374-413
Bursa, Yıldırım Darüşşifası 15, 16, 57, 92, 94, 95, 96, 446-451, P. 16, R.
434-441
Bursa, Yıldırım Medresesi 12, 14 (not 67), 15, 16, 17, 44, 45, 57, 92,
94, 95, 434-445, P. 15, R. 414-433
Bursa, Yıldırım Türbesi 411
Bursa, Yiğit Köhne Camii 16, 40, 60, 452-454, R. 442-445
Bursa, Zeyniler Camii 15, 60, 94, 455-456, 457, R. 446-448
Büyük Selçuklu (Sanatı) 62
Candaroğlu (O ğu lları) 56, 61
Canosa, Boemondo m ezar anıtı (M ausoleum ) 31 (not 114), 32 (not 116)
Celâeddin Karacabey 205, 206, 211
Ghristodoulos 247
Candarlı H alil Hayreddin Paşa 259, 595
Çandarlı İbrahim Paşa 259
Çay,Medrese 95
Çelebi Sultan Mehmed Bk. Mehm ed (I )
Ç erağ Bey 241
Çetintaş, S. 7, 301, 411, -114, 435
Çorum 52
Çorum, U lu Camii 95, 96
Danışman, Z. 4, 9
Delphi, M essalia’lılar Hazine binası 27 (not 107)
Dernschvvamm 656
Diez, E. 4, 5
Dimetoka, Çelebi Mehmed Camii 12, 41, 59, 458-459
D ivriği, Şifahane 11
D ivriği, Ulu Cami 11, 96, 97
Diyarbakır, M elek A'hmed Camii 96
D oğan bin Abdullah 458
D oğu R om a devleti 1
Dunaysır, Ulu Cami 93, 96, 97
E b i B e k r ibni Muham m ed ibn Muşeymeş
el-Dımışkî (E b u B ekir bir Mehmed (Ham -
zat'ül) M üşeym eş) 151, 152, 621
Edhem Paşa 5, 247
Edirne 3, 3 (not 11, 12), 6, 7, 51, 52
Edirne, ( I ) Bayezid Camii Bk. Yıldırım Camii
Edirne, (I I ) Bayezid Camii 61
Edim e, Bedesten 13, 45, 59, 93, 94, 460-464, P .İ7 , R. 450464
Edirne, Beylerbeyi Camii 23, 26, 59, 97, 465-468, R. 456-460
Edirne, Beylerbeyi Ham am ı 17 (not 79)
Edim e, Beylerbeyi İmareti Bk. Beylerbeyi Camii
Edirne, Beylerbeyi Türbesi 19, 59, 469, R. 461
Edirne, Cihannüma Kasrı 20 (not 86)
Edirne, Eski Cami 12, 13, 18, 41, 58, 93, 94, 97, 461, 470480,
P. 18, R. 462476
Edim e, Gazi M ihal Camii 22, 59, 93, 97, 481-482, R. 477-478
Edim e, Gazi M ihal Ham am ı 17 (not 79)
Edim e, Gazi M ihal İmareti Bk. Gazi M ihal Camii
Edirne, Mezit B ey Camii 13, 24, 60, 483-485, R. 479-482
Edirne, M uradiye Camii 17, 20, 20 (not 86), 23 28, 36, 42, 47, 48,
50, 51, 60, 67, 92, 93, 94, 96, 97, 146, 465,
486-506, P. 19, D . 49, R. 483-515
Edirne, M uradiye Zaviyesi Bk. M uradiye Camii
Edirne, Rüstem P aşa Kervansarayı 15
E d im e Sarayı 20
Edirne, Selimiye Camii 24, 94, 95, 97
Edim e, Şah melek Camii 12, 19, 20, 22, 40, 51, 60, 67, 92, 93, 96, 97,
507-512, R. 516-523
Edim e, Şah M elek P aşa Camii Bk. Şahmelek Camii
Edirne, Tahtakale Hamamı 17 (not 79)
Edirne, Ü ç Şerefeli Cami 4, 8, 12, 13, 18, 20, 24, 26, 28, 35, 41, 47,
48, 50, 52, 53, 60, 92, 93, 94, 95, 96, 97,
513-549, 652, P. 20 a b , R. 524-586
6, 15, 42, 43, 52, 57, 94, 96, 97, 550-555,
P . 21, R. 587-592
Bk. Yıldırım Camii
E flâ k 483
Elvan B ey ^ 564
Erdmann, K. S, 19
Eretnaoğlu (o ğ u lları) V 55
Erm eniler (Sanatı, devleti) •' 1 , 21
Erzurum , Çifte Minareli M edrese 97
Erzurum , E m ir Saltuk Küm beti 94
Erzurum, G üm üşlü Küm bet 93, 94
Erzurum, Yakutiye Medresesi ^ 55
Eski Bilecik Bk. Bilecik
E vliya Çelebi 4, 9, 247, 265, 453, 471, 487, 513, 576, 656
Eyice, S. 5, 301
Eyne Bey Subaşı 654
E yy u bî(le r) \ 62
Fatih (D e v ri) . 23
Fatilı Sultan Mehmed Bk. Mehmed (I I )
Fatımi G er) 62
Edibe, İm aret Camii 16, 42, 60, 95, 556-558, R.593
Filibe, Şahabetdin P aşa Camii Bk. İm aret Camii
Firuz Bey 9, 627, 628
Forumad, Mescidi Cum a 95, 97
F rik (D e v ri) 11 , 68
Gabriel, A. 6, 7, 151, 152, 265, 301, 414
Gazi M ihal Bey 481
G azneli(ler) 62
Gazurgâh, Abdullah En sari Meşhedi 59, 93
Gebze, Çoban M ustafa P aşa Camii 97
Gebze, Orhan Camii 25, 39, 51, 56, 92, 93, 559, R. 594
Gebze, Orhan Gazi Camii Bk. Orhan Camii
Gelibolu, Azebler Nam azgahı 13, 43, 58, 92, 93, 560-564, R. 595-599
Gevaş, Halim e Hatun Kümbeti 56
Geyve, İm aret Camii A
14, 42, 57, 94, 564-565, R. 600-601
Giese, Fr.
Glück, H. l
Goltz, H . von der 3, 4, 581
Goncalı, A k H an 94 ^
Goodwin, G. 6
Göklbilgin, T. 3
Grabar, O. 4
Gracanica, Tebşir Kilisesi 55
Gurlitt, C. 6
Gülçiçek Hatun 243, 244v
Gümüş, H acı H a lil Paşa Medresesi 13, 15, 4*5, 58, 94, 95, 566-569, R. 602-607
Hacı Alâeddin 471
Hacı A li (Yiğitoğlu ) 452
Hacı H a lil Paşa 566
Hacı İsm ail ibni İbrahim 185
Hacı İvaz P aşa 196, 197, 241, 331, 385, 394, 458
H acı M u sa 595
Hafızüddin Mehmed ef. (bin Mehmed Kerderî) 256
H a fsa Hatun 239
Halep, U lu Caımi 96
H a lil Hayreddin P aşa Bk. Çandarlı H a lil Hayreddin Paşa
H a lil Yaihşi Bey 642, 643
Hammer, J. von 4, 247
Harput, A rapşah Türbesi 96
H arrek an Bk. K aragan
Hartmann 656
Havza, M u stafa Bey İm areti (îm aret-Zaviyesi) 18, 570-572, R. 608-611
H fbrî Efendi 456, 487
Hill, D. 5
Hitit 68 '

Hoca Muslihüddin 259

H u m a Hatun (F atilı Sultan Mehmed'in annesi) 295
H üdavendigâr B k. M u rad (İL)
Hüseyin Hüsameddin 3
İğdır, Kervansaray 96
İbrahim P aşa (Ç andarlı) Bk. Ç an darlı İbrahim Paşa
İbrahim Paşa (II. M u rad’ın veziri) 576
İlhanlı d a r ) 2, 55, 56, 62, 64
İnegöl, ishak P aşa Camii 16(not 7*3), 61
İran 18, 20, 21, 62, 68
İsfahan, Mescidi Cuma 55, 94, 95
İskender (Beşe oğlu) 560
İspanya 62 1
İstanbul, Bayezid Camii 95
İstanbul, Çinili Köşk 19, 23, 61, 213
İstanbul, Eski im aret Camii 16 (n ot 76)
İstanbul, Fatih Camii 21, 47
İstanbul, Feneri İsa Camii (L ip s Manastır
Kilisesi) l'ö (not 76), 56, 656
İstanbul, Fethiye Camii (Pam m akarİstos Man.
K ilise si)' , . 55
İstanbul, K ariye Camii (K h o ra Man. Kil.) ' 16 (not 76), 656
İstanbul, M ahm ud P aşa Türbesi
İstanbul, Sinan P aşa Mescidi
İstanbul, Sokollu Camii (Azapkapı) 95
İstanbul, Sokollu Cam ii (K a d ırg a ) 94
İstanbul, Sultan Selim Camii 47
İstanbul, Süleymaniye Camii 93, 95
İstanbul, Şehzade Camii 93
İstanbul, Şehzade Mehm ed Türbesi 44
İstanbul, T ekfu r Sarayı 16 (not 75)
İstanbul, T ü rk ve İslam Eserleri Müzesi 24
İstanbul, V e fa Kilise Camii 16 (not 75)
İstanbul, Zeyrek Kilise Camii (Pantokrat6r
M anastır Kilisesi) 95
İtalya 31 (not 114), 66
İznik 4, 51
İznik, Hacı Cam asa Türbesi Bk. K ırgızlar Türbesi
İznik, K ırgızlar Türbesi 32, 28, 573-575, P.22, R. 612-615
İznik, K ırk K ızlar Türbesi Bk. K ırgızlar Türbesi
İznik, M ahm ud Çelebi Camii 11, 39, 60, 95, 96, 576-580, R. 616-623
İznik Müzesi 21, 28, 92, 93, 94, 95, 96, 98, 581-585,
R. 624-629
İznik, N ilü fe r Hatun İmareti 14, 15, 18, 42, 57, 92, 94, 581, 586-593
P. 23, R. 630-640
İznik, Orhan im areti (İm aret Cam ii) 4, 18, 21, 23, 43j 55, 581, 594
İznik, Reyhan Türbesi bk. K ırgızlar Türbesi
İznik, Yakup Çelebi Camii (Z aviyesi) 581
İznik, Yeşil Camii 12, 13, 18, 19, 33, 40, 46, 48, 53, 57, 92, 93,
94, 95, 595-614, P. 24, R. 641-670
Kahire 62
Kahire, B arsbay Türbesi 60
Kahire, Baybars Camii 49 (not 138), 92, 93, 97
Kahire, ( I I ) Baybars H ahikahı 96
Kahire, Em ir S un gur Sadi Türbesi 55
Kahire, İmanı-ı Ş afi Türbesi 95
Kahire, Salih Talai Cam ii 97
Kahire, Sultan H aşan Medresesi 56, 94, 96
Kahire, Sultan Kalavun Türbesi 93, 95, 96
Kala-i Büst 97
K âm il Kepecioğlu 313
K a ra Tim urtaş P a ş a B k. Tim urtaş P aşa
Karaçelebizade J 411
Karacabey, izzet 205
Karagan, Tü rbe I 96
K aragan Tü rbe II 94, 95, 96
Karahanlı (1ar) 62
Karakoyunlu (1ar) 56, 57, 63, 04
Karaman, I-Iatuniye Medresesi 56, 92, 94
Karam an, İbrahim Bey İm areti 60, 63
Karam anoğulları (o ğ lu ) 2, 55, 56, 57, 58, 59, 60, G3, 64, 67, 68, 333
Karatay H a n 94
Kastamonu, İsm ail Bey Camii 61
Kastamonu, K asaba Köyü Camii 56
Kayseri 18
Kayseri, Gevher Nesi'be D arüşşifası 95
Kayseri» Hacı Kılıç Camii 93
Kayseri, Sultan Han 94
Kemalli, Asılhan Bey Camii 12, 39, 56, 615-618, P. 25, R. 671-675
Ken’an Togan ibni Abdullah 151, 152
Kırşehir, Aşıkpaşazade Türbesi 55
Kızıltan, A. 5
Kızıltepe Bk. D unaysır
Kiefer, Ch. 7
Kiepert 654
Kirman, Mescidi Cuma 97
Koca Mehmed Paşa 638
Koca N a ib Mahmucl Efendi 262
Koçu, R . E. 4
Konya 18
Konya, Hatunîye Mescidi (C am ii) 95, 96
Konya, H asbey D arüllıüffazı 59, 96 ,
Konya, Karatay Medresesi 93
Konya Müzesi (İnce Minareli M edrese) 24
Konya, Sahip A ta Camii 94, 96
Konya, Sahip A ta Türbesi 96
Konya, Sırçalı Medrese 94
Koyunoğlu, M. T. 6, 291
Köse M ilıal Bey 481
Krusevac Bk. Alacahisar
Kunter, H. B. 4
Kural, Macit 394
Kuran, A, 5, 301
Kurşunlu (İnegöl) Ortaköy K ervansarayı 14, 45, 57, 95, 619-620, R. 676-677
Kühnel, E. 4, 31, 214
Kütahya 7
Lala gahin P aşa 634
Lane, A. 8, 19
Londra, Victoria and A lb ert Museum 20 (not S6)
Lubenau 247
M ahm ud Çelebi 576, 577
Mahmu'd ( I ) , Sultan 471
Malatya, U lu Cami 94, 95
M alazgirt 1
Manisa, U lu Cami 52, 56
Mantran, R. 4
Mardin, Şehidiye Medresesi 95
Matraçı N a su h 656
Mayer, L . A. 3
Mecdî Efendi 256, 487
Mehmed ( I ) , Çelebi Sultan 20 (not 85), 43, 151, 152, 173, 239, 291, 295,
301, 307, 321, 331, 333, 385, 386, 393, 394,
398, 458, 459, 461, 471, 472, 481, 507, 621,
622, 653
Mehmed ( I I ), Fatih Sultan 2, 25, 291, 295
Mehmed (I I ), K aram an oğlu 301, 319
Mehmed el Mecnun 19, 50, 331, 398
M em lûk (sanatı) 31, 49, 55, 56, 62, 63
Menderes (N eh ir) 28
Menteşeoğlu (O ğ u lla rı) 58
Meraga, Kümbeti Surh 15 (not 68), 94
Meriç, R. M. 3
Merzifon, Çelebi Mehm ed Medresesi 13, 25, 52, 59, 92, 93, 96, 97, 621-625, R.678-
686
Meşhed, Mescidi G evher gah 59
M ısır 27, 31
M ısır Sanatı (E ski) 27
M ilas 9
M ilas, F iru z Bey Camii 9, 11, 28, 42, 57, 97, 627-633, R. G87-698
M oğol (sanatı) 62
Moltke, H. von 4, 319
Monreale Katedrali 31 (not 114)
M übarek Galib 178, 205
M udurnu, Yıldırım Hamamı 17 (not 79), 46
M uhammed el Mecnun Bk. Mehm ed E l Mecnun
Muhammed (M ehm ed) ibn Abdülaziz ibni'd
D ukı (Ebhac, Antepli) 50, 51-52, 319, 321
Muhammed ifbni Bayezid D urudger el
Hanbudlu 50, 52, 173, 174
M u rad ( I ) Hüdavendigâr, Sultan 3, 3 (not 11), 228, 247, 249, 262, 587, 588,
595, 656
M u rad (I I ), Sultan 3 (not 9), 5 (not 116), 265, 268, 279, 281,
287, 288, 295, 331, 487, 499, 507, 513, 514,
556, 570
M u sa bin Adil 628
M u sa Çelebi 411, 507
M ustafa (Sultan) 513
M ustafa Bey (Y örgüç P aşa’mn oğlu) 570
M ustafa K em al Paşa, L a la Şahin Paşa Türbesi 15, 16, 44, 46, 57, 634-637, R. 699-705
Mustafa-i A tik (Fatih Sultan Mehmed'in oğlu) 291
Nahcivan, Y u su f tbni K useyr Türbesi 96
Natanz, Hanikah 96
Natanz, Mescidi Cum a 55, 95
N eşrî 247, 656
Neubert, E. 7, 31
N iğde, A k Medrese 58
N iğde, Hüdavend H atun Türbesi '55, 93
N iğde, S un gur Bey Camii 55, 96, 97
N ik sar, K rk Kızlar Türbesi 96
N ilü fe r Hatun 587
Oral, M .Z . 8
Orhan Gazi (O rh an B ey) 18, 234, 301, 302, 581, 594, 656
O rta A sy a (Sanatı, Bölgesi) 14, 21, 27, 68
Ortadoks Kilisesi 1, 2
Osmancık, Koca Mehmed P aşa Camii 12, 13, 25, 42, 52, 60, 93, 638-641, R. 706-711
Otto-Dom, K. 4, 5, 6, 8, 19
ögel, S. 8
Öm er İbn İbrahim 471
öney, G. 7, 8 (not 56), 8
ö r f i Mehmed A ğ a 487
Palerm o, Capella Palatina 31 (not 114), 95
Paıpadopoulos, K. 4, 21, 594
Parvillee 5, 265, 333, 394
Peremeci, O. N . 6
Perrot, G. 654
Pocooke, R. 654
Postinpuş B aba 656
Ram azanoğulları 64
Ribat-ı Melik 95
Ribat-i gerif 15 (not 68), 94, 95
Riefstahl, R. M. 8 , 20
R ıfat Osman, Dr. 6
Rom a (D evri, Sanatı) 11, 67, 94
Safeviier, (Sanatı) 46
Samanoğlu (Sam anoğulları) 27, 34, 68
Sam arra 56, 64
Sebatî 151
Seher -Thoss, S .- P . 5
Selanik, H avariler Kilisesi 16 (not 76), 55
Selçuk, İsa B ey Camii 56
Selçuk Hatun 307, 308
Selçuklular Bk. Anadolu Selçukluları
Selim ( I ) , Sultan 321
Semerkant 19, 50, 62, 63
Semerkant, Bibi Hanım Camii 58, 96
Semerkant, Gur-u M ir 93
Semerkant, Koca Ahm ed Türbesi 95
Semerkant, Salı Zinde T. 56, 95
Semerkant, Şirin Bika Türbesi 57
Semerkant, Türkân A k a Türbesi 56
Semerkant, U lu ğ Sultan B egim Türbesi 97
Sevilla, Alkazar Sarayı 56, 97
Seyyid A li (Dim etoka Kadısı) 458
Seyyid M erm ed Dede Bk. Postinpıış B aba
Sicilya 31, 31 (not 114), 62, 66
Siirt, U lu Camii 96
Sinaneddin Y u su f P aşa 465, 466, 469
Sinop, Alaeddin Camii 94
Sivas 18
Sivas, Büruciye Medresesi 93, 96
Sivas, G ök Medrese 93, 96
Sivas, Göle Medrese Mescidi 93
Sultaniye, Olcayto, Hudabende Türbesi 55, 93, 96
Suriye 27
Süleyman Çelebi (E m ir) 471
Süryaniler 1
ŞaJh M elek Paşa 507, 508
Şaih'abeddin P aşa 556, 557
Şam, Türbet-el Izziye • 93
Şehrisebz, Ak saray 57
Taechner, Fr. 3
Talaş, Balaci Hatun Türbesi 15
Talhatan B aba Camii 15 (not 68), 94
Tebrizli Hacı Ahmed Bk. A li Bin H acı Ahm ed
Tebrizli Ustalar 19, 50
Tercan, M am a Hatun Küm beti 93, 94, 95, 96
Texier, Ch. 5, 232
Tim ur 19, 50
Tim urlular (Sanatı) 46, 56, 57, 58, 59
Tim urtaş Paşa 313, 314, 328
T ire 9
T h e, H acı Haşan Camii 52, 95, 96
Tire, Yahşi Bey İmareti Bk. Yeşil İm aret
Tire, Yeşil İmaret 18, 24, 26, 52, 60, 93, 95, 96, 642-651, R. 712-
726
Tokat 9, 52
Tokat, Gök Medrese 95, 97
Tokat, G üdük M inare Camii 16, 59, 94, 652, R. 727
Tokat, Horozlu H an Bk. Horozlu İm aret
Tokat, Horozlu İmaret 22, 43, 653
Tokat, M u rad Sevdakâr Türbesi 95
Tolunoğulları 62
Trabzon, Ayasofya 62 (not 142)
Trabzon, Orta Hisar Camii ( Klu'isokephalos
Kilisesi) 25
Trabzon Prensliği 63, 64
Tunçay, Rauf 20 (not 36)
Türkmen Beylikleri Bk. Anadolu Beylikleri
Uluabad, Issız Han 15, 45, 57, 94, 654-655, R. 728-729
Uluengin, F. 465
Umur Bey (Timurtaş Paşa’nın oğlu) 323
Umur Bey ibn Ali Bey (Em ir) 621
Urartu 68
Uzunçarşılı, i. H. 3, 4
Ülgen, A. S. 6, 394
ünsal, B. 5
ünver, A. Süheyl 7, S, 27 (not 110)
Ürgüp, Damsa Köyü, Taşkın Paşa Camii 97
Ustadan-ı Tebriz Bk. Tebrizli Ustalar
Van, Sinaneddin Camii 96
Van, Ulu Camii 14, 57, 64
Veliyiddin Bin ilyas’ül-Hüseynı (Kazasker) 487
Veramin, Mescidi Cuma 55, 93, 94
VVilber, D. N. 5
Wilde, H. 6, 247, 301
Yahşi Bey Bk. Halil Yahşi Bey
Yakub tbni Abdullah 151, 152
Yenişehir, Baba Sultan Zaviyesi Bk. Seyyid Mehmed Dede Zaviyesi
Yenişehir, Postinpuş Baba Zaviyesi (imareti) Bk. Seyyid Mehmed Dede Zaviyesi
Yenişehir, Seyyid Mehmed Dede Zaviyesi 14, 15, 16, 42, 46, 56, 94, 656-665, P. 27,
R. 730-734
Yeşil Irmak 151, 154
Yetkin, S. K. 5
Yetkin, Ş. 8, 37 (not 120), 653
Yezd, Mescidi Cuma 56, 93
Yıldırım Beyazid Bk. fiayezid (I )
Yörgüç Paşa 167, 570
Yugoslavya 55
Yunan (devri, sanatı), Eski 11, 28, 68
Zengi 12, 62
Zeyniye Tarikati 455
Zeynuddin ibni Zekerlya 151, 152