Ə.Ağayev Pedaqogika

t'
Alahiiseyn Hesenov, Ojder A[ayev
PEDAQOGIKA
(Darslik)
V
\
a
\ A; ar bay can Respublika u Tahsil Nazirl iy i
Elmi-Metodik $urax < Pedaqogika va psixologiya>
bdlmasirun 27.04.2006-q il tarixli 4 Ns-li iclas
prolokoluna asasan Ali maklablar i.ig n
danlik kimi tbvsi)'a edilm$dir.
<Nasir> nsgriyyatr
Bakr - 2007
3+' o'l t
.i
H65
Elmi meslahatgi: oii elmler doktoru, prolessor
EImi redaktor: Pedaqoji elmler doktoru, professor

l;i
Akif Abbasov
Reygilor: Beynalxalq Pedaqoji Akademiyantn

akademiki, pedaqoji elmler doktoru, professor
Bagir Ohmedov,
Pedaqoji elmlor doktoru, professor

Hikmat Olizada
professor, Mircafar Hesenov
A.Hesenov, O.Afayev. Pedaqogika (Derslik).

<Nasir> neqriyy alu,2007 , seh. 496
<Pedaqogikatt darsliyi asasan III bdlmadan ibaratdir. Darslikda

pedaqoji kadrlarm haztrlanmasL pedaqoji ustalry, maktabq nashq,
grnrlriin aila maiSal m nasibalinda tatbiya olunmast masalalari ebni
banmdan tahlil edilmiSdir.
Darslikda mazmun elibarila pedaqoji tafakkilriln formalasmau tigiin
vacib hesab olunan miih m masalalar ahala olunmuqdur.
Darslik asasan petlaqoji tamayy lii ali tahsil m assisalarinin talaba-
lari g n nazarda tululmuSdur.
0301020000 - 45
@ <Nasir> nogriyyatr, 2007
M 087 - 2007
6N s6z
Tarixin XXI asra qedam qoydufu indiki dcivrda insan amilinin
,hr;;;;; inkigahnrn ilmi bix,mdan diizgiin heyata kegirilmasini
ir-i,i "t-"f. daha vacib ehamiyyet kesb edir' Miistaqil Azsrbay-
.un n.tpuUfitusrnda Tahsil isiahatrmn u[urla heyata keqirildiyi
qlo-
i".i-i li, ddvrda Pedaqogika elminin qargtsrnda evazolunmaz
yaradan miiasir
L="i rrrif" durur. Bu vezifeni deqiq elmi tesawiir
vesaitlerinin yaztlmast, miiellim ve tala-
-ti.rJrti"rti derslik va ders cavab veren dersliklerle temin olunmast
b"t".ln vriin taleblarine
ils ho-
--- :girmek miimkiin olar'
p;. :a elmi termin kimi XVII asrin ewallarinda formalag-
yaran-
mafa b. sdrr. Lakin telim, tahsil, terbiye-anlay4lannrn
,r"?r, iyyatin yaranma tarixi ila 6l9ii1iir' Qiinki talim, teh-
. .. . ' ,.ran ictimai inkigaf qanunudur' Tebiat va comiy-

' (, rlarr kimi telim, tahsil, terbiya (pedaqoji proses)
r 'ai inkigafin obyektiv realhfrdrr' Bu maqsadla
I vcud olan talim, tehsil, terbiya anlayrglanntn
cr. i^.. ,rtnl qanunauy[ur-rluqlarrnr derindan tiyren-
'
-rt 1. 'rali heyata kegirilmesi imkanlanndan baca-

ll. 11, :tigmakda olan ganc naslin ahangdar inkiqa-
m. tt'i
'
,. ,tmada tamin etmak olar'
Iti :: ;. (pedaqoji proses) tarixin biitiin merhelela-
r . ',, 'u$dur. Lakin
bu pedaqoji proses tiz bag-
lar, formasrnt ya$aya-ya$aya inkigaf edib,
mi Bu o demekdir ki, Pedaqoji Proses
mi 'r reviyyesinde durlunlaqrb qalmayacaq,
m! ',\ , ' r'mrndan deyigecak, inkigaf edacek'
Bag. r,r . . ,-rr isbat edir ki, meqssd,
vazifa va qa-
nuna 'blt olan
pedaqoji proses ancaq maz-
mun v .r.: r dsyigir, inkigaf edir.
Bu p oi ,:: ki, agsr pedaqogika elmdirse,
demsli n, lvt.rr i!:. kirlar ferziye xarakteri daqrmrr,
elmi haqi., .::,ti : 'rmasr kimi sociyyslanir' Qiinki
telim srrf i 'r .;r', I taqkili elmi baxrmdan pedaqoji
qanunauygunluqlardan as rdr. Ogar pedaqoji qanunauygunluq
m6vcuddursa, demali pedaqogika elmdir.
Bu maqsadla pedaqogika haqqrnda mdvcud olan fikir miixtali[-
liyini nezarden kegirek, yani - pedaqogikantn incasanat (K.D.Uqin-
ski), tatbiqi elm (S.i.Qessen), ham elm, ham incesenet (A.Q.Obo-
dovski), texnologiya (B.P.Bespalko), pedaqoji proses ve ham dc
terbiye haqqrnda elm hesab edenlarla yanagr pedaqogikanr heqiqc-
ten elm hesab edenlar de (P.P.Blonski) az deyll. Bu fikir miixtclil'-
liyinin iginde haqiqi meyar elbatta, pedaqogikanr elm hesab edanlo-
rin fikirleridir.
Biz de birinci bu fikri esas gtitiirarak pedaqogikamn mezmun ve
mahiyyet etibarile hem diinyavi, hem da qlobal elm olmastnt esas-
landrrma!a gahgmtgtq.
Yeni darsliyin oztindan awalki darsliklarden ikinci ssas farqi pe-
daqogika elminde indiye kimi miibahiseli qalan pedaqoji prosesin
tamhlr va onun tarkib hisseleri olan telim, tehsil ve terbiyanin
miisteqil proses kimi gerh olunmasrdrr. Darslikda pedaqoji prose-
sin tamhlr ve onun qanunauy[unluqlartnrn vahidliyi, pedaqoji
prosesin terkib hisseleri olan telim, tahsil, terbiysnin yalnrz vahid
pedaqoji prosesin daxilinda mtivcud olmast esaslandtrtlmtg ve t,u
sababden pedaqoji prosesin qanunauylunluqlartmn telirn va tar-
biye arasrnda bdliiqdtiriilmssinin osassz oldulu meydaria gtxartl-
mrgdrr. Pedaqoji prosesi cana gatiran esas praktik fsaliyyat olan ta-
limin vezifasi mehz tahsil va tarbiyani heyata kegirmakdan ibaret
oldufu figiin derslikde pedaqoji prosesin prinsip vc metodlartntn
talime aid olmast asaslandtrtltr.
Darsliyin ikinci bdlmesi <Didaktika - tiyratmak nazariyyesidir>
adlanrr. Oziinden awelki darsliklarden ferqli olaraq didaktikanr
talim nazeriyyesi kimi gsrh etmakle yanagr, <Didaktikanrn obyekti
ve predmeti)), <Didaktikanrn anlayrElar sistemi va vozifalari>,
<Osas didaktik konsepsiyalar>, <Miiasir didaktik sistemin forma-
lagmasr> maselsleri haqqrnda da miivafiq melurnat verilmasini va-
cib hesab etmigik.
Telimin vasitaleri anlayrglan strastna iinsiyyat ve tedris faaliy-
yotini do asas vasito kimi daxil etmigik. Talimin tagkili formalarr
f*linda tolimin sameraliliyini tomin eden gartler de izah olunmuq-
dur.
Derslikda iigiincii farqlendirici problem tarbiyo nszariyyasi ila
ba$r meselelcrdir. Movcud pedaqogika dersliklarinden fsrqli ola-
raq biz tarbiyeetme prosesinin maqsedyonlii ig oldulunu asas
gotiirmekle tcrbiyeetme prosesinin telim vasitosile hsyata kegiril-
masinin elmi haqiqet oldulunu esaslandtrmtgrq. Ona gora de ilkin
olaraq terbiya va terbiyeetme anlayrglarrnrn derecesine gore axlaqi-
menevi, mezmununa gors fezil ve rezll, heyata kegirilmesina g<ira
aksiomatik ve epistemik olmasr elmi baxrmdan taqdim olunur. Bu
rneqsedlc darsliyin ikinci bolmosinin XII feslinde oziinden owslki
dcrsliklordan ferqli olaraq <Tsrbiyeetmo nezariyyesi> kimi teqdim
olunur. indiyc kimi terbiye nezeriyyasi kimi gsrh olunan tarbiyeet-
mc anlayrgr terbiye anlayrgrndan ferqlidir. Tarbiya ferdi mensvi
kcyfiyystdir, bu manevi-hiss, emosional ha1 har kesde oziinamax-
sns formada tezahiir edir:. Terbiyaetme ise xalqrn, dovletin mena-
feyine uylun tagkil olunmug meqsedyonlii faaliyyatdir- vo mrzmu-
nunu da tcdr-is olunan lenler tcgkil edir. Mehz pedaqoji prosesin
bclo n-rcqsedyonltr qskilds taqkil cdilmasi tadris olunan fanlarin ter-
biyeedici imkanrnr meydana grxanr'. indiya qcder tedris olunan
fenlerin tsrbiyaetme imkanr nszcrc ahnmadrgr iigiin mehz telim
tcrbiysden aylrlmrq va terbiyanin mezmununu tsdris olunan fan-
larin mezn-runundan ksnarda axtanlml$dlr.
Mtiasir dovriin teleblerinden ireli galen digsr cahetler de, misal
iiqiin miiallimin profe ssioqrammasr, manitorinq, kurrikulum, pe-
cllqoji texnologiya anlayrqlannrn da mahiyyctini derslikda agmaq-
da msqsed oxucuda elmi baxrmdan tam tesewiir yaratmaqdan
ibaretdir. Derslikda pedaqoji kadrlann hazrrlanmasr, pedaqoji
ustahq, rnaktebgiinashq, ganclarin aila meiget miinasibatleri luhun-
da terbiye olunmasl masaleler.i da elmi baxrmdan tehlil olunmug-
dur. Miiasir dcivriin an vacib telablerindon biri ds yetigm.lkde olan
gcnc neslin sivil cemiyyatin vctendagr kimi tcrbiyo olunmasrdrr.
I)crslik n-rczmun ctibarila pedaqoji tefokkiiriin formalagmasr
trgirn vacib hesab olunan miihiim masalclcri chate edir.
Belelikle, diqqsti-nazerinizs teqdim olunan darslik biitdvliikdo
ycni mozmunda yazrlmrgdri. Dorslikde eks olunan har bir elmi
anlayrgrn nozori-praktik ve tarixilik baxrmrndan mcitabarliyi daqiq-
laqdirilmiqdir.
Derslikde tahlil olunan elmi aspektlsr mtolliflarin 40 illik peda-
qoji fealiyyetinin tecriiba stna[tntn naticesindc meydana grxmrg el-
mi aragdrrmalardtr.
Dsrsliyin arsaye gatdtrtlmasrnda hcirmatli merhum professoru-
muz Yusif Tahbovun dayarli omayini nazarc alaraq onun eziz xati-
rasini yad etmakla ruhuna dualar oxuyuruq. Yusif miiallimin do-
yerli meslehetlari de derslikda <iz eksini tapmrgdrr.
Dersliyin iqrq iizii gormesinda iki miiollimin ameyini da xususi
qeyd etmayi oziimtize borc hesab edirik. Hormetli Niiqaba va Tah-
mhc miiellimin boytik emayini heg olmasa bir ciimle ile kitabda
tarixlagdirmek Allaha xoq olar. Boynumuzda haqqr olanlara dcrin
hrirmct ve ehtiramtmtzt bildiririk
Darslik asasan pedaqoji tamayiillii ali tahsil miressisalarin in tala-
beleri iigiin nazsrda tutulmuqdur. Oslinda oxuculara taqdim olu-
nan yeni pedaqogika dcrsliyi hamr iigiindiir. Giiman edirik ki. icti-
mai pedaqoji tefekkiiriin formalagmasrnda Siza teqdim olunan bu
dorslik oz layiqli yerini tutacaqdrr.
Darslik haqqrnda obyektiv fikir stiylsyon her bir oxucuya tc;ek-
kiiriimiizii bildiririk.
MUoLLiTLOR
I BOLMO
pEDAeociKANrN UMrlvri esasilnr
r resir,
l.l. Pedaqogika elminin yaranmasl ve inkisafi
Baqariyyatin tarixi milyon illarle 6lgiilss da, insan sivilizasiyasr son

7- 10 min ilin payrna dtgiir. Bu, apanlan arxeoloji qazntiar zamant
taprlmrg egyalann, semiramida baflanmn, Rodos heykallarinin,
Halikarnas mavzoleyinin, Misir ehramlanmn, Azrxantrop insan
qahqlannrn, <Bilqamis> dastanrnrn mi.isyyan pargalannrn k<imsyi ilo
alda edilmigdir. Hale eramzdan awel III minillikdo qsdim qumer
dilindo gifahi pakilde qalmrg <Bilqamis> dastanrnda insan taleyi, onun
istek vs arzusu, exlaqi fikirlsri miihiim yer tutmugdur. Tarixin bag-
lanlrcr hesab olunan qumerlarde maktab olmug, orada uEaqlara d<ivrii
ligiin zaruri hesab olunan ilahiyyat, cofrafiya, nebatat, riyaziyyat,
qrammatika lenlori iizre bilikler oyradilmigdir. Tarixin, heqiqetan,
$umerden baglanmasrnr maghur Amerika alimi S.Kramer tasdiqlaya-
rek yazmrqdrr ki, tarix $umerden baqlanrr. $umer Akkad medaniy-
yati Qadim $erq medonilryetinin niimunasidir.
<Avesta>da ehtiva olunan elmi, dini, falsefi moselalar srrasrnda
talim-tarbiya miihiim yer tutmu$dur. Zerdiigte goro, terbiya heyatrn
an zaruri gartidir. Har bir ugafia, yeniyetmaya oxuma[r, yazmalr ciy-
ratmak lazrmdrr.
Tarix siibut edir ki, insan oz ibtidai marhelasini inkar etmasi, teka-
miil yolu ila inkigal edib miiasir saviyyayo gatmasr tefakkiiriin, giiurlu
emek fealiyyeti olan oyrenma va <iyretmsnin - talim, tehsil va tar-
biyanin naticesinde miimktn olmpldur. Tabietin ali varhlr olan in-
sanrn yer tiziiniin an qiidretli miiciizasine, b<iyiik zaka sahibina gev-
rilmesi tefekkiiriin sayasinde olmugdur. Mekteb, miiollim, terbiye
haqqrnda heg bir elmi anlayrg olmadrlr drivrda insanlar dvladlannrn
qaylrsrna qalmr$, 62 tecriibelerini, miigahidaler naticesinda alde etdik-
lari biliklori, bacanqlarr dyretmeklo onlan tsrbiyo etmiglar.
Tarbiysnin fslsafi zamindo elm kimi yaranmasr ve inkiqafrnda
Sokratrn, Platonun, Aristotelin, Falesin, Demokritin, Heraklitin,
Konfutsinin, Misgavinin, Ol-Farabinin, Biruninin, ibn Sinanrn,
7
Bshmenyarrn, Tusinin va digar qadim hlosoflarrn bciyiik xidmatlari
olmuqdur.
Tarbiya - etika termini kimi quldarhq ddvninde, eramtzdan evval
IV asrde yunan srizii olan <etosr> sciziindan yaranmrgdtr. Owalcs bu
sdz yurd, birgayagayrq, mskan bildirmiq, sonralar isa adot, tempera-
ment, xarakter, fikir tarzi menasrnl kesb etrni;dir.
Qedim yunan filosof u Aristotel (e.a.384-322) etosun menasrnr x:l-
rakter kimi asaslandrraraq etik (etzicos) sifotini yaratmr$drr. Beleliklo.
Aristotel insanr fozilatlarin xiisusi sifetini, ycni xarakter lazilatlari ki-
mi esaslandrrmrgdrr. Bu, Aristote lin <Nikomax etikast>>, <Evdem eti-
kaso> esorlerinin adrncla da oz aksini tapmrqdrr.
Sonralar Avropa pedaqoq ve filosoflarr (Y.A.Komenski, Radki.
Vives. Ramos, Kant, Fixte, Monten, Bekon, Herbart, Russo. Pcsta-
lotsi va b.) bu sahsda gox boyiik iqlsr gcirmiiqlar.
Olbatts, pedaqogika elnri anlayrq kimi XVII esrin cvvollorinde,
1620-ci ilda ingilis lilosofu F-ransiz Bekon tareltnden <payda-qoqos>
s<iziina istinaden elmi termin kimi meydana getirilmiqdir.
<Payda-qoqos> yunan scizii olub, manast <ugaq otiiranu. <uqafr
rraktabe apanb-gatiran> $exs der'okdir. Quldarhq dovrunda qul sahi-
binin uqafrnr maktcbo apanb - getiren qula <payda-qoqos> deyir-
rniglcr.
Heg de tesadiifi dcyildir ki, XIX esrin klassik Azarbaycan peda-
qoqlarrndan olan Soltan Mocid Qanizade pedaqogika s<iziiniin mena-
srnr izah ederken demigdir: <Pedaqogika dilimizde <lale> demakdir>.
(i eni tarbiyogi A.H.)
Olbatta, pedaqogikanrn elmi termin kimi yaranmaslna zoruri ehti-
yac olmugdur. Qiinki tarix boyu torbiyo elmi anlayrqr ila yanagr, tch-
sil, talim anlayrqlan da m<ivcud idi. Mahiyyct etibarila bir-birindan
ferqli olan talim, tehsil va terbiya anlayrglarrnr telimin, tarbiysnin, de
tahsilin terkibinda birlogdirmek elmi baxrmdan gotinlik triredirdi.
Mahz Bekon tarafindan elme gatirilen <pedaqogika> termini tolim,
tahsil vo terbiyeni - (esas pedaqoji anlayrglarr) riz terkibinds birlag-
direrok pedaqogikanrn diinyevi elm kimi tanrnmasrna sebsb oldu.
Pedaqogika etika anlayrgr kimi iller boyu .falsafanin terkibinda ol-
mug, talim, tehsil, terbiya mesalalorine felsofi zemindan yanagmrgdrr.
Buna g<ira de tanrnmrg alimlar va filosoflar <izlerinin telim, tahsil, tar-
biye, makteb konsepsiyalannr iglayib hazrrlayarkan yagadrfr dcivrda
hakim m<ivqe tutan felsafi careyanlara, _dini. qayd4jara, geriat
8
normalanna istinad etmiqlar. Mesolen, dahi Azarbaycan alimi N.Tusi
oz tolim, tarbiye nezeriyyesinda qodim yunan ve orta asrlerin $arq fal-
selssinin (Sokrat, Platon, Aristotel, Hippokrat, Ol-Farabi, Biruni,
ibn Sina, Bahmanyar, Misgevi va b.) miiddaalanna, Mehammed Pey-
Eembcr (a.) hodrslerina, <Quran>rn sure va ayalerina, islamrn gariot
qanunlarrna, bciyiik 9ex pedaqoqu Y.A.Komenski sensualist folsafo-
ya, xristian dini qaydalanna, C.Lokk iss empirik materializma istinad
etmiglcr.
Pcdaqogika oz inkiqaf morhalelarinde islam dini servetlerine (bir-
Iik. barabarlik, qarda$hq, adalot, azadhq), <Avesta>dan galan ii9
xey'irxahhla (xeyirxah diigiince, xeyirxah nitq, xeyirxah amel), Azar-
baycan folklorunda ifadesini tapmrg manavi dsyerlerden galan tor-
pa!a. anaya mehabbat. mardlik, casarat. iradalilik, boyiiklore hormat.
qaygr vo s. monavi keyfil,yatlars istinad cdir.
Pedaqogika inkigafi dovriindo tolim mesclelerinda idrak nczariy-
yasina. fakt va hadisalarin mriqahidesina, tafakkiir normalanna, tac-
rtibeys asaslanrr. Bu baxrmdan Behmanyar Azarbaycanrnrn (XI esr)
<Ot-tehsil> esari gox ehsmiyyetlidir, Oser movcud didaktikanrn nazari
asaslarr ilo srx baEhdlr. Burada inkigaf nazariyyasi, idrak prosesi ma-
raqL faktlarla iglanmigdir. idrak prosesinin esaslarmdan bohs edarkcn
Bchmcnyar hissi idrakdan baglayrr vo insanrn xarici alomle slaqasini
beg xarici duyfuda goriir. O, beq duyfunun, habelo daxili duylularrn
hor biri haqqrnda otraflr molumat verir. Behmanyar toxunma duylu-
suna iistunlik verir. Bu baxrmdan o, XVIII osr lransrz maarifgisi ve
pedaqoqu J,J.Russonun fikirlarini sokkiz asr qabaqlamrgdrr. Xarici
alem duylular vasitasilo insan gi.iurunda inikas edir. Duy[ular bilik-
lerin mcnbsyidir. DuyEularla yana$l qavrayr$, tssan/iir ve taxayyril
eqli lcaliyyet prosesinda miihiim rol oynayrr. A[rl cism ve hadisalarin
mahiyyctinin dark edilmasindo miihiim ahamiyyst daqryrr. Bu baroda
Behmenyar bela deyirdi: <$eylerin mahiyyetinin derk edilmasi his-
slerin iqi deyildir>. Bele ki, onlar deyige bilen zahiri cohetlari qavrayrr,
agrl ise qeylerda sabit olan mahiyyat vo hoqiqetlari dark edir. A$rn dark
etdiyi geylari, qanun ve qanunauyfunluqlan tafekkiir formalagdrnr.
Bahmenyar ciyranme (telim) prosesinda eyaniliyi yiiksok qiymetlandir-
migdir. Oyani goriinen geylor gox asan qavran lr ve m<ihkem yadda
qalrr. Melum olur ki, Behmonyar Azarbaycanr <iz talim (didaktik) gci-
riiglari baxrmrndan Y.A.Komenskini 700 il qabaqlamrqdrr.
Tarixe alimlor atirli kimi daxil olmuq Obu Oli ibn Sina deyirdi ki,
elm sonsuzdur. Bu sonsuzluq iimmantnda mahv olmamaq iigiin
adamlan: ns iigiin? neye gcira? kim? - suallarrnr vermoyo, bagqa soz-
le, miiraciat etmoye oyretmok laztmdtr. Qiinki idrak prosesi bir-biri
ile srx vehdetds olan bir nege merheledan miiqahide, tefakkiir ve
tacriibeden ibaratdir.
Felsefi zaminde formalagan pedaqogika elmina mahiyyct baxtmtn-
dan miinasibetlar miibahisali olmugdur. Misal iigiin, alimlerin bazilari
pedaqogikanr incasenet hesab etmiqdir (K.D.Uqinski); bazileri peda-
qogikanrn haqiqeten elm olmastnt t-ekid edir @.P.Blonski); bezileri
pedaqogikanr tatbiqi elm hesab edir (S.I.Qessen); bagqa qrup alimler
pedaqogikanr ham elm, hsm de incasonat hesab edibler (A.Q.Obo-
dovski); digar alimlar pedaqogikanr texnologiya hesab etmiqlar
(B.P.Bespalko), mileyyen bir qrup alimlor ise <Pedaqogika>nr peda-
qoji proses ve hem da terbiys haqqrnda elm hesab edibler va s.
Vaxtrna vo zamanlna gora pedaqogika elmine verilen bu miixtslif
tehlillerin her birinda mi,6yyen mantiqi mena olmasrna baxmayaraq,
gatlgmayan, ziddiyyetli cehetlar de m<ivcuddur.
Biz de pedaqogikam elm hesab edsnlarin hkrini tesdiqleyirik. Pe-
daqogika ne incesanet, ne terbiye, ne tahsil, no da texnologiya haq-
qrnda elm ola bilmez. Qiinki ped:rqogika ne incesenotin, ne terbiya-
nin, na tehsilin, na de texnolojinin mazmununu biitovliikda eks etdir-
mir. Ogar bela olsaydr, tadris plantna asasan, miixtalif ixtisaslar iizra
tedris olunan fenlarin heg birina ehtiyac qalmazdr. Goriindiiyii kimi,
pedaqogika incosaneti yox, incesenatin nece ciyranilmesi, terbiye haq-
qrnda yox, nece terbiys etmayi, texnologiya haqqrnda yox, pedaqoji
texnologiyanr neco totbiq etmoyi, pedaqoji prosesin hanst qanunlara
ssasen, hoyata kegirilmesi haqqrnda elmdir.
Gciriindiiyti kimi, her bir elmin <iziinemexsus yaranma tarixi var-
drr. Tabii ki, yaranan bu elmler cemiyyetin telebleri esasrnda formala-
qrr ve miieyyen ictimai vazifaleri yerine yetirir. Meseleye bu baxrmdan
yanagrldrqda sual olunur: Pedaqogika hansr zeruri sabablsr iiziinden
yaranmrgdrr?
Tarixin ictimai inkiqaf qanunu kimi mdvcud olan telim, tehsil ve
tarbiye riz spesifik xiisusiyyotlarine gora pedaqo_ii anlayrq kimi cemiy-
yotin praktik tolebatrndan asrhdrr. Bu sabobden yetiqmakde olan
neslin ahengdar inkipafim daha somarsli heyata kegirmak iiEiin peda-
qogika zeruri elm kimi meydana gelmiqdir.
10
Pedaqogika elmi anlayrg kimi XVII osrin awallarinden formalag-
ma[a baqlasa da, XIX csre qeder felsafanin terkibinda olmuqdur. yal-
nz XIX osrdan etibaron pedaqogika tam miisteqil elm kimi inkiqaf
etmiqdir.
XXI asr bagarivyat tarixina ictimai miinasibatlerin qloballagmasr
marhalasi kimi darii olmugdur. Bu sababden diinya madaniyyetinin
bir-birino inteqrasiya edib inkigaf etmosinda pedaqogika qtobal elmi
ahamiyyet kesb edir.
Dtinyevi elm olan pedaqogika, haqiqstan, qlobal elmdir. ictimai
inkigaf qanunu olan pedaqoji proses camiyyatin biitijn tsbaqalerini
millotinden, irqindan, cinsindcn, dininden, ictimai mangeyindan, sil-
kindan asrh olmayaraq biitdvli.ikde 6hata edir.
Ela bir elmi saha yoxdur ki, pedaqoji prosesdan kenarda m<ivcud
olsun. Demali, pedaqogika biitiin elmlorin oyrenilmesina niifuz et-
maklo, insanrn gcxsiyyat kimi inkigaf etdirilmesinin qanunlarrnr qarh
edan qlobal elmdir.
1.2. Pedaqogika elminin obyekti,

predmeti va asas kateqoriyalan
Har bir elmin ciziinamexsus predmeti ve obyekti vardrr. Elm insan

fealiyyatinin bir sahasi olub, tebiat vo cemiyyotde intellektin fsaliy-
yatinin istiqamatini, mahiyyet ve mozmununu, metod ve prinsiplerini
oyrenir. Elm sahasindeki fealiyyat elmi tadqiqat adlanrr. Bu, idrak
prosesinin xiisusi bir formasrdrr. Obyektin sistemli ve maqsedyonlii
<iyrenilmasi prosesinde elmin vasite va metodlanndan istifada edilir
va oyrsnilmig obyekte aid biliklorin formalagmasr ila tamamlanr.
Pedaqoji realhq iimumi realh[rn ele bir hissasidir ki, ancaq peda-
qoji faaliyyat zamam tazahir edir. Bu isa qagird, miiellim, onlann
telimi, tohsili, tarbiyeetme qanunu vo qanunauyiunluqlandrr. Bele bir
qanunauy[un fealiyyet yalnz elmde riz aksini taprr.
Elm ictimai giiurun bir formasrdrr. Realhq ve ya gergaklik empirik
formada idrak prosesindo aks olunmahdrr. Olbatta, elmin roluna
yiiksek qiymet vermekla yanaSr, qeyd etmeliyik ki, elm heg da her geyi
hall ede bilmaz. Buna gcira de elmde her hansr bir tacriibenin yeri va
rolundan istifada ederkan farqlari nezere almaq lazmdrr. Tadqiqatgr
mrivcud elmds formalaqmrq malumatlardan, habela, timumbagoii
l1
tacrtibalerdan grxrq edir. Buna g<ire de elmin obyektini va predmetini
fsrqlandirmek lazrmdrr.
Obyekt elmin tadqiq etdiyi gergaklik, geniq manada, real varltqdrr.
Pedaqogikanrn obyekti haqqrnda miixtelif nezeriyyelar mtivcuddur.
Bazilari pedaqoji prosesi, bazilari tarbiyeni, bezileri meqsedyonlii
faaliyyeti, bezilari de tehsili pedaqc'gikamn tedqiqat obyekti hesab
edirlar. Misal iigiin, A.S,Makarenko da uqafr yox, onu qexsiyyat kimi
formalaqdrran, inkiqa[ etdiren maqsadyonlii lealiyyeti pedaqogikanrn
obyekti hesab etnri$dir. Bununla o, eyni ila pedaqoji proses Iikrini
tasdiqleyir. Qiinki, maqsadycinlii fraliyyct taiim, tahsil, terbiys pro-
sesidir.
Pedaqogika 1alim, tahsil va terbiye etmayin qanunlartnt iiyrenir.
Lakin bu talim. tohsil ve tcrbiya kima verilir fikri hsr hansr obyektiv
varhlrn rnovcud oldufunu bildirir. Bu fikri hala orta asrlarda esaslan-
drran Azorbaycan Iilosofu Behmenyar (Ot- tehsil) osarinde izah et-
migdir.
Orta asrin Azarbaycan hlosolu Obiilhossn Behmanyar (Ot-tehsil)
kitabrnda yazrr: Unsirrlardsn ve onlann qangrfrndan en-rele gelmig
cismlsr (canh varhqlar) duyur, irada ila harokstdo olur, qidalanrr, bo-
yiiyiir. Bu, onlann cismaniliyino goro deyil, daxili qiiwado olan ncl'-
sin, eqlin, dirgiinan qi.ivvcnin. hesabrnadrr.>
Obunasr Farabi, Obu Oli Ibn Sina kimi Behmenyar da Aristotel to-
limine uy[un olaraq nefsin badsnde vicuda geldiyini tesdiq ederak
yazrr: <Cism olmadan nafs vicuda gela bilmaz.>
Demali, pedaqogika elminin tedqiq etdiyi obyekte ugaq, qagird.
miiallim, valideyn, uqaq bafgalan, mckteb, ailo, ictimai miihit aiddir.
Bu fikir tam elmi gcrhini pedaqogikanrn tadqiqat sahasindc taprr.
Pedaqogika elminin ne qoder tedqiqat sahalari varsa, bir o qadcr d.-r
tedqiqat obyekti vardr. Son dcjvrtin tedqiqatlannda ugaq, qagird.
mtrallim, valideyn subyekt kimi tsqdim edilerak pedaqogika elminin
obyekti hcsab edilmir. Lakin unutmaq olmaz ki, ugaq. qagird, miial-
lim, valideyn cisman obyektiv varhqdrr. Mehz pedaqogika elm! ob-
yektiv varhlrn subyektiv lerdi xiisusiyyatlarini oyranir.
Deyilanlerden bir daha aydrn olur ki, ugaq- subyektiv varhq tod-
qiqatrn obyekti kimi movcuddur. Elm mahz bu mrivcud obyektiv
varh$rn intellekt kimi inkiqafrnl hayata kegirmaya gahgrr.
Predmet - (fenn) insanr obyekt kimi elmi mcivqedan gerh edir.
t2
Pedaqogika. e_lminin obyekt va predmetinin miiayyan
.baxrglar miixtalifdir. Hatta,
edilmasinda
demek olar ki, bu igde na iadar tadqiqatgr
r,:rrsa, o qadsr da fikir, rey vardrr.
Alimlorin akssriyyati tarbiyani pedaqogikanrn obyekti kimi osas
I gotiiriirlsr. Lakin bu miilahizalorde da fikii aynhfr uoi. qo* hallarda
bozilari obyektdan danrgmayrb, birbaqa p"jaqogikanrn predmetine
miiraciet edirlor.
.bu Belc bir,fikir da tesdiq olunur ki, pedaqogika u;a!r oyretmalidir,
ise he9 di yalntz tarbiye demek deyildir. pedaqogik"a xrisusi
fsaliy_
yat noviintr aragdrnr. Bu faaliyyst maqsedycinli.ldiir, ona gciro de,
pedaqoq- qar$rsrna meqsed qoymaya bilmai: kimiso riyretmlk,
gax_
siyyetin keyfiyyatlerini tarbiya etmak va s. hamin i9a diqqstle va
daha
genig baxrmdan yanagdrqda tam aydrn olur ki, iu fealiyyct
sbedi
mcivcud olan faaliyyatdir vo vezifalori yerins yetiiir. Bagqa
_bageri
srizle, yagh naslin illerla topladrlr sosial tacriibeni ganc-nesle gatdrr_
maqdrr. Bezan bunu <medeniyyetin oti.irijlmosi> da adlandinrlar.
Buna gcira dc deya bilerik ki, pedaqogika sosial fealiyyati iiyrenen
elmdir. Bu faaliyyat ncivii gaxsiyyatin iosial inkigafina, tecriibelerin
ganc nasle gatdrnlmasrna xidmet edir. pedaqogika elminin
obyektinin
miieyyen edilmesi onun nazari isrhdrr. Ogar iedaqoji
_statusundan
nazeriyyenin seviyyasi nezere allnarsa, onun predmetinl Ueis miley_
yonlaqdirmek olar. Bu, fealiyyet zamanl yaranan miinasibatlarin
sis-
temidir. Pedaqogikamn predmetini insan gexsiyyetinin inkigaf etdiril_
rrasini nezari esaslan, hemin esasdan pedaqoji prosesin qanunlan
va
q anunauylunluqlan tsgkil edir.
Perlaqogikanrn predmetinin bu qekilda miieyyen edilmesi yeni
deyildir. Bu barede halo yanm esr bundan ewol professor A.F.proto_
popov <Pedaqogika elminin bazi meselaleri> adl meqalasinde
(<Sov.Pedaqogika>, 1953, Ne 5) behs etmiqdir.
O, hsmin maqalasinda
yazrrdr: predmetini pedaqogika elmimizdle qebul
.<<Pedaqogikanrn
edildiyi kimi fsaliyyet novti olan tsrbiyo, tsh-sil, telim deyil,
telim,
terQiye, tehsil geraitinds insan inkiiafr vs
_qaxsiyyetinin formalagma-
srna y6neldilmi$ proses t3$kil ediD.
Pedaqogikanrn predmetinin bele miieyyen edilmesi formal
mahiy-
yaln rz tedq.iqatgrlan deyil, ham de mekiabin
l.^1, 9:s,.-.1.:..91. praktik
l$qrlarlnl (mUellrmlori) $oxsiyyotin inkgafi haqqrnda
hertsrefli diigiin_
mcya, rarbiyenin mahiyyotini dark etmeye tahrik
edir. pedaqogikamn
predmetini (fanni) tam real pedaqoji .pro.*i,
ttrt ,i"f,.i]liartiyanln)
13
nezeri-praktik
nezari, elmi, metodoloii anlayrilan, pedagoji kadrlarln
tranrlifu vo maktebgtnashq nezariyyesi tagkil edir'
;;?;;ctkt;rn kateqoiivalanna pedaqoji prosesin tarkib hissoleri
olan telim,-tahsil, tarbiye anlayrqlan daxildir' I
PEDAQOJi PROSES
pedaqoji prosesa
Pedaqoii elm va petlaqoii proses' Pedaqoji elm.
nirirtrr- duftu g"nig a.,liy';ott' Pedaqoji elm biitov bir sistemdir'
i;.J"q"if
'tii" pro*riu."n, btitovliikdo pedaqoji elmi ehate etmek miim- peda-
a--"viflV"L.z konkret meqsad vj vazifadan ibaret olmaqla'
o.rii oroses pedaqoii elmin miioyyan qismini ahats edtr'
'-;I;;;;ji;;"', ir" p.auqtii qanunlar a-1a;rnd.a carevan edon
r"rii"rrtlii. ialim. tahsil. tsruiva' tlnkipf) vahid pedaqoji proses da-
xilin'<ta m<ivcud olan esas pedaqoji anlayrqlardtr'
^"i;ilG;tya, va tshsil bilavasita pedaqoji qanunlar.asastnda he-
,urr't".iritairi iiqiin pedaqoji ptot"td'it Yani talim' tarbiye vo tahsil
'keqiren ve b ) pe-
'"r"."..i,ii-t rr'",, lcxs iterbiyeqi' miiatlim' valideyn
qanunlar esastnda hayata
;"q"J, ;i;i'y;-9r bilmeli ve laaliyyetini bu
---'Bu.udunbacarmahdrr.
keqirimayi
bela bir qonaote golmak olar ki' har tarbiya ve talim
frrirvv.tiri'f"va"h pedaqoji proses kimi qebul etmek "]-t1 melgat l::il
ii"iin.'.inuvrtIur seislerin. mafioz qruplarrn' narkomanlarln'
;;ili;;il;;rnevivvata va konstitusiyaya zidd olanaparrlan her ciir fsaliy-
edir' Burada- terbiye
Ir,i"J. or."friyyati etibarila terbiye ki' bu da xalqrn'
iri"i" Lrot"Ji iiint rrztt oxlaqtn formalaEmastdtr
qebul olun-
;;;;,il';;;"i inkiEafina mani olur ve hiiquqi cehatdon
mur.
*Pedaqogika
elmindo indiya kimi . miibahisali , qalan. masalalerden
olan telim' tehsil' tar-
Uiri a. pea"uqoli proses vo olru' t"kib hissalari
iiu, uniuv,stiti aiasrnda mtivcud olan larqlardir' biitcivliivii tasdiq
"'';.i;;;jl tamhfr'
-fikra pedaqoji prosesin
;JJtvatda
orunr.. Litin bu iamamija-zidd olaraq talim' tahsil' terbiya
miisteoil pedaqoii proses kimi da izah olunur'
"' Bu1aJaL-J.en*'Jc'pedaqo.li proses va onun qanunlart iimumi hal ki-
hal aV-1tt9.!1
mi izah olunur' Guya, pe<Jaqoji proses timumi tellme' ,fimi muo)ry0n
m<jvcr.rddur ve onun qanunlartntn miiayyan
qlsml
14
,l
qismi ise tarbiyaye aiddir. Mahz bu sababdcn miialliflar telimin oz
prinsip ve metodlanntn, tarbiyanin de 6z prinsip va metodlannrn
olmasrnr gerh edirlar.
. Sual olunur: - Ogar pedaqoji proses biit6vdiirsa, pargalanmrg hal-
da mdvcud deyilse, onda onun terkib hissaleri olan telim, tehsil,
terbiye ayn-aynhqda proses kimi neco meydana grxrr? Oger, haqiqa-
tan, talirn, terbiye, tehsil ayrrhqda her biri miisteqil prosesdirsa, onta
pedaqoji prosesin tamhp neca tamin olunur?
Bu maqsodla evvalce, pedaqoji proses nedir vo mazmun etiban ile
nece baga diigiilmalidir, - fikrina miinasibatimizi bildirak: <pedaqoji
proses>in elmi anlayrg kimi ondan cince yaranmasr <pedaqogika> Gi-
mini ila baghdrr. Malumdur ki, <pedaqogika> termini XVliesrin ev-
vallarinda formalagma[a baglamrgdrr. <Pedaqoji proses> anlayrqr da
plmi_ termin kimi mehz <pedaqogika> termininden sonra formalag-
tnrqdrr. Yeni ne qader ki, pedaqogika elmi anlayrg kimi yox idi, giib-
hasiz ki, (pedaqoji proses> anlayrgr da ola bilmazdi. Lakin talim, iah-
sil, tarbiye anlayrglan tarixilik baxrmrndan gox qadim olan elmi ter-
minlerdir. Telim, tahsil, terbiya bir proses kimi heg vaxr bir-birindan
aynhqda mcivcud olmamrgdrr. Telim, torbiys va tehsili proses kimi
pargalamaq miimki.in olmadrg iigiin bu vahid anlayrqr (pedaqoji
proses> adlandrrmaq elmi cehotdan daha dtzgiindiir.
Pedaqoji proses be$erilyatin ilkin marhelasinden movcud olan
zaruri ictimai inkigaf qanunudur. Cemiyyst daxilinde geden bu icti-
mai inkigaf prosesi obyektiv olaraq hemigo m<ivcud olmugdur. yoni
yetigmakde olan ganc noslin talim, tehsil ve tarbiyasi cemiyystin prak-
tik telebatrndan asrh olan obyektiv inkigaf qanunudur. pedaqogika
elminin vazifesi mohz csmiyyetin bu mdvcud qanunlannr <iyranm-ekle
ictimai inkigafin semaraliliyini, pedaqoji prosesin gedigini elmi cshet-
dan diizgiin derk etmek ve heyata keqirilmasini toinin etmakdsn iba-
retdir.
Professor B.Ohmadov qeyd edir ki, tobiot, camiyyat va tafakkiiriin
obyektiv qanunlan var ve hamin qanunlar g<istarilon iig sahanin inki_
gafinrn osasmda durur.
Obyektiv qanun cism ve hadiselar arasrndakr daxili, zaruri, nis_
beten sabit elaqelardir. Bu alaqaler bizdon asrh deyil, varhsn dz
tebioti ila bafhdrr. Qanunlar miivafiq goraitdo fealiyyat gcisterir,
miie)ryan proseslor qeklinde tozahiir edir va iize grxrr. insanlai hamin
prosesleri (yeni qanun zemininde bag veran harakatleri) tadqiq
15
Uze grxarrlmrq alaqaler
etmakle zeruri elaqeleri araqdtrr ve <iyranirlar'
;;;;;;tf"Ja-edilir, elmi asarlarde gerh olunur' Belolikla de ob-
Stiiriiltrr'
vektiv oanunlar elmi qanunlar formastnda nasildon-nesle vasita
l":,';^;;;i;;; t"iioturm^s"oa, praktik raalivvatda miihiim
lalsb-
i:ltrH;;;i;. ir;^;; oz realivvotlarini elmi qanunlann
etmak iiqtin miivirtq prinsiplare.amal edirlar
r
L;;;r,'d,;;kil
'"' proses vahid ob-
ii""i1."rr".ain bir daha melum oluiki, pedaqoji Lakin pedaqoji
s halda m6viud devil'
""t;7;;;,il;..lrr*Lu"tn pio'esin tarkib hissaleri.oran, talim' tah-
ffi1"vlti;'ilt;;;i;;jt p'iriq":i proses kimi earh edilarak qetivvatla
;i:",j.';;;;;;i.q[ oxqarhq elametlari
faai^ tit"firir, tahsil, tarbiya anlayrqlarrnda va bu. iig pedaqoji
edir
faroli "aiif.
alametlarine nisbatan iistii;liik tagkil
istirak edir'
it<i taraf (6vradan vs <ivranan)
;:,:;,tffi;ffirâ''t,ai'
-^^'5'riira..'
p"a^qoji proses' veni talim' tahsil' tarbiya vahid zaman
""'civesinrl:movcudotub,eynivaxtdabirlikdahayatakeqirilir.Misal
Azarbavcan dili' adabivvat' tarix'
L"il:;ffi;;-h* t,*t, uiia"ti rasm ve s Dorsin gedigi iEin icra
l*-ir,.rîlirir.iitinattiq'
-t musiqi'
'i:ff"i,' :';it,Jii r.l" ders miiddatinde manimsanilen bilik tehsit
[il;i;';,;;;;.i"-6iiit asas'nda lormalaean eiiur' varanan inkieaf
h-a1110 iki teraf iStirak
tarbivadir. Lakin bu prosesda deyildiyi kimi,
<iziiniitarbiva valnrz bir
:ilii."i;;;'Llu,' "ai, ki.ilaoitintiiohsil'
havata kegirilir' Demali' indive kimi
;;;r (od;in) fealivvati ciziiniitalim anlayt$l -d.a varolr'
*
nedaoosila elminda sirr olan
Mji"il;,;ugi.iit "' tapqrn[rnr icra .etmesi' miistaqil meqful
<iyranilmasi ozii-
6riiii:iifLiir. Bu fealiyyat iamanr bitiklerin formalaqan qiiur,
"f-"tt
,I,"rrr ai. ve bu menimsenitmis bitiyin naticosinda
ev tapgtrrfrnl icra eimak masuliyyati' intizam'
exlaqi
,^rr"^" i^til"f.
ffiil:ild; ;iii^,'oLti"it"uivedir vs sJBelslikla' malum olur ki'
lii,il"'rt"iLri" tetimi bir p'o'"' ki-i canigetiren mezmun tehsil va
ffiili;."ilu J"v' onun uilttit ki, hsqiqstaq.pedaqoji'proses kimi
;;;il -atr,
olan talimdir, naticesinde ise tahsil ve terbiye meydana
a,t.. yoxdursa, demali' tehsil va torbiya de yoxdur' O
ierbiyaden sdhbat gedir' demali' bu prosesi
hsvata
i"J, il,""t "fim
tii
""
kegiren telimdir'
I miihazira konspektlari Bakr- 1983'

B.Ohmadov, A Rzayev' Pedaqogikadan
sah.73-74
16
o o
o 0)
o at
o o
l-
x
\
"")
t7
Problem baxtmtndan movcud olan talim va tarbiyanin prisiplarini
bir-biri ito miiqayise etmak gox vacibdir.
Apanlan miigahidelerden malum olur ki, terbiyanin iig prinsipi
thavatla elaqelandirma, yagauyfunluq, fardi xtisusiyyatlerin nazero
ahnmasr) talimla eynidir. Qalan on prinsip - terbiyeds meqsedyol-
fiiiU., t"iuiv"a" niibintik, terbiyads hitrmet va talebkarhq, taleblerde
uuniafif., s6zle amalin birliyi, terbiyada aqkarhq, tarbiyeda hertarefli
tasir, tarbiyeda ardrcrlhq vj sistematiklik, kollektiv vasitasile tarbiya'
te.biyeds pedaqoji rstibarlikle uqafrn lealiyyatinin birleqdirilmasi-
telimin prinsiplarinden ferqlidir'
Telimda nezerde tutulan prinsiplsrin oksariyyeti: talim iigiin mii-
,orib q..niti, yaradrlmast, amekdaqhq, telimda diiziine. ve aksine ela-
q""i, 'U"iivi, qiiurluluq ve fsalhq, elmilik, tolimin tehsilverici' talimin
i".Ulyr"ai"i, inti$afetd-iricilik, telimda ayanilik, miixtalif iisullardan
iriii^'a", uifit ve tacanff n mdhksmlendirilmssi tarbiysnin prinsiple-
.lna" n.rrra" tutulmayib. Sual olunur: - Telimin nezarde tutulan bu
Bu suala
o.iniioLt.ir" istinad etmodan terbiye etmek mirmkiindiirmii?
i"r"U'i"p."q iigiin vacibdir ki, torbiyanin prin^siplarini bir-bir
;r;rd"; iegi.et. i;oret, heqiqetan, bu prinsiplar-srrf tsrbiyanin ozii-
- - aiddir, yoxsa praktik olaraq talimin
na prinsipleridir'
s;i
7. movcud pedaqogiia kitablarrnda terbiyade meqsadyor-
liiliik prinsipi talimin priniiplarindo nezoro altnmamtgdtr' Ogar talim-
ne za-
Je moqssdy'onlii prinsip yoxdursa, onda tarbiya deyilen anlaytq
rnurr, fiotoio u, n.., y"iin. yetiritir? Bu ki,. miimkun olan hal deyil'
i.i- boyu peiaqogiia elminda tatimin terbiyeedici imkan-
Cti"ti
f,rrnL" a"ru,f rt u. aonr-ao" isbat etmaye qahqrlrr ki' tarbiya' heqi-
ori"n. ,"ti-t" ,rhdetdodir, tolimde bu ve ya diger formada tarbiyc ha-
meq-
ir-itl-rnOu.uaa"r. Ogar talim, haqiqaten, terbiya edirsa' demeli'
sajytinliiliik
""-i.- talimin prinsiplori srrastna daxildir'
Fliri movcud pedaqogika kitabtannda tarbiyeda hdrm't ve
taf Jtarf ,q prinsipi - ielimds prinsip
kimi nezars ahnmamr$dtr' Gorc-
ir;iq;i*, darsda hormai va tolabkarhq olmamahdrr? Goriindii-
;;, zamant hrvata kc-
; ili ;;;; vanh$ fikirdir' Qtinki terbivo' talim
0,," va telabkarhq tclimin on vacib prinsipidir'
l"f'f l, O* g*jJt t
'" il r.ri_i?, prinsiplari srrasrnda uqaqlira verilen talablarda vahidlik
priitipi^J.'t Jt kitablarda nazordo tutulmamrEdrr' Oslinda'
i, uEaq-
esasan, telim zamant icra edilir' Ogar
talim zama-
-;ot.'-ia*
io.u u'..if.n teloblsr, no da
;' i;ilft; piio'ipi gozlanilmase na tehsildc'
18
trrbiyede lazrmr naticalar olda etmek olmaz. Demeli,. istar-istamez
trlimda telablerd6 vahidlik prinsipi zeruri hal kimi tatbiq olunmahdrr.
Qiinki talim zamant vardig va adetlarin yaradrlmasr mehz telablarin
vahid prinsip asasrnda tatbiqinin nsticasinda yaranrr. Oger vahjdlik
pozularsa dinamik stereotip yaranmaz ve talim qargrsrnda duran vazi-
loni yerina yetira bilmaz.
4. Talimin prinsiplsri srasrna (Sdzla emslin birliyi prinsipi> da
daxil edilmamigdir. Ogar sozla amelin birliyi prinsipina talimda - dars-
dc amal olunmursa. onda miiallimin bir gexsiyyat kimi faaliyyati neca
tenzim olunacaq ve onun informasiyasrna kim inanacaq?
5. Tolimin prinsiplarinda ardrcrlhq va sistematikliyin nazare ahn-
madrlrnr aks etdiren kitablar da vardrr. Bela grxrr ki, talimda ardrcrlhq
va sistematiklik yoxdur. Hsqiqstde tolim hemiga ardrcrl ve sistemli
halda tetbiq olunur. Qiinki talim ardrcrl va sistemli hayata kegirilmaz-
so heg bir semareli natica vero bilmez.
Aydrn oldu!u kimi, hamin kitablarda tarbiya iigiin nezarde tutulan
prinsiplarin hamrsrnrn bir-bir praktik olaraq tahliline ehtiyac yoxdur.
Terbiya iigiin nezerda tutulan prinsiplerin hamtsr talim prosesinda
tatbiq olunan prinsiplardir. Yani nazordo tutulan bu prinsiplerin ha-
mrsr telim prosesini semorali tegkil etmekla, tohsil va tarbiyenin heyata
kegirilmesine xidmst edir.
Ogar m<ivcud olan pedaqoji adebiyyatr diqqetle nszerdan kegirsak,
a1,drn g<irarik ki, heqiqatan, tsrbiys ve tehsil hem telimin esas vezifesi
kimi, hem da tolimin terbiysedicilik ve tohsilvericilik prinsipi kimi
r:.h olunur. Qox gozel, agar beladirse, onda terbiya iigiin tosnif olu-
r;rn prinsiplor ciz elmi mahiyyatini itirir. Diger tarofden, terbiyeetma,
lchsilvermc, heqiqeten, telimin asas vazifasidirse, onda tarbiyeedicilik,
c.milik, tohsilvericilik va iistalik inkigafetdirir ',ik prinsip ola bilermi?
\.1olum hcqiqetdir ki, talimin biitiin prinsipleri terbiyeetma, tahsil-
r slma vczilasjni hayata kegirir.
Bir halJa ki, meqsodimiz clmlcndirmek, tohsillar,Jirmek, torbiya-
inkigaf etdirmskdirse, demeli, bu, pedaqoji proscsin naticesi kimi ba-
qa di.igiilmalidir. Bu scbcbdon elmilik, tehsilvericilik, tarbiyaedicilik va
inkigafctdirmcni ayn-aynhqda prinsip kimi tasnif etmek elmi baxrm-
dan csasszdrr. GSrasan, o hansr prinsipdir ki, elmilik, tohsilvericilik,
terbiyeedicilik (inkigafetdiricilik) vazifasini yerinc yetirmir?
Gdrilndiiyii kimi, indiyc qodar talim-tcrbiye iigiin nazards tutulan
prinsiplerin har biri ayn-aynhqda elmilik, tehsilvcricilik, terbiyoedicilik
19
pro-
,rlki;itlcttlilicilik) meqsadins xidmet etdiyi iigiin vahid pedaqoji
"- vaziI csiclir.
scsin
M"q."ivOnltitiik, 'heyatla elaqolendirms, $iiurluluq ve ?ealhq, ya'
sauvslrnluq. ferdi Yana$ma, ayanilik, bilik, bacanq ve verdiglerin
*.,ilfcmtrndi.itmasi, nikbinlik, hormet ve telebkarhq, teleblerda va-
hidlik, ardrcrlhq vo mtintezomlik, demokratiklik ve aqkarhq, huma'
iiir,r,' (tiilt-t.,n" ,e qaxsi niimune anlaytqlartnrn her biri pedaqoji pro-
."rirr' qurrrnuuyfunluqlandrr. Mehz bu zsruri qanunauyfunluqlar
,,os,ndu tatirr-r prosesinds elrni qerh etmekla oyranenlar tahsillandirilir
vc terbiyo edilir.
Elmilik telimdc prinsip kimi iimumi anlaytq deyil, konkret movzu-
da lks olunun mezmundur. Bu mezmunu mtieyyen etmak
iigijn tehsil
sistemina diqqstls nazsr salmaq kifayetdir' Uqaq bafgalanndan
tut-
rnuE .,ni*,".sii"ttsrin tnagistr pillasine kimi qebul olunmug
elmin mcz-
proqramlart va tedris vosaitleri
;;;;;, hccmi tedris planlair, tedris
prosesinds bu
ii". lror'rao kurrikulumla mtayyan edilir' Mahz telim
t uq.,qi t"r"at.. vasitcsi ilo nezerda tutulan elmilik tohsil
ve tarbiye-
nin nlaqsedi kimi hayata keqirilir'
Pedaqoji proses vahiddir vo onun tsrkib hisselari olan telim' torbi-
," d" ,ohid'fotmada heyata keqirilir' Bu sababden deya bilerik ki'
qanun-
indiva kimi talim ve terbiya iigiin ayn-ayrthqda tasnif olunan
i^. il"q a, pargalarunrg hilda movcud deyil, pedaqoji prosesin vahid
,,o,runiu.ta, bu fikri hals oz dovrtinde tesdiq eden klassik alman
p.Juqoq, A.Disterveq demigdir: <Telim tarbiyanin terkib hissesi'
lu.,t-o, trrafidir, talimi terbiyedan siini surstde ayrrmaq mtimkiin
dlvil. Talirnin prinsiplari eynila terbiyanin prinsiplsridir' >
'pedaqoji piosesi -praktik halda cana getiren i9 tolimdir' Demsli'
p"Juqoji p.or".in prinsiplerinin hamrsr praktik olaraq telima aiddir'
il.t -"q."at" pcdaqoji prosesin prinsiplsrinin telimin prinsiplari kimi
Lrnii ot.,nrnost elmi baxrrr-rdan meqsedo mirvafiqdir' Pedaqoji pro-
sesin qanunauy[unluqlan talim foslinde mahiyyct etibarile
aydrn gcrh
olunacaqdtr.
Talim - pedaqogika dorsliklerinde miistoqil pedaqoji proses olaraq
bilik. bacairq va verdiElere yiyelcnmc anlaytqtntn heyata keqirilmesi
kirni izah olunmaqla yanaqr, talimin tarbiye ile vehdatda olmast da
qcycl o.lunur vc qoiiyyetla bildirilir ki, tetim yalnrz bilik, bacartq ve
,"iaiql"ti. tcrbiya ise exlaqi anlayrqlan lormalaqdrrrr'
20
Sual olunur: Ogcl talim zamanr bilik, bacanq ve vordiglcr.o
yiyslaniriksa, onda bu bilik, bacanq va verdiglsrin mozmunu naden
ibaratdir? Bu qazanrlmrq bilik, bacanq va vsrdiglar tohsil ve tarbiye-
dan ibarat deyilsa, onda bas neden ibarotdir?
Telim --ereb soziidiir, menasl (dyretmek> demakdir, r.us dilinda
<obugeniye> oyrotmak vo yunan dilinda <didaktika>nrn da mcnast
<oyradircm> demekdir'.
Didaktika elmi termin kimi XVI asrin axrrlarrnda ahnan pecla-
qoqu Volfqanq RaLki (1571-1635) tarafindsn elmc getir.ilnir;dir. Br-r
likri Y.A.Komenski <Bciyiik didaktika> oserinda <her ;ef i han-uya
necc riyretmeyin nazariyyesi>r kimi daha da inkigaf etdirarek. <Bciytik
didaktika> anlayrgrnr yaratmrgrdrr. Bu sabcbdsn tahsillandirmanin va
terbiyeetmsnin keyhyyeti, haqiqeten, tclirrden - dyrstmakden asrhdrr.
Demali, didaktika heg da pedaqoji adabiyyatda yazrldr[r kimi. rolim,
tahsil, tsrbiyc nczcriyyesi deyil, <didaktika) tolim anlayrprdrr. ciyral.-
mek nazeriyycsidir.
Vahid pedaqoji prosesin torkib hissosi olan telimin ehni tehlili hele
ki. miibahiseli olaraq qalrr. Yani, mrivcud pedaqoji odebiyyalda
talimin vahid pedaqoji prosesin terkib hissasi oldulu tasdiq olunsa
da, paralel olaraq telimi miistaqil pedaqoji proses kimi dc izah edir.-
ler. Diger teraldan yazrlrr ki, tolim, tohsil vo torbiyanin r.uaqsadlcrindc
timumilik var ve daha sonra yazrlrr ki, telim, tehsil. tarbivanin kate-
qoriyalannda oxqarlq slamatlori tarqlilik alamstlarine nrstaten daha
goxdur.
Pedaqoji prosesin terkib hissasi olan telim ciz-ozliryiinde rnovcud
olan mtisteqil proses deyil. Vahid pedaqoji prosesin ayrrLnaz torkib
hissasi olan talim tshsil va tsrbiyenin meqsedir,dsn asrl olaraq hcyala
kegirilir. Tsdris planrnda tehsilin miiddati, tedris olunan fenlarin miq-
dan ve hsr bir fonn tizra nece saat talim (dars) meg[clcsinin aparri-
masr deqiq miioyyon olunur.
Ikincisi, talimin tehsil ve tarbiye ile heg bir oxqarh[r yoxdur. Talin.r
tahsil vs tarbiyeni heyata kegiren ig prosesdir. Ogcr talimin tehsilc.
tarbiysys oxgarhlr ve ya fsrqi olsaydr, onda hokrncn talirnin tchsil vc
tarbiysdan larqli ayrr bir mazmunu da ohnah idi. Bu da n.riimkirn
olan hal deyil. Misal iigiin, gdtiirek hor hansr bir dersi. Gorck. bu
vahid pedaqoji proses gorgivosinds telim, tchsil, terbiyc neco mrivcucl-
dur. Bunlan bir-birinden nece segmak olar.
21
Talim iq prosesidir darsin gediqidir' Tahsil darsda. (talimde) izah
-
olunan m<iviu asasrnda qazanrlan bilikdir' Tarbiya isc hemin qazantl-
-i, Urfit asastnda formilaqan ;iiur, yaranan axlaqi, fiziki' estetik'
ntlquqi mtinasiUstlarin inkigafidrr' Bclelikle, tnalum olur ki' tclim'
haqiqatsn, vahid pe<iaqoji prosesin daxilinda mov-
tetriit vs terbiys,-hissslariclir'
ntan tcrkib Bunlartu heq brri ayfl-ayrrhqda n-rovctitl
"rJ
deyil.
Talim-nezari aniaytg olan tahsil 'Ye tarbiycnin tccriibi (praktik)
olaraq hayata kegirilmasi prosesidir' Talim prosesinda yeni biliklcrr
vivrl:nmckla miieyycn vcrdiqlar yar ln
' alhrtta. tslim talca mektcbdc hamiga nriisllimin rahbarliyi ila hoya-
ta kegirilmir. Telim ailedc, maktabdenkanar m!-tassisalertis ve s
ycr-
lerdc mtivcuddur.
^-
i;ii;" maqsedyonlii lcaliyyat olaraq, asasan, bu prosesi idaro ccl'rn
tercfla ugaqlai arastuda uijvcud olan va qismcn m stcqil hcyata
kc-
giril"n fcaliyyetdir' l:rlimin meqssdi rt,saqlartn.real gcrqcklil'c
"m"ii
iiygunlaq-a.tn, lamin ctn.rckden, habelo miixtalil voziyyatlcrdan ba;
gi*"o.-uqaun, onlart cmck fcaliyyatinc, sosial heyata haztrlamaqtlan
ibarctdir. Nliisllirn, validcyn va etrirfdaktlar lap kiqik yaqlartndan trla-
[a har hansr foaliyyat noviitlir necc yerinc yetirmayi gosl"cril ' 62 trlr-
f nt,nr tidemok. iciimai vczilcleri yerins yetirmek iigiin miivafiq bilik'
bu"onq u, ,".,1ig1r.. yiyalandiririar' Praklik hivat fealiyyati olan
tclim yagh naslin ganc nasli meqsadyonlii, sistcmli bilik, bacarrq va
vcrtligiars ahqdrrmaq proscsidir. Telim, asirson, (qismen miistaqrl dc
clur')'iki t.."i u.u.,nii mcivcud olan faaliyyet prosesidir' Biri rniiclli-
min oyratma, digali isc gagirdlarin ciyrenmc laaliyi rrtidil Bu faaliyy'rt
prorcsinds uqaqiar hem bilik, bacarrq va vardiqhra yiyclcnir' hcm clo
tarbiyc olunur.- Oyrsnmo uqaqlar iigirn xiisusr tsgkil . edilmiq leal'
mirsicqit idrak, omak, cstctik faaliyyetidir ki. bunun naticasindc bilik'
bacanq, varrliqler vc clabiliyyatler formalaqtt U;aqlann laal idrak
proscsi materiairn qavrintltrast, onun menimsanilmesi, yaradrorhqla
iatbiqi va hoyati bacarrqlartn formalaqd rrrlmasr prosesidir'
Tacriibo isbat eclir ki, talirnda hamiga iki tar"rf igtirak etmir' Qox
vaxt telim yalnrz bir terefin sarbast faaliyryeti ila hayata keqirilir' Misal
iictin. saelidin ev tap$tngrnr icra etmesi. miisllimin yeni derse hazrr-
la5masi. fasilosiz tahsilin fardi olaraq hayata keqirilmasi vr s riziinti-
taiim vasitesils reallaqdrrtltr. Tarix boyu hemiga ccmiyyetde oziinti-
telim va yenidantalim mtivcud olmuqdur. Lakin pedaqogika elmindo
22
hale de <iztiniitelim, yenidsntelim anlayrqt <iz elmi qarhini tapa
bilmemiqdir. Ogar yenidanterbiya anlayrgr varsa, onda bu iq talimsiz
nece heyata kegirile biler?! Bu sababdan deya bilarik ki, haqiqatan,
ciziiniitelim va yenidontelim anlaytglan reallqdrr.
Tahsil. Pedaqoji odsbiyyatda tehsile verilan tarillcr bir:-birindan
ifada etibarila nisbatan farqli olsa da, iimumi neticada tahsil bilik, ba-
canq ve verdiglarin macmusu va ya tolimin neticesi kimi izah olunur.
ilk baxrqda s<iylanilen bu fikirlor inandrrrcr g<iriinsa de, lakin tehsili
sadcca bilik, baoarrq va vsrdiglarin macmusu va ya talimin neticasi
kimi gerh etmok fikri ila razrlagmaq olmaz. Ogar tehsil, haqiqatan,
bilik, bacanq va vardiqlsrin mecmusu ve ya telimin neticesi olsaydr,
onda talim prosesinde igtirak edenlsrin hamrsrnrn biliyi, bacarrfir ve
verdiqi eyni saviyyede olmah idi. Qiinki talim zamanr apanlan ig hamr
iigiin eyni saviyyade heyata kegirilir. Lakin tecriibe isbat edir ki,
haqiqatan, qazanrlmrg bilik, bacarrq va verdigler (telimin naticasi) key-
fiyyet etibarile mtixtslif ssviyysda meydana gtxtr.
Belelikla, melum olur ki, tohsil sadace bilik, bacanq va vardiqlorin
mecmusu (toplusu) va ya talimin neticasi deyil, tefakkilr prosesinin,
aqli fealiyystin neticesidir.
Elms goxdan malumdur ki, dorketme aflrn sayasinda yaranlr vo
telim prosesi olan a$rn inkigafina kcimeklik edir. Qiinki talim vasita-
sila mohz eqli cahatden inki$af etmek imkantna malik olan fardlari
(ugaqlarr) tahsillondirmek miimkiindiir. Talim alrl yaratmrr. Telim
lardda (ugaqda) mrivcud olan a$a tesir etmekla, onda bilik, bacarrq
va verdiglari formalagdrnr.
Pedaqoji prosesin miihiim tarkib hissasi olan tohsil spesihk xti-
susiyyetine goro yegano anlayrqdrr ki, hom telimin, hem da terbiyenin
mezmununu teqkil edir, ona gora de vahid pedaqoji prosesi yaradrr.
Genig anlayrg olan tahsil (tshsilin genig anlayrg olmasr fikrinin
miiallih prof. B.Ohmadovdur) talim prosesinda tarbiye igine xidmet
etmekle miixtalif hacmde ve miixtalif istiqamatds bilikalma va ixtisa-
sayiyelanma vozifelerini heyata kegirir.
Tehsil geniq anlayrq oldulu iigiin goxgaxolidir. Bu sobebden tehsi-
lin ciziinemaxsus mozmunu, hecmi, miiddati, pillasi, istiqameti, tipi,
sistcmi, idaretma markazi, idaraetma orqanlan va qanunu vardrr.
Tahsil har bir pillede <iziinamaxsus mezmunu, hacmi, miiddati ila
ferqlanir. Misal iigiin, mektabaqadar tehsil, ibtidai tehsil, esas tehsil,
orta iimumi tehsil, orta peqe tehsili, orta ixtisas tohsili, ali tehsil. Bu
23
pillalarin har birinda tehsil nazarda tutulan tadris planrna rsas:rt
hayata kegirilir.
Tehsil camiyyetin praktik talabatrndan asrh qanunaur,[unluq ola-
raq diinyevilik, iimumilik, varislik va sistemlilik xtisusiyyot Iarina
malikdir.
Tahsilde ixtisas anlayrqr var. Yeni na qadar predmet anlayrqr varsa,
bir o qedor de ixtisas anlayrgt var. Misal iigiin, gcitiirek ali tchsilli
milallimi, hakimi, miihandisi, texnoloqu, mexaniki va s. bu pega
sahiblerinin her birinin <iziinamaxsus ixtisaslan var. . .
Tehsil pedaqoji anlayrgdrr, pedaqoji prosesin tarkib hissosidir.
Cemiyyotin els tabeqesi, ele qurumu yoxdur ki, tahsildan kanarda
qalsln.
Demali, pedaqoji proses va onun miihtim tarkib hisscsi olan rohsil
biitdvliikda bageriyyeti ehate edir. Bsgeriyyat tarix boyu tchsillc in-
kigaf etmiq ve miiasir inkigaf da tshsildan asrhdrr,
Demali, lahsil - miivcud tahsil sisteminin har bir pillasinda uiivaJiq
zaman garqivasinda, nazarda lutulan hacmda qazarulan bilik, haturtq t,d
vardiSlarin .saviyyasinda intellektin aqli w./iziki cahatdan inkiSr{ ctdn.il-
masidir.
Tehsila idrak fealiyyati kimi baxmaq lazmdrr. FIcr geydan cvvcl
tohsil talim prosesinda geden eqli fealiyyatin noticasidir ki, bu da
ugaqlaln bilik, bacanq va verdiglera yiyolenmasi, tcbiat vc icrimai ha-
yat hadiselerino miinasibetini aks etdirir. Bununla bele, tahsil dayig-
malar, inkigaf va takmillegdirma prosesini da ohata edir. Tahsil yalnrz
biliklar toplusu, yrfrmr olmayrb, ham de insanln fasilosiz bilikl:rra yi-
yelanmesi tigtn idraki, psixoloji, fiziki vc Iizioloji hazrrh[rnr da aks
etdirir. Tahsil ictimai hadise olan terbiycni, pedaqoji lsaliyyati, 9ax-
siyyatin lormalagmasrnr <iziinda eks etdir.ir va bu trg siitun iizarinde
real pedaqoji prosesin mezmunu ahatc olunur. Tohsilin mahiyyoti
ondan ibaretdir ki, o, camiyyatin sosial-iqtisadi, siyasi, manavi-hii-
quqi ve medeni telabatlannr asas tutaraq, ugaq bafigalannda, orta
iimumtehsil, orta ixtisas tahsili ve ali maktoblarde hayata kegirilir.
Belalikle, tahsil-tehsilin miixrelif pillalar.inde miivafiq illsr arzindo
heyata kegirilan telim-tsrbiyo iqinin neticesi kimi meydana grxrr.
Telim vasita, tehsil mezmun, terbiya isa rirnumi naticadir.
Tarbiya Pedaqoji adabiyyatrn harnrsrnda tsrbiyanin mahiyyati
inkigaf etdirme, erseyo gatdlrma, hsyata hazrrlama msnasrnda iiah
24
olunur. Bu, haqiqatan da beladir. Tarbiya areb srizii olaraq menasl
inki$a f demckdir.
Nedansa. indiya qedar mcivcud pedaqoji edebiyyatda tarbiye miis-
taqil pedaqoji proses kimi qebul olunaraq, davranrg qaydalan, axlaq
anlayrgr kirni 5arh olunur. Qox qaribe bir paradoks meydana grxrr.
Ogar tarbiyc, haqiqatan, davranrg, exlaqi anlayrgdrrsa, onda terbiya-
nin ayrrca tarkib hissasi olan <axlaq tsrbiyasi> noye lazrmdrr?! Gririin-
diiyii kimi, terbiye iimuni inkiqafi chate edon genig anlayrqdrr. Oxlaq
tarbiyasi iso tarbiyanin miistaqil terkib hissalorindan biri olaraq mehz
davranr;, tinsiy'yat, adcb qanunlarrndan behs edir.
Maraqh burasrndadrr ki, indiye qeder movcud olan pedaqogika
kitablannda terbiya. rncnevi tarbiye, axlaq tarbiyasi eyni mazmunda
izah olunur. Halbuki, tarbiyenin tarkib hissalarine diqqatlo nezer sa-
landa, bu lnczmun larqi aydrn baqa dtigtiliir. Ogar terbiyo mezmun
ctrbal ila rntixtalif tarkib hisselarine bolirniirsa, demsli, tarbiya heg de
sadacc davranrq qaydalarr deyil. Terbiya aqli, exlaqi, fiziki - fizioloji,
cstetik, iqtisadi-omrk, ideya-siyasi, ekoloji, hiiquqi cahetdan insanr
hiitiivltikda inkiqah aha te edir.
Bela bir her terofli inkiqah, qiibhosiz, tahsil (bilik) va tolim vasitasi
ila hayata kcgirmak mtimkiindi.ir. Mahz illar boyu tacriibada pedaqoji
prosesin bu mezmunda mrivcud olmasrna baxmayaraq, talim, tohsil,
torbiycnin elmi-nazari izahrnda yanhghla yol verilib. Tacriiba isbat
edir ki. pedaqoji proses vahiddir ve onun tarkib hissaleri ayrr-aynhq-
da miistaqil proses kimi movcud deyil. Talirn prosesinin tasiri iia
torbiye prosesi gedir. Torbiya praktik halda aylca bir proses kimi
mcivcud deyil. Terbiya (inkigal) insanrn intellektinda baq veren aqli,
axlaqi. hziki, psixi, Iizioloji inkigaf prosesidir. Bu sobabdan de talimin
noticasi olan inkiqal (tarbiya) keyfiyyst etibarila milxtelif olur. Yani
her bir qsxs lardi imkanlarrndan asrh olaraq inkiqafedir. Telim sadeco
m<ivcud olan imkanr inkiqaf etdirir. Ogar bu inkigafetma imkanr
yoxdursa. demoli, talim miimkirn olmayan imkanr ozii inkiEaf etdira
bilmsz. G<iriindiiyii kirni. maqsed tarbi""-e (inki,sal) erdirmekdir. Mehz
bu meqsedden asrh olaraq telim va tehsil zcruri hal kimi meydana
grxrr. Tacriibe isbat edir ki, hoqiqot:rn. bacalrq, vardig ve adetlari
formalagdrrmaq, inkigaf etdirmok, miivatiq tehsile (biliklera)
yiyelanmek iigiin telim vacibdir. Mahz tslim vasitosils genc nesli aqli,
axlaqi, fiziki, estetik, iqtisadi, siyasi, ekoloji, hiiquqi, fizioloji, pslxo-
loji, mcnavi biliklere yiyalendirmakla inkiqaf etdirmek miimkiindiir.
25
Bu inkigaf mexanizminin heqiqiliyine inanmaq iigtn sadace olaraq
ugaq ba[galannda aparrlan maqfalalore va iimumtehsil mektablerinde
tedris olunan fenlere nazar salsaq, gtirerik ki, fenlor asasrnda tegkil
olunan talim, haqiqeten, tarbiyonin terkib hisselarini heyata kegirir.
M<ivcud pedaqoji sdabiyyatda tcrbiye mezmun etibarila geniq
pedaqoji, geniq sosial ve dar manada 6arh olunur. Olbetta, tarbiyenin
bela mazmunda izahr ile razrlagmaq olmaz. Qiinki geniq menada tar-
biye haqqrnda yiiriidiilan hkir eyni qayda ila dar mona iigiin ds sdy-
lanilir. Terbiyonin els bir terkib hissesi yoxdur ki, onu dar manada
gotiirmsk miimktin olsun. Terbiyonin her hanst terkib hissesini got r-
sek, g6rarik ki, bunlarrn hor birindc biitiin tarkib hissalarinin elamel-
lari var va bunlar biri-birinden tacrid olunmug halda mcivcud deyil.
Yeni elo bir fiziki, estetik, amok, ekoloji tarbiye yoxdur ki, orada a[rl,
axlaq, grizellik, hziki hal, emak faaliyyeti olmasrn. Ogar sosial manada
iglenen tarbiye anlayrgrnr pedaqoji manada iglenen terbiya anlayrgr ila
miiqayisa etsak, gorerik ki, bunlann arasrnda heg bir ferq yoxdur.
Onda deye bilerik ki, haqiqetsn, torbiyenin sosial vs dar manast yox-
dur. GeniE manada iglonen terbiya anlayrEr yalnrz sosial telebatdrr.
Tarbiyc, heqiqeton, mezmunca iki manada meydana gtxrr. Ogar
anlayrg iki menada mcivcuddursa, demeli, onun iki, bir-birine zidd
mozmunu olmahdrr.
Tarixin ictimai tecriibesi ve miiasir zemanemizin heyat tarzi siibut
edir ki, terbiye, haqiqsten, fszil (miisbat) vs rezil (menfi) menada
movcuddur.
Nedonse, pedaqoji adebiyyatda indiye kimi terbiya yalnrz bir
miisbct manada g<itiiriilmiiqdiir. Buradan bele bir fikir yaranrr ki,
egar terbiya yalnrz miisbstdirsa, onda bes rozil xislatli adamlar hara-
dan meydana gal;r?
Hala qedim madeniyyet abidosi olan <Avesta>da terbiyanin xeyir
(Hormiiz) (Ahura-Mazda) va gar (Ohriman) (Anhra Manyu) manada
olmasr soylonilmiqdir. Miiselmanlarrn miiqoddas kitabr <Qurani -
Karim>da savab va giinahrn, halal ve haramrn olinasr izah edilir: ycni
xeyir iglar gdronlsr savab etmig olur, gar iglar goranler isa giinah.
Bu da danrlmaz heqiqetdir ki, axlaqrn fazil (miisbet) ve razil (mon-
fi) kateqoriyalan vardrr. Onda nece olur ki, sxlaqi keyfiyyatlar rezil
oldufu halda, tarbiye yalnz miisbat monada olsun?! Yetigmskda olan
genc nesli yiiksek manevi keyfiyyatlar ruhunda terbiyo etm6k ba$eriy-
yetin terbiyeetme prosesi qargsrna qoydugu on birinci vazifedir. Xeyir
26
vc grr, mard va namerd, halal ve haram, savab va giinah, yaxgr vr pis
olmaqla bir- birinc zidd formada meydana grxlr.
Genig anlayrg olan terbiya mazmun etiban ile fezil ve ya rezil
olmaqla, btitiin hallarda talim vasitasi ile aksiomatik, ya da epistemik
formacla hcyata kegirilir. Tarbiye telim vasitosi ilc formalaqdr$r lgtin
mahz indiya qador terbiys iigiin tasnif olunan qanunlar (prinsipler va
mctodlar) biitovliikda telim prosesina aiddir.
Tarbiyaetma ictirnai hadisa olub, ibtidai icma drivriindcn baglaya-
raq, davam cdan inkigaf prosesidir. Tarbiye insanlara maxsus olan
zcrLrri kateqoriyadrr. Terbiya ya$lt naslin ganc nasla planh, maqsad-
I iinlti va rniitagskkil, salahiyyetli (csiretme, terbiyelendirms prosesi-
dir. Bu ictimai hadisa insan naslinin abcdi va zoruri hayat tarzi kimi
mcivcud olmu$dur. insanlar hamige cizlerinin giiur sevilyelarinden ast-
h olmayaraq tarbiya prosesinda igtirak etmiglar. YaEh adamlar cemiy-
1'atda oz vezilc borclarrnr dork ederck ugaqlarrn tarbiya olunmasr qay-
lrsrna qalrrlar. Camiyyetin praktik hayatrndan asrh hadisc kimi ya-
ranmrg terbiyo oz qanunauylunluq iladesini evvallal folscfada, XVII
asrdan etibarcn isc pedaqogika elminda tapmrgdrr.
Gcnetika baxrmrndan tarbiyaetme ela bir sosial miihitin zoruri va
mccburi sahlsidir ki, insan neslinin qorunub saxlanrlmasrna. inkiqa-
frna cbadi xidmat cdir. Sosial medaniyyat baxrmrndan tcrbiyaetmc
ncsillcr arasrnda claqslerin mohkomlenmosini, zaruri hayati tecriiba-
nin nasillerden-nosillare verilmesini temin edir. Folseh-dini baxrmdan
Allah insanlara terbiyani ilahi hkirlcrini ifade etmak iigtin brxg etmiq-
dir. Tcrbiya ela bir ilahi mexanizmdir ki, onun kiirnayi ila insanlar.dz
etiqadlannr nasilden-nesla otiirtirlar. insan tcdriccn atral alemi dcrk
edir, ozirnrin gtiulunu zcnginlegdirir ve tekmillagdirir.
Bclslikla, tsrbiyaetma nasillarin bir-birina bexp etdiyi sosial tacrtr-
bcnin qorunrnasrnr, dini, exlaqi, cdebi, tarixi, fiziki, iqtisadi, siyasi,
huquqi, elmi-texniki anlayrglann ciyrsdilmasi vc zenginlaqdirilmssini
tamin eden prosesdir. Ustqurum hadisssi olan tcrbiyo mazmununu
Konstitusiyaya osason Drivlat aktlarr ila miicyyan etrneklo ganc naslin
ictimai hayata lrtanda$, goxsiyyet kimi daxil olmaslnr tamin edir,
onun ictimai varlq kimi inkigaf etmesine garait yaradrr.
Yenidan terbiyaetma. Indiye kimi pedaqogika elminde yenidan tar-
biye anlayrgtnrn olmasr hamrya melumdur. Sual olunur - egar tarbiyo,
hcqiqeten, bir miisbat menada iqlenirse, onda yenidrn lerbiya hansr
zaruratdon meydana galir? Tarixi tecriibo ve ictimai heyat tarzi isbat
27
cdir ki, terbiya fazil manada heyata keqirilmadiyi halda, mchz rozil
mcnada -"yduru galir. Mahz bu sebabden yenidan terbiycetm'l z:ruri
hal kimi meydana gtxtr'
Oziiniitarbiyaetma anlayqr' Tarbiyactma proscsinda en mtihiim vo
an vacib nazaia ahnan cehatlerden biri oziiniiterbiycetma 4nlayt;rdrr'
(iiinki terbiye neticedc hcmige oziinii tarbiyeetme ile yekunlagrr' Bi-
,inci, oziiniiterbiye terbiyeetmc prosesinde halledici ahsmiyyat kesb
gc-
cdir. ikincisi, ozii niitcrbiyeetme dainri va her: bir r;cxsin daxilinda
dan affektil' lc intellektual prosestlir' Yani ugaq terbiyaetmc
prosc-
sinde oz allcktiv hah ilc igtirak edir' Blr o dcmakdir ki, hcr bir u;aq
i"ibiy"e trrs prosesinda miixalif bir qtrwadir" Qiinki uqalrn terbiyaqi
vc rntiellimi ncos qabul clmosi problerni movcuddur' Ona goradir ki'
torbiycedici qiivvaiarin (tarbiyogi, mtiollim, validcyn va b ) tasiri hr-
mige ugaqlarda miirtatif formada aks olunur'
'Bu 'baxrmdan
tarbiysc Lme prosesinde oziintitarbiya haltntu tittrr
seforberliyt altnmast gox vacibdir. Buuun [tgiin a9a[rdakr Ecrtlor zalu-
ridir:
1. Terbiyccdici gsrait<Ja uqalrn tarn sarbastliyi . tcrnin olunmalt r:r
bu qeraitdc o, fcaliyyat gostermek i'9iin oz giiciine inanmahdtr'
i. Tarbiyactma- prosesi mecburi - inzibati xarakter daqtmatlah'
eksine, ugaq onun vicib ve laztmlt oldulunu baqa diigmclidir'
3. -iaibiyaetme prosesinin mazmunu tam aydln olmalt' matacllr'
ruhlandrrrci tasir gbstarmalidir ki, uEaq onu inanrlmtg qskildo ba;;a
dtiqiib qcbul etsin.
1.3. Pedaqogika elminin manbelari
Her bir elmin rjziinomsxsus menbalari oldufu kimi pcdaqogikrt

clminin do mcnbalcri (qaynaqlarr) vardrr' Pedaqogika eltninin rnenbo-
larina agafrdlk la r tllxildir:
r
l. Aieibaycan xalqtntn talim' tarbiye va tshsil haqqrnda' insan 5rx-

siyyetinin lcxmalaqmisrna dair fikirlori pedaqogikanrn .cn qiyliatli
manbayi,Jir. Xalq hemigs ganc neslin tolim-torbiyo rnasolalarini diqclct
rrerkeiin.l, saxlimrg, her biri ozliiytnda bir fclsch csor olan at:tlar
sozleri, yanrltrnaclart, tapmacalan, problemli veziyyctlcr yarir(lan
zarb-mesallari, bayatrlarr, dastanlart, na[rllarl ilo uqaqlarrn talek k Lirir-
niin inki;afrna, yaddagrnrn formalaqmastna, diqqatinin cilalannrastna
qay$ ilc yanagmtqdrr. El edebiyyatr xalqrn hayat terzinin girzgtisii,
28
onun kamal diinyasr oldu[unudan biitiin filosoflar, yazrgrlar, peda-
qoq ve psixoloqlar ondan bir menba kimi hamiqa bahrelenmiqlar.
2. Klassik pedaqoqlarrn aserlsrinden, semavi dini kitablardan pe-
daqogika bir manba kimi istifada edir. Miiqeddes <Quran>rn 750
ayesinde elmdan, elmi <iyrenmakdan, aila tarbiyesindan bahs edilir.
Qsdim yunan filososflannrn (Platon, Sokrat, Demokrit, Aristotel,
Epiktr ve b.), $arq alimlerinin (Obu Reyhan Birunu, ibn Sina, Beh-
monyar, Ol-Ferabi, Ol-Kindi va s.) Azsrbaycan gairleri va miitefak-
kirlarinin (Xaqani, Nizami, N.Tusi, O.Tabrizi, A.Bakrxanov vc b.),
diinya xalqlan pedaqoqlannrn (Y.A.Komenski, J.J.Russo, M.Mon-
ten, Ratke. Vives, Ramus, O.Yasevi Qabus, Nizamiil-Miilk ve b.)
ascrlarindan pedaqogika bir monbe kimi qidalanrr.
3. Azarbaycan dcivloti va h<ikiimetinin makteb, mtiallim, tahsil
haqqrndakr gostarig vs iqararlan, habela Azarbaycan Respublikasrnrn
Konstitusiyasr ve s. hiiquqi sanedler pedaqogikanrn qiymetli monbe-
lerindondir.
4. Qabaqcrl mektob, miiallim tacriibesinin oyranilmasi miihiim
manbadir.
5. Mekteb senadlori, elmi-praktik konfranslann materiallarr,
qagirdlarin yaradrcrhq mehsullarr (in;alar, texniki yaradrclhq, el i$lori,
modellor va s.) pedaqogikanrn manbalaridir.
Belalikle. pedaqogikanrn menboleri tadqiqatgrya riziinden evvel
apanlmrq tedqiqat iqlarine dtzgiin yanagmaEa, riz fikirlerinin m6ta-
berliyinin tcsdiqina garait yaradrr.
1.4. Pedaqogika elminin sistemi
ictimai tersqqi insan faaliyyatinin biitiln sahelarindo bitiklorin

inkigafr, intellektual ehtiyatlann zanginliyi ila ssciyyalenir. Tehsil bu
sahede hoQ da mtistasnahq teqkil etmir. Yeni biliklar ehtiyatrnrn
inkiqafr, elmi hkir sahelerinin geniglenmesi pedaqogikanrn sahalorinin
artmasrna sebob olur.
Pedaqogikanrn yeni sahaleri yaranrr. Pedaqogika elminin bela
inkiqafi yeni sahelorin yaranmaslna garait yaradrr. Neticede pedaqo-
gika elminin sistemi formalagrb. Bu elmlar pedaqogikanrn strukturu-
nu teskil edir. Pedaqogika elminin sistemini (qurulugunu) agalrdakr
ardrcrlhqla garh etmek olar:
29
Kiirpalik pedaqogikasr 1-3 ya; dovriinde olan tcrbiyanin qa-
nunauy!unluqtartnt va qeraitini tiyrenir. Bu, pedaqogikantn en cavan
sahaleiiiden bitidi.. Brnu baxmayaraq, bu saha qox siiratla inki;af
edir. Bunun saciyyevi cahati odur ki, o, baSqa bilik sahclari olan psi-
xologiya, fiziotogiya, tibb ilo sx elaqada formalaqrr'
MrltrU"qrari pedaqogika mektabeqedar yagh uqaqlann gaxsiyys-
tinin inkigafi va lormalagmastntn qanunauy[unluqlartnt ciyranir Ha-
zrrda maktsbaqader tehsil didaktikasr, maktabaqedar ya$ll u$aqi'rrln
terbiyesi nszeriyyesi va metodikasr, bu sahe iigiin kadrlar -hazrrlayan
miiassisaler movtuddur, hazrrda maktabeqadar yagh uqaqlarrn tarbi-
yasinin nezeri asaslart ve texnologiyasr iqlanir' Bunlar tabii ki, diinya
standartlartna uyfun qekilde haztrlantr.
proses haqqtnda elmin an zangin
-sahasidir.pedaqoji
Makteb pertaqogikasr
vs inkigaf eimig Min iller arzinde'bu sahode gox qiymatli
tacriibe toplanmrq, mtixtelif sosial-iqtisadi garaitiarde boyiimekdc
olan naslin inkigah, formalaqmast mosaleleri oyranilmigdir. Maktsb
pedaqogikasr bir etm kimi ali mektob pedaqosikaslnrn yaranmasr
iigiin'Ua'za rolunu oynaytr va peqakar miiellimlerin yetigm:sinin asa-
srnr tagkiI edir.
PeSa-texniki tehsil pedaqogikasr senaye vs kand teserriifatr ugiin
yiikse-k amek foaliyyatina malik olan miitaxessislarin haztrlanmasl" tn
qanunauylunluqlalnr aks etdiran sahadir.
^
Orta ixtisas iehsili pedaqogikasl sahesi kimi formalaqmaqdadrr'
Onun nezari asaslan pedaqogikanrn miivafiq orta vo ali maktab
pedaqogikasr ile elaqedir inkigaf edir. Son iller bu 'sahada ehni tadqi
qut i;l.ii xeyli giiclenmigdir. Hazrrda tehsil sisteminde aparrlan isla-
hatlar orta iitisis pillesinde pedaqoji kadrlann hazrrlanmastna xilsusi
qay[r ile yanagmagt talab edir. Bu sababden orta ixtisas tehsili peda-
qogltos pedaqogika elminin zsruri miivahq sahesini [ormalaqdrrrr'
' -lti.ittrf pedaqogikasr pedaqoji elmlor sisteminde xiisusi ycr
tutur. Galecek miitexessislcra professorlar, elmlcr doktorlarr, aka-
demikler, elmi nozsriyyelarin miiallifl eri, konsepsiyalarr hazu'layanlar,
<izlerinin ixtisaslart sahosindo yeni texnologiyanr yaradanlar dars
deyir, onlan 6Yredirlar.
-Eyni
zamanda, onlardan goxu ali tshsilin yeni didaktik konstruk-
siyalannrn yaranmastndlt, talebalerin teliminin orijinal metodikasrnrn
igienib hazulanmasrnda igtirak edirlor. Bu yeni iglamalar talabalerin
igtirakr ile haztrlantr. Didaktik iglemelarin goxu ali maktoblarin talim
30
ehtiyaclarmr odomak iigiin hazrrlanarkan iki istiqarirat - ali va orta
ixtisas maktableri nazera ahmr. Neticada universitet metodikasr, ins-
titut idrak ameyi maktebe y<inaldilir ve makteblerde ledris prosesinin
zenginlegmesinin vasitasina gevrilir. Ali makteb pedaqogikasrnrn ikin-
ci spesifik xiisusiyyetini onun mekteb psixologiyasl ila varisliyi, ala-
qosi tegkil edir. Talim ve tarbiyanin bir gox nezeri heqiqetleri gelecak
miitexessislorin hazrrlanmasrnda varisliyi, alaqsliliyi nazara alrr.
incasanet pedaqogikasl. incesanat gox genig saheni ehate edir. inca-
sonet pedaqogikasr incesaneti ehate edan sahelarin (rengkarh[rn, mu-
siqinin, heykaltaraghlrn, raqsin, dirijorlu!'un, bestekarhlrn va s.)
riyredilmosi ve bu sahede pedaqoji faaliyyatin iisullan, qaydalan va
qanunauy!'unluqlarrnr <iyranir. Yiiksak yaradrcrhq ve xiisusi istedad
teleb edan inces6net sahesi iizra ixtisaslagdrnlmrg miitaxassislarln
hazrrlanmasrnda pedaqogika elmi b<iyi.ik ahemiyyat kesb edir. Buna
baxmayaraq, incasanat pedaqogikasr pedaqoji elmler sisteminde ciz
layiqli yerini hale de lazrmrnca tutmamrqdrr.
lstehsalat pedaqogikasl. Senaye ve kand teserrijfatrnrn miivafiq
sahelari iizra yiiksak ixtisash miitaxessislerin (miihendis, iqtisadgr, aq-
ronom ve s.) hazrrlanmasr qanunauy[unluqlannr 6yrenir. istehsalat-
da yiiksak ixtisash miitaxessislarin bir-birini avaz etmesi kimi obyek-
tiv qanun toleb edir ki, daim yenilegma geden istehsalatr miitaxessis-
lerla temin etmek zaruridir. $iibhesiz ki, bu sahada nazari ve totbiqi
tadqiqatlar apanlmaLdrr.
Herbi pedaqogika biitiin riitbelardon olan harbi xidmatgilarin yetiq-
dirilmesi qanunlannrn nszori asaslannr miieyysn edir, pedaqoji pro-
scsin prinsiplerini, metodlanm va formalannr iglayib hazrrlayrr. Herbi
pedaqogikanrn elementleri orta fimumtahsil moktsblarinda, ali tahsil
sisteminde da mcivcuddur. Pedaqoji proses 62 eksini herbi tadris
mtrossisalarinde, silahh qiivvalerin harbi ixtisaslara yiyalanmesinda
taplr.
Sosial pedaqogikamn mezmununu u$aq ve yaqhlann, maktabdan-
kenar tohsil vo terbiyonin nczari va tatbiqi iglamaleri tagkil edir. Klub-
larda. texniki yaradrcrhq markezlorinde, xalq yaradrcrhq evlarinds,
idman bazalannda, incasanat va musiqi markezlarinde uEaqlar va
gancler yaradrcrhq telebatlarrnr ridayir, istirahatin faydah nrivlari ila
meplul olur, zeruri biliklere yiyelenirlar.
Ah lar pedaqogikasl yaghlann tahsil sistemini ara$dtflr, taqaijd
yaEh adamlann inkigafrna Eerait yaradrr. Ahrl adamlarla diinya
31
miqyasrnda apanlan iglar tasdiq edir ki, istehsalatda amak faaliy-
yetini dayandrrmrq yaqh adamlarla tehsil igi davam etdirilmalidir.
Ahrllar pedaqogikast hazrrda <iziiniin formalagma dovriinii yaqaytr'
YaEh adamlairn tocrtbasinin optimal gakilda yaztlmast iigiin xcyli
tedqiqat iqlari apanlmrg va aparrltr. Bu maselclcrlc tibbi biliyin
spesihk sahasi olan gerontologiya me;[ul olur'
Sosial-psixoloji ve demoqrafik tadqiqatlarrn melunatlarr tasdiq
edir ki, ahrllarla apartlan pedaqoji i9 onlarda $an ovqat yaradtr' on-
larrn teoriibesindan istifada etmak miisbat nctica verir, onlartrr camiy-
yatds laaI rolunu itirmek qorxusundan xilas cdir.
islah-amak perlaqogikasr hsbsxanaya diiqmtig adamlartn yenidan
terbiyasi masslilarindan behs edir. Cinayet heraketlsrina gorc habsxa-
nayi di$mii$ ugaqlar ve yaghlar iigiin yenidan lorbiyc. miicssisolari
vaidrr. istah -amek pedaqogikasr hiiquqqtinashqla alaqcdardrr'
Miiqayisali pedaqogika ayrr-ayn olkolerda tahsil va tarbiye sistem-
lsrinin'rntiqayisali gakilda qanunauy[unluqlartnt 6yrenir' Mirxtclil
xalqlarda tehsil vo terbiye meselelerini miiqayisa etmaklo oxqar va
farqii cahatleri agrqlayan elm miiqayisoli pedaqogika adlantr'
Xiisusi pedaqoii elmler: surdopedaqogika. 1ifl orpedaqogika, oliqof-
renpedaqogika. Fiziki inkigafrnda nciqsanlart olan ugaqlartn vc yagh-
Iarrn tslim-tarbiycsinin nazari esaslartnt, prinsiplarini, metodlartnt.
lorma ve vasitalarini igleyib hazrrlayrr.
Kor, kar ve sqilco kam olan uSaqlarrn talirn-lerbiya masalallrini
ham respublikamrzda, ham da diinyanrn ba;qa olkelerinde oyranirler'
Bu iqa lizioloqlar, psixoloqlar, hakimlar calb edilirler. Onlar nriixtalif
istiqamotli ve mazmunlu tedqiqat iglori apanrlar'
'iitbi pedaqogika tibb elmi ilo qarqrhqh alaqeda inki:;al'edir' Onun
asas predmetini xcstalarlo hakimlsrin qarqrlrtlh laaliyysti tegkil edir'
Tibbi pedaqogika uqaqlarrn en zaif xostc psixikasrnr qorumalt,
n.rlktab hayatrnrn qaydasr, tarzi ilo u;aqlart hcyacanlaldan vc qrmli
llkirlardon uzaqlagdrnnalr, onlarda 9on ovqat oyatma[l vc s mosalo-
lari oyronir. Maktebda isterik-nevroz xestellyinc rneyilli olan tlfek-
ktiriilang, srxrntrh uqaqlar da olur. Tibbi pedaqogika onlarla gox diq-
^ iglemayi zoruri saYtr.
qatls
Mrktoblilo, arasrnda xastoliklarin qoxalmast tahsil-tarbiya kons-
truksiyastntn iglanrncsi problemlarini yaradrr. Bele uqaqlarrn talimi va
miialiiasi tigiin rnetodiki iglamaler haztrlanmaltdtr' Demsli, tibbi-
pedaqoji clmlorin inteqrasiyasr yarantr. Bu sahadaki problemi h:rll
32
etmek iigiin ham alimlarin, ham praktiklarin (tibbi va pedaqoji) qar-
qrhqh qekilda tohsil vermasi taleb olunur.
Aile pedaqogikas iizliiyiinda kigik bir <ddvlab olan ailedo ugaq-
lann telim-terbiyasi, <ivlad-valideyn, valideyn-civlad miinasibatlerini,
aila btdcesini nece yaradrb tenzimlamak ve digar masalalari <iyranir.
ldmen pedaqogikasr badan tarbiyssi va idmimn en zaruri problem-
larini, fiziki medeniyyatin prinsiplerini, metodlannl, sallam hsyat
tarzinin qorunub saxlamlmasrnda badan erflyasi na idmamn rolunu
aragdrrrr.
Pedaqogika tarixi tarbiyanin, talimin va tahsilin miixtelif mektab
sistemlarinin, pedaqoji cerayanlann yaranmaslnl, rnahiyyet yo mez-
mununu, habela, ayrr-ayn pedaqoqlafln pedaqoji sistemlari ve kon-
sepsiyalannrn tarixini ciyranir. Tarixi-pedaqoji tedqiqatlar miilki ta-
rix, etnoqrafiya, etnologiya, arxeologiya sahesinde apanlan tsdqiqat-
larla su baflrdrr. Tahsil va tarbiya sahasinde alimlarin apardr[r tadqi-
qatlar bagariyyatin inkiqaf tarixi marhelalsrina uylun gakilde apanlu.
Pedaqogika tarixinin miiasir problemlarindan biri onun ideoloji
miisteqilliyidir. Bu baxrmdan pedaqogika tarixi sahasindeki tedqiqat-
lar obyektiv, tarixi heqiqetlari, faktlan tahrif etmedan apanlmahdrr.
Pedaqoji elmlar sistemina miixtalif fanlarin tadrisi maodikalan da
daxildir. Bii, ayn-ayn $exslarin mahiyyati vo maznununu, m6vzularr
neco tadris etmayin yol va vasitalarini aragdnr.
1.5. Pedaqogitr elminin bagqe ehnlarle elaqoii
Pedaqogika sahssinda yeniliklarin alimler tarafindon miieyyanla$-

dirilmesi elmlararasr yanagmalar naticesitrdo ba9 verir. Pedaqoji elm-
larin miikemmallagmesi bagqa elrnlarla qargrhqh alaqesi naticesinde
bag verir. Elm tarixi tesdiq edir ki, pedaqoji fikirler rince iimum felsafi
biliklor igarisinda inkigaf etmigdir. Tahsil ve terbiye ideyalan dini eh-
kamlarda, d<ivlet haqqrnda talimlarda, kegmigin adabi asarlerinde,
hiiquqginashq qanunlannda riz aksini tapmrfdrr. Elmi biliklerin
geni$lenmasi va darinlagmxi naticesinda elmda dilferensasiya d<ivrii
baglanmrgdrr.
Elmin miixtelif sahalari tadrican yaraurdr. Orta rsrlerin qaranhq
gccalarindan sonra elmler g6zlanilmz bir q0wa vr eczrskar bir siiratle
inkigaf etmsya bagladr. Elm a$acrm bele tasawiir etmak olar: Elm
agacrnrn g<ivdxini folsefe, astronomtya, iyaayyat ve mexanika,
33
fizika. kimya, gcologiya, tarix, edebiyyat vc s, tr$krl ctlit lJrl:r viLxtr
ilc boytrk alim Obu Oli ibn Sina deyirdi ki, clm genigdir, onun
hiidudlarr xcbarsizlik zirlmatinde itib-batrr. Bilik yollannda insanlara
mcntiq komck edir.
Pediqogika iizvi qakilda psixologiya ile ba[lrdrr' Onlann arastnda
bir negc zeruri alaqa qovqaqlarl vardtr. Bunlardan en ba$llcasr bu
ehnlerin predmetidir. Psixologiya insan psixikasrnrn inkigaf qanun-
lannr <iyranir. Pedaqogika gaxsiyyetin inkiqafinr idaro edsn qanunlalt
aragdrrrr. Ugaqlann vc yaqhlarrn tarbiyesi hamin psixikanrn maqscd-
yonlii deyiqilmesidir. $iibhesiz ki, psixoloji bilikleri olmayan miitaxas-
sis hamin vezilaleri yerine yetiro bilmez. Ikinoi alaqa har iki ehnin
qexsiyyetin terbiyelilik ve biliklilik seviyyasinin goslaricil.ri ve rne]'ar-
iarrnin vahdati, vahidliyidir. Mekteblilarin biliklerinin hsroket darr-
ccsi yaddagrn dayigmasi, biliklarin chtiyatr, biliklardan caldlikla isti-
fade etmek, koqnitiv fealiyyet priyomlanndan, tcrminlera yiyalsn-
makdcn ve s. g<istaricilerin qeyde altnmasr ilo saciyyalenir. Btttiin
bunlar onu gostoiir ki, tehsil-talbiya sahasindaki nailiyyatlarin aldc
edilmesinda pedaqogikanrn psixologiya ila alaqosi muhiim ahomiyyct
kasb edir. Qiinki pcdaqoji prosesda diqqet, hafize, lefckkirr ve tligct'
psixi proseslar baghca rol oynaylr.
Pcdaqogika ve psixologiyanrn elmlorarast claqelerinda onlartn tcd-
qiqat metodlarr da baghca ahemiyyat dagryrr. Bir' gox psixoloji alotler
(psixometr, ciit miiqayisc, reytinq, psixoloji testlar ve s.) pedaqoji
tcdqiqat vazifelerinin ulurla yerino yetirilmasine xidmct edir. Psixo-
logiyanrn asas anlayrglart pedaqoji leksikada da iglanir, elmi-pcdaqoji
linqvistikanrn geniglanmesinc Aorait yaradrr.
iki ehn arasrnda pedaqoji va yaq psixologiyasr. pedaqoji pegc
laaliyyotinin psixologiyasr, pedaqoji sisternlarin idars edilmasi psixo-
logiyasr ve tehsilin digar sahclorino dair apallan psixoloji tadqiqatlar-
oziinamoxslls korpii rolunu oynaylr.
Pedaqogika fiziologiya ilc ds olaqodardrr. Biitov orqlnizmin vc
onun ayrr-ayn hissclarinin faaliyyati haqqrnda elm olan fiziologiya
ugaqlann maddi-energetik inkiEafrnrn xiisusiyyatlarinin aqkarlanrna-
srna ciddi lcsir edir, Mrkteblinin llziki vo psixoloji inkiEahnrn iclaro
olnnmasr mexanizminin agtqlanmastnda ali sinir sisteminin vozifolcr-i
mtihtrm rol oynayrr. Miisllimin maktoblilorin lizioloji proseslcrinin
inkigaf xirsusiyyctlarini bilmesi miihitin tarbiyovi tcsirinin srrlarinin
aqkar edilmesina Sarait Yaradrr.
34
Pedaqogikanrn sosiologiya ile elaqesi goxgaxalidir. Cemiyyat, onun
ayn-ayn komponentlari, comiyyetin mrivcudlufu ve inkigafi haqqrn-
da elm olan sosiologiya tahsil, tarbiya masalalarine diqqet yetirir. der-
gakliyin tezahiir[ olan sosiologiyanln strukturuna tahsilin, tsrbiysnin
sosiologiyasr, goherin, kendin sosiologiyasr ve s. daxildir.
Sosioloji tedqiqatlann neticaleri tahsil haqqrnda elmi zenginlaq-
dirir, pedaqoji hadisalari baqqa elmlarin rakursunda qiymatlondir-
maye imkan verir. Mesalan, sosioloji tadqiqatlann malumatlarrna gri-
re mektebdan en gox ollan ugaqlal yayrnrrlar. Bagqa s<izla, tehsille-
rini baga vurmurlar. Bu hal son vaxtlar daha genig viiset almqdrr.
Maktebli ollan ugaqlarr kigik alverlo magful olur, avtobuslarda
siiriiciilera pul toplamaqda k6mak edirler. Bu da <iz ncivbasinde ex-
laqa, texniki tereqqiya, camiyyetin oztinii miidafiesina menfi tasir
gosterir. Bu, eyni zamanda, hiiquq normalannrn pozulmasrna, cina-
yat i$larine gerait yaradrr. Bu kimi malumatlar tahsil iggilarine gar
drnhr, onlan miiayyen tadbirler gtirmeys srivq edir.
Pedaqogikanrn falsefe ila alaqasi onun idrakr mahiyyalini agrr.
Pedaqogika lelsafede metodoloji esaslanna istinad ndqtesi tapr. Za-
ruriyyet va tesadiif, iimumi, tekca, xiisusi, elaqe ve qargrhqir alaqe
qanunu, inkigaf va onun hareketverici qiiwaleri qanunu, subyektiv ve
obyektiv determinizm kimi folsah kateqoriyalar pedaqogika elminin
istinad etdiyi moselalardir. Dialektika ve idrak nezeriyyssi (qnesolo-
giya) pedaqogikanrn metodoloji ssasrnr togkiI edir.
Felsefi diigiincenin derinlagmasi ila elaqadar olaraq falsefanin yeni
sahelari yaranrr: Tahsilin folsefasi, medaniyyatin falsefosi, tarixin lel-
safasi, hiiququn falsafasi, eimin lalsalesi va s. Belalikle, pedaqogika
elmi insan haqqrndakr bagqa emlerle srx olaqade inkigaf edir.
Pedaqogika elminin asash inkiEafr onun tibb elmi ile elaqesini
geniglendirir. Yalnrz <ugaq xasteliyini)) ciyrananlerle deyil, esab poz_
!unlu[unu, kegici xestalikleri, makteblilarin orqanizmlarini tarkiilah
edan xasteliklari, toksikomaniya, narkomaniya ve s. xestelikleri dyre-
nan hekimlerla, tedqiqatgrlarla srx elaqe saxlayrr. Bela bir geraitde
pedaqogika,elminin qargrsrnda qlobal problemleri qarqrlqh alaqede
<iyrenmak, konkret tadbirlar hayata kegirmek talab olunur. XJste
ugaqlar iigtin xiisusi tolim-terbiye sistemini iglayib hazrrlamaq lazrm_
drr. Bunu miialice pedaqogikasr ile srx alaqade etmek olar, miiellimin
satlam ve xesta u$aqlara eyni telebb yana$masl didaktogen (esablari
pozulmu$) ugaqlara menfi tesir g<istarir.
35
Pcdaqogrka tahsil-terbiys problemlarini tadqiq ctlrrkrrr lriiquq-
;Lrnashq, iqtisadiyyat, dernoqrafiyar, informatika, statis[ika. ckologi-
yzr, etnoqrafiya, etnologiya, tarix, texniki elmlorin msltttltrtllrrrtnrt
mtiraciat etmeli olur.
1.6. Pedaqogikantn vazifclari
Pcdaqogika elmi mtixtelif vazilolari yerins yetirir. Onun rn tndta-

ber vczilolcrir.rdan biri pedaqoji pt'osesin tcrbiyo. tahsil ve tclimin
qanunauygunluqlarl nl miieyyanleqdirmokdcn lbar atdir.
Pcdaqogikada qanunauyEunluq yaradthnr; Soririt ve alda edilrri;
naticalerin qargrhqh claqcsi kirni baga dti;iiliir. Nctica kimi tehsillilik,
tcrbiyclilik, qcxsiyyatin inkigafrnrn konkrct gostoricilori grxrg cdir'
Pedaqogikanrn bir vazilcsi do pedaqoji tccrttbcnin riyrcnilrn:si vr
tirnumilsgdirilmcsidir. Tchsil-tcrbiya hctniSc yarirdtct xaraktcr da;tytr'
Respublikada bir gox miiellin-rlcr mskteb tarixinc ycnilikgi miicllim
kirni daxil olunmuglar. Pedaqoji lscriibcnin oylonihnasi. ittl-rumilcg-
dirilmcsi uznnmiiddatli proscsdir,
Pcdaqogikanrn vszilelerindon biri da komptiter Iexnologi;'aslnrn
oyrcniln.rasi vo talim-tahsil prosesine tctbiq edilmcsidir'
Pedaqogikanrn diger vczilosi lolimin inkigaf ctdirma imkanlannr
artrra bilcn yeni metodlartn, vasitalerin, forma ve prinsiplarin i;lenib
hazrrlanrnasrcltr. Son illar pedaqogikada yeni anlayrElar yaranmuq-
dadrr. Pedaqogika sahasindc Aahqan alimlar bu sahada gox ehtiyath
olmah, ingilis. turk dillarindan kegan terminlcrin pedaqogikaya kor-
korana yenilik xatrine daxil eclihnasino imkan vermemclid irlor.
Peclaqogikanrn vczilalcri straslnda tchsilin proclnozlirgdr lrlrna sr cla
vardrr. Pedaqoji proqnozlagdrrnra tshsilin biitfrn saholarini chata edir.
Ehni proq nozlagdtrrna olmadan pedaqoji siyascti idarc etmck, tch-
silin iqtisadiyyatrnr n-riiayyanlaqdirmak, pedaqoji lealiyyeti tokmillca-
dirmck olmaz.
25-30 ildan sonra maktab necs olacaq'l Ali tahsil sistet.ni ucca
inki;af cdccak? Hanst mcktsblsl' yaranacaq, hatisllart heyal srhursin-
clcn grxacaq'/ $tibhosiz ki, pcdaqoji diaqnostika elmlctzrrasr [uturo-
logiyanrn konscpsiyasr olmadan inkigal cdo bilmoz. Pedaqoji 1r-rtur-o-
logiya lonnalagmaqdadr r.
36
Pedaqogiklnrn bir vazifasi da tedqiqatlann nsticalorinin pr.akli-
kaya tatbiq cdilmcsinin tcqkilidir.. Bu tam bir hsqiqatdir- ki, biittin
elrn saholarindo oldr-r[u kirni. pcdaqogika sahosindc do oncnovi olanla
l,cnilik irrastnda rnirbarizc getmi$ ve gcdir. Qoxlu pcdaqoji tadqiqaf
larn naticclcrinin tacltrboye tatbiqi bir srra uranealcrlc rastla;rr.. l}-r
ledqiqatlarrn briy'tik tolim-tarbiyavi cherniyycti olsa da, onlar- pecla-
tloji istchsalatda lang tctbiq olunur. Bazar iqtisadiyyatr vaziyyati k<ik-
lii ;;okilda dcyi5dirmigdir. Bu dayiqiklik ham maddi, hcm dc mencvi
istehsalatda ozr-lnii gostorir. Elmi pedaqogikanrn yaladrcrhqla me;gul
olan intellekt sahiblcri oz ixtira ve kaqflarinin, mchsullarrnrn tacrirbo-
)'o tctbiq edilmcsino xiisusi marraq g<istar.rr.lcr. Onlar tahsil. t.rlim ve
trr-biya sahcsincla rniixtclif layiholarin hazrrlanrnasrncla [aal i;tirak
cd irlar.
Pcdaqogika cln.rinin vczifosi yenilaqmc proscsinin nczsri vo rneto-
cloloji asaslannrn hazrrlanmasrnda faal igtirak etmekdir.
Pcrlaqogikanrn vazilalarindcn digeri miiallimlori tclim, tarbiya,
tahsil sahcsindoki l,cniliklcrla tanl$ etmek. onlann pcdaqoji pr.osesde
I ral i;;tirakrna kiimok etrnakdir.
Pcdaqoji kadrlann inkiqah vc yctigdirilmasi dc pedaqogikanrn

r rzil olarina claxrldir.
Pcdaqogikanrn digsr vazilesi insanlarda ictimai pedaqoji tclckktirij
lirlmala;drrmaqdrr.
Suallar ve gahgmalar:
L Pcdaqogika ernlayrgrna olan miinasibctlori izah edin.

2. Pedaqogika elminin qlobalh[r nadan ibaratdir'l
3. Pcdaqoji ploscsin Lamhfr nsden ibaratdir?
4. Pcdaqogikanrn csas ka teqoriyalarrnr sayrn.
-i. Pedaqoji sistem anlayrqrnr izah edin.
6. Pcdaqogikanrn m:rnbclarini gdstarin.
7. Pedaqogika elnrinin yaranma zeruriyyetini gcrh edin.
8. Pedaqogikanln zlvnca bir elm kimi formalagmasr scbablorini
iz.rlr ctlin.
9. Pcd aqo_tikanrn vazi fblcrinr ncler daxildir'l
37
II FOSiL
METODOLOGIYA VO PEDAQOJi
TODQiQATLARIN METODLARI
2.1. Pedaqogika elminde metodologiya anlayrgr
Elm o zaman inkigaf edir ki. o, yeni anlayrglar yaradrr ve onlann

kcimeyi ila daha da zonginle$ir. Elmin zenginlaqmesini va tasnifatrnr
tomin etm6k iigiin esaslandtllmrg tedqiqat iglerinin apanlmasr zaruri-
dir. Tedqiqat metodoloji prinsiplera istinad edir. Bas onda metodolo-
giya nedir? <Metodologiya nazeri ve praktik lealiyyetin taqkili prin-
siplari vo vasiteleri sistemidirD. I
Mtasir edebiyyatda metodologiya anlayrqr, elmi idrakrn meto-
dologiyasr kimi garh edilir. BaEqa sozlo, metodologiya elmi-idraki
faaliyyetin prinsipleri, formalarr va vasitelari haqqrnda talimdir.
Elmin metodologiyasr tadqiqatrn komponentlarini, obyekti, pred-
meti, vezifelari, vasitalarinin mahiyyelini, harekotinin xtisusiyyatlerini
seciyyelendirir. Har ciir metodologiya tenzimloyici, normalaqdrrrcr
vazifaleri yerine yetirir. Metodologiya bir telim kimi elmi biliktsrin
qurulu$unu, elmi idrakrn qanunauy[unluqlarrnr miieyyan eden istiqa-
metdir.
Normativ metodoloji tahlilda elmi fealiyyatin heyata kegirilmesi
iigiin miisbet tovsiye ve qaydalar, konstruktiv vazilaler iistiinliik teq-
kil edir. Tesviri tahlil elmi idrak prosesinda miroyyan edilmig masele-
lori aydrnlagdrrrr. E.Q.Yudin metodoloji biliklerin dcird saviyyesini
miieyyen edir: birinci -yiiksek saviyye metodologiyanrn falsafi seviy-
yasi adlanlr. Bu saviyya idrakrn iimumi prinsiplerini ve biitdvliikda
elmin kateqoriyalar sistemini aks etdirir. Biitiin felsafi biliklar sistemi
metodoloji vezifeleri yerina yeli rir.
Einci seviyye - iimumelmi metodologiyadrr. Bu biitiin va ya aksar
elmi_ fanlarde nazeri konsepsiyanrn tatbiqini nazarde Lu1ur.
Ugiincii seviyya - konkret elmi metodologiyadrr, yani bu va ya
diger bir elm sahasinde apanlan elmi todqiqat iglarinin metodlal ve
prinsiplarinin mocmusunu tsgkil edir. Konkret elmlorin motodologi-
yasl hamin elm sahasina dair problemleri nece tadqiq etmsyin
' Ensiklopedik felsefi tiigrt, M., I983. s.365

38
yollannr nczerda tutur. Masslan, pedaqoji tedqiqatlarda sistemli ya-
nagrna, rnodcllagdirma va s.
Diirdiincii saviyya - texnoloji metodologiyadrr. Olda cdilmiq mri-
tcbcr tecrijbi matcriallann tehlili, iimumilegdirilmasi ve bundan sonra
ktitlcvi qakilda praktikaya tatbiq edilmesi nezarda tutulur. Bu scviy-
yeda mctodoloji biliklar tam menasr ilo normativ saciyya daqryrr. Bu
ddrd rnctodoloji saviyya arasrnda qargrhqL alaqe, tabegilik riziinii gos-
torir.
Metodoloji biliklarsiz pedaqoji v6 ya her hansr bir elm sahasinda
tadqiqat i;lcr-ini tclob olunan saviyyedo aparmaq olmaz. Biliklara
yivalenmiq har bir tadqiqatgr hamin metodoloji biliktcrin sayasinde
rnetodoloji msdaniyyeta yiyalenir. Metodoloji biliklero yiyclanmek
yalnrz elmi iqgi iigtin deyil. her bir miiellim iigin da zeruridir. Meto-
doloji mcdcniyyat goni$ iimumi manada metodoloji biliklcre csas-
lanan lsfokkiir madaniyyctidir. Bele bir modeniyyat tocriibagilarc
rnuallirnlcrc daha gox lazrmdrr.
Pcdaqoji plosesda likri faalhq aktlan hemin prosesdc yar.anan
problcmlsrin hcllina ycinaldilir. Miisllim oz fealiyyatini tchlil cdrb ha-
rada, nr iigiin schva yol vcrdiyini tahlil etmese, o, pedaqoji prosesda
rastlaqdr[r hcr hansr bir miinaqigani neca hsll ede bilor? Ona gora da
mi.rallirnin r.r.retodoloji madeniyyeta yiyalenmesi vacibdir. Mctodoloji
mcdeniyyct isc mticllirnlardan agalrdakrlal bitmeyi telcb cdir:
l. Fclscfi kateqoriya va anlayrglann pedaqoji elmlorin asasrnr taEkil
ctdil,ini:
2. Elmi anlayrglarrn miicorraddan konkrets dogru inki;af ctdryini:
3. Pcdaqoqun tofakkiiriiniin pedaqoji genezisinin lbrma vo xu^ssclcrinit
4. Pedaqoji biliklcrin vahdctinin tcmin edilmasini;
5. Pcdaqogikanrn diinyagoriigii va humanist lunksiyalannr;
6. Oziintin idrak faali.vyetinin naticalarini tahlil etmoyi.
Pcdaqogikanrn metodoloji asasrnr pedaqoji nszariyyelsrin qurulu-
gn. pedaqoji rcalLqlarr eks etdiron bilikleri elda ctmryin vasitoler
sistcrni, habclo bu kimi biliklari manimssmeyin proqramr, mrrrriqi,
metodlan, tcdcliqat i;lerinin keyhyyatlerinin qiymatlandirihnesi sis-
tcrni to;;kil cdir.
Pedaqogikanrn metodoloji csaslnda dialektik materializm (onun
qanunlan), idrak nczoriyycsi dayanrr. Bunlarla yanagt, islam cxlaqr
scrvetlori, xalqrmrzll milli iqgi mentaliteti, medoniyyati, tarixi da
pedaqogikanrn rnctodologiyasrnda miihiim yer tutur.
39
2.2. Pedaqogika sahesinda elmi-tadqiqat igleri
va onlarrn metodoloji seciyyesi
. _ Elm idrak fealiyyeti anlayrgr olub <iziiniin konkret elmi-tadqiqat

iElori ila seciyyslenir. Pedaqoji gergeklik va realhq da miixtalif qakilde
insan giiurunda tezahiir edir. Bu, miixtelif formada: kortsbii- emprik,
idrak badii-obraz formasrnda vo elmi idrak gektinde bag verir. Bu xii_
susi metodoloji tahlillorin neticosine uylun olaraq pedaqogika saha_
sinda apanlan elmi fcaliyyatdc bir nege elamat miicyysn eaihigat.
Bu clametlar drirddiir.
Birinci alamat- maqseddir. Meqsod praktik, ya da idraki ola biler.
Mriallim dorsi praktik mcqsadlo kegir ki, ugaqlarr ciyratsin ve terbiya
etsin. Bu zamar, o, sinifde belo bir cahati miigahida edir ki, onun isii_
fada etdiyi her hansr bir metod ve ya priyom mtisbat netica verir.
$fibhesiz ki, bu helo elm deyil, sadsca olaraq miiellimin miisbst mona_
da eldc etdiyi neticadir. Belc bilik kortabii-emprik bilikdir. Oger qar-
qrya elmi-idrak meqsedi qoyulursa, yeni bu va ya digor tclim metodu
ve ya_ miisteqil ig tsrbiya sahasinde yeni formanrn yaranmasrna gerait
yaradrrsa, bu, idraki meqseddir, pedaqogika elminda yeni elmi zerre_
ciklordir va pedaqogikanrn elmi baxrmdan zanginlagmasina xidmet
edir.
.ikinci alamat - tadqiqatln xiisusi obyektinin miiayyen edilmema-
sidir. Pedaqogikanrn obyekti pedaqoji prosesin careyan etdiyi yer va
bu proseso maruz qalan gagirddir. Ayrrca gcitiiriitmrig pedaqoji iedqi_
qatda obyekt hamin sahode yerlegir. Bu sahenin har iransr bir tarefi
tadqiq edilir. Miiollim torafindon mskteblilorda milli vatenpsrvarlik
terbjyosinin formalagdrnlmasr prosesi tedqiqatrn obyekti olur.
Ugiincii alamat - xiimsi idrak vasitelarinin tatbiqidir. Miiallim peda-
qoji fealiyyati zamam telimin metodlano, priyom va tsgkili formala-
rrnr, maddi vasitaleri - kompiiter, cadvat, sxem, kinofilm vo s. tedqi_
qatgr isa elmin metodlaflnr (eksperiment, modellaqdirme, hipotezin
miioyyan edilmasi va s.) tetbiq edir.
'' )iirtliincil llurrat - teriininlerin eynimana.lilr$ elmi
idraka verilan
zeruri telobdir. Elmi tadqiqat igini mecburi vaaitelorle (emrla. saran_
camla) yerina yetirmok otmaz. lgin gedigi zamanr anlayrglarrn maz_
mumr frsilesiz.olaraq zanginlagir, inkigaf edir. Bu, qanunauyfun pro_
scsdir. giibhesiz ki, har hanrl bir i9 gargivasinda (diplom igi Oiis.._
tasiya, maqala, monoqratlya va s.) miiallif esas- anlayrqr deqiq
40
mt-layyan edib, iqin sonuna kimi hamin meqsada miivafiq davam
etdirmalidir. Her hansr bir termini, anlayrgr miixtelif manalaida iqlet-
mak olmaz.
Belalikla, har hansr bir tadqiqat iqinin maqsadli olmasr xiisusi tad_
qiqat obyektinin miiayyan edilmesi, xtisusi idrak vasitalarinin tetbiq
edilmasi, terminlarin elmi manahhlrnrn gozlanilmasi kimi alametlorla
mirayyen edilir.
Tadqiqatgt refleksiyasrnrn (diigiincasinin) mazmununa asason,
onu-n
.
elli igi haqqrnda pedaqoji tedqiqatr qiymatlendirmek iigiin
aga[rdakrla_n.xattrlamaq kifayetdir: p.oble.n, mcivzu, aktualhq,
tedqi_
qatrn obyekti, onun predmeti, maqsadi, vezifalari, hipotezi,
-taun"
ol rnan miiddealar, yenilik, elm iigtin nezari_ praktik ahemiyyati.
.Problemin qoyulugu bela bir suala cavab vermayi talab edir: Ov_
vellar iglanmayen hor hansr bir masalani <iyranmck, tadqiq etmak
olar.
EImi problemi praktik iqdan farqlendirmak vacibdir.' problcmde
r$lanmomt$ m6vzu dz aksini taprr.
Tadqiqatrn mdvzusunu formalagdrrarkan, adaten, bele bir
sual r
verilir: tedqiqat olunan, axtarrlan masolani neca adlandrrmaq

lazrm-
drr? M<ivzunu ele ifada etmak lazrmdrr ki, herckat iiziinii
orada aks
etdirsin, yeni kohnadan nc vardr, yenilik nodan ibaratJir.
Mesolen,
tedqiqatgr ve ya icragr <Telimin evristik vo tcdqiqar
-etodla., ,qli
torbiysnin vasitosidir> m<irzusunu tadqiq edir. Ogei todqiqatgr
hsmin
metodhn eqli inkigafrn vasiteleri kimi ' gostarsa-ydi, burada elmilik
olmazdr. Qiinki evristik va tadqiqat mctoilan oqii inkigafrn vasitelari
kimi awelceden miisyyan edilmig olardr. Lakin :rqli tcrliyenin
vasit+
lari kimi tadqiq edilersa, o, daha geniq miqyas alar.
M6vzunun aktualhgtnln asaslandrrrlmiir hamin problemin
hazrrkr
geraitdo iglanmesinin zaruriliyini tesdiq edilir. lutovrunui
praktik va
elmi aktualLsrnr lerqlandirmak lazrmdir. Todqiqar iginc
tagtayarkan
onlann har ikisinin ehamiyyeti nazcra ahnmalrtfii. Oia
bjlar ki, etmda
n?J.nrl
To\ra.r rglenmi$dir, lakin bu va ya digcr sabab<lan elmda alda
edilmip biliklar. praktikada istifado olunmay"u bit... S;
ise o aemat_
dir ki, hemin mcivzunun iglanmesi diizgiin olmaz.
_ Tadqiqatrn obyektini miieyyan edarkan tsdqiqatda nayin arardrnl-
dr!r 96srarilmalidir. Obyektin 'biitiin aspektlarinl p."iift tazahiir-
".
lorina dair yeni bilik elda etmak mi.imitin otmaargrnaan
tsdqiqatrn
prcdmetini miiayyen etmek vacibdir. Bagqa scizla, oiyekta
neca
lacagr. onun miinasibatlari, xassalori,' vazifaieri ' ,, -
baxr_
,. ,rrm
4t
\'
alrnrnahdrr. Obyekt hamrya, her geya maxsusdur' mtivzu isa
trclqiqatglnrn qcxsi leyaqeti, onun obyekti oz gozlarila gormesinin
naticaiidir. O, movzunun predmetini maqsedyonlii qskilda konstrukt-
laqdrnr, obyektde yeni elmi biliklar alda olunacaftnr oyranir' Masa-
len, her teiqiqatgr mekteb darsliyini tehlil edarken onu Sagirdlorin
biliklarini sislernlagdiran kitab kimi ssciyyelandirir. Baqqa bir tcdqi-
qatgr ise onu tedqiqatrn predmeti kimi, masalan, maktab dersliyini
inkiqafetdirici tclim vasitasi kimi araqdrrrr'
gedigindon na kimi
Qargrya maqsod qoyan todqiqatgr tadqiqatrn
nctica alacagrni mtisyycn edir' Vozilslar ise mcqsadin hcyata kegmasi
iigiin nc etmoy6 tosewiir yaradlr.
Hipotez vc miidahe olunacaq miiddaalar ladqiqatgr qargtsrncla
belc veziyyeti agkarlayrr ki. onun gordiiyiinii bagqalan gora bihnirl:rr'
Tadqiqatr yckunlagdrran todqiqatgr aldc etdiyi naticalerin yeniliyini
qerh ctmek imkanr alde edir. O, bagqalarrndan farqli olaraq ne edil-
diyini, ilk dala na kimi naticclora nail olundulunu tahlil edir'
Tadqiqatrn elmi ycniliyi hsm nezeri, hem do praktik chemiyyct
kasb edii. Tadqiqatrn nszari ehamiyyati konsepsiyalar yaratma-[a.
farziyyelcre nail olmala, qanunauyfunluqlar' metodlar, modellcr.
tendlnsiya vs istiqametlari miiayyen etmeye $orait yaradrr' Tedqi-
qatrn piaktik ehamiyyati tovsiyelsr, kitabgalar hazrrlarnaqda oz
eksini taprr.
Bu mirhalcda tadqiqatrn elm iigtin shamiyyeti miieyyanlcqdirilir-'
hansr problemlsr, konsepsiyalar, elm saholarinda ns kimi deyigikliklor'
edildiyi qerh edilir.
Aparrlmrg elmi tadqiqat iginin praktika iigiin ehamiyycLini mirry-
yan ederkan tadqiqatgr praktik pedaqoji fsaliyyetde hanst noqsanlartn
tl-urr u" onlarr olde edilmig elmi neticelerli neco islah etmsk olar
suallartna cavab verir.
Naticc kimi deye bitarik ki, biitiin metodoloji anlayrglar. msrha-
lalsr bir-birile qarqrhqh alaqsda olur, biri digarini tamamlayrr, biri o
birina dtzcliqlar edir.
ircli siiriilmtig problemlcr movzunun aktualh!rnr mtieyycn eoncyo
va osaslandrrmafia imkan verir. Tadqiqatrn obyekti tedqiq olunmaq
iigiin segihnig mtivzunun hansr sahoya aid oldufunu, prcdmel is:
oyrenilmemiq aspektlsrini miisyyan edir. Eyni zamanda. qeyd etrnrk
oiar ki, predmet hem de tedqiqatqrmn alde edeceyi clmi yeniliyi oks
etdirir.
42
Belalikla, qarh olunan mesalslar miieyyan bir sistem tegkil edir, bir-
birine uy!un galir, qarqrhqh gekilda bir-birini tamamlayrr.
Biitiin bu marhalelarde tadqiqatln mentiqi nazere ihmr. Bu men_
tiqe isc meqsad, vasite ve naticelar daxildir. iedqiqatrn dinamikasr vo
harekati hamin xatt iizra (msqsed-vasita-neticelei) gedir. Meqsad n+
licoler haqqrnda tosa\.viirlardir. Tedqiqatgt qa.g,i,rra meqsad qoyar_
kan nc kimi noticr elda edaceyini g<izlayir. Diizgiin, real netice almaq
iigrin mueyyen vasitelardan istifade edilir. Tadqiqatgr iigiin bu elmi
idrakrn. metodlan vs digar ameliyyatlan tegkil edir. 'Oz iedqiqatrnrn
mantiqini miial'yonlaqdiron tsdqiqatgr miixtelif vezifaleri yerina yetir_
meyi nazers alrr. Naticade tedqiqatgr riz igini mantiqi ardrcrlhqia ye-
rine yetirir.
2.3. Pedaqogikamn tedqiqat metodlan
Tadqiqat metodlarr elmi-tedqiqat vazifelarinin yerina yetirilmasi

demekdir. Pedaqogikanrn tedqiqat metodlan peiaqoji hadisoleri
oyranmak vasitalcri olub, elmi informasiyalar vasitesila miieyyan qa-
nu nauyfu nluqlann, miinasibstlorin va elmi nezariyyalarin qargrt,qt,
olaqolorinin macmuyuna deyilir. Tedqiqat metodlaii miixtalif aiatler
va vasitelardir ki, onlarrn kdmayi ile tedqiqatgr tedqiq olunan
obyekt-
lorin dcrinliklorina geda bilir. Tedqiqat meiodian na qader gox va zan_
gin olarsa, tedqiqatgrlann bu ve yi diger elm sahesinda alda
etdiklari
nailiyyetlar bir o qedar 9ox olar.
Pedaqogikanrn agalrdakr tadqiqat metodlan vardrr:
1. MiiSahida metodu. Tedqiqatgr homin metodla pedaqoji
hadise va
proseslcri bilavasito iiyrenir. Miigahida olunan hiaisa va proseslari
to9qiCa.lgl oldulu kirni qeyd edir. Mesalen, tadqiqatgr qagirdlarin
id_
rak Isalhfrnrn formalagmasr prosesini miigahida .ai.rr, "tu fealhsn
gcistoricisi olan talim miiveffeqiyyetini nezeie alrr, tedris
olunan mate-
riahn manimsenilmesina, hocmine, gagirdin gaxsi iegobbiiskarh$rna
ve
s.. diqqst yeririr. gagirdin fealhgr bilavasita
iadqiqaigr tarafinda'n qey_
da ahnrr.
Miigahidonin bir nega n<ivii vardrr. Bunlardan bilavasito va bil-
vasita nrivlerini qeyd etmek olar.. Bilavasita miigahidani tedqiqatg
<izii apanrsa, bilvasite miigahideni onun k<imakgisi aparrr,
faltlan,
peaaggj! Iadisalari qeyd edir. Bunlardan alava kiifi;i vo diskret
mtiqahidelari de var.
43
,
Kiitlevi mii;;ahide prosesleri biitovliikla ohata edir' yoni evveldrrt

- kirri aPat tltr'
soua
proscslar
tj;.tr", miiSahideda segme yolu ile oyranilen hadisc 'vogetinliyini
q.Va" Mc."lo.t. daisdc miisllim va 9'rgird ameyinin
"r,,rit. qedar mii-
tivi:rnarkan trlilnin btitiin torkib hissaleri cvvsldan axrra
gorginlik taleb
;itri;; ;i;"r.. Mii:llim-5agird miinasibstlorindc asabi
hatlisani' veziv-
lil,l t-ivvrif rri miiSahidr- c.lcrkrn tadqiqatqr sanki
,"ti uasavri va bunrlan sonra onun hamin vcziyyatlsri lorodan sabob-
ffirr';;r;^.tnr asanlqla tcsavviir etmosinc gorait yarautr' Meselsu'
ir--ri u, q"y ii-h.,-onitar lanlcrc gagirdlcrin intellcktual
^fir" "t
i;;:t;nij;;; aqagr dtiimcsi vc va vtiksahncsi baxtmrndantc;kiln.riisahitlr
cdrr
;;;.-il haldri I, harnrnr nozaidr tutmaqla rniigahidani
il". [i- Uu", hiss etrrir' O vaxt miigahidc ideal olur ki' onudarsi
na mital-
ozii
ii,", ,.'s^gi.afcr hiss etmirlcr' ikinci movqeda tcdqiqalgr
;;;;, p.ir.,it oto.oq tadqiqatqrhq vazilalolini,bir-birilc irzla;dirir
daxil
N"t oy.t, iiqi.in"ii movqe zamanr yoxlanrlan Sagirdlerin tarkibins
olur, iadcca bir icragr kirri orada igtirak edir'
"'-pla^ql;iL"da
clmi mirgahideyo aQrq vc gizli miigahido.,d:r daxildir"
iigtin' no mcq-sccllc miigahiclo
e.t. --li'tîia" odur ki, gagird bunun no
fot,,nt bilir vo tadqiqatgrmn loaliyycti viziual Eckildc qavra-
"a'iiiiri
n ltr.
r
Gizli mtqahidc zamant yoxlantlanlar ozlerinin ne tigiin rnli;ahitl'.r

edilditlarini' bilmirlar. Agrq va gizli mtrgahidenin fcrqi odur
ki' pc-
alaqr-
A"q";ip-r*a" alda c<tilmiq faktlar, tohsil-torbiyanin-qar;rhqh r'rmumilr;-
,i,rln'anl"*ntSo tasirina clair malumatlar mriqayisa edilir vo
dirmcler apartltr.
hcl
Miigahidolcr uzlrn vo qrsa mtiddate da apanla biler' Todqiqatgr
ya uzrtn miiddata n.rii:iahitle cdo
h^;;,i;; fedaqoji hadiscni qrsa ve rnoqsedlr
[ii"i. iraqtq",ir qabaqcrl toiriibeni oyranmak istayir' (iyranir'
.BLr
Ycrr i
,rr, rit iait mattaOin, rntiollimlarin faatiyyatini
",'
,ira^q"lf melumat vc ideyalan toplayrr, movcttd
pedaqoji cclcbiy-vltlir
mtiqayisa edir.
"'-du'toq"tf
tccrirbani oyrenorken 9ox diqqctli olmaq lazrmtltt
Oab-aocrl' taclirbcni ciyrsnmck iigiin tedqiqatgr miiallimin
clda ctdil i
ki', q:rh;rqcrl mtirl-
iuifiVVa,Or',r baglayrr. Tcdqiqatqr mii:ryycn cdir.
yirsnnla(l \ l
limtci oz cmakseverliyi, mcncvi zanginliyi. dcrin hisslarh
Tedqiqatqr qabaqcrl tacriihrni iir rr
;;;;r-rr chtirasr ilc ierqlenirlar'
no.et fctc bir qenaeta galir ki, qabaqcll tacriibc nainkt tlrr 'r
44
t:rkrnillo;;d ilir'. eyni zamanda biit6vltikdo telirn ve tcrbiyo pr.osesini,
miicllirni. mcktab rchbarlarini yeni pcdaqoji biliklerla zinginlegdirir,
o nlann tl tinyag6riiglarini geniglond irir.
Tadqiqatgr gagirdlarda riyazi qabiliyyatlarin inkiqahnr ciyr.onirse. o.
irzunrntiddetli miipahidcdan istifada edir. Tedqiqatgr biiti.in sonedlari.
tcrctlmcyi-hal materiallannr tohlil edir.
Miigahida materiallarr protokollar, giindclik qeydlar, vicleo_kino,
lonoqrafik yazrlar ;cklinde qeyda ahntr.
Britiin bunlarla yanaqr, mtigahidanin imkanlan mahduddur. Mtipa_
hids yalnrz pedaqoji hadisalarin zahiri alamatlcrini oks etdir.ir. peda-
rloji hadiselarin daxili mahiyyctini ciyranib aqkarlamaqda miigahide
hclledici rol oynaya bilmir.
.2 SoyEu metodu pcdaqoji hadisalcri oyrenib miiqayisa etmakda
sacle mahiyycl dagryrr, Sorfu rnetodundan sosiologiya, demoqr.afiya,
politologiya vc digcr ehnlor do istifadr edir. Sorlu mctodu iaminr
ictimaircy, chalinin sil,ahrsr, malurnatlarrn toplanmasr ilc tla balhdrr.
Pcclaclogikada sorgunun hg novundan istilada edilir. Bunlara mi.r_
sahibc, anketlcqdirmc, intervyu daxildir. Miisahiba yoxlanrlzrnlarla cv_
valcedan hazrrlanml$ proqrama uylun olaraq tadqiqatgrnrn dialo_
qr-rdur. Dialoqu tedqiqatgr qagirdin Ozii, m allimlcri. valideynleri,
;agirdin yaxrn yoldaglan ilc aparrr. Hsr h:rnsr baq verrnig hiaisoni
ciyrenmek. ttgirn tedqiqatgr gagirdin ozti ile sohbat cdir. Lakin gox
vaxt tadqiqatgr istadiyini qagirddcn ala bihnir. Ona gcira ki, pagard
oziinti yandan gdstarir, daxili alemini gizlcdir. Bu bar.cda boytik
Qin
filosofu Konfusi bela deyirdi: <Adamlann qalbindokilari bilmck
tcbiati dcrk etmckdcn garindir. insan qolbi daglar.dan va gaylardan
tahliikalidir Tabiatin yazr va payrzr var, sahari, o*9o-, uui. inro,r,o
silcti bilinmczdir'. hisslar. 9ox dcrinlordc gizlonmiqdir.>>
Uzdon xcyirxah gciriinen algaqlar var. istcdadh adanrlar var ki, za_
hilan he9 ncdir. Hovsalosiz, ancaq fcrasatli adamlar olur. Uzclon
qabiliyl,clli, daxilan ozvaylar var. Uzdcn qrtiyyetsiz gciriinan daxilon
qcyzli da ohrr'. Gorirrsan ki. bor.c namine ozl-rnti qurban vermeya ha_
zu' olanlar var ki, meqam golende dohgalla geri qagrrlar. Adamlarr
tanrmaq iigiin srnamaq lazrrn golin. Azarbaycan xalq lolklorunda bu
mesolclar parlaq lorrnada oz aksini tapmrgdrr.
Adam var, oxunar dorhal baxr;r,

Adarn var, scailmoz bahardan qrgr,
45
Adam var, hiYladan agrlmaz baqt,
Adam var ki, er gslibdi, er geder.
Tedqiqatgr yoxlantlanlarla gox samimi olmahdrr ki, o, iiz iirayini

ona aga bilsin.
Tedqiqatgr hor hanst bir pedaqoji hadisoni, miinaqigani ciyrcnmak
isteyarkan gagirdlerle iglaysn miiellimlerle, sinif rahborlari ila de dia-
loqi girir, onlann ltkirlerini tiyrenmaye Eahgrr. Lakin gox vaxt miiel-
limlarin gagird haqqrndakr fikirlori da duz olmur. Qirnki uqaqlar
miiellimlerin qargrsrnda <izlerini gizletmeyi bacanrlar.
G<irkemli polyak hekimi ve pedaqoqu Y.Korgak deyirdi ki, uqaq
gtinde yiiLz maska geyinir, riziinii gizleyir. Tedqiqatgr- valideynlerle de
aiutoqu gi.ir, ovladlarr haqqrnda miieyyan melumatlart tiyrenir' La-
kin valideynlerin verdikleri melumatlar da dofru olmaya bilir' Qiinki
heg bir valideyn ovladrna pis demir. Valideynlarin nazcrinds onlartn
<ivladlarr hamrdan a[ h va tarbiyali sayrlrr.
Tadqiqatgr, miisyyon bir pedaqoji miinaqigenin sabeblarini aragdr-
rarkan in mdtebar melumatlan qagiidin en yaxrn yoldaq va dostun-
dan ala bilar. Bu gartla ki, malumatt veren gagird 6ztinii <satqtn>
hesab etmsmelidir. O, bela bir heqiqati anlamahdrr ki, o hor hansr bir
gagird yoldagrnln ndqsarunl deyirss, ona k<imek etmig olur' Axr,
i,"qiqi aott tiz dostunun eybini gizlstmir. Dahi Nizami deyirdi:
Qox g<izel olsa da eYbi gizletmek,

Dost dostun eybini tirtmasin gerek.
Bu dostluq aYnasr gdstarir ki, sen -
Oziinden bu eYbi kanar edasan.
Tadqiqatgr, gagirdle samimi mehriban dialoqa girse, onun xcyir-

xahh$nr hit, .tr", gagird 6z dostunun hadisani ne iigi.in, na maqsadlo
etdiyini etiraf eder.
Todqiqatgr agtq va gizli fonoqramdan da istifada eda bilar' Bu me-
toda yaxrn olan interviiden da istifada olunur. Bu zaman todqiqatqr
yoxlanllanlara movzu verir vo hemin mtivzuya dair fikirlerini bildirib
qiymetlandirmayi tolob edir. Olbettr, intervti zamant yoxlantlanlara
*iiryy"n
-dahagerait yaradrlrr. Mijsahiba da, intervii da qeyri-rasmi elaqe-
lerde mahsuldar olur. Bu zaman, cavablar gagirdlerin gdzii
rlarglslndzr stcnoqlaln cdihn:rmalidir. Bu qcydleri tadqiqalgr yadda-
f rna, esilsen, sonra aparmalldlr.
Yazrh sorlu olan anketlaqdirma daha mohsuldardrr, malumat al-
rnaqda geniq imkanlar-a nralikdir. Anketlagdirmanin bir ncgr novi.i
vardrr. Bunlardan biri alaqa anketlaqdirmesidir. Bu zaman avvalcadan
hazrrlanmrg anket suallarr gagirdlera paylanrr, tedqiqatgr ozii hcmin
prosesda iqtirak edir. Qiyabi anketlaqdirme maktublaqma vasitcsilc
hayata kegirilir. Anketlcr miixtalif rayon, qahor mckteblarina grinda_
r-rlir, anketdaki suallara cavab vermak xahiq olunur. $iibhesiz ki,
anketa talimatr mektub da alava edilir. Anket sorlusuna cavablar da
cyni qaydada tedqiqatgrya va ya todqiqatr reqkil eden tagkilata qayta-
r-rlrr. Anket suallanna cavablar daxil olan markazda tedqiqatgr hamin
cavablarla tanrq olur, miiqayiseler edir, iimumilcadirmalcr apanb
konkreL noticoler grxartr.
U9 n<iv anket vardrr. Bunlardan biri gagirdlere agrq gekilda vcrilan
anket suallardrr. ikincisi qapah anketdir. Burada iuiilara cavablar
hazrr gekildc verilir vo diizgiin cavabrn taprlmasr xahiq olunur. Ugiin-
crisii qarr;;rq ankct. Burada har ikisi ham suallar, hom da cavablar
olur. Qarrgrq ankctda a! yerler de saxlanrlrr ki, gagirdler riz tekliflarini
ds yazrsrnlar.
Anket sorgusunun tagkili anketin qurulu$unu, suallarrn doqiq vc
diqqatle hazrrlamagr talab edir. Bundan sonra anket goxaldrlrr va an-
ketin ncivti da nazara ahnrr. Anketlar toplanrlrr, tsdqiqatgr tarafindan
tosnif edilir, miiqayisalar aprnlrr, tshlil-terkib edilir, iimumilaqdirilir
va naticelar grxarrlrr. $agirdlerin faalilyet mahsullannrn ciyronilmasi
de zeruridir. Onlann inga yazrlarr, qrahk, yaradrcrLq iglari, gakillari ve
s. gagirdlarin fsrdi xususiyyetlari haqqrnda zangin material verir.
Maktob sencdlcrinin (qagirdlerin Soxsi i$leri, tibbi kartogkasr, sinif
jurnallan, giindaliklsri, iclas protokollarr va s.) oyrsnilmesi de tadqi-
qatgrya miiayycn me lumatlar elde etmaya, neticaler grxarma!a imkan
vcrir.
Pedaqoji eksperiment pedaqogika elminin esas tedqiqat metodla-
lrndan biridir. Ekspcriment farziyysnin yoxlanrlmasrnrn iimumileg-
dir-ilmasi kimi miiayyan edilir. Pedaqoji eksperiment tedqiqatgrhq
Ioaliyyctidir. Pedaqoji cksperiment pedaqoji hadisolorin ssbab - natics
rlaqelorrni oyranir, onlann qanunauyfunluqlaflnr aqkar etmaya xid-
mct edir, tedqiqatgrnrn pedaqoji hadisaye faal miinasibatini aks
etdirir.
47
Podaqoji eksperimentin tobii ve laboratoriya novlari vardrr' Todqi-
qat prosisinda pedagoji hadisalarin mahiyyatini riyrenmekdc ekspcri-
meni miihiim .ol oynuyr.. Eksperiment har hansr bir pedaqoji idcya-
mn sameraliliyini yoxlamaq meqsadile tegkil edilir' Eksperiment bir
sinli, bir toitettlvi, bir qrupu ehato ede biler. Telim prosesine
miidaxila edilmaden apartlan eksperiment tabii eksperiment laborato-
riya geraitinde yoxlama maqsadile tegkil edilan eksperiment isa
laboratoriya eksperimenti adlanrr.
Eksperiment har hanst bir pedaqoji hadisenin, fikri.n, ferziysnin
,r-"r"ii olub-olmarrasrm srnaqdan kegirmsk iigiln taqkil edilir' Ma-
sslan, tedqiqatgr talim prosesindo interaktiv metodlann miisbat ne- '
tice vereceyi qanaatina gelir' Ona gdre de hamin metodlan eks-
periment uisitriil" yoxlamadan keqirir. Naticede miieyyen edir ki, he-
qiq"r"., d. gagirdi daxitan dtiqiindiirmak, onun psixi .proseslerini,
tefektiiriinii- feallagdrrmaq miisbet natice verir. Yaxud, tadqiqa4t
bels bir hkre gelir ki, fanleiarast alaqe di.izgiin taqkil edilarsa, fenlarin
inteqrasiyasrni nail olmaq, ayrFayn qohum-fanlera dair darsliklardo
verilmiq takrarlan aradan qaldrrmaq olar. Hamin- fikri eksperiment
vasitasila yoxlayrr. Bir nege sinfi eksperimental sinif,-qalan siniflari isa
kontrol sinif kimi gotiiriib fanlerarast slaqelarin mahiyyst vo mezmu-
nunu 6yrenir. Natiiade bela bir rey formalaqrr ki, riyaziyyatr, hzikahr,
kimyanr, biologiyanr slaqali gekilds tadris etmek -gagirdin diigiinmak,
miisieqil hkir s6ylamek qabiliyyetini inkigaf etdirir, onun materiallan
qiiurlu manimsemesins gsrait yaradrr. $agird materiah. ezbarlemir,
diiqiiniir, miistaqil hkir s<iyleyir' Baqhcasr ise -onun- tefekkiirii inkigaf
edii. Tasadiifr deyil ki, hazrrda biitiin pedaqoqlar bele .bir likri
osaslandrrular ki, iafakkiir heyratdan baSlayrr' Mektabliye diigiinmeyi
oyratmak lazrmdrr.
Eksperimentator miiayyon edir ki, fenlorarasr elaqe tadrisin elmi
scviyysiini yiikssltmeys xidmat edir, fenler arasrndakl sabsb-natica
'"qsierinin mahiyyatini oyrsnmeya komak edir' Fanlerarasr elaqaler
sagiidlsrin elmi diinyagciriigiiniin formalaqmasrna garait yaradrr' Fan-
,-.,i.asr materiahn mohkem yadda qalmasrm tamin edir, gagird-
"laqa
l:rde iimumilaqdirms qabitiyyatini inkigaf etdirir'
Nohayat, eksperiment vasitesila elde edilsn nsticelar miisbet olduq-
da onlann iiitlavi qakilda mskteblarda tetbiq edilmesins icaze verilir'
Riyazi metodlardan, adotan, kiitlevi materiallann tehlili zamanl.-
habela, eksperimentden olde edilmig nsticelori tehlil edarkan istifada
48
cdilir. Riyazi metodlar eksperimentin neticclorini deqiq qrl nr:rtlondir'-
mcye kornak edir, naticalarin daha motabsr olmasrna inam yaradrr.
Pedaqogikada testleEdirme metodundan da genig istifada edilir.
Tcstlar vasitasila qagirdlerin talim miivefleqiyyatini, adamlann pega-
larina mtinasibetini, habele, diger mesaleleri riyranirlsr. Qabul imta-
hanlan da testler vasitesile apalhr. Testlerde bir nege sual qoyulur va
bunlardan biri diizgiin olur. Hemin diizgiin olan suah tapmaqla ca-
vab verilir. Son vaxtlar telekanallarda intellektual oyunlar da testlsr
vasitasila tagkil edilir. Testl6rla gagirdlerin tolim materiallannl nect
monimsadiklarini agkar etmak olur. intellektual oyunlar isa adam-
lann miixtalif elm sahelarine dair biliklsrini zenginlagdirir.
Tadqiqatrn neticelari va onlann tecriibsys tetbiq edilmesi zeruridir.
Tedqiqatrn naticalari qanunauyfunlarrn agkar edilmesini mteyyanlag-
dirir. Todqiqat naticasinda yeni biliklar taprlrr ve onlann maktab tac-
riibesine tetbiqi masalasi meydana gxrr. Buna gora de hazrrda elmi-
tadqiqat iqinde asas mosele alde edilmig neticelarin mektab tacriibasino
tetbiqidir.
Pedaqogika yeni biliklari ictimai heyat tarzinda baq veran dsyiqik-
likleri, aparrlan tadqiqatlarrn, supermental naticalarin miiqayisali tah-
lilindsn, <iztinii do[rultmug qabaqcrl pedaqoji tacriibalerden va diinya
elminde yaranmrg, yeni negr olunmug menbalerdan alrr.
Olbette, bu zaman nega-nega illcr srzinda pedaqogika elminde ve-
tandaqhq hiiququ almrg miisbot ananaleri de nezere almaq vacibdir.
M:hsuldar, faydah olan qaydalan, metodlan ve prinsiplari dafrtmaq,
rnohv etmak deyil, aksine, miisbet olan enenevi qaydalar miiasir
ycnilegme ile alaqali gakilda hayata kegirilmalidir. Yalangr yenilag-
rnonin pedaqogikaya ayaq agmasrna yol vermek olmaz.
Suallar ve gahqmalar:
l. Pedaqogika elminin metodoloji asasr nedan ibaratdir?

2. Pedaqogikada yeni elmi-tsdqiqat anlayr$rnr sociyyelendirin.
3. Pedaqogikanrn tadqiqat metodlarrnr izah edin.
4. Metodoloji msdeniyyetin aktualhfr nadcn ibaretdir?
49
III FOSiL
iNxi$nr, gexsivveriN renniYesi
ve sosiar,r.A$MASI
3.1. $cxsiyyatin inkigaf prosesi ve gartlari
Tebiat ve csmiyyetin inki$ah, qanunauylunluqlan, her bir hadi-

sanin bagverme seboblari, haraketverici mexanizmi haqqrnda dialektik
va metafizik inkiqaf konsepsiyasr vardtr. insan-lard bir varhq kimi in-
kisaf ederak formalagtr. Bu proses iso mircyyan qanunauyfiunluqlar
asasrnda bag verir. inkiqaf tabiet va cemiyyct hadisalarindan kcnarda
fealiyyet gostsrmir va herekctlc, toraqqi ile, yaradrcrltqla sociyyclonir'
Halj vaxtr ila dahi Nizami deyirdi ki. her geyin baqlanlrcr hcrakatdir'
Bu eyni zamanda miihit ve tarbiye ila de $trtlonir.
Ana batnindan baqlayaraq, insantn diinyaya galdiyi gtinden kcy-
fiyyetco bir-birinden anatomik-flzioloji, psixoloji ve sosial dayi;iklik-
lciio saciyyalanen proses inkigaf adlanrr. Proses lattn sozii olub ircliyo
dolru horckat, tnisyyan naticc elda etmek iigiin lsaliyyst demrkdir'
-Tarbiyc
(inkila! pedaqogikanrn an miihiim problemlarinden biri-
dir. insanrn inkiqah gox miirokkeb vo uzunmtiddatli bir prosesdir'
Ona gdre dc insantn inkiqafr bir-birile srx vehdat taqkil edon tig ola-
mati Eziindo ehtiva cdir. Bu alamctlsra fiziki, anatomik-fizioloji vc
sosial-psixi inkiqaf daxildir, Fiziki inkigaf deyarkcn insanrn siimirk-
ozela sisteminin, daxili orqanlartnrn ve assb sisteminin inkiqafi nazcr-
de tutulur. Psixoloji dayigiklikler sn 9ox eqli inkiqafla' gcxsiyyatin
psi-
xoloji elamatlerinin formalagmasr, cemiyyetda. hayatda .zcruri olan
sosial keyfiyyetlaro yiyelanmskla saciyyalanir' insanrn inki;ah xarici
ve daxili tesirlorin naticasinda baq verir.
Xarici tasirlere her geyden ewel camiyyetin maddi heyat qcraiti,
insanr ahata edan tabii va sosial muhit, xtisusi tsgkil cdilmig meqscd-
y6nlti telim moselalari aid cdilir. Xarici tasir vc qargrhqh claqolcrin
iemcrsliliyi inkiqaf etmakde olan insantn fardi xiisusiyyatlerini tamirr
edan daxiii qiiwelcrin inkigafi ilo miieyyen edilir'
insanrn sosial inkigafi onun comiyyete daxil olmasr ilc ba;laytt'
insan cemiyyotdc i$tirak cdir, konkret adamlarla, kbllektivin iizvlrri
it" .iinotiUrt.t" olur, atraf alamde hadisslarin necc cereyan ctdiyinrn
mtisahidaeisinc r;evrilir' Ri,rltli fard sosial inkigaf proscsin'h
li'rrnrt-
i;;;;. i;r^;,,,l soiial inkiSali si.l,o onun dofularkan <izii il:r gctirtlivi
50
imkanlar, irsi elamatlorin deyigmesi oknayrb, keyfiyyet dalgmalarinin
formalaqmasr prosesidir.
Inkigafin naticasi insanrn bioloji nciv, sosial varhq kimi formalag-
ga1{.rq,. Insan.rn bioloji inkigafi onun morfoloji, bibloji vc fizioloji
dayi5ikliklari ehtiva edan fiziki inkiq.afla saciyyalanir. Sosial inkigal ise
psixoloji, menavi vc intellektual yiikselma ilJ saciyyalenir. insan gax-
siyyet kimi doIuknur, o, inkigaf prosesinda gexsiyyit kimi formalagrr.
Ona gcira.da insanrn inkigafrndan danrqarkin gjisiyyat anlayrqrndan
isrilada edilir. Insanrn bir $axsiyyat kimi formalaqmari inkigal pio.eri_
nin ciziinda va onun naticelarinde, sinir sisteminin funksional iiisusiy_
yatlarinde. insanlann fiziki, eqli, emosional, manovi va digar xassalc-
rinda. maraqlannda, meyllarind:, xarakterlcrinda tardi lofo lar oziinii
brir.uz.a v.erir - <$axsiyyat, onun davranrqrnr mteyysn cden gox mti_
rak_kob, bil-triv. va dayigen sistemi kimi, onun camiyyatin hayatr ilc
balh olan fcrdi tarixinin gedigindo formalagrr>. (e.S.kost-vuki. Belc-
Iilikla, Ssxsiyyst, onun sinir sisteminin, f,rziki, zchni ve s. xissalerinin,
maraqlarrnrn, mey-llarinin va s. lunksional xiisusil,yptlori naticasinda
cmsle golmig. fcrdi larqlar sayesinde hayatda mtijyysn, feal rnovqe
tlrtur. Boytik alim N.Tusi <Oxlaqi-Nasiri>> eserinde yizrrdr ki, insan_
lafln.eyniliyi onlafln mahvidir. ilahi hikmat mtixtalit maraq. lcrqli
qabiliyyctler yaratdr ki, har bir pcqeyc mcyl g<istorsin, bir_birina ko_
mak etsin. Bazil.ri tadbirda, bir qismi fazilatda, bir hissasi govketda,
bir dcste a[hn goxlulunda farqii olur. insanlar bir-birina komsk
etmosaydile r. mahv olardrlar.
Bclelikle. gaxsiyysta bela bir terif vermak olar: Fiziki cahatdan nor_
mal olub fardi psixoloji xassalari (temperament, xarakter, tofakkiir
va s.)
olan- va ictimai vozifalari (real varhfa, adamlara, camiyyata, amcva mii_
nasibati, ictimai faaliyyati va s.) r,erina vetiran, miiayyin ictimai-tarixi
diivrda (zaman kosil inde) yagayan konkret insana saisivvel devilir. in-
san diinyaya bioloji varhq kimi galir.. lakin ictimai rar.liq. Uir jaxsiyl,ct
kimi ozr.iniin lardi hcyatr va faalilyeti ila tarbiya pror.rind,,^n-u,
bil yol kegarok ycrkinleqir. Azarbaycan mckrsb ve pcdaqoji
l]liil*kl!
trkn tarrxrnd.l qcxsiyyatin inkigafr problemi, asascn, ugaqlarrn icrbiyoii
kirni baqa_ diigiilmiigdrir. Azerbayian maarifparvcrlcri gaisil
i,otin an
m[isbat cehctlarini onun comiyyaidcki mijnasibot ve loaiiyyetintlc ax_
tarmrSlar. Qiinki miinasibatler insanrn crvalki hayat tccriitasinin ncti_
casi
.olmaqla onun horakatlorini vc daxili hisslarini miieyyan cdir. Bu,
gaxsiyyat kimi onun faydasru gristarir.
. $axsiyyetii harmonik
inkigahnrn tasvirini sxcm birdo g<istarilen qaydada toicwfir elmok
olar.
51
i"iir"ol mr'ihiti--
[r-
l-
I 6q
I o!
I dd
-l--j-'
E Ir
-o
o G
(D
}lo o
z 'ts >l
c\-
(D
o\
(€
o
jl & -o- o
(.> li
g
d
)< -x
o .c
N 'oN
.o o &
E. &rihir
il"timoi
orbryoetma prosesl
52
3.2. $axsiyyatin inkigafinda irsiyyatin rolu
insanr.riz acdadlarr ils baSlayrr. irsiyyat deyerkan valideyn_

,lrrdrn
lirsiyyot
Ll.$aqlara. kegan mriayyen keyfiyyst ve xisusiyyatlar nczaide
tutulur. Irsiyyetin dagryrcrlafl genlardir. Gen yunan soiii olub <do!u_
lan> demekdir. Miiasir elm tesdiq edir ki, orqanizmin bir srra
xiisusiyyetlari genlarla cilalanmrg ve ya kodlaqdrnlmrgdrr.l Hala
vaxtr
ila.bciyiik rus t.anqidgisi V.e.Belinski C.Lokkun <Tabula rasa)) nc_
zariyyasini tonqid edarkan deyir<Ji ki, u$aq, onun beyni a! l<ivha (a!
beyrn) deyildir. irsiyyatin onun tizarinda i<yazdrpr>> h".fleiin _eousi
keyfiyyati 1-alnrz yazan qaxsdan deyil, habele yazialotindan, homr;inin
yazrlan materialdzrn va neca yazrlmasrndan da asrhdrr.
yiindc insan olmaq in.rkanr olan toxumdur.
i;r"; ;;i;_
I
\Buna gorc da civlatllarrn zahiri alarnarlirina. hclta. bazen sesinc,
yerr$lne, davranl$lna gcire valideynlerine oxgamasr
esrlsr boyu filosol_
la,,.psixoloq ve pedaqoqlarr diiqirndilrmnqdii.. Nrticaai insanrn
paxsiyyat kimi formalagmasr, onun aciz bir
bir
tiotoli ,a.trqJa, quwetli,
agrll sosial bir varhla gevrihnasi prosesine tcsii eden amillai
yct, ictimai miihir, tarbiya vc s.) haqqrnda miixtalif lirsiy_
fikiiioq mcy<tana
grxrnrpdrr. Min iller arzinda bu amilier igerisinda
tistiinliii< irsiyyota
vcrilmi;; vc bela bir fikir irali sDrtilmiiqdiir ki. validefntarde
olan
mtisbar va
T?.nfi
,: r arsa. gcnlar vasitosiia_ <ivladlara kdirl H;; $d;;
afrLn, qabiliyyctin fitri, anadangolms oldulu ideyasr
.
do hakim tebaqclarin clindo mehkum sinfi lstismir
_in'i ..
".rin_
,urtrrin.
gevrilmiqdir. Firri qabiliyyatlar (irsiyyer) nezariyyasi "t."k
insaiiann inkigal
onlarr hayatda nalar gOzlaiiyini qezavri_qaderle,
Il-1f,.-iV13ttori1.
DJxue, qrsmJfla, tuleyin onun_alnrna na yazmasl ile izah
etmiq,
lan fealiyyatsizlil r qa!rrmrqdrr. Bu neieriyyanin teiefjarfa.radam_
laaia
colroltJr Ifl. lnsar)tn hcl,atda.nayi isa alde etmeye cehd g<istarmesi
nahaqdrr, onun talevi, hryatda_ tutacalr yeri va
_."q.V, fdvqeltebii
qt.ivvsJorden, hokmitndin
_qezavti-qadorin isrhdr. eu fiiiiterin t
obrazlarda ifadesi olan badii odabiyyatda genigliyi it, ii;;. "yat,
editdiyini
gcire bilsrik.
Belc edabiyyat niirnunalari har bir xalqda vardtr.
. Maghur
1,unan
;;airlcri. drarnaturqlan Homerin uilia.la,, g.r'*ltir'ui.un
Edib>. Sofo_klun <Antrqona> ve b. osorlarde "Odisscy),
qaza'vfi'-qJo. miif,tim
yer tutur. Hcmin dcjvrlard:r qahramanlann bog,ro
na kimi iqler
53
g:'rhcayi, kimin hansr qshromanrn ali ile mohv edila:oyi cvvalcadru
kahinler tersfindan xaber vcrilirdi.
\ irsiyyat nazariyyxi miixtalif gakilda (qismat, bext, tale vc s.) faaliy-
yat gostarerek bela bir fikri asas tuturdu ki, hakim sinfb mcnsub
adamlarrn ovladlan ozlarine oxqamah, hakim da olmahdrr. Adi in-
sanlarrn ugaqlan isa riz valideynleri kimi iqlamali, a[alarrn qullugttnda
dunnahdrrlar. (Ot oz k6kii iista bitan, <Quyuya su tiikmoklc sulu
olmaz, su garok onun ciziinda olsun>, <Na akarson, onu da bigcrsan>
va s. atalaisrizlari hemin nazariyyenin rnehsultrdur.\
lBoyiik iran qairi O. Firdovsi <$ahnama> :,scrinda deyirdi: <,Algaq
vs'tarbiyasiz ailadcn do[ulan bir qrzr nccib vc ktibar ailadc boslamig
ve trrbiyc etmiq olsan da, yena o <izi:nii bir qadrn kimi hiss etdiyi za-
man riz anasrnrn getdryi yolu davam ctdiracrkdir>.\
\Yaxud. qara qarlanrn yumurtasrnr cannctdaki tbvuz qugunun altr-
na qoysan. yumurtadan gtxdrlr zaman onu ccnnct cncirlcrinin tlane-
lari ilo bcslasan, yenc da .,, bciyiidiikdo qar-(a balasr olacaqdrr. <Can-
net tovllzuna isa quru bir zohmat qalacaqdrr>.f
| <Ogar yolrulugu acr olan afiacl gctirib cennct baptntn torpaElllda
aksen, onu cannatin rnaghur suyu olan ktivsar gegmesinden suvarsan,
yenc de o. rneyvc gctirdiyi zaman meyvosi act olacaqdrr>.;
Taxt vr tacrn, miilk va drivlctin bir qrup afalar ncslinin clindc ol-
masr iigtin hakimiyyot ve riitbcnin ovlada irssn kegmosini nez:rri
cehetde n inandrrmaq hamin nazeriyyenin asastnt tagkil etmigdir. Yiiz
iller, urin illcr yagayan siilalslarin, ncsillarin htikmranhlrnrn asasrnr
hsmin nozariyyc teqkil etmig, bele bir hakimiyyata haqq qazandtr-
maqla kilayatlanmayib onu mtidafie ctmiqdir.
I XVI csrdc meydana galmig prelormizm lalsefi ccrayanr (prcfor-
mizm yuuan sozii olub, - ireli, galeook dcmakdir) da irsiyyat nazariy-
yesi ilo birlaqmigdir. Bu tslim bclo bir l'ikri csaslandtnrdr ki, goxsiyytrn
galacak inkigafi, alametlori insantn genlsrindo hela cvvclcedan mcivcud
olur. Bu elamatlarin inkiqah. onlann gctdikce btiyiimasi ve kamivyat
goxlulu ilc saciyyelanir.l
tf)ahi Nizami de irsiyycti qsbul edir va de yirdi ki.
Zatr pis olana iiz gdstorma sen,

Qurdu baslemekden ziyan gakarsen,
54
O. zatr pis olar.ra etibar cdib, ig tapgtnnirlr qnrulu baslemrya ben-
zadir. Qurd isc ela heyvandrr ki, <iz vahqi tabietini heg vaxt dayiqdira
bilrncz.
Hikmst qairi S.girazi <Giiltistan> ascrindeki maraqh bir hekaye-
tindo yazrrdr ki, bir daste quldur da[ bagrnda meskan sahb, karvan
yolr.rnu kasib soylunguluqla mc9lul olurdular. $ah bundan xcber
tulub ddyii$ tccnibesi olan bir- dasteye quldurlan tarkisilah ctrncyi
tapgrlr. Az bir vaxtda quldurlar hobs edilir. Bunlann arasrnda genc
bir.ollan da vardr. Onun giil gohrasi bahar gemcnitak tezeco gigak-
lanir; ganc omriinun hayat balrnda ilk meyvalor ycti$irdi.
Vazirlerdcn birinin ona rehmi galir, gahdan hcrrin gencin ba[rg_
lanmasrnr xahiq edir. Vczirin s<iziindon gah qazsblanib deyir:
Yax;rrlan ibr.ct gritiirmez, zatr bad nacins olan,

Necc ki, giinbcz bagrnda qoz d,ayanmaz he9 zaman.
Odu srindtiriib qrunu saxlamaq,
Ofini cildiirirb balasrna rahm etmok alrlh ip deyitdir.
Gciylarden ya!sa da dirilik suyu.
Soyiid agacr nda grirmszsan samcr.
Algaq adamlarla otnrub durma,
Hasil qamrgrndan ahnmaz gsksr.
_ Gcnci oldi.irmayib tchsilini bir tacriibsli miiLallimo tapgrnrlar. O!_

lan az vaxtda saray ahlinin hormotini qazanr. Bir nega it tegir. O!_
lan bir dssto yerli dclsduzlarla dostlaqrb onlarla yoldagirq edir. Noha_
yet, bir giin hcrnin vaziri ctldiiriib dallara qagrr. padgair bundan xabar
lutub rlcyir:
iti ;cmgil olmaz pash domir<lcn,

Gozlaml nakosdon adamhlr san.
Yagr;la sulansa ba[ da, gora n da,
Ba[da lala bitar, goranda tikan.
llca seyqcl goliinnoz zatr pis damir,
Na qedar gahqsan badgovhar olar.
Ey oqli baprnda olan kigi, bil,
Hamile qadrnlar dofsalar ilan,
Camiyl'st gciziinde daha da xoqdur,
Y aramaz, naxolef rivlad dolmaqdan.
55
Boyiik mahrbb:rt ;;airi M.Fiizuli isa bele yaztrdr:
Ger. qara dagr qrzrl qan ila rengin edcsan'

Tcbs togyir verib, lali-bcdex$an olmaz.
Edcs.n tutiye telim edayi-kalimat.
Nitqi insan olur, amma ozii insan olmaz
Har uca boylu giicaat eda bilmcz dava,
Har afac kim, boy ata sJrvi-xuraman olmaz.
Marafah Ovhodi kamil insan yeiigdirilmasinda irsiyycti ssas amil

hesab ctmigdir. O, ganclcrc nosihatinclc 'ztrdt:
San ncsil ttiretmsk fikrinda olsan.

ismatsiz qadtna evlanme, daYan.
6vladrn yaramaz, Ya ofru olar'
Toxum pis ekilss, Pis da verar bar.
l Vaxtr ila bir qlup mtitaraqqi likirli rus psixoloqlan insan Saxsiy-
yJtinin tbrmalagmastnda. habels, qabiliyyetlcrin inkiqafrnda irsiyyatin
na kimi rol oynadrfrnr yoxlamaq moqsadile adlan ensiklopediyaya
diiqmiiq 1618 xadimin torciimeyi-hahnt, hayat yoltrnu <iyronmi;lsr'
Malum olmuqdur ki, heg bir istedadh atantn talantlt o!lu, hca bir ta-
lanttr ollun da istedadh atast olmamtgdtr. Dahi irlim Lomonosov -
bahqgr, gorkamli hzik Faradey - demirgi ollu (Faradey deyirdi ki,
onun keqflarinin 99 laizi terlamayin neticesidir). Mahil bostakar $o-
pen - miihasib, boyiik Sabir - diikangr, gorkamli dramaturq C.Cab-
barh komiirgii, dahi bastakar Hactbeyov - miirl!im. kosrr'()navti-
kanrn atasr K.Kerimov fahle ofllu ohnuqdur. I
Belalikte, cemiyyat inkigaf etdikca irsiyyet, fitri qabiliy.v:rtlor na-
zariyyesi ile yanaqr, tarbiyevi tssir nazariyyelarine i.istiinliik veranlsrin
sayr artrrdr. Olbatte, . irsiyyeti fizioloji geni pega ile, ictimai mtivqe ils
qarrgdrrmaq olmaz. irsi qabiliyyet tabeqedan, rn<ivqeydan asrl dcyil.
fizioloji genden asrhdrr. Mehz normal genetik intkanlara malik oianr
terbiye etmek olar. Bununla bele, unutmaq olmaz ki, tarbiya mahiy-
yat etiban ila fazil va rozildir.
tBoyiik alamin kigik terkib hissesi - mikroalam hesab edilan insa-
nrn yaranrgrnda Yer-kosmos elaqesinin, insantn ana betninde olarken
56
inkigafinrn iil rcrrihnasi. bu sahsdaki biliklarin tarbiya iginda nazera
ahnmasr hals XVI osrde Azerbaycan pedaqoqlarrnr diiqiindtrmiig,
ilsiyyatin terbiya iqinda xiisusi ehamiyyet kasb etmesini irali siirmiig-
lar. Maralair Ovhadi zatr pis olana tahsil vermoyi moslehat grirmamig-
dir. Onun fikrinca. zatan ziyankarhla meylli gexslar tehsil alandan
sonra ziyanlr iglarinr daha maharetla yerina yetira bilirlarl
Oger zemancmizrla b6yiik feziletlarla yanagr, rezillik (terrorizim,
.l
cinaystkarhq, insan alveri, ictimai manaviyyatslzhq va s) mcivcuddur-
s..1. bunun sabablari, haqiqetan, irsi-genetik amillarlo qismen alaqali-
dir . Lakin tcrbiya irsi-genetik amillerin inkiqalrnda ha[led.ici ohamiy_
yJt da$ryrr. I
. Insanrn l-rzioloji inkigafrnrn elmi asaslannr bilmayin tarbiya iqinde
ehamiyyetini qeyd cdcn miitafokkir yazrrdr ki, ycrda ana batninda ya-
ranan insan boyiidi.ikca hor ay bir ulduzun (planetin) nazarati altrnda
olur vc planetlcr onun bioloji formalaqmasrna tosir edir. Dcirdiincii
alda ugafrn badanine ruh galir, altrncr ayda ugafrn afzrnda diti dii-
zalir, har rizvu yerinda olur. Doqquzuncu ayda ugaqda giic, qiiwetin
yaranmasl naticesinden dtinyaya gelir.
Agrq $amgir oz geirlarinin birinda deyir:
Anadan olanda allayan insan,

Niya afilasrnlar olsnda sani?
Dedilarmi yaranmrga <iliim var,
Xeberdar etdiler galande sani?
Bu sebabdan tarbiyaqinin borcu tarbiyani manevi cahetdon diizgiin

teqkil etmaklc, ugalrn afilnr, idrakrnr, lealiyyatini laydah iinsiy'yat
iigtin insan lczilatini dagryan vstendag kimi formalagdrrmaqdrr. -liu_
nun iigrin irsi-genetik keyfiyyatler, sosial miihit nazero ahnmah, tarbi_
yovi ig ele qurulmahdrr ki, naticsde insan <jziinildark vo 6zi.inijtekmil-
legdirme scviyyasine gatsm.
57
3.3, insantn inkigafi va formalagmastnda miihitin rolu
1 Miihit deyerken mfrxtelil komleks xarici hadisalolin faaliyyct za-
manr insanlara tasiri nazorda tutulur: Tcbii ki, colrafi manada trbiat.
sosial menada geniq ictimai yerlcrin aile, mciqet, maktcb, rnodaniyyet
ocaqlan. parklar va s. tasiri nozcrds tutulur. insantn iStillk ctdiyi h:r'
bir milhit ona xiisusi tsrbiyoedici tesir edir\
Olbctte, miihitin terbiycedici tasiri haqqrnda miixtclif nozrril'1,aler
movcuddur. Bu nazeriyyelarin bezilcri miihitin tcrbiycctr.na irnkanrnr
heddinden artrq qiqirilir, bazileri hegs endirir, bezilari ise n.ruhrtin
tesirini kortebii hesab edirlcr. Olbottc, btr nezariyyalcrin heg biri il;r
tam razrlaqmaq olmaz. Qiinki ayl-aynhqda bu arnillalin heg bilinin
serbast ahamiyyeti yoxdur. Yalnrz irsiyyetlo vehdatdo rniihit va tolbiya
qcxsiyyst yctigdiro bilar'.
l insan gcxsiyyctinin formalagmasrnda ictimai muhitin neci tosir
etmasina dair elme mclum olan 40-dan gox <homo feruz> (veh;i in-
san) faktlannr vc 450 il bundan awal hind gahzadasi Okbarin ckspo-
rimentini xatrrlamaq lazrm galir. ,
lMauqli haqqrnda nafrlda Mauqlini, Romanrn osasrnr qoyanlurn
Romil vs Remini, canavar saxlamrgdtr. insan u;agtntn [5 nofarini ca-
navar, 5 nafsrini ayr, on nafordan goxunll meymunlar beslcyib saxla-
mrgdrr. Qeyd edildiyi kimi, <homo feruz>a sobeb ugalrn anadan olan-
dan sonra ictimai miihitdc homosferadan ayn dtiqmesidir. Belc lakr
lardan Y.A.Komenski, N.A.Dobrolyubov istifadc ctrnigler. Dobrol-
yubov yazrrdr ki, insanlarla iinsiyyctde olmayan, mc;;edo heyvanlar'
arasrnda b6yiiysn adamlar vohgilegir, onlarda sciz, nitq anlayrgr inki-
gaf etmir. Bela bir hal o yerc gstilib grxanr ki, hamin adamlar rnc;lnrr
Kaspar Hauzer kimi alrlhhq slametlorindan mehrum olurlarl
lHind gahzadasi Okber bir dofo oz alimlari ila miibahisc ctmildi ki.
insanrn insan olmasr iigiin onun insan mtihitinda ya$amasr zaruritlir.
Alimlcr buna etiraz ctdikds o, bela bir eksperiment aparmagt trklil'
etmiqdir. Hind, Qin, Benqal ugaqlarrnt anadan olan kimi validcynlc-
rinden almrg va onlart insan miihitindon kenarda lal adamlara 1ap;;rr-
mrqdrr. Qapah bir yerde boyi.iycn ugaqlarr iinsiyyct, insanr mtrnasibet-
ler diinyasrndan marhum etmiElar. Ugaqlar normal qidalanaraq bo-
yi.imiiglar. $ahzado vc alimlar ugaqlarrn yeddi yagr tamam olanda on-
larrn tamagasrna getmigler. Uqaqlar yalnrz heyvani saslsr qtxannrglar.
Elme melum olan bu kimi faktlarr araqdtran N.P.Dubinin bcl:r
58
nltticeya gelir ki, ins:rna monevi keyfiyyetlar irsan verilmir,
bunlar icti_
rnai mijhitin vc rcrbiyanin naticasidirl
. Olbatta, irsil,yetin imkanlannr burida azaltmaq dtizgiin deyil, giin-
kr larbiya noticrsindr lormalagan menevi keyfiyystlor"irsi imkanlar_
tlun asrhdrr. Bu barcda <irsiyyat va inkiga0> paraqrahnda danl$ml$lq.
. .oslinda, mrihit dr tarbiya kompon*tiri arillJii.-iat<in miitritin
ciziiramarsus -spcsilik xiisusiyyetlari oldugu 09iin gexsiyyatin
inkiqa_
llndir onun roltr al rrel xrrakteriz_o olunu=r. Tirbiya hr'_ig,
yiinltr, planh vc mirtrgekkil olur. Bu mazmunda
."qara-
tcibiye iox vaxt mii_
hita da aid olur. Lakin miihitin tarbiyaeaici tasiri otJar
tallarda sar-
bost, tesadtifi ve kortebii da olur. Olbitta, bu maqsodle
mtihiti giinJ_
olmaz. Qiinki miihit mrivcud urriyy.ij. norn,yo.yni
I1:-T:,10.:ll"\
oorJcada taslr ctmiS olur. Masalo kimin bu tasirlara nccc moruz qal_
masrncladrr.
ikinci, miihitin manfi va ya miisbat inkigafetdiricilik resiri
hamin
miihitda tanzimlcnmig ictimai rniinasibatlarden asrhdrr.
Bu meqsadle
K. Marksrn meqhur. bir kalamrnr qeyd etmek y"rin"
atiq"r. O deyir:
<<Ogcr miihit insanr tsrbiye edirsc,'
mtihiti a, ..t. aryiiairan insan-
drr>..Bu_rnaqsedlo tcrbiya vereni n <iziina d, trrbtr
Bciyiik Azerbaycan alimi N.Tusi elmi faktlarla
;.;;;i tazrmdrr.
siit
insan xarakteri irson ncsildin nesle kegmir, t ry"ia" q.r^r,frr.
r,
.Ol.Oi ti,
yazrrdr ki, xarakrer anadan galme oliaydr, N.Tusi
a$lh oz u$aq-
lzrrrnrn tcrbiyasi ilc rrcglul olmazdrlar. "j;;l;.
Elmc bu da melumdur ki, iqtisadi va madani garaite,
normal miihi_
tc diiqiib talim-terbiya aldrqdi, onlarda qabiliyyotlu
vrda inkiEaf edir. Bu bareda psixoloq e.ru. t_.on
yJtr"t ,.uiy_
t'V'w .,psiikanrn inki_
$au problemlan> osarinda gox maraqh misallarla bu barada
dz likrini
j,:11.,_"T,1,rya1da guayakjlor qabilasi en gerido qatmrq qabilater_
lr-r:
oi-n Dlndrr. B,l d:l? hcmin q_ebilaya mansub olan yedai
yagtr bir og_
trnr ru(maq mtimkiin olur. Onun vasitesila qobilanin
dilini milayyan
etmiglar. Bir dcto dc iki yaqh bir.qrz ugafir q"fif"a""-^Vni,b
qalmrgdr.
Qrzr lransrz etnoqrafr Vellar tarbiyo etms-k iiEti,
o^?l"rr::!ô_.y.i-_9".T eatrr, oxuyxb l€rrsil arrr."* ,* ,.rir. Hemin
rtnolr#y^ il, -re_
:l: orur. rspan. Iransrz vc oortuqal dillarini ciyrenir.
gul
du kimi faktlar
bir daha tasdiq e<Jir ki, insana mexsus_olan qabiliyyat
va xiisusiyyetler
h_eg dc insantara bioloji irsiyyar gaklinda
Hayar prosesinda, ictimai mlhirin tesi.i ii,
taz,r;;;.4
't.irnri'#iltarin verilmir.
atde
ctdiyi modeniyyetc yiyalenmak sahesinda,
-or."i"lrlivvriin tasiri ila
59
inkigaf edir, takmillegir. A.N.Leontyev hamin meseleden behs ederek
qeyd edir ki, har bir ayrrca adam insan olmafr oyranir. Lakin insantn
camiyyetde yagamasl iigiin anadan olarkon tabiatin ona baxq ctdiyi,
hazrr qakilda verdiyi imkanlar kifayat deyildir. Buna gora de o. te-
biatin ona verdiyi imkanlarla kifayatlenmayib cemiyyatin tarixi inki-
gafr prosesinda alde edilmiq biliklari manimsemolidir. Bu isc o demok-
dir ki, insan qaxsiyyatinin formalagmasr iigiin irsiyyet kifayet deyildir.
insanrn formalagmasr iigun ictimai miihit ve terbiyaetma vacibdir.
l XVI asrda yagamr$ Con Lokk ictimai milhitin roluna yiiksak qiy-
met vermiq, <a! lovha> nezeriyycsi ilo irsiyyatin rolunu inkar etmip-
dir. O, bclc hcsab edirdi ki, uqaq (insan) diinyaya ne gair, nc hekim,
ne qul, ne de ala kirni gslir. Uqafa irsan heg ne verilmir. Onun beyni
a! lovhaya banzeyir. Upa[rn boyildiiyi.i miihit onun beyninde miioy-
yan izler qoyur. pexsiyyetini lormalaqdrnrl
C.Lokkun <a! lcivha> nazeriyyasi ciz dtivrlt iigiin b<iyiik inqilabi
nezeriyya idi, hakimiyyct baqrna burjuaziyant getirmeye xiclmet edir-
di. Bu nczsriyyanin cn boyiik ntiqsant o idi ki. tebii imkanlarr inkar
cdirdi. Tobii imkanlarrn haqiqata gevrilmesinde ictimar mtihit rol
oynaylr. Tabii imkanlar iki yere boliiniir: insan orqanizminin anato-
mik xiisusiyystleri va fizioloji xususiyyatlar. Anatomik xilsusiyyetlera
insanrn beyin qurulugu, onun gckisi, goz va qulafrn, scs tellarinin
quruluqu vo s. daxildir. Fizioloji xususiyyetlaro sinir sistemi daxildir.
Miieyyan fizioloji xiisusiyyatlar insanda hazrr qakilda meydana gslir.
A.P.Pavlov miiayyan etmiqdir ki, oyanma va langimo proseslari
qiiwetli ve ya zeif, horaki ve ya az hareki, qtivvslsri bir-birine bera-
bar, ysni miivazinotli, ya da oyanmantn qiivvasi lengimodan artrq,
ysni muvazinotsiz ola biler.
\insan goxsiyyat olmaq imkanr ila dolulur. insanrn fardi inkigah.
onun qexsiyyat kimi formalagmast son mcrhclode ictimai hcyat $c-
raitindan, ictimai miinasibstlar sisternindsn, istchsal miiassisolarindan
asrl olur. insan ictimai minasibctlcrin mocmuyudur. ictirnai miihit
deyerkan insanrn hayat foaliyyatinin inkigafrnr ohate edan xarici g:r-
rait, etraf nezerdo tutulur. Ictimai miihit ise daim deyiqir vc yenilegirl
1$erait insanlarr yaratdlEr kimi. insanlar d:5rraiti yaradrrlar. insan
yaradrcr ictimai qaraiti. miihiti dcyiqib tiz arzusuna miivafiq qura bi-
lir, ham dc bu prosesda yaradtcr laaliyyat gostermakls <jz tabiatini da-
yigdirir, hayat terzini, yagayrq vasitalarini gtizallik qanunlart asasrndu
qurur.
\
60
qBelelikle, insan gexsiyyetinin formalaqmasrnda ictimai
miihit ve go_
laitin b<iyiik ahsmiyyati vardrr. 1
r Bciytik alim, maarifporver H.Zardabi deyirdi
ki, har bir bitkinin
ink\afetme, bar (mehsul) verme imkanr vaidr.. Maselen, har
hansr
bir bitki toxumunu dagrn iistiine qoysan o ciicarar, qisman boy
atar,
lakin tezlikla solar; ona gora ki, ciiiarmek imkanr onun
aaxitnaaair,
mahsul vermasi isa qaraitdan, torpaA.ln miinbitliyindan
iinsun
da beladir. Diinyaya 96z agan inian insan omufiu numiraadir.
"s,t,a,r.
Onun
rnsan ormasl u9un rmkanlannr reallagdrrmaq lazmdrr.
Bunu isa icti_
mai mijhit va terbiye etmo vasitesila miimkiiniiir.
t
3.4. $exsiyyatin formalagmasnda tarbiyaetmenin

rolu
.$exsiyyetin formalagmasrnda torbiyo€tmenin rolunu tobii olaraq

tcrbiyeni yaluz fazrr manada, msnavi dayerler" irtinua"n
formada heyata kegirilmasi kimi baqa diigiilmslidir. - -^-
aksiomatik
. . $exsiyyatin formalagmasrnda taibiyaetmanin rolu haqqrnda indiya

kimi goxlu nozariyyaler m6vcuddur. Mrr.r,
otan
mcivcud nezsriyyelari oxuyarkan trrbiyaetme"tiUariia'iltixtetif
anlayrgrnrn etimoloji
manasrnr bilmak vacibdir. Ovvelki paraqrafda tsrbiya
haqqrnda malu_
mat verilorken qeyd etdik ki, ta-rbiyaetme anlamr inkigaieidirms,
-gristarma, ye_
tiqdirmo, heyata hazrrlama, qayfr- tasiret#, temiyyot va
kcyfiyyet etibarila dayigdirme,' ylnilegdirmo ti-i U'uS"'
atitiilmolidir.
Buradan aydrn g6riiniir ki, gsxsiyyaiin lormalagmasrnda
terbiyanin
yox, larbiysetmenin rolu esas goriiriil-"lidir.
eiinki
ol,unur va torbiye maqsedycinlii ;ldugu iigfin halledici
insan terbiye
shsmiyyst kesb
edir.
Terbiysetma niye zeruri haldrr va niya rolu b<iyiikdiir?
Hamrya
malumdur ki, insan rivladr diinyaya an zaif bir uu.f,q
varlq miiayyan d<ivr erzindo qorunub boslanmssa,
ti.i galir. Bu
-.llu oio..
,_,llltl YjaO f.tiryaV.a.miisyysn
rmkantan rle galir.
irsi genetik imkantarla, inkigafetma
Tsrbiya etmak mcivcud olan irsi imkanlafl inkigaf
etdirmekdir. Bu baxrmdan torbiysetmanin rotu, t
evazolun_
mazdu. Terbiyeetms deyande ba;a diigiilmelidi. ti,"qil.iro,
i.iUiv""t^. t"ti.
vasitasi ile heyata kegirilir. Tolimsiz rerbiyaetma .U_[i,
deyil. Bu
proscsdc giiLclti imkanlara malik olanlar yaxgr,
zeif imkanlara malik
olanlar isa zsil inkigaf edir. Oks toqdirdo, mixtelif
,rriyyrti t.rUiy"
61
olunma imkanlan talim vasitesilo eyni seviyyada inkiqaf etdirmok
olmaz.
Uqiinciisii, tarbiyaetma mtieyyen dcivra qadar, yani ktirpelik dtiv-
riindan baglayaraq yeniyetmalik dovrtina qadsr mirntazem olaraq iki-
torafli xarakter dagryrr (bu ddvrdc ugaqlann miistaqil foaliyyatina
miidaxile etmaden nozarotde olmahdrr). Ycniyetrnclik rlcivriindcn
sonra terbiyaetms prosesi hamige ikiterafli olmttr, tntistaqil dzniitar-
biya anlayrgr da zeruri hal kimi meydana gtxtr. Bu xtisusiyyatlari
nazsra almaqla terbiya de ictimai miihit kimi inkigaf etmakda olan in-
sana xarici tosiretme formastdrr. Tarbiyaetmanin forqlandirici alama-
ti onun tarbiyeginin, miicllimin rohbarliyi alttnda maqsadyonlii ve
planh proses olmasrdrr. Lakin tarbiyoetmcnin tesiredici qtivvcsi va
onun ncticesi irsiyyat ve miihitin qargrLqh olaqosi ila srx baghdrr. in-
sanrn inkiqafr irsen alda edilmig hziki xiisusiyyatlerin vc tcbii psixoloji
va psixi qabiliyyatlorin tczahiirii ila saciyyelcnir. Hamin xususiyyatlar
va qabiliyyetlar mehz, irsiyyet va milhitin qarqrhqh alaqosi sayasindo
inkigaf edarek yeni alamet ve keyfiyyatlarin inkigafr ila srx elaqada bag
verir. $iibhosiz ki, torbiyoetma derinin, goziin, sagrn rengi ve s. kirni
hziki xiisusiyyat vc elamatlaro tesir edo bilmoz.
Bununla bela, tarbiyeetmo insarun iimumi hziki va manavi inkiga-
lrna xiisusi m6$qetmc yolu ila tasir ede bilor, ugafrn orqanizmini moh-
kemlede bilsr, onun fcalh[rnr va iggiizarL[rnr artrra bilar.
irsiyyet nazsriyyesinin hakim oldu[u ddvrlcrdc belo boyirk zeka
sahiblori hcmin nazariyyani qabul etmakla yanagr, tclbiyaetmryo xtr-
susi diqqet yetirirdilsr. Meselan, quldar hakirniyl'otinin boyiik ideolo-
qu, qullan <danrgan alet> hesab edon Platon deyirdi ki. insanr diizgtn
terbiya ctsek, o, an sakit va ilahi maxluq olar, agcr onu tcrbiyo ctnla-
solar vc ya yalnrz t6lim versalar, onda o, ktirreyi-arzda olan hcyvan-
larr n en vahqisi olar.
Dahi Nizami isa deyirdi:
Tarbiyo hilner ila su grivhar olar.

Terbiya iskiri vursan damira,
Son ondan qtztl alarsan.
$ahane tarbiya hiinar, nazakot
Afla nur veror, iiraye qiivvat.
62
'fut yarpagrndan tadricsn atlas oldugu kimi, dtzgiin terbiysetrnc
slyasindc hor bir qcxs de get-gede haqiqi insana gevilir (Sihrevardi).
Insan yalnrz tcrbiys vasitasile insan ola bilar (Kant).
gorqin b.Jyiik gairi S.$irazi uga[rn formalagmasrnda irsiyysta
iisttinliik ve,:sa da, o da tarbiyani, zahmati yiiksak qiymatlendirirdi:
Elmli, kamalh kondli rivladr,

Gedib vazir oldu gaha, sultana.
Lakin larasatsiz vezir balasr.
Kandlerde dilandi hey yana-yana.
Dahi gex pedaqoqu Y.A.Komenski ugaqlann gaxsiyystinin inkiga-

llla tcsir cdan amillar haqqrnda maraqh, demokratik ve humanist
likirlcr- sciylsmiq, mcktobi insanhq emalatxanasr hesab etmig, adam
ohnaq iigiir.r insanrn tohsil almasrnr, terbiya eclihncsini zoruri say-
mr;drr. ilsilyct nazeriyyasinin (olacaEa gari yoxdur> chkamrna qargr
1'umgaq gakildc scsini grxaran Kornenski deyirdi ki, ugaq goxsiyyitini
inkqaf etdinnck iigiin mektableri, telim-tarbiya iglerini tekmiilaqdir-
rrck lazrmdrr. O, eyni zamanda her bir ugafrn tcbii imkanlarr oldulu-
nu gormayi lazrm bilirdi.
Hala vaxtr ila bciyiik yunan filosofu Arisrotel dcyirdi ki, ruh ta_
bietin yazrlmamrg kitabrdrr. Tacriibe onun sahifalcrina oziiniin noqqle-
nnl yazlr.
Ingilis filosofu Con Lokk insan xarakterini axar gaya, tcrbiyeni ise
bendlero bonzadirdi. Onun fikirincc, axar gayln qrr$rslna bendlar vu-
rub onun mecrastnl dayigmak va ya si.iratini azaltmaq mi:mkirn ol-
dufu kimi, tarbiyaetmenin giicii ilo insan xarakterini isisnilon qakilde
lormalagdrrmaq olar. O, <Tarbiya haqqrnda fikirlcn adh esarinda ya-
zrrdr ki, tesadiif etdiyimiz yaxqr ve ya pis, xeyirli ve ya xeyiisiz
adamlann onda doqquzu tsrbiya sayasinda bele olmugdur.
Terbiyaetmcnin insan goxsiyystinin lormalaqmasrndakr roluna dair
C. Lokkun fikirlarini K.A.Helvesti, J.J.Russo, D.Didro vo b. miidafio
ctmiglar. K.A.Helvetsi tarbiyeetmeys yiiksok qiymet verir vo onu her
icy hcsab edirdi. D.Didro onun fikrini daha da doqiqlegdirerak
clevircii ki. tclbiya gox geydir.
Irsiyyct vo miihtin tasiri tarbiyeetmenin k<imoyi ile leshih edilir.
'farbil'rctma cemiyyst
ilgiin kamil gexsiyyatin yetigdirilmesinda bdyiik
63
m:rc1r'rtll oLrlti' slstcllrli
oiivvadir. Tarbiyavi tesirlarin semereliliyi onun
miievvan edilir'
'" ixtisaslaEmrg rahbarlikle
va
sosialistlari Sen Simon' .$arl Fiirve'. Robert
ouen
;ii;';iil.pik inanrr' camiyyeti tcrbiyo-
,*iiv""*"rii qiir"esina haddindan arttqiimid.edirdilar' onlar insanr
ii, nti"ii ila deyiqdirmaye, yenilaqdirmoye
a.i, m,hsui' kimi qiymetlandirirdilcr(Qernrqevski' Bc-
-iifiiii" put.*'ya$amr$
XIX osrda rus inqilabqi demokratlarr
qaxsiyyatinin formalaq-
r-rti, b"ui.rvrbov, i'isarey va u i -aa insan qevd edirdil,ar' Onlarrn fik-
;;;;d;;;.bti"nin b6viik rtl ovnadrlrnrcomiyyetin olkcnin da taleyi
,i*.. *fi" t'r-siyystin deyil. dt'vlatin' asthdr' Terbiyaetmc tnsanr
;.;;';"ii; diir"iin tarbiva- olu nmastndan qaxsiv-
:H;il;;""J", ura*"n Neron da edar' V'Q Belinski ueaq
i:i;il'i;;ilt.".i"a" tarbivaetmenin boviik rotunu gostarmakle
iizarinda tarbiva
t1.ru;:r:;il.L!v"rni ^g rd'hj hesab eden va onun edarck
ib har sevin vaztlmasrm mtmkiin bilan C Lokk telimini tonqid in-
toxumdur'
l;#;,Ii, il;i.v,i "g
rit't'" devit' alac imkant olan
Ctr mees almastnt calaq et-
iff';;;;;i^;[,rna"malik iniandri' ki' crr almada gozsl alma
,"ii.lri-a"ait "lma almaq olar' ona.g6ra iio bu imkan vox-dur Bununla
;ffi;;'i;d;ir;.drr, pahd a[acrnda
i^'g}i"rf.i demak istayirdi ii' intun insan olmaq imkanlarr ila do-
tasiri 'a
il#. su i;i;"r", i.. i"'uiv*in' ictimai miihitin' amavin
hroioatacevrilir.lnsantn_usagrnbeynia[ka$zdeyil.A[lovheda Tar-
;;"";;J;;;; .<biokimvavi> miirekkeble gox ;ev vazrlmrqdrr'
"d;,";.. il;i i"
;uhli faalivvat .hemin imkanlarr inkieaf etdirir'
insan yaratmr'
onlu.rn io.molu$maslna garait yaradrr' Terbiyaetmo edir'
pis.olmastna komak
* j;;;; J"Err.uq varh$n yaxEi va inki-
"i".lr, ;;;ritilti rtu".-leti ictimai qiraitda torbiveetmo vasitesilc
. qaf edir. Terbiyeetme sayasinda uqaqda
yeni qabiliyyat va keyfiyyetlsr
Uqaq-vs tarbiyaetma vasitasilc
yetiEir, xarakter yaranlr vo lormalaqrr'
dirnya-
i,rqiql ir*" olma$ oyrenir, ictimai hayata. h aztrlar:r ' GeniS
insan-
rar-tliiin" sahib olur. Iioqqu to'lt, uqaq ierbiysetma.prosesinda
jnsan
"r:;lvA:;;iilkiil dedivi'kimi, her bir qsxsivvetini
teli-
lli,ir, t'"' qovu'' cilalamaq isa torbivenin'
"ii"i"*",;;;;;il;i""
;ilt;;il;r. Demali, terbivoetme ictimai miihitin', havat
tarztntn
olan
,ru, trri. fo..osr olmaq etibarr ila haqiqi insanr garaitda movcud
'i,rr.o"ro.u
qida verarek, onlan qabiliyya.t gaklina salr'
ir[ii
;ii;;;; (adotleri asas tutmaq) tatimi .$exsivvatin inkisafrnda
geniq yer
ulotoji-i. r... ve insanrn davranrgrnda bioldi meyltrre
64
verir. Bu telimin banisi Amerika psixoloqu va pedaqoqu E.Torndayk
bclo hesab edirdi.ki, gaxsiyyetin btitiin xiiiusiyyotlari, insanrn giiuru
va
sqli qabiliyyatleri. tam menasr ila irsiyyetle eiiqeaaia,. ve onunla
da
izah edilmolidir. insanrn oqli qabiliyyetleri ae
iriz, t"rmaq, dig kimi
irsen v-erilir. O., insanr genlerin kompleksiyasr -va ya batareyasr
kimi
tasavviir.edirdi. $axsiyyatin inkiqafina bela bioloji baxrg amerikan
praqmatik pedaqogikasrna da xasdrr. praqmatistlerden
. C.Dyui,
A. K-omos va b. irsiyyatc (instinkt ve qabiliyyata) Ustiinlk verirdiler.
., XIX asrda yagamrg alman idealist
irlosofia., $op"npur"., Lombro_
z,o insanrn rarbiya. ils dayigmesini inkar edir ur jeyirdite.
ki, insan_
lann xaraktenndakr nriqsanlan yox ctmeye (agabbiis gcistcrmok
misi
qrzrla gevirmaya benzoyir. O-nlai hesab .di..lilu ki,
uiaqaa fiziki va
zehni qabiliyyetlerin inkigahnda halledici umif irsilyotin
fl olan genlardir. ,
daqryrcrsr
Azarbaycanrn_tanlnmt$ pedaqoqlan: A.Bakrxanov, M.F.Arundov,

^S.O.girvani, M.O.Sabir va_ba$qaiarr rarbiyeetmaya
yiiksak qiymsi
vermiqlar. Masalsn. Sabir <Tarbiya> adh gerinda deiirdi:
Ummatin rehnijmasr terbiyadir,_

Millarin piqvasr tarbiyadir.
Terbiyyatla kcgir iimuri-cahan.
Hor iEin iqtibasr torbiyadir.
Tarbiyyat elmsiz deyil meqbul
Ki, onun miiqtazasr tarbiy-dir.
Dahi klassik miitafekkir M.Ftizuli insanrn gsxsiyyat

kimi formalag-
masrnda torbiyenin roluna yUkssk ehcmiyyat
M.Fijzuli
fitretar olanrn-dsyigmazliyiu, zatr naqisrera elm,".i_iSa-i.
tehsir vermekle on-
lann laydah.(lazil - A.H_) insan^ olmasrnrn g"tirtiyini'.tlrui
rnsanrn terbiyoctma vasitesila_ formalagdrgrnr
.ts ar,
da esas gtitiiriirdii.
t M.Fiizuli gaxsiyyatin manavi inkiqafrn, yofni, i.riyfrtd ram
mlslnt ygxr dtzgiin tagkil olunmuE teibiyada gciiiir. yaxgr asrh ol_
gsraitds
tarbiye igi diizgiin qurulsa, mezmunlu up-rtru, "-tirU"t
niimune g<;r_
ollr; nasil faydah Eaxsiyyetlarfi.i y.rit" Uilr.,"
lgvtiy."n
.:
M lu.lyli tarbiya iginin qox masuliyyatli- oldugunu qeyd edarek
gtisterirdi ki, tarbiya, veren 62 i$ini gox
yerina yetirmali,
xiisusi sey ve diqqetlo tarbiye etmetidir. _mesutiyyetia
L"r,_ ;;iJi[d; ;rrbd;;;;;i
65
$oxsa (ciyarinden qan) bele vermelidir. Balaca
uqalr hanst maqscd
iigiin tsrbiya etsen, o ctir da yetiqacekdir.
!
Feyzittitf ile agor insanr etse terbiyet,

Qadr ila insan mateknisbet azimiiggan olur'
Var malek hem tapsa eyni-iltifatndan nozer,
Oqli-kamil kesb edib' elbette' bir insan olur'
M.Fiizuli tsrbiye amilini geniS anlayrqda - aqli, axlaqi, esletik' fi-

ziki, peqe hazrrlipr verilmasi saviyyesinda apanlmastnr maslahct
bilirdi.
Deyilenlar<lsn malum olur ki, uqaq fiziki, hzioloji varhq kimi irsi-
genetil baxtmdan terbiya olunmaq imkanlan ilo diinyaya golir' Onun
iexsiyyet kimi harmonik inkiqafr, sosiallaqmasr,
hsqiqeten,'tsrbiyeet- h
madon, miihitdan, imkan ve $eraitden asrhdlr' Bu asrhh[rn torbiyeet-
ma prosesinde neca movcud olunmast cadvel iigda qeyd olunur'
66
Sexsiyvat
V?tendas
Insan
Bilik, bacalq, verdiE,

Fazil exlaqi inam, aqida. Razil axlaqi
kgyfryyatlar Formata5angiiur keyfiyyatlar
\ /
Netice
Halalhq ---+ Haramhq
Saflrq Qirkinlik
Xeyirxahhq ----> +- Bedxahhq
Rahmlilik --> o
c <l- Qeddarhq
Insanpervarlik ----) <t- Tacavtizkarhq
Odeblilik t,$ Odabsizlik
Ehtiramhhq <_ Ehtiramsrzhq
Namusluluq ---) (!(i <_ Namussuzluq
Vatanparvarlik
Qeyratlilik ----)
.E
E'd <a-
Fararilik
Qeyratsizlik
I\{ardlik ----> AE
(!i <a- Namerdlik
Bcynelmilalcilik ---+ <l- SoYinistlik
Zahmetsevarlik ----) (!tr Tiifeylilik
Tebiatseverlik --> trc
=N <t- Ziyankarhq
----> <a_ Kortabiilik
lJ: ----) <l- Bo$eriyyatsizlik
Lrrixilik ----) c.E <_- Tesadi.i fiilik
\l illilik ---> o; <l- Mensubiyyat-
'a o.
<l-
sizlik
----> x(D Sarsfsizlik
itik (t> <- Leyaqatsizlik
Qu hiliyy;rtliiik +- Qabiliyyetsiz-
tik
Odal:rtlilik -+ odalatsizlik
NazakaLlilik --+ Nazakatsrzlik
Naciblik ----) Tarbiyaetme prosesi <t- Nanociblik
D()s(luq ---> Dii$mancilik
V:l s. + <_ Ve s.
67
3.5. $exsiyyatin sosiallaqmasr
Hazrrda respublikada tshsil sahesinda gox esaslt islahatlar apartltr,

tehsilin, telimin vc terbiyonin heyata kegirilmesi prosesinde ciddi
yenilcqma bag verir. Eksperimental pedaqogika va psixologiya ehn-
lerinin nailiyyctlerindsn istifado edilir. $exsiyyatin inkir;al)na tosir
gostoran ictimai institutlardan, tahsil miiossiselerindcn, rncktcbdankc-
nar tahsil miiessisclsrinden (markozlsrindan), mcdani-maaril- ocaq-
larrndan. ictimai tegkilatlardan, ktitlavi molumat vasitalarindan, cc-
miyyetin ssas hiiceyresi olan ailadcn genig gakilda istilada edilmcsi
tarbiyeedici tesir vasitelcrini vo imkanlartnr geniqlendirir.
insanrn sosiallagmasr, onun insanhq alemine daxil olmasr ailadan
baglayrr. Anadan yeni do[ulmuq ugaq bir nego gox illardsn sonra bci-
yiik ve ardrcrl hayata kegirilen qayfrlar naticasinde insan varltltna
gevrilir. Aila insan iigiin madenimaigat geraiti yaradrr, cmosional
hayat sahasins tssir edir, ilk sosial vs manavi tessvviirlerin formalag-
masrnda, xarakterin tegekkiiliinde vasita rolunu oynaylr. U;aq danr-
qrr, diigiiniir, pisi yaxqrdan ayrrmafa gahgrr' Uqaq ailenin, onu ahatc
edan sosial varlt$n davramg qaydalarrnr oyrcnir, onlara omel etmcye
baglayrr, o, diinyaya oz fardi baxrqlarr ile yanaqrr, diinya hadisalerini
cizi.i baqa diigdiiyii, bildiyi kimi tshlil edir. Biitiin bu prosese insar'-
lann sosiallagmasr deyilir. Ailade valideynlsrin mehriban miinasibeti
rivladlar iiqiin an yax$r torbiyedir. Bu bir haqiqetdir ki, millatin gala-
cayi ve giicii ails tsrbiyesindodir. Aile insana mtihkem adot-cnenalcr
gcrgivasinde, miiasir tarzda diigiinmsk bacarrfir aqrlayrr. Mohemmed
Peylembsr (e.) deyirdi ki, ata ovladrna gozel tsrbiyeden qiymctli
hadiyye vere bilmaz.
Sosiallagma neticesinde lard oziiniin daxil oldulu sosial qrupda
olan davranrg normalarlnl menimseyir, o, farddan ciziino <man> dcye
bilan bir $oxsiyyett gevrilir. $exsiyyet laal bir varltqdrr. Onun fealiy-
yeti etraf miihitin obyektiv qanunlartnt, hem de oz daxili movcudluq
qanunlarrnr derk etmak asastnda lormalagrr. Bunun da noticesindc
onun sosial davrantgt mtieyyon mezmun kasb edir. Insantn onu ehata
edon hziki vs sosial miihiti oyranmesi uzun gekan bir prosesdir. Bu
ciyranmo prosesi onun hsyatrnrn sonunadok davam edir. Ugaq bir yaq
yarrmdan sonra (monD anlaytgrnt baqa dii;i.ir. Uqaq daim oziinii bag-
qalan ilo mitqayisa edir. Noticoda o, atraf miihitin sosial tacriibasini
qebul edir, ozii ds sosialla$rr vo formala$tr. Ogar insanr ictimai
68
miihitden ayrnb, onu qapa.h $oraitda heyvanlar ila bir ycrda tcrbiyc
etselar, onun <manlik> piiuru formalagmazdr.
qaxsiyyatlarla slaqasi olmasa o, oziinii de dork eda bilmsz.
$axsiyyatin baqqa
Rela ilkin alaqoler onun mansub oldugu sosial qrup
daxilindc yara_
nrr. Burada o, nayin yaxgr, nayin_pis olmaslnl, nayin gcizcl, ncyin gir-
kin olmasrnr, davranrq qaydarrndi noyi etmak ot"r, n{,i etmek olmaz
masclasini dsrk edir. Sosial miihit insanln formalagmasrnda giizgti
rolunu oynayrr.
$axsiyyatin sosiallagmasrnda_gaxsi ntimunaler, normal hayat tarzi,
normal meiqat, xog ailo miinasibatleri, yaxqr yoidaglar, bilikli
miicl_
Iimlar, onu ahatc edon insanlann ola qaygrsr ve s. miisbat rol
oyna_
1,rr. inkiqahn menbeyini daxili ziddiyyetiJr?iHi fi"j, daxili zid-
diyyotlar. g_axsiyyatin inkigafrnda da var. Hamin "ai. zidd[yetlor gsxsiy_
yatin sosiallagmasrnda harekatverici qilwe kimi grxrg gr*riyy"ti,
inkigafinda hemin ziddiyl:tlar orqanizmle miihit arasrndak "aii. r ziddiyyet
kimi <iziinii biiruza vcrir. Lakin atraf mtihitle orqanizm arasrndakr
ziddiyyatlsr geniglenib konflikto gevrildikde inkigairn herakctverici
q[ivvasi olmur.
. Pu.191 inkigafla trr.rrir.:rni bir_birindan tacrid etmak olmaz va on-
larl<onfliktsiz deyil. zitlciivvatlsrin miibarizasinde davam
edir.
.
Maghur terbiyr nrz:r.ir'1,agis.i E i..Monozson yazmrgdrr: <Terbiye ve
inkigahn harekatver icr cliirvasi daxili ve xarici- gerait sisieminde
zid_
diyyatlarin miibarizrirdi r Orqanizmlo miihit arasrnda iirazlrprn
po-
zulmasr xarici ziddiirrrrlir. ki, bu da onlarrn qargrLqh
tasirinde ara_
dan grittiriiliir>. $arsi,, r;:rlerin yeni talobleri ite onu tamin
etmok iigiin
lazm olan vasitelarirr rnai'cud seviyyesi arasrndaki fertie., yeni
vazifslari ile awellcr rlirz:lnrlmrs biiii<, bacanq ur rrJiii".
ia.at
arasrndakr
ziddiyyatlar, yeni sirLrlsivn ila ewolki tecrtibe arasrnda'ki
,iOaiyyrtt".
va s. daxili ziddiyl rrlua aid edilir. Miiollimin vazifosi yaianmrg
zid-
harck.rrr crie i qiiwa kimi qagirdterin ahengjar inkigafr
9],:J."11.19:, va
tcrblya otunmasr uqtin bacanqla istifade etmakdir. Balhca
daxili zid-
diyvetlar gexsiyyotin rbrmaragdrlr b[tiin merheialerJJ
iisanda yeni
)arannlg tclabatlarr ti.lamok vasitesini mohdudlasdrrrr
Mehz, bu ziddiyyor u$a_ir ilk yagdan foalhfia tailrik
edir. Ugaq ma_
grn stirmek, hakim, rnijallim, zabit olmaq
istiyir. Lakin nriti rl ali
qiiwalarinin inkigaf seviyl.csi ona imkan vermir.
TeIim prosesinda yeni ziddiyyotlor yaranrr. yeni menimsanilmig
... bi_
liklorlo awelcadan manimsenilmig'biliklarden iriii"O,
etmakda
69
ziddilyet yaranrr. Konkretle miicerradlik arasrnda ziddiyyat bag verir.
Bu ziddiyyatler yeni mtigahide ve eksperimentlar, tacriibaler vasitesila
aradan qaldrnlrr.
Ugaqlann miistaqilliyo can atmasr yaghlarla onlann arasrnda zid-
diyyet yaradrr. Diizgiin tarbiyaetme, bela ziddiyyat.lari asanhqla
aradan qaldrnr, ugaqlarda mi.isteqilliyin inkigafrna kcimak edir. Oks
taqdirda, intizamrn pozulmasr hallan baq verjr, konflikt va digar ne-
qativ vaziyyetler yaranrr. Tarbiyeginin, mircllimin vazifesi qcxsiyyatin
daxili qiiwelorini stimullagdrrmaqdan, onlara diizgiin istiqamet ver-
mekden ibaratdir. Stimul ugaqlarda miieyyan laaliyyat motivleri ya-
radrr, daxili qiiwelcrin oyanmaslna, fcaliyyetine sebob olur.
Belelikla, qexsiyystin sosialla$masr ubyektiv hadisa olub, hor bir
insanrn heyatrnda miiqahida olunur. Bagqa ictimai hadissler kimi
gaxsjyyetin sosialla$masr hadisasi da goxtoroflidir. Ona gcira da hamin
hadiseni bir gox elmlsr <iyrsnir, messlan, sosiologiya, kulturologiya,
tarix, etnoqrafiya, psixologiya, pedaqogika va s. Pedaqogikada
sosiallagmanrn biitiin sahelsri nazara ahnrr, nasildon-nasle <itijrtilan
sosial tacrilba-'va msnevi sarvotlerdan istifade olunur. $exsiyetin
sosiallagmasr ailada va moktebde hsyata kegirilir. Osas sosiallagma
moseleleri emek ve ictimai lealiyyatde dziinti gristsrir. Bu zaman ye-
niyetmelar bagqa adamlardan yen, medeni servetleri riyranir, onun
neca yaradrlmasr, nasildan-nssla verilmosi ile tanrq olurlar. Mektab-
lilar menavi sarvatlarc yiyslanmak irgiin gargin zehni amekle mca[ul
olur, bilik, bacanq vs vardiglere yiyalenmak iigiin mtixtalif yollar ax-
tanr. Yuxarr siniflerde mektablilerin maddi ve msnavi scrvatlar an-
layrgrna azadhq, sevgi, demokratiya, heqiqet, Veten ulrunda mi.iba-
rize ve s. daxildir. Mektoblilerin telsbatr ile onu doguran gorait ara-
srnda daim srx alaqs mrivcuddur. Her hansr bir telebatr yerine yetir-
mak iigiin miivafiq garait olmahdrr. Bela bir garait moktabdc maktabli
gsxsiyyetine hormet, ona qay[r, kdmek ve s. ola biler. Burada sentimi
iinsiyyat nriihiim rol oynayrr.
Sosiallagmanrn ela amillari var ki, onlar insan <imriiniin sonuna
qader davam edir.
Insanrn sosiallagmasrnr iig asas amil tomin eciir. (makroamiller-
kosmos, planet, diinya, rilke, camiyyet, ddvlat; mezoamiller - orta de-
makdir; mikroamillar - msktab, ali maktab, ailo ve s.) Bu iig amil gex-
siyyetin sosiallagmasrnda miihiim rol oynayrr. Onlar bir-biri ile su
alaqede olub, biri digarini tamamlayrr, biri digeri iigiin gert olur.
70
Suallar va tapgrnqlar:
L inki;;af prosesinin gartlcrini sadalayrn.

2. $s.rsiyyotin inkipafrnda irsiyyatin asas xiisusiyyarlarini izah edin.
3. Insanrn inkigafinda miihitin tarbiyaedici imkanlarrnrn elmi_
pedaq oji csaslalr noden ibarotdir'l
4. Tarbiyactmanin zcruri va hslledici amil olmasrnr osaslandlnn.
5. Sosiallaima proscsinin ntazmunu vs istiqamatini tehlil edin.
7I
IV FOSiL
$oxsiyyoriN ir.lxignrlNrN vlg

va FoRDi xUsusiyyerrani
4.1. Ya9 diivrlari
Pedaqoji fikir tarixinde gcxsiyyetin inkiafrnrn yaq va fsrdi xiisusiy-

yctlerina hamiga diqqat yetirilmigdir. insanrn her bir ya; d6vriiniin
oziinamaxsus xiisusiyystlerina Azerbaycan xalq pedaqogikasrnda ge-
nig ycr verilmigdir.
Azsrbaycan xalq pedaqogikasrnda mektab yag bolgiisundcn elava
yi.iz yaqa qeder d6vrii seciyyalendiran ni.imunalor de vardrr.
Bu niimunalar tasdiq edir ki, her bir xalq ugaqlarrn yaq bcilgtisii ila
maraqlanmrg, bu va ya diger meselsda hamin bolgtinii nezsra almalr
zeruri saymrgdrr.
Yaq dovrlarinin mtiayyen edilmasi ugaqlarrn bilik seviyyalsri ilc
alaqedar meydana gslmiqdir. Terbiyaetmo iqinda ugaqlann yag va
fsrdi xiisusiyyetlerinin nazere ahnmasr ve yaq dcivrlerinin tesnil edil-
mesini gcirkamli hlosoflar, pedaqoqlar zeruri hesab etmiglcr. Bu
onunla izah edilir ki, her bir yag dovri.i iigiin uqaqlann fiziki, psixo-
loji vo sosial inkiqafinrn riziinemexsus ssviyyasi vardrr.
Qadim yunan filosolu Platon yag qruplarr haqqrnda maraqh fikir-
lcr soylamiqdir. Yaq bolgiilerina o, ad qoymasa da 30 yaga qedar olan
dovrleri seciyyalandirmigdir. Platon deyirdi ki, 3-6 yaqh ugaqlar <Jov-
lst tarbiycgilerinin rahberliyi ilo ctraflan agrq olan, lakin i.istiitirtiili:
saray ve meydangalarda oyunla moglul olmahdrrlar. Meydangalarda
qum topalafl olmahdrr. Bu taxminen bu giin mcivcud olan ugaq ba!-
galanna banzeyir. Ugaqlar 7-12 yaglarrnda dovlot maktcblerinc get-
moli va orada oxu, yazl, hesab, miilki, tarix, nalma <iyranmcli idilar.
12-16 yaglannda ugaqlar palestra (giilagmo) rnektabins davam etmali,
16-18 yaglannda isa, esascn, omeli meqsed dagryan hesab, hsndoss,
astronomiyant oyranirdilar. l8-21 yaglannda onlarla efebiya, yeni
harbi va miilki tacriibe kegirilirdi. Hamin yaglarda aqli laaliyyste he-
vas gdstormay6nlor herbi xidmate kegirilirdi. Mticerrod zehni lcaliy-
yeto heves gosteren gancler tahsilin iigiincii dsrscesine qodem qoy-
mah va burda 30 yaga qadsr oxumah idilor, Miistesna istedadr olanlar
tahsillarini beg il davam etdirerek, sonra b6yiik dcivlat vezil-ssi tuta
72
bilardilar. Bela adamrar 50 yagrndan sonra drivtat
vozifasindan azad
olub, elmi-tedqiqat igleri ila moqgul olurdular.
,^-l11,onun 5agirdi. boyiik fitoiof, garq folsefasinde birinci mitollirn
rJqrnt qazirnmr$ Arrstorel nedaqogika tarixindo
ilk dala u5aqlarrn yag
j:-yll:-.i,1] rnu"ryant;r5dirmey;r sai,$'n,si,,. o. irkiu"-ir,oi'q,nnnr., n"_
zJn))JirnJ rsaslanarao. hrivtimakde olan insanrn
ycdtii otmaq hsyltrnr ycddi_
.sorri
ilc tiq dii'ic botrntiq.ltii. e.i.i"i.lin
ol ani olaraq belc ifad.r etmek olar: vjiu,ilgtil;rrini
Ruhun niivlori
Tarbiyanin
niivlari
Bitki ruhu. Bu, Fiziki rarbiya
qidalanma ve ar-
trmla seci
Heyvani ruh. Bu,f-_ 14 Heyvani Oxlaq tarbiyasi
bitkilerdon ferqli
olaraq hiss va ar-
zusunun olmasr
drakr ruh. Bu,

Oqli tarbiye
talakkiir va biliklc
. crinda de ciz aksini tap_

*;r,ff JT,p]1111 :*l*linin_csarr
",1:,
a"'r' ii' lil,' ii;;';i##H,[:;
i1'l't'i, 9;3Y1""*l-"Tf1il- 'E
' --^-1 ai,,, ; rdorrrr\'r
vbrsrrqrr ii; ffi:ililj,:lffi
ll.ll*,
na kimi1:i:,:ll-T,i, ?:l1yl":'",ti"^riq'
iglar gcirmali oldulurLu miiayyen etmigdir.
sdlrarerlnl'l
h; ^.r;-.r^ 1^-L:_.--4 . ._, Bununla
da Niza-
-'';;l1o^',;.',*'1":^':::10'j";;;;il;'i';';l^,#:1T:ffi isî1:
o:Jl]l:, nlqqr nda dahi sex pedaqoqu v. a.
xorn",riil1lul"
I"11. -,,i,s;
iI 9,,irq'r-- ;ffi;;:ilTl
llli:*,l,f,.o:lP",llT1sd
llXlT,ll,:;ll:,:,.1:i^Tl:,io*ddLb6l;ffi
ca( valde veririk:
;;ffi il'iJ#:['.J;;:
Yar _Diivriin adr Mllrf.hih -,r'
0-5 Ugaqhq Ana qucaE, mjktaE[-
6-t2 Yeniy€tmolik .-
Xalq m"krrbi. ana dili;
l2-18
latrn dili, gimnuz,vutr.I._.--
Gsnclik
t8-24 Yetkinlik Institutlar, ak",l.rn,yala;l"yah.t-
l5
Y.A.Komenski <B<iyirk didaktiku esarinda hamin maktablerin
mezmununu atraflr 9ar'h etmigdir. O, hemin maktablarin igini kon-
sentrizm asastnda igrqlandrrtr.
ieJaqoglta elmi ilassik pedaqoqlann ya; hziologiyasr sahcsinda
yaq dcivlla-
apanlan^taiclqiqatlarrnrn naticasine asaslanaracl, uqaqlarrn
l
ri'ni aqagrdakr ki,oi t ,ii"yy"t etmi,,sdir' Maktabaqsdar dovr; 2 Mok-
qsrh et-
t"U Jb"?ii. Bu yaq dovilirinin <jziinamoxsus xiist.isil'yatlerini
mazdcn ewal akselerasiyanrn mahiyyatini bilmak lazrmdrr'
4.2. AkselerasiYa nadir?
Son illar pedaqogikada geniq igledilan akselerasiya (<akselerasiya>

yaq dcivr-
latrn sozii olrb uriiotl"n.e> demakdir) ugaq vs yeniyetma
irrira, fiziki vc psixi inkiEafin siiratle ba9 vermesini ifada edir' Bu
iruOirrni" mahiyyeti insanin hziki (bununla bir vaxtda cinsi) inkiga-
iiiin ,ti.ttf rn.rsinden ibaratdir' Qoxtu fakttarla siibut edilmigdir ki'
sonunouonilliklardadiinyanrnbiitiinolkolarindelrzikivecinsiinkiqaf
l.i - z if siiratlsnmiSdir. Bu siiretlanme yeniyetmalikil va ilk genclik
iliarine diittir. indiki l4 ya$h qrz, bir nege on-iyirmi bundan evval
on alt, yaginda qrzrn gatdr[r fiziki vo cinsi inkiqafa gatrr' Bir 9ox tad-
qiqutgrtot'.tt"t"iasiyi hadisesini miixtolif gakilde izah edirlar (heyat
yiikselmesi, fiziki
i.r-oitinin yaxgtlaqmasr, msdeniyyet ssviyyesinin
- (. rolunun azalmasr
emayin ve s. )'
A.r"ny", <Yer giqantlar planeti olacaqmrb>. adh msqalssinda
akselerasiyaiadisesini hivada karbon qaztnrn keskin suratda artmasr
- - izah edir.
ile
Akselerasiya naticesindo gagirdlarin bioloji inkigafi manevi inkigafi
5-6 il qabaqlayrr. Yani moktablinin orqanizminds daxili sekresiya
va-
,ltrri ,ti."tt" inkiqaf etdiyi hald4 manevi inkigaf leng gedir' Cinsi
nisbsten xeyli ewal baqlayrr' Qrzlarda
-heddi-bulu[aqtzlarda o[lanlara
yetlgtenUf<
gatma prosesi ofilanlara nisbeten iki, be.zan ise iig il tez
tui u..i.. etUrtt", Uu taUii prosesleri tarbiyanin q-iicii ilo geri gekmak
mtimktin deyildir. Bu, tebietin qanunauyfunlufudur' Tebiatin qa-
,u"ouyguntugu inkar edilsa, felaket baq verer' Cinsi instinkt' neslin
J"n"*lnrtioiti gox giiclii tebii istekdir. Bu instinkt inca miinasibet-
ieila naciblegdirma telab edir. Oflanlarda bele bir aqide terbiys edil-
tnatiair n,' qzlar gelacak analardrr, tobiot ve begariyyatin goxssilik
i*riiU.ri onl"tro- iizerina biitiin insan nasli Ugtin mesuliyyat
74
qoymuSdur- Bu miidrik eqidonin inkigafinda axlaqi temizliyin,
ata va
ana arasrnda miinasibetlarda nacibliyin b<iyiik ahJmiyyeti vardrr. Bu
bir heqiqetdir ki, fiziki va monavi inkigafin
-iiryyrn d<ivrlorinila
ollanlar va qtzlar bezan bir-birini baga dtigmiirler,'iiinki miirskkab
hzioloji v-a psixi proseslar qrz,t21;1 orqanizmindo gox ireli getmig, atraf
alarne miinasibetda derin aks olunmugdur, haibuki ofiianlairn
or_
qanizminde bu prosesler hala baqlamamrg ve yaxud yents baglamrg_
drr. Bu fitri berabersizliyi insanlar:a tabiot <izti b"xq bn fii-
.
on. dord yaqrnda qrzda yetkinlik formalagrr, ollan "t-iqai..
isa hale bela bir
pifladen uzaqdrr. On iig yagrnda ollanlar ,, qr.i, arasrnda bag
veran
miinasibotlorin manbeyi inkigaf tellsrinin bu firqindedir. Bu yaq d6vr-
lcrinda.qrzlar va ollanlar mskteb qaprsrndan kollektiv dasta ile grxrr_
larsa, ilk gonclik dovninda iki-iki (bir oflan, bir qrz) grxrrlar. On
t9-
on dcird yaqh qrzlann (VII-VIII siniflerde) biiaen_ bire g_1O_cu
siniflarda oxuyan oflanlardan olan dostlan meydana grxrr.
erzlarda
baq.veran anatomik-lzioloji dayigikliklar onlara galacakda ana
ola-
caqlannr xatrrladrr. Ona gora da maktcbda anaya-parastig-insan
he_
yatr ve g<izelliyinin manbeyi olan qadrna yiikiak- tamiz
miinasibat
ruhu hakim olmahdrr. Bu, tebii cinsi maialr naciblagdirir, insan
qelbini hcyvani, kobud instinktiv cahatlardan Lmizlayir.
Anaya hcir-
mot va ehtiram ruhunda terbiya olunmug har kas heg vaxt qrza gehvet
nazcri ile baxmaz. onun gcizlori gonc qrzr bi.iziigmeye, narah;t
oimaga
macbur ermaz. Ollanlara bela bir ideyi aqrlanmaLiri ki,
baperi analiq
bu, takca noslin saxlanmasr haqqrnda qaylr deyil, ham de min
illar
arzinde yaranmrg gox bciyiik axlaqi zanginiikdir. O, qtdrotli
menevi
qUwe olub, oflandan er va ata tarbiye edir.
Y.VQemenzeminli deyirdi. ki, tebiet anaya ledakarhq kimi
en
bexE etmisdir_ Anahq ucadrr, eleatmazdrr. Anahq
lll^Tlll
nrsst !:d,irre
.muqeddesdrr. Ana miiqoddos odun dagryrcrsr ve qoruyanrdrr.
Kigi va qadrnrn qargrLqh miinasibotlari yeni insanrn d'ogulmasrna
gstirib grxanr. Bu, yalnz bioloji akt olmayrb, ham de bciyiik
insani
yaradrcrhqdrr.
ve camiyyat qadmlann iizerine yiiksek vezife _ ugaqlarda
.Ta.biat
rizlarini vo sevdikleri adamlan takrar etmak, begeriyyatin yaratdr[r
yaxgr olanr ugaqlara vermak vezifasi qoyrnugdr..
rik, ciddi va ehtiyath olmahdrr. Ana -qadrndrr, ori,,eadln _ ana miid-
tigi ila miina_
sibatlori. upaqlann dofulmasrna sabob olur. Ma'hebbat _
iOytit neciU
hissdir, lakin o, qadrmn kigi ile miinasibatlerinin ailenin y*un.orrnu
75
aparacagl fikrinin ijstijnii drtmamalidir. Qadrn maf,rur, algatmaz
simahdrr. O, kiqiden-ugaqlanntn atastndan yiiz dafa miidrik olma-
hdrr. Qiinki insan naslinin davam etdirilmasi, beqariyyatin manavi
zanginliklerinin saxlanmasl va arttrrlmast iginde tebiet qadtntn i.tzcrin:
mtiqayiseedilmez derecede b6yiik mesulilyot qoymu$dur. Buna gorc
da mektoblerda analtq viiqarr, anahq leyaqsti tarbiyesine genir; yer
vcrilmalidir. Bu tarbiyeetmenin msqsedi qtz, qadrn mtiayyen daracadc
gsncin, kiginin, gslacak atanrn valideyn olma layaqeti olmahdrr.
4.3. Miixtelif yag ddwlerinda olan ugaqlarrn xiisusiyyatlari
4.3.1. Maktebeqeder yag diiwtniin xiisusiyyetleri
Mtixtalif yag dcivrlerinda u$aqlann iig istiqametda inkiqafi nazorc

ahnmahdrr. Bu istiqamstlera anatomik-fizioloji, psixoloji, intellektual
- menevi (sosial) inkiqaf daxildir.
Mektebeqeder yag dovrii ugaqlartn heyatrnda xiisusi yer tutur. Bu
y'ag ddvrtiniin ilkin m.orhelasi kcirpslik yagt adlanrr va iig yaqa qadar
olan illsri ahate edir. Ug yagdan altr yaga kiini olan dtivrii- uqaq ba[-
qasr dcivrii- d<ird qrupa b6liiniir: 3-cii yag dcivrti - kigik qrup; 4-cii
yag dcivrii orta qrup; 5-ci yag ddvrii - b6yiik qrup; 6-ct ya$ dcivrii
moktobohazrrhq qrupu. Her qrupa daxil olan u$aqlann <iztinamaxsus
ya; xiisusiyyatlari oldufu kimi, her bir ugalr bagqalanndan farqlcn-
diron lordi xiisusiyyetleri da vardtr.
Anadan oldufu giinden 6 yaga qeder ugaqlar gox btiyiik inkigal
yolu kegirlar. Onlar bu dcivrde giinbegiin b<iyiiyiir. arttrlar. Onlann
anatomik-fizioloji inkigafr stirotle bag verir. Ugaqann sklctinda
kalsium duzlan artsa da, hele siimUyiin terkibinde elastiklik gox olur.
Bu drivrda ugalrn boyu ve gakisi arttr (gekisi 14 kq-dan 22 kq-a qa-
clcr, boyu ise 92 sm-den I 16 sm-a qader). Orqanizm mtihkemlenir,
bag beyin vc orqanizmin diger iizvlari inkigaf edir. Onlann fiziki qiir'-
vclcri artrr va buna gors de bir stra yiingiil mai$et i$lerindo i$tirak
ctmcya gahgrrlar.
Ugaq davranrErnrn nizamlanmasrnda bag beyin qabr$rnrn rolu ar-
trr, ali sinir sisteminin lealiyyeti takmillegir. Uqaqlann gevikliyi artrr,
onlar miitaherrik horeketlara asanhqla yiyalenirlar. Bu dcivrde uga$rn
barmaqlannda, bileklarinda olan kigik ezalaleri qol, ayaq, qrg vc
76
koksiinda olan b6yiik azol-alere nisbaten zaif
inkiqaf edir.Buna giire
da o, gekil.eokmekda
eatinlik grti., ,9yoi*aun;;;[ y;;,$" bilmir. Bu
yagh ugaqla.n elindeki qabr yere
saLb srndrrn,uto.rnr"n ioHdi otu.uq.
otan usaqtarrn sinir sistemi hil;;ili;j";_amis
.,-r,-u.,lilol
Slnrr ststemrnin tizerjni drran millin tcbeqasi otur.
zeif oldulundan ugaqlar
her;rkrtlrri bir-birindan vaxgr ayrra bil-ii;;.
ul.["rii.i. sisreminda
nisbatan qiiLwetli oldugunaan ueaq
l;l;llilX,i?ll]ililanrnaya daha sox
Bagq;r ya5r axrrrnda usairrn xarici
hiss i.izvlarinin inki5al) unatomik_
llziki cchattt:n tamamtanrirg L;il;;;;;"ri".'.rji,."",r.
sanin inkiqafr iiqiin daha uri,q"trr. r^_,_
rizvla inc halo diqqetli qaylr tslab .r.nroi i;d;;;;;;'_'l ;jss> <temarairy
olrori. eft, VuSf,'rioqfo. gO._".
c;r trn:r. l.mise duygula. va.qavray-rqlarrn,,
larr ranginc. formasrna. iririyina gora
i"ki$;n' ;;ilJ.i"a! riv*
ayrrd edir, onla..r, k"r"- kotti._
Itik vc hamarrrq kimi kevfivyatraii ;ii;;yi.;;;J'io'"1r,g,
Tssavviirlari hiss ctmak vl o yoron,..
,'i,*ti,. j,,i'* j:;:'iH;;.'i',],11,Tff ',:rt'r1:il,ffi
f, 3J[,Y:fl
1rn talcbartar raSakkiil taprr vo bu ,r"rd;;;;i.ilil"uiuqro.
on zu.uri maraq _idrak maragr meydan" yoron,r.
#
hilm3ft. 6r, Seyrc maraqranmaq qabiriyyaticl_lr. u-i";rlida har peyi
mrihiri. onlarr ehare eden
-t"lrri*
inkigar edir. onrar rtraf
,lr.i,',;rtiii, ti."iriri, r."t..,
iirnksryalannr dark ermave br$l"y,.i;;.'
.v:xrndakr mafazanr o;1al'.;ffi;"uiru k1igclsrini,
ranrvir. yo]
i,r..r.ri1
adlmlarrn amcyini. harekatlsrini mi.lgahide g11t"1".,n, ourur. ,urr,
eai..'V^Sir"to.rr,
omril-frUiyystinin
nriixtelif sahalorins dair malumatlar^
;rnalarrnrn mei5at amovinda iqtirak Viyrlrri., *tirurit.,
etmaye u,,itur.'Sunun baqlrca
s.rl;obi isa rneiqldc iqtaditan mijxtotif "un
soran. paltaryuyan, paltartikan va
;$,"i;;,;;;;i!irra.ai. ltoz_
s.). giibhasiz'ki, ortr.-irnu,
nu oyun 5aklindo l crinc yeririrler. co*u_
Milpahid: v; tacriibrler r:
mrixterif .r-,or,.i".inlJu,;Yi$:i.,:: jl,i.r#iJlHJ:11#j,11
len, fizikaya dair irkin t.r.*ri, u".arufi". ;;;;:;ui',o.ouo, ,o_
[rg. qar. buz, damir. buzun arimasi, suyun donmasr,
vc s. biologiyaya aid malumarla. _ buxaia gevrilmasi
ad-rnr bilir,, onlan ranryrr. "d".^'qulrli,i,'t"rrrn,urn
ers, r,.vroi-nJ;t Ba.JJvi| qrzrtgiil, ag,
qrrrnrzr. cchrayr. yascman. at. qoyun.
it. pigik. ,oyuq, *orJ. vo s. Bu
igdc ugaq.lara <Heyvanlar alamindar>
releviziya veriligleri yaxrndan
kcimck cdir. Bu veriliglor ugaqlarrn
bOytit maragrna s'a"i"J olur. Cizgi
77
€t yeyen' ot yeyen
filmlari da bu igda miihiim rol oynaytr' Ugaq-lar
Uqadar hemginin badan
hevvanlart, vahqi, at yeyan quflan-taniyrrlar'
;ffi#;;il;-iin['ivuio"o' deva bilirlar' Qulaq eqitmak' goz
bu'un iv bilmak' a!rz' dieler
;ffi:'i;'rffi;;'ql"viqru' v*i''"k'
yemak iigiindiir. qaranhq' i;rq'
Onlar optikaya va astronomiyaya aid.malumatlar- s ovrenir' uldu''arr
c,il.. erl ,iii,r"t, uuruarui' iov qiibbasi va
ir.-uiii"ai" parlaqlr[rna gora farolendirirlar' harada yaqadrqlarrnr'
CoIral-rvadan ha,"du unaJan' olduqlarrnr' qav' daniz
u;:H:f"' il;;;;;", to'ro' uug' da!' eamanrik"mee:'
qovnui'a"' qui kenart nda' daniz sahil i n-
I:,,],]ii;, ;1il;i"i.'t"ui"tin
-;i;;E, *oEtuv"iu-i -
;:," ffi; Guqto'''n'vu' alaclartm' vemali
bitkilari tanrYrrlar' giin' hefte'
"^'tffi;t#;;';;it h"qq''da ilkin tesewiir varantr' saat'
i;ii*'' *tottoiogiyaya aid mslumatlara
av va s. bilirlar. Su ise onrunn
vivalandiklarini g<istarir'
::y:::r*ir;*rutrH+B,I#ir:i;*#i,,'iit.,"i,1i#
uqaqlann d<ivlal
novtesinda oldufunu an-
neden ibarat
ilrl"i;il;ilJJo,J.iqlivil asaslanntn prezident ma$lrunln iistiinJe
lavrrlar. onlar Azarbaycanrn Bayra$nr
#Jiil',oi"Ii,*' viitit *ir'w''tlar eta'a edenda Bavraq viiksaklara
t"'ii;;i;lile
oaldtrtltr va s.
tasarriifatrm, kimin aile tizvii'-kimin
isa ailc uzvti
aid. malumallara yiyclanmig
olmadrfrnr bilirlar. onlar iqii'uJivvutu
olurlar. Qox t rrrrt. nluguJudan
iizaq geylari almafa gedirlcr' Pulu
;;;t;;; onun alqt-satqt vasitesi oldu[unu anlaytrlar'
'"'ti;;;;H .;r-J,r"t"
"i --hon,,-do't'tdt vagavrr'
polis' nazir'
prczidenl anlayrglartnr ayrToo',tlt'"tJ;r.,
inkigaf edir. Mosclan, az va
Usaqlarda tiY azrYY ata a
va tek odadlar' b6yirkdiir' kiqikdir:
eox, 20-ys,60-a qodomuyrnu--o' "tit 4 I berabaldir 3 va s
i^'i" i.ir-uavtiiat'' rb-ti'aan kigikdir' -
aid boyiik'
onlar mesaleler hell etmay-o rr"r., gostotir, hendesaya
";;un,
enti qaltn' kvadrat va s'
g"nie' nazik ve
ilii: ;;;' 'i
rnalumatlarr bilirler'
molumatlarr - nitq vahidlerini -
sas' stiz'
Orammatikaya dair -aatui}/v"t""
;;;.;ii;i*. inc"'"oeta aid malumatlan - qoxlu
.i#1,
nafrllarr dinlayir, $ui. u.'ilrgrtorl tanlyrr, musiqiya qulaq asrlar'
'78
Televiziya ve videolar, radio veriligleri u$aqlantr incessnsta aid
tasawiirlerini geniglsndirir. Driytig filmlari, videofilmler, xiisusilo,
1 takbetek d<iyiiglar, Rembonun igtirak etdiyi filmler ugaqlan oziine
celb edir. Driyiig lilmlorina daha 9ox baxmaq istayirlar. Bu yaglarda
ugaqlar kompiiterlarla oynama[a xiisusi haveJg<istaiirlar.
.
Altr yaqllarda dolma yurda, torpafa, amaye mehabbat, ya$h
adamlara hormat, milli mansubiyyatini inlamaq, tobiet va camiyyat
gozelliklerinden zovq almaq, valideynlarinin u[u.una sevinmak,
tabiati qorumaq, modeni davranrg qaydalarrna amal etmak, miila_
yunlik, saliqelilik, hcqiqati demek, iniansevarlik, sabirlilik va s. kimi
keyhyyetler formalagrr.
Briyiik gairimiz S.Vurlun deyirdi ki, uqaqlarda Vetan mafhumu-
nun mezmununa do[ma ev, kend, iJz heyatimiz, tanl$ alaclar, z6mi,
arx,-kehriz, yaxrn dallar... bir s6zla, uqaqlann yaqadrir iTk miihit, ilk
abr-hava daxildir.l
Mtixtalil foaliyyet zamanr ugaqlar arasrnda miinasibetler tagekkiil
taprr. Onlarrn mahsuldar faaliyyeti inkiqaf edir. Onlar gakdikleri
Eakillerde, qurduqlan modellerde 6z arz:u.ve diigiincelarini aks etdir-
mays gahgrr, miirokkab kompozisiyalar qururlar. ilk dafe mehz,
bu
yagda uqaqlarrn faaliyyatindo amek ve ialim iinsiirlari
ehamiyyetli
dcraceda giiclanir. Onlar miintezam olaraq miieyyen tapgrnqlaii
ye-
rine.yetirmaye soy gdsterir, bagqasrna tomet g<;stermak'isteyir,
eme_
yin_ ictimai motivleri artr, milli mensubiyyotlerini
derk edirlar. Altr
yaghlar <iz davramglarrnr idare etmoya caird gcisterir, noyin yaxgt,
ns_
yin pis oldulunu anlayrlar. Bu isa onlann ialim fealiy5dtina
zemin
yaradrr. Onlar terbiyeginin irsli silrdtyI masalanin mahiyyetlni
anla-
ylr, onu tell etmek iigiin lazrmi g<istariqlsri miisteqil icra'edirlar.
Oz
davranrglannr idare etmok bacarfur u9alrn psixi prtseslorinin inkiga-
frna ahemiyyetli darscede tasir edii. Bagqa sozle, uguqlu.rn duylularr,
qavlayr$r, diqqeti, telekkiirii, hafizasi inkigaf edir.
Otraf mthitin miigahidasi vo tasiri altrnda fakt va hadisaleri qav-
rama pro.sesi takmillagir. Ugaqlar yalnrz agyanrn xtisusiyyatlarini
de_
h.T da. miixralifliyini qiymetlandirir. ' aqyalan miiqayiso edib,
Iil: rerqtl ve ox$ar elametlerini
onlann taprrlar.
Ugaqlann arazi baladliyi xiisusi inkigaf edir. Onlar sahenin istiqa-
metini, ogyalarrn diiziiliigiinii da mileyyanleqdire bilirlar.
IS.Vur[un,
Osarleri,5-ci ild, Bakr, <Elm>, 1972, sah.3lg
79
Altr yaqhlarda syani-obrazh telokkiir stirotla inkiSaf edir va onun
saycsinde iimumilegdirilmiS biliklarin iuki;ah miiLrnki.ln olur' Onlar
e$yalar vo hadisalerin timumi xlsusiyyetlarini ferqlendinnakla yanaEr,
bunlarrn arastndakt sobab va natica eiaqrlerini miisyyan etmsya
gahprrlar. Oyani-obrazh tafakki.ir miicorred tesavviirlcr iizarindo dc-
yil, konkret obrazlara istinad edilmekla tagakkiil taprr. Uqaqar r;skil-
lcl iizerinda daha yaxgr danl;rrlar.
Ugaqlann nitqi inkigaf edir, sesleri diizgiin talefluz- edir, ilaclclar
i$ladi;le;. Onlar yaqhlarla iinsiyyeta girir, ciz herokatlari haqqrnda
-Masum fikrini bilmak isteyirlor-
boyiikterin
ugaqlartn <iz alami var. Bu alemi ciyrenmek, a$kar etmok
tabiatin sirleri qedar dorindir. Ugaqlann tobiete, bir-birina, ayrl-ayrt
adamlara, valideynlare miinasibati onlara insantn davranrq qayda-
lanna hormetla yanaqmalr 6yradir, Onlar ilkin mahabbct, hormat
tascwiirlerini ailoda, balgada alrrlar, Onlarda valideynlera, torpaga,
Vatena mohabbat duylularr yarantr. Onlar <Osger margt>rnr gox bo-
yuk hcvasle ezbarleYirler.
Mektabaqedar yag dovriinda oyun ugaqlann heyatrnda miihiim yer
tutur. Y.A.Komenski deyirdi ki, kiilak olmadan od yanmadr[r kimi,
oyun, h6raket, megq olmadan ugaq biiyiiytib inkigaf ede.bilmez Oyun
uqaqlarda fan ovqal, sevinc, fantaziya yaradrr. OlTrnda uqafrn aqli
teyfiyyatlaii, menavi ve estetik hisslari, fiziki qiivvsleri inkigaf edir'
Otiaf alemin inikast olan oyunlar uqaqlann psixi proseslarinin inki-
gafrna komak edir.
Maktsbdqader ya5 dtivriinii saciyyelendiren cehatlordan biri da na-
frllara aludagilikdir. Nalrl uqaq tefakkiiriintin nacib hiss ve istekls-
iinin heyatverici manbayidir. Na[rllar vasitesile ugaqlann qalbinde
yaranan
'Bu
estetik, axlaqi ve intellektual hissler fikir axrntnt faallaqdtrtr'
axrn beyni aktiv fsaliyyyat iigiin oyadrr, tefakkiiriin canh varlt[rnt
laal tellsrla birlegdirir. Canh, ifadeli nafrl u$aqlann giiur ve hisslerina
hakim kasilir, onlarrn tafakkiiriiniin ve nitqinin inkigafrna komak
edir. <Nafirl sayasinda uqaq diinyanr neinki afrlla, hem da iirakla dark
edir>.r Bu kimi mssolaleri dtizgiin derk etmak iigiin ugaqlann qavra-
yrgrnr inkiqaf etdirmak zaruridir. Talim uqa[rn hafizasine boyiik teleb-
iai verir: ger azborlemek, metnin mezmununu yadda saxlamaq ve s'
hazrrda telekkiiriin inkigaf etdirilmasina xtisusi ehamiyyot verilir'
I
v.A.Suxomlinski, Urayimi ugaqlara veriram, Bakr, <Maarif>, 1979 sah 206'
80
Talim materiallannr giiurlu suratda manimsamek, ciyrenilsnlari m<ih-
kemlsndirmak lazrm gelir. Demali, talimda tafekkiir va nitqin inkigafi
bciyiik rol oynayrr. Bu da haqiqetdir ki, diqqat ve iradasiz heg bir te.
lim miimkiin deyildir. Psixi proseslerin ugaqlarda taqekkiilii va inki-
gafi maktab telimindan xeyli awel baglayrr. Erkan yaglardan diinyada
an g<izal kitab olan tabiet kitabrnrn sahifalarini veraqleyir, ,on* im
insanlar tarefindon yarad mrg rengli Sakillari olan kitibiarr ((oxuyur-
lao- Ugaqlar tsbietin g<izalliyina meftun olur, onun rangarang giillari,
gigakleri haqqrnda suallar verirlar. Tabicl uqaq fikrinin va nitqinin
odunu alovlandrran tamiz kiileya banzayir. Tibiato edilan hei bir
gazinti lafakkrir dersidir, aqli inkiqaf etdirmek dersidir. Tebiatin qoy_
nunda olarkan ugaqlar meqelarin sarinliyindan, bcicaklorin intchisiz
mahn anndan, gigaklerin etrinden zovq alr, rjzlari da oxumaq iste_
yirlar. Ugaqlarda tebiet hadiselorinin teessiiratlan altrnda na vaxrsa
eqitdiklari sdzler giiurun darinliklorinda oyanrr, 9ol va gamonliklsrin
stri ilo dolur, yeni-yeni srizlar yaranrr. Buna gora da ugaqlann
tabietin, rangli gekilli kitablann, miixtalif dinlenilmig nalrllarin,'cizgi
filmlarinin tosiri ila yaranan suallarrna cavablar tamin olinmahdrr.
4 - 5 yagdan sonra ugaqlarda kitaba maraq yaranrr. Ma,raq yara_
.drcrhlrn sosial miihorrikidir. Bu marafr yaratmaq iigiin ugaqlara
rongli - gekilli kitablar almaq, onlan ugaqlarla birlikde vareqlemak,
((oxumaq)) lazrmdrr. Miiasir dovr etedir ki, hazrrda
har bii ailada
rengli televizor, rengli videokasetlar, video aparatl vardrr. Tabiata,
ugaq heyatrna hesr olunmug videokasetlere baimaq ugaqlann b<iyiik
maralrna sabeb olur, onlarrn tafokkiir vc nitqini inkigaf etdirir.
Uqaqlann hekaye, qer, naglllar dinlemesi, videokasetlere baxmasr
onlann gririig dairasini geniglandirir, onlarda kitaba derin maraq,
oxumaq telebatr yaradrr.
4.3.2. Kigikyagh maktablilarin

-vag xiisusiyyotlari
Kigik yagh moktablilor ibtidai siniflori ahato edir.Bura 6 _ l0 va ya

7 - 1l yaga qedar uqaqlar daxildir. ibtidai sinif qagirdlerinin hzioloji,
psixoloji ve sosial inkiqafi maktebaqedar yagh uguqlu.rn inkigafindan
xeyli daraceda farqlenir. Kigikyagh mektebliierin lzioloji xiisusiyyat-
lsri onunla sociyyelonir ki, bu yag d<ivriinda ugaqlarda azela liflari
stratla. inkigaf edir, berkiyir, azalelerin qiivvasi artir vo stimtiklolme
prosesi siiretlanir. Onurla siimiiyii, normal bir ayrilik
veziyyeti ahr.
81
Onlann boyu ilda 5 sm. artmaqla I 15 sm-den 140 sm-a qadar, gakilari
21 kq-dan i3 kq-a qader artrr. Uqaqlar bu yag dovriinda gox miitahar-
lik olur, saatlarla oynamaqdan yorulmurlar. Bu ise azalelcrin gox
siiratla inkigafi ila olaqadar olur.
11 - 12 yaqlarda azelalar yiiksek inkigaf seviyyasinc gahr vs bu za-
man bilak va barmaqlarrn cald, daqiq harekatlarini tamin edir' Kigik-
yagh moktoblilerin govds azalalori nisbaten zoif olur' Buna gorc da
mca[aleler zamant badenin vaziyyatinin diizgiin olmasr.gox vacibdir'
Oki-tadqirdc, faqara siitunu ayilir va donqarltq emclo gelir, qamst po-
zutur. Uqaqlarrn bu ya; dovriinds bedan larbiyssi ile meg[ttl olmasl
onlann orqanizminin
-badon
normal inkiqafina Eerait yaradrr-. Diinyada an
yaxqr darzi terbiyesi, en yax$r rassam qameti ve digar orqanlart
formalagdtran idmandrr.
Vatideynter evda miitlaq stol ve stulun uqafrn boyuna uyfun olma-
srna, onlann stol arxastnda diizgtin oturmasrna qaylr ile yanaqma-
hdrr. Bu yag d<ivriinde bodan hisselorinin miinasibliyi, ahengdarhfr, o
cijmladan, siimiik loxumastntn ve xiisusila, doq qefssinin diizgtin inki-
qafr normal qidalanmadan asrhdrr.
Kigikyagli gagirdlarin fiziki inkigaf xirsusiyyetlarinden biri da baq
beynin tram gakl hem quruluq etiban ile gox siiretle inkigaf ctmasidir'
Uqafrn beyninin gekisi 7 yagda orta hesabla 1280 qr', 9 yaqda 1350 q''
t2 yaqda 1400 qrama qedar olur ve bu, zehni laaliyyet iigiin elveriqli
garait yaradrr.
' getllikle, u$aqlar ibtidai siniflarde oxuduqlart d6vrde onlartn cza-
lelori mohkemlanir, fiziki keyfiyyetlari (doztimliiliik, sijret, elastiklik,
giic vo s.) arttr.
Kigikyagh gagirdtsrin psixi inkigafinrn da oziinamcxsus kcyfiyyot-
leri vardir. Bu yag dovriinde uqaqlann iradi (ixtiyarr) diqqati nisbalon
zaif inkiqaf etmiq olur. Onlar uzun miiddet fikirlcrini toplamaqda
gctinlik gekir, diqqetlerini iki iq tizarindo bole bilmirlar' Ona goro da
valideyniar da, mtiellimlor do uqaqlann diqqetinin lormalaqmastna
qaygr gostermelidirlar. Ona gora ki, <diqqat ruhumuzun clo bir yega-
n"-q-uir"dt. ki, gi.iurumuzda olan har bir gey miltloq buradan keqir'
Demoli, tolimin heg bir kelmasi bu qaprdan keqmeden uqafrn ruhuna
daxil ola bilmez...> Ugafr bu qaprnr agrq saxlamafa ahqdrrmaq birin-
ci deraccli ehamiyyatti bir igdir, talimin birtiin miivaffeqiyyeti buna
nail olmaq iizerindo qurulur. Uqaqlarda faal (ixtiyarr) diqqeti inkigaf
82
etdirmek vacibdir. Qtinki faal diqqatde aqya insan iizerinda deyil, in-
san a$ya tizarindc hakim olur.
Ugaqlann diqqeti onlarrn maraqlarr ila gox slaqedardrr. Maraq
diqqatin gliclanmasina sabab olur. Bu yagda olan uqaqlar miixtelif
mcsalelarlc rnaraqlanrr va goxlu gatin suallar verirler. Bela suallara
citvab vermck zaruridir. Kigikyagh mektablilarde mexaniki hafize
qi'rwatli olsa da, saxlanmasr yalnrz mexaniki yolla deyil, hem da
rncntiqi yolla olur. Bu yag drivriinti saciyyalandiran xiisusiyyatlardan
biri dc onlarda tefokktiriin inkipafrdrr. $agirdler atraf alamin
hadisalarinin scbcb - netica olaqalarinin mahiyyatine darindan niifuz
ctmayi <iymnmsdan awal bu yag dcivriinda tafekkiir mogqlari kegir.
Bu megqlcr naticasinde onlar sqya va hadiselarin mahiyyatini goriirler.
Ugaqlar canlt obrazl cwelce goriir, sonra onu tesewiir edir ve tesav-
vtiriinda yaraclrr.
Haqiqi aqyanr gdrmek va tasawiirdo lantastik obraz yaratmaq -
tcfakkiir laaliyyetinin bu iki pillasi arasrnda heg bir ziddiyyat yoxdur.
Bu yag cl6vrtinda ugaqlar talakkiir prosesinde atraI alamin canh,
parlaq, eyani agyalarrnr bir - biri ila srx olaqeda dark ctmayc Aahgrrlar.
Kigik yagh mokteblilarin tafokkirriindc konkret ve emosionalhq
h:rlo da genig ver tutur. Onlar miixtalif muqayiseler, sado gakilde iimu-
milsgdirmslor aparmala ve ncticalar glxarmaga, mesela hall etmeye,
brr sozle. diigiinmayc qabildirler. Lakin bilik ehtiyatlan ve tacriiboleri
az oldulu iigiin ugaqlarda hala tefakkiir leleb olunan saviyyode deyil-
'lir. Bu 1,a9 dovriindo ugaqlar gekillar, rongler, sasler va duylularla
,;irgiiniirler.
(Agar lrlim ugaqlarda aflr inkiqaf etdirmak istayirse, onlarrn
rrtisahido qabiliyyetini tamin etdirmelidir) (K.D.U$inski). Ugaqlar
rri.isteqil fcaliyyeti sevir, har geyi dzlari etmak ....eyir. Uqaqlan iqleme-
y r ahgdrrmaq. onlara diigiinmayi, miigahide ctmayi, aqii emeyin nc
oldugunu ]''a$a dti$meyi <iyrotmek lazrmdrr. Bu yag ddvriinds ugaq-
lann bilik rlairasi tadricsn geniglanir. Naticoda, onlarda tefakkiirla va-
nagr. nitq da inkiqaf edir. Onlar dofma dilin zenginliyini, xalqrn m:r-
nevi sarveti oldu[unu derk edir, onlarda nitq medaniyyatinin ilk iin-
siirleri formalagrr. Axr, nitq msdaniyyeti insanrn menevi madaniyyati-
nin giizgiistidi.ir. gagirdler menimsediklari biliklori ve fikirleri nitq
vasitasile ifade edirlar.
Bu yaE d<ivrilne aid gagirdlerin psixi xiisusiyyetlsrinden biri de
onlarda iradanin inkigafrdrr. Onlarda hela iradi keyfiyyatlar
83
formalagmamrg olur. Buna gcira da onlar qarqrlartna qoyduqlan maq-
sadi hcyata kegirmakda gatinlik gekirlar.
Kigikyaqh mektablilerin sosial inki$afi miihi.im ahamiyyat kasb
edir. Bu yaq dcivriindo uqaqlarda dofma eva, ktigeye, torpala sevgi
tegekkiil taprr. Onlar milli birlik, millet, azadhq, edalet va s. anlaytS-
lairn mahiyyetini anlamafa gahqrrlar. Qinde bels bir qayda qebul
edilib ki, ugaqlara altr miinasibatdo azadhq verilmalidir' Bunlardan
birincisi, afrldrr. Uqafrn alh azad olanda, onun yenilik ve yara-
drcrhqla saciiyyalansn afh inkigaf edir. ikincisi, onun gozlerini oxuma-
!a, miigahida etmaye.dyratmok laztmdtr. Bunun sayasinde onunbricek- diin-
yag<iriiqii geniglenir. Ugiinciisii, o, tabietin qoynunda olarkan
i".in no, ies grxardrlrnr, quElarrn nefmesini eqitmeli, 96zel musiqiden
lezzal almah, nalrllarr dinlemelidir. Dordi:nctisii, onun a[zr, nitqi
azad olmahdrr ki, o, miixtalif tsdbirlorde ger oxuyarkan, intcllektual
oyunlarda, yarrglarda olarkon serbest danrqa bilsin Begincisi, uqafrn
aliari inkiqal etdirilmelidir ki, fiziki smakle magfiul olsun, miiayycn
bacarrqlara yiyalana bilsin. Altrncrsr, onun ayaqlartndan buxovlar
agrlmahdrr ki, o, tabieta, comiyyate gede bilsin, adamlarla tantq olsun'
ciziina tanrqlar tapa bilsin. Mehz, bu altl <azadhqla> uqaq ictimai ha-
yatrn btitiin sahalsrinde cesaretlo igtirak edarek tiz imkanlannrn
ieallagmasrna gerait yarada biler. Uqaqlara milli layaqatin, milli 9ti'r-
run terbiyasine genig yer verilmeli, onlardan u$aqlann terbiyesindo
istifada oiunmali en onemli cxlaqi dayerlsr kimi qiymetlandirilmeli-
dir. Kegmi; d<ivriin miitalfakirlarinin sosial-axlaqi tscriibssina, camiy-
yetimizin iosial madoni nailiyyetlerina asaslanmaqla xalqtmtzrn bti-
yiik zahmeti va soyi ila yaradrlmrq doyarlerini daha da zenginlag-
iirmak namina yeni sosial-menavi vazifelari yerina yetirmak olar'
Milli anena xalqln meigat, menavi dsyerlarinin i.imumilagdirilmig tec-
riibasi, onun davramq ve horekatlarinda, hsyat terzindo, meiqotinde
ifadasini tapmtq miidrikliyidir. Xalqrmrzrn milli adet-enanaleri asrlar
boyu yaranmrg, zamanln sort vo amansrz stnaqlartndan gtxmtqdtr'
tvtokta-Uda terbiya iqleri mehz, hamin milli adat va enenelar esastnda
<iyrenilir. Xalqtmrzrn milli ananelorinde Vetano mehebbet, qonaqse-
varlik, xeyirxahhq, boynye hiirmet, ameksevarlik va s kimi sallam
insani keyhyystlor miihiim yer tutur. Xalq hemin keyfiyyetleri yaqa-
aaraq intiqaf etdirmig, nesillarin vatsn exlaqi ruhunda terbiyo
edilmsi iigin zangin tarixi-menevi irs yaratmrgdrr' Xalqrmrz sn gozal
arzulanm Vetenin taleyile baflamr$, onun igid oSullanm Veteni
84
xarici dii$monlordcn qorumaga gafrrmrgdrr. Bunu da unutmaq olmaz
ki, Azarbaycan tarix boyu bir gox yadelli dovlatlarin tacaviiziine me_
ruz.qalsa da heg vaxt oyilmamig, ciziiniin aqil, pirani babalanna, nu_
rani nanalarinc daim h<jrmet etmiq, yadeliilaro qargr amansrz mi.i_
barize aparmrgdrr. Azarbaycan xalqr tarixan briyiiya xiisusi qayS ve
hormatla yanaqmrqdrr. <Dada eorqud>r, elaca d-a orta asrlarin'igar
dastanlannda, Nizami, Tusi, Fiizuli esarlorinde b<iyiiya darin ehti_
ram, onlann hikmatle zangin olan scizlarine yiiksak ibieiamiz niimuna
kimi yanagmafir uca tutmu$lar. Bir anhla <iDado
eorqud>un kamil_
lik,. aqillik drinyasrna diqqet yetirsek, aniya miiqadias varhq,
anaya,
qadrna. hormatle yanagma$n, qadrnlarda- namui, ir-"t
kimi yiikse[
axlaqi keyfiyyetlerin noyo qadir oldufunu gcirsrik. Eposda unu huq_
qrnr Tann sayan, ana miiqaddasliyini uca tutan
eazan xanrn o$u
Uruz atasrnrn qeyrot yolunu segir va anasrnrn nu-ironro tapdalin_
mamasr iigii n canrndan bela kegmeya hazrr oldufiunu bildirir. <Dada
Qorqud>> diinyasrndan szrb gelanbu nacib, tilvi a'ii keyfiyyetleri ugaq_
tar!1
llefk yaglardan tarbiye etmek, onlara oyretmak ,u"i6air.
. . Milli birliyin_ oldulunu u$aqlara ciyratmek lazrmdrr. Milli birliyini
millatlar bagqa milleilerin orudur. Bir millat bfititn vaihp
|ilT?V?i
ile bir-birina balh oldu[unu bildikdo vo bunu ameli oiaraq
heyaia
kegirdikda yer iizarinds onu mahv eda bilacak bir qiiwenin
olmasr
qeyri-mtmkiind r. Biitiin bunlar iso o demekdir Li, xalqrmz
<iz
sciy_kcikiinda qalaraq <iztiniin miistaqilliyini qorumahdrri
Kigikyagh mektebliler daim-axtinqda oiub bilmadiklarini
riyren_
mcya havss gdstcrir. Onlar atraf alem, iabiet, emsk,
mtixtelif egyatarla
t]1U olur,
.onlarrn keyliyyet va xi.isusiyyatlerina dair Uitittr., yiy"tr-
nirlsr. Tcbiat hadisalarini dono-d<jne mtgahids
usuqtu. or-
larrn bagverma sebcblerila maraqlanrr. Getdikce"talt".,- or-t-u-ro
keyfiyyetlcrine daha darindan. bsled olmaga
9ulr9,riar.-nJ" "tu_rt ""
ki, ugaq_
ln:r n? ttin qar yalrr, kiilak esir, tifan Uli u..ii ,"fr"f"
/.u$rg, ofu.,
adamlar bir-birini cjldiiri.ir, miiharibo eairtar, aaaritar
q.oc-*r, Otti, u"
s. kimi problemli mcsaloler daha gox dtigtindtirtr.
n"O,; sinifden_
kc? hava n r n vsziyyati n i. har feslin .;riin".'r*lus
:lnnrlfr_keqdi etamatl+.
oyranlr. bu sahade dz tisevvijr va anlayrglannr geniglendirirler.
Onlar. ev heyvanlar: haqqrnda m syyon biiit<tar
ata"e
adamlara na kimi fayda verdiklarini 6yranirter. "ii.,_onlur,,
n$"q;; Ilranirter ki,
tobiet muxtelif ssslsr, ranglar ve. fo-rmalarla
vaxtda bir nege duy[uya tesir edir. Megsda, puitEu
,*giiJi.."i"Uir,
"yoi
oiu.f,rn ,rguqf",
85
yaSrl yarpaqlarr, giillerin, gigaklarin bir-birindan farqlanan rcngini
g.iiii., onlunn etrini hiss edirlar. Bu kimi maselolar ugaqlan heyretlen-
di.ir. Goy gurultusu, ildtrtm gaxmast, vulkan piiskiirmclari uqaqlan
diigiindiiriir.
Har bir insan oz V:tanini darin bir mchsbbctla sevmcli vc bu. onun
hayat amah olmahdrr. Hale kcaan :rsrin evvallerinde boytk qair va
hekim Abbas Schhot <Veten> adh qerinda beie yazrrdr:
Veteni sevmeYon insan olmaz,

Olsa da ol qaxsdc vicdan olmaz
Vcteni sevmak insanlalda onun diigmanlorina clarin nifrat hissi

oyadrr. Azcrbaycan ovladlarr ermcilorin bizim korpo balalanmrzr de-
mir borulara doldurub onlan qaynaq edib, vehqiccsina vandtrma-
lannr heg vaxt unuda bilmaz! Bu qisas qiyamato qala bilmcz! Ugaqlar
diigmane darin nifrct ediriar. Diigmano kin va nifreti terbiye ctmadcn,
dii$mon tapdaErnda olan torpafr xilas etmak miimkiin dcyildir!
4.3.3. Yeniyetmalik yagrmn xiisusiyyctlari
Yeniyetmalik yagr t 1- 14 yaqrna kimi olan dovrii ahata cdir' Bu ya;

drivri.ina gox vaxt bohran dovrii, yaxud ikinci doflrhna dovrii do
dcyirler. Btiyiik pedaqoq V.A.Suxomlinski <Vatcndagrn dofulmasr>>
adir aserinde yazrrdr ki, insantn yeniyetmalik illorinc daxil olmasr, cla
bil, onun yenidon ikinci dale dofiulmasrdrr. Birinci dala canh varlrq'
ikinci defa vctsndag, artrq ttkce atraf alen.ri deyil. hcm dr iiz-iiztinti
gorcn, laal, diigiinsn. loaliyyat gtistorcn Scxsiyyct cloglrltlr- Ycrtiyctma-
lik ddvrtinds anatomik-lizroloji inkigafda srgrayrg rnll:lahida olunur'
Siimiiklar gox tcz boyiiyul vo ozole toxumasl sklctir.r inkilahna gata
bilmir. Bu sababdcn l3-14 yagda olan oglanlartn xarici gorkami kcs-
kin qakildc deyiqir. qollan vc ayaqlarr govdaya gora gox inkiqirf ctmig
olur.
Ycniyctmolik yaqr dovriiniin fiziki xiisusiyyatlirindan biri da yeni-
yetmcnin boyunun stirctla artmast, ezalelorinin giiclanmosi' asab
sisteminin siiietlo tekmitlaqmesidir' Yeniyetmclik dcivriinii scciyyalan-
diran bir cehct da cinsi yetigkanlik dovrirniin baqlanmastdtr' Brr illar-
de yeniyetma oziina, xiisusile, diqqet yetirir, onun oziinden naraztlt[t-
nrn, asobiliyinin. actqlanmastntn sebabi aydrn olnlur' Yeniyetmc
86
ozrinde nc bag verdiyindcn hayscanlanrr, lakin bunun na olduSunu
baga diigmirr, riz ehval haqqrnda danrgmafia utanrr, xogegelmaz
hcraketlarden yaxa qurtarmala gahglr.
Derin fizioloji prosesler yeniyetmenin sinir sistemini da ahata edir.
Baq beyin yanmktirelorinin qabrlrnda ciddi dayi;iklikler baq verir.
Yoniyetmc milcarrad tafokktra kegir. Yeniyetmalerda tefekkiiriin 9ox
miihiim xiisusiyysti meydana grxrr.
Yeniyetma atraf alomdc baq versn, msktsbda riyrenilan, kitablarda
oxunulan hsr geyi oz gcxsiyyeti ile, fikir, hiss va hayscanlannrn daxili
alemi ila miiqayisa etmayc aahgrr. O, eyni zamanda 6z etrafinda bag
verenlor ve <izii haqqrnda diigiiniir. Yeniyetmo oz gexsi marafrna,
tclabatrna, gciriglarine aid olanlan ayrrrr. Diqqatin va marafirn segici
xara kteri son radan dcrinlogir.
Tofckkiir proscsinda diqqoti etraf alomin obyektlarine va <iztins
ayrrmaq qabiliyycti yeniyetmanin ciziinil tasdiq etmasidir. Onlar diq_
qatlerini 9ox obyckt iizarinda bciliiqdiira bilirlar. Bu yaq dcivriinde
yeniyetmslorin diqqeti daha iradi olur.
Bu yag dcivriinda yeniyetmelor clmlcrin asaslannr dyrenmaya, pege
segmeyo xiisusi maraq g<isterirler. Yeniyetma bir miiallimla dcyil, bir
nega miiellimle iglarnsli olur,
Ycniyetmelik yaqrnda insanrn manar,i hayatrnda gox cicldi dayigik_
liklar bag verir ki, onun idrakrnrn, oqli amayinin. davrantgrnrn, yol_
daglarr ila qar$rhqh miinasibetlerinin, emosional, estetik ve cxiaqi
inkiqafinrn esaslarr formalaqrr. Bu bir haqiqetdir ki, he9 bir insan
xasiyyatini tabiat cilalamrr, tobiet yalnrz osasl qoyur! cilalamaq isa
valideynlerin, mtcllimlarin, ictimaiyyetin borcudur.
_ Yeniyetma yag dcivrtindc mrktoblilerdo vetcnsevarlik, milli jl.tixar,
humanizm, dostluq, yolda:;hq va s. keyfiyyctlar formalaqrr. Onlar oz_
larini dark etmays, ciziiniin tesdiq olunmasrna galqrrlar. Bu yag driv_
riinda 1'eniyetmalcrda leyaqst, garof hissi, oz mcnini dork ctmck hissi
lormalagrr. Ycni1,s1m5 odalatsizliklc bangmrr. O, dz gaxsiyvctinr htir_
met oh-rnmaslnt telcb cclir.
Yeniyelme oziinr qargr laqcydliyi, edaletsizliyi grirende onun qolbi
s.rllalir', qcxsi layaqet hissi kiitlagir. esddarhq genc qclbi kobudlag_
-ycniyeturc
drlrrarlla yanagr, ham da sinir sistemindo cks olunur. be_
zan.hiltiin diinyaya qargr qeddar olur. Bciyiik sdz usrasr i_.Tolstoy
1,crri1.'ctnrelik tlcivriinii sehra acllandrnldr. eiinki bu 1,ag tldvriiniin
oziiniin talaglan r.ardrr. Buna goro dc Tomas Mann dq,iidi ki. insan
Q7
voh$i heyvanla melok arastndadtr. insanrn vahEiye yaxrnlatmasr vo
malakdan uzaqlagmast tchliikcsi onun cinsi instinktinin nacibleqdiril-
mcdiyi yerdc daha gox olur. Bela b<iyiimiiS yenlyetmeye anaya peros-
tig vc ismctli olmaq hkirleri qeribe goriiniir. Halbuki ismetli olmaq
tamiz. nacib mahebbctin ilkin gertidir. Yeniyetmalerde ilk mahebbat
hissi bag qaldrrrr. Oflanla qrz, kigi ila qadrn arasrndakt miinasibct-
larda yeniyetmctar naciblik, pakhq axtartrlar. V.A.Suxomlinski bu
miinasibotlari nociblik alacr adlandtrtr vo deyirdi ki, bu alac o zaman
yagrllagrr ki, onun gtizclliyi dcrin kiiklerla insan layaqetindan, ;arefin-
don, insanlara va dziina olan hormatcjan, insan lsyaqatinin algaldtl-
masrna qar$r bangmazhqdan qidalanrr. Yeniyetmalarda insanr duy-
maq. onu baga diigmck hissi oyanrr. Onlar ince qarqrhqh insani
rniiiasibatler alaminc daxil olurlar. insanr duymaq, ona kcimck etmak
yeniyetmalarin miihirm oxlaqi keyhyystleridir. Onlar miixtolil mcz-
munlu kitablarla maraqlantr, kitablann sehilalarinde cizlarini axtartr-
lar.
Ycniyetmalik dovrilnde insan oz inkigafrnrn heg bir bagqa dov-
riindl olmadrgr kimi gox zangin daxili hayatla yaqayrr, msnaviyyatln
bu hcyatr sa[lamlrqda, fikirlarda aks olunur. Belalikle, yeniyetme
tokce tcbiat hadisclerinin va qanunauyfunluqlart ntn todqiqatqlsl
olmayrb. hom tlo cxlaqi haqiqatlorin, insanrn tedqiqatqtsldrr.
Ycniyetmalar dcrsin kimdan soruqulacalrnr gox hayscanla gtiz-
layir. Onlann iiroklcri bu vaxt siiretle doyiiniir. Uqaqlar yeniyetmelik
drivriinde oxlaqi inkiqahn cla bir merhelasine qedem qoyur ki, bu
zaman atrzrlda baq vercn her gey gexsiyyati darinden hcyccanlandt rtr,
goxsi mara[a gcvrilir. Ycniyetmc yaq dovriinirn bir stra ziddiyyatlerini
bele qruplagdrrmaq olar.
1. Yeniyctrnc pisliyc, yalana qargt barrqmaz olsa da hayatrn rniirak-
kcb hadisalerinin mahiyyatini dork etmakde gotinlik gakir' Burada
yaxgr da, pis de vat. Yaxgr pisliklc barrgmazhqdtr. Bu, pisliyo emosio-
nal qiymot vermekdir. Pisliyo qarqr banqmaf,rn alownu yeniyetme-
lorin qelbinds qortryub saxlamaq laztmdtr,
2. ieniyetmo yaxqr olmaq isteyir, ideala can arrr, lakin onu tarbiya
etmcyi sevmir. O, rntisteqil olmafa gahqrr. QarErsrna qoydufu msq-
sade ciz[ gatmaq istayir, Yeniyetma oziinii vstanin bir zarrasi hesab
edir. Yeniyetma heqiqata gatmaq, bu, hoqiqeti kegf etmak iigiin
seylarini sarf edirso, bu yeniyetme iigiin qiymetli ve ezizdir.
88
3. Yeniyetme ciziini.i tesdiq ctmok istayir, lakin bunu ede bilmir.
Yeniyetma bela bir haqiqati kagfedir ki, insanrn axlaqi, loyaqati, onun
cemiyyatda yeri, emakda mtivaffaqiyyeti riz tazahi.iriinii iitimai etiraf-
da..taprr. Oziinii tcsdiq etmaya sJy,- qsxsiyyat olmaq, ictimai etirafa
nail olmaq arzusu yoniyetmade manevi qiiwalsrin daiili cogqunlu!u_
na sebrb olur. Yeniyermo faaliyyst gostarmeyi talebat hiss edir. yJni_
yctma derk edir ki, esl oztniitasdiq yalnrz menovi miibarizcde
bag
verir. Yeniyetma xcyirxah olmaq ista1,ir, buna gors tJa pisliyi heg ciii
qcbul cde bilmir. Oziiniitasdiq prosesi yeniye-tmo iigiin hayatrn
asl
mahiyysti olmahdrr.
Yeniyetmanin bciyiiklarin maslohatina briyiik ehtiyacr oldu!.u
.halda
.4_.
bunu etrnck istemir. Halbuki, ycniyetmelik illcrinde insan -62
ornriiniin har hansr bagqa drivriinda oldufundan daha gox krimays,
maslohota chtiyac hiss cdir. Bu ziddiyyatda yeniyetmenin mtsteqli
ho.rkct etmok, oziinri gostcrmsk ar.zusri ilada ol,nur. ycniyotrnsnin
iiroyinda va be;,ninda ncyin ba$ verdiyini baga diigcn, hiss cdan adam
pcdaqoq olmahdrr.
5. Ycniyetrnolarin arzulan zangin olsa da, onlann <.1iivveleri,
_
balari rnchduddur. $iiLbhesiz ki, yeniyetmsnin hcr hansr bir gritaqh[r
tecrti_
arzu kimi qcbul edila bilmoz. yeniyctmo arzularrnrn zangrnleginssind'e

oz quvvcsini, imknnrnr, qabilii,yatini dark etmak iigi.in-<iziinc ay<.irn
ohravan say gt5s tarir.,
. Yeniyetrnayo
Iq
komek gcistcrmak istanildikds o mridaxilcni inarnsrz_
kimi qabul cdir. Ycnil etma mcslahotin minnatli tonuna ddzmiir
ve
ona dcyilenin cksino gedir. Bununla da, o, sribut etmak istayir
ki,
onun kimscnin masolohot vc kcimcyina ehtiyacr yoxdur.
(r. ideal olana aludc olmaq.vo-ya ideai
olanrn hayatda olaca[rna
$iibhe ilo yana$maq -veni!,etmelik dovri.ini.in ziddiyyctli xiisusil,yat-idir.
Frr zidd iy1'ot ciz :rsasr etibarr ila mtirckkcb psixoloji hallara milikdir,
-ilada
b',rnlar ;exsi1,1,:rtin dziintitasdiq prosesiui cdir. idcala cxlaqi
crhatdcn istinad ctrrrcdan ycniyetmslerin tarbil,csi miirnktin
deyildir.
7. Ycniyctms xudbinliya, fardiyyarqiliyc nifrat cdir, hassas
heysiy_
yati isa ytksck qiymetlondirir. Bu ziddiyyet pedaqoqdan
bciyiik-ma-
riler. qagirdin gaxsiyyetina htjrmat talab edii. ycniyetmelerin haya_
Irnda crnosional hassashq, xarakterin incsliyi miihi)m yer tutur.
6z_
cizijna hiirmct hissi nacib vo tcmannasrz hissdir. Bu hisslarde
insanlar
arasrnda qargrlqh milnasibatlorin incaliyi, gcizelliyi, szamsti
ifado
olunur.
89
8. Elmin tiikanmeztiyi qargtstnda teecciib, gox bilmak arzusu.
intellektual amekdan ruhlanmaq, sevinc hissi kegirmak, eyni zamanda
tshsilo, oz gi.indalik tapgtnqlanna sethi, yiingiil miinasibatdir' Bu
ziddiyyot yeniyetmalik yagrnrn intellektual heyat sahasinda riziintitas-
diqin ziddiyyatli xarakterini eks etdirir. Yeniyetmalik illerinda insan
ilk defa olaraq bela bir qanaeto gelir ki, mektab tehsili elmi biliklarin
yalnrz bir zarrasidir, boyiik elm kitabrnrn ilk sahileloridir. Yeniyetme-
nin intellektual mara[r elmin zonginliklarini derk edir. Yeniyetmelik
yagrnrn bu ziddiyyati xeyli doraceda tefckkirriin hamin vaxtda baE
veion yenidan qurulmasr ila teyin olunur. Uqaq obrazhhfr, fikrin
konkretliliyi <iz yerini miicerrad tefekkrire verir. Yeniyetma mafhum-
larla fikirliqmeya baglayrr va bu, onun qarqrsrnda di.inyanr yeni, bir
n6v tanrq olmayan tarefdan agrr. Yeniyetme hayal hadisolerini manti-
qi tefakkiir vasitesile dark etmaye gahqrr. Yeniyetme diigiinmayi daha
gOX SeVtr.
9. Romantik coqqunluq ve kobud harekatlar, exlaqi cahillik, gozel-
liya heyranhq va gozelliye kinayali miinasibotdir. Bu ziddiyyat mtial-
limlsr ve valiJeynlar iigiin goxlu xogagelmaz hallar toredir. Bu ziddiy-
yet aEhn va emosional alamin qarqrlqh tasirinin keyfiyyatcs yeniden
qurulmasrnda movcuddur. Bu isa yeniyetmenin tefokkiiriiniin doyi-
gikliyinin neticasidir. Romantikaya can atmaq bu, idrak prosesinin
ieyfiyyatco yeni pillesinin noticesidir. insantn monevi alaminin dark
edilmasi, bu romantikanrn qanadlarr ve yeniyetmeyo axlaqi <iziinii-
tesdiq i.igiin laztm olan enerjidir.
Beieliklc, yeniyetmclik yag dovriintin bu ziddiyyetleri tacrid halda
movcud olmayrb bir-biri ile tam vehdat teqkil edir, biri digorini ta-
mamlayrr, btt6v goxsiyyetin formalaqmastnl tomin edir.
4.3.4. Ilk genclik yag diivriiniin xiisusiyyatleri
Yiiksak zeka sahiblari genclik drivriinti ytiksek qiymatlandim.raklc.

onun qedrini bilmsyi ganclera tovsiyo etmiqlar. Meselan, boviik Ni-
zami deyirdi ki, insana gozollik veren genclikdir. Ganclik lckc gotiir-
mez $6ffaf bulaEa benzeyir. Ganclik aqrlmaqda olan sohardir. Ona go-
re da cavanhq gafrnr bog keqirmek olmaz Xaqani isc deyiLdi ki.
Ganclik bir qtzrldtr, cirnriin elindon

Diigorek torpala yox oldtr birdan.
90
Tapmaq hevasila hemin qzrh,
Torpalr yuyuram griz yagrmla man.
Ganclik ay igrqh gecelar kimidir, alrlh adamlar bu gecalor yatmaz

-dcyirdi Hiimum Tabrizi. Bu gancliyi sallam b<iyiilmek garakdir.
Q-iinki sallamhq soltanhqdrr. Ona gore da -ti"ttio,te. he. bir"yag d<iv_
Pltn,.9 ciimladcn, ilk ganctik drivriiniin 6ziinamaxsus xtiiusiyyet-
larini bilmalidirlcr.
..ilk-ganclik yagr dcivri.i l4-15 yagdan l6-17 yaqadak gancldri ehata
cdir Bu yaq dcivri.indo qagirdlarin anatomik_fiiioioji infigafi tamam_
larrrr. Birinci, gckisi hala davam etsa dt gox az artrr. Cinsi yetkinlik
ham hem ds psixoloji cah_atden miisyyanlegmig olur-. Bu yag
_l'izioloji,
dcivriinda qrzlar vc ollanlar liziki kamilliy:r gni,.ta.. Bu aOvraa yenli
yetmc ya$rna ncxsus co$qun inkipafrn yerini rziki
inkigafrn sakitrik
tkivrii avaz edir.. Daxili sekresiya vazilarinin ritmik iqi davam edir.
Ozalolcr qu.vvosi ve amck qabiliyyati inkigaledir. Dop qclasinin
hecmi
a rtrr. skletin siimtlklegmesr tamamlanrr.
. Pu^yu!.
ddvriindc diqq.t,. hafize, talakkiir vo digar psixi proseslar
inkii;af cdir. L)nllrda mancvi. cxlaqi anlayrplar f.r#"f"i* III gr^.iif,
dovriinda gagirdlsrdc nantus. ismct, adalat, vicdan ur ki-i
laln n.rahiyyati dark olunur,. votenseverlik, dostluqr. ve ,-nluy,g_
yoldaqirq,
biiyiiya hormat. humanizm kimi exlaqi keyliyyatier -formalaqri.
$agirdlcr dcrk edir.lar ki, insan diinyanrn *a.icinia yaqayan rniicerrsd
varhq deyildir.. insan insan di.inyasidrr, tlovlardir,
"jrniil,r,Oir.
.Ilk gcnclik dovriindr r;agirdlarin aqli inkigaf edir, JtiiyrgOrllgri va
cqiclasi lbrmalaprr. gagirdlcr dark edirier Li, jtinyugtiriigtiiaqiqatlara,
qan unauylu nluqlara, laktlara, hadisolerc
miinasibeidir.
'Bu
yu.l
dovri.inda gagirdlcr nainki nayi isa kcqf edir, h"qiqrti";irii;ur
etmekls
h:rn da onlar iizlorinin da bir gaxsiyyat olduqlarinrctiUui'.,-i9
lar. A[rlrn ellorlc va ollarin alrlla teiUiya edit_asi-n, q"ar. otrr-
pu.tuq
ilirdo edilirss, gagirdlcr diinyagciriigii haqiqstini daha
dlnndon hiss
cd irlar.
yag d<ivriinde gagirdlcrdo tliinyanr vetendag
,Bu g<izii ilo gcirmak
qabiliyyoti formalagrr. Onlar koqf etmek sevinci, 6z-luwsi
ila aH+
edilmig heqiqat qargrsrnda heyretlanerek iitixa. trissi,-oztne
hdrmat
hissi kegirirlar.
Br. ylS dcivninds gagirdlar miixtelif mazmunlu
.. kitablan oxurnaga
xi.isusi ahemiyyat verirlor. Kitablar b<iyiikyaqh
_"tt"Utif".io hevatrna
91
miihiim intellektual ve estetik talabat kimi daxil olur va onlartn
menevi alaminin formalagmastna sobeb olur, onlarda miitalieyo tals-
bat yaradrr. Kitablann miitaliasi afrh va qalbi calb edan, diinya vc
insanrn 6zii haqqrnda dlgiince oyadan, gencleri tiziinii gormeya va oz
galsceklari haqqrnda diiqiinmaya vadar eden- miitaliedir' Bu bir
ileqiqatdir ki, ginclarin ciztiniitarbiyasi, <iziiniiderki ve oziiniitasdiqi
kitaUdan baglayrr. Kitablan mijtalia eden qagirdler- (gancler) yalnrz
kitabr deyil, eyni zamanda ozlerini da diiguniirler' Oz-ozii ile dantg-
hesabat vermek esl <iziintitarbiyadir'
-aq, <i,'t icaunr qargtsrndaanlayrrlar ki, insan heyat burulfantnda
C"ri.fr. miitalia n;tic;sinde
ugan vo hsyatda izsiz qalan bir zorracik deyil Her bir kss, agar
Vatanini ,"ri.r, ," haqiqi vetansevar olmaq istayirse, oziindan sonra
dsrin iz qoytrb geds biler.
ilt geniit Jovriinde qagirdlarin ayrtca dafteri.olur- Onlar hamin
deftarJ6zlerine aid fikirlerla yanaqr, 96rkemli gexsiyyetlarin fikirlarini
da yanrlar. <Ele cinayot var ki, bafirqlanmtr, bu, Vetane xayanetclir!>
(Behmenyar), <Vetan u[runda cilmek qerefdir> (Horatsi), <Elm els bir
iqtqtr gr.uqaii ki, btitiin grraqlar ondan ziyalansa bele, nuru azalmaz>>
(if"aiw"tii-tn'tiitk), <Omalsiz elm avaEa gidardrr> (M Ovhedi). <Tehsit
iazine,- omak onun agartdlr>> (S.O.$rrvani), <Elmin b-elasr unutmaq'
clmi talaf etmek isa onu layaqetsizo tapqrrmaqdro (Mahemmad Pey-
pis xasiyyatden daha razil
[omber (e.)), <Bilikden daha zangin xazina,
Elig-"n olu-bil-az> (Sokrat), <Kitab baqariyyetn en boyiik kegfidir>
(H.B.Zardabi), <Kitab, menim iigiin tacdan qiymetlidio.(V'$ekspir)
Yuxarr sinif gagirdlerinda vicdan anlaytqr formalaqrr' Vicdan
gagirdlsrde nacib iniani davrantgt - insana mahebbeti' qarqrhqh yar-
arilu ,ry g<istermeyi, insan rizerindeki zorakrhfa nifroti va onunla
bangmazh[r, qocalar va zeiflare semimi h<irmeti, mehribanh[r lorma-
laqdrnr. Vicdan giiura, alrla tabedir.
Boyiikyagh mekteblilir bir qaxsiyyet kimi formalagrr' $exsiyyat ho-
miga asasdrr. Ona gors da insan gexsiyl'eti qaya kimi mohkam
olma-
Ldir. Qiinki her Ecy onun i.izarinds qurulur'
va
nOyiit<yagtt mai<tablilardo iradi keyfiyyetlcr daha da.tekmilleqir
qani-
mOhkemlenir. Onlar dork edirlar ki, irada ve arzunu bir-birilo
Jr.maq olmaz. Arzu etmak hela iradeli -olmaq deyildir ,Arzuya
gat-
yetirmsk laztmdtr' Irade grltaqhla'
-ao iiciin iradi aktlan yerina ya siinbul' ya
t O."tqiiiy. qar$t miibarizrdir. Her bir insanda xarakter
92
da alaq otu geklinda ciicerir. Birincini vaxtrnda suvarmaq, inkincini
ise rnahv etmak Iazrmdrr.
Bu yaq dovriinde qagirdlerda ilk mahabbet hisslari zenginlaqir. Ona
gcirc da onlann xatira daftorlerinde mahsbbate aid hikmatli sozlar
miihtrm yer tutur. Mosalan, <Tikanlara biiriinmilg dtnyanrn yegane
gigsyi rnahobbetdir> ($ohriyar), <Mohebbat kitabrnda kin fasli olmaz>r
($ahriyar), <Namus qadrnlann zinatidir> (Mshemrnad pcylambcr) (a).
<Mshobbat odur ki, odu sonmasin, insan yaqadrqca, iizti dcinmasinr>
(Nizami), <Suda hijnar hanr egqi soyuda, egq odu yandrnr soyuq suyu
da> (V.$ekspir).
<<Oziziam su dayandr,
Sel geldi, su dayandr.
Egq oduna su tokdiim,
Ahqdr, o da yandr.>
.Yuxarr sinif gagirdlarinde votendaghq layaqati formalagrr. Voten_

daqhq hisslsri qalbin an yiiksok va nocib harekatleridir, onlar insanr
yiiksaldir, onda ictimai qturu, gerafi, qi.iruru berqerar edir. Vetandag_
hq leyaqati her bir gagirdi har qeye ictimai baxrmdan nezer salmala
tahrik edir. Yuxan sinif gagirdleri dark edirlar ki, onlar Vatane, xal{a
va miileta lazrmdrrlar. Vatana mohebbat, ona mtiqeddes miinasibet
qtgirdlarin hisslerini naciblagdirir, onlal bir-birino dah gox yaxrnlag-
d rnr, dofmalagdrrrr.
Yuxan gagirdlsri xeyir vo qere, edalet va edaletsizliys, gerafa
.sinif
v'a gorafsizliya 9ox hassas yanagrrlar. Onlar heg bir cehatla
likle balga bilmirlar. Qox vaxt miiallim ve gagird arasrnda "dairtsiz-
miina_
qigolar mahz, miiallimin odalatsiz harekatino ddzmamok naticasinda
.Belelikla, ilk genclik illarinda gagirdlarle ehtiyatla davran-
yaranrr.
maq, onlarrn gexsiyyatine va heysiyystina h6rmst etmok, iinsiyyatde
semimi olmalr gdzlamak, onlarla dostcasrna reftar etmek vacibdir.
Heg da hind zarbiil masolindaki - beg yagrna qeder dvladrnla qah kimi,
on
Jalrna kimi qul kimi, 15 yagrna kimi dost kimi dolan, reftar ei
sozleri ela-bele deyilmemigdir. Artlq bu yag d<ivriindo gagird riztins
bir gaxsiyyat kimi baxrr, onu toh.qir etmrli, onun layaqat'vJ heysiyya_
tino toxunmaq olmaz. Onu hsdeljmek, qorxutmaq,-qsiezli miinasibet
baslamak olmaz.
93
yazmaq
4.3.5. $agirrtlari iiyrenmak ve xasiyyatnama
olmasr tigirn mak-
Maktabda talim-tarbiye iginin yiiksak scviyyada ya9 vc fordi
gagirdlcrin
trU .^"iirtf *i, -iiellimlcri va sinif rahberlari K D Ulinski
ll"#ffiiffii v^-ii uir,n'riaioar' Bovtik rus
pedaqoqu
insanr hcqiqetdt oidug' kimi bilmcli' onun buttin
i""i#'r.i, 3 I :rca
;;''i; ;il;t-tt ;irctlari ila' btiiiin gu ndciik xr rd rt eh ti v ac la
"ruivrqi 11 v
ki'
:'r"t#;'.rnt irulii"ii ii" tun's ilmalrtlrr' Bu isc o dcmrktlir bir
i 6vrcnmalidir' onlar ;agirdin
m:ti;ll,-il#Jlarini hertcrsflgormc.va. ..h':r
esrtma qabilivvrrlarini' bir-
;;;t;ri ;;ivini. onlarrn
bffir';;Hil ;iinasibatlarini"bilmelidir' Bunun naticesinda miial-
ItJ;;;;il$dJin fcrdi xiisusivvotini miiovven eda bilir' $agirdlcri
lazlmolr:
<ivrsnarkan aga$dakr telablari nazarc almaq
""i. fii.arrlt^"ofranitmasi ugurlu torbiyc vc.telimin asrtst'l t r'
sistemli hayata
2. $agirdlarin d,yrcnrlmrsr ilanlt ua .kccirilmalidir'
Buodemakdirki.gagrrtttarrndavrant$lnl.onlarrn5lxsiyl,a|inilak-tJk
olmaz Nazore alrnaq laztmdrr ki'
i"ii".r, t""ttarotaiainu <iyrenmakmanafeyi' onu-yaradtcrltfia' oyrcn-
ilffi ;^,rn t.l"tai cdir"onun
keyfiyyctlrri zcnginbiir.
mava tahrik edan moltvtrr dayigir, manivi
i.t'tit'i"gi'Ji' Eexsivv'ti onun inkisafr ilc srr vrhdatd:r
lil'r';Jd]
ovranilmalidir'
"''i]"i"L#ii..i tivranarken miixtolif metod va vasitelardan
istifade
edilmalidir.
4.saeirdleri<iyranerkanonlannhoyatvafcaliyl,clininbiittn
oulrrrrn xirrak-
*nl,rJrit,".rr"urirrrn"r,Jrr- sugirdlsrin manaviyy.rrini.
ovranilmesinivalnrz ralim-torbivo Prolsi
ilc rnch-
;;;ilii;. oyranmadcn' kiminlo
irai"ii,.."q ;i,,L' u"ttrtutlnin ev garaitini ve lsteyrnl
i"rirrio hara va kimla getdiyini'..maraltnt, arzx
"tarvi.i, i'*tivvtti l'a{q'nda diizg n ncticr qrrarth r-rmn-
H.,,}:t"';#;;ln
rnilasdirici fi kir s<iylamak olmaz'
""';:"il;i;;i,'in'qti*i ttvi'vvttlarini avrr-av.hqtlir tltvil' bir vahid
har gevdan awcl insan5irnas-
h,,l,r.i;;;;;;rk''"'u'iii'' i"rbiva inkiEafrnr' tcfckktiriinii' mara[t-
i';;;;'iJ;E;i""tmadan onun aqli bilmodan tarbiya etmak olmaz'
n:. ltcvasini, qabiliyyatlnr' meyllerini
gagird gexsiyyetinin neca formalaS-
Hamin talebleri nrr.r. oid,qdu
drErnr <iYranmak olar'
"'"d":ii;;;i' h;"t, metodla.rn komayile oyranmak olar'. Bunun iiqiin
bi.f.:"ilioa-*iii"i'iaai' Mtisailida itt'kl'
mijallim har bir
94
gagirdin.ne ile maraqlandrfrnr,. kiminle dostluq etdiyini,
onun boyiik_
lara, kigiklere neca miinasibat baslediyini gOriii. gagrrai har
hansr bir
herakata tehrik edan motivlari.ara$dlrr., irii"yy., Imumilsgdirmelar
aparrr...$agirdlori oyronmayin ikinci metodu miisahibedir.
Miisllim
miisahiba gagirdrarre semimi olmaldrr ki, onrar oz
_zamanr sirrarini
ona deye bilsinlar. Miisahibani gagirdin rizii, onun yolJaqr va
dostu
ile , valideynlarle, gagirde ders deyen mijallimlarlo
,p--uq olar. Bun_
lann srrasrnda miiallim daha diizgtin malumatr qagirdin
va dostundan ala biler.
laxrn yoldaqr
Ugaqlan riyronmak maqsodilo miisahibeni mijellim iig istiqametde
apara biler:
l. Tadris maselalerina dair mi.isahiba; 2. Tarbiya mrivzusunda
mii_
szrhibe; 3. Mtxtalif idrakr mcivzularda miisahibe.
Tedrisla alaqsdar mtisahiba zamanr gagirdin tadris
olunan ma-
teriallann nece manimsadiyini, hansr fonne Jaha gox
meyl etdiyini, en
gox na ila_maraqlandr[rnr, hansr lendan gatinlik g;kdiyini
agkar etmek
olur. Aksiomatik monada torbiya mrivzusu"Ou upu.,t'.os
ilo miisahi_
rnenevi-exlaqi antay,qtan necs d"ik'.tJitt.rini, rrn.y..
l."il1
raDrar0, -rti-olT:,r
rnsanlara miinasibatlerini riyrenmsk olar. Milxtalif
idriki
miisahiba gagrrdtsrin iimumi inkigaf ,.riYYrri, r6biet,
i::lq"
mtyyJr hadlsolarrna mijnasiboti, oxudufiu bedii aserlero,
ce_
"rarixi baxdrsr kino_
verd i yini,. hansr
allmtrrr. badll asar qehramanlaflnr <izijna $*rir;iir;i;
I'ymat
f1',:ll? ",::r,, y azteiart,
ideal segdiyini, iransr
qahramanlan sevdiyini va s. riyrenmak olur. Bu mtisatriuair.a"
mirst-
Iirn gagirdlarin diqqotini faqist ermenilorin to.puqtu.,_ia
goxunu igfal etmosino, bir milyondan gox insanlann
i ZO fuird",
va k6gkiin olmasrna celb edir vs gagirdlerde aU;..n"

_""Lr.i qogqrn
qurg, nifret hissi
yaradrr.
Nliiallimler gagirdlari daha atraflr riyronmsk iigiin
onlann al igleri_
-_iiqayisaler
ni, yaradrcrhq mahsullannr, anket sor[ulann, trt iif
.Ji.,
aparrr,.ko:rkret bir netica grxanrlar. Anket sorgulannr
mtixtalif mov-
zulara hesr.etmek lazrmdrr. $agirdleri oyrenmsi tigtin
mfeffim peaa-
qoji eksperimentdan de istifada edir. Biitiin bunlarJan
ionra mtisl_
Iimler qagirdlerino xarakteristika tertib ede bilir. Xaiakteristikada
alde,edilmig faktlar iimumilagdirilmig gekilde ifado -'-
edilii.
Xarakterislikada qagirdin fardi xiiiusiyyatleri xtisusi
,lidir
,
Burada kimin_ nsya qadir oldugu aki olunmahdrr.
qeya edilme-
qagrrd ozliiyiinda bir planetdir. Bu planetin Giinagi, itinti frar Uir
A:yr, ulduzu,
95
kahksganr var. Bunlan miieyyan qader daqiq bilmak, gagird xarak-
terlstikusrt Oa qeyd etmek, himin gagirdin galocak inkiEafrnr izlamek'
.rrt p"S" seginesioa diizgiin istiqamet vermek iigiin b6yiik ehemiy-
yet kesb edir.
Suallar ve taPgrnqlar:
L Ya9 dtivrlarinin xiisusiyyatlsrini ssciyyalendirin'

2. inkigafda akselerasiyanrn rolunu teyin edin .
f . l't"tit.U"q.O"r yaq dbvriiniin xiisusiyyotlarini

araqdtnn'
tahlil edin'
+. i[iiaui tiiil s"girilarinin ya; xiisusiyyatlor.ini
5. Yenivetmelik dovri.inijn esas Eartleri hanstlardtrY .
e . Ganilik dovruniin fzioloji
xiisusiyyetlarini aydrnla$drrrn
96
II BOI,]\{E
osAS plit).4,Qo.ri .4.NL.4,y rsr...\ rrIN NI A r r iyyol.i
v TASII-
I
DiDAK'rir(A or.na-l'nrarc NozoRiyyosi t)i R
5.1. Didaktika haqqrnda anla,r,rg

*
Pcdaqoji rdlbir,l,iLttla runan siizii olln tlitlalitilitt iki rrrnlrlu:
<<ii1r'adir:rnt,i. <cjyrodon> rnonnsrnda izah ollrnur. LlcA bir. lorcli ror_
dur-. hcr iki halda istcr <iivr.acjir:rm)- istarse do <civr.adan> scizicrlinin
rn:rrlsr ,<rnircllim,, ir nliryr)t vr'r.ir. Srrrl olrrntrr:
I{ir.n oymclir'/ nrticllim. vaiidcy,n vo ba;qalan.
Ncyi ovr:rdir'l clnri. hiliyi.
Nc zatnan riyredir'l talinr zartranr.
Flalzrda ol,rcdir'l rncktobdc. zrilcda vc s.
Ncc.l ril,rodir? rnaqscd:rrnrivaliq, son.rcr.cii. layda I r t,:l s.
Dc.vilcnlrrtlan rnalum olur. ki, didaktika, haqiqrtcn, ol r.erm:1il
1-oludur. qa n u nliurdr r. Dcrnoli, cl idak tikanr rnetodii<a krrni, pcdaqoji
uslahq nrczn.runu kimi ba;a dtigmck lazundrr. Diclaktikanr elrni iri
layrg kimi ilk dclc XVI asrin axu.lannda alman pcdaqoqu Vollqar:q
R atki ( I 57 l - I (r35) tcrelinclan
1'ar adrlmrgdrr. pedaqogika clmi anliyrq,
iso didaktikadan sonra XVII csrin l0-ci illcrindc yar'anmr;drr.. V.Rat_
kidan sonra bciyiik gex pcdaqoqu y.A.Korncu-ski ( l6j2) (Boyiik
didaktika> csa.inclo har.5e1iha,trya ciyrctnrck n.,".1r"dil" telimiu tisul
vo.vasilslcrini ycnidcn d:rha scrnarali Ibr.nracla qorh ctdi. llcleliklc.
tlidaktika peclaclogika clniinin esas brjlmclcr-indcn biri olub. talirn
zarnanr pcciaqoji plosesin hc-vata kegirilrlasinin elmi-metodiki asas-
I
larrnr to5kil cd ir.
. Didaktika talim proscsinin tieca tar;kiL olurrnlasrnrn. halsr qanun-
lal esasrncla corey'an ctmesinin, kimi oy,rctrneyin, na iigtin, necc va no
zarnan 6\'ratlnrvin problemlarini holl etmak imkanrnr yaradrr. Didak_
tikamn kornayi ilc mticllirn talimin mi.irakkeb mosclelorinin rnahiy-
)-itini dork cdir, _pedaqoji prosesi talab olunan scvil,ycda togkil ctrnryi
irl ronir. Diclaktikanr bilmak vacibdir, gr--rnki talirn iirnanr clargrcia du_
ran vrzi('olor i chni csaslar.a sciyksnmaden hall etmck olmaz. Miiasir
paraildc her hansr bir prinsipin, metodun. priyomun samerali oldulu
nu riizoyarr rnriryvcn etntck qeyri mirrnktind r..
9l
Didaktika hazrrda apanlan elmi tedqiqat igterinin ne kimi
netica
verecevini ewelcedan miieyyan etmeye imkan
yaradrr'.
'"i"i* i.rr- piot"rin" olan mesalaleri awelcaden tam diizgiin
"ia
mtiavvenlasdirmakimkanxaricindadir.Onag<iraki.talimprosesinin
olan gagirdler
;-,#i;il.r1 ir;iti"a. o"ttu dinamiki, daha miiteherriki
ffi;ff;;i.i;;e malikdir' Bu sebabden telim prosesinda har ciir
situasiva, har ciir pedaqoji miinaqiga baq vers bilar'
Ona g<i-
""Jr".ii
L" a.'ilir. ,rnlli'proses oiaugu iigtin biitiin
problemlari bu proses I
zamam hall etmeYa imkan Yaranlr'
^'il;;k
;;;;;;i'soo,u'dut Har bir elm eotinlik-lori-ve. ziddivvatlari
,";;-;;l.lrt-aola inkisaf edir' Buna gors de didaktika telim pro-
::fiil H;;l;ui huait.t,'in qanunauvfiunluqlarrnr' Eagird eax-
tesirini' teli-
liJli"irl,r"'iiri';i"'$;;J''. homin qanunauvfunluqlatrn
da oyrenrr'
#n oUvettiv ve subyektiv amillerla Eertlanmasinl
""bfi#;[; l"irJri-uit" yaranmamtgdtr. Bu sah-eds $arq ve Qarb-
gullalaqaraq miixtolif
.iiirili'tiri*i"in qiv,,,"tri trkirlari bir-birile
olmusdur' z
nazarivvelarin yaranmastna soheh
""6;'iJ $;;;'i;i;;i;"il b'nisi savti-an or-Ferabi (8?0-e50) ta-
';;';
li.:d;;';l,l;ui inrontn irade ve arzulannt miiavven istiqamatdo'
ve iisullarla idaro etmakle tarbiyenin- meqsedy<inlii
i9
,,"i'," "1.i,"
l'r.i,iei,ri"'uuri ;;;i;i. Farabi qlik'
talimde tahlil-terkib iisulundan'
insansevarlik qanunla.ndan
ffi;fii,' "r;;tlik, ;;il,Iilq, miivafi
iriii"a, tt'niqai'
'"ffi ilil; esasqthq
Biruni talimda Eiiurluluq' ayanilik' ardrcrlhq'
istifada
(ir;Jr;;;fi;-;ezeriyye ile tocobenin vahdeti qanunlarrndan
etmisdir.
"" tJt i',qr.ruurcan gairi Nizami Gencavi talimin yiiksak ahamiyyate
hatta heyvanr da safla$-
rnJk;j;rfr;;qevd'edarak devirdi ki' telim Lakin talim g<lrmiis itlarin
ffi;, #iJ";i;;,lit'in agz'naun pav olmaz'
getirdiYi gikar temiz saYrlao'
Tazrrlm a}nna diiqen her gikar'

Talim g<irdiiyii iigiin halal sayrlar'
Talimdir dirzaldsn igleri saP tak'
Olmazmr cahd etse bir insan malak?
yeni hkirlar yaramrdr' Bu

Cemiyyat inkigaf etdikce telim sahasinde
y;;ti.tiit;l;;.ir'-de Y.A'Komenskinin fikirlari miihiim ver tuturdu'
98
O, maktebi igrq, qayda-qanun, dinclik va sakitlik'mabadine, insanhq
emalatxanaslna gevirmek iigiin yeni metodlar, hamrya har $eyi 6yrot:
mak yollannr tapma$ zeruri sayrr ve bu yollan da taprrdrlDidakiika-
nrn inkigafrnda i.H.Pestalotiinin, A.Disterverqin, i.Herbartrn,
K.D.Uginskinin, Meymanrn, C.Dyuninin va b. xiisusi xidmetleri ol-
musdur.
4ttîr diAuktika <iziinden owetki telim-tehsil haqqrnda nezeriyya-
lara varislik etmaklo <iziinemexsus bir gakilde inkiqai etmig vs idir.
Didaktika hazrda telim ve tahsilin an maraqh ve aktual maselelarini
aragdrrmaqla orta ii'rnumtohsil makteblarine k<imak edir. Didaktika
miiallime 6z faaliy"yeti haqqrnda diig[nmak iigiin material verir, ger-
gekliklari miiqayisa edib naticalar grarmaq imkanr yaramr. Olbaita,
pedaqcji nazeriyyesi, o ci.imleden, talim nezariyyasi onlarrn tetbiqi
haqqrnda miiallime t6vsiye vermekla kifayetlonmamalidir. pedaqoji
lealiyyet 9ox genig anlayrgdrr. Pedaqoji praktika termini da genig s-he-
miyyeti olan anlayrgdr vo bu sahoda m<ivcud olan faaliyyetlari ehata
edir. Mahz, sosial praktika asasrnda i.imumi tehsil stratCgiyasr dovlet
seviyyasinde hell edilir, pedaqoji prosesin layihslari yaridrlrr, tedris
materiallan ve s. hazulanrr. Deys bilerik ki, nezeriyyanin vezifesi bii-
t'Jn bu materiallann esaslandrnlmasr ve tacri.ibede istifade olunma-
srna xidmet etmalidir. Buna grire de tocri.iee fsaliyyet nazsriyyasi,
t'agqa s<izls, telim faaliyyeti nezeriyyasi zeruridir. Bu ise. mahz didak-
tikadrr.
S.2lDiOattikanrn obyekti va prednreti
Didaktikanrn obyekti haqqrnda darslikda miieyysn malumat veril-

uiigJir. Lakin qebul olunan baqhca cehet didarLikamn esas sahelarini,
i-:limin mezmunu, metodlan, tegkili forrnalan ve s. tagkil edir. $iib_
hasiz ki. telim 6zii da birmanah proses deyildir. I akin didaktikanrn
predmeti haddinilen artrq goxsahelidir. Buna g<ire de gox vax(rlmin
obyekti va predmeti bir-birindan ferqlanmirl Didaktikamn predme-
tina dair hkirlarden bazilerina diqqet yetiimak vacibdir. Bozileri
didattikanrn predmetinin telimin tehsil va terbiye vasitesi oldulunu
ssaslandrrular. ikinci qrup alimlar didaktikamn prertmetinin telimin
qanunauyEunluqlan va prinsiplerini, onun meqsadinin, tehsilin maz-
mununun elmi ssaslannrn, metodlannrn, formalanmn tolim vasitelari
oldulunu asaslandrmala gahgrrlar. Ugiincii qrup alimler tedris va
99
<iyranmanin qarqrhqL alaqesini, vahdetini didaktikanln predmeti
hlsab edirlar. Dtirdiincii qrup alimler isa iimumi didaktikanrn pred-
metini yalntz tadris ve <iyranma prosesinda deyil, ham-do onun hayata
kegirilmesini tamin eden garait vs hamin Saraitin reallaqmasrnda gci-
riiiler. $iibhasiz ki, bunlarrn hamrsrnt vahid bir mocrada g6tiirerrk
r didaktikanrn predmetinin tolimin meqsadinin, mezmunun qanunauy-
-gunluqlarrn,n. metodlan va prinsiplarinin tiyranilmasi teqkil edir\deye
"uif
ri .. so iimumilegmiq teiifda didaktik iadqiqatlarrn istiqam-etlari
oz eksini taprr. Bu, mahi didaktikanrn ne ils ma;ful olmasr haqqrnda
tam tesavvtr yaradrr. Lakin bu kimi maselalarla yalnrz didaktika me;-
sahesindaki talableri va sifariqlori
5l ol-ur. Burada cemiyystin tshsil baxtmtndan insanlar nayi bilmali
i" ,rr"." ahntr. Onlar bu telebattar
u" bu"a.-ahdrr sualtna cavab vermolidir.qDidaktika talimin ilmumi
maselelsrini, meqsadini miiayyan edir. Bu meqsadin miiayyan edilmc-
sinde vo hsyata kegirilmesinda digar elmler. masalan' falsefa, sosiolo-
giya, psixologiya vs s. elmlar de iqtirak edirS .
"'irii-a. y-ainz didaktik qanunauylunluqlar dey-il, .hem ds digar'
gcistarir'
maselan, psixoloji, hzioloji qinunauylunluqtar da faaliyyat
Unriyy"ii, geniq yayrlmrq qinunauylunluqlanm informatika' kiber-
netika, enerietiki da oyranir. Taliimin prinsiplari bir gox elmlerin
apardigr ted{iqatlar esasinda muayyan olunur- Demali'$idaktika ay-
riayrr"elmle.in tadqiqatlanna istinad edib tslim ve tahsilin an zeruri
moselslarini tedqiq edi4 Demeli, telim ham didaktlarrn, metodistlarin,
psixotoqlarrn, kiUirnetik ve genetiklerin da tadqiqat obyekti ola bilir'
tiz meqsadi, elmi
itiUnr.ii ki, 6u zaman hor bir tadqiqatcr ma99l91i ki, her bir tedqiqatgt
ideyast baxtmtndan araqdtrtr. Bu ise o demakdir
.i, irnrin., elmino xidmot edir' Bu mutaxessislar, bela hesab edek ki'
d".r, grlt Lilarler. Onlar eyni hadiseni gostersoler de,- har kas miigahi-
de etdlyi hadiseye oz elmi prizmastndan yanaqacaqdrr' Didakt fikir-
legecak'ki, miloliim hansr t.imumdidaktik metodlan tetbiq cdir, hansr
niinsiolori reallasdtnr. Metodist miiallimin hansr vasitalarden istifada
it*r.ior, bu vasitalerin todrisin keyfiyyetinin yiikseldilmesina, gagird-
yetira-
tarin bili[, bacartq vo vardiglsri neco menimsemelerine diqqot
cakdir. Piixoloqu en 9ox moktoblilorin talim materiallannl ncco
manimsemalari, monimsemenin iimumi qanunauylunluqlan maraq-
iorrAit""uqar.. kibernetiki isa tslim birbaqa vs oksina, idaraetmanin'
;il;i^qrti; nece yaradrlmasr diigiindiiracekdir' Buna g<ira da miiasir
ao,.a"utttin-alimlerinqiiwelerinibirlagdirilerektahsilvataliminan
100
zeruri mesalelorinin iglanmasi talab olunur. Buna grirs ds bu ig
sahasinin her bir igtirakgrsr <iz fenninin ciyranilmesi-nin vaziyyetini
diizgiin tasswiir etmali, bu iimumi igda riz yerini daqiq va diizgiin
miicyysn etmelidir.
Bu elm sahesinin mcivcudlufiu son naticeda onun tacri.ibade olda
etdiyi natice ve tcivsiyalcrdan asrhdrr. Didaktik tedqiqatlann samo-
rcliliyini artrrmaq iigiin pedaqogikanrn bu sahasinin itatusunun diiz_
giin nriiayyan edilmasi zaruridir. gDidaktikanrn predmetini miieyyan
edcrkan onun vezifolerini, obyekiinin tohlilini, istifada etdiyi
vasitalarini nazsre almamaq miimkiin deyildir..
iiiak
Didaktika talimo sosial tacriibenin ganc nosla gatdnlmasl vasita_
lori kimi baxrr. Nsticade tohsil tslim mazmunundan ibaret
olur. Toli-
1i1 lomaVi ila gcnclarin hayata hazrrlan.ns p.o...i ir-.in edilir.
Didaktika getdikcs daha gox nazori fenne gevrilir. Buna eimin
inkigafr
go,rait yaradrr. Nazari tadqiqatlar daha gox praktik
ehemiyyat kesb
cdir.
Sistemli yanagmanln totbiq edilmasi tahsilin mazmunu ve
telim
prosesina vahid pedaqoji proses kimi baxmalr
tomin edir. Mehz, ne-
zori seviyyasinin yiiksalmasi.neticosinda aidlattita tacriibaye jaha
semcrali lasir edir, onun takmilleqdirilmssina, yenilagdiriimasine
garait
yaradrr.
.- :-P:l:l jll:l r, p red me r i ni n miioyyon edil mesi nde ralimin pedaqoji

rnahryyatrnrn agkarlanmasr da mthiim ror oynayrr. Didaktilia
naieii
elm oldu!undan nezsriyyenin predmeti tedqiqatir quisir*au
miinasi_
batler sistemi kimi dayanrr. Buna gdra O, ieiimin ',;rii"_r*ru,
rnu_
nasibatlarini miiayycn etmak lazrmdrr. Umumiyystle,
tetim fealiyyeti
zamanl 6ziinii biiruza veran miinasibetler _ rnUrjtirn- gagird,
gagiid -
tsdris
.materiallarr, gagird - digsr gagirdlo. u, ,. _iiniribatiei gox
miixtelifdir.-;
:I*.a.q9ji adebiyyatda bunlann hansrnrn osas olmasrna dair mtix-
talif var.. On gox apanct, esas miinasibat pgirAin telim
.fikirlar. ma-
teriallanna idraki mii nasibatidir.
, Ilaqiqaten dei idrak miinasibati talim prosesin.in aynlmaz -neca terkib
psixoloji. baxrmdan, (eagird materiir,
ll::r-:1dl Tli,"d- yanagrlsa, onda qabul
::.1:,]r_ iirll"ayrr) apaflcr, asas miinasiber gagird _
ledns matenah mi.inasibati olacaqdrr. Lakin talime pedaqoq g6zii
ila
bu fealiyyet tigiin baqqa miinasibot, yeni ifli realiyyet_
lT_1_r",.:"1-,
Iedns va <iyrenme fealiyyeti asas miinasibat olu."qa", if'.ut,
101
darketme, dyrenme telimdan kanarda bag verir' 'akin qargrltqlt
I
f*fivv"t olan tedris ve <iyranme yalnrz talim prosesinda ba; da
verir'
idraki
miinasibetlorini, hem
oiiiirn vsnaoti biitiin did;ktik sistom
miinasibati miieyyen edir. Didaktikamn predmeti bununla mtiayyan
Laifir. i"fi- pr-osesinde hadiseleri real Sakilde <iyrenmek lgtn iig
qargrhqh elaqani - mi'iallim, pgy$', !,adris material-
"iv"tt "."s^.i"kr
i-i "i"t*J.n "laqeoi nazere aimaq vacibdir' Didaktikanrn predme-
vszifesindadir' Teli-
ti"ir ti. .""iWrvi cehsti de talimin larbiyaedicigagird bilikleri
;il't-bt;;'d1"i -"V" vezifesi ondan
ibaretdir.ki, valnrz
-"ri-t".iit, i zamanda bir gaxsiyyat kimi formalayr' miixtalif
.""rri f"vnvvatlera, xarakter elama' yiyelonir' Telimin tar-
'rine taprr ve didaktik
ili"*ai"i- ririiisi tahsilin mezmununda dz eksini
,uûnt bunu nozora almaq vacibdil)
-"'i;;iiil
irirlil
;rr.unu telim prosesinde ek-s olunur' Bu prosesin her bir
zeriosinde tehsilin mezmunu <iz ifadasini tapu. Darsin
har bir maqa-
;;;G;;iiayyen bilik, bacarrq veedir' verdiglera viyelanir' Mtinasi-
;; ;rtr; tehsilin mezmununu tagliil dyrenmanin Baqhcasr
.odur
ki' tolim
;il"kriilq;;;,t,nda iki aspektde: iiem obyekti' hem do
edir'
;.;;;tr. ionstruksiyanrn obyekti kimi 9rxr9 praktikasrnrn Btnu nazare al-
]*. "'alir"iai. ki, didaktik tedqiqatlan telim zaman onu datakmil- nazara
irJJ..rir, 5iiurlu Eekilde y<inaltreekdir' Buolar'
*ilyii;;;;i
almao lazrmdri ki, bunlarsu tadqiqat faydastz .
y;Lu nlaedrnb didaitikanrn predme'ini aea[rdakr kimi

"-i6ii"r.til."
seciyyelendirmak olar:
iiz obyektina _ talime ilk niivbedo foatiyyatin xilsusi niivii
kimi
fir5, g"". *.f, madaniylattn, sosial tecriibentn verilmasi prosesiibarat-
;;;. bt fealiyyatin oztnamoxsus tsdris spesilik xiisusiyycti ondan
iir' ti, Ur*a^'bagtrca miinasibat va 6yrenma- mihrasibetidir'
ilqql rorf., *tiollim va gagirdin haraketlaridir ve bunlar bir-birile stx
olur ki'
J"l:a" t u, ,..ir. Digar'mtnasibetler de ona gore didaktik
;;;ilil.i" mtinisibatle birlagir' Masalan, kitab telim prosesina
;;;;i .l;td";;rstiya, miiallim va gagirdin bilik olde etmak vasitesina
cevrilir.
'- oiAa(tit o telimin terbiyaedici vazifasini qabul edir ve bunu asas-
Una*r. \OiAuttikamn mahiyyatini dtiagiin derk etmek iigiin
qtsaca
s<izii ils
il.,*'"t[titiv" etmek tifayatdir' Uzundeillar <<PedaQogikor
;;;,, ;t;i ;;nada <didakiikan s<izii igladilmisdir-' .<Didaktika>

pedaqoqu V Ratki (1571-1635)
#il; il;q;c,kava ilk dafa alman
102
gotirmi$dir. O, ciz miihaziralar kursunu (Didaktikadan qrsa hesabat,
yaxud Ratkinin talim sanetb adlandrrmrgdr. Mahz, bu manada bciyiik
gex pedaqoqu Y.A.Komenski de <didaktika> termininden istifada
etmigdir Y.A.Komenski (1592-1670) riz selafinden forqli olaraq <B<i-
yiik didaktika>> aserini yazmrgdrr. <Didaktiko yunan sdztidtr.
<Didaktikos> ciyradan. <didasko> isa <iyranan demekdir. Gciriiniir ki,
mahz bu, Y.A.Komenskini didaktikanr hamrya har geyi <iyranmayin
iimumi nezariyyesi adlandrrmala vadar etmigdir. O, hamin asarinde
tarbiyo maselelarina da genig yer vermigdir.
! Di.inya didaktikasrnrn
inkiqafrnda i.F.Herbart (1776-lg4l),i.H.pes_
talotsi (1746-l 827), A.Disterveq (1720-1866), k.D.U$inski (1824_
1.8]Q, CDyu I 859- I 952), G.Kereensreyne r (1854-1952), V.A.Lay
(
(1862-1926) ve b. bciyi.ik xidmotlari olmuqdur. ,
_'r.1lzalbayglnda didakrikarun inkigafrnda d.y.Seyidown (1892_

I 977), M. M. Mehdizadanin (1 903- I 984), M.O. Muradianorun (I 909-
1979), N.Kazrmovun ve b. xidmatlari az olmamrgdrr-
5.3. Didaktikarun anlalrqlar sistemi va vazifaleri
LDidaktikanrn iki miihiim vezifasi vardrr:

'1. Talim prosesini, onun reallagmasr gartlarini tesvir va izah edir;
Y. Talim prosesinin daha tokmillsgmig tegkili yollanm, yeni <iyre-
dici sistemleri ve telimin yeni texnologiyasrnr iglayib hazrrlayrr.
vezifelar. qeyd edildiyi kimi, didaktikanrn predmetinin miiayyen
_.Bu
edilmesinda nozere ahnrr. Telim tedqiqatgt tgiin tedqiqatrn oUyet<ti
kimi grxrg edir Tadqiqatgr pedaqogikanin elmi-nezeri funksiyasrnr ha_
yata kcgirir. Tadqiqatrn noticesinde o, talim prosesinin neca bag ver_
masina dair biliklar eldo edir, hadisalerin qanunauyfunluqlarlru ay_
drnlagdrrrr. Bagqa s<izle, belo bilikler pedaqoji g"rgeiiiyin hansr gskit-
de bag vermasini va bunlann mahiyyotinin nedan ibarat olmasrm eks
etdirir. Bu biliklar pedaqoji faktlann (hadisalerin), pedaqoji prosesin
mahiy_yat va qanunauyfunluqlannrn neca tezahiir itaiyini aydrnlag-
drnr. Lakin telimi, onun qanunauylunluqlanm pedaqoji gergakliyin
bir hissasi kimi tesvir etmok kifayet deyildir. Oz-Ozliiyiinda nazariyya
meqsod deyildir. O, praktik faaliyyetin asasrna xidmet edir, onu isii_
qametlandirmeye imkan verir, onu tekmillegdirir, deyigdirir, yenilag-
dirir. iTedqiqatgr talimin tasvirinden onun konstruksiyasna kegirse, o
didaktikamn konstruktiv-texniki vezifasini yerins yetiriyAydrndrr ici,
103
hor iki voziIe qarqrhqhdrr, bir-birils srx slaqadcdir' Konstruktiv-
i"*niti f.nfivv"tin "s"itno elmi nczsri lunksiyanrn ncticolari qoyul-
,"rfra,t. Uig"t oyr:nntrnitt
tarolilor.r do gergckliyin dayiqdirihnosi
ohyektini tr;;kil edir.
nailil'1'ct-
L'Bu vazileicri Icrino yctirarkon didaktika bagqa ehnlcrin
Iri*J"n dc istifich ctlii. psixologiyaurn fakl vo dslillcrindan istiladc
c'Jarken tli.laktika. mosalcn, gagirdlsrin ya; xiisusiyyctl:t ini n:rzrr:
nlrr,.o, nrLicccla tolir.nin mrqsedini gaxsiyy;ltin forrnalzrgmastuda' Ira-
,'r"ui t"yfiyyrtfrrin inkiSahnda gortir' $agirdlarda miisteqillik'
tcf ck-
[ii., tif tt,' to*flqlarr inkigaf cdir, kreativlik formalagrr' Didaktika

p.i*oiogii" ehninilrn tnenitnssmc prososini,,yadda .saxlamanl' eqli
proseslorin
irtil"f,"." s. giitiiriih oziiniinki.ilegdirir' Yaq fizJologiyasrorientr hcre-
,r.*"nlrnrini (intcllcktin. cmosiyantn, iradi hcrakatlorin)
t tclim plosesinda bzrqa diiqmcyc imkan vcrir'
"it"ii, "tiyyatllrr
i"lset" rinlunii nlosohlorin ba;a diigiilmesina gerait yaradlr' insautu'
"n
tobiatin r':r ccmiyyatin inkigafina dair iimumi biliklari verir' Insantn
gox ;ey asrhdrr'
sosial vazilasini tatlqiqatgrnrn ncca garh ctmcsindan
Mchz bttnu deqiq rnticyyen ctmckle tsdqiqatqr tehsilin mtzl.nrlntlnu
layihal:;irlir r hilut
--''
Urr1uu.',i .lidakti-krr ltanst katecloriya va anlaytqlara istinad
cdir'l Hcr
bir eimi, istifadc cttliyi anlayrglarda insan camiyyctinin aldc ctdi-vi
iiiltt", "t li olunur'. IlLiiiin elmi aniaytqlar iki esas qrupa boliiniir: fel-
seli anlal"glar'; xususi ehni, ycni her bir elme aid olan anlayrqlar
Oiclaktifir'hcr iki qr-trpa aid olan anlayr;lardan istifadc edir' -
Folscli kateqoriyrilzrr gergckliyin itmumi elamct ve elaqclorini'
istiqan-rct vt xaisclcrini aks etdinnekle didaktikanrn qanunauyfun-
iuqlorrrtn vo tenclcnsiyllarrntn tiyreniltnosins kornek cdir' Mosclan'
telirn nczrrill'csi hlcltlrntla dant;arkan <rlahil'yct> r'0.<hadiso> stiz-
lerindan yai.,- kcanr"[ olmaz. Btittin xi.isusi elmlcr tadqiclat zatnanl
leisalc,in' rnctociol.ji lu.ksif irsr,a istinad edir' [-Bu katcqoriyLtlara
<olzrqs>. <iinrttmi vr llkco>r. <ziddiyyaor, <slb:b vr nrtic:l>' <imkau r':
g".q.klikr. <<keyliyyot vo kamiyyot>, (praktika>' <vatlrcl r''"' 1[iLrr'' r'r
s. misal ola bilar. \
r l)idaktikamn ciziincur:xsus anlayrqlarr da varchr' Bunlzrra <trdris
,i iur"n,',-r"r. <tadris l'.''nni,'. r't:rdris tnatcrialt>. "t:rdris 'itttltsil:tst"'
(d:lrst vo s'
<tolim mctodu>, <tolitn pril'ornu>. <mtiallim>>, <gagird>'
misal ola bilor. Bi-rtiin bu anlayrllar bir-biri ila alaqoclartlrr'
104
Molumdur ki,fmtrasir elmde differensasiya ila yanagr, elmlerin
inteqlasiyasr prosesi do bag verir. Elmlarin bir-birina yaxrnlagmasr
proscsi yeni anlayrglann yaranmaslna sabab olur. Mesalen, (sistemr),
((struktura)), <llnksiya>, (optimal), <vsziyyat>, <tegkilat>, <forma-
lagma> vo s. anlayrglardan pedaqogika yan kegc bilmaz. Didaktik
tedqiqatlarda qangrq ehnlerin anlayrglanndan, masalan, (qavrzryls)),
<msnimsama>. <oqli inki;a$>. <yadda saxlama>>, <bacarrq>, <vcrdiq>
(psixologiya), <cks claqe>, <dinamik terotip> (kibernetika) ve s.
istilirda edir. Btitiin bu kimi anlayrglardan istilada edan didaktikanrn
ciziinarnoxsus olan ssas anlayrgr <todris> va <riyrenme>dir ki, bunlan
bir-birindan tacrid olunmuq halda tasawur etmak olmaz. eangrq
elmlardan gdtiirtihnii$ anlayrglar da tslimlo balh maselelari oks et-
dirir. Hamin anlayrglarrn tasviri didaktikaya nozari dii5iincs materiah
verir. $iibhasiz ki. baqqa elmlardon gritiiriilmiiq anlayrglarr bir kanara
atsaq, onda pcdaqogika, o crimlcdan, didaktika gox yoxsul goriiner.
Eyni zamanda diclaktikanrn tiziincmexsus anlayrglannr da baqqalan
ilo evaz etmak dirzgiin olmazdr. Bels edilmig olsaydr, pedaqogika
(didaktika) oz inkigahndan gox-gox geri qalard!. \
Hazrrda pcdaqogikanrn elmi terminologiyairnrn yaradrlmasr an
aktual masclo kimi qargrda durur. Yeni yaradrlmrg pedaqogika va
psixologiya assosia siyas n rn en iirnda vozifosi hamin massls ila moglul
r
olmaqdrr. Tedqiqatgrya har hansr bir termini dayigmaye icaze veiil-

rnir. Terminlsr dcqiq iglcdilmslidir. Terminlarin qarrgdrnlmasr va ya
daqiq igladilmarncsi gagqrnhq amolc gatirir. Ciddi va vahid termino-
logiyanrn hazrrlanmasr elmi metodologiyanrn baghca talebidir.
5.4. Osas didaktik konsepsiyalar
lTalim proscsi psixoloji konsepsiyalara asaslanrr ki. bunlar da

diaaktik sistem adlanrr. Didaktik sistem vahid qurulugu tegkil edan
iinsiirlerin macmuyudur. Sistemlcrin tasviri maqsedin, tahsilin mez_
lnununun, didaktik proseslarin, metodlann, vasitalerin, talim forma_
Iarr ve onun prinsiplorinin sociyyesini mtoyyanlogdirid
Movcudtdidaktik konscpsiyalarr iimumilagdirarkan iig miihiim
k()nsep\i\''r nr miiayyen elmsk olar. Bunlar onanevi, pedosentrik ve
niiiasir didaktik srstemlcrdir. Bu konsepsiyalarrn har biri bir srra isti-
qarnotlori, pedaqoji nezariylolari aks etdirir.'Konscpsiyalann tig
105
oruDa b6liinmesi didaktikanm obyekti va predmeti olan talim pro-
sesini, nece baqa diigiilmssindan irali gelmiSdir.
, Talimin enenavi iisteminde dominat rolunu tedris-miiallim faaliy-
y"ii oynuy,r. Onun esastnt Y.A.Komenski,. i.H Pestalotsi kimi peda-
qoqtuirn diduktik konr"psiyalan, xiisusile, i'Herbart ve alman klassik
gimnaziyasr didaktikasr te$kil edir)
-t Pedaqoii sentrizm konsepsiyasrnda talimda asas yer tiyrenmaya
uEtfirn fe"iiyy"tina verilir. Bunun osasrnt C Dyunun sistemi, Kerqen-
qeyi"rin emak maktebi, V.Layrn haraket maktabi tegkil edir' Mitasir
didaktik sistem har iki cehati - tadrisi'/a 6yranmoni esas tutur' Miia-
sir talim konsepsiyasrnt proqramlaqdrnlmrg, problemli tolim, in-
kiqafetdirici telim (P.Qalperi n, L.Zankov, V'Davrdov), humanist psi-
xologiya (K.Rocers). koqnitiv psixologiya,(C Bruner), pedaqoji tex-
noloiiyA, yenilikgi miietlimterin pedaqoji ideyalarr.yaradrr.iQeyd edi-
len k"onseisiyalai haqqrnda qtsa malumat vermeyi lazrm .bilirik - -
z Onenavi biA*tit sistern her qeydan ewal alman alimi I F Her-
bcar,trn adr ita bafihdrr. O, indiya qadar Avropada istilada
olunan tolim
sistemini asaslaidrrmrgdrr' Tetimin msqsedi I'Herbarta gora, intel-
lektual bacarrqlartn, tasawiirlerin, anlaytqlartn, nezeri biliklarin for-
malaqdrrrlmasrdrr. Bununla yanagl, Herbart tsrbiysedici talim anlayr-
grnr ia pedaqogikaya gatirmigdir. Herbarta gora, telimin teskili, tahsil
miiassisalorindeki biitiin qayda-qanunlar axlaqca m6hkam olan qax-
siyysti formalagdtrmahdrr. Tolim terbiyeedici xarak-ter daqrmah, bilik-
lori hisslerin, iradi harakatlerin inkigafi ile slaqelendirmalidir' Hazrrda
bunu gaxsiyyetin motivasiya talebatr aldandrrrrlar']
Gosteriimig meqssde nail olmaq iigiin Herbarta goro tolim prosesi
.d6rd formal derecs tizerinda qurulmahdrr' Bunlar talimin quruluqunu
tegkil edir. Hemin formal telim marhalelari bynlardrr: Aydtnhq -
gagirdlera yeni material haqqrnda melumat verilir,.talim materiallart
iriiq irun edilir. Assosiasiya - yeni materiahn k'<ihna oyrenilmig
maieiiallarla etaqeli gerhi nezerde tutulur. Sistem rharhalesinda nati-
celer gtxanlrr, qaydalar irali siiriiliir, teriflar, anlayrglar ve qanunauy-
menimsanilmig
['unluqlar aqkai edilir. Metod morholesinda alirtmtg,
Biliktei praktikaya tatbiq edilir. Psixotoji cghetdan.harakete, didaktik
cehatdan gahgmalara, mentiqi va yaradicr hkirlagmaya ssaslantr'
Miiasir dilia deyilse, talimin qurulugu gorh etmakdon, timumileqdir-
meden va tatbiq etmaden ibarstdir. Bunlar telimin soviyyasindsn astlt
olmayaraq mecburi saYrlrr.
106
Belalikle, telimin msntiqi materiahn verilmesinden izah etmeye,
iimumilagmaye dofru harekati aks etdirir. Bu sxemi bu giin de 96r-
mak olar.
giibhasiz ki, Herbartrn didaktik sistemi telim prosesini qaydaya
salmrq, tegkil etmig, miiellim faaliyyetinin sameresini xeyli artrrmrgdir.
Herbart idareetma, miiallimin rohbarliyi, qayda, reqlament ve s. sriz-
lari igladir ve onlarrn hor birinin mahiyyatini izah edirdi. O, mijallim
fealiyyatini tagkil etmaye, sistemlagdirmaye xtisusi ehemiyyet verirdi.
XX esrin awallerinde Herbartrn sistemi tenqida meruz qalmrgdrr.
Tanqid hemin sistemin s6zgtiliik, kitabgrlq, u9alrn maraq-ve heya-
trndan ayn diigmiig teleblarden, intellektualizrnden ibarat oldulunu
bildirirdi. Tenqid hamin sistemin ugalr diigiinmaye imkan veime--
diyini, tofakkiir0nii inkigaf etdirmediyini xiisusi qeyd edirdi. Ona g<ire
da )O( asrin awelinde yeni didaktik sistemler yarandr. Bunlardai sn
gox pedosentrik didaktika xarrlamr. Bu didaktik sistem C.Dyunin
adr ile ba[hdrr..C.Dyu telim prosesini ugagn marag va qabiliyyetlari
iizerinda qurma& teklif edirdi. Telimin meqsedi u$-aqlann iimumi vo
aqli qabiliyyatlerini, miixtelif bacanqlannr inkigaf etdirmalidir. pedo-
sentrizm pedaqogikada yeni istiqamet olub, talim+erbiye problemle-
1ni ugafrn xi,isusiyyetlari tizarinde qurmag zeruri sayulC.byu deyir-
di ki, ugaq Giioeg, pedaqoji proses planeriardir. planiG'r Giin4 eira-
finda firlandrg kimi, pedaqoji proses ds ugaq etrafinda dolanmahdrr.
Pedosentrik, islahatgr didaktika XX esr. pedaqoqlanmn Herbart telim
modelina etiraz alamati idi. Miiteraqqi pedaqoqlar Herbart telimini
(didaktikanr) kitab todrisi mektebi, ugaq alemindsn ayn dtigdiiyiinii
qeyd edirdiler ve deyirdiler ki, tadris miistrqil olmahdrr, ugaq dtiqtin_
mali, faalhq gcistarmelidir., XX esrin awellarinda pedosenirik didak_
tikadan bagqa yeni mekta-b, vatendathq tarbiyeii, rmek mektabi
hareket mektebi kimi didaktik talimlsr sistimi olrnugdurr
Yenl maktebler didaktikasr mektablarin geharlerden kiiarda yerleg_
masini, gagirdlare laboratoriya ve kabineilerda biliklarin verilmasini
esas g<itiiriirdii. Bu mektablarde emek talimi _ xarrattq, gilingerlik
miiayysn yer tuturdu. Yeni makteblerin nezariyyagilarindan biri fran_
stz p€daqoqu Demolen olmugdur. Demolenin fiirincs, yeni maktabler
amali pedaqogikanrn labdratoriyasrdrr. Bu mektablarje ugaqlara elmi
bilik vermakden daha gox onlann fikri qabiliyyetlarinin iimumi inki-
gafrna diqqet verilirdi. Osas vezife u$aql;n miiqahidegiliye,
miilahizo-
ler yiiriitmaya, onlarr yoxlama[a ahgdrrmaq idi. Biittin iJris+acrtiba
107
iglcli lirktlar Izarinde qurulmah, ugaqlarda teqabbiiskarhq va mtistc-
qillik inkigaf etdirilmelidir. Uqaqlann yaq va ferdi xiisusiyyatleri,
onlardakr miisbot cahotlar iiza gtxanlmaltdrr'
(Vetanda$hq tarbiyesi> va <Omsk rnektabi>> didaktik sistemi XX
ssrin cvvellcrindc Almaniya mektabi tarixinda xiisusi yeri olan Ker-
haqqrnda
$en$teynerin adr ila bafhdrr. Onun <votenda;hq torbiyasi>>
hkri <icmek terbiycsi>> ideyasr ila srx bailrdrr. O, <amak mektebi))nda
emalatxana, mektsbyanr sahs, ba[, makteb metbaxi olmastnt laztm
bilirdi. <Omak mcktebi> ugaqlan gelocak peqa i.iqiin da hazrrlamah idi
<Haroket moktabb> didaktik sistemi alman pedaqoqu V Layrn adr
ile baglrclrr. Lay yalnz biologiyanr osl rlm hesab etdiyins gore peda-
qogik-anr biolojileqdirirdi. Makteb, tahsil islahatgrlartndan biri olan
La! telim proiesinin ii9 marhalsdan ibarat oldulunu irali siiriirdr--r:
qavrayryigiama-ifade. O, an gox iladaye iistilnliik verirdi Bu anlayrg
aitrn.li ugaqlu.rn miixtslif leatiyystlerini nezarde tuturdu Uqaqlar
inqa yazri, qekil gekir, sahneciklar verir, praktik igleri-.icra edir va
bunlarr <pedaqoji herakct> adlandrrrrdt. $iibhasiz ki, telim prosesine
bels yanaqma sigirdlarin idrak fealiyyatini aktivls;dirir, telakktirtin
'tcmin
inkiqafrnr idir, talim prosesini maraqh edir' Olbatte, bu didak-
tik sistemin bele miisbet teraflori .le yana;l, gatl$mayan cahatleri da
var idi. Belc ki, miiallim ikinci plana diigiir, maslehatgiye gevrilirdi vo
naticade telimin soviyyasi aqa[r enircli.
XIX osrin sonr, XX esrin ow'ellorinde geni$ yayrlmrq didaktik
sistemlerdan biri de eksperimental pedaqogika idi Bu didaktik sistem
terefdarlarr eksperimentler iigiin xtisusi laboratoriyalar taqkil edir,
<test> iisullanndan istifade edirdilsr. Bu nazeriyyanin en gox tanln-
mrg niimayandaleri alman pedaqoqu Ernest Meyman (1862-1915),
Amerikada isa Eduard Torndayk olmuqdur'
Betalikta, didaktika bela bir dilemma qargtstnda dayanmrgdtr' Ya
direktiv tclim vasitssila gexsiyyetin fordi, psixoloji inkigafinr itirmakla
vermeli, ya da talimda gagird-
$agirdlere sistemli, fundamental biliklor
ieri azadhq 't'ermeli, tegebbi.iskarh[rnr inkigaf etdirmalidir' Onenevi ve
pcdosentrik konsepsiya bu dilemmam hall etmof i qarqrya qoyurdu'
jKX ssrin ikinci yansr didaktik hkrin hem Qerb 6lkalarinda, hem de
kegmig SSRI mikanrnda inkigafr ile seci)ryelenir'. Tedrican miiasir
didakiikamn konturlart iglanmaye baglandr. Lakin hele elmde bir va-
hid didaktik sistem yox idi. Talimin meqsadine an gox fundamental
bilikler vermayi, ugaqlann iimumi inkigafinr tamin etmeyi, aqli, amak,
108
badii cehatdan formalaqdrrma[r daxil edilirdi. Tolimin mazmunu kigik
va boytk.siniflards inteqrativ kurslar olsa da, en gox, asascn,
feniar
iizra.qurulur. Talim prosesi talimin meqsadi vo mazmununa adekvat
cavab vermelidir. Buna gcira da telim prosesi ikitarefli proses
kimi
miiellim tarofindon idara olunur. Mrisllim
$agirdlerin tedris_idtak foa_
Iiyystine rahbarlik cdir, onu tagkil edir, ie'yata kegirir. O,
enanevi
metod vc vasitclardan gekinarek gagirdlerin m staqiiliyini
inkiqaf et_
dirir, talimin izahedici va islahaigriiq tadqiqatlannrn "*ii.b.t
larinden istil :rttr cdir. ""hrt-
5.5. Miiasir didaktik sistemin formalaqmasr
Mekteb ictimai-dovlet sistemide rncivcud olub cemiyyatin,

dovlalin
tehsil sifariqini_ ycrine yetiron, qaxsiyyati for-aluEOriai'sosial
instirut
hesab olunur Maktob xalqrn menevi begiyidir.
i"t rii. ,..1t., ,oriut
stlan$ blrmonahdrr. D<ivlat ictimai iglardo lcal igtirak edan yara_
drcr, tagabbiiskar, miistaqil,va
Respublikasrnda hayata kegirilan .gaxsiyyat'yetiqdinneklii. Azarbaycan
uoyutictrsrt israhatr miiasir didak-
tlK t(onsepslyanrn ta$akkiililnda mrihiim rol oynaylr.
Maktsbin qargr_
srnda saflam ruhlu, tamiz axlaqh, edalatli, irr"ri".
rnak kimi gox miihiim vazifa qoyulmuqau..-*d
terbiye et_
frf,rlilri,it atr rahsilin
demokratiklegdirilmasi, humaniitiagdirilmasi kirni mesclelerin
yerina
yetirilmesinin vacibliyini nezarde tuiur.
. Camiyyatin_demokratiklegmesi mektebin demokratiklagdirilmasini
tamin edir. Mektobin demokratiklogdirilmasi maktabin
meqsedinin,
vasitalarinin. maktabin heyatrnrn yenilegdirilmesini
taiab edir. peda_
qoJ I prosesdo demokratiklagdirilma formalizmin,
birrokratizmin ara-
oan qaldtrrlmasrnr talab edir.. Humanisllagdirma ideyasr
ugaqlann va
yaghlann qargrhqL elaqelsrinin takmiilr$dirilmari,
p;J;;i amakdag-
hErn zsnginiaqdirilmssidir. Dem_okratik sist..i,
fr'urnuiir'tf agdirilme_
si-gagirdlarin rohsillanme va rarbiyaermo pr"..;i";;
i;k;iltaqdiritma_
si, onlann idrak vo ruhi tolabatlarinrn temin .aii-.riAi.."nogqa
scizle,
makteblilorin tadris_ amayinin humanistlegdiril_rri ontunn
le e Dlrtlkde maktabin idara olunmasr iqinda igtirakrnr tclab miiallim- edir. Bii_
tiin bunlann k<imsyi ita miiollim ve gagirdlsrin iliiy;;il. mezmu-
nunun gagirde xidmot etmosina gorait yiranrr. gagirO'sJyettiv
kimi miixrolif fealiyyettarda -.tadris, .y"r, i.,iirii jaffiigtsrAevartrq
rak edir. Miisllim-yenilikgilarin va alim-didaktlairn-.i,,iu*tu.,gl".rn4ti-
n
109
naticelerini tetbiq etmakla msktablilsrde oxumaq arzu ve
qabiliy-
;;il;;i; inkisafrnr, onlarda biliklere yiyelenmak mxuliyyatini forma-
iâr*. f,ArtrjU toilektivlerinde miiellim va gagirdler arasrnda bir-birina
vazifsins talebkarhq yiiksalir.
iilrn .or,t..r"nir. Har bir gexsde <iz
Miiellimlarde <iz emaklerinin neticesine sevinc va ttxar hlssl yararur'
aaha da mahsuldar heyata kegirir' $agirdlarde miistsqil-
i"ari,
iri i&rt""tf"nairir, problenrleri hall etmak iigiin <izlarina inamr art' r'
"t"-r.tirl
-'M;Glilr;ilaimesinde asas yeri miiellim tutur' o miiellim ki' hu-
onun iislubu
#il--pJ;'qfuka m6vqeyinde-dayamrsa -fealiyyatinin
qabildir' Maktab tacriibasinda
;;;;irr';-aJl"yyetini davisdirmeva (avtoritar) va demok-
I"[iii.
'r"tr:k i.uriyyr:tinin en gox iki iiilubu-ntiLfuz
eks etdirir'
ii;i"iliirlmrqdr' Iiu iki tislub didaktik sistemi
^-'A"t.rii*'",ifublu kollek-
miiellim gagirdlarin hkri ile hesablagmrr'
qera:lart da ozti qabul
,iri;'h";;;;;iJ maselelari ozii planlaqdrnr' gagirdlar bu iglsra maraq
#;. i;';"dtr.'s,iclaslar teqkil olunur, lakin icraqrlar artartr va onlara
iistubla' iglsyen miiellim
"o.irrl,i-r*.
il;;; il;yi;e unudur' beie miiollimlerin dersinda en gox forma-
lizm hakim olur.
;;;i;a iislubla igleyen miiallim gagirdlerla maraqh tadbirler
tr.fti;il;[ "t"vorken onlarla maslehatleqir'iislubla onlann har birine konk-
igleven miiallim
;; t;,r*t;;..-i;leqrativ va va demokratik bilir' ictimai.rayin "r-
forma-
a.i't"riJti*r"ar'ictimai rey formalaqdrra
il;;il;.*;a"rnii.tti, kollektiviasanhqla.idara eda bilir' Nati-
:i;;li;i;-$"ctrdler arastnda dem.okratik semimi miinasibat yaranlr' Mijellim
prinsipler 0zorindo qur-
;;;j;Ji;;il;;;;'lql roalivveti talim materiallannr qiiurlu qakildc
_r'Ji ,".i.i miinasibst yaradrr,
il;i;;;;til;rtra sabab olur' Yenilikgi debatlar' miiallimler dersle vanaqr'
- disputlar, scvahatlar teqkil
;"".;i;;;;;;dn iadbirlar qar5rhqlt
;T;,;i"tt mtisiaqil dtigtnmaya iehrik .edir' $agirdlardc deyilan
ii-*wvat. idrak faalirfir lormalaqrr' Hazrrda <beyin hticumu>
rshbarlik
ffi;J[,]', ;"ar" ua, gskilir' <Beyin hiicumr:> zarnanr
;;;;t tott.ttirin drijoru rolunda 9rxr9 edir' interaktiv metod
tafekkiirii-
in*ntir- au*if i duyfulannrn, psixi proseslerinin' xiisusils' edib'
xiahat iair' $agird miisteqil hereket
"rir'rrr.is"f ",airiliresin, $agirdler miialtimin k<imekgisi olmah' bir-
iiiriir."'ri U*"rmaltdtr.
giiit Uir-birina t<6mak etmeyi bacarmaltdtr.
-'frf'"i,,riii.i
i"iii.
,rii"ri, Aitattitisistem qiiurluluq ve faalhSn optimal hayata
"nsiyyet"
kegirilmesini nezerde tutur'
110
Sual va tapgutqlar:
l. Didaktika nadir?
2. Didaktikanrn vezifelarini aydrnlaqdrnn.
3. Osas didaktik konsepsiyalarr izah edin.
' 4. Mtiasir didaktik anlaygr necs baqa diigiirsiiniiz?
lll
VI FOSIL
TOLiM PROSESi
6.1. Tolim Prosesinin mahiYYeti
Tclitn,t'hSilvaterbiyeninvahidpedaqojiprosesinayrrlmazterkib
Bu fesil-
hir*;;il";; <Pedaqoji proses> bahsindJ izah olunmuqdur' talimin spesifik
;;;1;;-;;;;";ioio -ot'ivv'tini ;srh edarkan vatnrz
xtisusivvatlori nczcrdc tutulur'
"";i.ii'i *""rii* u, va hc, hansr bir gaxsin (tarbiyrgi' valideyn' t:r;kr-
maqsedvonlii-tchsilalma vo
l^;';';.; ;;ii;ritiviit" havata kcqirilan uqaqlar
r,ri'n p'o"iind' mtivafiq bilik' baca-
t'..iir*i"i" vi
....'J;;;i;#"r"*iili. vivclanmakla tehsil alrr
terbivi olunurlar'r
ir-ii.-,Jrir va'ir,;;;a
tcrbiyaeims prosesini hayata keqiren rsas ve
yegana
foaliyy:rtinin qarErlrqh
pror.ri oyt,j'n va oyrananin
""iirr.,ilii. telim sadoca tadris cadvoli osastnda tcakil olunan
i,;il;itit.j'Dilali,jevil
;;Jil;;'b;."t ralim biitdvliikda tahsillanmc - tcrbivcetmc
I..r"t* "tt"" edir.tT:lima biittin dersdanksnar' maktahdankanar'
- t"dbirlsri va s. daiildir'
uilo -:
asasan' Ttisllim ve Eagi-d
frti- pedaqoji proses oldulu, iiqiin'
f"uiivvoti,ii ahaie-edlr. Bu maqsJdla ralim prosesinin mahiyyoti miial-
i*"'r'""i^ gr tJ-i;aiiyyctini n tagkili asasr kimi izah .olunur' olbetta'
'faaliyyatinin tagkili esasr .kimi. izah olunan qa-
-laiir.'11' qagirdvalideynlsrs, miiellimi avaz edan hor bir gcxsa eynt
^r"*vfttlril-ar
-:'ilii;ll,-aiddir.
daraccde
silahlandtrtr' on-
;^tirdlari bilik, bacanq vs vardqlerle
Miiallimin foalivysli
f ;.r" i*ii"d"i tamin edir va tarbiyalandirir'
yalnrz
tiu."rrnrt.' sueirdin lealiyysti isa <iyrenmak adlanrr' Oyretmak evni
;;rdJili"k ?;ir.vi. uiir ovretmavi nezerdt tutmur' ham da
(fizioloji' psixo-
lr"rr^ra^ l^girai taibiye etmeyi, mtixtatil baxrmdan
-k"i';; tutur'
;;;iJ) inkiqal etdirmavi da nazardaprosesi Oyranmak vah z
olmayrb' ham oa
ij*J. ,.riiml materiallan menimsamak prosesidi{' Mahz
;r;il-r.-i;ki m hadisalarin mahivvatini 143T."q
etdivi bilik va tacriibo manim-
ffiilffiil;r.rina.. Ut9"ti"'tin aldamtstaqil diiEiinmak' faallaEmaq
s:nilir.. sasirdlar oyrenmo prosesinde
'kilii"dd;frffiir.1 a. viv'rtni'lar' Miiallim eagirdlcre dvrenmavi
;;;;. dr';ak savesinde gagird inkigaf edir' agh zanginleqir'
112
menavi alami tskmillagir. Oyranmak telim materiallanm azberlamak
deyil, bu, diiqiinmekdir, fantaziy adlr., miihakima yiiriitmakdir, amek
scvincini hiss etmekdir.\$iibhasiz ki, <iyranmc prosesi miiallimin rch-
; bolliyi ila baq verir. l\4rr-ollim hemin loaliyyati Eagirdlsrin yaq xtisusiy-
yetlorine, ferdi qabiliyyot ve imkanlanna miivafiq qekilda istiqamot-
landirir, sistcma sahb konkretlaqdirir, qagirdlarin manimsediklari bi-
liklerini mantiqi cohotdsn esaslandrrrr.l Miiallim gagirdlarin miisteqil
gahqrb bilik aldo etmalari iigiin an samerbil yol vs vasitalari <iyrstmak-
le onlara miivaltq bilik, bacanq va vsrdiElar sistemine yoyelenmsk
qabitiyyetini aqrlayrr\ Miiallim yaxgr bilir ki, gagird boq qab deyil, o,
l andrrmaq iiqi.in bir-ma;eldir. I
Talim prosesi ziddiyyetli prosesdir. Bu proses daim hereketda va
inkigafdadrr.
Psixoloji ve pedaqoji tadqiqatlar siibut edir ki, $agirdin qaxsi tecrii-
bosile elmi bilikler arasrndakr, idrak meselelerini hell etmsk zaruroti
ile onun imkanlan arasrndakr ziddiyyetler canll idrak prosesini tagkil
edir. Bu prosesde $agirdlor axtarrglar aparrr, zehni ve iradi qiiwelerini
gerginle$dirir, ziddiyyetlsri hell etmek iigtin feal suretde yol axtanr-
lar. tTelimda esas horeketverici ziddiyyat talim prosesinde $agirdlerin
irnkdillan (onlann bilik ssviyyasi, inkigafi, malik olduqlan motivler,
terzler) arasrnda mdvcud olan ziddiyyatlardir. Misal iigiin:
';1. Sagirdlarin kegmiq bilik saviyyesi ila yeni bilikleri arasrnda olan
ziddiyyst;
" 2. biliklarini yeni biliklero yiyslanmek zamanr istilada etmek baca-
rrIr arasrndakr ziddiyyat;
. 3. ciyrsnmeye $agirdlarin tslab olunan mi.inasibet saviyyesi ile eldc
edilmig seviyyesi arasrndakr ziddiyyet;
' 4. dsrketmsys dair daha miirskkeb mesalalarle onu hall ctnrok
irgin kifayat etmoyon kegmiq metodlar arasrnda olan ziddiyyet kimi
ifado etmsk olar (Maktrb pedaqogikasr, Q.i.$ukinanrn redaktosi ilo.
Bakr, <Maarif>, 1982, sah. 264)
r'Ialim prosesinin qurulufu idrak proscsinin, inikas nazaril'y:rsinin
quruluquna benzoyir vs ona laxrndrr. Lakin idrak nazariyycsi gox
genig lalsefi msseladir.\Bu n u n rsasrnl V.i.Leninin b<iyiik alman filo-
so[u Hegelin fikirlariiS istinadsn formalaqdrrdrlr aqa[rdakr tezis tsg-
kil cdir: <Canh seyrden abstrakt tafakkiiro ve bundan praktikaya
hoqiqeti derk etmoyin, obyektiv realhgr derk etmeyin yolu beledio.
113
Bu tezisdan tam aydrn olur ki, inikas nezeriyyasi iig miihiim marhala-
tafekktr ve praktikadan ibaratdir.'
-- - canlt seyr, aLstrakt
den
Birinci marhale canh miigahidedir. Bu merhelede bilik manbayi n
I
olan duy[ular miihiim rol oynayrr. Gtirkomli pedaqoqlar duyfulan
aqtin biJdgitari, aqlin gahidleri, sqla agrlan pancore, xarici alamle
taiattilr (giiur) arairnda qaynaqlar, analizatorlar va s' adlandrrmrq-
tar. Bu merheiada duyfulirla yanasr, qavrayr$, tesewiir, texayyiil ve
digar proseslar da feal igtirak edir, ikinci marheleya kcirpii sahnrr'
-ikinci marhele abstrakt tafekkiirdiir. Bu marhelede miigahide
edilmiq fakt vo hadiseleri tafakkiir saf-giirtik edir, .qanunauyfiunluq-
lan va qanunlarr miieyyanlagdirir, nazeriyya ve farziyyslsri irsli siiriir'
Canh miigahidalar aiasrnda fakt ve hadisolar toplantr, tefakkiir ha-
min faktlarr, hadisaleri iimumileqdirib qanunlar, teoremlar, diisturlar
qaktinde ifade edir. Lakin bunlar hale masolanin mahiyyetini' idrak
prosesinin mahiyystini diiriist hsll etmir' Qiinki tofakkiiriin mtiayyan
itdiyi qanunlar,-qaydalar yoxlamlmah vo onlartn di'izgiin olub-olma-
masr haqqrnda hSkm verilmelidir. Bu getin rqi idrlk prosesinin iigiin-
cii marhelasini tsqkil eden praktika yerins yetirir' Buna gora da haqh
olaraq deyilir ki, praktikt biliyin meyan, heqiqatin mahek daqrdtr'
B6yii[ in;ilis alimi M.Faradeyo verilsn bela- bir suala yiizi'rncii
L"itU"n 6ag tutmasa, ns edordin? - belo cavab vermigdi: yiiz birin:i
tacriibani qoyardtm, g<iriim tafakkiir harada sehv etmi$dir' Belelikls,
idrak prosesi mtigahide - abstrakt tefakkiir- praktika formastnda
g,*,q
' 6r*^, r. riyranme prosesinin esasrnt tagkil edir'
"di. prosesinin marhaleleri da idrak prosesinin marholelarina
o*rur,r. tB=.ffimt-, Eagirdter biliksizlikdon bitiye dofru inkigaf edir'
Ov.rn.ibiiit , bacanq v5'vSiiligleri msnimsemayin, onlara yiyalen-
darin, miirekkab prosesidir. Bu prosesin psixoloji esasrnl mo-
msyin,'maraqiar,
tiviar, telabatlir tegkil edir. Motiv (fransrz sozii olub takan
,"..rk d.."kdir) $agirdin talimlo elaqadar olan bu ve ya digar tap-
grnfr icra ederken rahtar tutdulu daxili niyyot ye 1yu glub maktab-
iiniiu u, yu diger bir igi icra etmeya tohrik eden daxili qtwadir'
' Tocriibe ve miigahidolar gosterir ki, u$aqlar mektabo b<iyiik hsvss-
lofoxumaq arsuzu ilo gslirter. Lakin tedris illarinde heq da onlarrn
hamrsrnda bu arzu qalmlr. Miixtelif amiller iiziindan (menfi tecrtibe'
miiallimin qeyri-semimi miinasibeti, $agird leyaqatini qiymetlandir-
memek ve s-.)- gagirdlarin bazileri iiyrenmeye olan havas ve mara$nt
itirirlar. <Bunun sebobini ailoda, maktabda, pedaqoji Earaitda
114
axtarmahyrq. Bazi hallarda mekteba briyiik hsvasle galmiq bir ugalr
soyuq va toravetsiz dersler, quru va canstz scihbatlor yorur, onu., qilbi
va canr srxrlrr. Odur ki, ugaq tabiata qagmafa can atlr)) (S.Vur!un).
Demali, riyrcnmanin motivlari dayiqir, inkigaf edir. yenilikgi, iggnzir
miicllimlerin sayi naticesindo qagirdlerda mi.isbat motivlai t"iJtnit
taprr. Olbetta, dyranmek havosini bir motiv deyil, bir nege motiv
y'aradrr. Motivlcr arasrnda qarqrhqh elaqe formalagrr. Bu motivler
srrasrnda sosial. idrak, i.insiyyat, exlaqi ve s. motivlar miihiim yer
Y11an siniflarda isa gagirdlarde milti riziiniiderk, milli loyaqet,
1.Lr1yr,.
ozii.nii terbiyo motivlari yaranrr. Mektablilor riziinii, Vaienini, xatqinr,
milletini derk edir, 6ziine nozarat etmayi 6yrenir, dztiniito;diq
haqqrnda diiqiiniir, Azerbaycan dovlatinin rsmzlerinin terbiyavi
mahiyyatini
111oI,11.: Oyranms motivlari arasrnda idrak maiagr
tals_batrnrn rolu briy iikdii,rJ
Oyranmo prosesi beE marheladan ibaretdir. Birinci merhela maraq_
_
la_nn_yaradrlmasrdrr. Maraqlar insan fealiyyatinin sosial miiharrikidii.
lttia]tim ilk darsindan ugaqlarda tolime maraq oyada bilirss, hamin
fanni ciyrenmok u;aqlar irgiin heg bir gotinlik gaimiqlor. Hsr hansr bir
fonna yarandrqda Eagird getinlikdan qorxmur, verilmig telim
.maraq
materiallannr havasla yerine yetirir. Todqiqatgrhq, her geyla maraq_
lanmaq va har geyi oyrsnmak hevasi ugaqlirr ielim materiallarrnr
qli.urlu oyrsnmaya tahrik edir. Talim uqaqlir iigiin o vaxt
maraqh,
celbedici olur ki, qargrda duran problemin h"ll-olunmas,nrn yollirr
mahiyyat etibarils tam aydrn olsun. yenilikqi miicllim dark edir
ki,
<<dors - har geyi bilmak va oxlaqi eqide mogelini yandrran
ilk qr[rlcrm_
drr>, Dorslarde elde edilen bilikler gagirdlarin idiak maralrnrn [orma_
rol oynayrr. Bu zaman qagirdlerds idiak gevikliyi
llmasrn*,r.nyhiim
)'aranrr. I rbr.1t. ca?niyyar, insan haqqrnda elmi biliklara yiyaienmsya
xtisusi maraq yar.antr. Tehsilin bu iig clementi birlagarak gagirdlerie
bagoriyyatin kcAmigini. indiki. vaziyyatini va galociyini <iyienmayc
maraq yaradrr. Bu bir haqiqatdir ki, idrak marafr gigirdleria
tedqiqatgrhq keyfiyysti yaratmaqla onla.n rnenavi ceh"atden yiiksal-
masine garait yaradrr. Biliklera. tedqiqatgt kimi yanagmalr
hayata ke-
grrmak i.igt n miicerred haqiqetlarin mahiyyetinidark etriak
vacibdir.
Darslar.ganc tiraklcrdc bir galrrrq kimi iaslenandc, qagirdlar
talim
tap$lrrqla.nl sey vo hcvosra yerina yetirir, sabahkr biiirirari manim-
semaya b<iyiik maraq gdsterirlar.
115
Oylcnmonin ikinci marhalcsi qavrama adlantt ve idrak
proscsinclo
girurunda duy-
olduiu kirni duyfulardan baqlayrr' Xarici alun.insan
i,J".- ,is olunur. Qour",na rnarhalesindc miicllim Sagrrtt-
"^rirr.ir,
irri,i tt"v^, t:criibcsini va haztrhq scviyyasini nazcra. alm:tqla nrrt-
ilrLn cdir vc qerh olunan tnaselclar haqqrnda gagirdlerda tcsar -
-i.f
rti.i".i f"it""f^9drrtr. Burada tclin-r materiallartntn Siiurlu matrim-
l;"nitr-t.,rrin" xi,tsusi diqqet yctirmok vacibdir' Tclirn
materiallannrn
;;;;;;;;;r,";; idrak'vazii:'larinin diizgiin tntirvv"r.n cdilmesi zartrri-
xiisusi
Iit.' fir.' *.rn"f adr rnticllim qirvra) r$rn inkiqal etdirilmcsinrcolnr))Jt
Jioolt v"tirit. T:lim proscsinda Sagirdl:r tcdriccn tabiat.va
clda crdiyi
i"i'ir"riri'ii, .azri vs "mrli Sakildc tanrE olur, bcgariyyarin
ilili;ii;;y" yiyclcnirlar' Bu rnarhcladc on iimdo vozifalardsr, biri
-"J.Jf..l r"tfil qavrayr;lardan qorumaq' onlarda- trstwiirlcri [or-
ffi;;:;;;fi;;. q",ro.^do an qctin rnasclc v.eni biliklarin verilmesi-
ha1'ata kcairilir ki' ;iagildlcr rvvollor
il. 6;t;;ti;; i"aicrial o zamanvcr<liqlcrc
ooroni,ul^r, bilik, bacarrq vc istinad edirlcr' I akin btitiin
qavrama-
.'^"ir,]irJa" bu bilik 'a tociirhr cyni s:rviyycdc oltnur' Bu..isc
kgi mtiall i rn-
iIi"la i' i.ori,li |:trthnir' Ru ni gorc da qabaqcrl'.ycnil i
bilirlcr,ki' bu' cqli

iar i;;; i,kiii;$"n qagir<Jlarc sabri-c yanaqrr' onlar
i"iir^f?^ .;rrti"mrxius pilladir' K:;f etmck'.o-z qiiwc-si ih :rldailtixar cdrl-
;;il;'qr; ;^rqrsrncla'hevrctlonmck gagirdde oziintitesdiq'
"- oziinshormat hissi yaradrr'
hissi,
6rr"n.. Droscsinin iigiincii marhalasi anlamadlr' Bu marhalado marhalosind:r
to-
rirrr"riî.,:i"irlrtdiizgiin, aydrn derk edilmolidir' Anlama

mcnimsavir' esas alamollcti
;;;i.;i.; ;;t;r,n "n" rrruii olamatlcrini
ili;;il:.;J:iiJ.,.I fcrqlcndirirlar Bu marhcledo biliklar anlavr;lar' oqli
5ok-
nctico)'
ii"J. iiâ" olunur' Talokkiir formalart (mcfhum' htikm'
'n^ttii*fitq
priyomlal (tchlil, terkib, miiqayise' [imumilcqdirmc vc s')'
i.iritiii nortrti 1"yoni"n-rcli, syani-obrazh'oqli. mitccrred' praktik' tcK-
r) iqo ati;ti.. anlayrglai. hokrnlar' naticclcr formala;rr'
"i'kr-;; irmumi vc miihl-rm
ilrlhr;'r; ya anlayrglartla aqya vc hadisclrrin Umumi' ferdi'
,rlt".ri.ri ifaic olunu.'Mcfhumlar siizle ifade olunur' (miihakimolordr)
[."rr"i- r"ii"r.red mcfhurilar vardrr. Hokmlcrde ciimlolcr ;ok-
hc, hons, bir fikir ya iqrar. ya da inkar edilir' Hokmlar
ae, neq doirr bir ciimla hokm ola bilrnoz Mesal;rn'
ii,,at lioa,
"aifrc cfrmlclcr hiikm
,r"iuiraii., ,. yo .orut ahnaq trgtin istifade olunan
bir hok-
a"rifair. U.r.i, xiisusi ve lordi hokmtor vardtr' Har hansr
.i" a-.ill.r[, taqqa hokmlorin diizgiinliiyiindan na$at edirso' bcl:r
116
trlikklrr lormasrna aqli natico deyilir (O.Bayramov ye O.Olizada,
Psirologiya, <Qinar-gap>, 2002, seh. 339-340). Mesolen, metallar isti-
dcn geniqlanir. Civa rnetaldrr, derneli, cive istiden geniqlanir.
idrak proscsindcn farqli olaraq 6yranma prosesinin diirdiincii mar-
halesini miihkamlatma taqkil edir. Bu marhalads bil;kler, anlayr$lar,
qanunlar mtihkcmlandirilir. $agirdler darsda gox melumatlar elde et-
rrcva gahqrrlar. Onlar rniicllimin rahbariiyi ilc buna nail olurlar. La-
kin bazcn bu, birtcrcfli saciyya dagt-vrr Mtiellim kegdiyi materiallar
elrafrnda sual-cavab aparmaqla kifayotlenir ve aldrfr miisbot cavab-
Iar-dan razr qalrr. Lakin bu yol ve netic.r arnaotbox$ sayllmlr. Miiollim
biliyin mohkomlcndirilmosi iigiin tck "ardan istifade etmelidir. Mrih-
k:rrnlatme unutmanln qargls[I ahr. Ter-l[:]ama. szb:rrlema, tcmrinlor.
mr$q noticasinda biliklar mriiiromian.. iil,, l.r-r;',a gora de pedaqoqlar
Lslim materialIzrunrn mrihkarnllrriirilr n:-siu,-l-r rckrara yiiksek qrymst
vermiqi, takran biliyin anasr hcsir Lr etmi$lcr. Boytik gex pedaqoqu
Y.A.Komenski bilik, bacarrq va vordillsri mohkemlandirmeyin bir
yohrnu ciyronmckdc goriirdii. Qox gcy sorugmaq! msnimsemak va
ciyrcnmck - alimliyin an boyiik sir.idi. Nadir sorugrnaq? Sorugrnaq
melum ohnayan cisim va hadiselar hrqo:nda miiallimina, yoldaqrna va
1'a kitaba miiraciet etmak cicmai: : \:l.rnimsamal- bildii,il rr ba5zr
dfrqdiiyiin fikri yadda saxlarna.- r'' Caha artrq :min oimaq irqiir,
daltare qe1,d ctmek clemakdir. ()yrotmak biitiin monimsanilmi;
olanlan oz novbasindo yolda$lanu? r,e Cinlemek istoyon hcr bil krs.,,
naErl etmak demakdir. Meqhur <kim oyredirsa. ozii da oyrenirrr
n.rtrddoasr olduqca do[rudur, Tak ona gore yox ki, tokrar etm:rklo o,
oz biliyini hafizosindc mohkemlandirir, hem de ona gdra ki. o. c;1rr1a
daha derinden niifuz etmek iigiLn irnkan eldc edir. Buna gcim olduqca
istedadh ioahim Forlsi <izii haqqrnda soylayir ki, ancaq eqitc[klori ve
oxuduqlart hetta bir a1, iqarisinde onun hafizasindan si-tziitiib gcdirdi;
baqqalanna ciylstdiklarini isc be9 barmafr kimi saya bilirdi, ancaq
ciliim bunu onun alindan ala bilcrdi. O, rnsslehet goriir ki, <boyiik
rntrvollsqiyl,st eldc ctmck istel,on sagird har giin oyrendiklcrirri baE-
clalanna dalrgmaq iigiin (oyratrnck irciin) ozii pul da vennah olsa,
buuu etmaiidin> (Y A.Liunenski Scg!ipi5 pedaqo_1i aserlcri. Bakr,
<Azama;r>, 1961, seh. l:.1-153). FIcr ilr riersdo ciyrediiocek rnaterial
5: r-h oluncluqd:rn solra ciyranihnig mirtcriahn fatbiqini syani olaraq
grislcrmok. Sagirdlcri danrqdrrmaq vacibdir.
t17
dyrsnme prosesinin beqinci merhalasi tetbiqetma adlanrr' Talim
mateiiallanmn menimsenilmssinde tatbiqetma bilik ve bacartqlartn
daha gevik vo miiteherrik olmasrna, yenidan dark edilmasine ciddi ta-
sir edir. Bu merhalade manimsanilmig bilik va bacanqlar praktikaya
tatbiq edilir, yoxlanrlrr. Bilik, bacanq vs vardiqlerin tetbiqi prosesinde
qagirdtar neyi yaxgr, nayi isa pis bildiklerini aqkar edirlsr' Bu vaxt
nezarot, dziinenazaret apaflcl rol oynaytr'
Seleiikle, elm idrakla telim idrakr bir-birino oxiayr va bir-birine
yaxrnlaqrr. Bunun sobabi odur ki, her iki proses dialektikdir, fasilasiz
tlaraq Leraketdedir, inkigafdadtr. Burada canh seyrin, miicarred ta-
fakkiiiiin va praktikamn qarqrhqh elaqesi m6vcuddur. Buna baxma-
yaraq, hemin proseslsr bir-birindan ferqlenir. Bu farqlers aqafrdakt-
lan aid etmek olar:
1. Elmi idrakrn obyekti xarici alemda bag veren hadisalsr, qanu-
nauyfunluqlardrr. Telimde dyranilon obyekt begeriyyatin esrler boyu
slde eldiyi, i:'mumilegdirdiyi biliklerdir, sosial tecriibadir;
2. Taiimde qagirdlsr bsqeriyystin elde etdiyi melum biliklere yiye-
lenir, onlarr <izlari iigiin kegf edirlar. Elmi idrakda isa tadqiqatgt
melum olmayan heqiqstlari, biliklari kaqf edir;
3. Talimdi idrak prosesi revandrr, sadodir, miiallim onun yolunu
iqrqlandrrtr. Elmi idrakda bele deyildir. Tadqiqatgr gatinliklari, yanrl-
malan ozii aradan qaldtrmah olur;
4. Tolimda idrali prosesi didaktik mosalelerle qertlenir' Mirollim
telim prosesinin yaradrctsrna gevrilir.
Beialikla, tslim prosesinin merholeleri bir-biri ila srx suratda balh
olub, biri digari iigiin gart olur.
6.2. Talimin vezifaleri
Genc naslin min illor erzinde oz xalqrrun, beqsriyysin elda etdiyi

elmi-menavi sarvotlare yiyslenmesi, onun hertarefli ve ahengdar inki-
gafi, kamil v6tanda$ kimi terbiye edilmasinde talimin- imkanlarr avaz-
rirdir. Tdi- prosesinds $agirdler yalnz biliklarle silahlanmrr, hem de
onlann psixi proseslarinin, sensor foaliyyet sahesinin, iradi-emosional
prosesleiinin inkigaf etdirilmesina, habela onlann diinyag6riigii ve
oqidssinin, menevi keyfiyyetlerinin, estetik ve fiziki qabilivvetlerinin,
smeye, tebiate, insanlara vicdanh miinasibetlerinin formalaqmastna
genig imkan yaramr. Buradan aydrn gdriiniir ki, telimin miihiim
118
vazifelori elmlandirmak, tehsil vermak, gaxsiyyetin inkigafinr temin
etmak, gaxsiyyati tsrbiye etmak, qazanrlmrg biliklarin heqiqiliyina
inandrrmaq va faaliyyatin elmi icrasrna ahgdrrmaqdan ibaretdir. G<i-
riindiiyii kimi, tslimin vezifalari srrasrna daha iki miihiim vezife da
daxil edilir.Telim qazanrlmrg biliklorin haqiqiliyina trm inam yarat-
maq (inandrrma) va bu bilkleri faaliyyatda tetbiq etmak qabiliyyatina
ahqdrrmaq (ahgdrrma) vazifalarini yerine yetirmalidir. Bu vezifaleri
yerina yetirmayen talim hemige ulursuzluqla naticelener. Olbatte,
indiya qeder inandrrma ve al4drrma anlayrglan talimin vazifelarine
daxil edilriremigdir. Qnnki inandrrma ve algdrrma terbiyenin iisulu
hesab edilir. Qeriba paradoks meydana galir. Ogar telim biittin hal-
larda terbiye etmak meqsadini hayata kegirirse, demeli, heqiqaten,
inandrrma va ahqdrrma telimin asas vazifeloridir. Ogar telim prose-
sinde qazanrlmrg bilikler inandrrrcr olmasa va tatbiqetme foaliyyetina
ahgdrrrlmasa, onda talim terbiyeetme vozifosini layiqince yerina yetire
bilmaz. Mahz talimin terbiyeedicilik imkanrnr yiikseltmek moqsedila
<inandrrma> va <ahgdrrmarnr telimin miihtm vezifeleri kimi asas
g<itii r i.i ri.i k.
Telimin elmilik vezifesi. Talimin baghca vezifesi elrnliyi heyata
kegirmekdir. Elmilik anlayrgr tahsil va tsrbiye ile srx vahdatdadir.
Elmsiz tahsil, elmsiz tarbiys yoxdur. Elm gox genig anlayrg olub, miix-
telif sahalarden ibaratdir. Talim konkret sahalar iizra elmi hayata
kegirilir. Tohsilin hor bir pillesinde miivafiq hecmde ve daqiqlagdiril-
mi9 proqram asasrnda melum istiqametda elme yiyalenme prosesi
hoyata kegirilir. Misal iigtn, ibtidai trhsil, asas tehsil, orta iimumi
tehsil, orta ixtisas tehsili, ali tahsil va s. Tebii olaraq btitiin qeyd
olunan pillsler elmin, biliyin hacmini, saviyyesini miieyyen edir.
Oger telim elmilik vezifesini yerine yetirmase, onda na tahsil, ne da
terbiya talab olunan seviyyada inkigaf eda bilmaz. Demeli, tahsilin vo
terbiyanin mezmununu elm tagkil etdiyi iigiin tahsilin har bir pill+,
sinda <iyranilen elmin hocmi, miiddoti, istiqamati tedris planlannda,
darsliklarde 6z eksini taprr. Mahz tolim en vacib sayrlan elmilik vezi-
fasini yerine yetirmakle diger vezifelari de yerine yetirmig olur. Bu
meqsedle proqramlar, derslikler hazrrlanarkan elmin klassik, miiasir
va perspektiv komponentlari iiavi gakilda elaqalendirilir. Tebiatin,
camiyyatin inkigaf qanunlannr yetigmekde olan ganc nxlin (insamn,
qiiurunda elmi anlayrg kimi formalaqdrrmaq biitdvliikda telimin vazi-
fasidir.
lr9
Elme yiyalenmak yalnrz qagirdlarin ehni laktlarla tanrg edilmelarini
deyil, hom da onlann ilkin elmi axtang qabiliyyatlarinin inkigafinr, clm-
qiinash[rn iinsi]rlari ils, omayin elmi tcakili qaydalan ilo tanrq ohna-
larrnr teleb edir. Elmin osastnda talim prosesina problemlilik elcment-
lcri, laboratoriya tadqiqatqrh$r va praktik iglari daxildir. Hadiscl:rri
miiqahide etmek, mir$ahidelerin naticclarini qeyd etmak va tchlilini
aparmaq bacarrqlairnrn maktoblilerc oyrodihnesi, onlarla clmi mii-
bahisaya girmck, oz baxtqlannt siibuta yetirmak, kitabdan somcrcli
istifada etmek bacarrqlarr formalagdrrrr, elmi tafekkiir iislubu yaradrr.
Elmin tacriibsyo tctbiq edilmesi telim prosesindc gagirdlarda diin-
yagoriigiiniin, menevi keyfiyyetlerin formalagmastna gerait yaradtr.
Etmilik har bir lannin mozmununda ciz cksini taprr. Tehsilin pillc-
sinc ve gagirdlerin yaqtna miivahq olaraq tedris olunan fsnlar baqa
diigiitan ideyalan, anlaytqlart miiayyanloqdirir . Hazrda clm surctla
inkiqaf edir. Miiasir merholeda ganc nosli elmi-texniki tareqqiye yiys-
lsndirmak - telimin an aktual vazifesidir.
-Tetimin tahsilvericilik vazifesi.lTelimin oyratmok va ya tohsil ver-
mak funksiyasr biliyin har bir mektoblinin intellektual sarvetine gev-
rilmesino xidmet etmekdir. Bilik moktablinin tabiotin vc cemiyystin
inkigaf qanunlartnt dsrk etmesidir. I Xarici alam insan qargtstnda
miixtalif suallar qoyur. Suallar onu tebiat vt comiyyetds bag versn ha-
disclarin mahiyyati, sabableri haqqrnda bagariyyetin alde etdiyi zangin
sosial tacriiba, medsniyyat haqqrnda diiLgiinmaya tahrik edir. Talimin,
<sivilizasiyamn baqhca meqsedi insana (moktebliye) diigtinmayi
riyratmekdir> (T.Edison).
{Talim prosesinda gagird ilk giinlordon <ne iigiin?> suah qargtsrnda
da'yanrr va hamin <na iiqiin?> sualtna cavab axtanr. Maselan, kigik bir
dag pargasr suda batrr, naheng gamiler iimmanlarda iiztir. Ne iigiin
metallar istiden geniElanir? Na iigiin insanlar qocalrr? Ns iigiin qar,
yalrg yafirr, sel olur? ve s. Bu kimi yiizlarle, minlarla suallara cavablar
axtanmrnda, sirlor alamindan baq grxarmaqda moktebliye onun eqli,
diiqiincesi, intellektual qabiliyyatleri ktimek edir. Bu sirlerla zengin
olan alemin dork edilmasinde miiellim gagirdlere yol gristerir, onlan
diigiinmsya tahrik edir, biliklsre yiyalendirir, elmin temalini qoyur. J
Maktobli idrakr, onun her geyle maraqlanmaq, har geyi 6yranmeyo
can atmaq, biliklore yiyalanmak qabiliyyati har terefden okean sularr
ila ehata olunmug adaya banzsyir. Mektobli bu sehirkar adadan 9rx-
maq, dumanlar gokmiiq, buzlaqlarla <irtiilmiig, sahillari goriinmaycn
t20
sularl kcamrk. daha genip arazilari kagfctmck, taprnaq
isr;ryir.lsagird
ncsillcrin rnin illar crzintJ.r rqp1261gr va milallinrin r"h;Ji;1
lardrn. rtraf nriihitin mii5ahidasinJan
iljii;;;:
qiyrrili lccrtbadon
K(rmpasdan rstrrada edcrak ciz axtarrgrarrnr "lA" "raiyi
davam ctdir.ir. rabiat va
crrn il vcr hadis;l:ri rro dli r dtiqtiniilmiiq su allar,
lan. trlo_hatlan. hcyata baxrglarr, suallan, a"sr-,i..i".i, ;;;;;;_
".i.. i;;"dixor;boxtlik,
insanhq haqqrnda losevviirleri, hryntrn mrnasr
tclinr proscsindc aydrnraqrr-.JBtitii n bunrar ."..,r,"iliiiiriiarn-sinfa ,"..
froqq,nju f.itirfrrl
kca_
dikcc daha da zcnginlcqir. Dersda ugaq_matt"Uiil_
tigi.inlalin mahiyyatini bilmcya can atan tedqiqatgrya
t"l^., soruganr ne
banzsyirso, yeni_
vctmc-mektobli adarnlar arasrnda oz yerini^ tapma$a,-
ciziinii dark
ctmcya gahgan psixoloqa, gonc_maktabli is, ua.l,j,n,
h'.5,ut,, qunrnlu-
nnl vJ q fl n unauylu n Iuq l:rrrnr. harislikla riyrcnrniya xiisusi
rnuruq u,
hov;rs gcistarsn ll losola bcnzavir
Bu bir hcqiqsttlir ki,lrnalum biliklar maktebli qarqrsrn<ia
.biliktor
. mechul
5:rktinda cantanrr. Mekrabti ,^nti r,lrln n,,lir]ri uiliktori
iigtin kegl. edir. yenitikgi, iqgiizar_ va qabaqcrl ozti
kcgf qtrnek ehriras rc havasini inkigal
_ii"ii;;, gagirdlerda
onlu.a" irLiiqahidogilik
qabilil,yalinin lormalagmasrna "tOiii., Onil. yaxy
E.ruit yu.ud,riaf Uitirlor
ki. aqillcr insanr gaxmaq dagrna banzetmi$1r..
lrlcrmr onlar telirnin <iyretmak ' d";;; Jagrndakr qr_
_vazifasilc tia q*r;"'Uiirlar.lTalim
prosesindc Aagirdlcr lakt ve hadiselori miigahide t, tifuy.tl.n-
mir, fikri laalhq priyomlanndan - inautsiya va-aeJ "t.rt
ri.riyuaun, ,qfin
zinari, otan mi.iqayiscdon va s. istilaja .arJy.ni,Utt;tt",
111{.,
mtnc oaxll otur. yenl mclumatlarr manimsavirlar., ulr_
etmi bitiklero yivrf

u,"-,r1t;. T..Trablitorin
hrr bir pagirdin
-.'rri
6ziinamaxsus
prosesi asanhqta
^.Y11"":r; .1,'nkr
:^,:g_,,
lardi xtisusiyyatlaii,
terol rorak ticnthist. mijxtalil fcaliyyet motivlari oldulu
kimi, ona
dars deycn rnijallimlcrin da ustalrq, .rnu..t
U"*.,ql"""iyyalari ey_
ni de{ldir. Dcrncli. talimin riyretmok vazifesi""mtiayyeir getinliklarls
rasllagrr vo har bir. miiollirndan.bu gatinliklsri arada'n
qaldrrmaq, tali_
mi her bir pagirdin idrak tecriibosina, qavrama
qekilda qurmaq, ciyrcdilocsk materialrarin *o.ut [oUiiiyyr,in"
uygun
t.iini, ti"o'ini, gatin-
liyini nczcrc ahnaq talab olurur. Mijellim r"li.i;;;u;i;,
cclbedici,
romantik-emosional bir tsrzda qurmalr bacanrsa,
xiisusiyystlarindan asrh olaraq biliklarda yara4a bilecaL
iieirdin fcrai
irahdudluq,
sistemsizlik, formalizmi da aradan galdrrrriar.
f
121
proqramlarr asastnda
Belelikla, tahsilin miivafiq piltalarinda tadris
hacmda iugitauti.bilik' bacarrq vo vardiglsr sis-
-ifi;;';i.;;
*'irliriyiyalandirme talimin tahsilvericilik vezilasidrr'
temina
ii, inan,trlna vezifmi. Bu, forrnalizmi aradan-qaldrrmaq iigiin
t"I-;;-;;i;;snilan biliklorin haqiqiliyine inaminandtrtct yaradrlmasrdtr' Te-
ve ahEdtrrct
iirrart"Or"r,f otan keyfiyyatsizlik mehz talimin
yaranlr'
"T.ri- layiqince yerina yetirilmamesjnde
vazifalarinin
haqiqiliyine gagird inanmrr-
i"..ntlurunrlun biiklarin elmi
r", ;;;,;'r;i;;$ biliklorin onun heyat fealivvatinda hog bir ehamivveti
uqaqdarsi oyranir, cavab verir, yaxgt qiymet.da alrr' La-
.iirirr. *"i iigiin 6z foaliy-
ii"-.. rr";1. u1livin hsvaii ahemiyyetini derk etmodiyi
;t;i il;;;i; bilillr, ,iusndo quiu bitrni'' Mahz telimin asas vazifa-
i"rira". ui.i a. qazantlmtq bilililorin faydah olmasrna-inandrrmaqdtr'
Sser miiallim bu vezifeni layiqince yerine yetira bilse'.uqaltn' 9a-
gi?Jn, irtaUrnin va b. oztiniiterbiyo faaliyyetini temin.etmig olar'
Bu vozifanin mozmunu talimin prinsip va metodlarlnda nezarda
olunmasr'
tutulmuSdur. Masalen, tetimde gtiurlulu-q ve faalh$n tamin
titi.in t "yotto elaqalsndirilrnesi, oyaniliyin tamin olunmast' nezorry-
i*.tiUra" taibiq olunmasr vJ s verilan biliklarin bels aydrnlag-
"""ii
ltrri-".i ts"qt"rda elmi heqiqatlcra inam yaradtr' Bunun da natica-
.ioJ. ,qia"'-brrkamlonir, a$t inkigaf edir, axlaq formalaqrr ve s'
--irfiila"
inandrma vezifasinin qargtsrna konkret talabler qoyulma-
hdrr.
Bu teleblardan birincisi, gagirdlarin manimsayacekleri biliklarin
taJrgr, btittivltiytidtr. $agird yiyalendiyi bilikleri bir tam hahnda
.r"iitJita", oyrsndiyi fannin elmi asaslarntn msntiqini dark edib
,"brb-nrti"" aiaqeterinin mahiyyatini, fakt va hadiselarin qanunauy-
Eunluolannr va xirakterini baga diiEtir. ne edacayini bilir"
'-i.l"Utr.i, ikincisi, gagirdlarin <iyrendikleri biliklerin sistemli veril-
mesinin temin edilmosidir. Sistemli, bir-biri ile qarqrhqh alaqeda ma-
ii-sroif.b biliklar sayesindo gagirdler owelki biliklarle.yeni bilikle-
rin srx bagirhgrnr, birinin digari iigiin zemin vt gart oldufunu dark
edirler.
Toleblarin iigflnciisii, biliklarin anlayrglar, mtihakimaler, hdkmler
va eqli nsticalei geklinde ifade edilmssidir. Bu zaman gagirdlar fikri
feallq priyomlanndan istifade ederak ogyalann, falt ve hadiselarin
esas elamatlorini, ox$ar ve farqli cahatlerini aqkar edir, iimumilegdir'
meler apara bilirler.
122
Tcbii olaraq te limin inandrrma vazifasi ile yanagr, ahgdrrma vazi_
fasi tia miihilm 1,er tutur.
Tclimin ahqdrrma vazifasi. Tecriibs isbat edir ki, mehz telimde ahq_
drrma vazifosi nczara ahnmadrfi iigiin telim tehsilverma ve tarbivaet_
mc Iunksiyalannr layiqince yerina yetirs bilmir. Talimin ahgdirma
vazifcsi talimin qanunlanndan irali galen zaruri haldrr.
Qazanrlmrq biliklarin mrihkemliyi, tacriibade tatbiq etme qabiliy_
yJti lormalagmasr mehz talimin ahgdrrma vezifasindan asrharr. Haqh
olaraq dcyirlor ki, tahsil <iyranilen biliklarin bir qismi unudulduqdan
sonra yadda qalan hissasidir. <Adam biliya iig yolla qovuqa bilo.,
fi kiLlogib-diigii nma yolu - sn faydah; roqlid;ilik yoiu _
urur; t*rii_
bs yolu - en acr vo an aErr yoldur) (Koniutsi;. "n
_
Olbatta, qagirdlerin msnimsadikleri biliklerin m<ihkam vo davamlr
olmasr gtiurlu faaliyyat tolab edir. 6yrenma, tahsil sldaetma
bitib tii_
!11_mczdir
ve <beEikdon qebra qadei> zaruri hal kimi m<ivcud olur.
Bilik qiymatli xazinadir. Bu qiymetli xazinenin agan ise inanrlmrq
lbrmada riyranmekdir. $agird oyranmak istayirse, o sorugur, agar
qagird briyiik havssla, sayle riyranmak istoyirsa, onda
takrar edir.
Bu ma-glodla tolimin ahgdrrma funksiyasr yiiksek ehamiyyst
. kssb
i'dir'. qiinki bilikla yanaqr, gagrrdlarda bacirrq ve verdigler
da formala_
Bacarrq
'hcriibc isbatvo vsrdiglerin formalagmasr ahgdrrma uurit"ril, yurunrr.
$rr.
edir ki, biliklarin mrihkem menimsonilmesinda, yadda
sllrlrnrlmasrnda, hifz olunmasrnda, bacanq va vardiglerin yaranma_
:n(l.r takrarlar miihiim ahemiyyat daqryrr. Obas yeia deyilmeyib:
< lrklur biliyin anasrdrnr. Demeli, ahgdrrma
ali sinir sistemi fealiyye-
tina t:rsir ctmekle dinamik stereotipin yaranmastna ssbeb
olur. Go_
r tinrliivii kimi, telimde atgdrrma
vozifeii yerina yetirilmese, tolimin
dig--.r'y6r11.1r.iri do layiqincs yerina yetirmak gox gstin
olar.
I cri galmigkon, maraql bir hadisani qeyd 'edak. Deyiienlera g<ira,
,
It.,n Sina dernirgixanada olarkan bir yeniyeima genc
iae;i ;irib demir-
qid;rrr koz israyir. Damirgi devir: <Xikaniaz gairr.
k6z t<;fiim. apan,.
Grlan o$an ovcuna torpaq yrsb deyir: <KrizUnil 'bu xekandaza
t<ik>.
Ibn Sina bu miikalimani eqidin-ce, diigiinmadan domirgi ila danrqan
ona Sagird olmaS raklif edir. Hamin ofilan Behmanyar
;Slalyu idi.
Brh,)tin)rr lbn Sinaya gagird_olmasr baroda ozii bele yazmrgdrr: <Bir
d:l.r Ibn Sinanrn o biri gagirdlari ile birlikda rn"n
rlors.,r galdim Elc oldu ki, miizakiredo lazrmtnca
9"rb, gtioil fr*rl.
igtirak ede bilme_
dim. -Miiollimimiz dedi: <Goriini.ir, sizin istirahst giiniintiz faydasrz
123
kegib>. Mal da yoldaglarrm kirni cavab lcldim ki' istirahet gi-tnit
bilmcmi-
eetmisdit va buna grira <Jc dcrsirrizi yaxqt tiyrcna
".ir"""".i""Ua"n
iit."fiJ, sonra rnircllim <Ah> gakarck gozii
_yagarmrq
halda
oldulundan oz kamillivi
l.vr*ri, ,,iir"Jiibaz ipi ils gtrndctik meqful bilir' Niyc
it, hr, q"ydrn baq griaran miidriklcri bels' heyrata sala
.iri"-"."-rao, bil' afrlh ve miidrik uqaq grxmadr ki' dcrs oxutnait
" 'ilJkiil; iistiin tutsun'l,>
|
:rvaraqrltqdan
i,-umiyyatlc. insanlar bacartq vc vcrdiSlordcn heyatcll
g";i;";;,if;" edirlor''Tccrtibadc rnohkamlcndirilmiq va avtorna tlr's-
oxumaq va s' ki-
ii.ii-,g u.riyy"ta sahnmrg yazmaq, saymaq' siirctlo
t"i'"..if i$i..'..ana hcr giin lazrm olur' insan iigirn kitab oxnrna(l'
,"i-r"rli'iar^tt ve praktlki vszifalari icra ctmek' !laalil'1'cti kimi
ditzgihti
rirnu-
qalrnitq '1-:'
i"rtli-.itrrt, qar;rya qoyulrnug mcqscde
;ii:;;;' il"."i''qin,'.1^n istifaic etmakgerait zcrttridi' Bel:r bitcrL'rql:tr
i:rrrl,"lli" ia rnahsuldar olmastna yaradrr' Buna gor:r cla
^*i,
t^.ri.lqf^r, ir"ilvv",..f, olan bilik adlandrnrlar' Bacarrqlar
biliyin
btitiiv bir
il;l"ilUElr r' Bo"anqlo. zchni va cmeli heraketlarin faalivvat olub'
i...iiJtf"i lhata ediL Baiarrqlar dark edilmrq. zchni eclir' Vsrdi;
i}iil pi.t..i"ae yeni mcsalelarin hctlindc laal iStirak
gox bir-
ai.itrl. ..t icra edilan faaliyyatdir' Verdi;;lcrin "rhomiyyati
;iil;. - i;;"ti, ti. gox amclivyailart icra eclerkcn diisrinmakdonlontlr'r- rilirs
ili;. M;ik"", vardiglsr, sehvsiz yerina yetirilcn cmaliyyatlardeyildir'
bilik vc bacarrqlara yiyelcnlrrsk miimkirn
""."fi[
UJz bilik"i^"Oanve bacanqlart vcrdiq icviyyesindo forrnalagdr nlrlast t:rli-
min altqdtrma vazifasidir'
tr irfirt inkigafetdirici vozifasi $alimin qarStstnda duran vazilonin
.iir"ii"qiW"tf" hall edilmesi tigiin\irinci novbeda onun inkigalcttliri-
.i ilntontn.,n, dirzgiin rntlcyyan ctmcyi bacarmaq lazundrr\Oslindr'.
n. inkigafctdirme tslimi. no dc tsrbiyodsnkenar ayrrca rnkllrll
"y.t.ntf.tUiv, ettnak cla inkigal etd irrnakd ir'lTecrii br giistaril ki'
,o*iur.
Lri," trtilii" rrirrarda tnrhz inki5afr tarbiyonin mtravliq tarkib hissrlrri
r':' I cr-
tir."- J"ngaot fortnada hayata keqirir' Lakin\bszan .tntiollim
yclin.,,
;ty;rii;; ,iii*,"tit scboblardan gox vaxt bu vazileni layiqincoetdirm:'
mircllim va t:rrhivc':i va inki$af
V"'ri.r- Uif-irfr,. Daha clofrusu,
irexanizmini aydtn tosavvltr cdo bilmir' 1'n i:: brtnttn eharnlyrlt'r
I
(inqiz Qacar. Qrdim r';r orta rsrlir Az:rrtral'cantn giir:krmli gcxsiyyetl:rr i- lllkt'
1991. srh. '17.
t24
oklugu kirni dark cda bilmir'. llu da giibhasiz ki, inkigahn zcif gctrn:r-
sino. lengimasina sobcb olur. Tslim prosesi inkiqalr maksimum sa-
vi)-! oda h.ryata kcair-rnelidir{
j.{nkipal'etdirme tciim zamanr sadaca nazerda tutulan fikri, movzunu
a)-drn iz:rh cdib, u5alr baqa salmaqdan ibarat deyj.LfQox vaxt torbiyogi
i,c 1,ri uriiallirn oz i;iini bununla bitmig hcsab edir. Oslinda. harnin
rn:;,nrs:rnc Lt5a[rn anatomik - fizioloji ve psixoloji irnkanr daxrlindc
olan ilcnrmsomadir, u;afrn ciz inki;afrdrrJBu sabcbdendir ki, qrupda
\. i,)
/a )lnili.iJ oian ugaqlartn hamrsrnda mcnimsoma eyni saviyyede
(r i fi1U t.
inkiqafetdirrne u;a[rn iimumi intellckt scviyyasinin formalagmasr

ila balhdrr'. Ycni trlim proscsi uqalrn nitqina, fikri izahetms qabiliy-
yatinc. qavrama imkanrna, tcxayyiiltinc, tofakkiir laalivyatine va sar-
hapt in k ig;r l)na komck Iik gcistarmclidir.
lin kipall'td irici talirn ilk dcla rus psixoloqu L.S.Vqotski torefinden
irali stiriilrntiSd iir. Bu prinsipin baqhca mahiyyeti ondan ibaratdir ki,
tclin.r ancaq clclo cdilmig miivaffaqiyyetlor saviyycsindo qala bilmez.
O, dairn inkiqal ctrnclidir ki, ugaq yeni materiah oyrena bilmak iigtin
r.;irvvc sarf edo bilsin. Bu meqsadla L.S.Vqotski a<;li foaliyyetin iki sa-
hesini miicyycn etmiqdir. Birincisi, ugalrn rnovcud hazrrlq seviyye-
sidir ki. o. tap$rngr miistcqil icra edc bilir. ikincisi, yaxrn inki5afsahe-
si adlanrl ki, burada ugaq tapgrrrfir boyfrklerin kdmeyi ilc icra edir.\
.
$agird qoxsiyyctinin inkiqahna anatornik-fizioloji, psixoloji, fiiiki
vc sosial-menavi inkigaf mssalelori daxildir. \Telimin inkiqafetdirici
fiinksiyasr qagird gcxsiyyatinin formalagmasrdda miihilm yer tutur.
Ilu funksiya yalnrz gagirdin tcfakkiiriinii deyil, eyni zamanda, his-
slarini, iradi hcrakotlcrini, biildvliikde psixi proseslarini inkiqaf etdi-
rir. Bu zaman ;iagirdi herakol.c tahrik edan psixi proseslar inkipaf ede-
rak onun faaliyyetine mana va mazmum verir.\insan fsaliyyotinin
herokotverici - hisslcr. oqido, inam, xarakter, habela, tsfakki.ir, nitq
mahz dorsda inkigal edib formalagrr. Bu vazifs qagirdlarin sensor
laaliyyatina diizgiin istiqamat verir. Rengler, sasler diinyasr, formalar,
zaman vo mekan ugaqlara gox yaxln olmahdrr. Xarici alamin qav-
ranrlmasrnda, lakt vc hadisslerin dark edilmasinda hissi idrak - duy-
!ular', qavrayrg, tosevvi.irler boyUk rol oynaylr. Sensor lcaliyyat mok-
tablinin idrak faaliyyetinin asasrnr ta$kil edir. Qirnki hissi idrak (hissi
tccriibcnin toplanmasr) di.inyanrn derk edilmosinin, tesowiir va anla-
r rglann formala$masrnrn ilkin pillesidir. $agirdlerin sensor inkigafr
125
iigiin onlart mtigahidegiliya ahqdrrmaq miihiim gartdir' Miiqahidc
.
etmayi bacaran, adilikda qeyri-adiliyi gora bilan maktabli tabiat va
camiyyat hadisalarini duymafir, qavramalt,
-
dark ctmeyi oyranir'
Uqaqtattn sensor inkiqafinda iybilme ve dadbilma hsssash[r da boyitk
Hsyatda agyalarr oz iyina, dadrna- gtirc lerqlendinrck
-i oyt uy,..
ba"arig, dtinyuni dcrk etmak iginde heq da az rol oynamrr' $agirdler
yalrqdan sonra paytztn'
-"g.rri-n, yay vaxtr gallnan otun, -torpa[tn,
farqlandirmeyi bacarmalt-
sirtiarin. mevvslerin va s. atrini ve dadlnt
Eirtrr. ontai iyda giqayinin. qrzrlgiililn. qeranfilin' yascmanin' nsrgi-
zin, banovqenin masteclici atrindaki galarlan ayrrd elrnclidirlar'
iialimin inkisafetdirici vezifasinin bir miihilm cehoti de gagirdlarin
t._,rlt[ti, va nitqini inkigaf etdirmakdir. Nitqin inkiqafr lirfiat tarkibi-
rr"ginf.$."ii, obraih iladalerin, taqbehlerin igladihnesi demakdir'
"in
iiiitn fialiyyati saycsinda uqaqlarda nlta1n lgamu.nikativ nitqinin xass:rsi'
uirivvrt ,uri,"t.ri, badii obrazr ifada inkigal cdirl $agirdlarin
in[iiur, ontu"n zehni inkigafrnrn gostericisidir. felimin.inkigafetdirici
u.rii".i qngi.ar"rin tanqidi va mentiqi tofekkiiriiniin inkigafina giiclii
tcsir edii.lielim Eagirdterin haraki qabiliyyatlorinin inkigaf etdirilme-
ri", a, 6z tasirini gosterir. Betelikla, talimin inkigaletdirici vazifosi
..oxmasulivvatlibirirdir.[telimininki;afetdircivazifcsibiitovliikda
ichsillanma
-r va terbiyaetmo igini heyala keqirmakdir\
ielimin tarbivaedici vazifasi obyektiv qanunauy$unluqdur' O har
tit, aouraa, her iirr geraitda tazahiir edir\Ganc nasil yagadrfir camiyya-
iin qununiu.tnu, mensub oldulu xalqin. millatin adat-anenelorine
tolimin maqsodi, mozmunu, prinsiptari, metodlan ve re$kili formalart
,orit".ite yiyelonir. Bunlar iie miixtolif ictimai qurulug va d<ivrlarda
-6it"fif olur. Suna g<ire tutur' daltelimin terbiyaedici vazifo.si miiallimin
tsaliyyatinde miihiimler Qiinki miisllim, mekteb cemiyyatin
,oriut'rifo.igt"rini yerine yetirarak, miintezem va meqsedyonlii gokilda
trrbiye
- vezilelorini hsyata keqirirf
i iirirnin tarbiveedi;i vazilasi talab edir ki, mtiallim tabiatin aqrlma-
m'rq qongelari oian ugaqlarr, gigeklanmekda olan
gancleri darin ma-
habbatla sevib, onlarr asivatensevar vetandaq kimi yetigdirsinl
Azerbaycan dovletinin milli tehsil ve tarbiya konsepsiyastnt eks
etdircn sanedlcr ela tcrtib edilmigdir ki, onlar maktsblilarin diinya-
gortgiinirn formalagmastna, tabiet, cemiyyat va tofakkiir qanunlartntn
ftmi esastarla manimsenilmesine, xarici alamin diizgiin derk edilma-
sine ga.ait yaradrr. Telim prosesinda moktabli tobiet va camiyyet
126
hadisalerinin bagverma sabeblarini, qanunlannl bilikler sistemine
yiyelanmak sayesinda dork edir, diinyanrn maddiliyini, bttiin hadise
va proseslerin derk olunmasrnrn miimkiinliiyiinii, diinyamn inkigaf
dialektikasrnr vo elmi monzeresini dyrenir. Mektabliler derk edirler
ki, tobiet va camiyyetde bag veran hadiselsr obyektiv qanunlann
fealiyyetinin naticosidir. Mektebda oyredilan biliklar diinyagcirtigii
formalagdrrmaf,rn asasrdrr. Lakin biliklerin elda edilmasi hele diinya-
grirtipiiniin formalagmasr demak deyildir. Elmi diinyagdriigti ii9 ami-
lin: intellektual, hissi+mosional va hareki-iradi amilin tasiri alttnda
formalaqrr.
; Talimin tsrbiyeedici vazifasi mektablinin iimumi g<iriig dairsini
geniglendirir, biliklera darindan yiyalanmak talebatrnl yaradrr. Bu
vazifa sayasinde moktablilar riyrenirler ki, insanlar aksiomlar toplusu
olmayrb, ciddi isbatlar talab eden teoremlerin macmuyudur. Bu isa o
demekdir ki, her bir insan, har bir maktabli ozliiyiinde bir planetdir.
Onu riyranmak, heg olmasa, qismen tiyrenmek har bir miiellimin
borcudur. Har bir maktabli tolimin <iyradici vszifasi sayasinda oziiniin
daxili diinyasrna baxmaS, 6z manini dark etmayi anlayrr, hayatda 6z
yerini miiayyen etmaya gahgrr. Insan diinyaya hansrsa bir kendde,
geharda gciri.inmak iigiin galmir. O, heyatda bir iz qoymaq, manah
yaSamaq, Vetenine, xalqrna xidmat etmek iigiin gelir. Bu bciyiik
hcqiqeti qagirdler mohz talim prosesinde anlayrrlar.
f,Tclimin tarbiyaedici vezifesi maktablilerde aqideni formalaqdrnr.
Bagqa menavi, exlaqi keyfiyyatler kimi, eqide da asanhqla formalag_
mrr. Burada miiallimin gexsi niimunesi, darsliklarde verilmig material_
iar, iradi sayler, qiymotlendirma miihijm rol oynayrr. Talim ciziiniin
mazmunu, forma va metodlan ile tarbiya edir. Odebiyyat, ana dili
fenlari dilin miiqaddesliyi, xalqrn mensvi sarvati, varhs haqqrnda,
adabiyyatrn obrazlarda olmasr haqqrnda anlayrglan formalagdrrir. Oz
reqemlarilo gagirdlora gox canstxrcl g<iriinan riyaziy'yatrn tarbiya ef
mek imkanlan geniqlenir. Riyaziyyat riyazi amaliyyatlar aparmalr
ciyratmskle, tafakkiiriin inkiqafina ciddi tosir gostermekla gagirdlarin
miicarred tafekkiirlerini inkigaf etdirir, onlarda sey, omekievarlik.
doziimliiliik tsrbiya edir, tafokktirtin g<izalliyini agkarlayrrl/ Haqh
olaraq deyirler ki, riyaziyyat aqlin gimnastikasrdr. Riyaziyyatl fziki,
kimya, biologiya, ve s. elm sahalari gagirdlarin menevi keyfiyyetlari-
nin formalaqrhq-srna ciddi tesir edir. Bu iso o demakdir ki, mektabda
tadris olunan Enlerde elm va manaviyyat bir-birindan aynlmazdr.
127
I Sasirdlarin tarbivasinda humanitar fanlerin boyiik rolu vardrr' Btt
lirnjr.
sugi.at"rda cqti' manavi, omak' estctik' €koloji
keyfiyy:tlarin
htiquqi rarbiyasinin an zaruri masalalarini [ormataqdrrrr' 1.
---
irfi-in terbiyaedici vezilesi tarbiye prosesina terbiyeqi-mctod-dav-
,onif no.-otu"irn manimsanilmesi kimi deyil, tcrbiycai-mctod-bilik-
lrtiriii,r.Uiv, vasitaleri kimi baxrr' Miieltrm yaxqt dars deyc bilcr'
qiiwelerini
,o*ii'. t".Uiv" i9i apara bitir, lakin, o, gagirdin daxili
;;;e^. ;r; yax$r
faativvatini stimullaldtra bilmirsa, onun de'darsi
de iosirsiz olur. Buna gora da telim.va terbiye metod-
vl*qt,r.Uiv, i;i'ikiterafli
iuir'sistemitt" proses kimi, yeni hcm bilik veran' ham da
pgiJi, tabii daxili qiiweterini oyadan, lcaliyyats tahrik edan proses
kimi baxmaq lazrmdrr.
ahnmast ve
iiagirdlerin tslim miivaffeqiyyetinin dtzgiin hesaba daEryrr' Ob-
oUy.tii, qiymettendirilmasi bbyiik tarbiyevi chsmiyyat
uektiv oivmat sagirdde xeyirxahhq, semimiyyet tarbiya etdiyi kimi'
'o.u.i-oUv"ttiu'qlvmat nifiet tarbiye edir' $agirdin biliyi obyektiv'
iti'rgti"-qtVrn.tf *liriltnrdikd., qagirdde miiallime,. onun tsdris
etdiyi
ir",i, qu.i, inamsrzltq yaranrr. Qeyri-obyektiv qiymat mckteblinin
gexsiyyatine toxunur' Hetta ela
-.n"riûf"-inaa derin iz salu, onun miiallimin fennini oxu-
i^gt.J a. olur ki, qeyri-obyektiv qiymat veren-
iri.. $ugi.a msttrui bitirib yaxqr i99i otanda belc, vaxtr ila ona veril-
rnif .iuf"r,ri, qiymati 9ox boytk hayecanla xaltrlaytr' Ona
g<ira do hcr
biimti"ilim qo!i.ai" ietim, amek, idman, oyun va s' faaliyyetinc qiy-

rrrrr r".".kro oibyektiv olmah, qiymati gox inca, hessa-s tarbiys
vasi-
vczifosini pcdaqoji
ic.ino qwirmdidir. Belalikls, taiimin terbiycedici
q"r."fl. asastnda hayata keqirmakla maktoblinietmak gaxsiyyat kimi
ioirnutuga"tt, onun insanlart vo ozii-ozuni.i dark <mcnini>t
meydana grxarrr. I
128
6.3. Talim prosesina miixtelif yanagmalar
XX asrin 60-cr illarindsn baglayaraq talim prosesina miixtelif ba_

xr;lar formalagma[a baglanmrgdri. Buntarr agagdakr kimi qruplaq_
drrmaq olar:
. Problemli talim va ya telim prosesinde problemli vsziyyatin
.l ya_
radrlmasr;
2. Proqramlagdrllmrg talim;
3. Alqoritmlegdirilmig talim;
4. Dilferensial rolim.
_ l. Problemli talim, yani telim prosesinda problemli vaziyyat yara-
drb gagirdlarin tafokkiiri.inii, diiqiince terzini inkiqaf etdirmet iaeyasr-
nrn kriklari gox qedirndir. Bela ki, problemli veziyyat haqqrnda xalqr-
mrzrn_ nalrllannda, lapmacalannda atraflr bahs ediimigdii.
Hale kitat,
darsliklar yox iken, babalar va nenolar navalerine nagil deyir, tapma_
calar sciylayir, mesolalar diizaldib onlann qargrsrnda-mariqh suallar
qoyur ve tafekkiirlerini inkigal etdirirdiler. Na[rllann birinde bela
bir
masele verilir. Qrz ofilana riz sirrini agmaq istaiyr, lakin ona inanmrr.
Ollan tekid edir. Bu zarnan qz oflanrn qirgrsrna iyns, nar, qaygr, ka_
lrz qoyur. Ollan deyir: san mone sirrini agmaq isteyirsen, lakin'inan_
mrrsan. Bu iyne ox, nar badandir. Menim badanimi oxla degsaler,
qrhncla (qaygr) mani dofrasalar da (ka!rz) sirrini heg kims demarom.
Yaxud- miihariba zamant yunanlar iranhlara bir quj, bir sigovul,
bir
qurbafa, bir ox gcindarirlsr. Bunun manastnl bels izah edirler: yunan_
lara demek isteyirler ki, qug olub g6ye grxsanrz da, sigovul olub
torpa[rn altrna girsaniz da, qurbala olub denizlara cumsanrz da bi-
zim oxumuzdan qurtara bilmazsiniz. Ne qader mesalalar var. Mase_
lan, <<Canavar, kegi, ot>>, <euglar ve ginar a[acu>, <eazlar negedir?>,
<Baglar ve ayaqlarr> va s., tapmacalar, bayatrlar.. .'
Kakliyin qan ayaS,

ean ali, qan ayaS.
Aqrq bir qey grirtibdiir,
U9 bagr, on aya[r.
.larr<Qazlar negodir?>
gagraraq
tapmacasrnda yerde olan bir qaz g<iyda ugan qaz_
deyir: Ey g6yda ugan yiz qaz. qaztai ca:vab verirlar. Ey
yalanqr qaz yiiz qaz. Bir bizca, bir yanmrzci, bir da seninle
ola r yiz qaz.
(agmasr sizdan)
129
Bunlann her biri gox bdyiik problbmlerdir. Tolimda problemin
yaradrlmast qagirdlari tedqiqatqrh[a, axtartglara va yaradrcrh[a tohrik
edir. Problemli talimin oztnamexsus bir nege xiisusiyyoti vardrr:
1. Hall olunmasr talab edilan problemin miiayyan edilmssi;
2. Qarqrya qoyulmug problemin hallina dair farziyyanin ircli
siiriilmasi;
3. $agirdlari ziddiyyatlar qar$rsrnda qoyan poblemli vaziyyetin
yaradrlmast;
4. Problemin halli yollannrn axtartlmasl;
5. Fakt va hadisalarin miiqaiysa edilib iimumilegdirilmesi.
Problemli talim gagirdlarda yalnrz zantri bilikler sistemini forma-
lagdrrmrr, ham do qagirdlerin aqlini, qabiliyyatlarini, mi.isteqilliyini
inkiqaf etdirir. Biitiin bunlar problemli talim prosesinds reallagdrrrlrr.
Ona gtirs ki, gagirdlsrin faalh[r artrr, problemli idrak vazifelcri yerina
yetiritir. Problemli telim gagirdlar qargtstnda ardtctl ve meqsedy<inlii
idrak vezilaleri qoymaqdrr. Bunun neticesinda miiallimin rahbarliyi
altrnda hamin vazifaleri yerina yetirmskla, onlar feal bir surctdc yeni
biliyi menimsayirler.
Problemli telim prosesinde gagirdlor miistaqil olaraq fikri faalhq
priyomlarrndan istilado edir, eksperiment qoyur, miigahideler apartr,
onlafln ncticalarini tehlil edir, diiqiiniir, fikir miibadilasi edir, qayda-
lan, qanunlan, teoremlori <izlcri ilgiin kagf edirler. Problemli talim
qagirdtarda derse maraq oyadrr, $agirdlorin taqobbiiskarh!rnr inkigaI
etdirir, hadisolarin daxili mahiyyatini, onlartn arastndakr qarqrhqh
elaqaleri baga diiqmeye kdmak edir, hadiss va proseslarin qiymstlon-
dirilmesina dialektik yanagmafir 6yredir, problemi hsll etmek yollannr
tapmaq bacarr$nr lormalagdrrrr, elmi idrak metodlanna ahqdrlr.
Problemli talimds baqhca masele problemli vaziyyet yaratmaqdrr.
Problemli veziyyal telim prosesinda miieyyan tapqrnqlarrn halli mey-
dana qxan gagirdlarin psixoloji veziyyeti ile miiayyan edilir. Problem-
li vsziyyatin yaranmaslna her hansr bir maselaya yeni miiLnasibct, he-
reketin yeni xasse va vasitesine miinasibet sebab olur. Problemli va-
ziyyct o demekdir ki, insan <iz faaliyyeti gediginde gozlanllmaz, nazer-
ds tutulmayan meselelerle qarqrlaqrr. Tefakkiir prosesi problemli ve-
ziyyctin tehlilina baglayrr. Problemli veziyyatin ilk alamati odur ki, r;a-
gird mteyyen gstinlik qargrsrnda dayantr ve bu getinliyi o, <izii aradan
qaldrra bilir. Telimda problemli veziyyal bir nege sababden yarana
biler:
130
L $agirdin rncnirrsrdivi biliklar -sistemi yeni taleblam uy[un gal-
mir:
2. Problemin hallinda qagirdler mrnims-.d ikl.rri biliklordcn tcleb
olunan scviyyada istilada eda bilmir;
,:. $agirdlarin. rnanimsediklari biliklari tecri.ibay. tctbiq cdr bilmo-
rnalr ri:
-{. Nazari biliklcrlc praktik biliklar arasrntla rniial'r'on ziddiyyot-
llrin trlrnasr;
5. Texniki masclalclin hallinde qargrlrqh alaqanin olmamasri
Onr,qora dc qagirdlare verilan pobL-mli masclolsr onlarrn intcllek-
tual savit yalcrinc, imkanlanna uylun olmaldrr. Problcrnli tolirn tcx-
nologil'asrnrn dtird tapkib hissasi oldugu qeld cdilir. Bunlara timurni
problemli vczil,yetin clcrk cdilmasi; konkret problcmin tahlili va for-
malagdrnlmasr: problerrin hclli probJcmin diizgiin hailinin yoxlantl-
rnasr clax ildir.
Problemli tolim tcxnologiyasrnrn reallaSdrrrlmasrnd:r iig tniih m
s:rviyyc qcyd edilir':
1. I\{iiellim problemi qoyur, onu lormalagdrrrr, onun kttnkret nati-
ccsini gostarir vc qagirdi mcselenin miisteqil hsllinc ycinoldir;
2. $agirda miistcqil olaraq mesal:ni formala;drlmaq r,o hell etmck
qabilil'1'ati trrbiy'a etlilir. son naticeni f ormalagtl rlmitda rniiallim ona
n.rz;rr..t r:Jir:
3. N{,iicllim yagirdc problemi gcistarmir, pagirtl ozu, rniistaqil ola-
raq problcmi gbnn:li. onun halli imkanlan t,c vasitalarini tadqiq et-
malidir. Noticede problemli vaziyyeti miistaqil tahlil cdib, diizgirn ca-
vab tapmaq qabiliyyatleri tarbiye olunur.
2. Proqramlagdlr mrg tolim kibernetika elminin tesiri naticasinde
yaranmrqdrr. Bu tclimin formalagmasrnda Amerika psixoloq va peda-
qoqlarrnrn (S.Pressi, B.Skinner, D.Evans, N.Krauder) boytik xidmat-
lcri olmursdur. Bu talimin asasrnr tadris materiallannrn mezmununun
scEilmasi taqkil edir. Tedrisin mezmununu kigik pargalara (addrmlara)
bcliib diiziirlor, Hor addrm iizre qagird tapgrrrq alrr, tapgrnfr dtrzgtin
yerina yetiran gagird yeni tapqrrrq alrr.
Proqramlagdrrrlmrg talimin xiisusiyyetleri bunlardrr:
l. Tadris materiah konkret paylara boliiLniir;
2. Tedris prosesi ardlcll olaraq addrmlara boliiniir va gagird hsmin
addrmlar tizre fikri faalilyot priyomlanndan istifada edir;
3. Har bir gagird nazar;tle tap$rn[r tamamlayrr;
131
4. Tapgrnqlan diizgiin yerina yetiran gagird yeni tapgrnq alrr;
5. Har bir gagird miistaqil iglayir;
6. Miiallim talimin tegkilatgrsr ve maslehatgisi kimi grxrq edir, getin
meqamlarda gagirde komek edir. O, har bir qagirde ferdi yanagrr.
ProqramlagdrnlmrS telim qagirdlarin faaliyyat ve haraketlerini
tckmillaqdirmeya komek edir. Bu prosesde magrnlar, darslikler, texni-
ki vesaitlsr miiallim va qagirdin etibarh komekgisina gevrilir. Proq-
ramlagdrnlmrq talim miiallim terafindan ovvelcsden tsrtib edilmig
proqram iizra aparrlrr. Bu tolimdon meqsed tedris prosesinin idara
olunmasrnr daha da yaxqrlagdrrmaqdan ibaratdir. Burada bir masala-
ni nazara almaq lazrmdtr ki, na qeder texniki vasait olsa da, miiallim
soziinii heg ne ile ovoz etm6k olmaz. Bu fikri proqramlagdrnlmrg tali-
mi pedaqogikaya gotiren Amerika alimi B.Skinner bela ifade
etmigdir: miicllimi avaz eds bilacsk bir magrn axtarmaq abasdir, gtinki
magrn ikinci derecsli amildir, o, miiollimin tertib etdiyi materiah verir,
ma$rn yalnrz tolimin miiveflaqiyyetine maksimum k<imek edo bilacak
garait yaradrr.
3. Alqoritmlaqdirilmig telim moktob heyatrnda yeni bir mesala de-
yildir. Onun indi aktuallagdrnlmasr hayatrmrzrn hor sahesine daxil
olan elektron-hesablayrcl magrnlann tetbiqi ils elaqedar talimin bu
nriviinii makteblerde tenzim etmek, vacib oldu[u yerde ondan istifa-
dc etmeyi qaydaya salmaq maqsedini giidiir (Akad. M.Mehdizada).
<Alqoritm> termini ozbak riyaziyyatgrsr Ol-Xarezmin (IX asr) adr
ila balh olub, bu boyiik alimin onluq say sisteminin latrnlagdrnlmrg
adrnr bildirir. Burada bir meselani qeyd etmsk yerine dtiqer ki, Av-
ropa alimlcri $crq alirnlarinin adlannr latrnlagdrnrdrlar, ncticada yeni
ncsiller gox vaxt kimya elmini yaradan Qaberin Cabir, Averrosun ibn
Roqt, Avctsinanrn Obu Oli Ibn Sina oldulunu bilmirdilcr. Bu giin
<alqoritm>in ifada etdiyi mozmun gox geni$lenmitdir. Alqorirm de-
yorkan gagirdlarin idraki vezifelorin yerine yetirilmesina dair gostcrig-
lir baga diiqiiliir. Alqoritm sn sade emaliyyatlann ardrcrlhfrna dair an
diiri.ist gosterig verir. Alqoritm har hansr icra olunasr eyni tipli hcro-
kotlcrin, iglerin icrasr qaydasrnrn tesviridir. Alqoritm gagirdloro dir-
$iinmeyi ciyrodir, onlann tclekkiiriinii inkigaf etdirir. Alqoritm pro-
qramla$dlnlmt$ ve onu evoz eden kompiitcr teliminin ssasrnr tegkil
edir. Alqoritm diizgtin naticalera aparan ardrcrl herekotlerin sistemi-
dir, gagirdlsrc tadris laaliyyatinde ardrcrlh$r yerine yetirmeye kcimok
edir. Oyradici proqram tertib etmezdsn svvel fikri faalhq haraketleri
132
I
1? _t-r!!. ameliyyatlannrn alqoritmini miiayyanlagdirmak lazrmdrr ki,
EH_{-lar tsdris prosesini idara eda bilsin. 6yrsdiii proqramlarrn, bii-
t6vliikdo kompiiter tatiminin samareli olmair fikri faaliyyatin alqorit_
minin keyfiyyatindan asrhdrr. pis rertib edilmiq alqoritmir. komii.ite.
toliminin keyfiyyetini gox tez a$agr sahr. Kompiitir talimi iki amillc:
l. <iyrodici proqramrn keyfiyyati; 2. hesablayrci texnikanrn keyfiyycti
ilc qartlenir.
gii_bhosiz ki, har qeyi alqoritmlapdirmak
_
lari alqoritmlc
olmaz. Lakin cksar mosalc_
hall etmek olur ve bunu qagirdlsre <iyretmak vacibdir.
Bunun sayes.inde gagirdlerin tafokkiirii inkiqaf edir vc onlar amcli
lealiyyatlarini ifado etrnok vasitelerina yiyolonirler.
. 4. Differensial talim gagirdlarin imkanlannr va fsrdi xiisusiyyatleri_
ni_nazoro almala csaslanrr. Dorsda gagirdlarin qar$lslna
mUcyycn id_
rak. vazifelari qoyulur va miiolrim hamin veziferorin icra ediimcsina,
derk olunmasrna nezarct edir. Lakin sinifdaki gagirdlerin har
biri bu
vczifaleri eyni seviyyedo yerina yetirmaye qabil olirurlar. Bazi qagird_
lcr mcsalani tez, bozilari gec manimsayir u, yu g"" hall edirler.
Biitiin
iqi ds hazrrhlr orta sovilyeda olan ugiqlann lz]orinda qurmaq
heg de
yaxgr natica vermir. Buradan da <diffirensial tslim> ve ya
<talimi
lsrdilegdirmak> ideyasr yaranrr. Olbatte, bunu telimde fardi yana$ma
prinsipi ila qarrgdrrmaq olmaz. eiinki telimda fordi yana$manln
ta_
mamila bagqa monasr vardrr. eeyd edildiyi kimi, t;lim prosesinde
pagirdlar miieyyan vezifeleri yerino yetirirler. Ele pagird
olur ki, veril_
mig i;i tez, bezileri bir az geq bezlleri de olur ki,Iap gec hall
edir.
Ta.pgrn[r tez holl eden gagird igsiz qalrr, ne edacoyini bilii..
bela. qagirdlera elave ig tapgrnr. Differensial tafim har
Utrtti.
bir gagirdin
mecburi gekilda iimumi proqramt kegmesini nezerde tutur. Bununla
yanagr, her bir gagirdin qabiliyyetini nezore ahb, daha
diizgtrn, daha
gevik dtigiiLnen gagirde els tapgrrrqlar verilir ki, onun inki$afinr
tamin
etsin Bagqa s<izls, bela gagirdlar talim prosesinda igsiz qalmamahdrr.
Differensial telim gagirdlerin biliyini dsrinlsgdirib geniglandirir,
onlann fardi qabiliyyetlerini, ferdi oyrenme i.isluLunu firmalagdrnr,
miixtaliI tol6batlannrn rjdanilmasine gerait yaradrr.
$tibhosiz ki,
miicyyan tamayiillii makteblsr mahz, differensial tslim ideyasrna
ssa_
san yaradrlmrqdrr.
Belaliklo, mtiasir didaktika ve tslim
_tacriibssi talim prosesinin qu_
rulu$una va bir gox mtixtelif yanagmalara malikdir vc bunlarrn heg
birina universal yanagmaq olmaz. Lakin tslim prosesinda bunlarrn
133
hcr birinin oz yeri var vc her birindon istifade olunmast <iyranmsni
zanginlsgdirir.
Bilikdcn iqrq yanrr, panldayrr i-rrek de,

Badsni zireh kimi hifz eyleyir bilik da
Diinya bir danizJ.]tl-"t i.,r.rn,

Xeyirxah iglerdcn gami diizelt ssn.
Rudaki
Elm ile dost olsan bu dtinYada sen,

Sudan gamisiz da kega bilerson.
M.ovhatli
Elm sarkorde, tecriibe ise onun esgaridir.
Leonardo do Vingi
Qiiwet elmdadir, baqqa ciir heg kes,

Heg kasa iistiinliik eylsya bilmez.
Nizami
Bilik xogbaxtlik iigiin bezek,

Bodbaxtlik iigiin st[tnacaqdrr.
Demokrit
Bilikdan zengin xazine ola bilmez.
Sokrat
Hayatrn sn ytiksek qayasi bilik elda etmekdir.
Solon
Bilik <iyranerss, bir insan egar,

Bununla bagr gtiylera yiiksaler.
Firdoysi
Her ctir bilik miigahidalere va tecriibaya asaslantr.

B.g.Sent
134
Tahsil xazine, emak onun agandrr.
S.O.$irvani
Omriinii elmo sariedan adam heq vaxt cilmiir.
Mahammad Pey{ambar (a. )

Elmin koklari acr, meyvalari isa girindir.
Demokrit
Elmin bayralrru qaldrr g6ylara,

O sani,qaldrrsrn en yiiksaklero.
M. Ovhadi
Suallar ve tapgmqlar:
l. Telim prosesinin mahiyyeti nadon ibaratdir?

2. Telimin vezifolerini aydrnla$drnn.
3. Telim prosesine mii;rtalif yanagmalar anlayrgrnrn mahiyyatini
tohlil edin.
4. Alqoritmlegdirilmiq talimin mahiyyati nedan ibarstdir?
5. Mi.iasir talim nece proqramlagdrnla biler?
135
VII FOSiL
TOLiMiN (TOHSiLiI\D MOZMUNU

7.1. Telimin (Iahsilin) mezmunu anlayrgt
Beqer camiyyetinin biitiin tarixi merhelelarinds aqiller genc noslc

ns ciyretmek sualt atrafinda diigiinmiiq, bu barada ciddi miibahisolor
getmig ve indi de hamin mtibahise davam edir. Bu sahade ilk mc-
lumatlara $umer ddvletinda rast gelmak olar. $umerlarde mekteb
<kivholsr evi>>, miiellimler isa <ltivhalar evinin atast>> adlanrrdl. $umer
dovlati mektoblarindo adabiyyat, biologiya, astronomiya va s. lenlar
tedris edilirdi.
<Avesta>da ugaqlara tig xeyirxahhq - xeyirxah diigiince, xeyirxah
fikir (nitq) ve xeyirxah amal <iyrsdilirdi. Ugaqlar yeddi yaqdan dini
marasimlsrde igtirak edirdilsr. Onlar iizii giinege dayanrb Hcirmiizc
and igirdilar. Bu andrn mstnini diqqetle oxuyanda tam aydrn olur ki,
kcgmig pioner to$kilattnrn andr hamin motndon g<iti.iriilmiigdiir. He-
min metnde deyilirdi: <Men vad ediram ki, zardiiqtgiiliiyo sadiq olaca-
!am. Msn xeyirxah soza, xeyirxah fikra ve xeyirxah emala, iqa inanr-
ram> (Azarbaycan SSR-de pedaqoji fikir antologiyasr, M., 1989,
soh. l0).
Qsdim Yunanrstan mekteblerinda oxu, yazt, hesab, musiqi. gim-
nastika, astronomiya va s. fenler todris olunurdu. Orta esrlorde mak-
toblerda gagirdlera yeddi sarbast sonot (septem artes liberales) oyrodi-
lirdi. Buna iki nov fenlar daxil idi: 1-ci trivium tig yol (qrammatika,
ritorika, dialektika), 2-ci kvadrium d6rd yol (hesab, hendese, astro-
nomiya. musiqi) tadris edilirdi.
B6yiik gair Nizami <Xemse>sinde adr gakilsn va genc nosle <iyradi-
lsn elmlerin (fanlarin) siyahtsrnr tartib etsak, gox maraqh bir tadris
planr slde etmig olanq. Hamin elmlori d<ird bciytk qrupa bdlmok
olar: l. insanr <iyranen elmlor; 2. Bitkini, hey'vant tiyrsnon elmlcr;
3. Dagr, torpalr, yeraltt servetleri riyranon elmlor; 4. Herba aid elmler'
Sen gahg yaxgrca <iyron diinyanr,

Bageri, bitkini, dagr, heyvant.
136
Boyiik alim N.Tusinin rehberlik etdiyi Marala resodxanasr nez_
dindo lealiyyet g6steren madrasode miixtelif elmtai ciyradilirdi. N.Tu-
sinin elmlsr haqqrnda fikirlarini atraflr tahlil edsrek pedaqoji elmler
namizadi E.Y.Tahbov <Umumtohsil mekteblarinde N.Tuii -irsindsn
istifada yollaru> adh asarindo miiayysn etmiqdir ki, N.Tusi elmlsri
nazari.ve amoli hikmat deys iki nciva biilijr. Nizari hikmeti da trg yera
bdlerek tobietin ardr (metafizika) haqqrnda elmi, riyaziyyatr vc tabiat
elmini ora daxil edir. Tebietin ardr elmini teologiya vs ibtiaai fel.sfr_
ya aylrlr. Riyaziyyat elminin asasr dctrd ncivdii. Buna hendasani,
edadlori, astronomiya va kosmoqrafiyanr, ahanggiinasl[r (akustika
va.
harmoniyanr) daxil edir. Tebiot elminin sakkii n6vri oidr[uru
landrnr. Tabiet elmina lebii adlar ve alamatlor, maddalsr nozariyyesi, "ru._
soma tazahiirleri, nabatat elmi, heyvanat elmi (biologiya) vs -nefm
elmini (psixologiyanr) daxil edir. N.Tusi msntiq elmilni aynca ndv
kimi qabul ederek, onu elmlar elmi, baqqa clmLri <iyranmok tigiin
agar hesab edir. N.Tusi ameli hikmati ilg yera briliir. Bura axlaqrn
saflagdrnlmasrnl, evqurma qaydalannr, gsLorsalma siyasatini, icii_
maiyysti daxil edir.
N.Tusinin fikirlari esasrnda elmlorin tasnilatr A.Rzayevin <Nes_
reddin Tusi heyarr, elmi diinyagortigii> (Bakr, 1996) adlr ssarinde
da_
ha genig tahlil edilmigdir.
Mektob va modrosalarda oyranilan fenlar haqqrnda M.Ovhodi,
O.Tabrizi, M_Fiizuli va diger gair va filosoflann asoriarinda da
miioy_
yan malumatlar verilir.
Mektoblilarin telim prosesinda yiyalanmali olduqlarr elmi bilik_
.lorin..praktik bacarrq vo vordiglorin. habelo diinyag<iitiqil va manavi_
estetik ideyalarrn hecmi tohsilin mazmunu demei<dir. Gciri.indiiyii
kimi, tahsilin mazmununu miisyyan etmek o qedar de asan deyildir.
Bunun bir nege sebabi var: ovv;ion, tehsilin mezmunu
isiefrsal iisulu
ve ictimai mi.inasibotlerdon asrhdrr. ikincisi, ugaqla.rnfakt
ve hadiso_
lari, bitiklsri qavrama va dorketme qabitiyyoil.ii
-ti*irniJi..
sti, onlar (uqaqlar) hsla formalagmayrblai.- Demeli, tahsilin
U;;il-
mezmunu_
comiyyatin inkigaf saviyyosini, ugaqlafln yaq ve
l^1.jlY1=y-y1l
reror :d:.k?n.
xususryyauarr ni. qavrama va darketma qabiliyyetiarini naiara
almaq vacibdir. Bugiinkii elmi-texniki teraqqi bu rnlilf
galinle$dirir. Ona grira ki, har 5-10 ildan bir elmi
.ri bir az da
-rir_uiiu.,n t r"-i
iki dofa artrr. Bele bir geraitdo tabiot, camiyyat, insan haqirnaa bilik_
lari diizgiin va obyektiv segib mtiayyanlaiAi..rt-UOytii-
ahsmiyysr
137
kasb edir. Bu zaman inteqrasiya va iimumilagdirmeye iistiinliik verilir.
Omayin xarakteri da dayiqir. Bu isa o demskdir ki, adamlann amayo,
hayata hazrrlanmasr da doyiqir.
Har bir ictimai qurulugun teleblerina uyfun tahsil nazariyyalari
yaranml$ va hamin nazeriyyelere miivafiq pedaqoji sistemler vo peda-
qoji tafakkiir formalagmrgdrr. Bu tehsil nezeriyyelerinden formal,
maddi, i.imumi orta praqmatik va s. qeyd etmak olar. Olbatta, hsmin
nazariyyelarin har biri yeni pedaqoji tafakktirla elaqedar olaraq mey-
dana gelmigdir. Hemin nszariyyalar igerisinde formal vo maddi tahsil
nazariyyesi xiisusi yer tutur.
Formal tehsil nazariyyasi oz baElanlrcrnr C.Lokk (XVII asr), Pes-
talotsi, Kant va Herbartdan (XVIII-XIX esrler) alrr. Bu tahsil neza-
riyyesinin terafdarlan rasional lelsafeya istinad ederek deyirdilar ki,
biliklarin manbayi a[rldrr va bilikler a[hn sayesinda miistaqil alda edi-
lir. Ona gcire da formal tahsil nezeriyyasinin tsrefdarlan genc nsslin
aqli qabiliyyatlarini inkigaf etdirmeyi zaruri sayrr va deyirler ki, dillar,
xiisusils, latrn ve yunan dili, riyaziyyat qagirdlarin tefakkiir ve eqlini
inkigaf etdirir. Riyaziyyatr onlar sqlin gimnastikast hesab edirler.
Cemiyyetin inkigafi lormal tehsil nazeriyyesins yeni mi.inasibatin
yaranmasrna sebob oldu. Ganc neslo real biliklarin verilmesi ideyasr
yarandr. Bu nszariyys senayenin stiretli inkiqafrna borcludur. Qirnki
miiasir elmi-texniki inkigaf yeni dcivrtn taleblerine uy[un tehsil ver-
mayi teleb edirdi. Bu nezariyyonin terafdarlarr emprik felsefaya isti-
nad edir va qeyd edirdiler ki, bilik manbayi tacrtbadir. Bu ideyanrn
torafdarlan tsbiet elmlarinin inkigafrnr nszore alaraq XVIII asrin
sonu, XIX esrin awallarindo maddi tshsil nezeriyyesini irali siirdiiler.
Bu tahsil nazariyyesinin torofdarlarr ganc nasla hayatda daha faydah
olan bilikleri oyretmeyi zeruri sayrr, maktablarde kimya, biologiya,
fizika vs texniki fonlorin oyrenilmesine tistiinliik verirdilar.
XIX asrin ortalannda yeni bir tehsil nazariyyasi - orta tehsil mey-
dana galdi. Bunun tarefdarlan formal va maddi tahsilin birterafli ol-
dufiunu qeyd etmekla makteblarde kamil insan tarbiyasi ideyastnt asas
tutur, mehdud pegeya aid biliklari deyil, iimumbageri biliklarin veril-
mesini zaruri sayrrdrlar.
XIX asrin sonu, XX osrin evvallarindo ayr,-ayrr olkslerde bir nega
tehsil nezeriyyeleri meydana gelir. Bunlara yeni mekteblari - internat
tipli makteblori, vetandaghq terbiyasi va emek maktabi, hsrekat mak-
tabi, praqmatik tehsil nazsriyryelarini ve s. aid etmak olar. Bu tahsil
138
nazcriyyelerinin her birinin oziinamaxsus miisbai cairatieri olsa ci.r.
biitdvlilkdo saxsil,vatin formalagmasrnt tamin etmirdr. Nazcriyyalar_
dan biri gonc nasli insan camiyyatinden kenarda, tabietin qoytilrnda
tarbiya etmayi (yeni maktabler), digari crnaye usriinriik rcntr qrzrl
ellar, ktit ba;;iar yeti;dirmeyi (ernck makrcbi), bagqa cirisi hcrckotlcri
inkigal' etdinnc; i (herckat maktcbi), drgar.i fal,dah ornnr (praqmatik
tehsil) oyratn.r;vi tovsi),e edir.dr.
Umumi ortu arncx, politexnik tahsii nozaliyycsr sovei fchsrl nc_
zarilyasi idi. Bu bir hoqiqarciir ki, g:nc ncsl: ilâirr oyr.rnar-, lir_. r-^rin
asaslannr menrmsctmak baghca vezrle krmi har:rige aktual o,nr:_ scu..
Tchsilil mezmununun miisyyan edilncsi sa.irosinds I(us1;r,u,,:. r
Tehsil Nazrlliy,i 9cx ciddi todbirlar hayata kegirir. Azerbaycin R.cs_

publikasr Nazillar Kaburetinin 1999-cu il l6 aprr,t r.riix,:72 i,,-;.,:.:l;
qerarr iie tesiiiq edilmig <<Azerbaycal Respublika srit; a uru,.r:.rr ._-... L
tahsilin dovlat standartlarr>xda ibtidai. esas ria orta tahs;ti:r l.lt.lzrr.ru_
nu sokkiz tahsil sahesi irzra miiayyon edilmrgdii:
L Azerbaycan dili drivlor dilidir;
2. Diltar va ad:biyyat;
3. Riyaziyyat va inlormasiya;
4. Ictimai fanlcr;
5. Tcbiet fenlari;
6. Incasenat:
7_. Fizrki terbiya vs ganclarin ga[rngaqadorki hazrrhlr;
8. Omak hazrrhgr vo texnologiya.
Bu tohsil sahalarinin har biri riziinamexsus fanleri ahata edir. <Dil_
lor ve edabiyyat> tahsil sahasi <Ana dili>> va (Odabiyyab, xarici
<lillari
chata edir. <ictimai fonlor> tahsil sahasine uTa.ix,i',,,Alerbaycan
ta_
rixi>r, <insan va camiyyet>, <Azerbaycanrn ," Oiinyurrrn- iq tisadi
ve
siyasi colrafiyasr> daxildir. (T6biot lenlori)) tahsil sahosi iFizikar,
<<Kimya>, <Biologiya>, <Fiziki cof,rafiya>, <Astronomiya>
fanlerini
<iziinda birlogdirir. <incosanab tohsil iahssine <Tasviri in..rrn.,r,
<Musiqi>r, <Ne!mo> daxildir.
<Riyaziyyat ve informatika> tohsil sahosine <Cebr va analizin
bag_
lan[rcr>, (Hendese), <informatika> lonleri daxildir.
(Fiziki torbiyo ve ganclarin ga$n$aqederki haarh$>
sahesi.<Fiziki
tarbiy.a>, <Genclarin ga[rngaqedarki hazrrh$> iasitesila .heyata
kegirilir.
139
<Omek hazrrhfr va texnologiya> tehsil sahesi <Omak hazrrh[r>r,
((Rasmxat)) lanlerini ahata edir.
Bu sakkiz tehsil sahasinden tadris planr tertib ederkan 2l lonn ah-
nrr. Bu fanlorin tadrisi zamanr fanlerarasl alaqayc xiisusi diqqat yeti-
rilmelidir. Ona gdre ki, fenlsrarasr elaqc tadrisin elmi seviyyasini yiik-
seltmeys xidmet edir, fenlcr arastnda sebeb-natice elaqelerinin mahiy-
yatini <iyranmeyc, vahid elmin sistemini derk etmaya qsrait yaradtr'
Fanlerarasr elaqa qagirdlerin dialektik tafakkiiriinti inkigaf etdirir,
onlarda elmi dtinyagoriigiiniin formalagmastna sabeb olur, iimumilag-
dirma qabiliyyatini inkigaf etdirir. Tedris fenlsrinin her biri hem ga-
girdleri elmi biliklsrle silahlandrnr, onlann bir gaxsiyyet kimi forma-
lag-asrrra va inkiqafrna garait yaradrr, ham da onlarda mtixttlif terbi-
yavi keyfiyyetlar inkigaf etdirir. Maktabliler hamin fonlarin tadrisi
prosesinda elm, medaniyyet, incosonat, emeli fealiyyet sahasina dair
biliklari menimseyir, diinyag6riiglerine dair malumatlart alde edir,
idrak fealhfirnr, yaradrcrhq qiiwelerini va qabiliyystlerini inkigaf etdi-
rir, yiiksek axlaqi keyfiyyatleri, estetik madsniyyati ozlerinda tarbiya
edirler. Telim Eagirdleri fiziki cehatdan inkiqal ctdirir, onlarrn sa[lam
vs giimrah boyiimasina qerait yaradrr, onlarr ictimai hayatrn biitiin
sahelarindo faal igtirak etmaye haztrlaylr.
TOHSiL SiSTEMi
Azarbaycanda tahsil sistemi dedikda, dlkemizda insanln votan-

daErn layiqli qexsiyyet kimi pedaqoji prosesde formalagmastnt hayata
kegiren miiessisalerinin qargrhqh faaliyyeti sayesinde meydana gtxan
boyiik bir qurum nezorda tutulur. Bagqa sozle, tehsil sistemi dlka da-
xilindo movcud olan tshsil miiossisalerinin macmuyudur. Buraya
d<ivlat ve rizal statuslu mektobsqedar tohsil miiassiselari, iimumtehsil
maktableri, pe$o ve orta ixtisas mektableri: texnikum, kollec. gimnazi-
ya, seminariya, lisey, ali ixtisas maktableri: universitetlar, institutlar,
akademiyalar, maktebdonkanar tarbiye ocaqlan, tabiotsevarlar ve ba-
canqh eller stansiyalan va s. daxildir.
Tshsil sistemi iistquruma daxil oldu[undan har bir <ilkenin iqtisadi
va ictimai quruluquna miivahq gekilda drivlat torefindan miiayyon
edilmiq prinsipler esastnda qurulur. Buna g6re de iqtisadi, siyasi va
rnadsni inkigah miixtalif olan cilkolarin tehsil sistemlori da miixtalif
140
olur. Bu muxtaliflikden asrh olmayaraq, tahsil sistemlorinin
cizlarina
mexsus iimumi cahatleri vardrr.
Olkamizdo tshsil sistemi Azarbaycan Respublikasrnrn
yasr.ve Tahsil Qanunu osasrnda idaia
Konstitusi-
olunur. qanunda ieyd olunur:
tahsil sistemi miixtalif pillali rchsil proqramla.,ii
h"yut, t.fi_
-o.qunlu.rrdun,
".a.,f
ron tehsil miiassisoleri gabakasindsn, tahs.ili idaraetma
tclim pedaqoji prosesre maqgul oran oige.
ibaratdir. -i;"..i., ua'iaqkiratrardan
Tehsil sisteminin asas meqsadi dcjvtot tohsil standartlarrna
uygun
biliya, baca,!a, praktik hazrr\la,.tt"."qql otinvilo.u'un" ,.ufit
olan, xalqrn milli, manavi, medalni dayarlarir" 61i."J a"yerlere ds_
rindsn yiyalanan, Azarbaycan xalqrnrn uruatrq ",urn-uiiro
ve dcmokra_
uK enenaler.lnar rnsan hiiquqlarrna hcirmat eden vatensevor,
miisteqil
vc y-aradrcr dtiqiinan gaxsiyyat tarbiya etmakdon
iU.."iJi..
Olkamizda tagkil edilen tahsil milessissla.i u.uriodu
.drr. onlardan biri miintazem qskilda digsrini
l,* elaqe var_
yrr Maselsn, maktsbeqsdar tohsil mi.iasiisale.ina, $.;ii;;;;.";, ramamta-
,quq1u.r, aqli inki_
qafrna, axlaqi cehstdan formalagmasrna,
fizikl cahTtiJn sallam vs
9-'-T:",1 !dyti'19,i1? n. qsdcr gox diqqat verilsa, bu, iimumtohsil
l$rnr brr o qader asanlagdrrmrg olar. Elsce
1r*o,olrl;r,l
m3x
do iimumtoh_
lt.l. laot:rt noa rqrn keyliyycti va samaresi na qadar yiiksak olarsa,
olta rxtrsas ve ali makteblerin ipi bir o qedar yaxEi
notici verar. peda-
qoji institutlarda mtiallim kadrlan na qra.'t"Vnyy"tii"
haarlunarsa,
iimumrehsit makrablarindc de igi bir o qiar. yu*iriJgtii'"i.rt
s. Biitiln bunlardan aydrn olur ki, tehsil ,1.,'._i'ri- otu, ,"
tlitiieden her bir
mtiessiscnin igi istsr-istemez. diger miiassisaf
r.i" a, iil, j" ciz oksini
taprr. Demoli, hemin mricssiselir haqiqstsn
aa siiieil"ia-qkit eair ve
miirakkcb bir qurum kimi fealiyyet gOiterir
--
lRespu blikamrzda tahsil sisicrnin"in ,sas p.lnsipt".i Dcivlctimizin
Konslirusiya.va Tahsil eanununda tcsbir.dit;"i$il'ii;;
prinsipler
a;alrdakrlardan ibaretdir: irqi ve milli ..nrrU[yrUrjan,
dina mii nasibctin<ien, smlak ve ictimai *rt;ilj;nai,i,'ot.nyo.uq, .inrina.n,
miistoqil Azerbaycan Dcjvlotinin
ququna malikdirlor: bijtijn ugaqlar .biirti" ".tlia"if ^.,'trlfrrit utrnuq f,ii_
va yenil,etmclar tigtin'1f_XLinif_
lcr) rehsil icbaridir; tehsil sisiemi a"*iiirJ,l-ui'irir'tJiis,-,r"rrirrt"_
rina drivlat nozaret edir. Tchsil
ana dilinda vc digar xatqlarrn _almaq
tigt, aii ,"i.J azaadrr (tahsil
tirinin.aitinAa olr'illirO;-#uaOi
*riv_
yetindrn asrh olmayaraq, isredadh
$r*rl";i; ;;f;r;iini auurrn
141
etdilmr::r' 'rt clovlat taraitnden vcrilir, bilik, bacartq' vcrdi;le-
i:,: .,, ,.te(ladr rcalla;dlrmaq i'lgiin hamlya barabar gcrait
yaia.l,lr,'. t- ' "'rrii zominc vc iimumbaqcri dayorlcre esaslantr; tchsil
cliinl'",I ,., .lr;r1'tr: tohsilin clemokratikleqmosi va onun iditra
Jitn.,r.in,li ' r,,Limai xaraktcr dagryrr: tchsilda :rzadhq vofrrdihS- hutla-
niri, U"..., , . lrhsilda votenscre-''l' humanis tla;dirnrr'
t"irla$cltrma ba;hca y'cr tutr'tr: mhsiida varislik' fa-
Jii-" n",,,' .i..r,iklik
sl"rirrlr. 1,, ' rnovc.ddur.: tchsrl ,-rirossiselo.indc siyasi
no.,liit,,,' , r ,.lig.'r is1iYnl1i iivasi t:Skilatllrrn lcalirletinr " 'i
i';;ilrt;, A/.,: ' . err'r Rcsnublikasr rrrn tohsil sahasindc dovlot siyasoti
Doul", P, u'. ," il: hsiata keqirilir. dovlot stattlslu rncktcblorda
;iJ;;" v3 onlarzi ba;qa yardlnlar gosteri-
'nr.i qa':ir.ilr:"o trcraud vcrilir- itlkanstz t:llebalor tidoni;doI azad
ii., t'*ur," rr tiassis:rle rtl c
i"f-,tif sistcmi vahicltlir va biitr'in tadrls miiassisolori arastnda
qnrrrttqtt claq:. ardrcrlhq vlrcltr ki' btt da telirnin a5a[l pillosintlon -vlt-
".fifl.,
nillev: kc$mrsini timin cdir'
' -r:h;ri
rr,rr
nrosesi demokratik ve hiiquqi dovlat qnrucultr[u tcc,iibasi
lf" ftr"^ta. kcqirilir' Tahsil clmi ratakter da5ryr' elrn lcrnika
..i.rivv"iit en yeni nailiyyctlcri csastntla daim. tckmilla;dirilir'
m "foq".fi
Tchsilin
-" ta.biyovi mahi11'eti yiiksck mcncvi -rarakter .ciagryrr'
A;;tb^y"^; RcspubiikasiPrezidentinin 2004-cti.il 2I zrvqusl t:rrixli
S".r*um it, tasdiq cdilmig <Azarbaycan Respublikaslnda iitnntntch-
,if ."tirUf"rinin inlormasiyo vc kommunikasiya tcxnologiyalarr ilo
i"-i""t, a:cqlamr (2005-2007-ci illsr)r olkomizda yeni informasiya yiik-
i.*".lrgiv"f"ir^dan istilads olunmaqla tohsilin.keyfiyyctininimkanr
;Id,il;ril. xidmst eden, diinya tshsil sisteminc va inteqrasiya
r"rli tuftia tehsil inlormasiya miihitini yaratmaq ehalini informa-
sivacamivvetinehazrrlamaqmeqsedidaqtyrr'Proqramgerqivesinda
[6rrrptii.t' i*"ikasr csasrndi qurulan yeni informasiya. texnologiya-
olun-
iunnin ..ni.t.nihnesi vc onun biitiin imkanlanndan istilada
."rt,- Oit"rl, tehsil sistcminin semarali idars olunmastntn tamin
olkelarinin
Lalfrnrri, U"V"Axalq informasiya gebakcsi vasitasilo diinya
miiassiselori ilj samarsli elaqelarin yaradtlmasr nez6rde
tutulur'
'"'P;;;;;t"
tahsil
esas vozilelari iimumtchsil makteblarini rniiasir tipli
makteblari
k";;r;; ".vadanhEr ila techiz etmokden, iimumtahsil sahalorinda
.u"rii.i..inir, inzilati vo texniki iggilerin iizfealiyyat istifada iizro
.,.ii i.rfnrtnuuiru vc kommunikasiya texnologiyalartndan
vo metodiki bazanrn inkiqaf etdirilmesinden' todris
"r..rn"tir: t42
prosesinda Azarbaycan dilinde istilada olunan miiasir elektron tadris
materiallannrn, elektron darsliklarin, elektron kitabxanalaln, raqam_
li resurslarrmn iglanib hazrrlanmasr, yayrlmasr ve tetbiqinden,
_tsdris
tshsil sisteminin informasiya strukturunun yaradrlmasrndan,- infor_
masiya texnologiyalan asasrnda miiasir tehsilin metodologiyasrnrn
iglanib hazrrlanmasrndan, informasiyalagdrrma prosesinin elmi meto_
diki teminatrndan, gagirdlar iigiin masafeden tehsil xidmatinin yara-
drlmasrndan, Azerbaycan dilindo olan tadris nagrlarinda informasiya
ve kommunikasiya t€xnologiyalan sahasi iizre texnologiyanrn hazir-
lanmasrndan ibaretdir.
Tahsilin formalarr. Azarbaycan Respublikasrnda tehsilalma prosesi
aqafrdakr lormalarda heyata kegipilir:
- ayani tshsil;
- axgam tahsili;
- qiyabi tehsil;
- evda tehsil;
- mesafedsn tchsil.
Tchsil sisteminda tahsilalma formalannrn elaqelendirilmasins yol
verilir. Hemin formalarda tohsil ekstrnat yolu iie de baga gatdrirla
bilar.
Tahsil miiassisasi. Tahsil milassisasi bir va ya bir nega tahsil proq_
ramr asasrnda talim prosesini hayata kegirir. Respublika qanunverici_
liyindo miiayyen cdilmig qaydada d<jvlar va oiel strukturlu tshsil
miiessiselori lealiyyet g6sterir. Bu miiassisalarda tehsil <ideniqsiz va
odaniqli esaslarla hayata kegir ir. Eyni zamanda ozer tehsil miiassisesi
miivafiq icra hakimiyyati orqanrnda dovlet qeydiyyatrndan kegdik-
den sonra ht-rquqi status alrr. Onu qeyd etmck iaz,mdrr ki, tahsil
mtrassisclelinin.hiiquqlannrn mudafiasine dovlet taminat verir.
Tahsil miiassisalarinin tiplari. Respubrikamrzda tehsil mossiselarinin
aqalrdakr tipleri vardrr:
- Maktabaqedar tshsil;
- yTylni tahsil (ibtidai, naramam orra, orra);
- Ibtidai pege-ixtisas;
- Orta pega - ixtisas;
- Ali peqa - ixtisas;
. -_ Oqli va ya ltziki inkigafi qiisurlu uqaqlar iig n xiisusi tehsil miias-

sisalori;
143
- alava tahsil (maktabdenkanar tahsil, ixtisasarttrma vo yeniden ha-
zrrlanma) miiassiselari.
Maktebaqadar tahsil. Moktebaqader tahsilin meqsadi uqaqlann er-
ken yaqlardan hziki, eqli, menovi vo psixi inkigafinrn pedaqoji qanun-
lar osasrnda ilkin bilik, bacanq ve verdiqlerin formalaqdtrtlmasr,
oziiliin qoyulmast ve ugaqlartn gelacak normal inkigafrnrn istiqams-
tini tamin Ltmakdir. Mekteboqader tehsil ailedc ve mektabeqeder tah-
sil miiassiselorinda heyata kegirilir. Bu miiessisolera uqaqlar valideyn-
lsrinin (onlan avoz edan qaxslarin) arzusu ilo qabul olunurlar'
Azaibaycan Respublikasrnrn <Maktebsqader tahsil miiassisalari
haqqrnda-asasname>>sino gora mektabaqedor tehsil miiassisalarinin
.t.ukturu, tipleri vs fealiyyatinin esaslarr a;a$dakr qaydada miiayyen
edilmigdir:
Mei<tebaqedar tahsil miiessisesi dovlat vo qeyri - ddvlat miiassisasi
ola biler. Moktsbaqedsr tohsil miiassisalorinin tiplari bunlardrr:
- korpelar evi;
- korpelar evi- u$aq bafgast;
- ugaq baPgast;
- la
aqli^ va fiziki cahetdan qiisurlu ugaqlar iigiin mektebaqsder
tahsil mirassisaleri;
- mektab ugaq bafgast.
Bu tahsil miiossisolarinde ugaqlartn yaqtndan asrlt olaraq qruplar
aga[rdakr
- qaydada taqkil olunur:
- kiEikyaSh kOrpeler qrupu - 2 ayhqdan bir yaqadek;
- ortayaqh korpolar qrupu - I yagdan 2 yaqadak;
- boyiikyagh korpalor qrupu - 2 yaqdan 3 yagadok'
Ugaq Uiggasrndi ve k6rpaler evi - u$aq ba[gasrnda mektebeqedar
qruplar bele tagkil olunur:
- bafgada kiqik ya$ qrupu - 3 yagdan 4 yaqadak;
- balgada orta ya$ qurpu - 4 yaqdan 5 yagadek;
- ba[gada b<iyiik yag qrupu 5 yaqdan 6 yaqadek;
- maktabehaztrhq qrupu 6 ya; dovrii;
Osasnamays gore aqli ve fiziki inkigafrnda qiisurlar olan uqaqlar
-- agalrdakr miiessiselor tsqkil olunur:
iigiin
nitqi qiisurlu ugaqlar i.igiin mcktabeqedar miiassiseler vo )'a
qruplar;
- j qabiliyyeti pozulmuS rrSaqlar iigiin mektabeqcder miies-
"$itrn,
sisalcr va qruplar;
144
- gorme qabiliyyeti pozulmug u$aqlar ijgijn mektebeqedar miiassi-
salor vo qruplar;
. -, intellekti pozulmuq (zehni inkigalr geri qalan) uqaqlar iigiin miies_
sisalar vc qruplar;
- varam inleksiyasrnrn ilkin inkigafi va onun siinmiig lormalarr ila
xastclcncn ugaqlar iigiin sanatoriya tipli maktabaqedar miiessiscler;
tez -_tcz xastclanan ugaqlar tgiin sanatoriya tipli mekatabaqader
..-
miiossisclor vl clruplar.
Ehtiyac olarsa. bagcla profilli moktabaqeder miisssiseler do tcqkil
_
cdih bilrr.
Osasnaurlva giila trtrktcbcqlclor miicssisalerin vazifesi arazi va
clig:r-;rrait:r Lrr,iun mii--r11rn olunur vc mckteboqadar miiessisanin ti_
pirrtlrn. onun n izamn anlrsind cn v:r maktcbaqedar mijassisa ila har
tu;atrn vllirlci'nlcr-i (r'r va onu ,vcz edan;axs) arasrnda olan miiga-
viled;rn asrlr olalaq konk rct lc;d irilir. Miiqavils mektabaqador miiis_
sisa ilc u;a!rn valiclcy,ni \.r va onu ovcz edcn gaxs arasrndi talim, xid-
mit. saElanrlaldrrma sahesinrlaki hirquqi miinasibatleri mtiayyan cdan
s:rn ltltlir'.
Ilirtiln bunllrla I'ana;r. m:lkt:rbcqadar. tehsil miisssisesi ailcnin vc
c:nri11'rtin rlonaltl,ips urlun olaraq ugaqlann harterafli inkigafina
nail olnucl. trhsib hazrrlamaq, fiziki va psixi sa[lamhqlannr miiha_
Ilzr ctrnrk r r nr(ilikambndirrnok. lcrdi qabiliyyailerini moqsadyrinlii
sumtth inkisal' ctdinnrk. xaraktcrincic aatl$mayan cehatlerini aiadan
qaldrruracl i.r uq:rqlarrn nomtal inkigafrnl temin etmak kimi vezilelcri
l,crine y ctir-ir.
Umunri tchsil. Un.rurni trhsilin mcqsadi gagirdlorin fiziki vo intet_
lcktual inkiyal'rnr. me1,l vc marafrnr nczora almaq, ona elmlarin
asa_
srnr. riyrotmck vc qaxsiyyetini lonnalagdrrmaq, iemiyyetde
scmerali
lcaliyycta hazrrlamaq, miistoqil va yaradrcr aiiSiinrr,
deycrlera l,iyolancn, iimumi mcdsniyyata malii vet"ns*". -itti vc bcgeri
vetcnda$
yeti$dirmek, onlan giiurlu surstda
ieqa segmeye istiqamattanOirmet<
ve pcga-ixtisas tahsili proqramlannr manimsam.y.
f,urlifu_uqa,.
Umumi tahsil 3 pilleden ibaretdir:
- ibtidai tchsil (I-IV siniflsr);
- naramlT.gl!a tahsil (V_IX
sinifler);
-.orra rahsil (X-XI tXII) siniflar).
Umumi tehsil altr yagdan baglanrr.
145
Tehsil Qanununa g<ira iimumi tehsilin her pillesi iizra ayrrhqda
tehsil miiasiisesi fealiyyet gdstera bilar. Maddi texniki baza imkan
verdikde ibtidai ve natamam orta tehsil pillelarinin sinif vs gtiniittza-
drlmrg qruplannda gagirdlarin orta srxhEl 20 nefar, orta tahsil pillo-
sinds l3 nafar miiayyen edilir. Lakin 6lkomizda hala iqtisadi gatin-
likler movcud oldugu iigtjn makteblarimizin akssriyyetinda gagirtl-
larin orta srxllrmn nezerda tutulan saydan artrq olmasrna yol verilir'
Natamam orti tahsilli gagirdlarin timumi orta tehsil almalarr iiqiin
oxuduqlan peqa-ixtisas tahsili mcktsblarinda ve miivafiq orta ixtisas
tahsili miiesiisalarinda qcrait yaradrlrr. $agirdlarin meyl, maraq va
qabiliyyati nezare altnmaqla iimumtehsil makteblarinin ikinci pillasi-
nin yuiu., siniflerindo va ugtincii pillasinda temayiillii sinifler (tabillt,
riyaLiyyat, humanitar, incosanet, ayn-ayrl fen-lar iizra va s ) yaradrla
bilor. Qabiliyyat ve istedadr ila ferqlenen uqaqlar iigiin ayrtca sinifler''
moktablor, gimnaziyalar, liseyler ve digar miivafiq tahsil miiassisalcri
da taqkil oluna biler.
Nadir istedadh gagirdlarin timumi tohsilinin vaxtlndan owal baga
gatdrrmastna miivafiq icra hakimiyyeti orqantntn miisyyenleqdirdiyi
qaydada yol verilir.
^
bnUiriitit maktab orta iimumi tehsilin verilmesini tamin edir'
Giiniiuzadrlmrg moktabler aileya komak meqsedile yaradrltr, qa-
girdlerin dersdenkenar torbiyasine vs tohsilina komek edir' Bela mek-
iablarin vezifesi Eagirdlarin hertorefli inkiqahna komek etmok, onla-
rrn maraqlannr darnoklar ve digar yollarla inkigaf etdirmakdir'
lnternat mektableri. Valideynlsrinin ms9fullu[undan asrh olaraq
ugaqlar hafte srzinda maktebdo ya$aylr ve oxuyurlar' Xususi istedada
malik qagirdlar iigiin de internat mektablari teqkil olunur, orada ugaq-
lar oz qabiliyyet va istedadlannr daha yaxqr inkigaf etdirirler' Mesa-
lan, xorioqriitya mokteblari, musiqi ve ya riyaziyyat tamayiillt inter-
nai mektablari da bu qobildendir. Bela mektablerda gagirdlara hem da t
orta tehsil verilir. Dcivlot statuslu mektablerin maliyye vasaitini, asa-
san, d<ivlat <idsyir. Lakin miiayyan qismi da valideynlarden toplanrr'
ivlaktabyani internat mektabi uzaq mesafade ya;ayan, gelib-get-
masi getin olan gagirdlar tigiin taqkil olunur'
Bii fenni dahi derinden 6yrenmok iigtin mektabler (siniflar)
gagirdlorin xiisusi istedad ve qabiliyyatini inkiEaf etdirmek iigiin te$kil
olunur.
t46
Sanator - pega maktablari va ugaq xastexanasl, sanatoriyalar ya_
nrnda mektablar uzun miiddetli miialiceda olan ugaqlann orta tahsil
almalarmr tamin edir.
Axqam ncivbali vs qiyabi mekteblar iglayan genclerin miixtloif se-
boblar iiziindan tahsilini davam etdire bilmadiklari halda ta$kil olunur
va orta tehsil verir.
Liseyler, kollecler va seminariyalar orta ixtisas ve pege tahsili verir.
Xtisusi.makteblar - nadir istedadr olan uqaqlar iigiin tsqkil olunur.
Bela mektablare musiqi, xoreoqrafiya, tasviri sanat salesinda an
qabiliyyatli ugaqlar qobul olunurlar.
Olahidde maktebler. Bela maktabler hziki, aqli cahotden qi.isurlu
ugaqlar iigtn (lal-karlar, korlar va eqilce kom) tegkil olunur. Lal-kar_
lar iigiin mekteblarda tehsil mtddati 9 ildir. Lakin hemin uqaqlann
idrak imkanlan mehdud oldu[u iigiin onlara bu q itaa adi iUtiaai
mektablerin proqramlarr hacminde bilik verilir. Tehsil miiddati I l-12
il olan sekkizillik lal-karlar maktableri de vardrr. Lal-karlar mekteblo_
rinde gagirdlara tahsilla yanagr, uyfun pegeler de verilir. Bu makteblar
de internat adlamr.
Oqilco kam ugaqlar iigiin ibtidai yardrmgr makteblor da olur vs
burada tahsil miiddati 7 ildir. Bu miiddatde ugaqlara sads pege de
riyreditir.
Btitiin bunlarla yanagr, pe$e-texniki orta ixtisas msktableri do var_
drr. Bu maktoblerds yerli garaite, gagirdlerin arzu ve islayino miivafiq
pegelar verilir.
Ali makteblor. Ali maktablar d6vlat tarofindan va miivafiq icazaler_
la ozel qaydada agrlrr. Bele ali tehsil veran makteblar universitet, insti_
tut vs akademiya forma6lnda orur. Bu mokteblerda ali tehsil dcird for-
mada hayata kegirilir:
l) eyani tahsil- istehsalat va idarolerde islemavenlar iiciin.
2) axqam tehsili-istehsalatda iqlsyonlsr iqiini
3) axgam- ayani tahsil - I vs Ii kurslarda istehsalatdan
ayrrlma_
maqla. sonrakr kurslarda ise istehsalatdan ayrrlmaqla
trt,rit r..ir;
4) qiyabi tehsit.
Ma€istratura va aspirantura genclara elmi darsco
vermokra ari
msktcblarde ige hazrrlayrr.
Tehsil sistemi daim tekmillegir, xalqrn tshsil
almasrnr real imkanlar
[zarinds qurur, zshmarkeglarin medani i,rk,$"il;;^l;il"srnrn
millagmasine kcimek edir. tak-
147
7.2. Talimin moanununu miioyyon edan normativ sanadlar
Talirrrin mezmununu miisyyan edan normativ sanadlara tedris pla-

nl, proqram, derslik va dars levazimah daxildir.
7.2.1' Tedris Planlarl
\Her tip mekteb iigiin tehsilin mezmunu vahid tedris plam ila mi.isy-
yei, .aUiil Nadir tsdris planr? lTehsil miiessisalerinin tipindan asrh
olaraq hamin makteblerde kegirilen fanlarin ardrcrlh[rm, macburi
siyahrsrm ve her bir sinifde har bir fenna verilen saatlann miqdarrnl
miiayyen eden, Tshsil Nazirliyi tarafinden tesdiq edilen drivlat sana-
dina-tadris plam deyilir. Tedris plamnda tedris ilinin nege hafta olma-
sr, imtahanlann, tetillerin (kanikullann) baqlanmast, qurtarmasl ve
diger mxeleler deqiq gdsterilirf
<iT dri. olanlarr bir stra xiisusiyyetlari ila saciyyalenir:
\ t. Trd;r planlarr mekteblilerin ahengdar inkigafrnr temin edir.
Tedris planlairnda humanitar ve tsbiet-riyaziyyat fsnlsrine tsxminen
- miqdarda saat verilir.
eyni
2. Mtixtelif tipli mekteblerin tedris planlannda miiayyen ardrcrlltq
ve vahidlik g<izlsnilir.
3. TedriJplanlartnda har bir tedris fenninin yeri, hecmi, sinifdan-
sinfa kegirilmesi ardrcrthlr miiayyen edilmiqdir. Bu ise tedrisin elmi
seviyyesini tsmin edir.
4. Miixtalif tedris miiessiselerinin spesihk xi.isusiyyetleri nazare
ahnaraq, her bir mskteb tipi iigiin todris plam tertib edilir)$4iiasir
orta iimumi tehsil mektableri iigiin tsdris planlarrnda fenler iig b6yi.ik
qrupa botiiniir: mecburi fanlar, gagirdlarin seqimine g6rs fenlar va
."lit"b gr.urrnrn miiayyen etdiyi fsnlsr. Macburi fenlere Azarbaycan
dili va edabiyyat, riyaziyyal, xarici dillar, informatika, Azarbaycan
tarixi, iimumdiinya tarixi, co$rahya, biologiya, fizika, kimya,
resrnxet, tesviri incasanet, musiqi ve nafme, fiziki madaniyyat (bedsn
tarbiyasi) vs emak tarbiyesi daxildir. $agirdlerin segimi-ne aid olan
fenloia ikinci xarici dil, xarici dili 6yronilen olkalerin (xalqlarrn) ede-
bi1ryatr, diinya badii madeniyyeti, dinqiinashq, mantiq, felsefe, astro-
nomiya, iqtisadiyyata girig va s. aid edilir. Makteb gurasr yerli garaiti
nezera altb miieyyen mesalalari dyrenmeyi maslshst bilirl
148
.-..-.
\Tsdris fenlari tabist, camiyyat, insan tefakkiirti qanunlan va qanu-

nauy[unluqlannr ardrcrl va mentiqi, elaqeli gekilda riyrenir, elmlerin
esaslanna dair gagirdlare konkret bilikler verir. Meselen, Azerbaycan
dili vo edabiyyat xalqrmzrn menevi ssrvati olan ana dili haqqrnda,
heyat heqiqetleri va gergakliklerinin obrazlarda ifadesi olan sdebiyyat
haqqrnda atraflr melumat verir.l Azarbaycan dili <iz qrammatik
formalan, sdz ehtiyar, tislub imkanlan ile barh-beherli alacr xatrrla-
du. Ozii de bu afac o qeder barhdrr ki, budaqlan agihqdan srna
biler (Mark Miiller). Dil xalqrn varhgdr, onun namusu va d6vleti_
dir. Odabiyyat, el edebiyyatr milletin menavi giiagiisi.i olub onun elkar
va amalm, istedad va kamal dorscasini g<isterir (y.V.eemenzeminli).
fTadris plamnda xarici diller miihiim rol oynaylr. $agirdlar xarici
dillarin tadrisi prosesindo dilin fonetik, qrammatik qaydalanm dyran-
makla yanaqr, dili ciyranilsn xalqrn hayat tsrzini, adet-enenalerini,
ayn-ayn Sair ve yaztgiann, alimlerin eserlarini, heyat ve faaliyyat_
lerini de oyrenir. Dil <iyrenmsk gox zeruri tolobat kimi qargrda durur.
Kim nego dil bilirso, o qadar adamdrr. Dil heyat mtibarizesinde qiid-
ratli silahdrrl
. \istar Azarbaycan. istarsa da diinya tarixi begor camiyyetinin ireliya
dolru inkigafrnr straflr gerh edir. Tarix sadaca olaraq iirixi haaissle-
rin sadalanmasr deyil, o hem de baqeriyyetin nece inkigaf etdiyini, na
kimi gotinliklerle qargrlagdrlrm, qelebalera nece nail oldupunu sks
etdiren salnamadir. Tarixan insanlar dag baltadan baglayariq bizon-
larr ve mamontlan ugurub salmaq iigiin xendeklar qazmg, miixtelif
heyvanlarr ahlilegdirmigdir. insanlar od elds etmekdon sevinerek ton_
qal baqrnda reqs etmeya bagtadrlar. insan buxar miiherrikini, mikro-
skopu. teleskopu kegf etdi, kosmosa qedar yiikseldi. Tarix bun_lan
oyrenir. Riyaziyyat maddi alemda hadise vs cisinlar arasrnda m<iv_
cud olan ksmiyyat elaqalerini, cismlerin makan ve faza formalanm
gagirdlare oyredir. Riyaziyyat gagirdlere onun ehemiyyetini, texnika-
yl.lizikaya. kimyaya tatbiqi yollannt <iyranmelerina gerait yaradrr. I
/ Fizikan.rn. tsdrisinda gagirdler mexanika, istilik. sas, igrq, elektrlk,
atom enerjisi ve s. haqqrnda malumatlara yiyelenirler. Fizikanm ted-
risindo gagirdler hom do miiasir istehsalatrn elmi-nezeri esaslann
riyrcnirler. Onlar maddi alemin qanunauyfunluqlanm, fziki hadis+.
lar urasrndakr asrlrLq alaqalarini dark edir, miieyyen bacanqlara
yi1:lcnirlar. /
149
\ Kimya kemiyyet ve keyfiyyet hadisalerinin deyigmelarinin mahiy-
yeiini dyrenmak iigiin Sarait yaradrr. $agirdlar kimyevi diistur ve qa-
nunlar iaqqrnda anlayrglar alr, tesarriifat ehamiyyatli elementlar
haoornda melumat kasb edir.l
t ilioloeivanrn tadrisi prosJsindo gagirdlar bitki, heyvan ve insan
o.\uni#inio hsyat Earaiti, bunlann arastnda olan asrhh[r va qarqrhq-
h siaqenin mahiyystini, canh orqanizmin inki;af qanunlarrnr tiyranir-
lar. tsioloeiya sagirdtardc ekoloji tefekki.iriin inkigafina dair anlayrg-
lu., hor*aluqd,t--uqla onlan tebiatin qorunmasr igina cslb edir'
lMusioi. iasviri incosanat gagirdlari gorkcmli bas(akar. ressam ve
helkalteraglarrn hayatr ila. xalq musiqisi ila tanrg :9i.t{ Bit meselani
q"ya lazrm bilirik ki, qagirdlere Temailrq abidalari, heykslta-
"t-"yi
raihq haqqrnda az malumat verilir. Halbuki, memarhq abidelori
xalqtn tarixi yaddagrdrr'
\ Iiadan tertiyesi vo amek qagirdlerin saflamhfrnrn, hziki inkigah-
nrn, amek qabiliyystinin artrnlmasrna xidmat edir' Bu fsnlar gagird-
irii'V"t"nio mtidafiesina ve emok hayatrna hazrrlayrrl Onlar dsrk
edirtar ki, badan tarbiyasi insanlartn sallamLlrnr tamii edir, emok
begariyyatin bagr iizorinda adsbi yanan gamdtr' Badan tarbiyasi vs
idman ialqrn tiilh kimi grxrg edorak, Azarbaycantn diinya miq-
"lgiri
yasrnda tairnmastna gerait yaradrr. iki halda Azarbaycan Drivlatinin
ilimni galdrnlrr, Bayrafr g<iylars qaldrnhr' Bunlardan biri olke prezi-
dentinin xarici cilkelerdo resmi g<iriigii, ikincisi, idmanqtlann qalaba
qazanmastdtr. $agirdler dark edirlar ki, diinyada an yaxqr darzi badan
tarbivosi. an vaxsirossam insan badenini formalaqdrran idmandrr'
1C'tiriindtiiii kimi, tedris planrnda nezarda tutulan fenlar gagirdlsrin
ahangdar iniigafrnrn ve onlann intellektinin formalagmasrnda mii-
hiim yer tutur. /
150
7.2.2. Tedris proqramlan
proqramr hor bir sinilde har bir fanna aid biliklar sistemini,
. \Tadris
diihl'agoriigti vo manavi-estetik ideallann, praktik bacanq va vardig_
Iarin hocmini miiayyen edan ve Tahsil Nazirliyi terefindan tasdiq edi_
lcn drjvlat senadidir. Proqramlar tadris planr asasln(la tartib edilir.
Proqramlan miiollimler, maktab rahbarleri, rayon tohsil gciboleri
deyi;dira. bilmcz. Proqram gox ahomilyatli pedaqoji ve metodiki
sanetldir.l
I Proqram izahat voraqi ilo baglayrr. Burada har bir tadris fenni qar-
qrsrnda qoyulan vazifelar, onun tarbiyavi ehamiyyeti qeyd edilir, fsn_
nin tadrisino dair metodiki t<ivsiyo va gristeriqlor vlrilir. iroqramlarda
tedris materiallan sistemlilik ve ardrcrlhq prinsipi asasrnda tartib olu_
nurl Bu is: o demakdir ki. hor bir fenn elmin sistemini miihahza edir,
hcr bir movzu riziindan awal kegirilan mdvzulan tamamlayrr, sonra
tedris edilacek mtivzulara zenin yaradrr.
Pro.qrarnlar an miihtim didaktik talabler nazera ahnmaqla tartib
eclilir lProqramrn tartibinda baghca getinlik elmi materiallairn sefil-
mesidir. Ona gorc ki, elm siiretla inkigaf edir, yeni kogfler va ixtiraiar
baq verir. Bu nailiyyetlardan istifada edib proqramlarr yeni mazmun_
da rarrib etnrak vacibdir.l Bagqa scizle, 'mekrablileri miiasir elm ve
rnedrnryyot sarvetlari ila silahlariltrmaq, respublikamrzda qurulmaq-
da olan hiiquqi vo vatandaq camiryoti iigiin laam olan gaxsiyyeii
formalagdrrmaq zaruretine asaslanrr. tBuna gcirs dr proqramlar miit-
laq elmin miiasir nailiyyotlarino ve moktablorin,qargrsrnda qoyulmug
lalim vazifolerina uyfun tertib edilmalidir. proqiamlar valnri tohsii
vazifelarini deyil. tarbiyaetmo vezifelerini da yerini yetirir.J
I Riyaziyyat proqramrna vektorlar, trireme kamiyyetlari ve inteqral,
xetti proqramlagdrrma, reqemli elektron-hesablama magrnlanndan
istifade edilmesi va s. maselelar daxil edilmigdir. Fizika proqramrnda
atom-molekulyar nezariyyosine, igr$n dalla ve kvani xassalerina,
elektronikaya va s. masolelare xiisusi ahemiyyat vcrilir. Biologiya
proqramlna hiiceyrenin qurulugu va lunksiyalanna dair miiasir niie-
riyyaler, genetikanln, seleksiyann, ekologiyanrn, histologiyamn asas-
laq daxil edilmisdir.f
|{Humanitar silsile fanlerin bdyiik tarbiyevi ehamiyyeti vardrr.
Odbbiyyat, tasviri incesenat ve musiqiya aid iroqranrlarja gagirdlarin
l5l
etdirilmo-
estetik hisslerinin, badii yaradrcrhq qabiliyyotlarinin inkigal
senis yer vcrilir.\l
"';;;;;;;l^r,,
sina
qurulu$unda iki yol - konsentrik v6 xatti vol seni$
yol hcr hansr bir kursnn eyni bolmalarinin iki
",1;,;;J;.'K.;sintrik
J"f, kecilm:sini nJzarda tutur' Bu zaman bolmalarin mcz-
genighndirilir va darinla;diriiit !:,1" Pil proqrrlmr
,""1,, taa.f,
-of
"r'""'u'"
,*"-n,if. o,nti t.)it-t'iti [tzcrine qo1'uian . rniixtclif . olgiilir dairelrr
proqrirm-
.;kii;;; tasavvtii etmak olar. Buna fizika, kiml'a' biologiya
i".tt,- .i*f gostennerk olar' Xatti proqratllirrda biliklel etmak
rnii:;1'rn
olarJ
6y"radilir. Ilrrna riyaziyyat proqramlartnt aid
".Jt.,fLtqf^
\ Prooiamlarda fenl;rarast otaqayc xiisusi chemiyyat verilir' Fan-
elmlcr arasrnda s:r-
I.;;;^;' ;i;;" irdrir;n etrni s:'vivvcsini viikscldir' kom^sk edirl Fon-
fr"U-r"ii* il"qelarinin mahiyyitini o1'tonnl'yc
i"."*.t ,foq" iagirdlcrin maniiqi rafckktiriinii inki;af etdirir' trliln
gorait yaradrr' onlartn iimu-
-r,,..i"f ".tr, "'liiurlu manimsenilmosine
f
qabilil y:rtini inkiSaf ctdilir'

"'i';:i;itktliJiir'
rnilesJirma
nruqto'nlnt' biliklcrin sistcrnli v'r ardtcrl monitt:-
,..rtr;;;;i't,nin c,.lir, tatlisdc rnircllimlcrin f:raliyyatinc diizgiitt
istiqarnat vcrir. )
7.2.3. Darsliklar va dars vasaitlari
I Derslik va dars vcsaitlori tadris proqranlrna uylun olaraq tortib

-l'rdris f:rnninn :rsits
,l i.ntit Nazillil i t,rrrllndcn tcsdiq ctlilir'
"atit,r.
;;;;,r;; dsqiq, sisiemli vc anlaqrqh bir 5akildc qcrh.ctlon kitaba
I"..ii-f. J"Vifi, bcrslikde qagirdlerin ciyrcnacaklcri biliklorin hacmi
vezilcsi clcrs-
;;;;;;. ;i'J', bir qckilde miiavven cdilir' Do.rslivirt osasiigiin mistcqil
;;-'"-fr eiilnriq biiiklari mohfsmladib dorinhSdirnrak
"
,sir.tt.f, q,tgiidc komck etmakdir\ . .. boliik tchsil islahatr
''\
rlor,rA"' r-cspublika mrz.la hayath keqiril:r.
r"l,ri'a.t.fttf.ii, yaranmastna sabeb olmuqdur' Fiemin dorsliklardc
oziiniitosdiq kimi
i;i;';;;,; acl:'t-enonal:,rina, milli oziiniidark' milli
rn"lrirf".i* gcnig ycr verilir' fiAzsrbaycan tarixi. \' sinifdan baglay:'raq
tarixi>> darslivi
;;;il;;r: H"iuir tinir iigiin avirca <Azsrbiil/-can
va diger fenler sahasinda do
;;;ti;;$d".'B, i9 adebivyat, cofrafiya
aparrlmr$drr.
""'iri. tcrtib-
.'rt.f ."i qeyd etmaliyik ki' edabiyyatdan yeni proqram
gilari 70 itlik Azcrbaycan odebiyyattna gox blgana yanaSaraq
152
S.Vurlun, S.Riistam, S.Rehimov, O.Valiyev, M.Rahim, R.Rza va
baqqa gair va yazrgrlara qeyri-obyektiv miinasibat baslayarak, onlartn
l,aradrcrL[rnrn oyrenilmesina gox bigana yanasmrgdlr. Bu, oz alimizla
adabiyl,at taliximizi pozmaq demak deyilmi? S.Vurfunun <Azarbay-
can> geirini kim yaza bilar?! Bu, xalqrmrzrn an azamatli himnidir.
M.ibrahimovun <Gclacck gtin), (Porvano> vs diger eserlerini kcil-
golemak kime fayda verer? ve s.
r,rYeni darslik yazmaq heg ds keqmiq madani, adebi irsa laqeyd
r';rhagmaq dcyildir'. Yeni dersliklarda yeni tafskk rt, yeni mcnrviyya-
tr keqrni;in lbnundu verm:k lazrmdrr(
Yeni darsliklalda elmin nailiyyetlJrina. gerq alimlorinin ks;flerina
gcniq yel vcrilmalidir, Riyaziyyat, kimya, tizika darsliklarinda Ol-Fa-
rabi, ibn Heysam. Cabir, N.Tusi. Ol-Xarezmi, Biruni, ibn Sina va b.
haqqrnda melumal verilir. Biologiyada inqubatorcian srihbet gedanda
gorkcmli alim N.TLrsi haqqrnda molumat vermak lazrmdrr.
l Drrslikl:rds sxcrnlar, qrafikler, gekiller ve s. eyani vasaitlerin veril-
mrsi eyaniliyi trmin ederak qagirdlerin bilikleri eyani gckilda menim-
samelarine garait ya radrr. \.
I Drrsliklorlc l,anl5r. pagirdlor dars vasaitlerindan da, mesola ve mi-
sallar kitabr, miintcxobatlar, liigctler vo s. kitablardan istifado edirlar.
Tedris vcsaitlcri gagirdlcrin bilik, bacarrq va vardiglerinin mrihkem-
lcnmasina xidmat edir. 1
1Darslikler va dcrs vcsaitleri hazrrlanarken elmilik, yrficamhq, ro-

vanhq, garhin daqitl ve aydrn olmasr va s. kimi toleblar nazora ahn-
rnaLdrrl
I
. Sual va tapgrrlqlar:
l. Tahsil nadir anlayrgrnrn mahiyyctini izah edin.

2. Tchsilin idrak prosesi oldu$unu asaslandrrrn.
3. Azarbaycan Rcspublikasrnrn tohsil sisteminin mozmununu agrq-
layrn.
4. Miiasir tclirnin mezmununu miiayyan edon senedleri xarakteriza
edin.
5. Tadris proqramlan milli korrinulium anlayrgrnrn mahiyyetini
izah edin.
153
VIII FOSIL
ToLiMiN QANTJNATIYdI.JNLUQLARI VO PRiNSiPI,ORi
8.1. Talimin qanunauYfiunluqlan
\Tsbiat ve camiyyatdc bag veren hadisalera zarurilik, tokrarolun

maq, i.imumilik, sabitlik xasdrrsa, bela had;selor qanunauy[unlucl acl-
lanri. Hamin qanunauylunluqlar asastnda qanunlar mircyyen cdilir '
Trlim btitdv sosial hadise oldufuna gtiro onutt qanunlarr camiyyotin
qanunlaflna uylun olur. Telimin .lanunlarr cls kateqoriyalardrr ki.
oracla hadisalar arastndakt olaqaleri, rnecbul iyyeti. iilnumiliyi aks
ctdirir'. Ona gora do qanuna bela tcrif verilir: Qanun hadiselara zaruri-
likla xas olan, tekrarlanan, ohyektiv, iimumi, nisbetan sabit alaqalarin
nracrnul udur. Qanun real suratda miivcud alaqalardirJ Qanun hadisc-
lorin daxili alaqasi ve bir-biri iigiin qargrhqh gart olmasr demakdir' Ha-
disc vc proseslarir, hsr ciir alaqasi qanun, qanunauygunluq adlandllr-
la bilmaz. Qanun iictin mtihirm, sabit takrarlanan, hadisalare daxilan
xas olan claqo va qarqrhqL gertlsr saciyyavidir.
f Talim, tahsil ve torbiya ictimai rniinasibotlarle,
maddi rstehsalla srx
alaqedardrr.f Telirn. tshsil hsrniqe her bir ictimai-iqtisadi quruluqda
maddi istehsalla alaqadar olur. Maddi istehsahn xarakteri tclimin '
tahsilin rnahiyyatini, onlarrn meqsadini miiayycn etmaye imkan yara-
drr-. Belc kil cemiyyatin iqtisadi hayatr dayiqdikca, talirn dc. tarbiya da
onun moqsad ve mezmllnu da dsyigir, yeni mozmun vo li-rrma kesb
edir. Dcmali, talimin, tehsilin, tarbiyenin maddi istehsalla claqasi
zoruridir'l Camiyyatin movcudlufunun ve inkigafrnrn asastnt maddi
nemetl:rrln istehsah tegkil edir. linsan yagamaq tigtin qidalanmalr.
geyinmali ve <iziina modsni maiqet geraiti yaratmahdrr. Bele zaruri
maddi nematleri alde etmak, hayati telebatlan <idemek [giin insana
istehsal aletleri, hemin alatlarden istifada etmek bacarlEl lazrmdrr.
Maddi nematlarin istehsah prosesinde yagh nesiller miiayyen biliklar
vs tecriibo toplamrg olurlar. Cemiyyetin inkigafi ve teraqqisi hbmin
biliklarin ve tocri.ibanin galacak nasillara verilmasini zaruri edir. Yagh
nasiller menimsediyi biliklari, topladrqlarr sosial tecriibani genc nesil-
lore vermekla onlan ictimai heyata, istehsalatr idare etmaye hazrrla-
yrrlarl Bela hazrrhq miitleq zaruri foaliyyet toleb edir. Hsmin fealiyyat
isa talimdir. Demeli, <insanrn iimumi tebiatina lazrmi istiqamst
154
crmakla, onun mtieyyen emek sahesindo maharet ve tacriibe ald,
tmesi iigiin, inkigaf etmig, ham de spesifiklik kesb etmiq bir iq qiivvr
,ine malik olmasr iigtin ona miieyyon tahsil ve ya terbiys verilmelidir,
(K. Marks).
\Buradan belo bir natica grxrr ki, talim va tarbiyenin birinci qanunu
onun maddi istehsalla slx bagh olmasrdrr. Pedaqogikada qanundan
daha gox qanunauyfunluq anlayrgr igladilir.y Lakin qanunauylunluq
qanundan geniE a nlayrgdrr.tQanunauyfiunluq goxlu qanunlairn mac_
-Tiyyiy ifada edir. Talimin qanunauyfunluqlarrnr <iyrenmak bir gox
didaktik sistemlarin tedqiqat obyekti olmugdur.!eanunauylunluqiar_
dan qanun grxanhr, formalagdrrrlrr.
\ Telim prosesinda dialektikanrn iimumi qanunlan tazahiir edir.
.Talim prosesindc ziddiyyatler mcivcuddur. Bu ziddiyyetlar da dialekti-
kanrn (ziddiyyetler inkiga[rn miibarizosidir, tabiet ve cemiyyat
hadiselari arasrnda ziddiyyatlar m<ivcuddur) qanunlanna uy[uniur.
Fu, talim prosesindo de ciztinri gostarir. eiinki har bir a9yi, hsr bir
hadisa akslikler vahdotidir. Biitiin obyektlera daxili eks taraflar, meyl-
lor xasdrr. Daxili eksliklcr har hansr bir obyektin ve prosesin quru[u_
gunun ayrrlmaz xiisusiyyctidir. Bununla yanagr, hcr bir obyelitin va
ya obyektler qrupunun <iztiniin spesifik ziddiyyatlari var ve bu ziddiy-
yctlcr konkret tohlil vasitasila agkar edilir, Oksljklcrin miibarizeii
inkigafrn horakatverici qiiwosi, manbayidir. Talim prosesinda gagird-
lcrin inkiqafi ziddiyyctlarin miibarizasi neticesidir. Talim proiesinda
bag veran dayigmeler islahat yolu ila deyil, zidcliyyatlarin mtibarizcsi
yolu ila baq verir.
. \Tabi6t vo csmiyyatda har gey dayigir, yenila;ir. inkigafedir. Bu eyni
ile lerbiyaetmo proscsinc dc aiddir. Talim proscsindc oyradilen biiik,
bacanq va vordiglcr-in hocmi dayigir ve yinilei;ir. Buridan bela bir
qanunauySunluq yaranrr ki, cemiyyst inki;a{' ctdikca onrin sifarigini
yerina vetiran makteb dr tclim, terbiye ve tchsilin mazmunu, metod-
lan, prinsipleri, taSkili lormalan ve s. da dayi;iir vc yenilegir.
$agird
<izii da oqli vs fiziki cahctdan. habela. mcnavi cah:rtdan inkigai eaib
kamillaSirl
Tabiat va cemiyyet hadrsolari bir-birindon tacrid edilmiq halda de-
yil, bir-biri ila srx vahdctda bag verir. Bu isa o demakdii ki, talim,
tarbiyc, tohsil mesaleleri do bir-birilc srx vrhd.rtde baq verir. yani
pedaqoji prosesin biitiin komponentierr bir-bir.i ila vehdatds olub
bir_
birini tamamlayrr. Maktobli gcxsiyyati ncivbo ilc, hissa-hisso devil. hir
155
biitdv tam kimi formalaqrr, onun aqli, manevi, amak, estetik, ekoloji,
iqtisadi, hiiquq terbiyasi bir tam kimi heyata kegirilir va ahengdar
' fahsil kimi
$exsiyyat tegekktl edir.
sahasinda yenileqme davam edir ve yeni tahsil sistemi ila
kohna tahsil sistemi arastnda miibarize gedir' Bu miibarizcnin esastnt
daxili hareket niivesi taqkil edir. Bu talimin asasrnt tagkil eden
qanundur, tarix boyu telim sisteminds movcud olmuq ve movcuddur'
\Talim prosesinde kamiyyet dsyiqmelerindon keyhyyet deyigmalari-
nc kegid quorrru talimde miihlim yer tutur', $agird. her giin inkigal
edir, onda'kamilyet vs keyfiyyat deyignaleri ba; verir' Bu dayigmaler
tadricen baq verii. Kemiyyet deyigmslorino motivler, gexsiyyotin tala-
batlan, l-eaiiyyatin fardi iislubu va s. daxil etmak olar' Kamiyyatin
keyfiyyeta keqmasi inkart inkar qanununun mexanizmi esastnda baq
,"iir. inko.ro heraket mexanizmi tehsilin va tcrbiyenin formalaqma-
srnda tezahiir edir. Keyfiyyet gevrilmasi kdhne halrn inkarr kimi
-i;ilt olur. inkar hei ciir inkigafin
miimkiin labiid va qanunauy[un cshati-
;;. olmasaydt, camiyyet durfiun bir batiqhfa gevriterdil in-
karr inkarrn xarakterik xiisusiyyeti Jnun geriya dcinmezliyidir' h-lEaq-
hlr yeniyetmelik, yeniyetmaliyi genclik drivrti inkar edir' Inkar ecien-
la- i;kai olunan arastnda varisliyin yaranmasl bu qanunun baqhca
xiisusivvalidir.l Devilanlardan [malum olur ki' telim mtivafiq qanunlar
,.u.rndu Utitth naltarda ancdq tehsil vo tsrbiyani asas vazile kimi ha-
yata kegiran emsli fealiyyet prosesidirl .Pedaqoji prosesin terkib
Lirsasi oian telim hamiga tohsil ve terbiyenin mezmunundan asrlt ola-
raq carayan edir. Bu mozmunu tahsilin pillalorinda gox aydrn gekilds
g<iie bilirik.\Uqaq bafgalalndan tutmus ali mekteblerin magistr pil-
iasino qedor irai bir piitanln ciz mezmununa uyfun olan tsdris planlan
tatim laalivvetini tanzim edir. Oks tsqdirda tehsil vs tarbiysdan kenar
heg $ir telim prosesi mcivcud deyil. Demsli. vahid pedaqoji prosesin
tar'kib hissesi tlan telim bu prosesin vahid qanunlarl asastnda tahsil-
landirma - elmlendirma, tcrbiyaetmo inkiqafetdirme. bu maqsadlo
inandrrma ve ahgdtrma vozifesini yerino yetirir' flecriiba isbat eCir ki,
telim iigiin prinsip kimi qebul olunan qanunauylunluqlar, albatto,
yalnrz tehsil ve teibiyaetma vezifasino xidmat edid Belelikla, malum
Llur ki, vahid pedaqoji prosesin qanunlartnt hamin prosesin tarkib
hissolrri olan talim vi tarbiyenin arasrnda pargalamalrn heg bir clmi
esast yoxdur. Vahid pedaqoji prosesin iimumi qanunlartnt sistcm ha-
hnda talimin prinsipleri tesnif etmek zsruri qanunauy[unluqdur'
156
8.2, Talimin prinsipleri
8.2.1. Talim prinsiplari haqqrnda anlay4
I erinsip latrn_ srizii olub, esas, _biinrivrs demekdir. Tehm prinsipleri

ele. qti.l1tiry teleblardir ki, miiallimler f,".r" ALUir." lm"l etmekla
makteblilerin daha yiiksek ve mcihkem naticerarine naii
oiurrar. Terim
prinsipleri r" .ti"iii-ii-
_telim prosesinin istiqametini fealiyyetini
miieyysn eden cehatlari aqkara grxinr.fTelim prinsiplarinda
telim pro-
sesinin tipik. hadiselari iigtn saciyyevi olu" fUy"tiiu
Iuqlar.aks olunmugdur. Telim prinsiplarinin sisie_i yJinmrgdrr.lanunurygro_
Bu
*:l:lil,,t lt,:"r. qed.aeojl prosesrn qanunauylunluqtan teqkil edir.
rrenm pnnslptan tanxen konkret olub, miiayyen
ictimai talebatr eks
etdirir. Hela orra osrlerde obu Reyhan Bi.rri
fqzl-iii+a) tetimin beg
fl::'I:l1,l::"'l :p!o'',,ilaeiiurluiuq. ayarilik. ;,;;,ilq. asasqrlrq
(rnandrncrhq), nazariyya tecriibenin vehdeti. ictimai tareqqi ve
elmi nailiyyetlorin tasiri neticasinde_telimin
V"niquouo*VCunluqlarr
agkara grxdrqca, miiellimlerin tocriibasi,opf"nJrq'"u-1iii_in
prinsip-
lari da dayigir vs takmillagir.f
Telim prinsiplari tcdris prosesinin biitiin komponentlarine _
,
planlaqdrnlmasr va mijellim rorefindsn hryutu onun
tJgi.if..rl' .entiqir",
telimin meqsed va vezifelsrina, mezmunun mi.iayyanlegdirilmasins,
teqkili forma vo metodla,nrn segilmasine, ..ki'r'blii;;i;
taliminin
stimullaqdrrrlma.srna, radris prosesinin rrti."rr.irin-
talablari gerllandirir.
ilirliiin" u".ilrn
tadris prosesini optimal tegkil etmek iigiin
,,*Y,UTI1 frltebds
rrm llK novbrda talrmtn m:csod.va va,jfalarini miiayyenlagdirmayi,
miiel-
ta_
lirnin makrablilarin goxsiyysrin inkipaf etdirilmosi-i,lrii"illm
leks.yanaqmafr birmaridir. Torimin prinsipl..i
f.".p_
.;rtiniir'i#
miiellim vc qagirdlarin talim proseiindeki bi.g, f;;tiyt;,ird,
ifadasini
,up,..
Talim prinsiplarindan diizgiin, maqsadyrinlii i#fuOo
rnt.f _
irmlar trtrmdo yiiksak naiJiyyotlar elda eda bilir. "'a'itaita.
, Belelikle, talim prinsipleri pedaqoji fikir vs maktabin tarixi srna-
!rndan grxanlmrq ela asas tolablordir ki. onlar il;;ji prosesin,
qagird-miiallim minasibetlarinin <iziiliinti
taq*f eaii. iaf-inl prinsiplari
l:.Tl1d1 srx qarqrhqh alaqa mcivcuddur. BunlarJan ii.i'fozurauqau
biitdvliikda talim prosesi pozutur.
t57
Telimde prinsiplerle yanagr, qaydalardan da istifada edilir' Qayda-
lar prinsiplardan irali gilir, onlarr konkretlaqdirir, miiallimin istifada
Liaivi p.iv"tnfunn xarlakterini miiayysn etmskle prinsiplarin reallag-
arirf-ur,"u gerait yaradrr. Telimin prinsiplari ve qaydalan talim vezi-
frlerin, ,, ictimai iereqqi teleblorina cavab vermekla, telim prosesinin
iirnu.i i.tiqu."tini, onun xarakterini, miisllimin oyredici fealiyyati-
nin osaslartnr va gagirdlarin darketmo fealiyyetinin idara olunmastnr
tamin edir.
Deyilanlerden tam aydm olur ki, talim ameli fealiyyet olaraq ter-
biveetmanin biitiin funksiyalartnt yerina yetirir' Lakin pedaqogika
ai.iil u" ders vesaitlerinda telimin prinsiplori ila yanagr, terbiyenin
de prinsipleri tasnif olunur. Bu da telimle tsrbiye arastnda proses
,r.,trtr nutod,. va talimin vozifosinin esaslt surstde heyata kegirilme-
rin, c""ti"fik t6radir (miiqayiso iigiin son dovriin pedaqogika darslik-
iiii"i" t"fi.in prinsiplarinin tosnifini 160-cr sehifedeki cadvalda nii-
eden tocrii-
muna kimi qeyd edirii). Pedaqoji prosesin tamhlrnr siibut
-u.
i"ii-i. piiiriplorinin pedaqoji prosesin qanurlan esasrnda sistemli
."nta, trrnif ot"i*utroitdrb "dit Miiasir marhelede telimin prinsip-
ierini qeyd olunan mazmunda tesnif etmek vacibdir:
1. Talimda meqsady6nliiliik prinsipi;
2. Talimin hayitla alaqalandirilmssi prinsipi;
3. Talimda giiurluluq va fealhq prinsipi;
4. Talimda aYanilik PrinsiPi:
5. Tslimde biliklerin mohkamlondirilmesi prinsipi;
6. Telimda yagauy[unluluq prinsipi:
7. Telimda ferdi YanaEma PrinsiPi;
8. Telimde nikbinlik Prinsipi;
9. Telimdo hormat ve talabkarhq prinsipi;
10. Talimds taleblarin vahidliyi prinsipi;
I L Telimda sistematiklik va ardrcrlhq prinsipi;
12. Telimde fenlararasr alaqa prinsipi;
13. Talimde demokratiklik ve humanizm prinsipi;
14. Talimda koltektivin tarbiyaedici tasirinden semarali istifad:
prinsipi;
15. Talim prinsiplerinin qarqrhqlr alaqasi'
Goriindiiyii kimi, hsmige tatimin prinsiplerinde xiisusi vurfu ile

q"ydolunutt.lrnilik,tohsilvericilik,inkigaletdiricilikvetarbiyeedicilik
158
anlayr$lannr qcyd olunan prinsiplarin torkibine daxil etmedik.
ei.inki
talimin maqsed vc vazil'csi tahsil vermek, elmlendirmak, inkigafitdir-
mak, terbiya vcrmakdir. Bu masalaler tolimin vezifelari behsinda garh
ohrnub.
ikinci, telirnin tsqdirn olunan prinsiplarinin tasnifi indiye qsdar ya-
zrlan darsliklercla vcrilen tasniflsrdan farqlidir. Telim-terbiye vaLid
pedaqoji prosesin avnlm:z tarkib hissasi oldufiu iigiin bu vahid qa-
nunauylunluq tclimin prinsiplerinda tasbit olunmugdur. Tarbiya ie_
lirndcn aynhqda m<ivcud deyil va telimin maqsadi ham da terbiyl ver_
rnekdir. Malum haqiqatdir ki, telimin prinsiplari biit<ivliikde tarbi_
yonin heyata kegirilmasina xidmat edir. pedaqoji prosesin vahidlik
qanununu nazara alaraq hamin prinsiplari telim vo lerbiye arasrnda
pargalarnala elmi cahetden hog bir ehriyac yoxdur.
eiinki islim biitiin
hallarda torbiyani ham aksiomatik va ham da epestemik formada
hcyata kegirrr (Bu barade terbiya faslindo aydrnhq verilecak).
159
0002 8:lriobxP.d
,irsulpod Z00Z
P)irSohrpid
ctr Prr ururlsr\n:lpld

' I002 PlriohtPrd
'q c\ ulu.l\Pls
'z00z rrr{t8ohvpcd
ôrucls4u
I
'ri{P(Pd e
'z00z P:lr.iobPPcd
,\orulzul{ N
Z00Z PlriobPPid
cP\tzrle H ,\o\Pqqv v
'0002 c\IiohPprd
roLur(ctl e
'AOUrl,,ry N
'9661 t:{riohrrPrd
ACir?\t l ,\oLlltLlS v
'^c,{PiV e .\oqrlrl A
't66 | rrlriobuP.d
e
o
I
a
Z
z
fo
=
F
7i
8.2.2. Talimda moqsedyiinliiliik prinsipi
_ Azorbaycan Respublikasr vetandag camiyyoti gsraitinde hiiquqi

drivlet qurmuqdur. Bela bir nahang manevi, iqtisaji, siyasi prosesde
gcnc_ ne_slin tsrbiyasinda aydrn maqsadin miieyyon edilmasi
baghca
$artdir. Yani indiki durumda Azerbaycan dovletina ne kimi veni nesil
lazrmdrr? Ganc neslin quruculufumuzun msqsadini aydtn baqa diig-
ma_si t9!lm prosesinde hayata kegirilir. Tslim prosesinde uqaqlar
mi_
valiq biliya yiyalanmekle sqli, exlaqi, iradi, Iiziki cehetden iniigaf et_
mig olur. Telim sadece bilik vermir, qazanrlan biliklerin Vatons, xal-
q_a, d<ivleto, <ilkenin iqtisadi, siyasi, menevi inkiqafina
xidmat etm+
sina inam yaratmaq, Azerbaycamn feal va menavi cahatdan inkigaf
etmig vatandaglanmn yetigdirilmosins xidmat edir. Talim terbiye et_
mak vszifasini icra etdiyi iigiln. maqsadydnlii, miitagekkit prosesdir.
Telim,uzunmilddatli prosesdir. istar-istamoz bu prosesdo aqli, exlaqi,
elmi diinyag<iriigii formala5rr, vatendaq yetiqir. ilu sabebden talimda
meqsedy<inliiliik zaruri qanunauyfiunluqdur. Miiallim vs tarbiyegi
telimin maqsedini dcivlatgilik baxrmrndan menevi va htiquqi celratdan
aydrn derk etmali va mcihkem eqide ils hayata kegirmeyi bao"m"_
hdrr.
8.2.3. Talimin hoyatla elaqalendirilmasi prinsipi
Talim prosesinde tedris olunan fanlerin her biri heyatla, ictimai

mijhitla, emakle, <ilkada geden quruculuq igleri ile alaqedardrr. Bu
maqsedle her bir fennin mezrnunundan asrh olaraq nazeri biliklar toc-
riibe ila, hayati hadisa vo faktlarla elaqalandirilmolidir. Bunun iigiin
gagirdlar ictimai-faydah iglerde, ekskursi y alarda, g<iriiglerda, kiitievi
tadbirlerda, praktik iglarde i$tirak etmalidirlar. Bela tadbirlards igtirak
etmek gagirdlerin eqli va fiziki qabiliyyetlarini praktik olaraq inkigal
etdirir. Qtnki praktika idrak faaliyyetinin manbayidir, haqiqailari ob_
yektiv qiymetlendirmayin yegano meyandrr. Bu iqde istehsalit prakti_
kasr miihiim rol oynayrr. Nezeriyyanin 6yranilmosi tacri.ibaya istinad
etmelidir. Telim prosesinda bu prinsipin heyata kegirilmasi ugaqlann
hayat foaliyyatini dtzgiin tegkil etmeye, csmiyyato faydah olan iglarda
giiurlu igtirak etmak imkanrnr yaradlr ve insanlann sosial tecriibesine
yiyclanmesina xidmst edir. Tolimin hayatla, emaklo ve rilka
161
!luru!uiUgu ilc elaqelandirilmasinin bir miihrirrr cahati dc qagildl:rrin
gii"trri gritnn u, digar lcatiyyat n<ivlarina calb olunmalarrdrr'
"-"y.
Eu msqsadlc taqkii olunmuE cmak uqaqlarda ztivq yaratmahdrr'
Dtiz-
giirrirqiif olunmug sevindirici amck insantn imkan ve qabiliyyatleri-
iin inkiqal etdirilmasinin asasrnr te$kil edir, qaxsiyye tin diinyagoriigi'it-
--- vc menovi simasrnr formalaqdtrtr'
nir
prinsipi
ftfi-in hcyatla, dovlet qurucululu ita alaqolandirilrrasi hayatla
,r"zs.iyy" ila tacriibanin vehdstini hayata keqirir' Talimin ala-
qrri piir.ipim mohdud gakilda tekce derslarda praktik iglerin yerina
J"ii.i'tm".i^ki*i baxmaq olmaz. Bu prinsip tclimin taserriifat iglari ilc,
;;;riJ^t cmokle, tebiatin miihahzasi ita, maktablilorin miixtolil icti-
;;i-;;;ktik iealiyyeti ila claqalcndirilmcsi kimi miihiim elementlori
oziinde
-- birlsqdirir.
dy-
ilir-i" amakle, hcyatla claqalcndirihncsi prinsipi mckteblilarcyarantr'
tarzi, yeni dovlot quruluqu
- ki, Azerbaycanda yeni heyatgenc
'rcdir
nesil daha gox torpala ba[layrr'
Bu pxinsipla yetigmekda olan
uro.tt,q, .titt"qillik ulrunda mi.ibarizaye qoqulur, milli manini vc 9rx-
,i trvuq"tl"i daiindon dark edir. insanlar ermeni iglahnda olan tor-
iôiir' orua etmak iiciin ciddi-cahdla gahqrrlar' Torpaq sarvetdir' tor-
'p^q."aai nemetlarin menbeyidir, torpaq vstendir' Demoli' tclirnin
i,.y^tto ,tuq.t"nmesi torpala qay[r gostarmeyi, torpalr qorltma{t
'- edir.
tslab
i"iit" prosesinda gagirdtari ahata eden alcrnin, ctraf gcrgekliyin
yalnrz miisbat tesir gSsterecayine istinad etm'k ollnaz,.pis tesir g<is-
iare bilacsyini da neiare almaq laztmdtr' Xalqtmrztu dtigmanleri hcr
cilr taxribat etmaye, dovlat qurucululumuza manc olma!a gahqrrlar'
Son illor televiziya veriliglsrinde xoqa galmal'cn cohetler goxalmrg-
drr. Hayh-kiiylii, ogtq-tugtq telefilmlar, veriliglar gagildlorin mansviy-
yot,ro ."rlt i"tir edir' Bu i<imi neqativ hallara qarql ciddi miibarize
lpo..oqao talimin emekla, hsyatla elaqalendirilmcsi prinsipi gox
yiiksak shemiYYat kesb edir.
t62
E.2.4. giiurluluq ve fealhq prinsipi
. Talimin an vacib gartlarindan biri gtiurlu fealiyyetdir. Biliklare

yiyalonma, asasen, giiurlu faaliyyetin naticasinda yarinrr.
$iiurluluq vo
fealhq prinsipi pedaqoji prosesin mahiyyatindan irali galii. Mektabli_
larin qiiurlu foaliyyati olmadan talim prosesi istanilen nlticeni vermez.
Bu prinsip talimda gagirdlerin faal rolunu, fakt ve hadiselara qiiurlu
miinasibatini aks etdirir. gagirdlerin faalhs va giiurluluSu yalniz tad_
ris. materiahnr qavramaq, yadda saxlamiqla kifayatlelmir, habela
onlan bilikleri miistsqil olaraq elde etmeya, faktlarin tehlilino va on_
larn alverigli gakilda iimumilagdirilmosina istiqamatlandirir.
$iiurlu
manimsenilmig biliyin bir nega elamati vardu: awalan, gagird 6yran-
diyi materiah ciz scizlari ila danrga bilir. ikincisi, dersliklar ve dois vo-
saitlorinda verilmig ni.imunolerla kifayatlanmir, rizlari alava misalrar
gatirib fikirlsrini mentiqi ardrcrlLqla qsrh ede bilirlar. Ugiinciisii,
alde
etdiklari bilik ve bacanqlan praktikaya totbiq ede biliriar. Neticada
materiallannr giiurlu menimsenilmasi tolimdo formalizmin qar$rstnl
alrr va biliklerin mcihkam menimsonilmesine sebab olur. Gdriindiiyii
kimi, mekteblilerin tolimde fealhfr, giiurlulufu va miistaqilliyi qarir_
hqh elaqeda olur, bir-birini tamamlayrr, biri digari iigtin
9r.t olr..
gtiurlulq ve faalhq talimin an qadim prinsipiarinden biridir. garqin
g.irkemli mitollimi ve filosolu Obu Reylan Biiruni (973-104g)
t;limin
(prinsiplerini) rasnif edorkan giiurlulufu birinci esas gri_
:.1n,,3111:r,
Iiirmiigdiir. Oyranmeda miigahide, mi.iqayisa etmak, mslumdun
,t.la, yaxrndan uzafia getmeyi dork etmak yalnrz giiurlu fealiyyat-."_ za_
.n:rnr mtim[:iindiir.
. gagirdlari faallagdrrmaq iigiin miisahibedan, yeri gsldikda gagird_
dan garh olunan maselanin nedon ibarat oldu.,nu soiugmaqdan-isti_
1.,de. etmekla, problemli veziyyot yaratmaqla,lagirdlari
heyratlendir_
ntakla_ yiil:.rft faalhfa, giiurlulula nail ol*uq 1ln.
Bele olduqda
g,rgirdlar miiallima diqqetlo qutaq asmaq, fikirlegmek,
faal olmaq ia-
rureti qarqrsrnda qalrr.
. .$agirdlar
mtiollimin aprnrn onlara toraf elm gayrnr axrdan manbo
oldu[una inanaraq, bu manbenin agrldr[rnr gOran timi heg bir geyin
qavranmamr$ qalmamasr tigiin-diqqetlerini ona istiqamotlendirmeye
-diqqatini
adet etmelidir. Miiellim gagirdlerin hemigo oyal saxlama_
hdrr (Y.A.Komenski). Bunu neca etmel0-Bunun iigiin .irtii.
t
maraq oyadan, hem de fayda veren malumat vermali, onlan "_i9"
kegilecek
163
materiah dinlamaya haveslendirmeli, gagirdlerin baqqa igls meg[ul
.iôri"o icaza veimemeli, bezen gerhini kasib sinfe sual vermali' har
i.r.i ui. bagqa igla ma9ful olan gagirda: hlankas, mtn na dodim' axr
nnor ciimlani'tekrar ei. San de vo s miiraciat etmelidir' Naticeda
suallar tartib et-
iugi.at". telim materiahnt <iyrenarken plan tutmagl,
iiJri. mssalalari tezislar gaktinde ifada etmeyi oyronirler'
t"ti*a" qiiurluluq vs faalhq prinsipini hayata keqirmek iigiin a$a-
"su.
Erdakr sartlar gozlanilmalidir:
--i. S..f, olu"nan materialln mezmununu gagird aydrn va diizgiin ba-
$a dti$malidirl
'- i. SugirArrri qayda va anlaytglann ifade olunmasr igine celb etmek'
unfuviqii.i" asas alamatlerini ferqlendirmeyi 6yretmak zaruri olma-
hdrr;
l. giittin qerh olunan telim materialtmn gagiidin giiurlu menimse-
masi vacibdir;
4. Msnimsanilmig biliklar m<ihkamlandirilmalidir;
i. iitr* rrurr,q priyomlartndan (miiqayise, tahlil ve lerkib' induk-
.ir" ,, a"auttiva,'limumilegdirma ve s ) geniq istifada edilmelidir;
"'' la-
Z. i"gtrar.ioz biliklerini, hereketlerini tahlil etmaye tiyretmsk
zrmdtr.
Zl Sugitatrt manimsadiklari bilikleri praktikada tatbiq etmeyi
ba-
carmahdtrlar.
8.2.5. Telimde eYanitik PrinslPi
Xarici alamin insan giiurunda inikasrntn ilk menbayi duy[ulardrr'

Or;iik t.lil prosesinde biitiin duygu tizvlarinin. biliklerin menim-
,*ii..rira" igtirakrm temin edir' Taliminorta an qadim prinsiplarinden
Li.i-I. "vr.ifilidir. Telimde ayanilikden esrin-$arq falsafesinin
[u"iti ,oyifun Ol-Farabi (870-950), Obu Reyhan Biruni (970-1048)
(1592-1670)
liiiâr &rnisf"r. Boyi.ik gex pedaqoqu Y A Komenski
prirtipini <qrirl qayda> adlandrrmrqdrr' i'H Pestalotsi (1746-
"v^"if*
i'aiil i.[ttr*n eyanilifte elaqalendirilmesini zaruri sayrrdr' A Dis-
prinsipi hesab
i.*Jq-iiiqo-rs66i ayanilik prinsipini .telimin esas
.i.*,irir. K.D.Uqinski (I 824- i87 I) ugaqlann dry[ulannrngevrilmesini
anlamaya
."rrii-r.i"i. ltkir yaranmasrnr ve fikrin soza
"^lamadan eyaniliye yiiksek qiymat vermigdir'
ilr.i ,"vrnu ve bu maqsedla
164
Bciyiik alim N.Tusi (1201-1274) deyirdi ki, her bir duylu <iz ob-
yektindan bagqa heg bir geyi derk eda bilmez. Masalan, gcirme gciriine
bilanlerden bagqa. eqitme saslerdon baqqa heg bir geyi derk eda bil-
maz... Maselen, gcirma duylusu na riziinii derk edar. na da gozi.i, he4
bir duylu oz sehvinin farqina vara bilmaz, neceki gdz y er kiirosinden
yiiz altmrq dafadan gox bciyiik olan Giinagi bir ovuc (bogqab) boyda
g<iriir va bu agrq sohvin ferqine vara bilmir. Duyfiular igarisinde la-
mise duylusu farqlidir. O agyanrn xasiyyetini- berk, yumqaq, isti, so-
yuq, hamar, kala-kcittir va s. olmasrnr derk edir. Balke ela buna g<ire
idi ki, J.J.Russo deyirdi ki, o, Emilin grizlerini verer, lakin olljrini
vera bilmaz. Y.A.Komenski deyirdi ki, aqya vo hadisalerin duyulma_
srnda biitiin duygu iizvlari birlikda igtirak etmalidir. Gdriinen aqyam
gorma iizviina, egidilani egitms iizviine, toxunulasr qeylsri toxunma
(lamise) iizviine, dadr olam (miimkiinse) dadbilma i.izviine, iyi olam
iybilme iizvtne teqdim etmok miiallimlor iigiin qzrl qayda olmahdrr.
Komenskiye g<ire cism niiva, s<iz ise qabrqdrr, ogya bedan, s6z ise
paltardrr.
Y.A.Komenskidan bir esr sonra J.J.Russa <Terbiya haqqrnda>
oserinin qahremanr Emili etraf miihitin derk edilmosine yaxrniagdrr_
mrg: <idrak geylorden, tebialden baglayro, - demiqdir.
. Oyanilik prinsipinin mahiyyeti ondan ibaratdir ki, miiellim qagird_
lare ciyradilen fakt va hadisa haqqrnda aydln, konkret tssawtirlai ya_
radrr. Bu tasavviirler tslim prosesinde gsrh olunan bilikleri daha de_
rindan manimsamayin asasrnr togkil edir. Oyanilik yalnrz bilik menbo_
yi kimi grxrg etmir, eyni zamanda gagirdlerin goxsiyyotinin inkigafrna
da- qlcfii tasir gcistarir. Oyaniliyin tetbiq edilmasi gagirdlerin nitq va
tafekkiiriinii inkigaf etdirir, konkretden miicerrede kefmeyi asanla;dr
rlr, qavrayt$ vo diqqotlarinin celb olunmaslna k<imek edir. Oyaniliirde
konkret hadiselarin, atraf alemda olan cismlarin miixtalifliyi eks olu_
nur. Oyanilik gagirdlerin darketms faaliyyatini asanlagdrnr, onlann
canh gerqakliyi qavramaslna va miigahida etmesina gorait yaradrr.
Oyaniliyin yaratdrlr canh elaqslar uzun miiddat yadda qalrr va unu_
dulmur-. Oyanilik toxayyiiliin yaranmaslna kcimak edir, naticeda yara_
drcr fealhEa yardrm gdsterir, miicarrad anlayrglar, ideyalar ayanilik
sa_
yesinda daha da aydrnlagrr ve konkretlsgir. Oyanilik
ielimin inkigafet_
dirici vazifasinin yerina yetirilmosine kcimai edir, Eagirdlsrin hissi
idrakrnr geniglendirir, sensor torbiyesina qe.ait yarairi miigahidegi-
liyi, taxeyyiil ve tafakkiirii inkiqaf etdirir, faalhlr arhnr, onlarda
165
oyronmo, har geyi bilmeya ssy etmek mara[tnrn . inkigafina komek
eiir. oyanilik manimsemanin keyfiyyetini yiikseldir, biliyin aydrn va
qiiurlu baga diigiilmesine komak edir. Oyanilik prinsipinin yerina
yetirilmesi sayasin<la darsin maqsedi ve vazilalari sozla birlaSir' cqyl va
obraz ayaniliyi Yaranrr'
eyanitit prinsipinin yerina yetirilmcsi tolimi cansrxrctltqdan ' quru
sozgitikdan xilas edir, sinifds gan ovqat yaradrr, biitiin gagirdlerin
maralrna sebab olur.
XiI osr elm va texnikanrn yiiksak inkigaf etdiyi bir d<ivrdi-ir' Miia-
sir dovrde telimin samaraliliyini ternin etmak iigiin dovrirn talablerini
odoye bilen ayani vasitalerdan (intraktiv.l istilada olunmasr talab olu-
nur.
Artrq tecriibs isbat edir ki, elektron hesablayrcr maqrnlardan (kal-
kulyatoilardan), komptterlerdan istifada olunmayan talim miiasir
dovriin telabloiini odeya bilmir. Talimin dovriin talableri seviyyasindc
olmasrna zemanot veran qanunlardan biri de yeni elmi-texniki taraq'
qidan (texnologiyalardan) samarali istifade olunmasrdtr'
' Miiasir <iOviiin an yeni texniki vasitesi olan kompiiter texnologi-
yasr talimde giiurluluq vc faalhhfir maksimum scviyyada heyata kegi-
rir, gagirdlcrin tahsilatma bazastnt geniglondirir,- mola{a!an (distant)
tahsilalma va interneto qoqulma imkanrnt yaradrr' Belalikla, tolimin
diinya tclim tcxnologiyasr asasrnda treyata kegirilmasini temin edir'
8.2.6. Tetimde biliyin mdhkemlondirilmasi prinsipi
Talimde biliklorin mohkomlendirilmasi prinsipi yeni hcqiqctlerin

kegfinc deyil, artrq ke;f olunmuq haqiqetlerin monimsanilmosine
xiimet edii. Bu prinsipin mozmunu biitiin tedris fsnleri iizra iglerin
qiyrnatlcntlirilm"ii,r.yu.,n, esash $ekilde takmilloqdirmsyi talab edir'
Bu qiymotda yalnrz bilik va bacartqlar deyil, ham da diinyag<iriigii niin
io.rn"lu9-oti seviyycsi,
'
gagirtl gaxsiyyetinin miiayyon ideya-monevi'
sqli keyfiyyetlerin, fiziki qiivvatarin tarbiys olunmasr,- intellektual'
ekoloii.
- ioii.adi, iradi-emosional sahede inkigafi 6z aksini taprr'
i.iir# mthiim prinsiplarindon biri biliklarin m<ihkemlandirilmesidir.
Biliklarin mohkimlandirilmasino xiisusi ahemiyyet veren tanrnmr$
Saro miitalakkiri va tarixgisi ibn Xeldun (1332-1416) t<ivsiys edirdi
[i-rrf Uifit. adotcn, iig dofa tekrarlanandan sonra hasil olur' Mehem-
mad f.yg".Urr (c) de bir geyi izah edorkan onu iig
dafa tekrar
166
ctmi$dir. Bszi gagirdlar bunu bir az tez, baztlari iso bir az gec qavraya
bilirlar. Ona gorc dc miiellim oz dsrsini yalnrz o ro*t qu.tio.o bilr. ki,
bil nega dafa tekrarlamaqla va qagirdlors yoxlama suallar vermokla
biitiin gagirdlcrin va ya onlann akseriyyetinin artrq bu dcrsi menimse_
nrig olduluna inansrn. Bilikler darin vc osash mcnimscnilib m<ihkern_
londirilende onlan praktikaya tetbiq ctmak gox asan olur. Buna gors
do_ biliklarc esash yiyalanmi$ adamr y.A.Komenski (l 592-1670\
dz
koklcri olan, oz gircsi ila qidalanan, buna gcira ds hamiga boyiiyan,
ya;;rllaqan, giqckloncn ve mehsul vercn agacla miiqayisa cdirdi.-O,
bi_
liklcri mohkemlandirmeyen adamrn igini xalbirla su dagrmaga bcn_
zcdirdi.
Biliklerin rnohkcmlandirihnasi prinsipi qagirdlorin zcruri bilik.
bacarrq va vardiglcrla silahlanmasrnr, onlo.,n
-cihk"mlondirilmesini,
halizeda m<ihkcm ycr tutmasrnt vc lazrm galdikda praktikaya asanlrq_
la tctbiq edilmasini nezardo tutur. Biliklcrin mrihi<amlcndirilmasinda
tckrar, tetbiqetmc rniihiim rol oynayrr. Tekrar biliyin anasr, tot-
biqctn.rs isa atasrdrr. Bilik, bacarrq va verdiglarin takrar edilmasi bir
ucAc rnarhaladan kcAir.
l. Tckrar cclilan matcriah rrcnil vc quruluq etibarilc hissalore ayrr_
maq, hcmîn. hissclcro baghqlar ve rmck, suallar qoymaq, bunlan tczis
;ck Iinda iladc ettnrk Iazrmdrr.
2. Yadda saxlanrlmasr zaruri olan materiah aweller clda edilmig
biliklorls elaqalandirmsk, formalagmrg tosovvtir ve anlayrglara esas-
lanmaq vacibdir. Ona gciro do k6hne biliklers istinad edildikda yeni
biliklcr daha aydrn derk cdilir, daha anlagrqh olur. Owelki biliklar
isc yeni bilikler baxrmrndan zanginlagib darinligir.
3. Takrar zamanr qagirdlarin tolakktiriinii daim fsallaqdrrmaq,
mti_
qayis:r etmak, suallar vermak, gagirdlsra materiall tahlii ve
tasnif ct-
rneyi. r-imurnila;idirmcyi tapgrrmaq Iazrm<lrr.
.4.
Tckral zamirnr cyani va texniki vasitalor, didaktik oyunlartlan
rstilado olun,rasr biliklcrin uzun m trdot yadda qarrrasrnr rl,.rin
edir.
5. Takrar zamanr ;agirdlarin menimscdikleri Liliklorin, praktikal,a
neco tctbiq edilmasina xiisusi diqqct yetirilmslidir.
167
E.2.7. Talimda yaqauy[unluq prinsipi
Talim prosesinds uqaqlartn yag va cinsi xiisusiyyetlarinin nezere

ahnmasr zaruridir. Qiinki ugaqtar daim inkigaf edir, yeni mcsalslarla
tanrg olur, milxtelif todbirlarde iqtir-ak edirlsr. Her bir ya; dovriiniin
oziinemaxsus xiisusiyyatleri vardrr. Bu prinsipin nezera altnmast miix-
talif yag qruplanna mansub olan qagirdlarin eqli, manevi, emosional
iriOi intigaf sahelarinin diqqatte <iyranilmesini taleb edir. Maktab-
"a
lilarin yaq, cinsi imkanlanna va qabiliyyetlarina istinad edan talim
prosesi hsr bir yag dtivrii iigiin zaruri olan talabler verir.
Kigikyaqh qagirdleri saciyyelandirsn baghca xi.isusiyyat onlartn
emosional lealhfrdrr. Bu yag dovriinds ugaqlann davrantgtnt qaydaya
salan adetlari formalagdrrmaq boyiik ahamiyyat kosb edir. Uqaqlarda
bu yag d6vriinde taqlidetma, kimi iss yamsrlamaq, kime ise oxqamaq
meyli iistiinliik taqkil edir, niimunanin gi.icii gox b6yiik olur. Ona gcira
da miiollimdan yiiksak mcnaviyyat, temizlik, odaletlilik, miitagskkillik
ni.imunasi g<istarmeyi teleb olunur.
Kigikyagh mektablilorda 6zlorini yaghlara benzelmek, miisteqillik
cahdi, bciyiik yoldaglan ile iinsiyy;tde olmaq meyli kimi xiisusiyyatlar
saciyyevidir va bunlart talim prosesindc nazera almaq vacibdir. Bu yag
d<ivriindo tenqidi tafekkiir formalaqrr ve yeniyetma mi.iellimlerin, vali-
cleynlarin gostariqlerina vo fikirlarina esasstz olaraq tonqidi miinasibat
beslayir. Yeniyetme yag dcivrii ziddiyystlerle zangin olur. Emosional-
hq, valideyn nevaziqine cehd, siini qiirur, bezan kobudluq, dziiniin
giiclfi olmastna inam, alrr iqlere havasle girigmsk, Iakin hsmin iqin
<ihdasindan gala bilmamak, dziinii ya;hlara banzotmek, onlar kimi
harakst etmek ve s. tszahilrlsrls mii;ayiet olunan telim prosesi miina-
qigali vaziyyatlsrla miirekkableqir. Bu veziyyatd6n grxmaq iigtin onlan
yaradan sebeblari, movcud qeraiti, yaq ve cinsi xiisusiyyatlari diqqetla
pedaqoji cahetdan tehlil etmak tsleb olunur.
Kigikyaqh mektoblilerin $exsi loyaqatin6, msnliyine dirzgiin qiymot
vermek, onlarla msslehatlsgmak, onlara inanmaq, etibar etmok, mo-
suliyyet hissini inkiqaf etdirmsk laztmdrr. Xalqtmrzrn yaratdrfr zorb
masel yeniyetme ya$tnrn xiisusiyyetlarini gox gcizel saciyyalandirir.
Ovladrna beq yagrna qedar ;ah kimi, on yaqrna qsdar qul kimi, on bca
yagrna qsdar dost kimi bax!
ilk ganclik d6vrii yiiksek idrak imkanlan ve sosial yctkinliyin art-
masr ile ssciyyelanir. Bu yaq d6vriinda miisteqil iinsiyyst sahesi gox
168
gelplem] ve bu da mi.ite$akkil tolim prosesini xeyli derecade getin-
Icgdirir. Bu zaman genclorin maraqlan, ehtiyaclan gox vaxt mtollim_
lar iigiin gizli qalrr. Ganclar iirak sozlerini b6yiikiara demakden ya
utanrr, ya da gskinirlar. Yeniyetma onu diigiindiiron bir gox hayiti
suallara.cavab almaq istsyir. Biitiin bunlan nazare ahb, ugaqlarrn yag
va cinsi xiisusiyyatlarinin nazare ahnmasr prinsipinden - diizgfin,
vaxtrnda va samareli istifado etmek har bir miiallim va tarbiyaginin
iimda vazifasi olmahdrr.
8.2.8. Talimde ferdi yanaqma prinsipi

.
Talim prosesinda har bir qagirdin fardi xiisusiyyatlerini nezars al_

maq zoru_ri qanunauy[unluqdur. Mtiallim sinifdaki har bir gagirdin
ferdi keyfiyyatlcrini bilmolidir. Klassik pedaqoqlar Konfutsi, piaton,
Aristotel, Ol-Farabi, Bahmenyar, N.Tusi, Kbmenski, Russo, pesta-
lotsi, Tolstoy, Makarenko vs diger gaxsiyyatler har bir insanrn_
6ziinamexsus alamat va key-fiyyetlori oldulunu drins-dcine qeyd
etmiglar. Bunlardan yalnrz iig hlosofun fikrine-miiracist etsak
kifayet_
dir. Konfutsi yaardr: Adamlann qelbindakilari bilmek tabieti dark
etmekdan getindir... Tabietin yaz ve payzt var,. qtgl ve yayt var,
so-
hari, axqamr var. insan sifati. iie bilinmaidir... Uzisn xeiirxah g<irii-
nan algaqlar var. istedadh adamlar var ki, zahiran h.q ,'rdi..
H.irr.-
lasiz, ancaq forasatli adamlar da olur. Uzdan qaiiyyatli,
daxilen
azvaylar var... Borc namine <iziinii qurban vermeya'hazrr
olanlar,
mcqam gelanda dahgstla geri gakilirlar. Adamlari tanrmaq
iigiin
slnamaq lazrmdrr.
N.Tusi isa bela deyir: insanlar arasrnda ferq var. Heg bir
. varllrn
n<ivlari arasrnda bu n<iv arasrnda olan qadar ixtllaf va leiq
yoxdur.
Ogar min bir xassedo oxgarsa, iki insan,

Diqqat ila baxdrqda onda da, ferq taparsan.
insanlar arasrnda her cijresins rast galmak olar...Ugaqlar

i.izorinda
apanlan mtiqahidalar gostarir ki, onlairn bazilari t"z
is.'biye olunur,
bczilari gec, bir qismi iss heg.terbiye olunmaq titmirter^l.N.fottoy
yazrrdr: In_sanlar gaya banzayirler. Su biitiln gaylarda
eyni axrr. Lakin
gaylar miixtelif olurlar: dar, enli, siiretls, iat axai,
suyu mavi,
dumduru, lilli, bulanrq, soyuq, isti olan gaylaruur. Uguqfu,
aa
169
betadir. Kimisi sakitdir, kimisi cogqundur, kimisi qaradinmaz, kimisi
giilariiz, kirnisi gen, kimisi ise utancaqdrr. Ona gore dc miiellim
qagirdlarin lcrdi xiisusiyyatlcrini nozerc ahb, onlarla mcqsedyonlii i5
aparmahdrr. Miiellim tclim prosesinde bu xiisusiyyetlcr: etinaslz
yana$sa, miivaffeqiyyat qazana bilmoz. Miicllim dars dediyi gagirdlcri
riyrcncrkan onlarrn aqli lcaliyyotino ve eqli inkigaf saviyycsinr, insan-
lara. smsye, tobiate miinasibotina, maraqlarrna xiisusi diqqat 1'etirrn:r-
lidir. Ona 96rc ki, qagird no etdiyi ile deyil. hem da bunu neca etdiyi
ils xarakterizc olnnur. Mlrcllim gagirdlcrin psixoloji xtisusiyyetlarinc.
tcmperament lerqlcrinc de diqqetli ol'nalldtr. Elc gagird var ki, tlar-
sini yaxgr bilii, lakin onu stirotla dcyil, lang izah edir, clc;agird dc
var ki, dcrsi bilir, takin gox talasir, hkirlsrini mentiqi ardrcrlhqla izalr
etmckde gctinlik gekir, ya da kim isc ona komek meqscdilo ycrclan bir
soz dcyan kimi danr;maq istomir. Ncticedc Sagird dc, r.r.riiellim dr
csebilogir. Ona gorc dc rniicllim tslim prosesinds har bir ugala qaylt
gostermalidir. Miiollirn bilmelidir ki, darsdc emosionalhq, tcbassiim.
semimiyyet mtrhiim rol oynayrr. Boyiik alman ;airi B.Hcite deyirdi ki.
uqaq sevinoi, ugaq giiltiqii buttin xcyirxahltftn anast vo mcnbcf iclir-.
On gozal, an yax$r o rnektabdir ki, orada on ciddi iq prosesinds bch.
gagirdler iirakden giile bilirlar. Miiallim tabasstimir onun ozunii gozcl-
laEdirrnaklo yanagr, gagirdlcre mancvi qiiws vcrir. V.A.Suxomlinski
deyirdi ki, en avazsiz hodiyya bagqa adama sevinc, xogbsxtlik berq
etmakdir. Mtcllim tabessiirnii vc sevinci gagirdlarin qelbinda xcyir'-
xahhq, insanhq miinasibotlori, mehobbat, gozlerinds scvinc partlttst
yaradlr.
Yag va cinsi xiisttsiyyctlcrin nozera ahnmasr helc kifal'al dcfildir.
Her bir sinif kollektivdir vc kollcktiv dc lcrdlerdcn ibaratclir'. Buna
gorc da her bir ugafirn gexsiyyatinc maqsadyonlti pedaqoji trsil etrnek
lazrmdrr. Bunun iigiin miiallirn, tarbiyagi u;;alrn ailada ne kirni tcsir
altrnda oldulunu, onu ahata edan yaqrdlarlnrn vc boytiklarin ona nc-
ce tasir ctdiklerini, onun maraqlartnt, oziinii kollektivdc, ictirnti
yerlar<le ncca aparcltllnr, onun xasiyyetinda aradan qaldlrtlnlast laztnl
golcn hansr n<iqsanlartn oldu[unu bilmalidir. Bciytik pedaqoq
K.D.Uginski mircllimlera idara etmak istadiklari psixi hadisclerin qa-
nunlannr oyranmeyi, onlarr tatbiq etmek istedikleri garaits u1'[un
heraket etmayi tdvsiya edir vc deyirdi ki, bu garait sonsuz dcrccodc
miixtatiltlir, ugaqlann tabioti da bir-birine ox$amlr. .. Buna g<irc do
biz pedaqoqlara insantn fiziki vc ruhi tebistini niimkun qcdor
t'70
diqqatla riyrenmayi, tarbiye etdikleri ugaqlan va onlan ahata edan pa-
raiti riyrcnmayi meslehet g<iriiriik. (Segilrnig pedaqoji aserleri, sah. 105).
Bu ise o demekdir ki, har bir u$agr konkret gakilda tanrmadan ona
planh, maqsedli tosir etmok mtimkiin deyildir. Yeni mlallim har bir
uqa[a fsrdi yana$magl bacarmahdrr. Fardi yanaqma prinsipi maktab-
linin sinir sisteminin oynaqhfrnr, miivazinatlilik qiiwxi. sinir fealiy-
yctinin tiplerini, darili imkanlann qabiliyyetlera gevrilmcsini, makteb-
li ;cxsiyyatinin psixi vaziyyatinin xarakterini - $iiurunun, iradasinin.
emosional proscslorin qiiwasini nazere alma$ teleb edir. Bunlan ns-
zorc almadan gagirds fardi yanagrb onun kimliyini miisyyan etmek
xeyli getindir. Fardi yanaqma Soxsiyyetin daxili ehtiyatlanmn etraflr
va dorindan oyrenilmasini va makteblinin formala5an ferdi t*riibasi-
ni, torbiyavi tasirlarin tahlil edilmosini taleb edir. Ferdi yanaqmanrn
real yollalr na bunlar daxildir:
l. Ugalr <iyrenarkan onun biitiin imkanlanndan istifada etmak.
onun ehliyacrnr, meyl va maraqlarlnr nazora almaq vaciMir.
2. Her bir ugafrn kollektivin ictimai-faydah faaliyyatina vs hayatr-
na daxil olmasrna nail olmaq lazrmdrr.
3. Oziiniitarbiya ideyalannrn heyata kegirilmesina garait yaratmaq
zaruridir.
Belalikla, miiellim, tarbiyagi ugaqlara lerdi yanagrb onlann sevinc
vo kodarina garik olursa, uqaqlara k6mek edir, faydalr maslchatler ve-
rirsa, onlarrn ehtiyac ve maraqlannr nazaro ahrsa, onda o, terbiyact-
me prosesinde fardi yanagma pinsipini miivaffaqiyyctla yerinc yetir.
mi$ olur. Bela miiellim va torbiyafileri ugaqlar hemiga yaxqr miiollim
terbiyagi kimi xatrrlayrrlar.
t.2.9. Nikbinlik primipi
$agirdler telim prosesinda gexsiyyat kimi formalaqrrlar.

sedla talim prosesinde nikbinlik prinsipindan istilada etmek gox va-
cibdir. Qiinki, her bir ugalrn <iziina - mexsus miisbet cahetlsri ile ya-
nagr, menh cehetlari de olur. Nikbinlik prinsipi da talim prosesindc
uqafrn miisbat cahatlarina istinad edib manl-r cehatlari aradan qaldrr-
mafa xidmet edir. Bagqa scizla, ugaq gexsiyyetina nikbin yanagmalr
zeruri sayrr. Mekteb tecrtbesinde miixtalif terbiyalilik ssviyyesi olan
gagirdlera tez-tez rast gelmek olur. Bela gagirdlar pis oxuyur, tanbel-
lik edir, kollektivin maraqlanna laqeyd yanagrr, ictimai tapqrnqlan
17l
yerine yetirmirler. Bununla bele, en gatin uqaqlarda monevi takmilla$-
meys meyl dziinii az gostarir. Bu meyli miidaha etmek ve girclandir-
mek lazrmdrr. Bele qagirdlar gox vaxt diig;Jniirler ki, onlar ela kobud,
tanbal olmaltdrr. Lakin iggiizar miiellimlar uqaqlann xarakterindaki
miisbet cehatleri taprb, onlan di.izgiin terbiye edirlar' Uqaqlann miis-
bat (idrak, estetik, iabiota, heyvanlara mshabbst) maraqlarrna istinad
etmsk faydah natice verir. Hemin maraqlarrn ktimoyi ile monavi'
estetik, emek torbiyosinin bir srra vozifelerini hsll etmek olur' Uqalrn
n<iqsanlannt, manfi cehatlerini tez-tez ola xatlrlatmaq ugaqda qeyri-
kamillik hissini giiclandirir. Bu prinsipin mahiyyetini xalqrmztn ya-
ratcLlr bir atalais<izij (<Mardi qova-qova namerd ederlsr>>) gox gozel
ifada'edir. lJs;a|a tez-tez <senden heg ne olmaz>, <qabiliyyatin yox-
duo>, <madeniyyatin, merifetin yoxdun demek onu manen gikast et-
mek demakdir. Talirn prosesinda nikbinlik prinsipina omal etmsycn-
de uqaqda mektsba, miiellima qargr nifrst yaraorr' Boyiik.alim N Tusi
demigkan, utaq xo$a gelmayen herekatleri daha gox edir, miiellimi,
terbiyegini esebilsgdirmskd en lezzel ahr. Buna gore de uqafa ugaq
gdzliri'tle baxtb onun xarakterindaki miisbat cahotleri g<irmak lazrm-
irr. $iibhssiz ki, talim prosesinda qagirdlerin herokatlerindaki noqsan-
lara qargr miibarize zaruridir. Bu zatnan gaxsiyyetin mirsbct xassalari-
nin, ieyirxah motivlarinin, adamlara humanist miinasibatin forma-
lagdrnlmasrna diqqet yetirmek vacibdir.
Nikbinlik prinsipi telim prosesinde qargrhqh miisbot mtjnasibetla-
rin yaradrlmairnr tsleb edir. Bu miinasibetlerde inam, samimiyyet o1-
malidrr. $agirdlerde 6z qiiwssine inam yaradrlmaLdrr' Miisbat cehat-
lera esaslanin telim mektablilerin miivaflq hayat faaliyyatina, gexsil'
yotda miigahide olunan n6qsanlann aradan qaldrrtlmasrna zsmin ya-
iadrr. Bu yaradrlmrq zomin maktebde her bir gagirdin iggiizar gcraitda
faydah faaliyyatte mo;fiul olmaslnr, bagqalanna manegilik etmame-
sina imkan yaradrr, qargrya qoyulmug maqsedin yerine yetirilmasina
k6mek edir, bele mektcblcrde divarlar, agyalar da terbiya edir, nizam-
intizam hokm siirtir.
Nikbinlik prinsipi asasrnda terbiye olunan uqaq <iziini.i, herckatla-
rini mikroskop altrna qoyub miinasibetlerini ve harekatlarini tehlil
edir, harada sehv etdiyini tapmafa gahgrr, <iziiniin neye qadir oldulu-
nu nszarden kegirir. Bu zaman daxili peEimangrhq hissi duyur, <izii-
niin gtinahlanntn ba$glanmasrna sevinir, onu diizgiin tsrbiye yoluna
ydnelde bilmig miiellimlarina minnetdar oldufunu derk edir' Ugaq
172
bunlan daxili aleminds nezerden kegirir, meneviyyat diinyastnln na
oldulunu anlayrr, <iziinii daha yaxgr, daha kamil aparmafa, insanlara
qay[r ila, mshabbatla, hormetle yanagmaEa gal$rr. Bagqa s<izle, qagird
insan oldulunu derk edir. O, insan cemiyyetindo yaqadrfirnr, bagqa-
lanna fayda ven bilaceyini, aila iizvlerine sevinc box$ edacayini, gele-
cekde <izti iigiin layaqetli ails quraca[rnr, Vetenina, milletine can-bag-
la xidmet edeccl,ini dcrk edir. O, dark edir ki, insan insanilagmiq mi.i-
hitda insan olur. Bela bir miihitin baghca formasr talim prosesinin
oziidiir. Ugaq bir gexsi.ryet kimi, esassn, telim prosesinda formalagrr.
Bu da subyektiv amil kimi miiallimlardan, terbiyegilardan, valideyn-
lsrder gox asrhdrr.
8.2.10. Hiirmat va talabkarhq prinsipi
Hrirmat ve telsbkarhq humanist pedaqogikanrn miieyysn etdiyi

prinsipdir. Telim prosesinde miinasibotlsrin normal inkigafi iigiin el-
verigli menavi iqlim gsraiti yarad mahdrr. Terbiyegi, miiellim uga[a
hcirmotle yana$mahdrr. Hsr bir uqaqda bezi manfi hallar olsa da,
onun xarakterinda qiymatli cehatlor do ola biler ve bunlarr iiza gxar-
maq miiellimin, terbiyaginin borcudur. Qi.inki insan gaxmaq dagrna
bcnzayir. Dagda qrlrlcrm oldufu kimi, insanda da g<izeg<iriinmez,
gizli olan xcyirxah harekstlar ve keyfiyyatlsr olur. Zahiren kobud
gririinan u$aq bk getinlik iiz verdikds yolda$lna, dostuna, tanrmadr[r
bir adama komak edir. Bozan iizden dziinti medoni aparan, <buyur>,
(xeyDle danrgan bir ugaq ise aksine, getin maqamlarda qagr, dosta,
yoldaga komek etmir. Uga$a h<jrmet onun gexsiyyet oldufunu qebul
etmek ve layaqatina qiymet vermakdir. Terbiyeetmenin dialektikasr
isbat edir ki, uqaq gexsilyetine hdrmat telebkarhqla birlegmelidir.
Talebkarhq ugaq gexsiyyatine hcirmatin 6ztinemoxsus qiymetlandiril-
masinin tazahiiriidiir. Uqafa miimkiin qader gox hcirmat edilmeli va
ondan gox da talab olunmahdrr. Aglh talab hamige riziinti dofiruldur.
Telab biitiin qagirdlars verilmslidir. Teleblarde kimo ise gtize$t get-
mak olmaz. Telablar qeti qekilde verilmalidir. Olbetta, miiellim, terbi-
yogi toleblori vererken, onlann hansr garaitde verildiyini bilmolidir.
Mirellim esebilegib qeti bir telsb (yerino yetirilmesi miimkiin olmayan
va ya gatin olan) verirse, onun heg bir faydasr olmaz. Oksina, peda-
qoji prosesa ziyar, verer. Ona gdre de teleblor verilerken aqalrdakr
gertlsri gcizlemak lazrmdr:
173
l. Talab verilarkon humanist miinasibat hiss olunmahdtr:
2. Telab ugagn giictine uylun olmahdrr;
3. Talab manavi va hiiquqi baxrmdan diizgiin olmahdrr;
4. Talab <iziintn ve bagqa rehbar igginin verdiyi talaba zidd olma-
mahdr;
5. Taleb verilarsc, onun yerina yetirilmesinin vacibliyi hiss olunma-
hdrr;
6. Verilan talabin icrasrnda giizegte yol verilmamalidir.
8.2.11. Taleblarda vahidlik prinsipi
Makteb telim prosesini heyata kegiren salahiyyatli obycktdir. Ta-

lim, tehsil v, tcrbiyc vahid pedaqoji qanunlar asastnda hiiquqi va rna-
novi cahetden yerino yetirilir. Tslim prosesindo yaranan telablerin ic-
rasrnda pedaqoji, hiiquqi, mansvi qanunlann vahidliyina amal olun-
mahdrr. Qanun vahid anlayrqdrr, hamr iigiin eyni dorecade solahiy-
yatlidir. Bu sabebdan mijallimlsr, valideynler va b. miivafiq qanunlar-
dan irali galan telcblarde vahidlik prinsipina riayet etmalidirler. Oger
talablarda vahidlik prinsipi pozularsa tabii olaraq, qanun pozuntularr
yaranar, bunun da naticesinde miixtalif tipli intizamsrzhqlar ' I
Yerar.
Teftme xalqrn maariflanmesinin asas yolu kimi baxan Konfutsi (b.c.o.
551- 479) lelim va telakkiiriin vahidliyi frkrini tovsiya cdirdi. Konlutsiya
gdra, cemiyyatin sabitliyi sosial vezifaya uyfun olaraq terbryaye osas-
lanrr. <Mtdrik insanlar 6z gexsi niimunalari ila onlara tabe olanlart
terbiya etrnalidir. Harda ki, hdkmdar h6kmdardrr' tobeo tebsodir.
harda ki, ata atadrr, olul oluldur, demeli, orada qayda-qanun, amin-
amanhq van>. Vahidliyn, qargrlqh olaqa va raztla;mantn olmamast
gagirdin tarbiycsini pozur. Ona gcire da mekteb, ailc vc ictimaiyyat
arasrnda qargrhqh alaqe vo anlaqma olmah, tarbiycv: tosirlarde, taleb-
larda vahidlik giizlcnilmolidir. Pedaqoji prosesinin vahidlil i va tam-
tr$ biitiin @aqoji qanunlartn qargrhqh elaqasi naticesinde bag verir.
Bu qanunlardan gelan terbiysvi tasirlar tenzim edilmosa, onda gagird
6z davranrg va hcraketlorini vahid bir mecraya y<inalde bilmaz. O,
hemin norma va harakatlerin macburi olduluna mahel qoymaz, har
ks <iz bildiyi kimi hareket eder, exlaq, maneviyyat normalartnr
tenzim etmek miimktn olmaz. Telim prosesinda miivsffeqiyyet elda
174
ctnrek olmaz. Demeli, tarbiycvi tasirlcrdc vahidlik prinsipi ailadan,
pcdaqoji kollektivin iizvlarinden, moktab rehbarleri tarefindsn ugaq-
Iala_ verilan tolcblarin qargrhqh olmasrna, bir-birini tamamlanmasini,
bir'-birinc k<imck etmalerina xidmet etmolidir. pedaqoji kollektivin
iizvlari ;agirdlars verdikleri talablordo vahiclliyi, qarqrhqtr alaqc ve
hiirmati grizlarnalidirlar. Maktsb rahbarlarinin verdiklari toleblorl aila
bapgrlarr, pedaqoji kollektivin iizvlari ehtiramla qarqrlayrb hamin
tolablari yerine yetirmclidirler. He9 qiibhesiz, verilen talebler iqgiizar,
sernimi, obyektiv ve adalatli olmahdrr. Har hansr bir tolab cdalcisiz vo
qcyri- obyektiv olarsa, o, pedaqoji kollektivda narahathq yaradrr.
nranevi iqlimin pozuhnasrna, ailanin maktoba qargr narazrhltnrn art_
masrna sabab olar. Vahid pedaqoji taloblara hamr eyni saviyyade ria_
yet etmclidir.
8.2.12. Telimdo sistemlilik va ardrcrlhq prinsipi
Har bir elm <izirnemaxsus sistema malikdir, yeni onun svvali ve so_
nu olur. Oweli ila sonu arasrnda montiqi lnozmun ardrcrlhlr ilo yara_
rrirn olaqa sislern adlantr. Tolimde ardrcrlhq prinsipi qsdim tarixe ma_
lik olan qanunlardandrr. Tslimin qanunlarrnr ilk dalatasnif eden Obu
Reyhan Biruni (973-1048) tolimda sistemlilik va ardrcrlhq prinsipina
dc xiisusi ahamiyyat vermigdir.
Talimde sistemlilik va ardrcrlhq biliklarin, sistem hahnda miiayyan
ardrcrlhqla formalagd rnlmasrnr, tedris materiahnrn her bir elementi_
nin digarlari ilc mrntiqi gakildo alaqclcndirilmesini, sonrakrlann ev_
vclkilara istinad edilmcsini ve yeniliyin manimsadilmesini miiayyen
cdir. Sistemlilik vc ardrcrlhq prinsipi sayasinde mentiqi alaqo goziani_
lir ve tadris materiallarr daha mohkem yadda qalrr. Bu prinsii proq_
ram ve dersliklorin mozmununda heyata kegirilir. proqram ve dorslik
miiallifleri miiasir elmin nailiyyatlerinc, qabaqcrl tecriibanin molumat_
lanna vc pcdaqoji eksperimentlorin ncticalorine islinad edarak talim
proscsinda tedris olunan materiallan riyranmayin sistemini va ardrcrl-
h!rnr miiayyan cdirler. Tolimda sistemlilik ve ardrcrlhq prinsipi har bir
lonnir.r oziinemcxsus elmi mentiqina istinad edir. Siitem olmadan
elmiliyi hayata kegirmek olmaz. Sistemlilik talim materiallannrn ardr-
crl ycrlagdirilmesi ila tamin olunur. Osl sistem varislik ve fenlerarasr
alaqclar esasrnda yaradrlrr. Sistemli vc ardrcrl bilikleri mekteb verir va
175
onun sayasinda gexsiyyatin formalagdrllmasr kimi miirakkeb problem
hell edilir.
Telim tebiat ve camiyyetde baq veren hadisaleri gagirdlars qarqrhqlr
elaqode diizgiin dark etdirmokle onlann aqli inkigafrna komek edir'
Elm hemin largrhqh slaqaleri, sebab ve naticalari eks ctdirir' Tadris
lanlari de hamin elmin sistem va mentiqini miihafize etmolidir' Boyiik
rus pedaqoqu K.D.Uqinski yazldr: -<Yal11z geYlarin dz mahiyyctin-
dan dogan igrtlt tirt". biza <iz biliklorimizin iizarinda hcikm ctmayo
imkan ierir. Fsrakanda, alaqesiz biliklsrla dolu olan bag hsr qeyi qay-
Jasrz qekilda tokiilmiiq anbira banzeyir ki, burada anbar sahibinin
<izii da heg bir qey tapa bilmir; biliksiz bag ancaq sistemlar
toplanmrg
i.,..-bos qotaslarin iiittinda yalntz yaala:r, olan diikana banzeyir>
irc.O.titin.fci. Seqilmiq pedaqoji asorlari, Bakr, <Azarnegr> - 1953'
seh,l45-146). .
iistemtitit< vs ardrcrlhq prinsipi giiurluluq va fealhq prinsipi ila stx
bagl,J,.. Ardrcrl va sistemlf verilon biliklor asan ve giiurlu manimsenil-
airl f r"fO^. oarakonde verilan bilikler tez unudulur ve monimsenilmasi
yeni.biliklera yol
bdyUk zahmat talab edir. Sistemle oyronilen biliklor
,itL, .f*i anlayrglarla umumi qanunauy[unluqlar arasrnda daxili ela-
qa yaradrr.
8.2.13. Fanlararas elaqa prinsipi
Miiasir dovrin en gox toleb etdiyi prinsiplerden biri fanlerarast

elula lint"qrusiya) prinsipidir. Fanlerarast elaqs prinsipi iimumtehsil
va ameli masalalarin hollinc
-rtit"Ltrrinio qaaisrnai duran nozari
t"-"k edi.. Pedaqoqlar fanlorarast elaqani hem vasitc, hem iqAkad' siste-
mi, ham didaktik gaiait va hem de prinsip kimi izah edirlar'
trl.tvt"nairua" isa finlorarasr alaqeni telimin prinsipi kimi gsrh ctmig-
air. fU.Vt.nairude bela yazrrdr: <Biz belc bir fikre gslirik ki' tetbiqi
,on d.r*" zeruri olan, didaktik ahsmiyyati iimumen qabul edilmir;
oian fanlerarasr elaqsni didaktik prinsipler kateqoriyasrna aid etmck
elmi baxrmdan maqiado daha mtva[-rq olardr>> (Umumtahsil maktab-
isrinda telim-terbiya prosesinin takmillsqdirilmasi, Bakr, <Maarifl,
1982. seh.l43).
Fanlararau elaqe prinsipinin felsalt va psixoloji asaslannr bilmak
gox vacibdir. Fenlaraiasr slaqanin folsafi <rkoklarinirr va psixoloji <bu-
doqlu.rnu bilmadan onun <<meyvalarinin> mahiyyatini dark ctmak
t76
olmaz. Mi.iasir dcivrda elmlarin inteqrasiyast, onlann bir_birina yaxrn_
la;rnasr gox siiretle bag verir. Fanlerirasi alaqenin psixoloji ,rurlu.,n,
toscl,vi.irlcr ve anlayrqla.n assosiasiyast tagkil edir. yeni biliklar
ewel
monimsanilmiq biliklara istinad edir, onun kciklari iisttinda
bitir. Ona
grira da ahnan hil.iklerla manimsanilmig biliklar arasrnda
elaqe tblim
prosesinde zaruridir. Demali, fanlararasr alaqa prinsipinin
zJruriliyi
talakki.hiin tabiotindon ireli galir, ali-sinir faaiiyyotinin _ psixologiy.r
v:r fiziologiyanrn obyektiv qanunlan ila tenzim ijilir.
. .Fanlararasr^ alaqa
prinsipi tadrisin elmi saviyyesini yi.ikseltmeya
xidmat edir, fanler arasrnda sebab-natica alaqelarinin mahiyyatini
<iyranmcye, vahid elmin sistemini dark etmaye
serait yarad-ri. Bu
prinsip gagirdlerin tefekkilriinii inkigaf etdirir, ontairn etmi,
miitareq_
qi diinyagoriigiinii formalagdrnr, tadris materialra,nrn giiurlu
menim-
sanilmosini, mcihkam yadda qalmasrnr temin edir.
. . l.{"r"1?r.r olaqs_prinsipi gagirdlerda iimumilagdirma qabiliyyatini
inkiqaf etdirir. Fanlorarau elaqe naticasinda miixtalif fanlerin iadri_
sinda ayn-ayn m6vzulann qarqrhqh ciyranilmesi mentiqi alaqanin,
ardrcrllt!rn. ve sistemliyin ya.an-airoa imkan verir, telim proscsinin
samsrcliliyini, menimsenilmiq biliklarin keyfiyyetini yiikseltmeya,
rnirhiim_ hadisoler, proseslar ve qanunauyfuniuqia,
a.asrodak, s"bsb_
lctice alaqalarinin geniglanmesine xidmei edir.
aJlqe^prinsipi qagirdlarde axrancrhq va zehni faalhlrn,
..Fenl31.a1as1
mtisreqilliyin inkigafina sobab olur. Bu prinsip miiollimlari
sefer6ar-
lyc alrr, biliklerini artrrmafia tohrik edii. nu^bir hsqiqstdir ki, fsn_
'.,rarasr claqedan zangin_ biliyi, pedaqoji ustahfr olan, t"A.i.
!rnna yaxrn va qohum olan, elmleri yaxgr biloq oxgai "taiyi
elmi bilikleri
qar$r-qar$rya- qoyub miiqayisa
ay. qohum fenlarden menimsodiyi lp_alma[r bacaran, gagirdlarin ayn_
biriklare, . ..larrn 'to-criibasina isti-
nrd eda bilan miiellim bu prinsipi daha semorali t,"yaia L.4i._"y"
qadir olur.
177
8.2.14. Tallmin demokratikleqdirilmasi va humanistloqdirilmasi
Azerbaycan Respublikasrnda hiiquqi, demokratik vatandag ca-

miyyati quruculu[unun inamla mcihkemlandiyi bir zamanda bdyti-
kimi formalaqdrrrlmast
-rlide olun genc neslin ahangdar bir gexsiyyet deyirdi ki, sxlaqa va m<i-
talab olunur. Hele vaxtr ila Y.A.Komenski
minliye kegmayan tehsil kime laztmdrr. Oxlaqsrz tehsil. olmaz Kim
elmleie nail olur, lakin xeyirxah axlaqda geri qalrrsa, nainki iralileyir,
eksina, geri qahr. ((Xeyirxahhqdan [z d<indaren. adama verilan tehsil
donuz b:urnuna taxrlmrg qzrl iiziiya benzayir. Qiymatli daglar qur[u-
sunla deyil. qalla gergivaya ahndr$ kimi bilik da xeyirxahhqla
LirlagAiriimaliiio. Y.A.Komenski talim almamrq gtizel adamr lalek-
larls'bazanmig tutuqusuna, igarisine qurfu9un xencer qoyulmu$ qrz
qlna banzadirdi. Demali, talimin vszifesi terbiye etmekdir va bu
vazifani da yerine Yetirir.
Mtiasir dOvrtin ttlebleri kimi sesleqan humanizm prinsipi, aslinde,
qedim tarixa malik olub, talimin mezmununda, tsgkili formalannda
miiellim-qagird miinasibatlerini miieyyen etmekla iimumbeqeri mahiy-
yet da$lylr.
' XIi esrin dahi Azerbaycan gairi $eyx Nizami Gencevi tehsilda
humanizma b<iyiik ehamiyyat vererek yazrrdr ki, uqaqlar macburi a-
Iimde giin kegiimirlar, onlar lazrm olan biliklere yiyelenmekle qabi-
liyyetlalini ini<igaf etdirmak iigtin faydah hesab etdikleri fenlari 5y-
renir, bacanq va vardiglera yiyolenirler.
XiI esrin maghur miiallim ve filosoflan-Eynelgiizat Abdulla Miya-
neci (1099-1l3li, Sihabaddin Yehya Siihreverdi (1154-1191) tiz mek-
tableiinde gagirdlarin azad fikirli, miisteqil diigiincsli, biliklsra maraq
va meyllarine g<ira yiyelanmelarine yiiksak ehsmiyyet vermigler'
Xvtt asrin UOytik slavyan pedaqoqu Y A'Komenski maktabi <hu-
manizm ernalatxanasu> adlandlrmqdtr'
Tglimin humanizm prinsipi gexsiyyetin tobiate, cemilyeta, vetano,
xalqa, dtivlete aqli va exlaqi m0nasibatlarini formalagdrnr, onun ma-
raoiarrnrn. oabiliwatlarinin, istedadrntn, fiziki keyfiyystlerinin, insan-
sevartik mezmunuia inkigaf etdirilmosine xidmat edir' Miiellim elmi
biliklari formalagdrarkon eyni zamanda gexsiyyetin miieyyan keyhy-
vetlerinin terbiyasi ve inkigafi iigiin tahsil bazastnt, intellektin inkiEafr
ilcU" ** yaradr. Eyni zamatrda tefakkiiriin inkiEafi miieyyen real
178
biliklarin tehlili, mUqayisasi, iimumilagdirilmesi prosesinde,
onlann
dcrinlagdirilmasi va geniglondirilmasinin gediginda'trelLaia
tegi.itir.
fatilln .tlg1nizm prinsipini alaa ratrUar tutan mtirltim yalnrz
nrcktoblilerin biliklerini formilaqdrrmrr, hem da <iz niimrn""i
.lovra-
nrgr, msdeni iinsiyyat iislubu, yiiksek manevi ideyalara
sadaqcti, igc
pcdaqoji
.ctika ila yanagmasryla ugaqlarr hertor;fli iarUiy" eai. v"
;agird .kollektivini kcimakgi kimi 6ziine cclb edir, maktsbiilarin rnilli
rnonavi deyarlar ssasrnda inkigafina gerait yarajrr Telimin
huma_
nizm p.insipi talimin, merodlarin tatbiqi formala,na,
.rli.i.lli.in _"-
sulil,yat hissina. onun yiiksok pedaqoji usratfrna, ;;ilt
lerina,
k;;it];.;;
yaradrcr yanagma qabiliyyotinc
.telima aoi U.;yiiIi".i. gosrorir.
. .. Tarbiya talim prosesinda hayata liigirildiyi tigtin iriUiyc-etmcnin
biitiin ,qanunauyfu nluqlarr tslim prosesindc nrrr." ot,o_otia,,
i[in_
cisi, rcrbiyaerme, haqiqetan, talimin asas vazilalerinden
biiia;.. Uiiir_
ctistr, talimirr ssas togkilat lormasr olan dars tarbiysetmanin
hcur
aksiomalik, hem da epistemik lormada t t"9i.it-asinda hrl_
"yutu
ledici ahamiyyet kasb edir. Nehayst, qagirdinvaranJaq-ki_i, q"*riuyrL
kimi yctiqmasi, kamillagmesi tolim prose-sinda Uu9 u..ii.
inru, istehsalr
Iabora(oriyasr olan terim prosesinda in.uni mtin*iuotlarin
movcud
,)rnasr pedaqogrka elminin. zeruri dialektik qanunauygu
n lulutlu r.
Y.lni humanist insanr yetigdirmak iigiin humanizm
ti'(til ,:lunm:rlld_lr. Bu meqsedle tolimin humanizm prinsipi fiin'sipind;rn isri_
:rcz,rlLln_
rrirrz prinsiplsrden biridir.
Talimde hymanizm prinsipinin asas vazifcsi camiyyatin
humanizrn
. ,i'nasibotlorinin inkigaf
etmosina xidmat etmekde, itu.riai..
. .Hrl,19u biitiin diinyada tehsilin humanistlegairltmasi ve demokra_
tiklcadirihnasi ideyasr yeni aktualhq t"rU .t-rta"Iir.-Bunun
s"brb-
I:rii vardrr. Owalan, dupyada qabaqcrl u" .rqqi
-,,.. iJ"va sahiblcri
rrrsitnrn azad, miistaqil, <iz meyli, maiagr vc qabitiyyatina
grire forrna_
lagaraq camiyyatda tahriksiz yer tutmasrnrn, tel,
rt va ehtiyacla.nr
h:iquqi banmdan qanuni ridiya bilmak tigiin qa.togasiz
faaliyyatc
:l-::llf l,11 ql prinsiptarin. hayata koeirirmari irl-a-"fi" ,,*
alaqotcn_
orrtncr. tKtnclst, demokratiklegdirma ve humanistlagdirms
qargrhqh
iinsiyyetin. dawamg medaniyyotinin, qanunlara
hctrmatin, cosarrt ve
b3tgllannrn
lll1lll.ilrl]
reallyyarde oz yerrni ]a, -darki,
daha diizgiin
manavi rahathfrn, camiyyctdo,
tapa bilmayin maq.sady<in liiitiyiinii
artrrrr. gaxsilystin tamhq kcyfiyyatlerini lorrnalr;d,r,i. --' -
179
Metbuatda, elmi adsbiyyatda, meruze va gxrglarda <Humanistleg-
dirme> ila yanatr, (Tehsilin humanitarlaqdrnlmasu istilahr da igla-
dilir. Bezen bu iki istilah mahiyyetca bir-birine qarrqdrrtlrr. Bunlar ise
msqsed yaxrnhlrna malik olsalar da, fsrqli keyfiyyeta, xiisusiyyate
g<ir- bir-birinden segilirlar. Bu iki istilah arastndakt baghca fsrqleri
bele seciyyalendirmek olar:
l. Humanizm goxesrlik tarixe malik olub, btitiinliikla tahsil siste-
mini ahate edir. Humanitarla.qdrrma isa XX esrin ortalannda meyda-
na glxmr$ ideyadrr;
2. Humanistleqdirma tshsil iginin biitiin sahelerinde biitiin merhela
ve pillelerinde tehsilin mazmununda, tagkilinde, terbiyevi. tedbirlerdo,
mli'ellim-sagird (teleba) miinasibetlerinda, ayrl-ayrt fenlarin tadrisinde
ve s. nezerde tutulur.
Humanitarlagdrrma isa, baqhca olaraq, tehsilin mazmununda tsd-
ris planr, proqramr ve dorsliklerde- tedrisdo tiz hallini taprr' Elmi-tex-
niki taraqqinin indiki yiiksak ssviyyesinde srrf texniki biliklere yiyele-
nen insanlarr ictimai-humanitar bilikler vasitesile cemiyyet iigtin
hazrrlamaq, onlan qaxsiyystca herterefli inkigaf etdirmakla elmi-tex-
niki nailiyyetlerin axlaqi-menevi bazaya stiyksnmesine nail olmaq
maqsadi eias gdtiiriiliir. Qeyd edek ki, humanitarlaqdtrma humanisG
lagdirme priniipina sadiq qalaraq tetbiq edilir, iimum.baqsri, iimum-
dtinya mihiyyeti dagryrr, har bir <ilkade, har bir tehsil ocalrnda bu
prinsip bageri, madeni ideyalara xidmet edir.
' Humanistleqdirma ile elaqedar problemin tedqiqi vs tahlilinds
demokratiklegdirma prinsipinin nezere altnmast qabartq suratda <izii-
nii gcisterir. Qiinki demokratik m<ivqe, demokratik baxrg,-demokratik
i9 iiilubu olmadan humanistlegdirmeni reallagdtrmaq, eslinda, mtim-
kiin deyildir. Tarixi laktlar da bu yoniimtin dofrulufunu tesdiq edir'
Talimin humanistlegdirilmesinin asas meqsadi csmiyyetin huma-
nist prinsiplerle yagamaslna, inkigafina xidmet etmekdir. Ona gors de
tarii bolu humanistlaqdirma pedaqoji-psixoloji y<intmle yanaqr,
sosial-siyasi mahiyyat dagrmrqdrr. Ona g6re da bu prinsip tamhq va
sistemli yanagma talob edir.
Tehsilin demokratiklaqdirilmesi vo humanistleqdirilmasi baqhca
olaraq iig istiqamatde <iz hsllini taptr:
I . Tahsilin idara edilmesinde - hayata kegirilmasine nezaret ve
rehbarlikde;
180
2. Tslim prosesinin tsqkili va heyata kegirilmasinda, tadris plan-
lannda, proqram ve darsliklerda miiallim - gagird (taleba) miinasibat-
lerinde, miiollim iinsiyyeti vs davranrgrnda, taktlannda, h<ikmlarinde,
meyl ve maraqlartn, qabiliyyatlerin nazare ahnmasr ve diizgiin qiy-
metlendirilmssinde, telim prinsip ve metodlanmn meqsedy<inlii vs
meqsedemiivahq segilmesinde, ayn-ayn fenlerin imkanlanndan sema-
reli istifade edilmasinde va s;
3. Terbiyeetmenin aksomatik heyata keqirilmasinde bu iig isti-
qamet vahid pedaqoji proses kimi bir-birini tamamlama vahdatinde
nezerde tutulur.
8.2.15. Telimde kollektivin terbiyeedici

tesirinden semereli istifade prinsipi
Maktab biitciv bir kollektivdir. Maktebda tahsil alan gagirdlar ayn-

ayn siniflards kollektiv formada birlegirler. Ugaqlar riz yoldaglarr ile
bir sinifde oxuyur, faaliyyat g6sterirler. Mektebde gagirdlerin vaxtr,
esasen, telim meg[elelerinde, dersda, dersdankenar tedbirlerds kegir.
G6starilen miiddet erzinda ugaq hamiga yoldaglan arasrnda olur, bir-
biri ile iinsiyyate girir, iimumi qanunlar esasrnda kollektivle ayaq-
laqrr, tadricen onlar bir-birila amakdaqhq edir, qargrhqh h<irmete nail
olur, yoldaghq ve dostluq mtinasibatleri yaranrr. Talim zamam miial-
lim va ayn-ayn gagirdlerin niimunevi haraketlari yaqrdlarrnda bilik,
bacanq, verdiglerin, axlaqi keyfiyyatlarin formalaqmasrna sebab olur.
Miiallim sinifdaki biitiin ugaqlara konkret tapgrnqlar verir ve bu
tapgrnqlann icrasr sinfin, kollektivin manafeyine gevrilir. Bununla da
miiallim ugaqlarda tegkilatgrhq vsrdiglerinin agtlanmasrna gsrait yara-
drr. Telim kollektivin pedaqoji prosesi olub, her bir gagirdin qabiliy-
yet va istedadrnm inkigafr iigiin elverigli zemin yaradr. Bu zaman her
bir gagirdin ferdi miisbet xiisusiyyetlerinden vaxtrnda diizgiin istifade
edilirsa, biitiin kollektivin hayah o qedar dol[un, mazmunlu va
maraqh olur.
Telimda kollektivin terbiyeedici tesirinde samereli istifada prinsipi
kollektivin en baShca elamati olan tagkilatgrhq, ictimai rahbarlik ve
icrag orqanlann formalagmasrna, ictimai qanunlara tabe+ilik, vezife
borcunu vs mesuliyyet hissini inkigaf etdirir. Buna g6re de kigik
yaglardan ugaqlarda kollektivgilik ruhunu tarbiye etmokde telim
l8l
xt-rsusi chemiyyat kasb edir, Qiinki dars pagirdlari srx kollektiv for-
rnasrnda birleqdirir. onlann araslnda birlik, yoldaqltq, dostluq, qay-
lrkcqlik, mehribangrhq mtinasibotleri yaradtr. Bu giin kollektivgilik.
billik Azcrbaycan Dovloti iigiin su vc hava kimi zaruridir.
Kollektivin teqkili va hcr bir ugaqda yoldaqhq, kollektivgilik hissi-
nin torbiyc edilmcsi birinci sinifdan, balka d: ailcdcn vc uqaq bagga-
lanndan baqlayrr. Diizgiin taqkil edilmiq talirn rnaq[clalari qagird kol-
lcktivinin milli torbiyc rn:rqsadlsrinin heyata kegirilmasintlc va yiiksok
kcyfiyyatli bilik ufruntla n.rubarjzedc miicllimi.r rc mektcb rahbcllo-
rinin kcirnrkqilarina go'nlirlar. Teltrn sagirdlcrdc ictimai vcrcli;lcri
fcrrmalaqdrran, onlann asl vatonsevor r ot;rndaglar kimi yeti;dir:ilnasi
tigtin cn faydah lcalii'yat prosesidir. Talim miixtolil ii; sahclcrirrcla
5agirdlcrin madcni inkigalu)a, onlarda xalqtmtztn adet - cncnclcrina,
nrilli rncntalitctino horrnatin formlagmastna garait yaradrr.
'['clirn prosesi elc bir hayat ahemiyyetli miihitdir ki. olad:r hcr [:rir
;i:rxsiyl,ct cizti nil tam aqkara grxara bilir. $agirdlar arastnda qarqrhqh
i;gtizar vs scmirni muuasibotlar, habcla, gcxsiyyetlelarasr miinasibc(-
l:rr fbrrnalaqrr. Tclirn gagird kollcktivindo ham ilnumi, hcrn dc ;:rxsi
rncnalelcrin ahcngdar inkigafrnr tamin edir.
8.2.16. Talim prinsiplarinin qargrhqlt claqesi
Telirn prosesinde prinsiplordan ayn-aynhqda deyil, vahdat hahnda

istilada olunur. Bir 45 daqiqalik dersda telimin biltiin prinsiplcrindan
istilada etmok olar. $ilbhasiz ki, bu ve ya digar prinsipi mttlcqleSdir-
mck olmaz. Ona gcira ki, pedaqogikada <Bir simda qalmaq> tniirn-
kiirr dcyildir. Melodiyamn aydrn va gtizsl seslsnmesi lazturdu. Yalnrz
tclim prinsiplcrinin qarqrhcllt elaqedc hayata kegirilmasi ipin rnuvef-
laqiyyal irri tcmin cdir. Karl Marks haqh olaraq deyirdi ki, tak skrip-
kagr oztrnii idars edir, orkcstrin ise drijora ehtiyacr vardrr. Bu fikir
pcdaqoji prosesc daha gox gamil edilc bilor. Tclilrrin prinsiplari telim
prosesinda vahdatdo tctbiq edilir. Bele ki, telimdc eyanilik biiik va
bacanqlarrn giiurlu mcnimsanilmesins, mcihkam yadda qalmasrna sa-
bob olur, tslimin miivahqliyini tamin edir. Telimds Eiiurluluq va faal-
hq prinsipi eyaniliyin tetbiqini nazerda tutur, biliyin yadda mdhkom
qalmasrna kcimak edir. Sistemlilik ve ardrcrlhq prinsipi biliyin giiurlu
manimsenilmosini, uzun miiddet yadda qalmastnt ve qagirdlcrin
182
diigiinarak fealiyyet g<istarmesini temin edir. Biliklerin m6hkemlan-
dirilmasi prinsipi digar prinsiplsrden neca istilada edildiyini, gagirdle-
rin biliklerin neca manimsadiklarini, fikirlarinin miistaqillik ve fealh-
lrna neca nail olduqlarrnr agkar edir. Biliklerin mohkamlandirilmesi
prinsipi miiallimlcri driniib geriye baxmafa, nailiyyar ra nciqsanlannr
tahlil edib diizgiin naticelor grxarmala tahrik edir.
Belalikla, tslim prosesinda bir prinsip o biri prinsiplarin tetbiqi
ligiin vasitc rolunu oynayrr, onunla ijzvi gakilda heyata kegirilir. De-
moli, talimin prinsipleri miihtim telablar kimi, hemiqe telim iginde esas
tutulmahdlr.
Sual ve tapgrrlqlar:
1. Talimin qanu nauy[unluqlannr pedaqoji problem baxtmmdan

xarakteriza edin.
2, Telimin prinsiplarinin vahid pedaqoji proses b.lxuundan tes-
nifini osaslandrnn.
3. Telimin prinsiplerinin - tarbiyeetmenin prinsipleri oldulunu
miizakire edin.
4. Talimin prinsiplerini terbiyeetma va tohsillandirma vezifelerini
ayn-aynhqda miiqayiseli tehlil edin.
183
IX FASiL
TOI,iMiN METODI,ARI
9.1. Telim metodlarr anlaYtqt
\(Mctod) yunan scizli olub, idrak ve praktik fealii'yoti ricrk ctmo-

vin- rivrurnavin voltt menastnr vcrirllinsan qar$ls!lla qoldufu llr:rq-
iigiin rniixtslif yol ve vasitelardcn' lendlcrdrn istiiirila
i"d" iut'nrq'yoi,
;t; ir;t; uusit" va lcndlarin kci: rcf i ila rneqsadina natl .lur'l
BOytik yunan filosofu Aristotel deyirdi ki, scadct har y-crdc vc hamtlr
iki parti goztemaklc: a) hsr nov fealiyyetin son tnaqscdini rwolc:rtlrn
drizgtin r-ntrcyyan etmek; b).son maqsoda aparan- samarcli' laydalr yol
vr iasitolori- iapr.r,aq sayssindr slda edilir' ingilis filosofu F Rckon
metr)tlu clitranlq gcccde yolgunun yolunu igrqlandrran lorlcre (glrafil )
bonzediltii. O, OcyiLtti ki, hctta diiz yolla gedcn golaq bclo' diiz yt'lii
ohna1,un, dagir-kcsskli yolla gcdan sa[lam adarnt o1a bil:rr' I\4ctoC
,lr"qr".l" \:atmaq, gcrgskliyin dark olunmastnil vo ontln prakliki tla-
y i;idirilnrcsina ,uil olrnuq irqiin istif.rde olunan samatcli
yol vc vasit'-r-
l.rrin rnacrnuyudut.
I)cyilulcidan tam aydtn olur kiltslimin metodlarl tolitnin nl'rqsotl
vo vaiilcsini ycrino yetirmck iEino xidmsl edir'! T'clinlin tn:rqsotl v:r
v:rzil'esi is;r tahsillcndirmck va terbiye ctmakdcn iba rcttlir' Dcrrrli'
tolimin rnctodlan cyni ila tarbiyenin metodlarldrr' Bu s:rb;bdan indi-
yo qa<J.-rr l,azrlmrg dcrsliklsrdon farqli olaraq siza taqtlirn olrttle tt bu
.lorilik.lo'tarbiycnin melodlart ayrtca tcsnif ollnavue ;tq Vrthirl trcda-
qoji proscs daxilintla terbiya telim vasitesi ile lbrmalrtyr [)cyilrrrl;r-
,irn -"lu,r, olur ki. rnetod ir;in icra torzidir' J alir.r.r de lllbii:rctnrr i;ini
tnctoillar
)crine yctiiir. igin icra proscsi do telirn olclu[r'r iigun rnrhz
,.1.r trlinrl aidciir. Bu s:lhobdcn terbiyenin mct<ldlartnt ayrtca l:rsniI
elmcl'c clnti baxtnttlirn he9 bir zoruri chtiyac qalmrr.
Talinr rnctodrr anlaytEtntn aydrn dork edilmlsi gox tni'lhiim tii';sc-
l:lclir. BLr. hcm tclim mcrodlartntn tosnifattnt dtizgiin rnlroyyan ctmok,
Irrm dr onlartn didaktik vezilslarla elaqodar talim proscsinc lazrm
olanlartnt diizgiin seqmek vs hem dc talimin vazifasini aydrn rniicy-
yan etmak iigiin zcruridir. Bu da heqiqetdir ki, telim metodlartntn
izahrnda pcdaqoqlar arastnda tam hsmreylik yoxdur. Baqqa srizlc, tc-
lirn metodu nadir, metodlartn nomenklaturastna noler daxildir, tclim
184
metodlan neca tesnif olunur ve s. moselaler sahesindc pedaqoqlar
arasrnda fikir birliyi yoxdur. Talim metodla.na verilan tiriflai
ifidc
torzina grirc nTtixtclif olsarar da, mezmun etibarr ilc bir-birina
vaxrn-
tarilo diqq:t. ycrirak. <Telim merodu mtiailimi;
Iir: Pil.,r.g"
:1,:l brtlk vcrm.rsi. gagirdlarin biliyi manimscmcsi yolu. qa1..Jasr *;;;_
vc
vasitasidio> (D.A. Lordkipanidzc). <$agirdlari bilik, bacanq
vr vcrdig-
Irrlr. silahlandinnafa, onlaln
.diinlagdriigiinir' formatiqtlrrmaga,
;:chni qii,r,r'; r,..' qabiliyyctlarini inkiqai eiiirmaya yoncldilan,
r: .5:lrirdl:rrin qargrlrqh olan fealiyyatin a iulim mett,rtu miieliinr ,lctili,
(,F. Y.Qoianr). r.'! rlim mctodu anlayrgi pagirdlara
Uif it, Uacanq v:r v.rr_
on larr n d ii nyagrirtisl nu to-rmalaga, r-uq rc qabit
l::,ll l:f-",i ctdinnrk
t;lnn.r^rnkr$al
ivycr _
mcqs:rdilc miiellim vc Aagirdlaiin ij .l"yj;,t,,-
lurr ifad:r cdir> (B.p.yesinov). <Telim metodu mlallim
vc gagirdlcrin
cl:r! irLqh laaliyl.rt qayrlalan sistemidir
ki, miixtolif vasiialordcn isti_
lhrlr c'tmrklo talun prosesindc didaktik vozifarsrin t
ettin"'xiamrt
(NI M.Mehdizada). <Talim merhalalarina "air,,
uygrn oininq muellimin
rch bclliyi
_altrnda Sagirdlarin rniicyysn bilikleicl Uu.u.,q ;, vardiglcra
f iyalanmslori, ta.bivr orunmaran vo inkigar etm aratri-yo-ratna taritnitt
iisullart deyilir.>> (N.lvI. K.rzrmov), <Tolim ..t".t, tririi_irrbiya
moq_
satllorino nail olnaq iigiin pcdaqoq vo qagirdlarin
qa r;rhqh faaliyyeridir> 1i.e.eoatasryl.
iiro_n .nl,n,o,E
N!rnu1:r kimi qeyd olunan va ya qeyd olunmayan
..
biri.ndon lcrqli olsalar tla, onlarrn t im,rinao iti
tariflar bir_
artin, tu_ uv_
drnhg ilo gostarir. Bunlardan birincisi odur "rt.,.ri il, i"l_ rnetodlan
;;agirdlcrd: bilik, bacanq ve vardiglsri formalagdrrir r.-bu for_utug_
rna miiallimin rahborliyi altrnda bag verir. ikinci
."t rt oau ki, talim
melodlarr qagirdlarin d iinyagciri.igiiniin inkigafina
rrU"U oi* ve onlarr
mrbiy,a cdir.
'f:rlint mctocllarr
trlinr vczilslorini yerina yctirmak iigiin miiallimlc
lrrgirdlrlin birlikd..' s.istardiklori iaaliyycrin
v A.K,rrne.nski <B.yiil ttidakrika, uair;r;h;. .r*"iJti' ;r;;;;;"
yollarrdrr.
rleyirdi ki,
bizim didaktikamtzrn alla ve omeqasl (avvali va
sonu) ela yollar axta-
rrb kcaf etmakdcn ibarcrdir ki,'bunlann ,"V"rira. ir.vlaenlar az
<iyrcnsinlcr. <iyrenonlar isc aox <iyronsinler; ,rit.Ui",Or'rrr_kiiy, ba$
giccllandirici, faydasrz amsk az,.oylenco,
sevinc u. -ii*fiaiyy"t ir.
qox olsun..Gcnclik illarindo, indi vo galacak
f,ry"iJ.l"r,. olan har
9e1,i ixtisasta. zrivqlo, asastr ciyransin>."Dem.li,iajlil;;;tarr
limin gagirdlari bilik, bacariq va vardiqlarla sitahlandi.maq, mtol_
ontarr
185
diizgiin tarbiys etmak ve fealiyyatlerini diizgiin istiqamatlandirmak
iigiii segdiyi. istifada etdiyi yollar va vasitalor sistemidir. I
' goxliribelo hesab edir ki, miiollim biliyi uqaqlara verir, uqaqlar
iso homin bitikleri msnimseyirlar. Bu, zahiran bela goriinsa da,
oslindc, qagirdlar dc riz tssewiir ve anlayrqlartna istinad edarak 6yran-
mo prosesindc faal iqtirak edirler. Demali. tolim metodlarl yalnrz
mtiailimin dcyil. habele, gagirdlarin dc fealiyystini oks etdirir, onlann
faalh[r nr, mtisraqilliyini tamin edir. Bu manada talim metodlan 9a-
girdlc'rin idrak tiaiiyyatine istiqami-;t verir, onlartn yolunu iqrqlan-
dltnn magclc Acvrilir.
Talim nazsriyyasinde metodla yana;i, rnetodik priyom, terz anla-
yr;larr da ighd ilir:, Metodik priyorn, torz.hsr.hansr bir telim metodu-
,r.in t"rkib irissesi olub, mtisteqil olaraq heg bir didaktik vezifeni ye-
rinr l,ctirmir, lakin metodr.rn tesir dairesini giiclcndirirJelim vasitela-
rini cl:l talini tnetodlartnrlan larqlaodirmak laztmdtr' Tslim vasitalori
lclitn proscsinin tochizinc. onun tckmilleqdirilmasina ktimek edan va-
sir:,loi k.rmpleksitlir. Ilelo geniq mcnada telim vasitalarinc dars kitab-
lllr. ayani r':rsaitlar, xi-tsusi avadanltq, te.rniki vasiteler va s daxildir'
9.2. Talim metodlanntn tarixina vo tesnifatrna dair
['ilosofl ar, pedaqoqlar yaqadrqlarr tarixi dcivriin taleblsrine uy[un

olan metodlari qarh-etinckla kifayetlanmemig, bcaoriyyetin elda etdiyi
biliklcre, sosial tacriibayc osaslanaraq yeni metodlar axtarmala,
onlalr lorura lagdtrmala xiisusi ahemiyyet vermiqler' Mahz, belo axta-
nstar-rn naticciindan yaranmrg. (miigahido, miisahibo, gifahi Earh)
mciirtllartn tarixi gox qadimdir' insanlara, o ciimlodan, gagirdlere s<iz-
le rsir etmck. gifahi danrqrq, fikirlerin Scrhi yunanlarda bilik verma-
yin, iomahlarda inandtrmantn qiidretli vasitasi -hesab edilirdi Maso-
i.n, q"di", Yunantstauda sofistlor va onlartn rohbari Protaqor miiba-
his.r', r. gahqmalara y0ksck qiymet verirdi' Onun hkrinca,
telimda
gall,;malirsrz keginmek ohnaz. <<induksiyarun atasl)) Sokrat da oyran-
,r.,.,ia sual-coraba iistiinliik vererok. elmi haqiqetlari sual-cavabla iap-
drrmr;drr. O, bunu anasr n peqesi ila ba[layaraq deyirdi ki, anam
mamiga oltlu[u 09iin insantardan insanlarr dofuzdururdu, men do
insanlzrrdan bilikle;i doluzdurutam. Pedaqogikada malum bilklera
istinad edib machul biliklorin kogfina xidmot edon evristik (evrika
tapdrrn) miisahibanin banisi Sokrat olmuqdur' Qodim Romamn
186
rna$hu.r pedaqoq vc metodisti Mark Fabi Kvintilianrn fikrincc, talint_
::.:::li.lj de1,il. tapqrnqlar ltemriniarj as;;;;. 6"r, rrkrinco.
l::ihrt har bir farda az,^temrinler
nrslnar. nezilrryy-.r isa giiclii tasir bafrglayrr.
esrtardon baglayaraq $o.q peaaqoglkur, 'iu.i*inO.
,k;rrnli
II-Itl
tllosoflar _ Ol- Ferabi, ibn Sini, g"hmriy"i,
gu._
b;rqqalarr t.rlirndc tapsrrrqlara, ramrinlera.
C^.i, N.Tusi v;r
rcrmiglcr. Nizamirrin Fitncsi buna parlaq -"sq ;;;y;;;il.,i ;il:,
misaldrr. tcmrin. n,".q
insirn hol,arrncla mtihiim rol oyn^y,..'t lrfq-
bciytik qatr-
bo.q aztrnrn r;drr Arr;; qadirn iian,n mrgt,ui "i;;kl.'l."$
hiikrndarr Olrasiyab iranllara qalib gsldikdsn "_"i"., "i_i ia,rr. TuriLn
dcn olan Manuccihr adh scrkerdani t
roo.u' Cr.9i.t nr.llr_
n{"rr.Olir Ariya torpa-
"-U, "ai..
[rndan ona bir ox n.rasafesi qcrlar torpaq
cohr. bir rnstrvin mcstaheti ita ox atmagi
u"._"ri;;i; edir. Monu_
Ar"$; i;p;;;;;l Arcs Dema_
.;..r,]l zirvcsin.r grxrb hiiriin q tiw"asi ila oxu-ir',..
:lnCl"',a5:rlaq
dirgrann(ran
O* I
Xorasanda ceyhun gayrnrn kanarrncla bir"h"rirt,,,,
qoz afac,ra sarrcrhr, Bu mahir oiatanrn q.ffun nrhcn!.r
Uia.rrird- ;il;;:
oxu bciyrik ui, -e,ureni qei
l:lll ^.]:::
11..r1n rxriyanna
veritir. Manuc<ihr",'ailin"'g0."
r,",,tn
:i:iil.]::i111lrrun, hernin gunii <Ccs_
ntrrrKanD ((uX tanlar bayraml),) adlandrrrr.
McSqin. tenrrinlarin bciviik. ahamiyyatirri
baqqa bir yunan ;rlsan;rsi
rcsdiq crJir. otianada aeyirir ki. ri,;;";;
vc yalr ila rno;q edcr. qalabalcr qazanarmr$.
rli,T;leiJ i.r,r., ii, ,,*
h:rt:r qrxrr. Scylhcldon qayrdandan .on.o
Sl, ;t5o. iiqnyl,q ,"y,,_
o* r, yrfr,"g"ir.lh:rIrn:rq
istcyir. Lakin iis a1, masq etmediyinden yryi
l;il;; ;;;rr. oxu v:r
layrnr yandlrrr. riztinij dc h omln at'fa ataraq deyir: Bundalt
men nJ]'a lazrmam? sonra
--
XVI csrdsn baglayaraq T.Mor, L.Vives, p.Ramus.
M.Monlcn tr.Itable.
vc digar utopisiler, tuu.i.,
kanrn atcyhinc arxrr. ehkaml^rtrlr ranqid
trrrni.;";l;il;"
sxotasri_
yaxrnlaqdrrmaq ideyasrnr irel i sirtirdtiiar.
.d;.'-i;i;;"i1.;arr. ribiJr)
M. lU;;,;; ri,iqto.,n .ti._
taqilliyina, fi kirlarini sarbosr .t..f
.ifads rrir, rntirirli.," ri,"riyy"t
ygril ur. deyirdi: <Man isreyiram f.i. U, iJyu,f.'"fui' ja-oiratr.irnl,,
k i t,r br otsun>. F. Rabte tasvii
er<tiyi
ca'.ba daha sox ycr verirdi. F.Bek; a.yirJi r;;;ki;;";tir,,of,ia.r.. ru^r_
[i. [iirii;t;ffi]ill:T;
tsbicte alahq eda bilmerik. Totimda'rnti$"hij;l-;;umileq<Jirma,
induksiya va eksperiment olma.hdrr. n.O.f.",'t,,
lari ceyalarr avaz ermeridir. v Ra1kl -d;;;tii"'i"
nLiinl'c.i'rti,r,.tc ror_
qekilda, tebiorin metodtanna, qayd
;, ,rriuunq
atanna rrrr:; ;;.;;".;;osi ni tat ab
187
bele 9txt9 etme-
edirdi. intibah d<ivriiniin filosof ve pedaqoqlanmn
maktablerda
i;;; ;;bt sxolastik, doqmatik ialim metodlanntn
doqmatizmin va formalizmin
;;i.il;;;;, iai ratimde az'bsrgilivin, y.A.Komenski xiisusi
"i.r't
i.. .,*rr"r srrasrnda dahi gex-pedaqoqu
tamrinlero'
;;;;.i;. i;,',J.a, miiallimin earhine' miisahibava'
i;.;;;;;iliarvr,i"t rir", sual-cavaba' miiqavise ve avanilive viik-
.r[ "irn1" verir, telimdo ayaniliyi mexanikantn <qrzrl qaydasrna'
;";^;;'r',;itr, ;Jqaviseni aqii n griagr' msktcbi insanltq emalatxanast
*;ii^;;i"
adlandrrrrdr.
kimvanrn lod-
II vansrnda ingilis pedaqoqu 4lmsirgnq
vezivvatindo
.irin;-;;;ii-k ;irsahibeni dixil etmiq,-qagirdi.kagf etmelarini
ted-qiqatqr
esaslan-
*trrffirnin- komayi ilo yeni bil'klari
""r^rô ea gird lari
r el mi
il.{;#b'.';;;ilii. *titut iu,a''i is ti fada edcrak h azr
;;r;;;;aqdan daha gox tedqiqatqhEa oyredirdi Evristik mti-

,lf,,il.-rrlit-i"f
"f* if zimantar da miixtoi i i gak ill arda i glodilm_iqdir.
(AJ'Gerd)'
Mase-
la-
1"U".^r".-"vristik metod, tecriibi-srnaq metodu
t-"-*" a".rlari (K P Yaqodovski)' evristik metod .(Armstronq)'
;;;ffi-.;i;; (AP.Pinkeviq) ve b homin terminlerin vaxrnhq ve
hamt-
o*.o.i,otu.,nt nazera alaraq B Y Raykov I9I3-cii ilda.onlartn pedaqo-
;;;;;i;;r,iifmetodu termini ilo avaz etmiqdir' Dahi rus
il'K.;]iid;[i' iti .ror- sintetik ^vo.analitik metod oldulunu qevd
priyom-
t.i bir metodun ayrr-ayrr fenlar tigi'in seciyyevi olan
Jarir.
*'v.i;.?;ffit
lannrn genig qerhini verirdi'
mirgahideya, miistaqil iqe xtisusi yer verir va deyirdi
dersi idara et-
ni, ar.rO, tt"."tat, emek, tamrin, oyun hakim olmah'
-"f iJ--O, eyani ielim evazino telimda e9ya metodunu iroli siirmiig-
-XIX
dtir.
.r.in 9O-cr illerinda Berlin Uuniversitetinin professoru
az da olsa
f.p"rf."o <Pedaqogiku adh esarinde telirn metodlannaappersepsiya
;;;;;..rt, vaxtr ilJ Leybnis terorrnden etma getirilmig
qeyd edirtli
itxavriirla., g<ire darketma) anlaytEtnt geni; 5arh.edar.ek
Ii,",.ii.ol #irvelfeqivyet iki .lihli- $ertla elde b)edilir: a) gagird
*ii"ur.o tasevvi.ir ve anlayrglara sahib olmahdrr; gagirdda olan
;#ii; ra anlay,glar yeni iasavviirlarin tesiri iia harakata gclarak'
diooati ovatmatrdri. Hendesodsn kvadrat, katet' hipetonuz vc
ya
;;iir"^q haqqrnda heg bir melumatr, tasovvtirii olmayan ilk
uqala
pif"q.t- t"..J-ini izah etmek monasrz olardr' Demali' n6vbeda
iugiriin appersepsiya tasevviirlori olmahdrr' O'

sual-cavabr esas
188
metodlardan biri hesab edirdi. Onun fikrince, biitiin maktablerda
sual-cavab metodu (Sokrat metodu) genig yayrlmrgdr. F.Paulsen ta-
limi miigayet edan, telimda eyni vaxtda geden ve telimi qabaqlayan
suallardan behs ederak onlan hazrlayrcr, k<imekedici ve yoxlayrcr, -
deye iig qrupa b<iliirdii. Onun fikrincs, gerhin akromatik (miihazira)
n6vii passivlik yaradr, ugaqlann fealhpna mane olur. Ona g<ire da
telim elmi-tedqiqat metodlan asasrnda heyata kegirilmali, hadisaler-
den, faktlardan baglayrb qanunlara dolru, induktiv analitik yolla get-
melidir.
Belalikle, talim metodlanmn inkigaf tarixi tesdiq edir ki, telim
metodlanmn tasnifatrna b<iyiik ehtiyac duyulmugdur. Bu b<iytik
problem A.Disterveq terrfinden onun tegobbiisii ila baglamrgdrr.
Bilik elmin menevi elementi, $iiurun m6vcudluq metodudur. Talim
metodlarr miixtelif alamatlere g6ra tesnif edilir. Tslim metodlannr
tesnif etmeya A.P.Pinkevig sey g6stermigdir. O, telim metodlannr bele
tesnif etmigdir: a) mentiqi; b) doqmatik; v) evristik; q) tedqiqatgrhq;
d) layiha ve dalton-plan metodlan. Telim metodlarrnln tasnifatrna
XX asrin 30- cu illerinde daha gox diqqet yetirilmigdir. Hemin illorda
P.N.$imbiryev (1934), M.i.Pistrak (1935) bele bir fikir ireli siirdiiler
ki, maktablardo miiellimin gerhi, miisahibe, kitabla iq, niimayig kimi
mctodlardan istifade etmek lazrmdr.
Pedaqoqlar talim metodlannt didaktik vezifalerina, bilik menbala-
rina, idrak faalilyetina, didaktik maqsadlarine, tadris-tematik fealiy-
yatine, talimin baghca msrhalalarina g<ire tasnif etmigler. On genig
yayrlmrg tesnilat bilik manbeyina grira olan tesnifatdrr. Bu tasnifatl
XX asrin 50-ci illerinde D.A.Lordkipanidze, Y.Y.Qolant, M.O.Mu-
radxanov etmiglar. Onlar bilik manbeyino agalrdakrlan daxil etmiglor:
l.Miiallimin canh s<izii; 2. Kitabla i9; 3. Tebiat, cemiyyet ve meiget ha-
diselarinin miigahidasi; 4. $agirdlerin fealh$r. Hamin manbelere uy-
fun olaraq agafrdakr talim metodlannt miiayyan etmiqlar: 1. Sdz
metodlarr; 2.Kitabla ig; 3. Laboratoriya i9i; 4. illiistrasiya ve de-
monstrasiya; 5. Praktik i$lar; 6. Qafitmalar. Umumilagmig gakilda
Y.Y.Qolant telim metodlarrnr iig btiytik qrupa bolmiigdiir: i. Soz
metodlan; 2. Oyani metodlar; 3. Praktik metodlar.
M.A.Danilov ve B.P.Yesipov telim metodlannr didaktik vezifa-
lorine g<irs bele tasnif etmiqlar: 1. Yeni bitiklarin manimsenilmasini
temin eden metodlar; 2. Bilik, bacarrq ve vardigleri m6hkemlandiren
vo tekmillegdiren metodlar. Birinci qrupa malumat- inkigafetdirici
189
mctodlan (miiallimin gilahi qarhi, miisahibe; kitab iizorinda ig; talimin
evristik (axtanq) metodlan evristik miisahiba, disput; laboratoriya
ipi; tcdqiqat metodlan), ikinci qrupa iso tomrinleri, praktik iqlcri daxil
ctmiglcr.
Metodlann. idrak laaliyyotinin tiplerina goro tcsnifa(lnt XX asrin
60-cr illcrinda I.Y.Lerncr vo M.N.Skatkin vcrmiglcr. Onlar faaliyyctin
tipinc gcira agalrdakr tolim metodlarrnr mDcyyon etmi$ler: I . iz rhh-
illiistrativ; 2. Reproduktiv;3. Problemli qorh;4. Qismen axtancrhq
(evristik); 5. Tadqiqatgrhq.
Tclim me todlannrn iki tcrcfi (binar) oldulu ideyasrnr M.i. Mahrnu-
dov ircli siirmii$diir. Telim metodlarrnr didaktik meqssdina gdre tos-
nifatrnr Q.i.$ukina, i.T.Oqorodnikov ve b. vermiqlor. Telim metod-
lannrn tedris-idrak faaliyyeti vczifelsrins gora tesnifatrnr Y.K.Ba-
banski irali siirmi.rqdiir. Akadcmik M.Mehdizade talim metodlarrnrn
ham didaktik vazifa va mcqsedine gdre, ham de idrak fealiyyctinin
xarakterine g6re tasnif edilmesini maqbul saymrg. oziiniin obyektiv
va orijinal fikirlarini dc sriylamiqdir. Tolim metodlannrn tolimin ba;h-
ca mcrhelolerino gore tJsnilatrnl N.M.Kazrmov vc O.$.Hagimov ircli
stirmii$lar. Qeyd etmaliyik ki, telim metodlannrn tosnifatrna dair ircli
sijriilcn fikirlarin har birinde maraqh, orijinal mtilahizelar vardrr. Bu
tcsnifzrtlann har birinin telim prosesindo ciziinemaxsus yeri varr'-.
Akadcmik M.Mehdizadc bele yazrrdr: Talim metodlanmn tesnilhtr
asas mi.iddoaya istinad etmakla bsraber, bezi bagqa miiddeanr da nc-
zcrdo tutur... Heg bir metod bagqalanndan tam tacrid olunmur.
Onlarrn birinden o birine kegmek iigi.in imkanlan vardrr. (Gristarilcn
csari. seh.l l6). Buna g<ira de hamin tasnifatlara kompleks yana$araq
orta iimumtahsil makteblarinde pedaqoqlar torefinden mti:yyan
edilmiq telim metodlannr gerh etmeyi lazrm bilirik.
190
9.3. Talim metodlanmn sacilyasi
9.3.1. Milallimin gifahi gerhi
lFakt va hadiselerin na$I, izah etmak, maktab miihaziresi vasitasile

$agirdlera _canlr-emosional gatdrnlmasr metoduna Sifuhi Sarh deyilir.
ry\S0tlZ+g_miialtim bir srra didakrik mesetitari helt edii. O,
apir rd l rro mal u maTTE?ill-onl an n bil ik
I$ lera yiyel anma proses i ni i d ale-
edir, makteblilarde idrak maralr va qiiwaierinin iniigafrna gerait
yaradrr{ Miiallimin gifahi qerhi biitiin ialim metodlanni daxil olur.
fBu.metodun iisttin cshati odur ki, miiellim az vaxtda gagirdlera goxlu
'molumat vers bilir. Mtiellim
hemin metodun kOmayi ile miixtelif
vasito ve terzlardon tocriibe gdstormak, lent yazrsrnr dinlemak, video
lent yazrsrna baxmaq, miixtelif gakiller, sxemier, diaqramlar niimayig
etdirmek, televiziya todris materiallanna baxmaq ve-s. asanhqla istii
fade edo bilir.f
Miiellim planauyfun vs maqsedydnlii fealiyyeti ila minimum vaxt
arzinda mekan ve zamat etiban ila gagirdlerden gox-gox uzaq olan
hadissler va proseslor haqqrnda onlara Jlmi melumatlan gatdlra bilir.
qagirdlerin eqidesine, ideya-siyasi tarbiyesine, emak, estetik,
Yiillirn
ekoloji, iqrisadi torbiyasine, lziki tahsiline, salla-Irlro,n qoiunub
saxlan masrna gifahi yolla ciddi tesir g6sterir.
lVfiiallimin gifahi gerhi zamam gagirdlar zahiran qeyri-faal g6riiniir,
onlar yalnrz dinleyirler. Buna g6rJ de bezi pedaqoqlar bele hesab
edirlar ki, gagirdin faalilyeti reproduktiv secilye diqryrr. Oslinda ise
bele deyildir. Ona g<ire da miiallim gerh zamani yalnz-elmi mslumat_
lan qagirdlera.gatdrrmaq,la kifayatlenmir, o, hem de qagirdin darket-
mo lealiyyatini idara ediil diigiince qabiliyyetini inkigafitdirir,
onlar-
da dinleme medaniyyetini terbiye edir. $erh zamani miiellim diigiin_
diiri.icfl suallarr ils qagirdlerin diqqetini oyaq saxlamala, <ruhumuzun
qaplstnD) agrq saxlamafia gahgrr, gagirdlarin <diqqat kasalannr>
elmi
melumatlarla doldurma$a say edir. Bele gerh zamam gagird qavradr[r
yeni materiah, biliyi kegmi9 rocriibosi ile, mcivcud Uitiyi ite
eliqalendl-
rir, hkri faalhq priyirmlannr ige salrr, miiqayiselar aparrr, yeni malu_
mata, elmi nailiyyota <iz miinasibatini biidirirl Miieilimi; pedaqoji
ustalrg bu zaman idrze grxrr. Mtiallim gagirdlarin daxili idrak
iroseile-
1ni S9p bilir, sezir, baq.a diigiirsa, onlairn nada getinlik gekdiklarini
hiss edirse, hemin gatinliklari aradan qaldrrmaqda onlann k<imeyins
l9l
mtiallimclir' Osl
Qatrrsa belc miialtim yaradtct, yenilikgi. novator
miiallimlik de mahz budur.
r Silahi scrh zamanr miiellim problemli vaziyyct yaradrr' Problernli
,"'.hi it i istiqamat.lc ilpartnaq olar. Birincisi' miicllim materiah gcrh
cdcrkrn problcrnin mahiyyctini izah etmoklc prohlcrnli situasiya ya-
radrr. Bu halda iiagirdlcr fikren miiellimin atxaslnca gedir, elmi idrak'
tadoir,rat vollaruirn dcrk olunmastnda iStirak edirler' Ikinci haltl.r $a-
oi.djci oiobl.,nli masclal:rrin hsllinde igtirak edirler. Bu zarnzrn ,r.lar
iizlcri iigiin sanki keqfedirlcr| -
- t"ri, ftrkt vr hrdisclarimetodunun
6itit
Miiellimin sifahi sarh iig n<ivundcn m'kteblerdc genis
istilade ctlilir. Birinci, fakt ve hadiseleri naErl etmskdirl Nalrl ctmak
iu[t ue ha.li."l"r'i canh, emosional bir tarzda qagirdlara gatdrrmala
J"f itlr.lNnStt cdarkan mijallim fakt vo hadiselcri, biliklari ardrctl'
.jntiql, gtiiLlu, baqa dijgiilan torzda gagirdlare gatdrrlr' lMtiallim noql
iictln otan tcrtib edir, laztm olan materiah toplaytr, maqssdina 9at-
istilade edir'
' tictin mtixt;rlif [rkri loalhq priyomlanndan
mlo
fiii..iri. izahdrr. izah l-aktli. tohlil etmayi, sirbutlara miiraciati,
t istiladc etmayi tslab edir' izah zaman qagirdlarin sual-
i;;;;;;;;";,"alari, miiba'hiselcrda igtirak etmeleri zcruridirf Mtrol-
"rtuilionro.tun
iiir, *ot".iot, izah etmezdan awal gagirdlerin biliklerini, tocriibesini lc
n"r"t, ot,., matcriahn garhi iigiin fikri fcalhq priyornlarrndan istifr
.ai.. $.rnin gedigindc miioltim gagirdlcro izah edsccyi materialln pla-
nin, u.ri., csirrs mcsalclari nazare gatdtrtr, $agirdlarin diqqctini
hadiso-
larin iimumi vo xiisusi tcrsflorina calb edir.tMiiallim garh zirmzrnt 9a-
ni.it"iin itlrak foalhlrnr idarc ctmok iigiin suallardan, ani fasil:lolrlon.
i,ini,,,riyoa., istilaJc etlcrak nitqinin daha anlaqrqh vo tosirli olma-
srna gahgrr.\
Uqiin"ijrii, n.raktab mtihaziresidir. Maktob miihazirasinda ploqra-
,.,.r' o n"rard" iutdulu zsruri movzular
qerh edilir' Miihazire 30-35 docl
cr:zin.lc apanlrr, gaihin clmiliyi ils saciyyolonir' Mrk trb.rnirhazirrsi
oz
.,,, :,'lrlunn, tctlris matcria'i,n montiqi garhina' triiiklo'in'c'i'ncsi
,l'L"n.rino gorc digor tolim motodlarlndan ferqlonir'\N{ rktob uruhazirc-
sindo rn oTlim yinrz gagirdlars elmi malumatlan gatdrrmaqla kifayat-
i.,r,,ri.. t uU"t", onlarda dinlomok medaniyyetini terbiya.edir' qeydlar
,,,,,,,'.no. Dlan tutmaq kimi bacanqlan da formalaqdtrtrl Plan tutmaq
hissolcri
icrn e.'filan materialrn baEhca ideyastnt baga diigmsya,..onun
aius,oaat, qargrtrqh claqaleri va asrhh[r miiayyenlaqdirmaye kirrnok
eOir. qeydtarin aparrlmasr dinlama prosesini feallaqdrrtr' orrlara
t92
diqqatlarini mtxtelif obyektlera paylamalr <iyredir. lMekteb miiba-
rizasinin semoreli olmasr iigiin bir nege gerti nazara almaq valibdir:
l. Miihaziranin planrnr haarlamaq;
2. $agirdleri miihaziranin planr, m6vzusu ile tanl$ etmek;
3. Planda nazarde tutulmug m<ivzunu mentiqi ardrcrlhqla garh
etmak;
4. Mantiqi elaqs va ardrcrlhfir g<izlamek ve s. ,|
t Miiallimin gifahi gerhinin bir srra gatrgmayan cahetlari de var. gerh-
de fasilesizlik gagirdlarin idrak faaliyyetini gatinlegdirirl gagirdlarin
miiayyan hissesi diqqatlarini gerh olunan mesaleler etrahnda camleg-
dirmakde getinlik gakirf Axl, materiah her bir gagird ferdi suretde m+
nimsayir. Miiellim $agirdlarin fordi xiisusiyyatlerini nezare almaqda
getinlik gekir. Bunlar isa idrakda irelilemanin siiratina tasir edir. eiinki
her bir gagird bu izahr, na$h, miihazireni <iz ferdi imkanlan ba-
xrmrndan qebul edir. Bu da garh zamanr idaroetme, aks elaqa yaratma
prosesi xeyli gatinleqir.fgifahi qerhin hamin getinlikleri, bagqa metod-
lann, xiisusila, miisahibe metodunun k<imeyi ile aradan qaldtrrlrr.\
9.3.2. Miisahiba metodu
Miiallimin fakt ve hadiselari sual-cavab vasitesilo gagirdlare gat-

drrrlmasrna m sahiba metodu deyrlir. $agirdlarin idrak prosesini idara
etmakdo mtisahiba miiellima daha gox imkan verir. Bu metodun iis-
ttinliiyii ondan ibaretdir ki, miiellimin verdiyi suallar gagirdlorin te-
fokkiir faaliyyetini agkara grxarmaqda ona komak edir. Miisahiba
metodu gagirdleri faktlann tohlilina calb etmeya imkan verir. Miiellim
mtiqayisa priyomundan istifada ederek yeni biliyin, hadisanin ewallsr
riyranilmig hadisa va biliklarin oxgar ve farqli alamatlerini gagirdlarin
iqtirakr ile miiayyanlegdirir. Miisahibanin gediginda gagirdlar yeni fakt
ve hadisalari axtalb tapma[r riyrenir, oz fikirlerini s<iyleya bilir va
sahvlorini dark edib baqa diiqiirler.
Miisahibanin iki n6vi.i vardrr. Bunlardan biri tekrar, digeri evristik
miisahibedir. Takrar miisahibs biliklerin mdhkemlendirilmosina xid-
met edirsa, evristik miisahiba de yeni bilikler tapdrnlrr. Milsahibe me-
todu qagirdlsri kollektiv suratde heqiqeti axtarmafia s<ivq edir, eqi-
dsnin formalagmasrna qarait yaradrr. Miisahibe gagirdlerinlafekkiirii-
ni) laallagdrnr, onlarrn hkri faalhq priyomlarrndan istifadesini
193
asanla$drrrr. Bu zaman induksiya, deduksiya,.tahlil-tarkib, miiqayisa
ve iimumilagdirmadsn geniq istifade olunur. Induksiya niimunalar-
den, misallardan nezeri hkirlere dofru gedigdirse, deduksiya nezeri
fikirlerden niimunalare, misallara do!ru gedigdir.
Miisahibe metodundan miiveffeqiyyatle istifado etmok iiqiin miiel-
lim ona ciddi hazrrlagmahdrr. Miisahiba zamanl suallarrn mantiqi
ardrcrlhqla di.izgiin qurulmasr zeruridir. Suallar aydrn, diirist ve qrsa
olmahdrr. Diizgiin ifada edilmig sual cavabrn yarsrdtr. Suallar miix-
talif maqsedlsr: qagirdlorin faktlarr nece menimsamak, fakt va hadisa-
lar arasrndakt elaqeleri miiayyenlagdirmak, <iyranilan fakt, hadisa ve
proseslerin mtihtim elamatlerini ayrrd etmek, sabsb-netice alaqelarini
tapmaq, anlayrglarr deqiqlaqdirmak, biliyin tetbiq edilmcsina gerait
yaratmaq iigiin verilir. Suallar, adaten, sinfe verilir, sonra isa har han-
sr bir gagirdden sorugulur. Bu, biitiin $agirdlerin verilmig sual etrafin-
da fikirlegmesina, onlartn fealh[rna, diigiine bilmelerine gerait yaradrr.
Miisahibe zamanr gagirdlar yalmz ne dyrondikleri haqqrnda deyil,
hom da necs <iyrendiklari haqqrnda dtigiintrlar. Bu ise msnimsanilmiq
biliklari sistema sahr, miistaqil derk etmek iigiin gox zaruri olan ig
metodlanndan istifada etmeye k<imek edir.
Miisahiba zamanr miiallim eyani ve texniki vosaitlorden qekiller-
dan, sxem va diaqramlardan, miixtelif xeritalerden, kinodan, televizi-
yadan, maqnitafondan, kompiiterdan vo s. istifada edir. Bu ise biit<iv-
liikde tadris prosesinin oyanilagdirilmesina sebab olur, gagirdlarin ma-
raqlanmn, telekkiirlerinin inkigafrna garait yaradrr.
9.3.3. Kitab iizarinda i9
insan tarixinda sn bdyiik kegflsrden biri herfler va metbeedir. Min

illor boyu an b<iyiik zaka sahiblari, aqiller ciz diigiincelerini, biliklarini
gil lcivhslera, palma yarpaqlarrna, papirus ve perqamentlare yazml$,
dzleri diinyalannr deyigseler da, fikirlarini rilmaya qoymamrglar.
Nesiller bir-birini avez etmig, Iakin onlann menevi sarvetlori, biliklari
soziin k6meyi ilo kitablarda yagamtg, esrlerin dsrinliklarinden kegarak
milyonlann menevi di.inyasrnr igrqlandrrmrqdrr. Ona g<ire diinya xalq-
lannrn aqillari kitaba yiiksak qiymot vermiqlar.
<Kitab gencliyi qidalandrru, qocaru gtimrahlagdrnr, xogbextliyi ba-
zayir, badbextliya sr$nacaq vo tcskinlik verir, eva sevinc baxq edir.
Kitabsz ev ruhsuz badena bonzeyiD) (Siseron). (dCtab geca miisahibidir.
194
Onunla srihbata girigande insan azab vo kadardan xilas olur, bilik alda
edir va onun eqli inkigaf edir, onu g<izel bir giiliistana aparrn (Oli ibn
Cahun). <D<ivrtmiiaiin an yaxgr miisahibi kitabdrnr (Miitanttabi).
<Kitaba mohabbet hikmeta, miidrikliya mahebbatdir> (De Buri). <Ki_
tabsrz. aql qanadsz quga, yelkensiz gemiya benzeyio (Salnamaden).
(Kitab tenhahqda grizel dost, qerib <ilkede en g<izel tamgdro (Oi-
Kenz Meftun), <Kitab abediyyete qovu$mug beyinlere abidedir>
(Devenant), <Diinyada kitabdan eziz dost yoxdur>> (Nevai). <Kitab
zamanrn dalfalan qoynunda ozilntn qiymetli yiikiinii nesilden_nesilo
aparan fikir gamisidir> (F.Bekon). <yaxgr kitab qiymetli xezinedir>
(Zerdabl). <Kitab xezineler anbarr, miidriklik men-beyi, xeyirxahhq
gegmasidir> (Ol-Kenz Meftun).
Qocaman $arqin bir atalar sciziinde deyilir ki, giineg diinyanr igrq-
landrrdrfr kimi, kitablar da insan aqlini nurlandrru. Bu kimi qiymetii
fikirleri goxaltmaq da olardr. Lakin buna ehtiyac qalmrr. Osasmesele
gagirdlarin kitab iizarinda neca iglemalarinin mahiyyetini agkarlamaq-
drr.__Maktebde kitabla iglemeyi, kitaba mahabbai ierbiya etmayi
9i_
girdlaro <iyratmak vacibdir. Azorbaycanda milli tahsil ve pege ietriili
heyata kegirildiyi xalqrn milli msnevi ruhuna balhh$, biiiOvliikde
hay.ahmrzn yeniden quruldugu, mektoblilerin miisteqit i$in, yeni te_
fekkiir tarzina genig yer verildiyi bir dcivrda mektebliiarin kitab iiza-
rinda igini diizgiin te$kil etmek zaruridir. Kitab anlayrgrna mektabli-
larin istifada etdiklari derslik va ders vesaitlari, miixterii liigetler, sor-
!u kitablan, ensiklopediyalar vo s. daxildir. Derslik ve dars vosaitleri
qagirdler tigiin macburi bilik manbayidir. Bunlarla yanaqr, onlar
elava
kitablarla da igleyirlar. Ona gdre da onlara titabla neca reftar etmeyi,
darslik vo dars vesaitlarinin arxitextonikasrnr baga diigmayi riyretmek
har bir fenn miialliminin borcudur. Bu zaman makteblinin vaxt biid-
cesini da nezsre almaq vacibdir. Ona gdrs ki, har bir miiallim har gtn
dorslik ve ders vasaitlarinden, alava manbolardan miixtalif sehifslari
oxuyub <iyranmayi tapgrrr. Umumilikda hesablayanda aydrn olur ki,
har bir gagird hafta arzinda 100-150 sohife
-ut.iiul, oxrunat, riyran-
malidir. Yuxan siniflarde bu sohifolerin sayr bir az da arhq olur.-Ola_
va olaraq makteb.lilarin akseriyyatinin kitabdan gox kompiitera
meylli
olduqlarrnr. da nezara,almaq lazrmdrr. Ona gdie de ilk'n6vbede
9a-
girdlarda kitaba mahebbati, mara$ terbiye elmek, dyrenmeyi 6yret_
mak vacibdir.
195
Kitab iizarinda ig bir nege marhalade taSkil olunur. Birinci marha-
ladc qagird kitablardan verilmiq zeruri talim materiah ile tanrq olur.
Maktebli matni oxuyub baqa dtigmaye gahgrr. Ikinci merhelede qagird
verilmiq motni bir nege dafa oxuyub, yadda saxlamala gahgrr. Bu
merholada qagird matnds rast gsldiyi, baqa di.igmediyi terminleri, sciz-
leri segir, sorlu kitablan va lii[atlarin komeyi ila hamin terminlarin
etimoloji menaslnl, hansr dilden oldu[unu oyrenir. Ugtincii merhole-
da gagird kitabr 6rtarak oyranilmasi zaruri olan telim materiahnt 6zii-
riziine damqrr, fakt va hadisalari izah edir, teoremleri, diisturlarr isbat
edir, materiah giiurlu menimsameye gah;rr. Bu zaman bagqa bir ada-
mrn (nananin, babantn, ala ve ya ananrn) gagirdin damqrfrnr dinlame-
si vs nazaret etmesi miisbet netica verir. Bu, gagirdin masuliyyatini
xeyli artrnr. $agird fikrini garh ederken gatinlik gekdiyi yerleri bir da
nezardan kegirir. Dcirdiincii merhalede mektebli hale metni, fakt va
hadisslari, qanunlart, teorem ve dtsturlan tam menimsediyina giibha
ile yanaqrr ve dyrsndiyi bilkleri tecriibaye tstbiq etmays, rizii-tiziinii
yoxlamafa xtisusi diqqet yetirir, biliklarini mohkemlendirir. Beqinci
marhalede gagird miiayyan qeydler edir, qarh edecayi telim materiah-
nrn lahiyosini czrr, plan tertib edir, materiah miieyyen hissolore bolo
bilir. Bu ise o demokdir ki, gagird talim materiahnt tam manimsamig.
<iziiniinktilegd irmigd ir.
Kitaba mehabbat terbiye etmak, ona qay!r ile yanagma$ tiyretmek
iigiin qagirdlara deyilmalidir ki, kitab bir nsferin deyil, kollektiv insan
emayinin mehsuludur. Mektebliler her hansr bir matbeaye ekskursiya-
ya getmekle, kitabrn heyat yolunun neca miirokkeb oldu!unu anlayrr-
lar. Miiollimler qagirdlare izah edib deyirlar ki, bu qedar insan zah-
matinin naticasi olan kitaba qayfir ilo yanagmaq hor kasin borcudur.
Miiallimlor gagirdlara izah edirler ki, kitab iizarinda i$ kitabrn titul
veraqindan baglayrr. Kitabrn b6lmelari, fosilleri, yanm fesillari olur,
bezi hkirlar qara iri qriftlerlo gsrgivade, bozileri seyrek, bazilari kigik
qriftterla yrlrlrr. Buna kitabrn arxitektonikasr deyilir.
Kitab iizsrinda igls elaqadar plan tutmaEr, konspekt (icmal), tezis
tartib etmayi, maruza ve referat yazmaEl gagirdlere tiyratmak vacib'
dir. Ptan fikirlarin toxumastdtr. Plan fikri intizamlagdrnr, materialtn
sistemla, montiqi ardlcrlhqla gerhine qarait yaradrr, fikirlerin lakonik
izahrna komsk edir. Plan metnden faktlara, faktlardan fikirlere yol-
dur- YaxEr plan matnin ideyastnr, maqsadini ve mazmununu ozitndo
eks etdirir. Plan tortib edarkan oxunmu$ metni, telim materialtnt
196
Iikron bitkin hisselore bcilmek vacibdir. Metndaki masalolari homin
bitkin .hissolardan guanlmrg yanm sarlcivhalar etrafrnda toplamaq,
sonra isa fikirlari planda tutulmug ardrcrlhqla $erh etmek lizrmdri.
PIan tartib etmayi bacarmaq yalnv motni derindan derk etm:k, baga
dtgmak elameti olmayrb, ham ds materiah diizgiin qavramaq va deik
etmeyin naticasidir. Plan tsrtibi ila yanagr, materiah giiurlu daik etma_
yin miihiim alamatlerindan, vasitelerinden biri da sxem, cadvsl, dia-
qram tartib etmok, qakiller gekmokdir. Bunlar miisteqil tertib edildik_
d6 material daha mcihkam ve giiurlu manimsanilir, qagirdlsr.metnin
mahiyyatini, fikirlsr arasrndakr qargrhqh olaqelari dahJ dorinden an_
layrr, sebeb ve netice elaqalarinin nadan ibarai oldu!unu gora bilirlar.
Konspekt - icmal yazmaq -oxunmu$ talim materiahnrn gagirdin 6z
scjzleri ile ifadesidir. Latrn aralar s6ziinda deyilir ki, kim oxuyarken
qeydler edir, konspekt tutursa, o, motni ikinci dafe oxuyur. Konspekt
yazarkan kitabrn va ya m6vzunun ayn-ayrl abzaslannr parakande
halda kcigiirmek olmaz. Konspekti gagird oz siizleri ilc yazrr ve yeri
goldikda misallardan, niimunelordan istifado edir. Meiolen, qalird
tebiet qanunlalnrn mahiyyatini, insanlann tabiote h6kmranhq etme_
sina dair konspekt yaztsa, o, tebiet qanunlannrn obyektiv oldu[unu,
insanlann iradasinden asrh olmadr[rnr qeyd edir. O, eyni zamanda bu
qanunlarrn insanlar tarahnden dark edildiyini de yaztr. insanlar
tobiste dikta eda bilmez. Onlar tebiet qanunlarmr derk eda bilirlar.
Qaylar dagrr, kendleri, taxrl erazilarini yararsrzlagdrrrr. insanlar buna
qargr todbirlar gciriib gay dagqnlannrn qarglstn ala bilar. Bittijn bun_
larr gagird konspektinde bir ciimle ile qeyd eda bilor. Maselen, gay
dagqrnlan, tulan ve s. Konspekt yazmaq manimsenilmig materiah'bii
daha.oxumaq, asas yerleri xattrlamaq, yada salmaq, diigiinmak,
materiah hafizede m<ihksmletmek demakdir.
Yr*1r- hazrrlamaq miiayyen bir mcivzu haqqrnda bir ncaa man_
.baden istifada etmekla elmi malumatlan tehrif etmadan <iz sdzleri ile
miieyyan hacmdo metn hazrrlamaq demakdir. Maruzalari biitiin fonler
iizra hazrrlamaq olar. Meselen, <Dil xalqrn menavi sarvetidio, <Me_
xanikanrn harakot qanunlarD), (Kitab bagariyyatin an briyiik kagfi_
dir>, <XII asr Azarbaycan madeniyyetinin qiirl asridir>, nazrUuy_
canda milli memarhq maktebinin yaradrcrlarD), <Nizami xalqrmrzin
diinya medaniyyetina buraxrh$ vesiqosidio, <Nizami va diinya sda_
blVV1tu, (Hiiseyn Cavid va Hote), (Elementlsr <ilkasine sryahoo),
<M.S.Ordubadi yaradrcrhsnda milli giiurun tesviri>r, <N.Tusi-briyiik
197
alimdio. <N.Tusi va Avropa alimleri>>, <Azerbaycan intibahr, onun
Qsrb intibahrna tssir >, <Azerbaycan Atabsylar ddvlsti>> ve s. movzu-
larda meruzeler haarlatmaq olar. Bela maruzalar gagirdlerin tefakkt-
riinii, nitqini, dtinyag<iriigiinii, manavi keyliyyetlerini inkigaf etdirir'
Referat - har hansr bir mcivzuda miixtelif menbslari tasnil etmokla
haarlanrr. Burada gagirdin <iztinemaxsus yaradlclh[l da eks olunur.
Meselan, gagird <M.S.Ordubadinin <Qrltnc va qelam> aserinda milli
giiurun tasvirb> m6vzusunda relerat yazarken o, qeyd edir ki, indiya
qeder heg kim M.S.Ordubadi yaradrcrh$nda hemin masalenin qoyu-
luguna diqqat yetirmamigdir. M.S.Ordubadi <Qrhnc ve qalem> asarin-
de Azsrbaycan medanilryatinin en zangin ve qedim modeniyyet oldu-
lunu asaslandrrmtg, xalqtmztn milli manliyinin zeruri clametlarini
qahramanhq, mordlik, s6zti biitdvl[yii, sadiqlik ve s. geniq tesvir et-
migdir. <Diinyada canh ve canslz hsr gey dliima mehkumdur. Lakin
bir xalqrn tarixi va milli ezameti mahvedilmez bir menevi sarvatdir.
Azcrbaycan xalql oz madeni ve milli tarixini he9 bir kaso ve heg bir
qiiweys
- taslim etmamigdir.
Qehremanhq xalqtmtzm medani ve siyasi saviyyasinin qiymatli
mehsuludur. Qahremanhq milli azamatin neticasidir. Vatanin o terefi -
bu tarah olmaz, onun her ovuc torpapr, her parga daSr sevimlidir'
$erqa - b<iytik bir momlaketa elm ve madaniyyeti
veran Islamdan qa-
baq bu ycrlerda ya$ayan babalarrmrz olmuqdur. Bu madeniyyot, bu
elm yurdumuzda yagirmrg alimlerin ve filosoflann fikrindan dolan
qiymetli bir mohsuldur. Yurdumuzun Babaki, daha svval Astiyaqt,
Fcrzadr $erq diinyasrnrn k<iktnden gelen tarixi simalardrr.
Azerbaycan xalqr haqsrzh[a qargr boyun eymeyan .xalqdtr. Milli
qiirur bu xalqrn bezayidir. igid Azerbaycan o[ullarr! Siz Azerbaycan
ialqrnrn milli qiirur va milli serheddini miidafia etmak iigiin gedir-
siniz!
Rcferatda fi kirlar di.igiindiiriici.i olmahdtr.
Tezis - miieyyan bir mciwuda haztrlanmtg maruzcnin, rnthazira-
nin, rcfcrettn asas ideyalanntn qrsa gakildc maddalerla ifadasidir.
Belclikle, goriindiiyii kimi, kitab iizarinde ig mctodu $agirdlari ya-
radrc rEa, tcdqiqatgrhfia y<ineldir, onlarda hkri fealhfi, diigiinmek,
hkirlcamak qabiliyyatini formalaqdrrr.
l9t
9.3.4. Illiistrasiya va demonstrasiya
illiistrasiya fakt va hadisalari statik-herekatsiz g<istermeye deyilir.

Yani eyani vasaitlarin komayi ile tsdris materiahnrn monimsanijme_
sini nazerde tutur. Oyani vesaitlor telimda miixtelif mena kosb edir.
Bazi halda sadace ni.imayig xarakteri dagryrr, bozi hallarda ise miicer_
rad fikirlarin manimsanilmasi prosesini asanlaqdrnr.
illiistrasiya metodu ugaqlan surotlar, rengier, sesler alemine daxil
edir, onlarda hissi idrakrn inkigafina sabab olmaqla onlan mantiqi id-
rak - miicerrad ideyalar alemine hazrrlayrr.
Illiistrasiyanrn agafrdakr ncivleri vardrr: l. Tabii gekilda sgyanrn
rizii; 2. Oqyanrn gekli; 3. Ogyanrn modeli ve maketi;4. Simvoiik va
sxematik materiallar (xarite, qlobus, cadval, sxem, diaqram va s.). Bu
kimi eyani vasaitlardan telim prosesinde yeri geldikce istifada olun-
mahdrr. $iibhasiz ki, belo ayani vasaitlerdan en gox ibtidai siniflerda
istilado edilir. Qiinki <ugafrn tabieti aydrn bir suratda oyanilik teleb
edir_... gakillor g6stormak, gakil iizra nafrl etmak mtieliim ile uqafr
bir-birina yaxrnlagdrrmaq iigiin an yaxgr vasitadir>. $ekiller iizre ders
demak uqaqlan dila gatirir, sinifda giimrahhq yaradrr.
Illiistrasiya metodu talim prosesini miicarrad tasewiirlar ve srizler
iizarinde deyil, uqaqlann asanhqla qavradrqlan konkret obrazlar iiza_
rinda qurmala gerait yaradrr. Bu zaman tolim prosesinds gagirdin
tasarviirii konkretden miicarreda dofiru inkigaf edir. Telimin ilk giin_
lorden uqaqlan diizgiin miigahidaye ahgdrrmaq va onlann giiurunu
dol[un, parlaq obrazlarla zenginlegdirmek iginda i iistrasiya metodu
miihiim rol oynaylr. illiistrasiya metodunun ;omorali olmasr iigiin pe-
daqoji adebiyyatda edilmiq miieyyon gartleri nezara almaq vacibdir:
_1
Telim prosesinda eyani vesaitin yeri ve ncivu diizgiin miieyyon
edilmelidir;
2. Oyanilikden zaruri ehtiyac olduqda, <iyranilan agya ve hadise
haqqrnda $agirdlorin tam ve aydrn tasewi.irlori olmadiqda istifade
etmak lazrmdrr;
3. Oyani vssaiti gagirdlor aydrn gdro bilmelidirlar;
! Oyani vesaitlerla gagirdlerin tanrgolma fealh[r temin edilmelidir;
5. $ekillar awalcedon gagirdlere malum olmamahdrr;
6. Sinfe goxlu ayani vasait gotirilmemalidir;
7. Oyani vasaitler iizerinda $agirdlrrin miigahideleri ile miiallimin
izahr elaqelandirilmalidir.
199
Demonstrasiya fakt va hadisaleri dinamikada haraketda, dayiqma
ve inkiqaf vsziyyatindo g<istarmeya deyilir. Demonstrasiya fcal
derketme metodudur. Demonstrasiya ils aqyanrn sadeca olaraq gos-
terilmosi arastnda b<iyiik farq vardrr. Problem v, tedqiqatqrhq seciy-
yasi kesb eden fsal demonstrasiya prosesinda gagirdlarin diqqeti eqya
va hadiselarin esas xasselerina celb edilir. Demonstrasiya metoduna
mijxtolif tecriibelar, audiovizual vasiteleri - kino, televizil,,a, video,
maqnitafon va s. daxildir. Masalan, (Bitki toxumlarrntn inkigafr> adh
kinofilmin niimayiqi zamanr gagirdler toxumlartn torpalrn altrnda ne-
ca ciicarib boy atdrlrnr, inkigahnr g<iriirlar. <Ipakqurdu> lllmindl
ipak qurdunun pup veziyyotinden baramaya gevrilma proscsini ;;a-
girdlai maraqla iqleyirlor. <Daq k6miir $axtalartnda)) adh l'ilmdc $c-
lirdler insanlinn yerin altrnda na kimi gargin, qorxulu, lakin chcmiy-
yotli amekls ma;!ul olduqlarrnr gors bilirlar'
Demonstrasiya metodunun samoreli olmasr irgiin aqa[rdakr qertlero
emal etmak vacibdir.
I . Niimayig etdirilan obyekti qagirdlar yaxgt gormelidirlar:
2. Obyekiin esas elamatlori gagirdlarde tessstirat yaratmaqla, onla-
nn diqqatini celb etmelidir;
3. 6yranilen obyektin asas keyfiyyotlari miisteqil derk edilmalidir;
4. Tacriiba qagirdlera aydrn olmahdrr;
i. Tacrtbe prosesindo Eagirdterin fealhfr tamin olunmaldrr:
Belalikla, iiliistrasiya ve demonstrasiya metodlanndan qarqrhqh
otaqeda istifada edilir.
Son vaxtlar nagr olunan <Pedaqogiko kitablarlnda videomet
deyilan metoddan da bahs edilir. Videometod informasiyantn ekran
vaiitosile verilmesine deyilir. Ekran vasitelerine kodoskoplar, proyek-
torlar, tadris televiziyasr, video maqnitafonlar ve s. daxil edilir'
9.3.5. LaboratoriYa i;i
Laboratori-v-a igi frzika. kimya. biologiya fanlari iizre aparrhr La-

boratoriya iqi gagrrdlorde mii$ahidaqiliyi, darketma qabililryatlarini in-
kigaf etdirir, fakt va hadrselara qaylrkeq miinasiboti tarbiys edrr, amak
madcniyyetini tormalagdlrtr. elmt ekspertment metodikasr ila tanrqi
cdir, cihaz ve aletlarlc iglomayi oniara oyredir. Laboratoriya i;i bilik-
lsrin gturlu manimsanilmasine, gagirdlerdo praktik bacanqlann ya-
ranmasrna sebab olur. Laboratoriya igi prosesinda gagirdlar fizika,
200
kimya, biologiya fenlerinin tadrisi prosesinda oyrendiklari fakt va ha-
diselarin, qanunlann mahiyyetini derk edir, mslum biliklari rizlari
iigiin <ksgf> edirlar. Laboratoriya igi hem frontal, ham qrup, avadan-
hq imkan verdikda ferdi formada tagkil edilir. Laboratoriya iginin
iistiinliiyii ondan ibaretdir ki, laboratoriya iqinde gagirdlerin fealilye-
ti maddilagir, bunun sayssinda derketmenin ayn-ayn mcrhaleleri goz
qabafrnda olur va idare edile bilir.
Cihazlardan, alatlsrden, kitablardan, texniki vasitalsrdan istifado
edilmasi miiellimla qagirdlerin birge fealiyyatinin planlagdrnlmasrnr
asanlagdrnr.
Belaliklo, paylama materiahndan, texniki vasitalardan, alatlerdan,
miixtelif adabiyyatdan istifada, apanlan miixtelif laborator axtang ig-
lari miiasir maktablerde markezi yer tutur. Ona gcira ki, laboratoriya
igi problemli veziyyat yaradrr. Problemli laboratoriya igi produkiiv
tafakktirii faallagdrrrr, dark olunan agya va hadisslerin sayrnrn artma-
srna dolru apanr, baghcasr isa telims yeni yanagma formala$dtrlr.
9.3.6. Tadqiqatgrhq metodu
Tadqiqatgrhq metodunun pedaqoji fikir salnamesinda rlztnomax-

sus tarixi vardrr. Hola XIX osrin 60-cr illarinds tebiet elmlerinin neca
todris edilmesi b6yiik miibahisalere sabab olmugdu. Bir gox pedaqoq-
lar tebiot elmlarini tedqiqatgrhq metodu ile tadris etmoyi zoruri hisat
edirdiler Maselan, Pisaryev <Pedaqoji sol'izmlap adh eserinda deyir-
di ki, tebiet elmlarini sadaca olaraq darsliklardan <iyrenmek olmaz.
Tabiat hadiselerini yalnz miigahida vasitesils <iyrotmek olar. EIe et-
mak lazrmdrr ki, gagird rizii axtanb tapsrn. sehv etsin. <izti <iz sahvle-
rini diizaltsin, iimumilegdirms aparsrn, elmi yaradan dahilarin belod_
gisiz va kompassrz getdiyi daglr-kasekli yol ila getsin. Bela olmasa,
qagird dersliklardaki materiallan birinci sahifadon axrrrncr sehileye
kimi oxusalar da yene de tcbiatgiinaslar kimi diigtinmayi oyreno bil-
mayecakdir. Ona melum olan laktlann miqdan xevli arraCaq, lakin
had_iselari miigahide ve mi.iqayisa etmak. onlan bir qalda ils yekun-
lagdrrmaq ve bu qaydalar tacriibe aparmaqla yoxlamaq qabiliyyati
gox giiman ki, ders meglelasinin baglanfircrnda oldu[u vaziyvjtde
qalacaqdrr. Olbstta, miiallim iigiin tsbietin asas qanunlann, gagi.ain
6zti axtanb, fikirlagib rapmaqdan <itrii lazrm olan gakilde m-;!ele
planr diizeltmakdanse, gagirds ders kitabrnr vermok va onun dirsi
201
diizgiin <iyranmasini miiSahida etmak olduqca asandtr; lakin burada
ig heg de miiellimin vezifesini yiingiillagdirmakden ibaret deyildir,
onun vezifesi semerali olmaqdan 6trii getin olmaltdrr. Fayda vermck
iigiin miiellim zahmatsever ve istedadh, teqebbiiskar ve yaradtct olma-
hdrr. Bele bir qexs ise cansrxtct kitab derslarini mexaniki suratde
kegmeya ve ona qulaq asmafla d<iza bilmez; bunun aksine olaraq,
canh miigahide va tadqiqatlar yolu ile gedan ganc oqle rahberlik
etmak, tedricen miirekkeblegen gahgmalar vasitesilo onun gticirnti
m6hkamlandirmak, onun qazar,.dtpr qalsbeleri vs diigar oldu[u ulur-
suzluqlan izlemak elo gozel bir igdir ki, her bir yaradrcr vs iqgiizar
mi.iatlim onu ozii iigiin faydah hesab edib, memnuniyyetla bu ige
giriqa biler.
.Tadqiqatgrhq mctodu gagirdlerde atraf alome, tabioto, onun hadi-
selerine, qanunauyfunluqlartna derin maraq, diigiinmek, derk etmak
cehdi, manimsadiyi biliklari hem praktik, ham da nazari problemlarin
helline tetbiq etmak cahdi oyadrr.
XIX esrin 2-ci yartsrnda tedqiqatgrhq metodu msktoblarde genig
tatbiq edildiyi halda, XX esrin 30-cu illerinde nadanso unudulur. XX
esrin 60-cr illerinden yeniden tedqiqatqrhq metodu bir srra pedaqoq-
alimlarin tedqiqat obyektine gevrilir. Todqiqatgrhq metodu en gox
telime aid edilmigdir. Halbuki, son illerde apanlan nohang tehsil isla-
hatr tesdiq edir ki, tadqiqatgrhq metodu terbiyaetmanin de mahsuldar
va someraii metodudur. Bu metod hadiselarin tsdqiqi baxrmrndan bir
nega fsaliyyet nciviinii <iziinde aks etdirir, qagirdlari elmi tedqiqat
niJtodlanna yaxrnla$drrrr. Onlar farziyyalar ireli si.iri.ir, miigahidalsr
aparrr, i.imumilegdirmeler edirler.
Tedqiqatgrltq metodlan qagirdlerde ixtiragrhq, axtancrhq qabiliy-
yetini inkigaf etdirir, onlan miisteqil tadqiqat iglari aparmala, fakt va
hadisalerin mahiyyotini derk etmaye, iimumileqdirmeler apartb netica-
lsr gxarmafia, oxiar ve ferqli cehetlori, sebeb va netice elaqelerini
diizgtin tahlil etmeye imkan yaradrr. Tedqiqatqrhq metodu vasitesila
qagirdler maddi medonilyat abidelarini, miieyyen tarixi hadisalarla
elaqedar tikilmiq abideleri, tarixi gaxsiyyetlerin garahno qoyulmuq
heykellari miiqahide edir, onlara aid konkret faktlarr, adabi-badii ma-
teriallan toplayrb iimumilegdirmalar apanrlar. Onlar yalnrz abidelera,
tarixi binalara baxmaqla kifayatlanmir, onlan gdrmayi' tarixi hadise-
lerle elaqelandirmayi de tiyronirlar. Miigahida, eksperiment zamanr
gagirdlarin malum elmi, tarixi haqiqetlari <keqf> etmalerindan narahat
202
olmaEa osas yoxdur. Onlar malum heqiqetleri (ka$f)) etselor de, bu
iqleri hevesla yerina yetirir, fizikanrn, kimyarrn, tobiet$i.inashgrn
miieyyan qanunlannrn mahiyyatini dorinden dark edirlar.
Telim prosesinda istifada edilen tedqiqatgrhq metodlan gagirdleri
elmi idrak metodlan ila tanrg edir, gagirdiarda yaradlcrhq, axtancrhq
maraqlan ve motivlerinin yaranmastna sebe6 olur. Tsdqiqatgrhq
metodlan telim prosesinde |agirdlari yeni problemlati hali etmeya
ycinaltmak iigiin onlann yaradrcrhq fealiyyatini tagkil etmak vasitesine
gevrilir.
Tarix, adobiyyat miiellimleri da gagirdlardo bu vo ya diger bir ta_
rixi, adebi faktr dyrenmeyo maraq oyadtr, mantiqi elaqolare diqqat ye-
tirir, miiqayisedan istifade edirler. Tarix mi.iellimleri Mtutaqil d3vteti_
mizin milli atributlan, orden va medallan, Milli
eehraman adrnrn
tasis edilmasi kimi masolelarla tan$ etmek iigiin onlira konkret
iqler
tapgrrrr. $agirdlerden bir qrupuna milli atributtar (bayraq, himn,
gerb) haqqrnda mslumatlan, ikinci qrupa orden ve medallain tasii
edilmesi ve iigiincii qrupa Azerbaycamn Milli
eehramanr adrnrn tesis
edilmasi haqqtnda fermanlan toplamalr tapqrni.
$agirdler Milli eah_
remanlar haqqrnda materiallar toplayrb, onlann heyit ve fealiyyeiina
dair albom tertib edirler. Tarix miiallimlari bununla gagirdleri axtan_
crhq igina, Qatinl.iyi aradan qaldrrmaq, sx€m, cedval teitib etmek, sua.l-
lar.hazrrlamaq igins calb edirlar. Tadqiqatgrhq metodu niimune, ex-
laqi s6hbet, disputla sx vehdat tegkil edii.
Miisllim-exlaqi sohbat kegirarken, ntimunaden behs ederken gifahi
qarhden istilada edir. Disput tegkil edarken tolim metodu
kimi miisa_
hiboyo miiraciet edir. Miisahibe metodunda elmi haqiqatlsr ugaqlara
tapdrnlrrsa. disputda exJaqi, menavi faziletlar va qabahetlei aikar
edilir. $agirdlarin agkar edilmig fozilat ve qebahaia miinasibetleri
tahtil-torkib edilerak konkret naticalor grxanlrr.
Talim metodlanm vehdatde hoyata ke4iren miiellimler yax$l bi_
lirlcr ki, telim rizti-ozliiyi.inde.bir srra getinliklorla, stimullarla seciyya_
lanir,-hayacanlandnr, diiLSiindiiriir, maraqlandrnr, gagirdlar telim ma_
teriallannr giiurlu monimsayir, onlarda fikri faalhq, .iistrqillik artrr,
fikri fcalhq priyomlanndan istifada etmak qabiliyyeti onlarda daha
da tekmillagir.
$agirdlarin sqli fealhfrnda,mentiqi tefekkiir mi.ihiim rol oynayrr.
-Miiellimin gifahi garhinda illiistrasiya ve demonstrasiya miihiim
ahamiyyet kasb edir. Mantiqi tofekkiiriin feallagdrnlmasrn ja ciyranilan
203
faktlann tehlili, miiqayise, analogiya, induksiya va deduksiya mii-
hiim rol oynayrr. $agirdlara diigiinmayi ciyrotmak laztmdtr' Maraqh
faktlar, orijinal neticaler, hadiselorin mahiyyatini derinden qavramaq
,, s. diqqeii calb edir. Bciyiik rus pedaqoqu K D.Uqinski yazrrdr ki,
oyranilan'fenn gagirdlara yeni ideyalar, hkir, menevi keyfiyyetlar
airlamahdrr. Bunu isa miiatlim etraf alamden, elave edebiyyatdan
eldo ede biler. Meselan, tarix mtellimi Damir dovriinden, onun ema-
hndan s6z agrrsa, s<izgiiliikden deyil, damirgi haqqrnda afsaneni xattr-
lasa, ders daha maraqh olar: Misir fironu gox g<izal bir saray inqa et-
dirmiqdi. O, ingaatgrlarr miikafatlandrrmaq iigiin meydana <$cihrst
kreslosu> qoydurmuqdu. Birinci miikafat alan inqaatqr homin <$<ihret
kreslosunda eyleqmali idi. Merasim hele baqlamamrgdr' Bir nafar heg
bir s6z demadjn hemin <$<ihret kreslosu>nda ayleqir' Firon bundan
qazablanir ve deyir: Sen kimsan ki, <$6hrat kreslosu>nda eylagirsan?
Namelum adam temkinini pozmadan bennadan soru$ur:
- Sanin iqlatdiyin aleti kim diizaltmi$dir?
- Damirgi.
- Dagyonan, senin alstini kim diizaldib?
- Demirgi.
Sonra dilgerdsn soru$ur:
- Bas, senin?
- Damirgi.
Demirgi ayala qalxrb deyir: - Hamin domirgi menem' .-
Firon damirginin hersketinden razl qahb onun ($dhret kreslo-
su>nda aylegmesine icaze verir va onu miikafatlandrrrr'
Bela ofsanelerdan <Arximedin giicii>, <Arximed ve qrzrl tac)) ve s'
istifada etmek olar.
Belalikle, talimin tadqiqatgrhq metodundan vehdetde istilada edil-
dikde talimin terbiyaetme keyfiyyoti daha da yiiksek olur'
9.3.7. Praktik iglor Ye gahmalar metodu
Bu mctodlar bilik, bacanq va verdiglarin m6hkemlandirilmesina

xidmet cdir. Telim proscsinde qawanrlmrq va dark edilmig bilik va ba-
canq kimi m6hkamlendirmek flgiin tocrirbeda tatbiq c-dilmakla forma-
lagdrirlrr. Faaliyyatin bacartq va verdige gevrilmasi.iigiin.btit6v bir 9a-
hsmalar sistemi yaradrlmahdrr' Bu maselolerin hellina, hereketin nii-
bilik va bacanqlartn
-une esasrnda tikrar edilmesini, manimsenilmiq
204
yeni qoraitda tstbiqina y<inaldilmiq yaradrct seciyye dagryan metodlar
xidmet edir. Bu metodlar bilik, bacanq va verdiglerin formalagmasr
tigiin zaruri olan celdlik ve geviklik verir, biliyi formalizmdan qoru-
yur, bilik, bacanq va vordiglerden tacriibade, yaradrcrhq iginde miix-
talif gekilda istifada etmeya imkan verir. Bu gahgmalann didaktik
mahiyyati bir de ondan ibaretdir ki, onlar formalagdrrrlrmg bacanq-
larrn miixtalif sahelers asanhqla kegirilmesini temin edir. Tokraretmi,
harakatlarin ilkin m<ihkemlandirilmasi meqsedini yerine yetiran miix-
talif metod ve priyomlann hamsr gahgmalar metoduna aid edila biler.
Bu vezifeni ilk ndvbado niimune iizre gahgmalar metodu yerine yeti-
rir. Qahgmalar deysrken, tehsil ve emoli igle elaqadar tekrarlanan pri-
yom va ig qaydalannrn kompleksi nozarda tutulur. eahgmalar goxlu
takrarlarla alaqsdardrr. Mosalan, dahi Nizaminin <Yeddi grizel>r ese-
rindaki Fitne obrazm xatrrlamaq kifayetdir.
Fitne gah Behram Gurun gox istakli kanizi idi. Bir defe ovda olar-
ken, Fitna Bahrama deyir ki, ox atmaqda bele mahirsense, qagmaqda
olan ciiyiiriin ayalrnr qulalrna tiko bilorsenmi? Bahram gah awelcc
kigik bir dag atrr, daq ctytiriin qulagna diigiir. Ciiyiir dal ayap ite
dapr qulalrndan gxarmaq istedikda, Bahram gah oxla ciiytirtin iya-
gnr qula[rna tikir. Bunun miiqabilinde istekli kenizi Fitneden tarif
g<izlsyan gah Fitnanin:
.bu, meharot deyil, sadace vardigdir -cavabrn-
dan qezeblenib onun <iiiimiine farman-verir. Serhang hitneni <ildiir-
miir, diigiiniir ki, gahm qazebi soyuyandan sonra o, Fitnani taleb eda
bilar. Ona g6re o, Fitnani riz evina getirir ve Fitne ybnice dofulmu;
buzoru giynina ahb qrrx pillakan qalxlr. Bu veziyyeti har gtin takrai
edir. Bir xeyli vaxt kegandan sonra Fitne Serhsnga gahr qonaq devet
etmeyi bildirir. $ah 5z yaxrn adamlan ila Sarhengs qonaq galir.
Meclisin qirin yerinda Fitne bdyiimiig buzour gah Bahraruu qarf$ln-
da yera qoyur va deyir ki, onun esgerlerindan biri <iktzii agaSya en-
dirsin. Bahram gah bunun miimkifn olmadrlrm deyir. Bunu Lgiden
Fitne buzow giynina alb aga$ endirir. Bunun miiqabilinda Bahram
qah: <bu adetdir> deyir. Fitne cavabrnda deyir:
Gur wrmaq msharatdir,

6kte qaldrmaq adetdir?
Nizami bununla deyir ki, insanrn hayatrnda me$q etmak, tamrin-
lar, gahgmalar miihi.im rol oynaytr.
205
Qalrgmalann aqafrdakr n<ivleri vardrr: 1. $ifahi gahgmalar; 2. Yan-
h gahqmalar. (Yazrh gahgmalarrn isa iiziinden kcigiirme, ifada, inqa,
imla kimi n6vlari vardrr.) 3. Badsn tarbiyasi g4hgmalarr; 4. Qralik
gahgmalar. Bunlarla yanaql, niimuna iizrs, varidtiv va yaradrcr gahg-
malar da vardrr. Niimuno iizre gahgmalar kegilen biliklari yada sal-
maq, verilmiE niimuneya uyfun tetbiq edilen gahgmalardrr. Variativ
gahqmalar bilikleri yeni geraitdc tatbiq etmeye xidmet edir.
Praktik igler miihiim telim vazifalarini yerina yetirir, alde edilmig
biliklarin yoxlanrlmasrna k<imok edir, hemin biliklerin sosial daysrini
gristarir, qagirdlsri mektab miihitinden gxanb hoyata, istehsal sahe-
sine daxil edir. Praktik iqler gagirdleri feallagdrrrr, insanlann respub-
likanrn sosial heyatrnda iEtirak etmesina garait yaradrr. Qiinki heyat
geraiti telim geraitinden xeyli miirekkebdir. Buna gdra da tacriibede
tetbiq edilen bilik daim zenginlagir ve tokmillegir.
Praktik iglar gagirdlerde tegebbiiskarhlr, miisteqilliyi inkigaf etdi-
rir. Telim prosesinde praktik igler metodundan istifade eden miiallim
ameli igda qarSlya gxan getinlikleri aradan qaldrrmaqda gagirdlsrs
k<imak edir, onlann diqqetini bu igde nezariyyanin shemiyystine celb
edir.
Talim metodlarrndan istifade ederken aga[rdakr qsrtleri nezara
almaq vacibdir:
I . Talimin meqsed ve vezifalari, daha diiriistii bir 45 deqiqalik
dersin meqsedi;
2. Her bir tsdris fenninin metodlannr segarkan (tarix, hzika, kim-
ya, edebiyyat ve s.) fenlerin cizi.inomaxsus xi.isusiyyetlari nezera ahmr;
3. $agirdlarin ciyranma imkanlarr, yani onlann yagr, hazrrhq ssviy-
yasi, sinif kollektivinin xiisusiyyatleri ve s. nazara ahmr;
4. Maktebin laraitini, yani miixtelif avadanhqlann - kompiiter,
laboratoriya lavazimatr, sxemlor, xaritelar va s;
5. Miiellimlerin talim metodlanndan istifade etmak imkanlan, ha-
zrrhfr, tecriibasi, ige, telima miinasibati vs s. yiiksak ahemiyyot kesb
edir.
Biittin imkanlar, gerait, miiellim-gagird, gagird - miiallim miinasi-
betlari nezara ahnrr.
206
Sual va tapqlnqlar:
l. Tslimin metodlarrnrn pedaqoji prosesin iimumi qanunauy[un-

luqlarrnrn asasr oldu!unu miiqayisali tahlil edin.
- 2. Tolimin metodlannrn tarixilik vo miiasirlik baxrmdan tesnifatr-
nr xarakterize edin.
3. $ifahi $6rh metodunun mahiyyati ve terbiyeedici qanunauygun-
lufu. .
4. Illiistrasiya ve demonstrasiya metodu va onlann tarbiyeedici
imkanr.
5. Praktik iglor ve gahgmalar metodunun mahiyyotini va tarbi-
yJedici qanunauyfiunlu!'unu esaslandrnn.
207
x Fosil,
TALiMN VASITALORi
10.1. Talim vasitaleri anlaYrE
va 9a-
Talim vasitalari maddi, yaxud ideal obyekt olub' mtellim
iigiin istilada edilir'
ni.dle.-t".efirdan yeni bilikiorin manimsenilmesi
prosesinden asrh olmayaraq m<i.vcud-du1 va hamin
i'r-"uv.Li
"aris
;;;e;;r;ilrr-"nio predmetini verinagora vetirmek iigiin igtirak edir'
i;i;-;";i"l;rinin vaziialarini obyekto miixtelif asaslar iizre:
i. ;;i".,;;;t."larina; 2. subvektin fealivyetina; 3 bilik kevfivvetins
;".ir*"t ,. miixtelif qabiliyyeilerin inki;afrna; 5 tsdris prosesinde gcire
on-
i^.r" .r-r.fif iVina gbrs tasnif etmek olar' Obyektin terkibina te-
iki qrupa b6liirlar'
",. vasitelarini'maddi va ideal - deye
iim
lf"Jai t"ii. vasitalerine darslikler vo dars vasaitlari' qrahkler'
tadris
mo-
la-
a.fi"i .*f."if"r, syani vesaitler, tadris-texniki vasitaler'. techizatt'
;;;;i;;td uuujunt'qla.,, bina, mebel, tadris.kabinelinin
;ii;;ifi;,;".t cadvali ve talimin diger maddi-texniki gartlari daxil
'-'ilmin
edilir.
ideal vasitaleri ila ewslceden monimsenilmiq bilik vo ba-
ki, miiallim vs gagirdler yeni bilikleri menimssmek figiin
istilada edirlei. Meghur rus piixoloq ve pedaqoqu L
"urrqluia,, S'Vrqotski belo
yazr, ixem, gsrti igaraler, gertyojlar' diaqram-
i.tirn ua.it"trrios niiq,-yadda
i".l i""rr""", assrlori, saxlama iigiin minemotexniki uy[unlag-
rnn rr.. daxil edirdi. Umumi qakilda ideal
vasitalar med.eni irsi' yeni
InrA.ri r".""rf"ri manimsamak alatidir' Biliyo gevrilmiq informasiya-
,rn .".i.r"rif.asi da talim vasitelarinin ilk cebbaxanasrdtr' Bunlar-
;;;^;;;;Ji. sqli naticelari, siibutlan vaddasaxlama vo dark etmeni
""-Mii;;;".
exz edirlar.
telim prosesinde menimsenilmiq biliklsr yeni biliklarin
..ni.t"nii."ri, qexsiyyetin emosional-iradi, intellektual sahalerinin
intiroii uorltrrin" q"riili. Bunlartn bir goxu qagirdlerin intellektual
i"i.ilîi"u ,trrr, qekilda tesir edir' Bu intellektual telim vasitaleri mek-
i"Uiif".i" eqli inkigafrnda apanct rol oynayrr' Onlar mii.allim tarefin-
;"; y; il-" qekilde gagirdLra verile bilor, ya da gagirdlcr tarofinden
.iiri"qiiq"rr'"ula biiei yaxud da dersde miiallim ve gagirdlarin birga
lealiyyati prosesinda verile bilar'
208
itleal vasitsler nezari anlayrglar olub, mtiollim ve gagird
onlan gerh
cdir. Bela formalardan biri sozdiir ve onun ,u.itr.ii" i,ki.lrr,
di{iin_
cclcr, aqli.naticaler, anlayrqlar, siibutlar qsklinda izah eaiiir.
Ikinci for_
ma. maddilagdirmodir ki, bunlar miicarred ramzlsr,
qraliklar, ced-
vallar,.sxemtar, $arti i$arolar, kodlar, gertyoj u" aiuq.uiiiu,
vasitesile
gcisrarilir. Maddil:gdirilmip vasitr!or moiivieqdirmaya,
ialim miivaf_
teqryyrtrna. qagirdin aqli inkipafrna milsbat tasir edir.
Talimin maddi va ideal vasiraleri bir_birila zidd olmayrb,
oksina,
bir-birini tamamlayrr. Telimin biitiin vasitelerinin gagiratarin
menimsama keyhyyatina tasiri goxsahalidir. Maddi
bilit
uurlirlr.,
diqqatin oyadrlmasrna tesir edir va bu praktik harsketlar, ".ur"n,
ûlu.q..y.
yeni biliklorin manimsanilmesi vasitasile tr"yutu
t"iiiiti. ldeal vasita-
lar materiahn baqa diiqiilmesi, mentiqi o",1.", niil'."aaniyyeti
ve
intellektin inkqafr a seciyyaranir. uaaai vs iaeat- va.iieterro
tasi.i
arasrnda ciddi vo konkret sarhed yoxdur. Onlann
hai ikisi qargrhqlr
gakilde gagird gaxsiyyetinin formaiagmasrna,
bifik, b;;ar; ve vardig-
lerin,darindsn menimsanilmasine ciddi tesir gcisterir.----"'
Ideal vasitelar ilk olaraq iinsiyyrr yaratmiq iigiin igledilir.
Miiellim
ve gagirdler qrsa qakilda hkirlorini garh edir, ,gyun,n'r"_ri
elametini
gosterirlar. Miiallim maddilogdirilmig vasitaleria p$Ji".i,
giiuruna
tasir ederak relim mareriahmn baga diigtilmesi." ;;i
gagirdlare maddilagd_irilmig vasitalardon miiellim.la
;i;;. Sonra isa
Lirta- faaryyatae
tinsiyysta girir, qargrhqh gekirde masaleni hall edirrar.
iladditegdirir-
mig vasitala.r de verballagrr, yeni srizlar vasitasile gr.t
Out u
sonra gagirdlarin tapgrnqlan.miistaqil gakilde hell eimek "alfi..
prosesi baq_
Iayrr, idrak faaliyyeti iga diiqiir, nitq yrfcamlagrr, avtomatlagrr
va
fikirlare gevrilir. Neticade maddilegairilmii t.fi. rurit ir.i gagirdlerin
talekkiiriiniin inkigafr vasitssins gevrilir.
Talim vasitalorindan istifadanin semoraliliyi o vaxt <iziin[i
biiruze
verir ki, onlar telimin mezmunu ve metodlariile qarqrlqlilekitde
bir-
birile. qaynaq edilir. gtibhasiz ki, trlim vasitelari ,l'o,"toatu,n,n
qargrhqh alaqesi birmenah deyir. Tarim vasiterari
an cox ielim metod-
larr ilo elaqelanando daha tesirli olur. Bu an gox telimin texniki
vasite-
leri ila olaqade olanda daha tez g6za garprr. Telimin tex.niki vasitaleri
tadris igi metodlanna giiclii tasir edir.
Talim vasitelarini subyekte gdra iki yera: telim vasitesine va
dyron_
ma vasitesina b6lmak olar. Maselen, dernonstrasiya
eksperimenti ava_
danhlr tadris vasitasino, laboratoriya praktikr*r' avadanhgrm
209
istifada
6vranme vasirsine aid edirlor' Tadris vasitalsrindan miiallim
Ovralgra vasitasin-
#;;;;teri-"t - izah edir, m6hkamlandirir,
ti'*t a-rrtt,iiJ, bilikleri menimseyirlsr' mohkamlandirir-
;:ffiL'il;ilnda oliluf,u kimi telim vasitelarinde de binarltq
"airler,
Gki tarollilik) 6zilnfl
gostarir'
10.2' Onsiyyat vasiteleri
Bsartarixininmtra)ryanmarhalesindeyaranml$ictimaiiinsiyyet
sadel<ivh formalartndan - baqlayaraq
bd.ilLit tariti yol kegerak'' yaz,
ildr?r u*iyyr,-fo'rmalanna nitq' telefon' teleqraf' televiziya'
-f"t, "frif*ii-aU Elefonlan ve s. seviyyasi,e qsdar yiikselmiqdir.
iiH",-***a1in faalhsmn formalanndan biri o.lub'. tedris prose-
Unsiyvst pro-
d"d'i it-,iliil;n malumitlarla miibadile vasitesidir'
U nsiyyet zamanr bilik
H'al*i"f"'iîva kodla$rntu, cilalantr' shval-
-tuami uas virir, menevi servatler formalagrr. Unsiyyet
---nfrr.rf-*Glda, yaxud da korlaya biler, sakitlaqdire' yaxud qazeb-
O*fr at gaxsiyyatin jmosio nal-ir adi, intell ek tu al s ahe-
i--a,'li-tifir.-.
#;;-;;tr' t*l, iott"tit. U nsiyvet. prosesinde insa nrn, mo9"iry:l'
Kommuntkasrya unsr: -
onun ilnkisafi, terbiya va tahsili tazahiir edir'
ffi;:ffi;o i'ri'r*oi aks etdirir' Unsivvat iiziin ifadosi' mimi-
'fa. ilrl"tril i^tle ila miigayet olunur' Unsiyyatin. asas vasitasi nitq-
ili;;:;
-- Jyektlari evei edan igaralar sistemi ila miigavat olunur'
U*ii"t t -0r[iorl, idrak feaiiyyati davramg
prosesinde gagirdler tafak-
formalanna yiye-
kilr-;"i#;- istifada edarak madani ehemiyyatini menimsayirlar' <In-
f-it, mtofif igaraler ve onlann yar.at1n$ ve.islifada etmak
;; t-umi diyyetinin esasrm igareleri ila darsin in-
iltil Jit, ff-.S VrqosHl' Miiellim igarelerin kdmayi onun tefakkiirii-
f."-*ty; ;-t"atrru yerina yetirir' Miiallimin .nitqi
Miiellimin nazori tefakkiirii
",ai. iriiff ssviyysini seciyyelandirir'
rt-"
kimi grxq edir ve
pGioA, irgitaft iigiin ntimunovi keyfiyyet
tafakk[riinm[xtalifvasitelerininqurulugunu,metodlarlnlmua}ryen
vasitesile
;;il t-k;; verir. Bu kimi meielsler kommunikasiya vasitosila ifado
vcrioe yetirilir. Bu prosesda miiallim biliklerini s<iz
lair. iif-a, kommunikasiya igtirakgrlar arastnda informasiya soh-
bot, mtsahibo, meruze'.iih"it" vo s vasitesila yerine yetirilir'
iiJ--o"n""iyumn i9 niiviinden isfifade edilir: linqvistik (yazrh va
210
pitahi), .scrnotik (igaralar, tanlikler, qrafik iglar va s.) va paralinqvislik
(est, mimika).
Nitq ham tedris, hom da <iyranms vasitesidir. Miiellimin nitqi
qagirdlarin taqlidi iigiin niimunadir. asas qarti hloloji ve aqli inkiqair
lamin edir. Nitqda iig asas forma bir-birini avaz edir. ilk novbeda ioz
mona kasb etmolidir, yeni agyaya mijLnasibati ifado edir. Srizla onun
ilado etdiyi mana bir-birini tamamlamahdrr. Srizla egya arasrnda
claqe vazilelarini ya5hlar nzare almalrdrr. Mijellim nitqind, o,
iireyini, emosiyasrnr, iradosini, xarakterini, temperamentini filoloji
qabiliyyetini, qagirdlara ve tadris fennina miinisibatini ifada edii.
Milallimin litqindsn gagirdlar miinasibat ve emosiyanr asanhqla
qebul edirlar. Onlar mshabbate mshcbbotla, laqcydliye iaqeydlikla ca-
vab verirlcr. Miisllim sevir va grizel dan4rrsa, iinsiyyatin niq vasitala_
rine yiyslanmokda gagirdlare niimune olur.
Mrlellimin nitqinde malumatverici, heyacanlandrncr, inandlncr,
herakata va aylsncays ga$ng va s. elementler olur. Nitqde qeyd olu_
nan elementlcrdcn biri ve ya bir negasi ola bilar. Uai bii ilement
nitqda mtioyycn metod ve priyomlann komayi ila reallagdrnhr.
. Miiellimin nitqi qagirdlarin miirakksb cavab reaksiyasma ssbab
olur. Bura intellektual, emosional vs iradi miinasibailar daxildir.
Intellekte tcsir miiellimin nitqinda mantiqi delillar vasitosila yerina
yetirilir. Siibutlar, inam mentiqi cahetdan osaslandrr masr ile diqqati
calb etmali, fikirlar aydrn qarh edilmalidir. Bu isa eqti nsticeier,
niinrunalor, statik molumatlar, tanlnmr$, xiisusi movqe sahibi olan
gcihrctli insanlarrn rayi vc fikirleri ile stibut edilmalidii. Siibutlar isc
induksiya va deduksiya metodlal vasitcsila izah edilir. induksiva
iatrn sozii olub, (trhrik etmak> demokdir. induksiya sqli natics
xususiden rimumiya gedilan yoldur vo onun iig novii vardrr: lnduktiv
timurnilaqdirma, analogiya va scbab elaqalsrini cks e tdiran aqli noticc,
indukliv urnumilsgdirma ila oyrenilan hadiselorin ripik tazahiirlerinin
tchlili asasrnda aparrlrr. O, hadiselorin sadalanmasi ils rnahdu<llagrr.
Analogiya iki va ya daha gox cismin bir srra milhtjm alamotlorinin
oxgarhlrna ssaslanaraq onlann birinda miigahids olunan yeni
elamctin digcrinde da miimkiin ola bilmasi noticasini grxarrr. Analogi_
ya iki vc daha gox cism ve hadisonin har hansr bir alamat iizra oxgir_
hlrnrn agkar edilmasidir.
Induksiyadan lerqli olaraq deduksiya (deduksiya latrn sozii olub,
(nrtice) demakdir) ijmumi laktlardan xiisusiya aparan cqli naticadir.
21t
induk-
Miiallim talim prosesinda her hanst bir masclani izah edorkan
alaqeli gakilda istitadc edir' Qiinki induksiva ila
"i;;;;J;kriradan
il;;[*;;;i;; ii, ^n^rii (t;hlil-terkib)olub kimi bir-birila zoruri $okilde
;;;;;;;;;il"lar bir-biri ila srx bafhtasiri obyektiv biri digerini tamamlavrr'
olaraq mcivcud-
itati.f f ii ,i,qitin qagirdlere emosionil
;;;.;;kil -ti"tti.-u, tasirin qanunauvlunlufunu bildivi tigiin onu
i.iiqameta yonelde tilor' Miiellimin emosiyast gagirdlsrin
".^ "f".",
lrn..iu"io.i qarqthqli elaqede baq verir' Miiellimin-nitqi -gagirdlarde
" moiivlari' va maiaqlarr formalaqdrnr' $agirdlardo
iar"t' J^qirr.r;i,
;;Jr;;;;tt"lar o vaxt baq verir ki' miiellim. xeyirla;ar. arasrndakr
kcdarina
f"r"i i^f,r edii, edalatlilik. xcyirxahhq' humanizm' zoiflcrin v: hormati-
.r;ik ;il;; h;.ieri ovadrr. sinl-a' har bir gagirds ehtiram
nazara altr'
;f ;tldt.t;" r"tf-r., ;"xsi, lqtisadi va ictimai maraqlartnt diqqet ve maraltnt
il;; ii;iil nitqinin evvslinda miioltim sinfin
;;;;;:;r;; iss motivleedirma varadrb onu yigin^glelentrari ila
iiao alandirmeli, idrak mara[rnt inkigaf etdirmalidir' $iibhasiz
ki' bu
)^J^" .i"f." ya; vc fardi xiisusiyyatlari' ugaqlarrn inkiga[r nazora
gctir-
va heraksta
i"giidlarin idrak mariqlarrnr oyatmaq fonni darindan
îr"-rrtitr.
;;;i;;;; mijellimin tedris etdivi
'uiirlr.tiaii io.-tls.indan biri miiellim fikirlsrini aydrn ve maraqlt
i.*ini yaxqr bilon
.r.r .ar-uiiir. Maragrn inkiqaf etdirilmasinin ikin,.'i $:rli stimullas- diqqcti o
ir.t., * meto?lardan istilada etmakdir' $agirdlarin movzunu
,u.utt"*ii,tiyt*if"n movzu iizarina yonalir ki,.miiallim homin
-tii"ial s*f, eda bilir. Miiallimin nitqi bir-biri ila srx balh olan ciim-
i"t..at"
-"- ibarot olur. Bu alaqe mentiqi asasa s<iykanir'
vasitelarden biri yumor-
iugi.af"ri, idrak marafinr inkigaf etdirsn
ar.] ?r.o.ao" dersin isr bir marhalesinda istilada etmek olar'
ir-o, ,guqto.t haraketa getirir, canlandrrrr, faallaqdrnr' onlarrn tora-
an qanunlehtiyaclanm tsmin edir' Yumor msktebds
"riii-rr.t=il.,i
;;; ;;;;;;, "faradan qaldrnr' Bciviik rus pedaqoqu K D Uginski bu
;;;J;;1; yaz'rdr: <Moktabde zaralata zahla yol veren' lakin biittin i$i
,u.oin1u q.ri;,"eye yol vermayen ciddilik' tdkmeyan semimi 9ef-
qat, haqsrz tonqida gevrilmayen adalat, zaiflik daracesina enmeyan
ir.it t.'"t, xrrdaqrtrq- dsrecesine diigmsyen nizlm v9 cn baqltcast'
pedaqoji eserlari'
I"i.i ^6ut lealiyyai hokm siirmalidir' (Segilmigtabessiim oyadan
guk,,' uir".nrqtri,- 1953, sah.160), $agirdlarda
,r*oraun istifadc etmak zoruridir' Zarafat, yumor gagirdlarde se-
'u-.. t.U"rriitn yaradrr. B<iyiik alman gairi V Hdte dcyirdi ki' uqaq
2t2
ssvinci, u$aq giiliigij biitiin xeyirxahhfirn anast ve msnbayidir. On
gozal, en yaxqr o maktebdir ki, orada en ciddi ig prosesinds bela,
qagirdlar iirokdon giilmayi bacarrrlar. Urekdon giilmayi, gilliimsomayi
bacarmayan adamrn miiellim va terbiyegi olmagi haqqr y-oxdur.
-bexg
Ol.Soza_t hodiyye baEqa adama sevinc, xogbextlik etmekdir.
-Miiallim
-
tabassiimij va sevinci qagirdlarin qalbinda xeyirxaLhq, insan_
Lq rr.rii nasibatlori, mchabbat, g<izlerinde isa gadlq qig,l",-, yaradrr.
Talimda
.cansrxrcrLq olmaz. Cansrxrcrhq talimin diigienidir. Cansr_
xrcrhq. telimda laqeydlik, biganelik yaradrr. Laqeydl-ik, biganalik
iso
badanin iflicidir. Miisllimin nitqi 62 fikir vo hissrarini ifade vasitasidir.
$agirdler miiallimin nitqini dinlayerkan onun fikir ve emosiyalar.rnr
anlamala gahgrrlar. Bu o zaman samerali olur ki, miiellirnin nitqi bir
nege tolcbc cavab verir. Owalan, miiellimin nitqi qrammatik cchatden
diizgiin olmahdrr. ikincisi, nitq dsqiq ifada edilmalidir, iigiinctisii,
milcllimin nitqinda har bir ciimle, fikir yerli_yerinds olmahdrr, dcir_
drinciisii, miicllimin nitqi qenaetlandirici olmihdrr, beginicisi, miialli_
min nitqi orijinalhlr ile segilmalidir.
10.3. Tadris faaliyyeti vasitalari
. Talim vasiteleri anlayrqr didaktikada miisltim va gagird fealiyyeri_

nin komponentlerindan biri kimi igladilir. Tolim vasitalari qagirdierin
aqli_ inkigahna bilavasita deyil. bilavasits idrak faaliyysti prosesinde
osash tasir g<istcrir. Telim vasitereri biliklerin ,nanimsenilmisini
asan-
laqdrnr, talim vasitclarindo ictimai praktika, elmi va texniki malumat_
lan mrihkcmlcndirir vo maddilsgdiiir.
6yrenmc vasitelorindan, baqqa sozlo, gagir.d faaliyyeti aletlarinden
mesalolcrin hallinde vo biliklarin msnimsenilmasinda istifade edilir.
Buraya didaktik paylama materiallal, xoriteler, sxemlar, cadvellor,
laboratoriya iglori Igtin avadanhqlar, tadris emalatxanasrndakr emek
vasilclori va s. daxildir. idrak- tapgrrrqlannrn yerins yetirilmosi pro_
sesinda qagirdlcrin gtiurunda
.fealiyystin izleri - bilik,-ba"o.rq, u".diq
ve aqide (inam) qalrr. Biliklarin manimsanilmesinden daha miirakkab
tapgrrrqlann yerins yetirilmasinda istifado edilir, yeni <iyranme vasits-
leri. ige sahnrr. Maselen, gagirdler awalce hendesa, lzika ve digor
fanlere aid diisturlarr nazeri tapgrrrqlan icra edarkan <iyronirier.
Ncticede onlarda nazeri bilikler diisturlar gaklinda manimsanilir. Bun-
dan sonra hamin diisturlardan konkret tap$lnq ve maselelarin
213
hallinda istifada editir. Bunun sayasinde do qagirdler oyrendiklcri
dtrsturla rt tacriibaya tetbiq edirlar.
Oyrcnma vasitalarindan tedris prosesinde iki yolla .istifads edilo
biler. Birinci hatda miistlim onlart dersda <haztr qskilda> izah edir'
ciinki onlar obvektiv olaraq maigetda movcuddur va darslikda tasvir
edilmiqdir. ikinci halda mirallim onlarr gagirdlcrlc birgc loaliyyotdc
iimumi qakilda nazeri tapgrnqlann hellinda izah edir, trtbiqinin
alqoritrnlerini hanrlaY t.
'Miiasir
dovrda telim tacriibasinda talim va'sitalarinin iqlanmasin:r'
hazrrlanmastna, konslruksiyastna iig baxrq m6vcuddur' Birinci baxr-
qrn taraldarlan deyirlcr ki, talim vasitalori gagirdlarin bilik keyfiy-
yatine tasir etmir. ona g6ra da onlardan istifade macburi deyildir'
Ldvha, tcbagir vc aydtn izah kilayatdir. Bu mtivqede olanlar tclim
vasitalarini eyani vasitclarlc eynile;dirirlar. Eyni zamanda biliklsrin
manimsanilmasindc Aagirdlsrin praktik fcaliyyatleri de diizgi'tn qiy-
matlandirilmir, mexaniki ezberlameya i:stiinlirk verilir' Baghca cohct
qagirdlarin aqli lsaliyyati hcsab olunur, gagirdlarin nitqino isc likir-
iarin itadosi kimi baxrlrr. Bu baxrg manavi cahstden kohnahnigdir'
ikinci baxrS talim vasitelcrini miitlaqlegdirir, qarqrya qoyulmu$ maq-
sada gatmalrn miihiim vasitosi llirni baxrlrr. BaEqa komponentler
metoilar, talimin taqkili formalart vo s. unudulur. Telim vasitalarinin
heddindan artrq qigirdilmesi birinoi baxrga neqativ miinasibatdsn ya-
ranrr. Bu baxrga iistiinliik veran miiallimlar bir qayda olaraq tcdlis
kabinetine avadanhq toplamala daha qox diqqot yetirir. ycni cihaz.
eyani vasaitlar, laboratoriya iEi, demonstrativ tocriibalar- vc s apar-
mala daha gox soy g<istarir ve gagirdlari da bu ige celb edirlar' Onlar
tclim ustalarr hesab edilir, gagirdlarin yeni bilik,.bacanq va vordiglcr:r
yiyalenmalarine boyiik ehcmiyyat verirlsr'. . Ugtincii .baxrq ondan
ibiratdir ki, telim vasitelari her geydon cwal mtiellim ve gagird
fcaliyyetinin sistemi kimi qabul edilir. Onlar mireyyen vezifalsri ycrino
yetirii vs gagirdlarin bilik keyfiyyctlari va cqli inkigafrnt lcmin edirlar.
Qabaqcrl miiollimlcr qagirdlerla birlikdc yen; talim vasitoleri hazrr-
Iamaq ve onlardan tclim prosesinde istifado etrrrak mesalalarina xiisusi
qaygiile yanaqrrlar. Maselcyc bele yanaqma $agirdlerin telim kcyfiy-
yaiini ytitselair, onlarrn diinyagoriigiinii zenginlagdirir, aqli inkiga[rn
siiratlenmasina sebab olur. Tolim vasitalarindan dtzgi.in istifade cdil-
mesi, qagirdlarin tclim keyfiyyetini yiiksaldir, aqli inkiqafrna ciddi tc-
sir g<istarir.
2t4
10.4. Fann kabinetl*inin tachiz cdihi
Maddi vasitaler biitiin tadris malumatlannrn menimsenilmsina
garait yaradrr. Maddi vasitalerdan istifada ederken ata&dakl primip
lari nazere almaq vacibdir:
1. Maddi vasitalar, techizat pedaqoji talableri tam yerins yetir@_
lidir va estetik mahiyyat daqrmahdrr. Miivcud hadiselarin asantqla
manimsanilmasini temin etmelidir.
2. Biitiin cthazlar (giic transformatorlan, kabellar, elektrik gnurlar
va s.) bir-birina va demonstrasiya qurfusuna uyfun olmah{s.
3. Talim vasitoleii komiyyet va tipina gOre taaris talebatrm tam
6damalidir.
4. Telim vasitaleri mektebin real iq garaitina va yerli ahalinin tala-
bina uyfun olmahdrr.
Miiellimlarin tecriibrsi tasdiq edir ki, talim vasitalerinin samreli
sistemi kabinet sisteminin tegkilidir. Bir fanne aid biitii,n talim vasita_
lori.bir otaSa- kabinete toplanrr. Zarui. ehtiyac olduqda digar otaq_
lardan laboratoriya, emalatxana - otaqlanndan istifada Uil*.
Fann kabinetlori nezeri meselaleri ve praktik igleri (seminar, "ala
kontrol
igi, praktik ma$geloler, masele halli va s.) yerine yctirmek uq0n takil
edilir. Tadris laboratoriyalannda praktikumlar, laboratoriya ijri
apanlrr ve bunlann notic€sinde gagirdlerde siyasi, pega, amek, tadqi_
qatgrhq va s. kimi verdiglar formalaqrr.
Kabinet iigiin aynca otaq olmahdrr. Bu otaqda mtxtalif tsiibe re
ntmayigler iigiin materiallar hazrrlanr, ayani vsaitlar, paylama
materiallan, laboratoriya igi iigiin cihazlar saxlandr.
_ Kabinetda biitiin ayani vxaitlarin - daimi ve dayi;an qroyan nExF
beyi, qaranhqlagdtrma, proyeksiya aparatr, ekran, g6starici stendlr
va s. n[imayigi tamin edilir. Her bir darsin m<ivansuna aid ayani vsait
olmahdrr. Bunlardan operativ istifada etmek iigtn talim vasiralari
kartotekasl, darsin m<irratlan iizre kartogka olmahdr. Oyani vsait-
larin olmamasr gagirdlarin faalh[rna va bilik keyfiyyetino menfi tsir
edir. Bir gox mcivatlar iigiin miixtelif talim vasitaleri saxlamaq olar.
Buraya gap vasitaleri, niimayig stolu, kinol-rlmler ve s. aid ola bilar.
Niimayig avadanh$ ve gap vasiteleri miixtalif didaktik vuifCeritr
yerine yetirilmesi bir-birini tamamlayrr. Oyaui vsaitlar efe&rtetrr
vazifaleri yerine yetirir:
215
I . Mektebda yerina yetirilmasini tamin eden hadisa ve proseslarla
gagirdlari tanrg edir;
2. Obyektin xarici g6riiniiqiiniin miiasir va tarixi inkiqaf veziyyeti
ils qagirdlari tanr$ edir;
3. Obyektin qurulugu, texniki tohliikesizliyi haqqrnda ayani tassv-
viirlari formalagdrnr;
4. Hadise ve proseslerin aragdrrrlmasr haqqrnda ayani tesovviirlarin
miiqayiseli <iyranilmasina qarait yaradrr;
5. $agirdlsri elmin tarixi ve onun inkigaf perspektivleri ils tanrg
edir;
Oyani vosaitlari, adetsn, iig qrupda tesnif edirlar:
1. Hacmli vasaitler (model, kolleksiya, cihazlar, aparatlar ve s.);
2. Qap vesaitlari (gekillar, plakatlar, portretlor, qrahkler, codvellar
va s.);
3. Proyeksiya materiallarr (kinohlmler, videofilmlar, slaydlar ve s.).
Telimde kolleksiya va modellar miihiim rol oynayrr. Maktab
kolleksiyasr deyarkan tadris ogyalannln miiayyan slamatlsro gora
toplanmasr nazarda tutulur. Bela materiallar ham yeni materiallann
oyrenilmesina, hem de monimsenilmig bilklarin tekrarrna xidmat edir.
Botanika, zoologiya, fizika, kimya, resm ve s. sahoda kolleksiyalar
genig yayrlmrqdr. Mssalon, rezistor, kondensator, plastmasp, rsng,
gekic, yeya, $urup ve s. kolleksiyalar vardrr. Tedris meqsodi ils bir
gox kolleksiyalan gagirdlar miiallimleri ils birlikde hazrrlayrrlar.
Talim praktikasrnda gap vasitelarinden genig istifade edilir. Onlar
ucuz baqa galir, gap edilir vs uzuncimiirlii olur. Qap vasitalerindan
elavs eyani vesaitler de istifade olunur. Cedvelleri, plakatlan, tamiz,
seliqeli saxlamaq lazrmdrr. Fann kabinetinde gorkemli elm va mo-
deniyyot xadimlsrinin portretlarino da xiisusi yer verilmalidir.
Modellor iig nciv olur:
l. Obyektin haraket prinsipini gristsrmek iigiin istifads olunan
modellar;
2. igin sxemi ve qurulugunu aks etdiren modellar;
3. Obyektin xarici 96rkamini eks etdiren modeller.
Modeller igarisinde daha samerelisi birinci qrupa daxil olanlardrr.
Onlann niimayigi gagirdlerin hiss va emosiyalarrna giiclii tasir edir,
idrak maralrnrn yi.iksolmesina sabeb olur, miiveffsqiyyst ve intizamrn
yaxgrlagmasrnr temin edir.
2t6
Fann kabinetlarinda har iig tip modellarin olmasr
zeruridir. Onlar
qagirdlerin tclima masulivyatli miinasibotini
formalagarrrr, praktik
rqleri seyla yerina yetirmaiorina garait y"rua,.,
y.ni uirlk. bu.u.,q ,"
vardiglara yiyalanmalerin tahrik edir.
10.5. Talimin texniki vasitelori (TTV)

Telimin texniki vasitolari_ qagirdlera inlormasiyalan
gatdrrmaqda,
biIiktari. derk. ermokda, yadda sixrrr"qa",
min,naricelarinin daqiqtegdirilmasira,
,riilq'.ii'ii"rina, u. trti_
iitii"j"-"iJ.ilr'qu.grr"ra,.. nu
qurlularda xiisusi btoktar va1dl ki irfo;uriy;;;;drl.,n,, y.rin,
yetirilm€sina, gagirdlerin idrat faatryyeiiiiffi;;";;;"rer
sino xidmer edir. Telimin t.*riti ruilirf editme_
ramtagdrrrcr, biliklera nozarot, rrinajo. ".iriil".f"ru,r".i"i, p.oq_
vardrr. Buntara kinoproyektorta.: .
""
k;;;il";;;tmig novleri
diue."t9'k;;;r"u..'.iii.oy.ttortur,
q ral oproyek rorlar. videomaqnitolonlai,
televiziya kJnlpleksi. gexsi
komputerlar vo kompiiter r"i"-rrii
zam otaraq rakmiilasdiritir. Mrinrazam
iriniri.rl'a"i,rail il"lar mijnro_
otur.
.l;;"; ;;;;;rlenirari
-r^ritlf.ii daxit
.Tcivsiya editmig talimin r._",rd i#rri, va xiisusi
vazilolari yerina yeririr. Bunlara xarici
aillari .;y.enrnef.-fiifin tinqufoo
k a bi n ert ari. ttzik a. riv aziv v a,t
ve d i gar f;"1;; lJ;;;#rk"l:er
lekster aiddir. t,Iat tattorii hor. bir n korp_
iennin iaa.iJi,i.'irtr"a, edilmasi
mijmkijn otan ciyrsdici sr*.i to.ptii..1ra-"
Onlar gagirdlarin idrak laaliyyerini iirji'il,jr"de editir.
idare eden
-dJ.ka]*;j;eselelorinin
hisab. iazr veraiqlari_
nin formataqdrrrlmasrnrn. trnriur.io,
""# .k;;;;;;;',#ili:r.i:,
lllll; t."lk vo sertyoj. di,ir"y
musrqr ingalarrnrn rivronilm savadr va
:lii;: :',1-'?.'
il' :# ;;#;ili; iff lI 3lT"fi#l'fi ";;iffi ;: X
$agrrotenn yaE va fardi xiir
rt,itm.oii,"'iij;'.ie,;ii"i,;iT}'r'r|]ii::;J,s,}i"j"fl1;df,,l1?1gij
kompiirertar repiritor va imtahangi
t* ,ilvl.. ,nrri"iii"Jruruq ,.r,r_
3:Tj, f"t',;i:j;Tll; jllt.,-;k;d;;;;i[ii.]'r}i.i,i-,q-
naraq kompiiterlerden
sistemli olaraq istilado edilir. epizodik u' y'u
Texniki mahiyyetine g<ire gaxsi
9ox gaxsi kompiiterlar (SK) miiasir.elektron-hesablayrcr ($EHM) an
va a$lnma nc;vtorinl briliiniir.
Mtiasir gK mcihkam ,, .ur. t.istal
Iarr va ya akkumuryarorla,'h"b;r;;;
et.Jt,'oi;r,';#i;il balareya-
;;r,r.,i,i' ollTl"rr. Tabii
217
giialanma vertr'
olaraq bilmek lazrmdtr ki, bu qurfiulann hamrsr.
orqanizme menfi tesir edir'
*ntin-. tirrtin", biit6vliikde etmezdan avval gagirdlara
friirin-*"iki vasiralarindan istiladaBurada talim vasitalari me-
o"fuiiu auu.un-a$ 6yratmek laztmdu' gox vaxt ikinci
p*A-eti-kimi 9rxr5 edir' Buna g<ire de onlar
î.tr-,
ir.."rii diqqai yetirir va tadrii melumatlartnt manimsamir-
i;- M;;rb","iJ"r"ra
kinofilma baxan gagirdlar birinci dofa an dekorativ
manerasrna diqqat yetirirlar va
-ut"iiuifu*,'fostyumlara, "put'"tn'n yeni malumatlart qabul
?:rii-ri. -rrJ"."ru qurruyu tilrnitl" onlarr
t ,rt,riidi.. Telimin texniki vasitelerinden miin-
"tr*r,
;;;;hfi "r"f"rnuq;;ifud" t"ti. prosesinin semerali taqkiline komak edir'
vasitalarin-
d.^ i.r-i", i't,rf"de etmek de maslahat goriitmiir' Talimin
i*' .plf-"i f.tifads gagirdlerin yaq x susiyyetini' todris fannini va
onlardan istiladanin someraliliyini telab edir'
Sual va taPgrlqlar:
l.Talimvasitalarinintehsilvericivetorbiysedicixiisusiyyatlsri
nedan
--- ibaretdir?
Z. frti-a" iinsiyyet vasitelerinin pedaqoji proses baxtmrndan
semereliliYini asaslandtrm.
--
l. i"iri, fealiyyet vasitolerinin tahsilverici va tarbiyeedici
'--
-imkr.larrm asaslandrirn.
-4 Talimde texniki vasitelarin ehemiyyeti naden ibarstdir?
218
XI FOSiL
ToLiMiN To$KiLiFoRMALART
11.1. Tclimin tagkili formalan haqqrnda anlayrq
Tarix boyu talimin ta$kili formalan haqqrnda miibahisalar homigc

oLnu;. indi da davam cdir, yeni ideyalzrr yaranrr. Camiyystin asas tai_
kib hissesi olan maktcblara hamin kcgflar, yeni ideyilar oz rasirini
gristarir. Makteb, miialllimlar da oz iglarini camiyyatin teleb ctdiyi
saviyyeda qurmala gahqrr, Mshz buna gcira dc pedaqoji edabiyyat<ia
yalnrz talimin tagkili formalan haqqrnda deyil, diger zeiuri moseialer_
talim prosesinin mahiyycti, mozmunu, prinsip vc metodlan va s. ma-
sololcre dair miibahisolar gedir. Bu. ayn-ayn insanlann deyil, biitciv_
liikdc inkiqaf etmakdc olan begariyyatin talcbleridir. Ona gcire dc qar_
pr1,a bels bir sual qrxrr: Tolimin tegkili formalarr na
demJkdir? Onun
mahiyyati nadcn ibaratdir'J
Elmde <forma> anlayrgrna hem dilgilik, ham da lelsefi baxrmdan
ya nagrlrr. Dilgiler <lorma>> anlayrgrm miiayyen mona
va mezmuna ma-
lik olan nciv. tip. qurlu. qurulug vo s. kimi izah edirler. Filosoflar iso
l'alsofi baxrmdan qcrh edir va gcisterirlar ki, forma zahiri gdriiniigdiir,
mriayyon edilmig qaydalardrr. Her hansr bir agyanrn! had=issnin, pro-
sesin lormasr onun mazmunu ila saciyyalanir,
-ii"yyo, edilir va onun_
la cks alaqa yaradrr. Forma miieyyen miistaqillikla ie saciyyolanir.
,kimiTclirna tatbiq edildikdc forma talim prosesinin ne"s t"qkili qaydau
baga diigiilirr. Tolimin tagkili formalannda talim prosesinin ma-
hiyy:ti vc mezmllnu. prinsip ve metodlan, priyom ve vasitaleri, ga-
girdllrin fsaliyyat novlari oz aksini taprr. Telimin togkili formalannda
;agildlsrin miiayyen zaman kesiyinda kegan va miialiimin faaliyysti ile
qargrhqh vohdat tegkil edan ikitorafli fealiyystinin asas alamet
vs gris-
lsricilari ehtiva olunur.
dovrlarden bu giine kimi maktsb tarixinde yaranmrq telimin
.Qadim
taqkili formalannda homin iki teref miiallim _ qagird, <iyradan_6y_
rcn:rn iptirak etmig ve onlann qargrhqh fealiyyatlarin-ds sks-slaqa
mfl_
hijm rol oynamrgdrr. Tarix boyu yaranml$ talimin tegkili lormalannrn
hcl birinde (fardi, ferdi-qrup, qarprhqh, diiferensial, manheym, dalton_
plan, sinif-dars) gagirdlcrin talim materiallarrnr manims#ak
zaruri
sayrlrrdr. Belelikle, tslimin togkili formalarrnda mijellimin
apancr rolu
219
qorunub saxlamlmr$drr' Mtlollimin rahbarliyi ila gagirdlsr bilik' baca-
i,q ,, manimsayir, onlarr mohkarrlandirir va zenginle;dirir-
"r.aisf "ri
i"i tufiirffi-f- atraf miihitin ugaqlara gosterdiyi gox miixtalif tasir-
lari neytrallagdrra va qaydaya sala bilirler'
ll.2.Talimin tagkili formalanmn tarixina dair

telimin taqkilinin miix-
-io.,"of hkir tarixi vc telim praktikasrna
Pedaqoji
trfif o" melutn<lur. Onlarin yaranmasr' inkigah' takmillegmesi'
trrlf"ari, tiz ehamiyyctini itirmasi inkigaf etmakdo olan talablari ilc
.* U^gi, olmuqdur. Camiyyotin inkigafrnrn har bir tarixi.merhalssincle
i;[mfi ta$kili formalarrni dz tesirini gostorir' Neticadc bu sahaclc pe-
daqogika elmindc zsngin empilik material toplanmrgdrr'-
ijimin taqkilinin miixtclif [ormalartntn tasnifatrna ehtiyac yaran-
*,.- ioutt n talebina cavab veran samarrli lormalartn seqilmesi zoruri
,^v,f-i;A,r. Bununla slaqsdar olaraq alimlar telimin. te;kili lormala-
,,n,n miieyyen etmi;ler' Bu asaslara gagirdlerin sayl vo ter-
"sarla.tnr
t iUi, trarir yeri, tadiis iginin miiddeti daxildir' Hemin asaslara
uyfun
oiaraq tatimin isqkilinin fardi' fsrdi-qrup, kollektiv' sinif va sinifdan-
kanar, makteb va maktabdankenar formalan yaranmtqdtr' .
i"ii- p.os"siri, (antik dovrdan baqlayaraq) an qadim-formast fer-
ai tetim oimuqdur. Fordi telimin mahiyyati ondan ibarctdir ki' gagild
miiayyen tapgirtqtarr ya oz evlerinde, ya da miiallimin.evinda ferdi Ea-
kitda yerina yetiiir. Miiellimin gagirde ktimayi ya bilavasits, ya da
uiirurit" otmug, gagir<lter dersliklar vasitcsila biliklari oyrenmiglsr'
Cox vaxt .le..iiki"ti miiallimlar 6zlsri yazmrqlar' Telirnin teqkilinin
lordi formasr qedim dovrlerda yegane lorma olmui, orta asrlarda bezi
olkslarclo iso XVIII csre qader davam etmigdir'
F6rdi talimin no kimi miisbct va manfi r:ehotlari olmuqdur'/ Fardi
tclimin asas iistiinliiyi-r ondan ibareldir ki, tedris fcaliyyatinin moz-
mun, forma va surstini btitovtiikde fordileqCirmsye imkan verir'
Mlieilim gagirdin her bir herekatini, konkret tapqrnqlan neco yerina
yetirdiyini iileya bilir. Bunlar isa gagirdin qenaetla iElemesins, ciz q[iv-
valerinL nozarit etmosina, optimal garaitda iqlemasine imkan verir' Bu
miisbat terafleri ila yanaqr, ferdi telimin qatl$mayan cehotlari da var-
drr. Buna g<ire da talimin taqkilinin fordi formast XVI esrdan kaskin
gakilda tenqid obyektina gevrildi. Bunun baqhca nciqsanr qanaatsizlik.
miisllimin gagirda tesirinin mahdudlu[u idi. Mtiellimin osas vazilasi
220
Lr$aEa bilik vermek. onun icrastnl yoxlamaq idi. Bu da o idi ki, qa_
girdin baqqalan ila emokdaghfr olmurdu. 6yranenlarin sosiallagma_
srna. kollektivdc iglamek bacan$rna imkan vermirdi. BiiLtiin bunlara
gcire rlc talirnin taqkilinin fardi formasr XVI asrdan baqlayaraq tenqi_
de rncrurz qaLl vc <iz ycrini fardi-qrup formasrna verir. Eu formanin
mahiyyati ondan ibaret idi ki, miiallim maqfiolani bir gagirdle deyrl,
miixtalil'yaqh, hazrrhq soviyyasi mtixtelif olan ugaqlarla iSleyirdi. gu_
na gcirc miiallim imkanr gatdr[r qader her bir ugaqla ferdi maq[ul
olurdu. -de
Kegilmiq materiah miiollim har bir qagirddan ay.,rn soru$ur,
yeni matcriah hcr bir ugaga ayrrca izah edir, fardi tapgrnqlar vcriidi.
Qalan ugaqlar isa bu zaman ciz igleri ila mag[ul olurdjlar. Bu isa ugalr
maktebo mtixtelif vaxtlarda gehnays mecbur edirdi.
Fardi va fsrdi - qrup talim formasr XVI asrin sonu, XVII osrin ev_
vollarindo camiyyatin talabini ham kamiyyst, hem de keyfiyyct baxr_
mrndan temin ctmirdi. Ugaqlann skseriyyeti talimden kenarda qalrr_
dr. Eyni zamanda bir srra Avropa d6vlotlari miistemlakegilik siyaseti
apanr, ayn-ayn rilkolari i9[al edirdilar. Onlara goxlu savadh kidrlar
lazrm idi.
XVII asrdan baglayaraq bdyiik gex pedaqoqu y.A.Komenski te_
limin tcqkilinin yeni formasrnr sinif-dars sistemini ireli siirdti (qeyd
edek ki, sini[-dcrs sisteminin elementlerins Nizaminin, O.Tabrizinin,
M. Ftizulinin asarlcrindc rast gelinir, Lakin bunlar dzltyiinde hale si_
nif-ders sistemi kimi formalagmamrgdr). Sinif-ders sisteminin nazeri
va praktik asaslarrnr Y.A.Komenski iglayib hazrrladr. Hazrrda tclimin
tcqkilinin sinif-dsrs lormasr xeyli miiasirlagdirilmig va diinyanrn bir
gox mcktablsrinda istifada olunur.
Sinif-ders sisteminin miiasirlcpdirilmssi, tskmilleqdirilmesi ila
XVIII osrin sonu, XIX csrin ewellorinde ingilis ke9i9i A.Bell ve rniial_
lim C. Lankaster bir-birindcn xobcrsiz mogful olmuglar. Bu tolim for_
masrnrn tckanvericisi manilakturadan iri magrn senayesino kegid ol_
tugdur.în magrn ssnayesi lahle qlvvssine briyiik ehtiyac yaratmrgdr.
Har bir lehls dc miieyyan savada yiyalanmoli idi. Bunsuz onlar iri ma_
qrn senayesindo zavodlarda, fabriklardo iglcys bilmazdiler. Bunun
tigiin ise msktablarin sayr artrnlmah idi. Demoli, miiallimlsrin do sayr
artmah idi ki. goxlu ugaq kontingenli ehato edib onlara mtiayyan
bilik, bacanq ve verdiglari riyratmeli idi. Bell-Lankaster qargihqh
telim sistemi bela yarandr.
Andrey Bell Hindistanrn Medrcs gahsrindc ingilis csgarlsrinin o[_
lan u;iaqlarr iigtin tagkil edilmig mcktcbs nazaretgi gOnOaillmiqdi. Ona
221
diird mt-rallim krimek edirdi. I-akrn buna barrrtrilaraq o, tiz r.ntiellirn-
lsrinin komeyinden razt deyiltli Bir dofl \ir)'ln sahilinde gezarkcu
A.Bcll qaLiba bir hadisonin qahidi olur' lti;1 irk yagh ugaqlar balacala-
gox xorillrla
ra Qox b6ytik hovasla savad talimini oylcdirdilcr' Bu onun
grtir r" t'e-in formant oz mektcbindc totbiq ctmaye baqlayrr' O' bir-
irn sasiratari kiqik qruplara bdlarek, har qrupa yaxqt' bilikli bir qa-
(qrup niimaycndasi)
eiiaiiShu"t tayin edir. tt, hsmin gagirdi monito^r
iJfunJt.t.. 1796-ct itda ona Londonda tiz talim formasr asasrnda mck-
i"U o9.og, teklif edirler. O, taklifi qabul cdib . mektab . agtr vs oz
i;;r;i;il aks ctdiran asarini naqr etdirir' 1807-ci ildan bir stra mek-
ir[i", f,t-i" forma ilc i5lameya ba;layrr' Min nalar 5agirdi ahatc ethn
maktabin raisi tcyin olunrtr'
."rtrri ,"rttrU yaradilrr. Bcll hcmingeniq yayrlrr' Hemin tslim for-
;;;;; ,ooro s.it sistemi ingiltareda Lankaster da istifade etmi$dir.
,,.,,i"*J^" S.f faan xabcrsiz olin iosil
ii.t gJrc a" qarqrhqh tclim tbrmasr Bell-Lankaster sistemi adrnt
"^-
if ,r*ai,:'s, ,i.,emin rnahiyyeti on<lan ibarat idi ki' boyiikyagh mak-
il'Uiiir. -it"fU.in rohb:rliyi alrrnda talim mareriallarrnr odari 6y'c-
az bilan ugaqlarla ma;-
;i;.;ii;yr.. melumat altr ve sonra kigikyaqh'
;,;i ;i;;;;i^r. Bu isc aoxlu uqaqlarla iqlemak iigiin miicllimogoraboviik
Buna dc
i.l^"1"iÂt.ar. Lakin tclimin keyfiyyati aEa{ o.lurd.u.,
g"ii-i-[ot,.t. sisterni pedaqogikada vetandaqhq hiiququ qazana
""iii
bilmedi.
sonu, XX csrin cvvallarindc telimi gagirdlarin cqli in-
"r.in
r i.,,f rrulrvrrin, gora lardileStlirmak ideyasr
yarandr' AB$-da Batov
iki hisseye bolti-
.i..1;;i^;i";"" v'cni ralim formasr formalaSdr' Bu'gagirdlarla
nuiiti sirin.i hissede rntiallim dars formasrndaolan lgaqlarlasinild:r lsldi
t .Sgrf .f".a, ikinoi hissada isa zeruri ehliyact
i.t",r]rdi Belc usaqlarla rni'rallimin kornakqisi ma$!ul olurdu Eyni
;:;i;;^ sistetni y;trandt' Manhcyrn sistcrni
-n'i""'fr'.y" Arroprd" Martheyrn yaradtclsr lozel Zlk-
l"rrrtinin adr ilc uagt'd" .nu sistc,-rin alaraq' dord sinil-
g"rg", iitirs-rs30) qagircllcrin qabiliyyotini nezare
i^.i*nl, l
t:klif cdir. Hrmin siniflar belo adlandrnhrdt: osas si-
i'ilfrr. U" sini0ar orta qabiliyyctli uSaqlar iiqiin idi 2 Az qabiliyyrtli
,iuqfu. ti,;iin olan siniflar. Burada, adaten' <maktsbi bitira bilmayen>
u.nJio, o*uvu.au 3. Komakgi siniflar' Oqli cahctden noqsanh uSaq-
i". tur.au iahsil ala bilcrdiler, 4. Xarici dillor siniflcri. Bu siniflor irr
oabilivvotli uSaqlal uglrn nezarda tutulurdu Siniflaro scgki
psixomo
tor tahqiqat lar asastn'.la apartltldr'
222
Tolimin Manheym sisteminin terefdarlan I Diinya miiharibasi ore-
fesindo Almaniyada daha gox idi. Bu sistemin bazi miiddaalan Fran-
sa, Rusiya, AB$, Belgika va diger olkalarde mi.isbat qar$rlandr. Bu
sistemin miiayyen iinsiirlarina Avstraliya, AB$, ingilteronin miiasir
maktablerinde rast galinir. Buna baxmayaraq hemin sistem tenqid
edilir.
XX esrin ewallarinda Avropada vs AB$-da bir srra talim sistem-
lari srnaqdan kegirilir. Maqsad gagirdleri feallagdrrmaq ve mtsteqil
iglameys celb etmekden ibarat idi. Bu sistemlar igarisinda daha mii-
tereqqi lalimin taqkili formasr Yelena Parkherstin irali siirdiiyii ideya
idi. Bu sistem Dalton-plan adlamrdr. Qiinki Yelena Parkherst bu sis-
temden Dalton qaharinda istifade etmigdi. Dalton-plan sistemi az
vaxtda genig yayrlrr. Hemin sistema Dyun ailesi yi.iksak qiymat ver-
miqdi. XX csrin 20-ci illorinde Dalton-plan sistemi kegmi$ SSRi mek-
toblerinde laborator-briqada adr ile istifade edilmigdir. Lakin gox gek-
mir, Dalton-plan sistemi oz ahsmiyyotini itirir. Buna baxmayaraq
hamin sistemin miisbet ceheti har bir qagirdi miistoqil iga ahgdrrmaq-
dan ibarat idi.
XX asrin 50-60-cr illorindo ABg-da Tramp planr deyilan yeni talim
formasr yaradrhr. Plan professor Loyd Tramprn adrnr dagryrrdr. Bu
plana ssasen gagirdlsr vaxtrn 40 faizini briyiik qruplarda, 20 faizini ki-
9ik qruplarda, 40 faizini isa miistaqil iqlere serf edirdiler.
Belalikle, mektob tarixinde telimin tagkilinin miixtelif formalarr
olmugdur. Bunlann igerisinda on genig yayrlanr sinif-dars sistemidir.
Bu sistemin artrq iig esrdan gox ya;l vardrr. Bu sistemin ilkin riigeym-
Iori haqqrnda alman pedaqoqu V.Ratxe, iohan $turm s<iz agmrg, ne-
zari esaslannr ve praktiki texnologiyasrnr bdyiik gex pedaqoqu
Y.A.Komenski <Boyilk didaktika>, <Yaxgr tsgkil olunmuq mektebin
qaydalan> r,a digar esarlarinds igteyib hazrrlamrgdrr.
11.3. Ders miiasir maktabde talimin taqkilinin asas formasldr
Ders talim anlayrgr olaraq hem tehsilin, ham da torbiyanin hayata

kegirilmasinin esas tegkilat formasrdtr. Dars pedaqoji prosesin biitiin
qanunauy[unluqlannr ciziinda aks etdirir. Giineg bir damla suda aks
olundu[u kimi, telimin btitiin cahatleri de darsda aks olunur. Respub-
likada baq veran hadisslor, apanlan boyiik tehsil islahatlarr, milti teh-
sil va terbiya konsepsiyasr ile elaqadar ireli siiritlan miiddaalar, talim
223
prosesinin taqkili ve gediqinda edilan deyigiklikler, talimin mazmunu,
metodlarr vs vasitelerinin takmillegdirilmesi dersin hacmini geniqlon-
dirmaya va miiayyon dsyigikliklarin, yeniliklarin bag vermesins sebob
olur. Bag vermig deyigikliklor va yenilaqmelar milellim-gagird miinasi-
batlerinin zsnginlaqmosine, pedaqoji tafakkiiriin inkiqafna, yeni psixo-
logiyanrn yaradrlmasrna qcrait yaradrr. Cemiyyatin herakatverici qiiv-
vosi olan iqgiizar insanlar, amak adamlart, fermerler, sahibkarlar,
biznesmenler iimumtehsil maktabi adlanan sosia[ korptdan kegerok
istehsalatrn miixtalilsahalarina getmelidirlor. Demeli, cemiyyati here-
kate getiran, maddi nemotler istehsal edan insanlar ilk elmi, axlaqi-
etik, texniki anlayrq vs malumatlart dersdc alrrlar. Onlar ictimai mii-
nasibatlerin inkigaf xiisusiyyetlorini darsda oyrenir, telekktirlari yeni
talabatlar baxtmtndan inkiqaf edir ,ve onlarda hayata, emsyo, adam-
lara yeni psixoloji miinasibatlsr formalaqu. Mehz, bu menada mek-
tablcrde darsin mahiyyoti yeni mana vs mezmun kasb edir.
$agirdler menavi keyhyyatlere, bilik, bacartq va verdiglera dars
adlanan oca[rn istisi, atagi sayesinda yiyolsnir, yaradtct insan olmala
hazrrlagrrlar. Hsr bir lenn milallimi ozilniin pedaqoji faaliyyatinde 25-
30 min ders deyir. Miiallimler bu dorslara sayle derinden haztrlaqtr va
gahgrrlar ki, eyni mrivzuda olan dars bir-birini tskrar etmesin, bir-
birine bcnzemasin. Dsrslor gagirdlerin intellektual ve msnavi inkiga-
frnr tsmin etmakle, sagirdlere larah ve sevinc hissi yaratmaqla onlan
yeni mtivsffoqiyyet va nailiyystlara haztrlamahdrr. $tbhesiz ki, miial-
lim tigiin har bir dars gotindir. 45 deqiqslik dars yiiksek sey va diqqel
teleb etmekle, yiiksak gerginlik de yaradrr. Dsrsde qargrya qoyulmup
maqsede gatmaq iigiin giiclir irada va eyni zamanda geviklik, herekat,
inca vo zarif hessashq, yaranmr$ psixoloji va pedaqoji veziyyetlardan
asanhqla grxmaq maharati, boyiik ustahq teleb cdir. 45 deqiqe srzinda
biittn varhfr ilo sinfa, ugaqlara ba[lanmaq, onlartn itrak doyiintii-
Icrini dinlameyi bacarmaq laztmdtr. Qiinki miiallimlar iigiin <an ciddi
hakim> ugaqlardrr. Yaxqr dorsden sonra mtallim yorlunluq hiss etso
do, cyni zamanda sevinc hissi da kegirir. Bazon tiroyi istediyi kimi
ahnmayan ders giinlsrle miiallimi narahat edir. Ona gore de bir gox
miinasibatlerda dors talim prosesinin ela bir morkezi niivesidir ki,
miiellimin biitiin fikirlori vs hisslari onun atrafinda carsyan edir. Ders
miiollim-gagird hissleri, diiqiincsleri va miinasibetlerinin zerif, inco to-
xunmug xahsrdrr, qovgafrdrr. Mohz, bunu nezare alan gtirkemli peda-
qoq vs metodistlar darsi Giinags benzatmiglar. Biitiin planetler Giine-
gin atrafrnda dcivr etdiyi kimi, biitiin tedris formalan da dsrsin
224
etrafinda harakat edir. Dersin tanrnmrg todqiqatgrlanndan biri olan
akademik M.Mehdizadenin fikrinca, dors telimin els hereki formasr-
dlr ki, telimin mezmunu, prinsip va metodlan ila tamin olunur, miiel_
lim tsrafinden miieyysn vaxt gergivasinda planlagdrnlrr va tanzim edi_
lir, miiellim-gagird mirnasibetlarinin mecmuyu kimi meydana gelir.
Dors telim prosesinin ele dinamik va variativ tagkili foimasrdrr ki,
miiayyan miiellim heyati vs qagirdlerin maqsadyonlii qargrhqh milna_
sibatlari ila miintazam olaraq tahsil, inkiqaf ve tarbiye veiifeiarini hell
edir.
Dorsda her bir gagirdin faalhlrnrn tamin edilmssi zaruridir. Bu isa
o demakdir ki, dsrsda gagirdlari fsalhfa tahrik eden motivlara istinad
olunmah, tedris olunan materiala milallim faal va yaradrbr miinasibet
baslameli, gagirdlarin tsfokkiiriiniin inkigaf etdirilmasino xiisusi qay[r
g<istarmeli, onlan suallarrn ve problemlarin axtangr hellina celb eime-
li, gagirdlsrde rizlcrina tenqidi miinasibeti tarbiye etmali, darsin ideya_
siyasi istiqamatine xirsusi ehemiyyat verilmelidir. Darsda miiallim yal_
nrz iizi faal olmaqla kifayetlenmamali, gagirdlarin mantiqi, yuruir"r,
mi.icorrad tofakkiirtnUn, induktiv, deduktiv, tehlil, terkib, miiqayiso
kimi fikri fealhq priyomlanrun inkigafina gsrait yaratmahdrr. Daisdo
gagirdleri fsallagdrrmafrn miihiim amillerinden biri heyrot ve toacciib_
diir. $agirdlarin qoyulan idrak suallarr, mesalen, kigik bir
_qargrsrnda
dag pargasr suda batdr[r halda, naheng gsmiler suda iiziirlsr. Ne
,.rgin? Ne? Neya gciro, sebabi nadir? vs
s. gagirdlori fikren faalh[a
ialrrik edir etmek yax$r ve gozeldir. Lakin fikirlegmak, diigiii_
_Arzu
mak getindir. Miiasir darsin maqsedi mehz, di.igiinmeyi fitirtegmsyl
qagirdlere 6yretmekdir. Bunun i.igiin gagirdlardj biliklera yiyatenmek
talobatr yaratmaq zeruridir. Telebat hai ciir r.aliyyatin ilk daxili sti-
nruludur. Insanrn bu vo ya diger harekete, fealiyyeto daxili tolabatr
olmasaydr, o, heg bir iq gora bilmszdi. Demeli, insirnlan kegflara, ax-
tanglara tahrik edan talobatdrr, ehtiyacdrr. Buna g6ra de haqh olaraq
deyirlar ki, ehtiyac har bir ixtiramn babasrdr. Deisda gagirdlardo bi_
liklers, amek vardiqlerine telabat yaradrlmahdrr.
etinki inianr ucaldan
bilikdir. Biliklar iss dsrsda elda edilir.
, _ Darsin zahiri va daxiJi qaydalannrn takmillegdirilmesi zamanrn ta_
tabidir. <Qayda-qanun, intizam igin yansrdrr> i<slamrnr dersin zahiri
va daxili qaydalanna da gamil etmsk olar. Har bir dersin diigiiniilmill
qaydalan olmahdrr. Buna ahamiyyat verilmsse, telim proseri, dars rii-
kansrz gsmiye benzoyar. Na milellim, no da gagirdler dersdan istanilen
zcivqii, naticani ala bilmezlar. eaydalar birinci, birtiin zahiri amillari
225
ikinci, dcrsin rnaqsatl, mazmunundan, gagirdlarin hazrrhq seviyyasin-
dcn, iidaktik vezifelsrindsn, onun doqiq merhelelara boliinmasindon
gox zaman
asrh olan claxili qaydalarr aks etdirir. Darsin cn sadc. bcsit'
heg dc cliizgiin rir"l zahiri qaydasrna dolsin deqiq viuttnda
-u. "dil-.ym
baglamasr qrrtor-ut, daxitdir. Dsrs vaxtrnda baglamzryanda 5a-
girlto.Ac qny.ri*.,g qaydalzrra cmel etmck kimi keyfiyyatlori tcrbilc
Jt."k olt*i. Ona g6ra ds dorsi daqiq vaxttnda ba;lamaq vo qurtilr-
maq lazrmdrr. Yaxlr darsin xarici alamatlorinc yalnrz dcqiq vaxtd:r
bugtoy,b-quttut*asr cleyil, mektabin binasrntn, sinil otaqlannrn
s:tli-
,,fr"n.,. evani vasaiilarin, tslimin texniki vasitelcrinin yerbayer s:rz
""ii
irrlr""ti va s. daxildir. Hor bir miiallim yaxEr bilir ki' bu elamctlcrdcn
'ot'ttoatq.lu. darsin gedigi pozulur' Demall. darsin zahiri :lalnot-
Uiri
lorinin dlizgin te;kili miihtim amil kimi grxrq edir'
---
Oir*in iaxili qaydalanna dorsin moqsodi, materialtn mentiqi r':r
samcreli is-
ardrcri, sistemli q"it.,i, aiauttit prinsiplardan, metodlardan
t'ifaclc,'tclim maieriahnrn dtizgiin planlagdtrtlmast va s- daxildir" Drr-
iiri ,r"*iri qaydalanndan diizgiin isrifade olunmasr gagirdlari saf'crbor-
iiy, utr., onlan lcallaqdrrrr' miisteqil iqlerdc igtirak etmoya istiqamat-
irnai.i..' Bu vaxt miioilim materiah mantiqi ardrcrlhqla Eerh edir' dcr-
,i,i Uolf." maqamlannda gagirdlsri dtqtnmcya tehrik edir' talirnin
.,rin.io ,, tnctodlartndan, texniki tolim vasitalorindan ve vaxtdan ba-
iur,qil Ittlfâ, edir. fikri fealhq priyomlartnr i;o salaraq' qagirdlarc
tlqii.tf".l tapdtrtr. Dcrsin belc tsqkili har bir Sagirdin.lordi qabiliyyel
vo- pri*oloji xirsusiyystlorini nozers alma!a
qsrait yaradrr'
fvfiio.iiA"., talirnda problemli situasiya yaratmagr' darsi problcmli
kegmef i tclcb e dir' Qar;rya gatinliklar qoymaq'
problcm veziyl'ati ya-
r.ai,"aq, g"tinfitlari bilil'rn giicii ils hall etmek xalq pedaqogikasrnda
;";;qi^ iglcnihniqdir' Ilu biroda <Melikmcmmad>, <A! atl o!lan>'
,,tl.tri gugi.ai Ohmed> nafrllartnr, tapmacalart, xalq zortriil-masal-
larini rattllamrtq kilayatdir'
Mirasir clovrclc rnakteblerdo sinif-ders sistemi ila yanar;r, kirbinet-
tlors sistemin:l claha gox iistiinliik verilir. Hazrrda kabinet-dcrs siste-
rninin takmillc,sdirilmasi zaruriyyoti yarantr'
Dcrs hot- bii mircllimin yaradlcrltq emalatxanastua baxtqdtr, onun
nc.laooii asoritlir. Ciinki darsdo rniiellim-gagird mtinasibatleri, elmi'
sl,rqi-etik bilikl:r sistcmi aks olunur' Dorsdo mttollinr-qagird, gagird- i
rnlrciim mttnasibatlari bir-birini tamamlaytr' Dersdc problemli vo-
ziyyat yarantr, dars-tJisput, seminar-ders bir-birinr qovugur, f nlal
ro,gu i".di sorfu ilo uzlagrr. yiiksek ahvzrl-ruhr1'1c yaradrr' D''rsda
226
gagird iireyi va dii$iincasina hakim olan miiallim telim prosesini yiik-
sak saviyyeda taqkil edir, gagirdleri bilikler alamine daxil edir. Dersda
emosionalhq, tebassiim, semimiyyat miihiim rol oynaytr. Bciyiik al-
man gairi ve lllosofu Hote deyirdi ki, uqaq sevinci, upaq giiliigii biitiin
xeyirxahhEm anasr va manbeyidir. Ders miiallimin iimumi va pedaqo-
ji madeniyyatinin giizgiisii, onun intellektual zanginliyinin olgiisii, 96-
rIg dairssinin, bilik saviyyasinin gdstoricisidir.
Talim materiallarmr gorh edarkan miiallim darsda yalnrz gagird-
lerin qargrsrnda bilikler alamino pencerr agmlr, eyni zamanda ciziiniin
daxili alomini da ifade edir. Unutmaq olmaz ki, darsiian sinifdenka-
nar iglere, mekt6blilorin <iziiniitorbiyasi va riziiniitesdiqinin, miiellim-
larin lsrdi yaradrcrhq laboratoriyalarrna, pedaqoji kollektivin va-
lideynlarla igins gcize gdriinmaz gox inco va zerif tellar gedir. Miiallim
darsda bagqalanna ciz qagirdlarina yalnrz bilikleri oyratmir, onlara
xogbextlik de bexg edir. Darsda miiallim sevinci va tebessi.imii gagird-
lorde xeyirxahLq, insani keyhyyetlor, mahabbot yaradrr. Emosionalhq
olmadan insanrn haqiqati derk etmasi gox getindir. Mehsuldar, yara-
drcr ameyin menboyi emosiyadrr. Didaktika goxdan siibut etmigdir ki,
cansrxrcrhq talimin qaddar diigmanidir. Cansrxrcrhq neticasinda telim-
da laqeydlik yaranrr.
Darsda gagirdlerds axtancrhq, tapmaq, anlamaq, iimumileqdirme-
ler etmak iigtin diigiinmek, tefakkiiriin inkiqafina genig meydan ver-
mak vacibdir. Tolimin problemli taqkili tagirdlerin zehni faaliyyetini
giiclondirir, onlarda axtarrcrhq talebatr va miisteqil iglamek meyli vs
bacanqlannrn yaradtlmaslnl tamin edir. Kompiiterlarden, displeylar-
dan, internetlerdon istifada, tolimin hayatla daha da m6hkomlandiril-
mosi, $agiidlorin fasilasiz tahsilino iisttinliik verilmasi, elm va texnika-
nrn nailiyyetlarindan istifada olunmasl ve s. darsin daha mazmunlu,
emosional tegkilina qarait yaradrr, onun tekmillsgdirilmesini temin
edir. Naticado i;agirdlerin fealhfir temin edilir, onlann tafekktrii, ya-
radrcrhq qabiliyyetleri inkigaf etdirilir, onlarda miisteqil iglemok baca-
rr$ va vardigleri formalaSdrnlu.
Dersin telimin digar tegkili formalanndan farqlenan aSaldakr xii-
susiyyatlari vardr:
l.Dars talim proseshin EiLlyrn zanan fasilasi ila mehdudlagn
bitkin bir hissasidir;
2.Darsin gediSinde tehsillonnanin vo tarbiyeetmenin kookrct vui-
falari yerine yetirilir;
227
3. Her bir dsrs cedvala daxil edilir, ham vaxt, hem de tadris ma-
teriallartnrn hecmi baxrmrndan tenzimlonir;
4. Darsdc Sagir:dlar miintazam olaraq bilik, bacanq vc vardiglara
yiyslonir vs tarbiYa olunurlat l
' '5. Dorsda taxir-rinol eyni yaq vc haztrltq saviyycsino malik olan 9a-
girdler iqtirak edirler;
' 6. Dr.rd" miiallimla gagirdlarin birga fealiyysti tomin olunur;
7. Ders miietlimin rahbarliyi ilc kegilirr
8. Dors biitiin gagirdler iigiin zaruridir'
ii"f"itr", miicitiirin rehbarliyi altrnda eyni yagrd Sagirdlarla stabil
."ar.i t.orrnao teqkil edilcn. mticllim va gagirdlorin qar$rhqh fcalil-
u.tini t"-in edan, onlart bilik. bacancl vc verdiglarla silahlandrran v:r
ir.'UlV, hiiquqi baxrmdan zcruri meqgola lormasrna dars dcyilir'
"a"n
I1.4. Darsin tiPlari ve quruluqu
Dersin tipino gcira tasnifatt pedaqoqlann '.. metodistlcrin diqqst

uola. vahid bir rcya gclc bilmcmiglcr' -Lakin diq-
-..tLina" olsu d-a, ontlan
;";i ;"la cdan cahat ibaraldir ki, cksor pedaqoqlar darsin tiple-
ii,lir. te.nifottnda hatnny ohnuqlar. Bununla bcla, bczi pcdaqoqlann
imnifo,*, nezardsn kegiimck laztmdtr' B P Yesipovun ders tiplorine
io.Uin" editmig va rniirskkcb dorslcr; gagirdlcri yeni materiallarla tir-
n,r darslai: biliklali n.rohkcmlsndilon dorslsr; biliklarin rimu-
",lrn
,if"iJirif-.ri v: sisternl.:5dirilmasini tamin edan derslcr; biliklarin
fo*fln,f-urt darsleri; bilii, bacartq ve vardir;lari mohkamlandiran
dcrslar daxildir.
giriq'
S.V.ivanovun dars tipleri daha goxdur' Bu ders tiplerina
rnatcrialla ilk tanrghq' irnlayrllan. qanunlart, qaydalan-formalaEdt-
,rn. -"nims"nilmi9 bilikteri ptaktikaya tetbiq cdcn dcrsler' verdiSler
(rnaqq) dorsi, takrai va timurnilegdilrnc dorsi, yoxlama, qangrq' yaxud
kornbino cdilmig dcrslar aid cdilir"
i.N.Kazantrev" gore darsin mi-rxtclif nov ma[gala dorsi, n-rirhazilo'
n.,t*r"niU. tlorsi, ekilursiya, kino dcrsi, sinitdc Eagirdlcrin rniistaqil
i;;
dolsi, laboratoriya vo diglr praktik rrcglelc dorslori var-drr'

Akad. M.Mchdizade vc plol M O,Muradxanovun lniia))'in ct-
r:t
dikleri dors tiplrrinc ycni bilikleri oyrcdon dors, yeni bilik, hacrtltq
vordiqlsli yarttcl,in dils. bilik, bacartq ve vardiglan mohkomlondilan
vo taibiqiirl dyraclan ders, bilikleri irrnumilcgdircn ve srstcmle;dircn
228
darslcr, yoxlama dcrslcri, miirakkab (kornbina cdihrrig) darslal da_
xildir'.
Dcrsin tiplali haqqrnda prof. N.Kaztmov, y.Talrbov, B.Ohmodov.
O.l{ogirnov va bagqalannru da maraqh fikirlsri vardu.. Maqscdimiz
hca do her hansr bir pedaqoq alimin hkrina tistiinlijk vermak ohnayrb,
dcrs tiplarinin miiqayisasi naticasinde asas oxgarhqlan nezare gatirr_
maqdrr. Biz akadernik M.Mehdizadanin aga[rdakr fikirlari ila razrla_
;rnq ki, B.P.Ycsipovun dersin tiplerina dair tasnifalrnrn aleyhdarlarr
olsa cla, akscl mr-iclliflor onun tesnifatr ilo hemray olurlar. Onu da
qc1'd ctmcliyik ki, son illor istar rus ve istorsc da Azorbaycan dilinde
pedaqogika iizro neqr edilmig dcrslik vo dcrs vasaitlcrinda de aparrlan
tasnilat sn gox B.R.Yesipovun ders tiplerinc benzeyir. Belelikle, peda-
qoqlann bozilcri darsin tiplerini tclim prosesinin msrhelelari iizra, ba_
zilari talim mctodlanna grire, bazileri gagirdlerin idrak lsaliyyatine
gola, bezilsri do didaktik maqsed ve vczifclcrine gorc tasnif eimiglar.
Hazrrda eksor pcdaqoqlarrn qabul etdiklari aga[rdakr ders tiplcrindan
istilade edilir':
L Ycni rnatcriah ciylcdan ders;
2. Bilik, bacarrq va vardigleri tckmillegdiron ders;
3. Umumilegdirici dars;
4. Kor.nbinc edilmig (miirakkeb) dars;
5. Bilik, bacalq vs vcrdiglera nczarot vo korreksiya eden dars.
Yeni materiah iiyrodcn dars. Bu dors tipinin maqsadi gagirdlarin ye_
ni materiah monimsamosina xidmat edir. Bunun iigtn moktablilar
yeni materiahn vo harckatlarin menimsanilmasi, miistcqil axtarrcrhq
iglori vc s. kimi didaktik vozifelarin icra olunmasrna aaxil eailir. gu
dors tipi en gox orta va briyiikyagh mektoblilorle aparrlrr. Bunun asas
sobcbi odur ki, istar orta. istarso do bciyiikyagh gagirdlar daha geniq
matcliaL rnonimseye bilirler. Bela riyrsnme founasr gox miixtelif olur;
miihazirc, ayn-ayn suallarrn izahrna mirellimin qagirdlori calb ctmesi,
evristik rntisahiba. dcrslik vs diger ilk monbolarlc rntistcqil iglamek.
ekspcrirrlent vo tacrtibclor.in qoyuluqu ve apanlmasr vc s. btrradan
der:sin tiplarinin miixtalil' olmasr tam aydrn olur: rnij hazirc_dcr.s, kino
dsrs, nrtistaqil rrozeri va praktik dars, miirakkeb dcrs va s. Bijti.in bu
dols tipleri i.igiin seciyyovi olan cahet ondan ibaretdir ki, dorsin biltiin
vaxtr gagirdlere ycni matcriah manimsotmoys xidmat cdir. Bu ders
tiplclinda mtixtolif vasitclerle mcktoblilerin idrak faaliyyotinin teal_
Ia;tlrnlmasr. gcrh edilsn yeni matcrialJar problcmlsgdir.ilmssi, mi.ixtolif
rnostlllorin izahrna qagildlcrin calb edilmasi vc s. kimi vasitalarden
229
miiallim istifada edir. Bi.itiin bunlar yeni materialtn mezmununun
darindon derk olunmastna, gagirdlerin loallaqdrnlmasrna qarait yara-
drr. Bununla yanaqt, yeni material tiyradilarkan avvellar oyrenilmig
materiallann m<ihkamtendirilmosina da xiisusi ahamiyyet verilir. Ma-
nimsanilmig bilikleri xatrrlamadan, onlara istinad etmadan yeni bilik-
lari <iyratmsk qeyri-miimkiindiir. Miiellim dersdc yeni materaih $a-
girdlara manimsetmsk iigtin optimal yollar axtanr, gagirdl6ri diigiin-
moya, dialoq aparmafa, problem maselclsrin hellinda miibahiscya
giriqmeya tahrik edir. Darslarin ayn-ayrr iinsiirlerinin bir-biri ila vah-
datda olmaslna miiallim xiisusi diqqat yetirir.
2. Bilik, bacanq va vardiglari tekmillagdiran dars. Bu dars tipinde
hell edilon ssas didaktik vazileler bunlardrr:
1. Yeni biliyin sisteme saltnmasr ve iirnumilaqdirilmesi;
2. Owollar manimsenilmig biliklori tokrar etmek vc mohkamlan-
dirmak;
3. Ovvallar menimsenilmiq biliklarin praktikaya tatbiq edilmosi, da-
rinlaqdirilmesi ve geniglandirilmasi;
4. Bacarrq ve vardiglerin formalaqdrrtlmast;
5. Oyrenilan yeni materiahn monimsenilmasine nezaret, bilik' ba-
carrq vo vardiglerin tskmillcgdirilmesi
Oksar ders tiplerinda bu ders tipinin <iyrenilmiq materiah mohkam-
loden ders; takrar ders; bilik, bacanq ve verdiglari kompleks tatbiq
edan dars; bacartq va vsrdigleri formalaqdrran dars kimi qerh edirler.
Bu dars tipine miistaqil iplar darsi, laboratoriya dersi, praktik iq darsi,
ekskursiya dersi, seminar dorsi daxildir.
Bitik, bacarrq va vardiglarin tekmillagdirilmesi dars tipi tesdiq edir
ki, gagirdlarin tedris fsaliyyetinin darsde tsqkili biliklerin, bacartqlartn
takrarr va mohkamlendirilmasi qar$thqh alaqeds baq verir. Yeni ders-
da Eagirdlers yeni biliklar verilir, homin bilikler tekrar edilir, moh-
kamlandirilir va s.
3. Umumilegdirici va sistemlagdirici ders. Bu dars tipi iki mi.ihiim
didaktik vezifeni hall etmeys xidmat edir. Bunlardan biri gagirdlsrin
manimsedikleri nezeri biliklarin saviyyesini miiayyen etmekdirsa, ikin-
cisi, proqram materiallnln nece monimssnilmesini, praktikaya tetbiq
olunmasrnr aydrnlagdrrmaqdtr. Bela dersler gagirdleri psixoloji cahat-
dan stimullagdrnr, biliklori, konkret sistemda dark etmays y6naldir.
Umumilegdirme ve sistemlegdirma ders tipi bagqa dars tiplarinda
de iqtirak edir. Qiinki miiellim har bir dsrsde manimsanilmig biliklari
iimumilegdirmaye xiisusi diqqat yetirir. Bu ders tipinin baghca cehati
230
ondan ibaratdir ki, mirallim evvclcedan suallan hazrrlayrr, tekrar
iigii n problemlari rniiayyan edir. pagirdlarin istilada cdccaklari monbc-
lrri cvvclcadcn onlara bildirir, qrup-kollektiv qaklinda tapgrnqlarr icra
ctrnayi tapgrrrr, lcrdi qrup geklinde Eagirdlere maslchetlcr verir, xijla-
sc. mtihaziralal tcqkil edir, miistaqil iglamek iigiin tov<iyelar verir. Yu-
xan siniflardc qagirdlsri rniibahiseya calb edir, semirrar derslardan is-
til'adc cdir, onlan laalhq priyomlarrndan istifade etmaya istiqamatlon-
dirir. $agirdlor nazcri va praktik tapgrnqlan icra edirlar. Onlar ciyrcn-
diklrri bjliklcri iirnumilaqdirerek. o$ya ve hadisclar arasrndakr qarqr-
lrqlr alaqalcri tehlil edarek, oxgar va larqli cahstleri agkar etrnoya gah-
grllar.
4. Kombine edilmig (miirekkeb) dars. Makteb tocriibasinda an geni:
ya1''rlrnrp ders tipidir. Bu ders tipinda qeyd olunan biitiin dars tiplsri
iStirak edir. Ona gcirc da bu ders tipinc kombina cdilmiq dors deyirler..
Konrbin: edihnig darsin baghca iinsiirlarina gagirdlsri dersa hazrrla-
nrirq. cl,e verihnig tapgrnqlan yoxlamaq, fordi vo frontal sor[unun
lo;ikili, ycni biliklcrin verilmasi ve ya yeni mcivzunun garhi, biliklorin
mijhkomlandirilmcsi, eva tap$rnq vc s. daxildir. Bu ders tipi XIX
osrcle yagamrg alman pedaqoqu i.Hcrbartrn adr ils balhdrr. O, tclimin
diird formal pillasini irali stirmiiqdtr. Bagqa s<izla, dars onun miisy-
I'rn ctdiyi dcird pilla iizra aparrlmahydr. Herbart hemin pillslari ay-
tlrnlrq, assosiasiyit, sistem vo metod adlandrrrrdr. Aydrnhq deyorken
llcr-bar-t 1,eni mdvzunu gagirdlere bildirmeyi nczorda tuturdu. Asso-
siasiya biliklarin elaqsli <iyredilmosini telob edirdi, Sistcrn- biliklarin
sistcmli qcrhini hayata kegirmsys gerait yaradrrdr. Metod - miiollimin
dl'sdc istif ada etdiyi metodlar nazordc tutulurdu.
I\{i.irakkcb dsrsin samereli olmasr darsin meqsadinin doqiq miiay_
1,cn edilmcsindan ibarotdir. Dsrsde gagirda nc ve ncco <iyredilir? yaxgr
dcrs o dars hesab edilir ki, orada iggtizar, yaradrcr $erait h6km si.irii;,
gagirdlcr dtigiintir, fikirleEir, miiellimla asanhqla dialoqa gire bilir,
sual vermakdan, mt-rbahise etmekden gakinmirler.
Bclalikle, miisllimin dorsi tegkil edib aparmasrnda alda etdiyi nai_
liyyatlar xeyli daracada onun metodiki cehotden di.izgi.in miiayyen
cdilmasindan asrhdrr. Darsin qurulugu dorsin tipina, onun ."r.rnu_
na va asas didaktik moqsadina uyfiun olaraq miiayyen edilir. <Darsin
qurulugu anlayrgrna iig alametin terkib (dars hansr elcmentlerdan ya_
xud marholalardon te$kil olunur), ardrcrlhq (bu e.lementlar hansr ir-
drcrlhqla mag[alelero daxil edilir), elaqe (riz aralarrnda onlar bir_birile
neca alaqalandirilir) daxil edilmasidir> fikri ila de razrla5rnaq olmaz.
231
Lakin. .. har bir ders tipinin qurulugunda apancr element, yaxud mar-
hale asas didaktik maqsadin hall edildiyi marheladin (M.Mehdizada).
Miirekkab darsda qagirdlera yalnrz yeni bilikler verilmir, hem da qa-
girdler problem masalalarin halline calb olunur, seminar darslare,
mtisteqil axtan$ me$galalarine daha geniq yer verilir.
5. Bilik, bacarrq va verdiglere nazarot ve korreksiya edan ders. Bu
dars tipi <iyrsnmenin naticelorinin qiymatlendirilmasini, nazeri ma-
tcriahn gagirdlarin menimseme soviyyosini, oyrenilan kursun elmi
anlayrqlarrnrn sistemini, bacanq ve vardiglarin formalagmasr saviyya-
sini va onlann monimsadiklari biliklarindaki nriqsanlann korreksiya
edilmesini ve s. nazarda tutur. Bu zama.n miiollim qifahi garhden, mii-
sahibedan, yazrh sor[udan, imla, ifade, ingadan, mesala va misal
hsllinden, zagoldan, praktikumlardan, miistoqil kontrol iglerinden,
imtahanlardan istifada edir. Bu ders tipinden sn gox biitov brilmolar,
mdvzular oyrenilenden sonra istifade olunur. Kontrol iglsrinden son-
ra miiellim xiisusi olaraq tipik sahvlsrin tahlil ve agkar edilmasi der-
sini tagkil edir. Bu ders tipi bilik, bacarrq va verdiglarin m<ihkemlan-
dirilmasine xidmet edir.
Belalikle, qeyd olunan dsrs tiplari bir-biri ila qarqrhqh elaqade
heyata kegirilir. Bilik, bacanq ve vordi$ler qiymatlendirilir, darinlaE-
dirilir, m<ihkamlendirilir, zeruri ehtiyac olduqda bilikler korreksiya
edilir, sahvlar tehlil edilir vs diizeliglsr apanhr.
11.5. Darsin didaktik asaslan
Dsrsin didaktik asaslan maqfelanin tagkili ve kegirilmasinda, onun

mezmununun miiayyan edilmasinda apaflcr rol oynaylr. Dersin di-
daktik esaslanmn gozlanilmesi darslarin daha semareli, canh va emo-
sional qurulmasrna sobeb olur, onlann qargrsrnda qoyulan vezifalerin,
biitdvliikde ise telimin btltiin funksiyalannrn (terbiyeedici ve inki-
qafetdirici, tahsilverici) miivellsqiyystle hallini temin edir. Didaktik
asaslar dersin miixtolif meselelerini, miixtelif sahelerini ahata edir.
<<Talim prosesinin yiiksek metodik saviyyoda qurulmasr iigiin bura
metod ve priyomlann, telimin forma vt tipltrinin segilmesi, sinilde
biitiin gagirdlarin zehni va emali faalhq g<istarmalerine qaylr ila
yanatllmasl, telimin texniki vasiteleri vo miixtalif ayani vesaitlarin
segilmasi ve onlardan istifade edilmesi, didaktik prinsiplare riayst
edilmasi ve s. daxildir> (Akad.M.Mehdizada).
232
Darsin hansr formada biitrin (frontal), qrup (sinfi miiveqqeti
.sinifls
bir nega qrupa brilmekle), ferdi (har b.ir gagirdin 'imkanlan nezare
1l,iT1g onlan iglermakls) tegkilinin ewelcad=en miiayyenlsgdirilmesi
dida_ktik osasla.n seg mssi ve tetbiqini xeyli asanraiir,r.
Didaktik
esaslann hesaba ahnmasrnr asanlagdrran baghca amillarden biri
do
maqlalalarin tcgkilinda telim tipinin miiayyan edilmesidir.
Buraya
izahh reproduktiv, problemli talim, proqramiaqdrnlmrg talim
va s. da_
xildir. Dorsin didaktik asaslan nozaio ahnarken agagrdaleyd olunan
iki cahctc xiisusi diqqat yetirmak laamdrr. Birinci
iroqramrn ardrcrl
olaraq yerina. yetirilmasidir. Miiellim dersde gagirdlare yeni biliklar
verir. Ikincisi, bir srra didaktik vezifelorin, y*i Uifiyin verilmasi,
mcihkamlandirilmasi ve s. maselolarin helli ila alaqada. .fidlirrrio
gcistermesi ila bashdrr. Didaktik esasrar ham de
,.y
hsr bir darsda nozere
alrnmasr zeruri olan didaktik prinsiplerle da srx ba[hdrr.
Dersda talim
metodlannrn miial.ysnlagdirilmasi ve onlardan segIb istifade
edilmasi
do miihiim ohamiyyat kesb edir. Bu zaman miiallim interaktiv
metodlara daha gox iisttinlilk verir. yoni miiellimler
sagirdleri daxi_
lan, psixoloji baxrmdan faallagdrrmaga xiisusi diqqat 'yeiirirlsr.
hosiz ki, darsda yerine ve faydasrna go.e s,naqd# griairtma $iib-
Uiitiin
talim metodlanndan istifada cilunur. -Bu ,rûn u*t".,"itrq
metodla_
rrna (evristik, problemli garh, tedqiqat, seminar, seminai-miihazira,
interaktiv ve s.) istifade edilir. gagiraleiin zetrni iratfi_rn
inkigafrnr
tamin etmek, onlarr diigiindiirmak, axtanglar aparmapZ,her
hansr bir
problemin halline yaradrcrhqla yanagma[u r.lrq
telim
metodlarrnrn ahamiyyeti biiyiikdi.i,r. "iJi._rkde
. Talim gagirdlari elmlarin asaslan ila derindan silahlandrrma$a, on-
teatryyottari iieiin bitik, uu"u"q ul rrijietei yiye_
3::^rtll:
rrnmetenna rykrik
xrdmat edir. Bilik, bacarrq ve verdigler isa tehsilin
eias
tarkib hisseleridir. Bilik ta.limin baEhca, up"""i tornionenti
hesab
edilir. Bilikler beqeriyyetin iimumilegdirilmb t*.tiUlrioi,
. t ryut,o
miixtalif sahalerinda elma maxsus olan faktlair, quyau
u, naticelari,
eks erdirir. Telim-prosesinda qaza-
:T:,f^yrylylan;.n.azarjwalari
nuan.bacanq va verdigler de tehsilin zrruri komponentlaridir.
Bunlar
insanlann hsyatrnda bciyiik rol oynaylr.
233
11.6. Tolimin togkilinin digor formalarl
Dcrsle yane6l, mekteblerde tclimin digcr tagkili lormalarrndan da is-

fifada cdlir. Bu formalarzr ekskursiyalan, tcdqiqatqrlar clrupunu vc llt-
boratorigraor, eks@isiyarlan, derncklcri. klublarr olirnpiatl:rlart' urii-
sabiq&i, sergileri, modellar diizalden scxlcri. malaq dcrslrrini vr s'
rlaxii etnek olar. Bunlardan bezilcrini scciy-vclonclir-rnayi lazrrn bilirik'
Ekskursiyalar telimin ela bir tcakili lorlrastdtt ki. gagirdlari rniix-
telif oblrcktlarlc tanrq edir, onlarda miiEahidoqilik qabili-vv:rtinin inki-
gafora, takmillcamasinc xidmct cdir. Ekskursiya dcrslct intle bir nca'l
z.'rruri didaktik vazifslcr ycrine yetililir'
- ralimin eyanilik plinsipi rcalla;drrrlrr:
- talimin ilmi heqiqat oldu[una inamr ytiksoldir vs onun ho1'atla'
tacrtibo ilc olaqcsini mohkamlcndirir;
- qagirdlarin texnoloji g<irr-rg dairasini geniSlcndirir, onlarr real is-
tehsalalla tan$ cdir, biliklarinin sonaye vc kand toscrriilatr istehsala-
trna tatbiq olunmastna gcrait yaradrr;
- mektabdo pcgc segmcda miihiim rol oyna)'lr,
Belclikla, sinle va ya mektcbc getirilmesi mllmkiin olrnal'an ob-
yektlarla gagircllcri etraflt vc dcr;ndsn lanl$ ctm.k moqsodile tsr;kil
edilen talirn f<rrmastna ekskursiya deyilir' Didaktik vczil'alerine giira
ekskursiyalar, yeni matcriflhn oyrcnrlaosiae giri;. onun dyrenilmcsi
zamanr tagkil edilen. oyr.{rilan mitterialt mtjhkcrn[:dcn ckskursiyalar
vardrr. M<ivzusttna gora ekskursiyalar tcbict. istehsalat- tarir vr irlu:l-
s:nat ckskursit irlanna bcililniir.
'tofctc t.',.,skil etJil:rn ekskursiy alara bhiat ak,sA lir.rl t'rrlrt't dcf ilir
Bu an iox hiologil'a. colrafiya lcnlari iizra olr'rr'
lsclsalata n;kit edilrn ekskursiyalar prosesiude gagirtllcr istchsal
prtxcsinin an zarut'i mcsclclari ila tanrg olurlar' Bcla ckskur sil alar
kirnya. biologiya, emok tclimi lcnlcri iizra tsqkil cdilir.
irrix ekskursil'alarr tarixi 1'erlcra. abidalara. 9.'rhidlar xiyabanlart-
na tsqkil edilir'.
lxesanet ckskursiyalan adobiyyat, inccscnct muzeylcrinc, gairlarin
ev muzcylarina, abidalarina taEkil edilir.
Brzcn bil ckskursiya <iziinda bir neqc hnni birlsqdirir' Bela ekskur-
syalar kompleks ekskursiya adlanrr. Bcle ekskursiyalarda Eagirdlcr
obyekti biitovliikds <iyrene bilirlar. Maselan, eyni vaxtda ckskursiyanr
fizika. kimya ve riyaziyyal iizrs taqkil etmak olar.
234
Ekskursiyalar ii9 merhelede rogkil edilir:
.. l. Hazrrhq merhelesinda ekskursiya tsgkil edilocek obyekt oyrani_
lir, miivafiq tegkilatlarla, mtiassisa rahbarieri ila danrqrt aparrhb
eks-
kursiyanrn vaxtr, giinii miiayyan edilir. Bu marhaleda'valideynlsrla,
qagirdlarla xeyli tegkilali ig apanlrr.
.
2. Ekskursiyanrn gedigi marhalesinde iiyrenilsn obyektden asrh
olaraq yeri geldikca miiolrim apa,crnrn izalrna miidax
e ede bilor.
Bu zaman proqramla elaqadar maselalori mtallim irut
biler. Eks-
Kurstyantn gedl$l zamanr qagirdlar qeydlor edir.
-btit6ultikd"'l"rt,
Eakil
"a,
gekir, videoka_
meradan istifada edcrok, ekskursiyanr
ui,.tur.
3. Ekskursiyanrn yekun marhelasinda gagirdler hara,
hansr obyek-
ta, na maqsadle getdiklerini, ne gordiiklarini, na oyrontiiklarini,
iaes-
siiratlarrnr ya gifahi sciylayir, ya da yazth ifade edirler.
Ekskursiyalar zamanr alda etdikiari biliklerden qagirdlor
dersde ya_
radrcrhqla istifado edir. bilikler arasrnda qarqrhqli
aiaqoter otAugunu
ciyrenirJar Onlar videoya baxrr, miiellimlarl; birlikde'ekskursiyanrn
gedi$ini rahlil edirler.
Ekskursiyanrn torbiyavi ahomiyyeti de bciyiikdiir.
Ekskursiya za_
rranr gagirdlar bir-birini yaxrndan tanryrr, bir-birine qaytr
g<isterirlar.
onlarda tabiato, inoasanat aserlerino, insanlara
-"frl66'rt artrr, zen_
ginleqir..gehidler xiyabanrnda olan gagirdlar *utqi_o,o"iuqrnu
lan miisibstlarin, soyqlnmlnrn mahiyyetini asrt edirter. -Onlarda
grti.i
xal_
qrmrzrn diigmsnlarina, ermsnilara qiigr derin
nifret, kin hissi forma_
lagrr. gshidler xiyabanrnda rnrnruiyyut.r
.Onlar
vetanlarini, dofma lorpaqlann qorumaq ulrunda
r.;;i;i;$", paklagrr,
iri.ibarizeye hazrr
olduqlannr dork edirler. $agirdlorde vatenr.rT".fit f,irrl-fl.rnufug,r.
pv tapgrnqlarr gagirdlari ciziiniitohsila, furif"ri/ i"irril" haztlayr.
^ iglarini neco planlagdrrmalr,
Onlar hissolaia U,;l-ryi, ,..r.i material_
lan toptayrb rshlil ermayi. rizitnanazaret
iizorinda iglomek, miistaqil olara_q grxrpa, -.t.dlu'.;;;;;enir,
rn"rr;"t; il;i.tagmaq ba-
kitab
caflq va. vardiglarinc yiyelenirler. Ev tap$rnqlan gagirdlerde
tegabbiis_
karlq, intizamhhq, masuliyyet trissini formataiar'rri "on'raraa
keyfiyyattarin inkisatrna r.L"b otr.. iraai
Srsi;;;;;l;ei.,qru.,n,
edarken orurma$r, sobrli, drjziimlii olrnafii, verilmig
i"ru
icra etmayi riyrenirler.
;#,il, layiqinco
Fakultativler, maraq dersleri tolimin differensiallaqmasrna
. xidmat
edir, gagirdlsrin biliklerini derinlagdirir, o"fu.,
qiqat igina, axrancrhla celb edir, onlarda konkr'ei Vurua,l,f,C", elmi ted_
biriaffi idrak ma_
ralrnr formalagdrnr. Fakultativlor, maraq a.rrf*i'-sayesinda
235
edir, yaradrctltq qrt-
iagirdlarin lardi qabiliyyatlari daha da inkiqaf
hilivv:ti
-' askar edilir.
iotul,,i,iut"r. vr maraq dorslori xiisusi proqram iizre keqilir, mok-
tsb kursliirtntn ayrt-21yrl nazeri hisselorini ve bohnalerini darinlagdirir'
Onlar ham da oilarina pcqa segrrayi qararlaEdrra bilirler'
Seminar ve zagotlar iclirn iEinin tagkilinda ycni formalardrr' Bun-
lar orta mekteblera ali mekteblcrdan getirilmigdir' Seminar va zagot-
pr"q*.tn briyiik bir bolmosi tam oyrcnildikdan sonra ta;kil edi-
iui 'i".inn.tu.
ii.. tigirn kollektiv axtang, dialoq sociyyevi oldu[u halda'
,^qotf"t gagirdlaiin lordi cavablartnln dinlanihnesi, qiymatlsndiril-
masi ila saciYYalenir.
11.7. Miiallimin darse hanrlagmasl
Darsin elmi-nczari, rretodik va pedaqoji saviyyasinin yiiksaldil-

-rS, onrn tclim-telbiya imkanlartndan ssmaroli istifada
edilmasi
*u"itirin dersc neco hizrrlagmasrndan, tadris etcliyi lannin elmi asas-
lo.rn,n..rbilmcsindanaslhdrr'Miiallim'esasen,darsetigistiqamctds
haztrlagtr:
t. U.umi hazrrhq. Bu har bir miiellimin ictimai-siyasi, edebi-bcdii'
elmi-metodiki, psixoto.li' lalssfi ve pedaqoji edabiyyatr miitalia ctmcsi
ilr, trd.i, etdiyi fannin elmi-nezari mssalalerini, onun elmi asaslartnt
biimasi ila scciyyslanir" Bu o demekdir ki, her bir miiallim daim oy-
r""-rfi, Oz Uiiillarini. pedaqoji ustahlrnr takmilloqdirmalidir' Ycni
miislti* her giin o*r,ril,, oyrinmelidir' Miiallimin qeyd daftari ol-
mektobo
,"of,, go.t.-i gcxsiyyotlcrin elma, telimc, terbiyeye, aileye'
oiJ ntla.tini. t it ,rciii sozlarini ham da dafterdc qeyd etmalidir'
2. Miiollimin proqram iizra darsa haarlaqmast' Bu, adatan' iyul-
avqust aylartna Gsadirl cdir' Miicllim tcdris etdiyi lennin
proqramtnt
aldo edir, proqramda nc kimi dayiqikliklar edildiyini, hansr
mrivzunun
p-qro-o aaiit e<lildiyini, hanstntn proqramdan grxanldrlr ile tanrg
'konfranslarrnda,
iiur. t.lti.tti. avqust ixtisasr iizre b<i5na iclaslerrrn-
da olur, proqru-do na kimi yeniliklsr edildiyina dair malumatlalla
innrq otui. Baqqa siizlo, 6ziinii yeni tadris ilinc psixoloji-pedaqoji
baxrmdan hartiliyr.. Bu zaman miiellim tadris etdiyi fanna dair
yeni
dorslikvcdcrsvesaitlcrinidaaldaedir,iimumiqekildadarsliklcrla
tanr; olur.
236
3. Miiallimin miivzu iizre har bir darsa hazrrlagmasl evvclccdcn
hazrrhq ve planlagdrrma csasrnda hayata kegirilir. Dersin planrnrn tar-
tib cdilmesi yaradrcr axtan$laun baglanfrcr, darsin semarolilik vasi-
tasi, miiollim diigf-rncelarinin reallagmasrdrr. Planda dersin mdvzusu,
sinif, dersin meqsedi, istilada cdilecak metodlar oz eksini 1aprr.
Miiallim sabahkr vc ya ncivbati dersc konkret gekilda hazrrlagrr.
Miiollim her giin dsrsc hazrrlagmaqla, oz biliyini zenginlegdirib tak-
millo;dirmosini, oztiniitahsilla elda ede bilar. Ona gora de miiellirn har
gtin ciyranmali, biliyini artrrmahdrr. Bunun yollarr ise miixtalildir.
MLrallim elmi-praktik konfranslarda, maktob. rayon, respublika iizrc
pedaqoji rnuhaziralarde, miiellimlarin yanvar ye sentyabr konlransla_
nnda, elmi-rnctodiki, pedaqoji-psixoloji rnonoqraliyalarrn miizakirc_
sinde igtirak eclir', rntintozam olaraq miltalia ila msglul olur. yaradr_
crl:$a, axtancrhla yol oziinii tahsilden baglayrr. Miiellim meruzc, rn[i_
hazirc metni hazrrlayrr, maqala, kitabga yazrr. Miiallim yaxqr bilir ki,
dorsin somarolilik keyfiyysti onun oz dorsini neca tehlil etmesi, bagqa
mticllir-nlarin tocritbcsindan neca yaradrcrhqla istifade etmcsinden
xcyli doreccde asrhdrr. Buna grira de pcdaqoji yaradrcrhgrn mrihiim
elementi miiallirnin oz dcrsinin lahlili va qiymatlendirmesiile seciyya_
' lonir. Oz i$ini tohlil e tmcyi bacarmaq tokmillogmonin
miihijm tedbir-
lorindcn biridir. Miiallim rnaklabdsn, dors dediyi siniflarden yaradrcr-
hq laboratoriyasr kimi istilada etdikde, onun pedaqoji ustairlr artrr,
takrnilloqir. Oziintitchsilla maqful olan miiallim 6z kcikii fizerinae bi_
l:rn, ciz giresi ilo basloncn vo buna goro da daim artan, yagrllagan, gi_
gcklonen va behra vercn alaca banzeyir.
Belolikla, miisllim dersa hazrrlaqarken darsin konkret didaktik va_
zifolorini miiayyan etmak iigiin tadris etdiyi lanne aid proqramr, dars_
Iik va ders vesaitlarinda mcivzunun mezmununu, movzuyi dair meto_
dik tovsiyelari, gagirdlarin xarakter elamatlarini, ferdi xiisusiyyetlsrini
cvvclcaden bilmoli va nezaro almahdrr.
I 1.8. Telim faaliyyotino nozarat (monitorinq) ve qiymetlendirme
Pcdaqoji prosesinin ncricelorini vo tehsilin keyfiyyatini miieyyan cdcn

os:rs alct telim fcaliyyctinc nozarat (monitorinq) va qiymatlendirmadir.
(Monitorinq- ingilis dilindc izlema, miigahi<Ja aparma dimekdir.)
Onrncvi olaraq qiyrnctlend inneyc ancaq ;agir<Jlarin nece oxumasr_
rur rniicyycn edcn vasitc kimi baxrlrrdr. Miiasir zamanda qiymotlan_
tlirrnc (dsysrlendirrne) anlayrgr $agirdl6rin iimumilikde intigahnrn
237
biitiin cehatlorini nazera alrr. Bu baxrmdan, monitorinq ve qiymat-
landirme anlayrqlartna telim prosesinin d6rd miihiim cahetden nezare
ahnmasr xiisusi ahamiyyat ksib edir.
l. Telimin mezmununun-fann proqramlartnda kurrikulumlarda
nezardo tutulmuq hacma uyfun olmasr (uqala neyi, hansr hecmda
<iyradirik);
-
2. Tolim iisullan, telim texnologiyalan va didaktik vasiteler asa-
srnda ugalr (gagirdi) necs 6yredirik;
:. Oyr-eaici--tihit-tolim prosesi tahsilverici ve tarbiyaedici vazi-
lasini nece heyata kegirir (uga[r hansr geraitde oyredirik);
4. Monitoiinq va qiymetlandirmo talim prosesinin biitiin kopro-
nentlerinin pedaqoji qanunlara mirvafiqliyi (oyrenma prosesinin du-
rumu, onun ncticasinin 96staricilsri ve proqnoz)l
Nezarat, yaxud talim laaliyyetinin naticalerinin qiymotlandirilmesi
tehsil miiddetinde yetigmekde olan genc nesli yiiksak intizam ve ma-
suliyyat hissi ruhunda ierbiye etmak vs ahangdar inkigahm heyata ke-
girmak meqsadina xidmat edir. Nezarat va yoxlama talimin biitiin
marhalelarinda miihiim yer tutur. Telimin neticelerinin yoxlanmastntn
mahiyysti gagirdlarin bitikleri manimsamolerinin faaliyyat saviyyasi-
nin aqiar Ldilmesinden ibaretdir. Bagqa sozle, gagirdlarin konkret
fennc aid proqram materialtnt nece manimsediklerini, nece say goster-
malarinin seviyyasini miiayysn etmakdir' Nezaret, telimin naticelari-
nin yoxlanrlmiir didaktikada pedaqoji diaqnostika kimi izah edilir'
Talim prosesinin terkib hissesi olan nazaret tehsilverici va ter-
biyeedici vazifeleri yerine yetirir. Nezaratin meqsadi:
- qagirdlerin yeni bilikleri qavrayrb menimsamoye haztr olduqlannr
miiayyan etmakden;
- ielim p.os"sirde gagirdlerin milsteqil iginin mahiyysti va xarak-
teri haqqrnda molumat aldo etmokdon;
- gagiialarin gotinliklarini, bunlann yaranma sabsblarini agkara gr-
xartmaqdan;
- menimsenilmig bilik, bacanq vs vardiSlerin diizgiinliiyiinii aqkar
etmakdan ibarstdir.
vardr' Cari nazarst 9a-
Nozaretin cdri, vaxtaqul ve yekun n6vlari
sirdlarin hcr stin darsde bilik, bacanq va verdiglerini yoxlam4q
iraqssdila apairlrr. Cari yoxlama va ya nazardl 6z operativlili'
I M.Mardanov va b. Tehsil sisteminda monitorinq va qiymatlendirma Bakt'

2003. sah.9
238
gcviklit,i va istifade olunan mctodik vasitalsrin mi.ixtclifliyi
yclcnir.
il, siy_
Vax.ta$ln nrzarcl proqramrn boyiik bcilmelcri kcailib qnrldan
sonra ha)'ala kegirilir. Bu zaman cari nozaret fakilarr
Yckun nozarcli sinifrlon sinto kcgirilma arafasinda ,p"rrlr._ Brrro
se arr-
r.noqsotli tcdris nrateriahntn vr quruluqunu manirn*nakda;
rurihti,.r vo ba;Lca aramatlori.sistem r-crq lc,dir;iokds gagirc ara kridi et-
mrkdir'. N:rzarolilt lnazmunu har bir dcr-sin va biit<"ivliikde
ninin rllr;irsrnda qol ulan timumi r,:r xiisusi diclaktik ,.rii."trrt"
ti(E F_-
C7o-
1'cn etlilir.
gagir-dlcrin ycni bilik. bacanq vc.vcrdiqlarc yiyclenmosinc
rncrhrl.rsind: avvallrr kcgiln.ri; matcriahn yudo ini,nrno.r,
haalq
Iandaxili p
1,a foulerarasr olaqslcr-in mlroyyan edilmasi briyiik ehemiyyet kasb
cd.ir. IIk novbldc pagirdlerin qanunlan, ssu. ia"yota..
nec, manunse_
diklarina nrzarJt zamanl diqqct yctirilir. Nazarotin .rr*rorno
go_
gildlsri miihakima yiiriilrnel,i, likt vc hadisala. o.o.inJ"t,
slaqa vo
asrhhqlarr baSa dii;;mcya, tiz fikirlarini ardrcrl ifada
Ao"o.ig,n,
alkara grxarmaga imkan veren matcriallar daxil eclilmolidir. "t,rrt Nczarc_
sagirdlarin psixi proseslerini. tarartiiriaiinin, nitqta_
:lll,.,:r:.lllyllirr
rntr) lnklfittrna rlarr, mcnirrrsenihniq biliklcrdan yaradrcrhqla
istilida
cd:r bihnalrri hatlqrnda molumar aldr olunmasr an
.ln*it otr..
Yc,xlanrunrn mozmununda biliklardan elave gagirdlarin
sosial va
.murni p-sixokli irkigarrna dair mcrumatlar da otir.
ctnti mektcb
-r'.:lnrz bilikl::ri lonnala;drrmrr, ham da rerbiya 1iot,r"$l;Oi,l.. N"ru_
r rrin mizmrrnuna talim.
molivlcri. lcaliyyat motivlari, ha_
l'ctJ rnrsuttl]Jt. borc hissifillanma
kimi kcyfiyyttlar. a.rlaq normal:rrr vc tlav_
rirnrSr da dar ild ir.
'l'clirn prosesinin
biitiin marhelalarindc nazarctin mazmunu qagird_
icu idrak fcaliyyatinin inktgahna tehrik ctmali, onto.*
gura $€r'art yaratmah. qargrya problem sccilycli |a.aa,", fralt,-
vcziialer qoymah,
;;rgirdleri^.qabiliyyatlarini, proscslarin tehlil va
iimr.r n.rilcqd irrna vs naticolara onllrrn giiurlu
liy-.tt'r"nai.it,,r.;n",
,u..t.f, yu.oirna!r bacar_
hcrrar..rfli sakiltJ: aekara e,*orrnuriJ,..-'I.rirn prosc_
:T?-i:11:l:l]Lll"r
srndr. nczrrJIln psrxololi-pedaqoji mahiyyati gagirdlars
komck 96star_
rnekdan ibalotdir.
Nazarelin metodlan vasitesilc gagirdlarin tslim-idrak
faaliyyoti vs
miicllimin ,uordiiyti igin samerssina diir aks alaqs
tr_in-"aiii.. Nrrur"t
metodlan sayesindc biirdvliikd€ telim prosesi .r1,
halolari htrqqrnda dollun. diiriisr malumar
;;,;; i"y.,_ny., _"._
rf A, .iif ir,',"lrimsanilmir;
139
gagirdlcre k6mek g6s-
bilik, bacanq ve vardiglari sistema salmaqla teqebbiiskarhq
ir.iirr,"r.*t,il ".ia az iglorino telabkarhq, lggiizarhq'
kimi tsrbiYa olunur'
^" keYfiYYetlar nazaret metodlarrm miiayyen edir: 9i-
rtari""i.'i,a.ttika aqafrdakr
-didaktik
f^#^;;;;;"t-;;aodtari; testler; praktik nozarst metodlaru
metodlarr (Q'i $ukinal'
miisahida. Bazi alimlsr i" qiuht nezaret
nazarat metodlarr (Y K Baban-
il:ffii;J;;;';;lJ..î"riva
istiiada, problemli vazivvat (V Okon) metodlarr
oldu-
Itii [ii"ui^"
Eunu da qeYd edirlar' onun
"- iicliilirrrrt metodlanna miisahiba, gagirdin nalrl etmest' tacriibolar'
;.*-tt-""rt:i xerito oxumasr'.apartlan
kt,Ii, ilil: 'ft"qqrnda
melumat daxildir' $ilahi nozaratin asastnt
-it"'t iirfir taekil
U:i:;i J';;;;o'iiii t'.,uuut'' vaxud a nazaret -miisahibolari
d
ve sistemi ila
suallartn xarakteri
::?;:"r1;.;;;;.ti"'n"qivv''ti komeyi gagirdlerin laa-
;;r; "diti.. Mtirlli,n "uitui'nnazarat harila giin ^tafakkiirva va
ferd.i' frontal
illri,i;;;;.iik-;i' $ifahi
Ferdi soi[u miiellima eagirdlerin
i:i'#:, .iir-iiî..-âi apanlrr.
etmave garait varadtr'
;;i'kffi-";;;rimsadiklerini diiriist miievven qagirdlari ahate edir'
;;;;;i ;G;;;;ra. ieti'ut' edan biitrn bilik
^'N;;;;;;t"du va bacanlrnrn kev[-rv' 11
kimi gagirdin nsqli
-traqqrndi
dolgun. vo obvektiv melumat
"r'k;;;;ri';ii;ivvatleri
;ld, il; i.tun G.it. Bunun iigiin gagirdin qarqrstnda miieyyan
etmaya qerait
iril t"-ftiair""i, 6z baxrqrnt mentiqi ardrcrlhqla.izah
qoyulmahdrr' Belo edil-
,ir"rr.q-tiqii" suallar, suallar-problemlar
mustaqil izah ede bilir' $agird fakt
iiileslitri;; rrkirlarini sarbasi' daqiqlegdirilmig
il;Hfi naqt edsrken istor miiellimlei, gagirdlera
gilurlu olaraq mcnimsa-
r"î[. "iiii-ai, qagirdin talim materiahnr
miiaYYan etmalidirlar'
"''i, tit-
divini
lritra". coErafiya meydanqastnda apanlan. tacrirbalor ve
.;;;i;"i";;;;q'"ai iêiior*ii'neco meiumatla' dinlanilir' onlarr n iqi na

va haiisoleri monimsemelari agkar edilir'
aivilrii..rirt,i;lit
-''Or.rfiyin, oxu
kitabtn, tarixi sanadlarin nezarat iiqirn oxunmast
texnikastntvaoxunmu$materiallnnecebagadiiqiilmasiniaEkaretms-
v: imkan vcrir'. Bu zaman gagirdin bilik' bacarrq va vardiglara
neca
Ii"li.îi'tr"t,,.;"ii;;;'^f,'ail'n mahivvatini aemaq' mazmunlu

Lavtb uermck hacartgt yoxlanrlrr'
-*
ylrrtin".r.otc ko-ntiol i'lar, ifada' inga' imla' referat yazmaq ve s'
onlann har birinir
daxildir. Bunlar butiin guitatt'i ehate'etmayc'
;liid;ira;kat etmavo imian verir' $agirdlerin icra etdikleri iSlarin
240
rniiqayisasi biliklorin nece menimsanildiyini, tacriibeye neca tstbiq
edildiyini miiayyen etmeya ;erait yaradrr.
Praklik nazarat metodlan miivafiq tacriibelcri, laboratoriya igle_
rini yelino. lctirmcys, aparatlarr scikiib quragdrrmaq iglerini gagird_
larin ncca icra ctdiklerini miioyyenlegdirmaye, hcsaba almala imkan
verir.
Didaktik testlar tclim neticalerini yoxlamalrn yeni metodudur. Di_
d.aktik test miisyycn matcriallar iizre standari tapgrrrqlann yrlrmrdrr.
IIk test niimunalari XIX esrin axrrlannda yaianmrgd,r. Didaktik
testlel XX esrin 20-ci illarinda ingilis dilli <ilkalorinde daha geniq ya_
yrlmrgdrr. Testlorin iisttjnliiklari onlann obyektivliyindsdir. -Brrrrnlu
bela. elm testlara briytik talablar verir, onlara rilgti cihazr kimi baxrr_
lar. Bu baxrmdan testlerin tertibi mtitoxossislerin igidir. Testlerin aga_
lrdakr talablara - iirnidvericilik, vahidlik, obyektivlik cavab verme_
lori zaruridir. Umidvericilik odur ki, testlei miixtalif garaitda eyni
naticeni vermelidir. Vahidlik test tartib edanlarin nazarde tutdugu
biliklerin saviyyasini miioyyen edir. Obyektivlik testlarin obvektiv ter_
tib olunrnasnr. yani qagirdlarin proqram asasrnda mcnimsaiiklari bi_
liklare uygun olaraq tartib edilmelidir.
Dcird nriv taksonomik kateqoriyaL testler mrivcuddur. Birinci nov
tcstlar bilikleri, fakt ve hadisaleri, anlayrqlan, qanunlan yoxlamaq
iigiin togkil edilir. ikinci n<iv testlarla qurinit-,q biliklar asasrnda Iikri
loalhq bacarrqlarr yoxlanrhr. Ugiincii nciv tesilcr bacanqlann mts-
tcqillik sav'yyasini oyrsnir. Dcirdiincii nciv testlarlo menimsanilmig
nraiumatlara esasan yeni konkret veziyyetlari yoxlayrrlar.
. Tolirn prosesindc qagirdlarin miiqahida edilmesi onlarrn mtstaqilli_
vi..fealhq va giiurlulugu haqqrnda miiallime kifayat dareceda dolfun
irelumat verir. Mtigahide mtiallimin lakt toplamasrna, nctica griar_
masrna. sehvlorin aradan qaldrnlmasrna ktimsk edir.
$agirdlerin tslim miivsflaqiyyatinin hesaba ahnmasr ve qiymatlon_
dirihnasi miiollimin elinde qorxutma va ceza alati deyildir. Gcirkamli
pedaqoq V.A.Suxomlinski deyirdi ki, hesaba almanr, qiymati biita
gcvirmek olmaz. Mtiallimlar bu ince alatden ustahqla istifade etmoli_
dirlcr.
Talim rniivoffaqiyyatini hesaba alma[rn cari, frontal, tematik sor_
!u, zagot, imtahan kimi ncivlarindan geni$ istifade edilir. Cari fordi
sorlu har giin apanlrr. Bundan meqsed gagirdleri ayrq saxlama$a,
talskkiir cmeliyyatlannr iglemeye y<ineltmekdir. Mrjvzuiar iizre sor-
[unun meqsadi gagirdlerin ayn-ayn m<ivzulan nece menimsediklarini
241
miiayyenlagdirm ekdir. Zagot mi.ieyyen bolmeleri . nece. manimsadik-
larini-agkai etmak maqsedi ila apanhr' Zagot gagird-leri imtahanlara
J^t u ,ryt, hazrrlaqmafi tahrik edir. imtahanlar gtiriilan igin noticasi,
miiellimlarin va gagirdlerin faaliyyetinin giizgi'isiidiir'
Oivmat saeirdtJrin talim tapqrnqlartnr nece yerine yetirmelerinin'
onti.in -iitirqillik ve foalhfimn meyan ve g<istericisidir' Qiymot
ncivbati darslare saferbar
i^grrafr.i terbiya edir, onlan hallagdrrtr vo
Lair. Qivrn", qagirdlerle yanaqt, onlartn valideynlerini, yoldaqlarrnr
t Qiymat vererkan miisllimin edalatli' ob-
ot-utt ,"rr.idi.. Qiymatin tahsil ve terbiya iigiin, Eagirdin nor-
"r*"iriu"arro,-atigtindiiitit.
u.fti,
'.ui intitun iigtin boyiik ihemiyyeti vardrr' Qiymetin tehsil ehamiy-
vsti saeiidlerin bitik' bacarrq va vardiglarinin neca formalagdrnlmastn
iu o', i"fua"rioi taprr' Qiymotin tarbiyevi ehemiyyati gagirdlerinveiqine'
ontann faattrgrna, miiiteqilliyine, gahgqanh$na' ige..qiiurlu ma-
gdsterir' Qiy-
,r-fiw"if i -tii'îbotine veiilen xarakteristikada oziinii
ki' gagird
.ri'iii"gi.Ji, normal inkigafina tesiri o demakdir tarahndenstres hal
tanbeh
i."qi;tt'ii] rr*ftat olmur,. valideynlari, miiellimlari
olunacaqlanna
"- esas vennlr.
Sagi.atetin tslim miivoffaqiyyati beq bal sistemi ilo qiymetlandirilir'
So, ixtlur rus dilinda naqi idit"n <Pedaqogiko ders vasaitlerinde
gtxanlmrgd'r'
i.r Uuf aota balla ovaz edilmig, <l> qiymeti siyahldan doqquz bal sistemina
RiprUtito-,raa
-t"ii"f. Tahsit Nazirliyi tareftnden
t uqqtoaa eksperimentlardan istifade edilir' Qiymat meyarlan
Tairsil Nazirliyi tarafi nden hazrrlantr'
- -iJalikla,
qagirdlerinin biliklerinin hesaba altnmast ve qiymetlan-
- -i.
dirilmasi bii nefa baxrmdan shemiyyatli va zaruridir:
'tigiin
$agirale. bqnun ahamiyysti ondan ibaratdir ki' onlartn
irtiqri;n dinamikasrnr aks etdirir' Her bir gagird oz telim amayinin
miiveffaqiyyat-
,"iiirri"i, nece qiymetlsndirildiyini gciriir, sahvlsrini'
'heyataa bir gexsiyyet kimi miiey-
iriiri t"r,ril edir, ictimai movqeyini
vsn etmek iictin konkret natica qtxartr;
'--i. utirf Li-f iigiln ahamiyyJtlidir' Har bir miiallim riiblarin va ilin
,onrnau .;rti"tin "r miiellimlik iealiyyetini tahlil edir' ne kimi sehv va
,Oqroifu* yol verildiyini araqdtrtr' $agird.larin telim faaliyyetinin he-
,ubu ,l,n-^t va qiymatlendirilmasi miiellimin iginin
giizgiisii' onun
nedaooii ustaltAtntn on mi.ihiim 96staricisidirl
'-1.'vuria.vnlr iigiin ohomiyyotlidir' Hsr bir valideyn ovladtnrn
,u*., o*r-osnr, terbiyali b6yiimesini, csmiyyet igiin' dovlet' xalq'
irt"n iicti n faydah vatendag kimi boyiimasini istayir' Valideynlar on
242
(on bir) il erzinda maktebla, miiollim kollektivi ile srx alaqa saxla-
yrrlar. Onlar istayirler ki, <ivladlan yaxgr miitaxassis, kamil insan
olub, hayata vctandaqhq vasiqosi alsrnlar, <izlarina camiyyat ilqtn fay-
dah olan pegalari segc bilsinlar;
4. Dcivlat i.igtin, Votan, xalq tigtin ahemiyyctlidir. D6vlrt yax$r
kadrlann, Vatanini, xalqrnr sevan insanlann olmasrnr istayir. eiinki
Vatonini, xalqrnr. torpafrnl sovan, texnikanr idare etmayi bacaran,
istehsalatr diizgiin idare ede bilan insanlar mektebda formalaqrrlar.
I l.9.Talimin samaraliliyini tamin edan gartlar
Olkoda hayata kcgirilan lohsil islahatr yeniliklori, meydana getir-

diyi kimi, mcivcucl problemlarin da aqkarlanmasrna ve hellinc diqqat
yonolmigdir. Tadris proqramlan, darsliklor yenilagdirilmig, bazis ted-
ris planrnrn tetbiqinc baglanmrgdrr, Yeni talim metod ve texnologiya-
lanndan istifadeyc genig meydan verilmiqdir. Talimin samarcliliyinin
artrnlmasr ve keyfiyyetinin yi.iksaldilmcsi tahsiI iqqilannin baghca vezi-
fclerindondir. Tcbii olaraq bunun iigiin biltiin mokteblerin va peda-
qoji kollcktivlorin cyni yiiksek savi va iqgiizarh[r lazrmdrr. Mcktab de-
dikdc mtiasir tslablcr saviyycsinds fealiyyat g6stcran tcdris rnriassiss-
lsri nezcrde tulu Iur.
Mirasir maktcb bir srra cehctlerle sociyyalanir. Elmi-texniki nailiy-
yetlorin trkca iq tisadiistehsal sahasindc deyil, tchsildc, talirn-tadris
prosesinde genig ycr tutmasl, digcr cchetdan camiyyctda yiiksck intel-
leklualh[rn, Iikil azadhqlan rnovqeyinin barqarar olmasr, rnilli va
iimunrbaqcri dcycrlorin r,atantlag hazrrh[rnda yiiksok qiymetlcndiril-
masi dovriimuztlc tchsil iginin rtazmunu, tslimin pr.insiplari. metod-
larr, vasiLalarinin vo s. ham yenilegdirilmcsini, hem cle tckmillagdiril-
masini ak tu alla;clr rl r.
Tcdris proscsintlc reallagdrrrlan iglari miisahidc vc oyr-cnn.rok bele
qanactJ gatilir ki, maktcblarda talimin heyata kcgir.ihnasitr in sama-
raliliyini tarnin edan ;artlarin saviyyasi miixte.lifdir:
l. Miiasir elmi-texniki, pedaqoji-metodik telablerc cavab vcrsn vo
interaktiv vs diger telim metodlarrndan istifada etrnekla taclrisi fcal-
lagdrran moktablcr. Bu tadris ocaqlannda pedaqoji kollektiv va onun
rehbari yaradrcr, ciyredici mdvqeye malik olur, ciyronenlara verilon
biliyin mezmunca va mahiyystce qavranrlmasrna, bacanq vc vcrdig-
lera miistaqil ig ve diigiince ile nail olunmasrna galqrrlai. Ozlcri va
243
fagirdleri didaktik materiallardan. miixtalif adsbiyyatdan, internet-
dan ahnan informasiyalardan bchrolenirlar. Talim metodu kimi mii-
sahiba, miizakire, diskussiya, qruplarla i9, iggtizar va ya didaktik
oyunlar, test tap$tnEr, miistsqil yaradtct iglar va s. istifade edirlar;
2. Biitiin pedaqoji kollektivi deyil, kollektivda ayn-ayn lenlar iizra
yaradrcr iglsyan, iqini miiasir taleblar ssviyyesinde quran miiallimleri
olan mekteblar.
Tshsil igi, telim prosesi tekca pedaqoji mozmun dagrmrr, ciddi
sosial va ictimai exlaqi manevi mahiyyeti ila ceciyyalenir. Ona gora dc
burada, yeni pedaqoji prosesda cereyan eden har ;ey, tahsilin biitiin
igtirakgrlan va tohsilo tesir gostoron amillar, institutlar, qaxslar peda-
qoji etik normalara eyni dsrocado riyaat etmalidirlar. Yalntz normal
sosial-iqtisadi, exlaqimanevi garaitds yiiksek peqekarhq saviyyesinda,
qanunlann aliliyinin sozds deyil, realhqda barqerar oldulu miihitds
tshsili xalqrn, dovlotin, olkenin inkiqaf dayafrna, elmin va medaniy-
yetin yiiksslig msnbayina gevirmak olar.
Maqhur pedaqoq alim 14.T.Iloalacrrfi <<3axoHouepHocrt'l o6yueHNr
H noBbrrrreHHe xaqecrgo:uauufi> (Kiyev, 1982) va <<HccneaasaHHe 3aKo-
Houepuocre AuAaKrrlqecKoro npouecca)) (Kiyev, 1991) asarlerinda ta-
lim qanunauyfiunlulunun tosnifatrnr vererkan sosioloji komponenta
ayrrca diqqot yetirir. O, hkrimizca, gox dolru olaraq telim prosesi re
miixtelif komponentli biittiv sistem kimi yanaqrr.
Gririindiiyii kimi, dersda tcrbiysetms prosesi didaktik komponen-
tc, qneseoloji komponente, psixoloji komponente, kibernetik kom-
ponente, sosioloji komponento, tagkilati komponento malikdir ve bu
komponentlar birlikda dorsde tarbiye iginin tamh[r yaradrr' Sistemin
sosioloji komponenti telim prosesi igtirakgrlan arastnda miinasibati
ehat6 edir. Miiallifin qenaatine gcira, bu komponent konkret mirsl-
lim-qagird qargrhqh elaqalarini deyi[, daha iimumi sosial qargrhqh ala-
qoleri eks etdirir.
Fikrimizca, miiollihn adr gakilon komponentlari telimin qanunauy-
lunlufu kimi nazarde tutmast da elmi heqiqatdir. Biz meqssdimizs
uylun olaraq yalnrz sosioloji qanunauyfunlu['un gsrtlerini sadala-
maqla kifayetlenirik:
l. Fardin inkigah onun birbaqa ve dolayr yolla miinasibotda oldu-
[u diger ferdlerin inkiqafi ile gartlenir;
2. Telimin mahsuldarh[r idrakr elaqalarin hecmindan vo intensivli-
yindan asrhdrr;
244
3. <Talimin samaraliliyi (mi.ihitin intellektualh$ndan>, qarqrhqh
ciyrenmayin intensivliyindan asrhdlr;
4. Talimin samareliliyi yang dofuran idraki garginlik geraitinda
yiiksalir;
5. Sinilda qagirdiarin iistiinliiyii: a) tutdufu m<ivqe ila; b) ifa etdiyi
rolla: r'1 akadcrnik rniivalfeqiyyst va nailiyyotleri ila; q) ferdi keyfiy-
)'etlari ila sociyyalanir;
6. Talimin scmaraliliyi miiallimin qagirdlerla iinsiyyetinin keyhyya-
tindan asrhd rr:
7. Didaktogeniya (telim zamanr miiallimin gagirdlarls kobud rof_
tan) biitiinliikda sinilda vo ayn-aynhqda hsr bir gagirdda telim key_
fiyyatinin enmesine aparrr. I
Belo ki, tahsil osri - inrellekt esri hesab edilan XXI yiizilliyin
cemiyyat hoyatrndakr baq veren yenilikleri qlrmrzt xett kimi fehsildan,
telim prosesindan kegir.
Hazrrda talimin tagkili formalan, mezmunu, metod va vasitalari,
qiymetlendirma, pedaqoji prosesi idaroetma va diger meselalare elmi
ve praktik olaraq yenidan baxrlrr. Milli ve diinya tecrtbi dayarler
nezerden kegirmekla inteqrativ neticelar qabul olunur. yenilagmalar
tacriibesindan istifade edilan anlayrglar milli pedaqoji prosese daxil
olur. Hazrrda pedaqoji adebiyyatlarda talimin faal rnitoi ,, texnolo_
giyalarr; interaktiv metodlar; ciitlsrle i9, qruplarla ig, iggi.izar ses_kiiy,
rollu.oyunlar, inteqrasiya, miibahise, esse, tenqidi tafett<trtin intigai
etdirilmesi ralimin semaraliliyini tamin edan eias gartler kimi qabul
olunur.
Milli pedaqoji tecriiba - pedaqoji fikir tarixi-nezeri ve tocriibi ola-
raq meydana grxrr. Milli inkigaf tendensiyalan nezare ahnrr (giinki
bu,. olkenin, xalqln dziinemaxsuslulu, sosialh[r vo felsafi dtigtncasi,
sosial-iqtisadi inkigafi va diger miivafiq gertlarie bafhdrr), beynelxalq
inkigaf tendensiyalan ila inteqrasiya olunur.
Tslim prosesi miiasir telim texnologiyalanna yiyalanmekla mtasir-
lagir, tekmillegir. Bu, perspektivde dayanan esas ve;ifelerden biridir.
Ikincisi, psixoloji-diaqnostik Sertdir. Burada hamrya melum olan
yana$malar, psixi hal ve halatlerin, temperamentin, maraq ve
meylin,
qabiliyyatin, nitqda, qavramada, egitmade, harekatda v" i. d, qtirur-
larrn agkarlanmasl, nazare ahnmasrndan elave talim prosisinin
I H.fLllolnacrrfi.
fleaarorlxa. HoBbrf Kypc. M.fWaHHr. n:a. I{exrp BJIAAOC.
199. xrr l. c.435.
245
gedi$inin psixoloji-diaqnostik tehlili nazerde tutulur. Miiellim (oyre-
Jcn) <izii oz igini, metodik ustahErnr, bilgi ssviyyasini, nailiyyot saviy-
yasini hamiga diqqat markazinds saxlamalt, oztr ciz iginin qiym:tini a9-
karlaya bilmalidir. Yeri galdikda, gagirdler da tiyrsdan-oyranan cmek-
daqhlrnrn kcyhyyat qiyrnetlondirilmcsinda iqtirak ctmeli, miiallim on-
larrn leklillerini talim prosesinda nazcre almaltdtr.
Fizioloji-bioloji qartlcrin da talirn prosesindc nazere allnmast key-
fiyyate tasir gostoran amillordsndir. Bcla ki, gagirdlarda sas, boy, co;-
gunluq, siisttfik va s. bu kimi miixtclifliyin nazcrc ahnlna r xoqa gel-
maycn alamctlerin aradan gotiirirhnosina imkan verir. Talim texnolo-
giyalanmn tetbiqinda intellektualhq, rnaddi-texniki taminat, pedaqo-
ji-metodik ustahq, hayatla claqelilik vo lcaliyyat iigiin praktk hazrrhq
qcrtleri dc vardrr. Biitirn bunlar miicllimin yaradtct laaliyyati ila
tonziml:nir vc <iz hallinl taPrr.
I l. l0.Telim texnologiYalarr
Miiasir zamanda elmi-texniki tatcqqinin yfrksak visat almasr tebii

olaraq talimdo texniki vasitolarin tctbiqino genig imkan yaratmtqdtr'
Bu sebabdan miiasir talim, mtiasir dcrs problcmi aktualLq baxtmtn-
dan meydana gelir, ehnc telebat artrr' keyfiyyotli bilik tclab olunur.
Tolimin bu xiisusiyyatleri tarix boyu nazarc altnmtq va pedaqoji
prosesin qanunlartnda deqiq tasbit olunmugdur. Yani pedaqoji
prosesin iCtimai-msnavi, modani, elni-texniki heyatla elaqalandiril-
rncsi qanunu asastnda hoyata keqirihnasidir' Bunsuz talim miiasir
d6vrii; toleblerini 6daya bilmsz (intclnetdcn, kompiiterden, mesafa-
dan tehsil, elektron kitablar, analitik praktik tehlil, qiiurluluq faaliy-
yatinin maksimum hayata kegirilmcsi va s. dtivriin tolebidir) Peda-
qoqtarrn bozitcri metodika ile texnologiyanr rntiqayisa edarkan bela
ti".rb.di, ki, guya <metodika> anlayrgr i;i icra cdeni (mtiallimi) na-
zare almadan talim vc torbiyenin metod vo tarzlerinin kompleks isti-
lade olunmastdtr.
Pedaqoji texnologiya isa pedaqoqun goxsiyyatinin miixtalif taza-
hiir formalalnr nezerde tutur. Daha sonra qeyd oltlnur ki' istanilen
pedaqoji maselani peEakar pedaqoq yalnrz texnologiyanrn kcimayi ila
yerine
' yetire bilsr.
Olbette, pedaqogika elminde mticyyen gatr$ma)'ln cehatlor, aydrn
olmayan mesalelor olr.rb vo indinin oziinda de bu problemlar mrivcud-
dur. Ogar bela olmasaydr, onda elmde inkigaf olrnazdr, dur[unluq
246
amala galardi. Lakin texnologiyam metodikanrn inkan kimi teqdim
etmak olmaz. Qiinki yaxgr texnologiyanr totbiq etmek <izti metodika-
drr. Metodikanr texnologiyadan, pedaqoji texnologiyam telim texno_
logiyasrndan ve tarbiye texnologiyasrndan ayrmaq eima ziddir. Tex-
nologiya metodika anlayrgrdrr. istar texnologiya, iitcrsa da metodika
her hansr bir iqi miivahq qanunlar asasrnda moqsedy<inlii. icraetme
tarzidir. Metodika takce pedaqoji va ya ictimai p.oseide deyil, isteh_
salatrn biitiin sahelarinde gedan texnoloji proseslerda tetbiq olunur,
mahiyyet etibarila biri digarini tamamlayrr. Ne metodika, ni de tex_
nologiya anlayrglan dzii qanun deyil. Metodika ve texnologiya miiva-
fiq qanunlar esasrnda tozahiir edir. Oger pedaqoji texnologiya deyi_
rikse, demsli, bu texnologiya miivahq pedaqoji qanunlar asasrnda
formalagrr, texnologiya qanunlarr yox, quounia, tixnologiyanr for-
malagdtnr.
XX osrin 60-cr illerina kimi pedaqogika elminde metodika termi_
nindan istifada olunmugdur. Texniki sahalerda isa texnologiya ila
yanagr, metodika anlayrgr da iglenmigdir. 60-cr illardan sonra
texnolo_
giyanrn pedaqogikada iglanmesi heg de o demek deyil ki, metodiki qa-
nunlar dayigmigdir.
Pedaqoji prosesin texnologiyast ideyastmn yaranmast elmi-texniki
prosesin nailiyyatlarinin nazeri va praktiki fJaliyyetinin tetbiqi ile
baflrdrr. Lakin pedaqoji texnologiya elmi termin kimi pedaqogika
elmina daxil olmaqla barabar, cizii ile bir srra mtbahiseli mesalaisri da
owellar oldulu k.imi saxlamrgdrr (Misal iigtin, texnologiyantn metodi-
kadan kanar bir anlayrq kimi izah olunmasr, peaaqiji texnologiya,
telim texnologiyasr, tarbiye texnologiyasr, tahsil iexnoiogiy"s, ue r.;.
. V.P.Bespalko qeyd edir ki, istanilen fealiyyer ya teinoloji, ya da
incasenat ola bilar. incesenet intuisiyaya, texnllogiya isa elma asasla-
mr. Her bir 9ey incesanetla baglayrr, texnologiya ili Lug" gutrr.
Owala, incssanat elmi anlayrgdrr ve dziiniin konkrit elmi teaqiqat
sahalari var. incasenet sahelari iizra apanlan efmi teatiqat tabii ola_
raq
.miivafiq. rexnologiyaya (metodikaya) xasan heyita kegirilir.
Intuisiya evristik xarakter dagryaraq m<ihkem elmi bazisa sriykan-
makla yeni texnologiya (metodologiya) yarada bilar. Her hensr peda_
qoji fealiyyet intuisiyaya asasan deyil, avvalcaden dcqiq diiqiiniilmiig
pedaqoji qanunlar asasrnda layihclagdirilcn lcxnokrgir.a rasitmila
icra
olunur.
Pedaqoji texnologiya pedaqoji meselolarin hallino yonaldilmig fca-
liyyatin evvalcedan layihalegdirilarak planlt va ardrctl hayata keqiril-
mesidir.
Miiasir pedaqoji texnologiya pedaqoji fcaliyyctin u[urla hoyata
kegirilmasino zamanet veran ciddi elmi layihalcqdirmadir. Pedaqoji
texnologiya pedaqoji prosesin prinsiplarinin obyektiv qargrhqh claqa-
do ardrcrl hayata kcgirilmasi metodikasrdrr.
Pedaqoji texnologiya tolimin texnologiyasr (didaktik texnologiya)
ve terbiycnin texnologiyasr anlayrgr kimi baga dii;irlmalidir' Bu meq-
sadla V.V.Pikan pcdaqoji tcxnologiyantn miihiim clametlerini xarak-
terize edarak qeyd etmigdir:
- texnologiya konkrct pedaqoji fikro giirc haztrlantr. onun koktin-
dc miiellifin miiayyen metodoloji. fslsafi movqevi dumr;
- pedaqoji harckctlsrin, amaliyyatlarln. kommu rlikasiyalartn tcx-
noloji zonciri gozlanilcn konkret naticanin lormasrna rnalik mcqscd-
lara tam uylun diiziiliir;
- texnologiya mircllim ve gagirdlarin sozlagmo esastnda lardilsgma
vc differensiasiya prinsiplerini, insani vc tcxniki imkanlann optimal
realizesi. qargrhqh claqa fsaliyystini nezotda tlttur;
- pedaqoji texnologiyantn elcmentlcri miiellirnin istaf indon asrh
olaraq yenidon yaradrla biler, lakin nazardl tutultnug timumi naticr-
lara (dovlat standartlanna) nail oimalartna zamanet vennelidir;
- pedaqoji texnologiya fealiyyotin ncticololinin miicyyan olunma-
srnda aletlar toplusundan, gostaricilarden. kriteriyalarrlan ibat lt olan
diaqnostik smsliyyatdrr.
Miiasir talim texnologiyasr tiyretma vc ciyrcnrno loaliyyatinin lcAki-
linda, pedaqoji prosesin gedigindo, yenile;dirilmcsinde, qi1'mcthndir--
made ve diger telim xarakterli iglcrdc nozora ahnan, istilado olunan
forma, iisul vs torzlorin kompleks va alaqcli hayata kegirilmssidir.
Tclim texnologiyasr tehsi[n miivafiq r.norhclcsina, mazmllntllla.
lormasrna ve tolimin (dars) tipina gtira miixtalif ola biler. Bununla
bele, iimumi qaydada talim texnologil'ast nrn strukturuna oyrcdan-
<iyrenen lbaltrfrnrn taqkili, oyronrne nrtico" iir.--r'rcksi,r a apartlntast.
oyronmenin daha Ical vc miistcqi[ quruil]'tr ', t'r. r. .'ii;r;'in clde ctlilrrr-'l'
va qiymatlandirmo daxildir. Usul. r'asit: ..1.., ' )..Ir;iiir'|i.,;'
bu prosesdo oyredcnin ustaltgtlldan astit oraraq o1'rananls cmoktia-:-
hq garaitinds yerino gora seqilir va tetbiq olLrnur. Dcrsi optimalla;drr-
ma, eyanilcgdinno, intcnsivlegdirme, Ionlat' ve mcivzulararnst claqe
yaratma, mantiqi. tcnqidi, yaradrcr tefokktir, gagird mi'rsteqillifi vo
248
;cxsiyyotini inkigafetdirma vs formalaqdrrma maqsadila verilen biliyin
r.nczm.ululu citrirmak maqsadila mi.ixtelif faal (interaktiv) metocllrar_
dan-debatlardan, miizakirs va diskussiyalardan, qruplarla, ciitlarle
ipdcn, eqli hiicumdan, didaktik oyunlardan va digei yaradrci
iqlerden
istifada olunur ki, biirijn bunlar tclim texnologll.rrl.rnndan istifade
pro-sesina daxildir ve bu, prosesda <iz hallini tapan
metodlardrr.
_ M9]um oldugu kimi, tehsil sosial mahiyyatli laaliyyet sahesidir.
Tstrsilin iqtirakgrlan yalnrz gagird vo miiellirnler deyil, hem da vali-
dcynler, ictimaiyyct, sosial tasisatlan quran v6 tomin eien qurumlar,
mctbuat, kritlovi in[ormasiya vasitalsrl proqram, rjorslik, elmi
meto_
dik csar miialliflcridir va s. Bundan alave, hcr bi; bilik veran va
bilik
alan lizioloji-psix i. sosial-menevi. aq li_intellck nral kcyfiyyct
va xiisu-
siyl'stlarc lsrqli rnalik oran insanrardir'. Tebii irsi r,ntontoirr,
miihit vo
qalaitin, tarbiyevi tosirlcrin do[urdufu, meytlana g,xaJrgr
alamet vc
key'liyyctlcr da ol,redsn vr 6yrcn3ne iasdrr. -Belo olan hald"a.
iimumiy_
yatlc, tclirnin, tarbiyonin tsqkilinde bir
.tehsilin, srra vacib gartlari ne-
zarc ahna$r zeruri edir.
_ Har bir proscs, hadisa, inkigaf iiziinden evvelki vaziyyct
iizarinde
ba; verir, qurulur.. lbrmalagrr. yeni tarixini yo.od,r. 6-t'.'nl".de vara_
drlan mczmunu, ruraq ki, ralimin usullann, ,L.lig", p"dil;ji
la;irnc. hallalnr bilmaden yenini yarltrnaq u, qui.o.uq,
i"i-"-
perspekti\,l
grirc bilmek_ mtimktin deyil. Eltr zamanda. p.tbl"_"
mtasirlik, ye_
nihgme tolakkiiru ile yanaga bilmck, rnijasiilik talcblerinc
qura bilmck, metodika hazrrlarnaq bacarr,ir vacibdir. yaln,,
uyiun i9
a, a., t u
tig. prinsip iizro clmi-nczcri, me todrkr hazrrrrgr
olan g"xrr". mtasi.,
tlollrrn. pcrspektivli pedaqogika vc rnet.rdikani yr, .Jo'Uii"r,
bu halda
l Jtlrr\-.letrrn rgtnrn melodologiyasr
tl iizgtin quluh bil:r.
, Tcllm v.c tcrbiyo insanrn (bcaaLiyyetin) medui lcaliyyarrnin rn qa-

dirn nrivti hcsab edilir. Bizim cradin bcri titon biitiiir
iJriortla
-"Jit,rig tehsil.
talin.r, terbiys tckamtil va inkiqal)n asas vasitosi
heqiqetan, belc olmugdur. Oten bu mi-rddctdo yoronn,,,
n":;,,t, ," Ur.
_JtrcUta.. ;.oti
I atsefi idevalar rnrir rrtif
haxrptara saykanmig. qoxqa_
;::,:r.l"li!:ri
ilrtt metodll,iaya csaslarrnrrS. lirkilr hir. nrcq:cdr.lrhsil
lolLr ib errniy-
rirtrnar ctrni5ciir. XiX rsr rrhsirin craha'Ja akrurii,r;-
llt]:-fl"
(trsr. onun s.rnu1'cnin inki;ahnda xidmctlar.inin
);.-'.1:,,I
arttir!r bir doi,rdtii.
XX osr altrq tchsil rnodellcrinirr ecral,rnlannrr.,,rel:Jai,al,^.i,g,,
trh-
pcsrkar rcaliyvatc vr hcyar,r 1,,,r,,ta;1;;,,;;;,;
:ll.ll:l"llll,
ol)l oovrdtlr. Bu csrln h:r'oa1i635i1ds tchsil metodu vc cina sakil_
tcxnologiya_
larr rokmillaqmiq. yenilcamiq. csmiyyctin *rl"i_,qii.Ji,
L";evi_siyasi,
249
elmi-texniki inkigah tahsilin meznunca yenilegmesini zeruri etmiqdir'
Ona g<ire de inkigaf etmiq senaye dlkelarinde tahsil islahatlan zaru-
rata gevrilmig, keyhyyat ve semeralilik talebi tina gxmrgdr.
Tjlim prosesi haqqrnda orta asrlerden iizii bari biittin inkigaf etmig
<ilkelerda filosof va pedaqoqlar qiymetli fikirler s<iylemiq, lakin telim
prosesi problemi hemiqe miibahisa va diskussiyalar dofiurmuqdur' Bu
da tabiidir. Qiinki pedaqoji prosesin tsrkib hissesi olan tslim prosesi
ewalen, 9ox miirakkeb va miixtalif fardi, iradi' xarakter xiisusiyyatlo-
rina malik olan insanla bafhdrr' Oyretme mtirakkab sosial-manovi,
psixi-fizioloji va diger ya;, tacriibe ve s. farqlari olan insanlann miix-
ialif pedaqoji iisul, vasita va yanagmalardan istifade olunmugdur' Bu
tral oita eirierda, XIX va XX asrlerda 6ziinii qabanq gekilde g<istar-
migdir. XXI esrde isa daha bariz meydana gtxmaqdadrr. ,
Akademik Mehdi Mehdizade <Umumtehsil mektablerinda telim-
terbiye prosesinin tekmillogdirilmasi yollan>> (1982-ci il <Maarif>
negriyair) kitabrnda talim-tarbiyo prosesinin takmilleqdirilmesi ile
elaqedar bu giin de aktual olan bir stra mesolaleri izah edir. Mesolan,
gagildlerin idrak faalhfr, fanlararast elaqanin takmillegdirilmesi, 9a-
girdlerin miistaqil iqinin ssmorali hayata kegirilmasi, talim prosesinin
iiplarinio ve telim metodlartntn moderinlaqdirilmesi, dersin takmilleg-
dirilmesi ve darsde feal talim metodu ve texnologiyalanndan istifade
gertlari ve diger yenilikler elmi- nezeri vo tecrtibi olaraq (miiellim
tecriibesinden onlarla misallar gekilir) garh olunur.
Mehdi Mehdizade yazr ki, insan yalnz o zaman mtveffeqiyyot
qazamr ki, <<iz biliklarini mtistaqil suratda artrmaq.. . bacanftnar>
yiyelenmig olsun.
Akademik Mehdizade yazr ki, talim prosesinda metod anlayrgrn-
dan bagqa metodik priyom anlayrqr da igledilir. Bu ise telim metodu-
nun iinsi.iriinden ve ya iinsi.irlorinden ibaretdir, telim metodunun tar-
kib hisselaridir. Lakin miistoqil seciyya dagryan priyomlar da vardrr.
Bu giin (yeni hazrrda) telim prosesinde dyratma iigiin nadan isti-
fada edilirsa, hamtstna metod deyirler. Oslinde ise onlann bir goxu
konkret metodlara aid olan, onun tarkibinde yer tutan vasita ve iin-
siirlerdir.
M.Mehdizado telim prosesinde miiellim ve gagirdlarin laaliyyatinin
vahdetinin nazarda tutulmaslntn, telimin biitiin prosesinda gagirdlrrin
6yrenmaya tegviq edilmesini msqbul hcsab edir. O, her hansr meto-
dun tetbiqindan <ince maqsad ve vasitonin aydrn olmastnt vacib bilir.
Buna grira da professor Begir Ohmedovun <Pedaqoji proscsdc balhca
250
ycri moqsed tutur. . . rnaqsad vasita-metod ardrcrlh[r oziinii gdstarir>
iikrini maqbul sayrr. Mahz telim prosesinin va bu prosesds praktik
iglcrin clmi nczari asasda qurulmast moqsede gatmanl - samarali neti-
cani ytiksck scviyycde tarnin edir.
Hlr bir clarsin ta5kili vo hayata kegirilmasi movzudan, sinifden,
tachizatdan va s. asrlt olarirq clurulur.
Maqscdc Aatmagr tcmin etlan metod va vasitalar segilir, tabiq olu-
nur. Ona g<irc rla <maqsad-r'asita-metod> formulu otan asrde oldulu
kimi indi do chcmiyyctlidir.
Akatlemik M.Mehdizada tolim metodlanntn tasnilattnt aqalrdakr
kimi qruplaqdrnr:
I. Malumatverma mctodlaru
2. Oyanilik mctodlarr;
3. Reproduktiv metodlar:
4. Axtarrg mctodlarr,
5. Nczarat tnctodlarr (Qe-vd: qiymetlcndirmc da buraya daxildir)
Digar metodlardan larqli olaraq, axtan$ metodlartnt nezerdan ke-
girak. O zaman bu metodlara daxil edilirdi: evristik miisahibo va ya
qismon axtarrg metodu, problcmli gerh metodu, tadqiqat metodu, se-
minar metodu. disPut nretodu va s.
intcraktiv vc ya f-cal metod adlandrnlan cqli hiicum' esse yumaq,
rollu oyun, rniizakirc, dcbat, qruplarla i9, iggiizar sas-kiiy ve s. gagird-
lorda mtisteqilliyi arhran, msntiqi ve tanqidi tafakkiirii giiclandiren me-
tod vo ya vasitalar, priyomlar ila hemin m<ivcud olan axtarr; metodlan
qrupuna daxildir. Brtnlartn koki.i ele iiten osrin 70-80-ci illarindaki me-
todlar tasnifatrnda aks olunmuqdur. Ona gore de faal adlandrnlan bu
metodlan tatbiq etmek isteyan miiallim owalce kegilmig milli tarixi
nazari ve praktik yolun daysrlerini oyranmali, xarici tecriibaden gotii-
rtilan fral talim metodlannr (vasite ve priyomlan) bu bazada ciziiniin-
kiilaqdirmati, sonra elmi metodik asaslarla tetbiq etmelidir.
Tohsil esri intcltekt asri hcsab edilen XXI yiizilliyin camiyyat haya-
trnda bag vcren yeniliklari qtrmzt xett kimi tehsilden, telim prose-
sindan kegir.
Hanrda tahsilin tegkili formalan, mezmunu, talimin metod va va-
siteleri, qiymatlsndirmo, pedaqoji prosesi idareetms ve digar masel+'
Iare elmi va praktik olaraq yenidan baxrlrr, milli vo diinya tocrtibasi
deyorleri nezarden kegirilib, inteqrativ naticelore galir. Yenilegmelar
tecriibasinden istifada edilen anlayrglarla milli pedaqoji prosese daxil
olur va ya daxil etdirilir. Hazrda pedaqogika elminde talimin feal
25r
metodlan, metod ve texnologiyalar, keyhyyatin qiymetlsndirilmasi'
int"raktir- metodlar, ciitlarle i9, qruplarla i9, iqgiizar sas-kiiy, rollu
ovunlar, inteqrasiya, milbahiss, esse, tsnqidi tefakkiiriin inkigaf cr
dirihnasi va onlarla digar anlayrglar iSbdilir'
Tehsilde modernlegme miitloq milli baza osastnda onun inkiqaf so-
viyyosi kimi nazerda tutulmal, tarixilik, var:islik vo miiasirlik vrh-
datda ve dinamikada nczare altnmaltdtr'
Talim prosesi miiasir telim texnologiyala rtna yiyolsnmakla miiasir-
la9ir, tekmillegir. Bu, perspektivcla dayanan asas vazilelardan biridir'
' Mtiasir talim texnologiyasr oyr'tme va <iyranrne t-ealiyyetinin ta;-
kilincta, pedaqoji proseiin gedigindc, ycnileqdirmeda'.^qiymatlendir-
..J" t" iigr.iiim xarakterli iplcrda nazere altnan, istifade olunan i9
ioirnu, utui", terzlorin kompleks ve elaqeli hsyata kegirilmasidir'
irti. texnologiyasr tehsilin pills vs marhalosina, mazmununa, lor-
masrna ve talim (dars) tipine gora miixtelif galarh ola bilar' Bununla
bela, timumi qayaada talim texnologiyastntn strukturuna.<iyredon-oy-
ranen fealh$nrn tagkili, oyrenma netice-korreksiya apanlmast 6yran-
monin dahi feal va miisteqil qurulmasr, noticalerin..elde edilmasi ve
terzler, faktik.yana$malar bu
liymctlendirme daxildir. Uiul, vasita va
i-r"ra" <iyredenin ustah$ndan asth olaraq alaqelilik va <iyrenanlo
imekdaqhq geraitindo yerina gora segilir va tstb-iq olunur' Dersi opita-
mallaEdirma, eyanileqdirma, intensivlagdirme, fanler ve m6vzulararast
alaqa yaratma, mantiqi, tanqidi, yaradrcr tafakkiirii, gagird miisteqil-
liyi ve qaxsiyyatini inkfuaf etdirme va formalaqdrrma msqsadile verilan
biliyit ."onrnunu dtiirmek maqsedila miixtelif leal (interaktiv) me-
todiardan-debatlardan, miizakira va diskussiyalardan, qruplarla, ciit-
larla igdan, eqli hiicumdan, didaktik oyunlardan ve digsr yaradrcr i9-
lerdan istifade olunur ki, biitiin bunlar tslim texnologiyalarrndan isti-
lada prosesina daxildir ve bu prosesdc <iz hallini.taptr' .
Oian asrin 90-cr illerindan baqlayaraq sovet hakimiyyetinin, sosia-
list taserriifatrnrn iflasa u[ramasr ile ictimai-iqtisadi miinasibatlar ye-
nilagdi, possovet makanrnda miistaqil d<ivletler yarandt AB$, Avro-
pa olkelcri, beynalxalq teqkilatlar bu olkalerin manavi madsni heyatr-
nr dtinyaya inieqrasiyi etmeye bagladrlar. Diinya Bankt ve digsr bir
gox bcynalxalq qutr., o ciimleden Agrq Cemiyyet Institutu Yardrm
Fondu - SORbS ayn-ayn marhalalarla Azarbaycanda tahsilin ayrr-
ayn problemlarinin halline, m6vcud ananevi sistemin, talim metod va
texnologiyalann, tahsilin mezmununun, qiymetlendirmonin va digar
sahateri-n miieyyanlagditilmesine zeruri ehtiyac
yarandr' Belalikla,
252
milli _pedaqoji anlayrqlar srrasrna treninq, monitorinq, eqli hiicum,
kurrikulum,_ <interaktiv pedaqogiku, <interaktiv telim>r, <iinteraktiv
talim metodlan>) yaxud ylEcam olaraq <interaktiv metodlaor iladaleri
daxil olur. (<Kurrikulum> sozii srab dilindan Iatrn diline kegan sciz_
diir. manasr elmi tamhq, bi.itcivlilk, sistemlilik demakdir.) ,,ini";;ki;
pedaqogiku ifadasini ilk defa 1975-ci ilda alman redqiqatgrsr
Hans
Frits iglarmiqdir. Alimin tadqiqatlarrnda interaktiv proieiin meqsedi
bu proses igtirakgrlannrn davranrg. modelini dayiqdirmak v" yu*grlug_
drrmaqdrr. O, interaktiv metodlar haqqrnda intlraktiv tarbiye prosesi
kimi danrgrr. Bele ki, alima gcirs, tsiimda interaktivliyi miiellim va
qaeirdin qargrhqh tosir- emekdaghq qabiliyyeti kimi izah
etmek olar.
Inter (intae)-ara (insanlararasj, qu.qrl,q (insanlann qargrhqh an_
.laqmasr._.amekdaglr[r,
igi va s.) kimi baga a'Uqtit .. Merod olaraq in_
teraktivlik telim prosesinde_ miiallim ve gagiid arasrnda igin gedigin_
dan-m<ivzudan, gerhdon, dialoqdan, rollu olyundan hemin andla
mey-
dana grxan yana$ma, izah, dialoq va s.dii. yeni bu tarz awaldon
planlagdrnlmrr, igin telim prosesinin gedigi bu moqaml ortaya
glxanr
va daha gox qagirdin miistaqiltiyi, miiJaxiiasi ila bag verir.
Digei toraf_
drn, inleraktivlik gagirdlerin cizleri arasrnda da oia biler. Osas cehat
odur ki, bu prosesde emakdaghq edan <iyrenanlar ve dyredan eyni
hii_
quqlu_mcivqeda dayanrrlar. Tabii ki. miiallim <iyredan
tlaraq togkilat-
grirq, koordinator, maslehatgi funksiyasrnr yerino yetirir: gigirdlarin
_
iglarina miidaxila etmcdon problemlaii qoyui, irtiqu-.t verir,-nezarst
e di'r,. axtan$ strategiyastnr hazulamala
lomok edir, amma talim tap_
q;rrrqlarr i.izerinde ugaqlar rizlari birlikd+ <iz aralannda
miibahiso ede-
rak, diskussiya apararaq iglayirler.
Bununla yanagr, hsr bir gagirdin <iz fikri, ideyasr olur. Miibadite
naticasinde_ fikirler deyiqir, ideyalar tazalanir. Belalikla, psixoloji
ab-
hava. deyiqir. Qrupdakr zeif gagirdlar da milzakirada iaal
igtiraka
qoqulurlar: rnesalslarin miizakiresi ve kollektiv miizakiranin
gldigin_
de biri-birini dinlsmaya aLgrrlar, har bir tolim tapgrrrfrnrn
helli vasite_
sileônlar idrakr axtancrhq taktikalannr takmiile;diri teiimaa
<iz mti_
vaffeqiyyet lormulunu har kasin dzii qurur.
Interaktiv telim dsrsda yaranan, meydana grxan gagirdlerarasr
ciy-
ranma. iinsiyyeti ve omekdaghg, miiellim_gagiid birliyi
nazerda tutur.
Interaktiv metodlar isa talim prosesinda Oyi"n-. u, urAg-uyu,
Uu-
canq ve. keyfiyyatlsra gagirdlerin yiyelanmaiini hayata kegiran
Isullar,
tarzlar, iglar. yanagmalar. vasitolerdir.
Interaktiv metodlan aktuallagdrran bir nega gart vardrr:
2s3
L insanlann bazar iqtsadiyyatl (kapitalizm) cemiyyetinde ya$ama-
sr vc hcr kcsin <iziinii bu ccmiyyetdc yaqaya bilmek iigiin
hazrrlamast
zerureti;
2. Uqaqlarrn 20-30 il cvvolki zamana gcira diinyag<iriigiiniin, sosial'
texniki malumathhq saviyyesinin xeyli yiiksak olmast'
Demcli, gevik, diigiindiiriicii igtirak laalhfrnr dolurmayan metod-
lar ugaqlann mdralinr temin etmir, onlart canlandtrmrr, fealiyyata
qog.rr. Digar taraiden, har bir uqa[rn (gagirdin) <iz ideah, marafr'
hsyata hazrr-hq isteyi var. Garak talimin ham mezmunu, h:m da tnc-
todlafl bu istayi tamin etsin
Daha bir amil isa vetandaq tohsili va torbiyasinin aktualh[ldrr' Tutaq
ki, riyaziyyatr, ya her hansr fanni <iziina ixtisas segmeyenlar onu mti-
ii"r-a ovrcr,"ayc bilarlcr, onlara bu saheds elementar bilikler bes
LJ"i. a.*o hsr bir goxs mirtlaq hiiquqi, iqtisadi, ekoloji tefekkiire
malik olmah, vctendaqhq hazrrhlr kegmcliclir' Har bir ;axs qanunlart'
hiiquq vc vozif elarini bilmcli vo onlara amal etmslidir'
iltitin t,, qcrtlsr miiasir tolimin mezmunca, metod ve tcxnologiya-
lara gdt'c ycnilcqmcsini zoruri edir'
eJtuqo;i proscsda baE veran yeniliklcrdcn. biri do..talimdc tor-
biyoed icii iyln'daha da artmastdtr. interaktiv tolim
gagirdlcre bilikver-
hiiqu-
." p.or..i,ldr, hatn da onlan iradi' exlaqi, aqli, estetik-m-adcni' inki;af
qi,'.tnfoji, iqiisadi vs digar aksioloji daysrler yonimi'indc
et.liri.. Oogrudur. leal ve intcraktiv metodlat bir-biri ila srx balhdtr'
zrurrna cytri deYillcr.
Fral t.llln metodlarr anlayrqr XX asrin 80-cr illalindo Azarbay-
clnda i,slcnilmcyc baglarnlgclrr. <Foal> stizii bclli oldu[u kirni' daha i9-
i.',r. d"ir" tistiin hcrckctdo, lcsirde olan manaslnr vcrir' Faal tclim
,.,r.i,,,11".,n, interaktiv tclim metodlarr ilo yi'rxrn5fir rnahiyyatindan
riogur. lakin <.lofuluq va seqim tcsirine gorc biri-birinden farqlenir'
n"i" ti. intirakiiv metodlar dsrsdo tclim prosesinin gedi$indcn
"g",
rlo[ursa, ilni biri digorini svcz edarak meydana gtxrr ve <iyrenanlcrin
n"il,r,nin birlikdc tzrm miistaqil fealiyyatini tomin edirsa' feal mctod-
i,,,j planlaqdlrrlmrq tclimin feallaSdrrtlmastna gorait yaradrr'
"u""la"n
Onon:rvi olariq i;;lcnan stiz metodlarr, eyani, praktik metodlar bu gi.r n
d., ie.l nrcLodlar straslna daxildir' Rollu oyunlar, miixtelif
xaraktcrli
clirlaktik gahgmalirr, esse, test tapqrrrqlarrntn icrasr, diskussiya' mtiza-
kira vo s. lcal metodlardrr.
254
Talimin feal metodlan dedikda dyrananlcrin melumatlandmlmasr_
nr, idrak miistaqilliyini, fikir faalhlrnr, yaradrcrhSnr artrran metodlar
nazordo tutulur.
Beleliklo, istar interaktiv, istarsa da faal adlanan metodlann mtiey_
yanlagdirilmssi va tetbiqi miiellimin meharetindon ve pegekarLq saviy_
yasinden, nezeri ve praktik hazrrhlrndan asrhdrr. Miialiim intlraktiv
metodlar srrasrna 6ziiniin tacriibeden hasil etdiyi metodlan daxil ede
biler.
interaktiv metodlar srrasrna daxildir: rollu oyun, debatlar, s<iz as_
sosiasiyalan, eqli hiicum, kigik qruplarda ig, ideyalar xalrsr, qararlar
alacr, taqdimat (prezentasiya), sanadlerle ig, veziyyat iizre praktikum,
sosiol.oji tedqiqat, diskussiya, hera digerini <iyradir, fikran gazinti,
mozaika, mediasiya, danrgrqlar, problemin helli, m<ivqe tutum ve s.
Rollu oyun. Bu metod didaktikada ilkin formalagmrg metodlardan
biridir. XX esrin 20-30-cu illerinde Azorbaycanda hatta adobi miiza_
kiraleri de bu metodla kegirirmiglor. Rollu oyunu hazrrda interaktiv
metodlar srraslna daxil edanler (bu, haqiqetan da beledir) menim va
digar qabaqcrl mtiallimlerin nezarda tutduqlanndan artrq he9 ne de_
mirler. Interaktiv metodlarla tedrisa aid bii metodik vasaitde yazrlrr
ki, rollu oyun gagirdlerin yaradrcr taxeyyiiliinii inkigaf etdirir, onlann
igtirak hissini giiclandirir. Bu iisulla igladikda qagirdler ele bil ki, ha-
disalarin canh igtirakgrlanna gevrilirler. Rollu oyunun kegirilmesi za-
manr sinfin aksar hissasi dars prosesine qogulur.
. Eyni zamanda lazrmi sevilyede hazrrlanmrg rollu oyunun sayasin_
de gagirdler digerlarinin diigiince torzini yaxgr anlami[a baglayrrlar.
Burnetodika qagirdlarde qrupda iglomak bacangnr inkfiaf etdirir.
Bu oyunlar dsrsin yeknesakliyini aradan qaldrnr ve m6vzuya ma_
raq oyadrr.
Rollu oyunlann kegirilmasi i.isullarr miixtalifdir. Adaten, miiallim
sinh qruplara bdliir vo bu qruplann arasrnda rollarr bciliigdiiriir.
$a-
girdlerin faaliyyati onlann oyuna ne derecode celb olunmasrndan
asrhdrr. $agirdlarin hamrsrnrn calb olunmasr iigiin mtallimin istiqa_
metlandirici faaliyyati bdyiik rol oynayrr.
Rollu oyunlar hcikman $agirdlere iinvanlanmrq miivafiq suallarla
noticelonmelidir: bu suallar rollu oyunlann meqsadlerina xidmet et_
melidir.
Miimkiin getinliklor:
255
$agirdler iigiin aylonccya gevrihnemelidir'
- rollu oyunlar Bazcn
unudur
rntrellimler -ll, oyrnlnrt keqirorkan oyullun esas maqsadini
va oyunun tsk zahiri terafina diqqet yetirirlor'
- tyuna calb olunmayan Sagirdtar oy-un prosesindan
kanarda qala
vc iimumiyyatla, darsin gedigina maneqilik toreda b-ilarlar'
I rollu oyunlann digir miimkiin getinliyi miiallimin vaxtr diizgiin
oyu-
hesablarnamasr ila elaqidar ola bilar', bu da qagirdlar tcrafindon
nun mahiyyatinin qavrantlmamasr ilc noticclene bilar'
Qrxrq yolu:
iu ctrr ,;atinlittari aradan qaldrrmaq iigiin m allim oyunun bila-
uorit...tU"ri olmah, uEaqlan oyuna calb etmali vo vaxtr diizgiin he-
ruUlo*uf,a"
"-"Corii"atvii (<insan ve camiyyot)) metodik vesait, Bakr- 2004' seh 8)'
kimi, buradi ela bir yenilik, ferdi yanagma yoxdur'
Gostarilan gertlari Azarbaycanrn qabaqctl miiellimlari ve uqaq balqasr
t".Uiy"glt"ri 50 ildir ki, tatbiq edirlar' Rollu oyun mtivzuya, fenna'
sinlc 96ra mtixtali[ ciir irnetasiya cdile bilar'
inieraktiv metodlardan bezilerinin gartins ve tstbiq edilan dars nii-
munelarine diqqet Yetirak
Debatlar. O"tuito. (lransrz dilinden (debats) - hanstsa iclasda' yt-
g,n.uqao fikir miibadiiesi) miisyyan bir problema aid mirbahisadir'
6i.-Uiiin, eks noqteyi nazerin toqquqmast, tareflarin oz movqeyini
madeni suratde, dalitiar osasrnda miidalra etmasidir' Debatlar hadise-
lsro rriixtalif noqteyi-nezerlordon baxmafr, faktlarr ve ideyalan giibhs
altrna alma[r ve inandtrmaft oyradirlar'
Debatlann asasrnl arqumentlor de lillor tagkil edir'
Debatlarda garck neinki nitqle grxrq edasan, eyni zamanda diger
tereltn arqumeritlarini daf edosen, <iz m<ivqeyini qarqr tsrahn movqeyi
ilc qargrlaqdrrasan vc bununla hakimlsri oz iistiinliiyirne inandtrasan'
Bu manada debatlar Sahmat oyununa benzayir, giinki suala nainki oz
mcivqeyinden, eyni zamanda raqibin movqeyinden baxaraq, onun
novbati arqumentino hazrr olursan. Bu ise har bir mesalanin derin
qavrantlmastna komak edir'
Debatlar mdvzunun qlsaca ve diiriist ifadesindan baqlanrr' Her
qrup riz movqeyini miidafia edir ve qargt teraltn arqumentlarini tekzib
edir.
Denlokratik dovletin gslacek vctandagtan kimi gagirdler debatlar
vasitosi ila siyasi hadisalsri baqa diiga bilir vo oz noqteyi-n:zerini mti-
dafio etmcyi oYronirler.
256
Debatlar insanlarrn deyil, ideyalann qarqrdurmastdr, demokratik
camiyyatde iss bu qarqrdurmanln yegane helli vasitosi asaslandrrtlm4
arqumentlar ola bilar. Baqqa s<izla desek, gagirdler qarqr tsrafin s<izii-
na deyil, onun arqumentlerine - dolillerine hemle etmalidirler.
Debatlarrn an vacib elementi -tenqidi diigiincedir. Tanqidi diigiin-
ca miizakire edilen ideyalann diiriist ifade edilmesi, miieyyanlsgdiril-
mssi, asaslandrnlmasr ve tohlili demakdir.
Tedqiqetma bacanqlan. Arqumentlar gatirarken gagirdlar onlarr
siibutlarla asaslandrrmaltdtrlar. Bazen sada mentiq va misallar bunun
iigiin kifayat olur. Lakin bezon miixtelif m<itaber menbalerdan (qezet-
lar, jurnallar, kitablar, miisahibalar vo b.) istifade etmek lazrm gelir.
Dars prosesinde debatlara 5-10 daqiqelik hazrrhq zamanr movzuya
dair malumattn toplanmast yeni <malumat bankt>> yarantr. Qrupdan
bir nefer bu melumatr qeyd etmalidir. Melumata:
- misallar;
- faktlar;
- statistika;
- sitatlar va s. daxil edilmelidir.
Arqumentin yarad masl:
1. Delilin ireli silLriilmesi;
2. Dalilin izahr;
3. Dalitin siibut edilmssi;
4. Naticalar.
Struktur.
Movzu
Tarel
Tesdiq, yaxud inkar (gagirdler m<irzu ile raztdrr, yoxsa yox).
izah: (gagirdlar sebebi atraflr izah edirler)
Osaslandrrma: (adaten, varaqlsrde yazrlmrg siibutlardan ibaretdir)
Natica: (gagirdler yeniden evvelki dalili tosdiq edirler)
Arqumentin misallan.
l. Mrivzu: Xalqrmz demokratiyanr segmesi ila gox gey qazanmrgdrr.
Teraft tesdiq.
Osaslandrrma: iqtisadi sahede - <izal sektorun yaranmasr ve inki-
gafi, yeni miiassiselerin agrlmasr, vergi sisteminin nizama sahnmasr.
Siyasi sahada: miixalifatin vo miixalif matbuatln yaranmasr, pliira-
lizmin movcudlulu, Azarbaycanrn beynalxalq demokratik qurumlara
daxil olmasr.
257
Ncticc: Belolikla, bu faktlann asastnda tcsdiq etmak olar ki. xalqr-
mrz demokratiya yolunu segandan bari onun heyatrnda miisbct dsyi-
qiklikler baq vermiqdir.
Hakimlar
- Her iki qrupun 91xl$lnl diqqatle izlayir vc ixtisarla mttmkun qsdol
gox yazmafa gahqrrlar.
- Butiin arqumctlcri yazmaq tig!-rn boyirk vatman kaglztndan isti-
fado edirlar.
- Kalrzr bir nege yerc boltrrlcr ki, har bir grxrqr orarda qeycl etsinler.
- Tasdiq edan va inkar cden qruplann gtxrglarr ayrr-ayrr kafrzlara
yaz .t.
- Her qrupun takzib grxrqr zamanr tenqid edilon arqumentin yanrn-
da hakimin tenqidi qeyd olttnur.
Meyarlar Xallar Tesdiq eden Inkar edon

komanda komanda
Arqumcntler:
Movzuya aid
olmasr, siibut-
lara csas-
Ianmasr
Reqlamentc
riayst edi[-
rnasi
Nitq meda-
niyyeti
Unsiyyct
modenivyati
Miimkirn gctinliklsr:
Hor qrupun glxl$ elmosi ugiin miiayycn vaxt ayrtltr. Ancaq ela olur
ki, gagirdlcr debatlar zamanr oyuna qaprlaraq bu baroda unudulur va
3 suahn evszina daha gox sual verirlar vc debatlar, faktiki olaraq qrz-
[rn miibahisaye gevrilir.
Qrxrg yolu:
Miisllim komandalan vc hakimleri xebardar etmclidir ki, reqla-
menti vo oyunun qaydalarlnl pozan qrupun xallan aqa[r sahnacaq.
Bundan alavc, miisllim 6zii oyunun gediqini diqqatle izlamalidir.
258
Ideyalar xahsr. Bu iisul Polganrn Demokratiya iiqii n Tahsil Fondu
lorcllnden iglanib vc Aotin problcmlarin hall cdihnesinc komak <,idc-
1'alar xahsr> bir nego mcrhaladan ibaratdir:
I mcrhala problem qoyulur;
II marhala - problemin srbebleri miiayyen edilir (naya gcirc belo bir
problem movcuddur?):
III nar hcla problcrnin helli yollan miiayyan edilir (bu problcmi
hcll t:trnrk tigiil.l ne ctmak lazrmdrr?);
IV marhela - lardi i;i (qagirdlor gostarilan problemin holli irgiin ne
etmayc hazrr olduqlarrnr soylayirlar)
<Ideyalar xahsr> ba;qa variantlarda da kegirila bilor. Mesalan,
<Htiquqi ddvlot) movzusuuu kcgarkan bu gakilda istifade olunur:
I marhalc aktual mcivzu gdttiriiliir:
II rnarhcla - bu mcivzu ilc balh problemler agkara grxarrlrr;
III merhcls - problemin hclli yollarr miiayyen cdilir;
IV merhsle - lcrdi i9 (gagirdler bu sahede ne ctmaye hazrr olduq-
la rrnr soylayirlar).
Bu tisul neco tstbiq olunur?
- miiallim qagirdlari 4-5 nsferlik qruplara b<iltir.
- Dcrsin ewelinda (ya da dersdan bir giin evval) miiollim dersda
hall edilacak problerni elan edir. Problemi vatman kalrzrna yazrnaq
vr lovhedan asmaq olar.
- Miiellirn her qrupa vatman kalrzr, eyni rangde (mssalan, qrrmrzr)
oian 6 kagrz zolafr, yaprgqan paylayrr. Qruplara taklil olunur ki, ve-
rrlan prohlcmin saboblerini aqkara grxarsrnlar (neya g<ire bu problcm
r,rrivcuddur?) vc bu saboblari kafrz zolaqlanna yazsrnlar. Hcr kafirz
zolafrnda yalnrz bir sebeb yazrlmahdrr.
- Qruplar ka$rz zolaqlannr yazrb qurtar t-rrqdan sonra miicllim
i:klil cdir ki. doldurulmuq zolaqlar vatmanrn tizcrindc ycrlagdirilsin.
gagirdlrr. ,laqlarr istedikleri qaydada yerle$dira l.il:rrler. Osas mc..rl:r
odur ki. yazrlanl oxumaq mr.imkiin olsun.
. - Qruplar iqlorini qurtardrqdan sonra miisllim onlara yazdrqlarrnr
oxumagr taktif edir.
- Novbeti merhrledo miiollim har qrupa indi baqqa rcngdcn olan
(meselon, mavi) daha 6 kafrz zolalr paylayrr. $agirdlardan xahiE olu-
nur ki, bu zolaqlarda problcmin halli i.igiin na etmok lazrm oldu[unu
yazsrnlar. Her kafrz zolafrnda problcmin yalnrz bir helli yolunu qcyd
etmek olar. Bu zolaqlal da vatman vcraqi iizcrindc l,erlagdirilir.
259
- Teqdimat zamam plakatlar divardan astltr, har qrupun niima-
vandasi vaztlant oxuYur.
'- --N,;"Ur,i marhaiada miiellim har gagirdo yap$qan kafiz vereqi
paylayrr. Miiallim onlardan xahig edir ki, problemin helli iigiin na
yazsrn-
ltdinrtni ve ya ne etmaya haar olduqlannr varsqin iizarinde <xaltsr>>
i"i. v"zdrqlarrnr oxuyur ve veraqlari
tiz qrupunun
Srgiarrt
tizarina YaPrgdrrrrlar.
j ,orrrnd. miiellim kigik miizakire keqirir- M.iizakire zamanr
ili,
orr.,il.,n isinA, problemin on qox tokrarlanan sabablari va helli yol-
i;;;;ry;"htdirilir. Mirallim gagirdlsra problemin an semereli (real'
orijinal
-^ '- ve s.) helli yolunu seqmoyi teklifede. biler'
S, titutd" q^pl".ro iginin tartibatr da ahsmiyystlidir' Miiellim 5a-
g.af"rl i"rt-iialanna gtic vermayo hevoslandirmalidir' Qoy gagird-
gevrilsin'
l"'.rirlsr"aivi *i.an ka$L rsngarsng <ideyalar xaltsrno
Miimkiin gatinliklar:
- Brr"n bu 0sulla i9 uzun gekir' Oger miiallim darsin yaxqr teqkil
lazrmi
ofunrnr"tn, ," vaxt itkisinin olmamasrnr istayirsa' awalcedan
irat;riil"., hazrrlamah, her qrupda vatman kafrz zolaqlart' marker
-- vanrsoantn olmastna nazarat etmolidir'
va
li"iiqruprm problemin miitleq 6 sobabinin (va ya halli yollarrnrn)
vazrlmastnda cetinlik qakirlar.
'-6;;;;i;, aiao.Biz telim prosesinda va giindalik.hevatrmtzda ba-
,"J, frti, v-eziyyetlerla, problemlerto rastla$trlqhall.ki' onlann bir yox'
edarkan biz heq
li. ."iJ t rfli yoliarr olu.. Ancaq bu problemlari bilmirik' ona gciro
;; hami$, oniarrn mahiyyetini derindan dark eda
.do bazan sahv qerarlar qebul edirik'
<<oararlar aiacu iisulu miirakkab ve birmenah olmayan meziyyel-
lrrde-qa.a, qe-bulunu asanlaqdrtr, diiqiiniilmiig qerar qebul etmeya
komek
-- edir.
S;tirrt Con Patrid ve Rigard Remi (AB$) terefindan iglsnmiq ve
pol;un*-o"rnokratiya iigiin tahsil Fondu terafindan takmillegdiril-
mi5dir.
'-"l gagirdler veri-
Qr.urlo. a[acr>r iisulu ila problemi hell etmek.iigiin Bu biliklari
leo mirzu ile b'a[h miieyyan tilikl"tt malik olmahdrrlar'
o"-fui yu ya qabaqlayrcr ev tap$rrrEr vasitesila alda edir-
iw"ff.i iarsda,
L.. afiacu> iisulu-miiailimin gagirdlarin bilik. saviyyesini ve
"q-"4",
neca i-ronimsediklerini hiss olunmadan yoxlamala imkan
-ut".iuf,
verir.
<Qararlar alacr>> iisulu nece totbiq olunur?
260
- Owalcsden miiallim tehlil edilecek problemi ve onun halli yol_
lannrn bir nega variantinr miieyyanlagdirir. Teklif olunan variantlann
hamrsr eyn.i dareceda real vo barabar ehamiyyatli olmahdr ki, onlann
arasrnda <lider> variantr olmasrn.
- Miiallim gagirdlari 4-6 neferlik qruplara b6liir.
- Miiellim qruplara tapgrnlr izah edir, har qrupa csdvel vatman
vareqi verilir. Tapqrnfrn yerine yetirilmasi iigiin vaxt tayin edilir. (10-
20 deqiqe).
- Qruplar ig zamanr problemin verilmig halli yollanm tahlil edir,
har variantrn miisbat vo manfi cehetlarini miisyyenlegdirir va miivafiq
xanalara doldururlar. Yalnrz variantlar tahlil edildikden sonra miis_
bst va manli cehatlor nazera ahnaraq qerar qebul olunur _ variantlar_
dan yalnu biri segilir. Qarar cadvolin agafr hissesinda yazrlrr.
- Qrup qabul olunmug qoran yazdtqdan sonra miiallim cadvalin
qerar hissssinin tisttnti baflayrr (ancaq ela baflamaq lazrmdrr
ki,
asanhqla agmaq miimkiin olsun).
- Teqdimat zamanr qruplann niimayendaleri yazrlan oxuyur.
.Amma qeran bildirmir. Miiallim bagqa qruplardan *ut i9 U, q-_
pun qeyd etdiyi miisbet ve menfi cehatleri nozer alaraq "ai. onun hansr
variantr seqdiyini tapsrnlar. $agirdler tiz fikirlerini bildirdikden sonra
cedvolda <<qerar xanasr> agrlrr.
- Biitiin qruplar <iz iglerini taqdim etdikdan sonra, miiellim ahnm4
naticelarin miiqayisssi ve qabul olunmug qerarlann asash olmasl isti-
qlTrtitd? kigik miizakiro apanr. gagirdlirin diqqatini bu rapgrnpn
diiqiiniilmiig qerann qcbul olunmasrnta biza kOmek etdiyine y'<injt_
mek gox vacibdir.
Miimkiin gatinliklar:
-
. Tacr[ibe gristarir ki, gox hallarda gagirdler tapgrl$ alarken o da_
qiqe qarar qabul ctmcyc va variantlardan hansrsa'bi.iii segmaye
cshd
gristerirler. Onlara elc gclir ki, cavab aydrndrr, bagqa varianflann
mt-
zakirasi isa artlq vaxt aparlr.
- Bazi gagirdlare hansrsa bir varianh segmel6 gctin olur
ve onlar bir
nege.variantr birleqdirmayo gahgtrlar. Bezen ise onlar yeni variant
t k-
Iif edirler. Onlara izah cdilmelidir ki, tapqrnSn gerii variantlardatr
'tefuimatdan
yalmz birini segmoyi nezerdc tutur. Ancaq
soffa prob_
lemin bagqa helli yollannr g6starmeyo gahgan gagirdlcrio f*i.fjri
ila
balh mtiza_kira aparmaq olar. Ogar L, cii.'h"ll--tez+o try o*o,
onda miicllim tapgrnga ycnidcn baxa va problemin halli variantla_
nnda diizelig cdc bilar.
261
Taqdimat (prezentasiya) qagirdlcrin todqiqat fsaliyyctinin noticcl:r-
rinin taqdim edilmcsidir'. Tcqdimat ;rifahi. yazrh. vizual. rollu ve s.
Ibtmalarda ola bilor. $agirdlcr rcqdimatr lordi Sokilclo ve ya qrup ha-
hnda kegira bile rlar'.
Miiollim trqrlimatrn nrivtinr.-r vc onrrn kcAirihne qllaiti vc ;oltl:lrini
5agrrdlcrh birgc rnr.ioyycn cdir. $agilclin iizli trqtlirnatrn cl:l hil irsirlu-
nu scgc bilsr ki. gdldiifir i1 haratlc slnorlli lrkiltla clant;rnrrq irni:ln'
-biIk]rrini vo
olslur. $agircl ijz aqli r:rrcii;lrr-itti ba;qalat-rna titiilin.-ir
iigirn zcluri tinsil-1-ri t :rrdi5lorino malik olntalrtlrr'.
L,lnsi1l:tin crr vacib iinsi.illrrintlrn biri ;agirrlin iiz likirlotini druitl
va ar drn itada ecla bilmesidir. $erhin i._i thnlrgr inlirrmasil,anrn (lsiir-
lintlan lsrlrtlrr. Yax;r ta;;kil edilrnil toqdirnatrn zrrttri galtlari plobk'
n.rin rnahillcti iiz:rlinth likri carnlal'o bilmak brcarrgr, ha;hca iclc;a r',
nrLicJl.rl clastak vcmn miinasib trisal va 1a misallann rndvcudlrrgrr-
dur.
Yaryr togkil ediln.riy tecldimat onuu niiviinclon asth olmayaraq qa-
girdlarin bilikllrinin va aqli varclii;lcrinin yiiks:rk soviyycsini gostlrir.
Taqdimatrn har bir noviinirn miiellimin nazaro almah olclugu rizu-
namexsus qayclalau va clementlari vardrr. Masolcn. qifahi toqdimat
kegirilarkcn intonasii'adan. jestlarcjon. lbto-vicleo va digcr alavo malu-
matlardan bacalrqh istilzrda, illr.rstrrsiyalann. lotogckillorin segimi va
sair fak tlar nazcrc altntr.
Formalapmrg iinsiyyct vcrdiglorinc malik olan $agirdlcrin tcqdima-
tr ctz drqiqliyi vc yax$r tcqkil olunmasr, bu vc ya digor taqdirnat tbr-
maslnll kegirilmesi i-rzra qaydalara va iimumi normalara riayct olun-
masrna xiisusi diqqatgiliyi ilc segilir. Bu ciir tcqdimatlar hom dc ma-
terialrn dcqiq ;arhr. inlbrmasiyanrn bacarrqla to;kili. illiistrasil'a vc
misallarrn yi.iksak keyliyycti, grxanlan noticclrrin miikomrnclliyi ilo
diqqati celb edir.
Sanadlorle ig. <Insan va ccmiyyat>r fcnninin intcraktiv toliminde sc-
n€dlcrle i$ rntihirrn ycr tutur. Bu i;in qox btiyilk tehsil, terbiy:r vo
inkisaf'ctdilici chamil'ycti vardrr.
S:,nrrllcliu tslim proscsinclcki chomiyyctinc mctodiki odsbiyyatlar-
da nTu:<t.rii[ baxrqlar miivcuddur. Bczi odcbiyyatda sonodlolden kon-
krcrl:l;rlirrna vc ilh.rstrasiya vasitcsi kimi istifadc edilmesi mcslshat
gdr'iiiirr en ycni cdebiyyatda isc scncdlcrh iga gagirdlcrin yeni bilik-
Jara yiyolonmasi prosesinin miihirm tarkib hissesi kimi yanagrlrr. Se-
nad ploblcnl haqqrncla gagirdlsrin biliklcrini timumilogdirmok iigiin
vasito rolunu oynayrr. Sancd qagirclin 6z zchni lcaliyl,atinin notjcosini
262
)oxlamaq ligtrn ctalon loltrnu da oynaya biler. Sonadlor tarixi keg-
rnigin ve ya ccmiyyotin bugiinki hoyatlnrn ayn-ayn sahalerinin canh
mcnzarasini yaratma$a komek etrnokla gagirdlarin yaradrcr trxeyyii_
liiniin inkigahna imkan yaradrr. Sanadlsrin 6yranilmcsi sahesinde ga-
girdlor inanrrlar ki, derslikda oxuduqlan har bir cumlenin, ifadonin
rsasrnda kcgmigin va ya bu gtni.in gahidlari olan miixtolif materiallar
du rur.
Sanadlcllc llin mtiKtalil' variantlan mrivcuddur. Bunlardan biri ga-
girdlarin ozlcrinin sanad tcrtib etmasidir.. Bu, ahnmrq biliklari mcjh_
kenhndirilmesi va rrtbiqi iigiin olduqca ahcmiyyatlidir. Mi.ixtalif xa_
raktelli sancdlor tcrrib etmekle qagirdlor aldrqlan bilikleri praktiya
tetbiq etmoyi oyrcnrrlar, onlarda mijhum praktik bacanq va vcrdigier
lbrn.ralaprr.
Istar darsda, istarsa da cv tap$tnqlannl yerine yetirarken
$agirdlar
rnuxtalif senadlor-maktublar. petisiyalar, qanun layihaleri, qaydalar,
miiqavilclar, anketler. crizalar vc s. tsrtib edirlcr. Bunlardan har biri
qagirdlarda miisyyan bacarrqlar sistemi tcleb edir. Masalan, petisiya
hazrrlamaq iigiin gagirdlar sanadli informasiya aldc etmclidir. Bunun
tigun gagirdlar yaddaqdan istilado eda bilarler.
Yaddaq.
Tegkilatlardan informasiya olda etmsk iigiin a9a[rdakr gcistariglere
amel etmck lazrmdrr:
Lazrm olan informasiyanl tapmaq iigiin kitabxana ve ya bagqa
.l,.
ta$kila tlara getmak.
2. Telefbn vasitcsilc inlormasiya rnanbcyi ilo iglamck. Telefonla in_
tcrvyu zamanr ahnan inlormasiya dcqiq yazrlmahdrr.
3. Ad-amlarla gciriig tcgkil ctmok vo onlarla interryu kegirm:k.
4. lnftrrmasiya alntar; ugtin yazrh miiraciet etrnok. Bir vo va bir ne_
qa;;;rgird muvafiq inlbrmasiyanr cldc etmak iigtin rniicl,ycn iagkilat
va
va soxslera rncktubla mirracict ede bilcr. Bu zaman zirfin irzorindo
miitlaq mcktub sahibinin pogl i,:u.rvanr dcqiq gost::rilmclitl ir.
Miiallirn ;;agirtllc.i, hazrrlatrrqlarr scnccflcri miirtrtir olarnetrrrina,
cah,otlcrinc griro qiymatlcntlirc bilar. Bunlurdan a;alrdakrlan gostsr_
mak olar:
.lolin- sanacl taltib etm:rk qatdasr haqqln(la praktik msslchotlcro ga_qird_
crncl ctmcsi dolrcasi:
- alrnmrS biliklordrn praktikada isriljrcla ermck bacau[r;
- r.ntixtllil'sr,lrllar.in srn:rt i inrirrnrasil'ala,, cclb e-dirrnesi
ss'iy-
r rsi r"' s
16-r
Metodik adabiyyatda i9 iisullarr v5 iagirdlerin faalhq n<ivlari igeri-
sindan agaSdakrlar xtisusi yer tutur:
- senadlerin miiqayisali tehlili;
- manbalar esasrnda daliller sisteminin qurulmast;
- <izahh li.itat>in tartib edilmasi;
.- manbanin ayrl-ayn hisselarini gagirdin gorh etmesi;
- menbelorin ayrr-ayn miiddaalannln tasdiqi, inkan, izahr va inki-
qafi iigiin awellar ahnmrg biliklerin, cari molumatlann calb edilmesi;
- senedler arasrndakt mazmun-mena, mentiqi, xronoloji, hiiquqi
va bagqa alaqalerin miiayyanlegdirilmesi;
- senedlarin mozmun ve ideyastntn baqqa gekilde (meselen, sxem,
cedvel, karikatura va s.) ifada edilmosi.
<insan va camiyyat> kursunun talimds Konstitusiya, ddvlat haki-
miyyet orqanlanndan galan qararlar, emrlar ve qanunlar, d6vlet mo-
murlarrnrn rosmi molumatlarr, siyasi partiyalann va yaxud miixtclif
ictimai birliklerin sanadleri siyasi miinasibatlari seciyyalandirmek
iigiin qiymetli material verir. $agirdlsr bu senadlerdeki bir fakt, teza-
hiir formasrndan cemiyyetin miieyyan cahsti, yaxud bi.itovliikda ce-
miyyot haqqrnda miihakime ytriitmek iigiin ciddi zehni ig- tefekkiir
emoliyyatlan aparmahdrrlar. Gergin igin neticesi da farahli olur: qa-
gird sanedi ne qeder derindon tahlil edirso, oradakr faktrn, tozahi..iriin
aid oldufu camiyyati saciyyelandirmok iigiin bir o qader zongin infor-
masiya elda edir, neticaler gtxartr.
Sinfin saviyyesinden asr.lt olaraq miiallim senadlarda mtiayyen dayi-
gikliklar eda bilar. Bezan artrqhq eden ve ya gatin adlan ve baga dii-
giilmasi alave, laztrnstz izahat teleb edan terminleri grxanb atmaq,
sonadin mezmunundakr mantiqi elaqonin manimsanilmasini yiingiil-
leqdirmak maqsedila maddalerin ardrcrlhSnr dayigmak lazrm galir.
Tscriibo g<istarir ki, miiellimlerimiz gox zaman dersliklsrde ve ga-
girdlara teqdim olunan digar bilik msnbalerinde verilan epiqraflara ve
ya iqtibaslara (sitatlara) ahemiyyat vermirler. Halbuki onlann tahlili,
talim metodlannrn komponentlari ila elaqelendirilmesi gagirdlerin
tahsili, tarbiyesi va inkigafi iigiin geniq imkanlar aga biler. Bezer ele
yr[cam ifadeler va ya hikmetli sdzler olur ki, oniar mtrakkeb siyasi,
iqtisadi ve ya sosial miinasibotlerin mahiyyatini aydrn va sslis qokilde
ifada edir. Metodik adabiyyatda sitat ve epiqraflann istifade zamanr
gagirdlare agafrdakr kimi sual va tapgtnqlartn verilmasi meslahat go-
rtiliir:
- Sitatla (epiqrafla) matn arastnda ne alaqe vardrr?
264
Burada sitatsrz keginmak olardrmr?
- Sitatrn (epiqrafin)
ideyasrnr atraflr izah et. Onun mtiellifi na de_
mak istemigdir?
.- Sitatln menaslna uyfun olan karikatura va ya yumoristik gekil
9ck.
- Ayrr-ayn d<ivrlarin (sosial tabeqalarin, millatlerin, cinslarin, pego-
.larin, siyasi partiyalafln
vo s.) adamlan bu sitata neca yanagardrlar?
Onlar miiellife na dsyardilar?
Interaktiv talim prosesinda. senodlarle ig telim prosesinin maraqh
va samsrali kegmssini tomin edir.
Vaziyyat iizre praktikum. Bu ilsul gagirdlarda 6yranilan m<ivzu
iizra miiayyan bilik va tacriibonin olmasrninazarde tuiur. Buna g6re,
(veziyyet iizre praktikum> iisulundan her hansl
bir m<ivzunu riyisnib
qurtardrqdan sonra istifado etmok olar. Bele hallarda bu iisul
mtjvzu_
nun mezmununu gagirdlsrin nece monimsediklerini miieyyanlegdir_
makda miiellima k6mok ede bilar. gagirdlare ele veziyyatlei puyiunr.
ki, bu vaziyyatlerin halli iigiin onlar dlrsde alde olunm-ug konkret bi_
lik ve tecriibaden istifade etsinlar.
qar$rsrna monevi saheya aid problem qoymaq vo ya
.lara$agirdlarin on_
ciddi miizakiro talab eden mtiitalif voziyyetlei d'e talilik etmak
olar.
<Vaziyyet iizra praktikum> tisulu gagirdlerde tanqidi tefakkiirii
.kigaf etdirir. Onlara <iz n<iqteyi nszailarini formalagdrrmafr, onu
in-
miidafia etmey.i vo qazandrqlan bilikleri tocrtjbada tatbiq etmlyi
6y-
radir.
Usulu tetbiq etmek qaydasr:
- Miiellim darsda mtizakiro olunaraq problem ve suallan awel_
coden miieyyenlegdirir ve onlarr miixtelif veziyyetlsr gaklinde
tartib
edir.
- Vaziyyatler ay -ay ka$z vereqlerinde, kartogkalar qaklinde
. ya-
zrfu.
_ - Har veziyyeto dair suallar va tap$rnqlar qolulur. Bunlann sayr 2-
dan 5-dok ola biler.
-
. . $agirdlar ciitliiklare - qruplara brjliiniirlar. Her qrupa bir va ya
bir nega vaziyyeti tesvir eden kirtoqkalar verilir.
..-.Tapgrnqlal yerine yetirdikden sonra qruplar <iz iglerini toqdim
edirler.
- Qruplann teqdimatrndan sonra mi.izakiro kegirilir.
Miimkiin getinliklar:
265
Manavi xarakterli masalalarin miizakiresi ycgana cavabt olmayan
suallarrn meydana grxmaslna scbab ola bilar. Hsm gagirdlsr, hcrn de
miiallimlsr miixtclif ntiqteyi nazerlarin olmastnt tcbii hal kimi clcbul
etmalidirlar. Miiallim miibahisoli problemin hellindc oz noqte)'i n.1-
zarini diqta etmrmeli ve qagirdlari yekdil fikrc gctirmcya galt;mama-
hdrr. O, iimumi maxroce galan, razrlaqdrnlan hkirlari timumilo;clir-
mali, miixtelif raylsri iss oldu!u kimi saxlamahdrr.
Esse her hansr problcm haqqrnda qagirdlalin miisteqil diigtinoclo-
rini aks etdircn yazrh i;;dir, <ctirddiir>. Essenin hacmi bir sahiledcn
gox olmamahdrr:. $agirdler esscni aqaltdakr plana esasan yazmalt-
drrlar:
a) problem iizrc oz hkillcrinin izahr;
b) arqupentlcr, faktlar va manbelardeki mclttmatlarla fikrin esas-
landrrrlmasr;
c) iimumilcqdirici nctic:lcr.
Sosioloji tedqiqat-tolimin an maraqlt i.isullarrndan biridir. Istanilen
sosiotoji araqdtrma bir nege merhalodan ibarat olmahdrr.
- Todqiqatrn haztrlanmast ve tegkili;
- Mslumatlann toplanmasr;
- Olda cdilmiq melumatlartn iglenmasi;
- Tohlil va timumilcqdirmc.
Moktebde kegirilmssi miimkiin olan sosioloji araqdtrmantn ssas
yollan:
- anket
- milsahibo
Anket - soru;ulantn qayda iizrc miisteqil doldurdufiu sot'fu vcrc-
qidir. Anket obycktiu komiyyat vo keyhyyat xara kteristikalarrnrn a$-
kara grxarrlmasrna yiinoldilcn vc vahid bir ni1'yc1 ctrafinda birlaqmi;
suallar sistemidir. Ankelde suallar daqiq va konkret olmalt va maksi-
murn bitcrsf ytinclo iladc edilmclidir'. Suallar agrq vc qapilh (alternativ
cavab variantlan olan) ola bilor.
Miisahibe - araqtltrrlan masalo ilo ba$h lakii.rr vc h:rdisclar haq-
qrnda har hanst insan qrupultntl ictimai ral i baiodc mclumat almaq
meqsadi ile aparrlrr.
Mtrsahiba qagirdlorin sosial baxr;larrnrn genigionmesi, real ho1'ltla
q arErlagmasrntn. onlartla rnirxlolil' adamlirrla irnsil'yct vcrcliglrrinin
inkiqrli iigiirt.rn ) lrlr ir.rrldLrr.
Miisahibc tisulu ilc aparrlan sorgttya vclilon csas l:rlcblcr-:
- suallirrn.t tc(lqi(lill I n tczilel-rrinr Lt.vfttnlu[tt:
2.66
- solu$ulanlann cavablannln deqiq qeyde ahnmasr;
- somqulanlarrn xiisusiyystlcrinin nezere allnmasr.
$agirdlsra rniisal.riba aparmalr necs oyratmek olar'?
Bunun yoll:rrrndan biri yaddagdan istiladedir.
$agirul tig n vatlilirq rntisahibani necs aparmaL l
N.lirsahi'n: anarnadan rincc bir negc sual ilzarindc dii;iinmak la-

zutrdrr.
\{asohn:
+ Son ttat i :rvdu: la,sdrrmaq
* Onccrlrn ;rirrvion ct ki. kiminla miibahisa aparmaq istayir-
s--,n?
* Suullu,'' ir.ii, .rt. Suallarrn aydtn ve sads olmasrna gahg.
* Oz suaira;,r' - :avablanna diqqatla qulaq as.
* ('avabl.rii yuzrya al.
* Noticalari iirnu ve tchlil ct.
Sorfunun naticclcrinin iimumilagdirilmcsi ra tahlili. Sorfuya airi

olan btitiin cavablar zrhndrqdan sonrl naticaler iimumilcgdirilmelidir:
bu soriuda nc9:r nolir iqtilak etniiq vo onlann loylori neca boliinmiig-
cltir. Ogcr soriu ankctinda bil ncgo cuvab variantlan vcrilirsc, ondi:
hrr bir variant tizr:r cavablan contlopdirrnak z:rruridir. Bozi hallarda
rntixtrlif qrup tizvlrrinin rct'lorini bilmek lazrmdrr: br.r qruplann rcy-
l:ri nc ila forql;rnir vr va iist-iisto d[rpur I e bu nrclcn asrhdrr (imkan-
lardan. cinsd:rn. ir{isasdan. 1'aga1.r5 }'clindrn va s.).
Sosiolojr ro(lqictatrn nrticosi haqqrnda taqdimatl hazrrlayarkcn
aSagrdakrlarr nrzrr ,-l ulmaq lazrmdrr;
- N:r hag vcrnriSrlir'l
- Naya _uoro ba; vt'rrnigdir? Soboblcla diqqat yetir.
- Hansr natic:rlrr i ol:r biler'l (ilkin proqnozlar). Problcmin helli yol-
I:rrr
Taqdim etrnol r haztrlagarkan jurnal va qazetlerdan kcsilmig parga-
iardan istifadc ctmak; kollaj, gekillcr, sxemlar, diaqramlar dilLzoltmck
olar.
Diskussiya (miizakire). On mirhiim iisullardan biridir. Diskussiya
hrm rnuallim, hcm dc qagirdlcl tigiin 1ar;r iisuldur. Qiinki onlarrn
frkl.lula va hadisalara rniinasibctlrrinin ncca oldu!unu ciyranmeye
267
imkan verir. Diskussiya prosesinda gagirdler miizakira olunan bu va
ya digar masele barede fikirlerini sriylemekla oz baxrglarrnr asaslan-
drrma$, faktlan tshlil etmayi <iyranirler. Bu zaman dinlemak va n<iv-
ba ila danrgmaq bacan$, bagqa baxrglara ddziimliiliik-diskussiya
madaniyyeti inkiqaf etmeye baglayrr. $agirdlsra diskussiya aparmafir
6yratmak iigtn ypxanda gosterilan vsrdiplari (dinlemsk bacarrlr, baq-
qa xalqlara dciziimliiliik ve s.) formalagdrrmaq lazrmdrr. Diskussiya-
nrn agrq olmasr iipiin-sinifda inam vo qargrhqh hcirmet miihitinin ya-
ranmasl gox zaruridir.
Qaydalar aqa[ridalalhrdan ibarat ola bitar:
- eyni vaxtda yaldtbL nefar danga hilar;
- danrgam axrra qerlr dinlemek;
- darugamn siiziinii kesmamak, sdz demek istadikda al qaldrmaq ve s.
- tanqid edende danryam deyil, fihri tanqid etmek;
- reqlamenti nazara almaq;
- bir kas daruganda giilmemak (danqan zarefat etmirsa).
Qaydalar kobud pozuldulu halda naticelerin nece olacalrnr ga-
girdlcrlc birga miizakira etmak olar. Miiallim bu qaydalan iri veraqde
yazrb sinifda divardan asa biler. Bu qaydalan ders ilinin axnna qader
saxlamaq olar ki, sonralar ona istinad etmok ve ya ona slavalar ve
diizoliglar etmek miimktn olsun.
Oten asrin 50-ci illarinda pedaqoji texnologiya dedikda esasen tali-
min texniki vasiteleri baqa diigiiliirdiise, hazrda biitiin pedaqoji pro-
sesde m6vcud paradiqmalar, vasitelsr, telim prosesi mezrnununun
formalagdrrrlmasr, riyretma modclleri va metodlan, idaractme, qiy-
matlandirma va biitiin bu prosesda korrcksiya vo takamiil nczerda tu-
tulur.
<Texnologiya> srizii yunanca tcchnc-inccsanet, rcmeslo, clm; loqos
ise anlayrg (telim demakdir). Pedaqoji faaliyyct pcdaqoji ustahq talab
edir. Har bir miiellim pedaqoji texnologiyaya yiyelene bi.lar va yiya-
lenmalidir. Qtinki bu konkret bilgilerden ve ameliyyat bacanqlann-
dan ibaratdir.
Otcn esrin 80-cr illerindo Bolqarmtalda i.rtlqrrl t lim tcrnologiya-
sr tetbiq olunmafa bagladr. Onun ilean*i iittc Qcxoslovakiyada
genig ckspcrimontler apar dr. Digrr d[ralcrdc dc bcla cahdlar oldu.
Noticade intcqrd telirr sirtruri *eenda qlobal trhsil konscpsiyasr
yarandl.
268
Rusiyada ictimai esaslarla qlobal tahsil merkazi yaradrldr. Merkaz
AB$-rn eyni adt markazi ila amakdaglrq edir. Markiz maktoblar iigiin
iig esas blok iizre iglemalar hazrrlayrr:
.l) Na gcizoldir bu diinya; 2) Neca kcivrakdir bu diinya; 3) insan
adamlar arasrnda.
. Bu tahsil ve terbiyonin esasrnda insan, onun camiyyotin, hayatrn
dayiqmesina uyfun olan talimi dayanrr. Ona (insana) miltlaq hsyatrn
ye-ni daiygmalarine uylunlagmalr oyratmek lazmdlr. Budur, intlqrat
talim texnologiyasr asaslnda qlobat tehsil.
XX esrin 70-80-cr illerindan kompiiterlar talim prosesine daxil
oldu ve yeni telim texnologiyaslnln asaslnt qoydu. Kompiiter telimin
esasrnda kompi.iterlerdan istifade etmekla proqramlagdrrrlmrg telim
dayanrrdr. <Telimin kompiiter texnologiyasr>r arirq <iniormasiya tex-
nologiyalan>> ile evaz olunb. Hetta yeni anlayrg yaramb: T.y.i.i. _ ta_
limin yeni inlormasiya texnologiyalarr; KT- kommunikativ texnologi_
yalar.
Hetta (cemiyyetin informatlagmasor, <informasiya cemiyyeti) an_
layrglan genig yayrlmafa baglamrgdrr.
Informasiya texnologiyasr 1iT) - metod ve vasiteler yrlrmrnrn
^
lada edilen macmu prosesidir, obyekt va ya hadisalerin veTiyyati haq-
fsti_
qrnda yeni keyfiyyatli molumat almaq iigiin ilkin inlormiiiyalann
iqlanmasi va ritiiriilmosidir. inlormasiyah camiyyet o cemiyyoidir ki,
orada iglayenlerin akseriyyeti informasiyanrn istehsah, qorunmasl, ye_
nidan istehsah va realizasiyasr ile megfuldur.
Informasiya texnologiyalan btitiin diinya birliyi gergivesinda vahid
_
tahsil mekanrnrn formalagmasrna gerait yaradrr.
Telimin informasiya texnologiyalarr uzaqdan, yaxrndan, miixtelif
monbalerdan, yerlardon, nehayotsiz formalarda majumatlandrrma, bi-
likalma qaraiti yaradrr. Tssadiifi deyildir ki, ilkin pedaqoji texnolo-
giya anlayr$r telimde texniki vasitolerin tetbiqi ile eliqedar-olmugdur.
Sonralar yapon alim-pedaqoqu T.Sakomokonun virdiyi sociyyaya
gora pedaqoji texnologiya sistemli tafekkiir vasitalorinin peauqogita_
ya tetbiqi formasrnda tesetryiir olunmaga baglamrgdrr.
Haztrd,a pedaqoji texnologiya adr altrnda pedaqoji prosesda miis-
.bat_neticelera grxaran pedaqoji ideyalar kompGksi baga diigi.iliir.
Diinyadakr miixtalif pedaqoji texnologiyalar ideyasr vi praktika_
srnr nezorden kegirsn alimlorin aksariyyati bele bir qanaetdedlr ki, pT_
nln esas elementleri onun mikrotexnologiyasrndadrr. pT_nrn mikro_
texnologiyaslna bunlar daxildir:
269
a) rraqsadlar; b) diaqnostikalar (itkin, cari, yekun);..r') telim
prosc-
sin,le sr,bycktlerin birga laaliyycti (omakdaEhfr-miisllim-gagird' 9a-
giiJ+"gi.al, d)tclinrin lsqkili ve forma, metod ve vasitalerinin seqil-
Inasi:' ct.ef ictsiyalar: 9) tcdris olunan lcnnin (lanlerin) mazmunu'
Bunlardan ilum to- va sistemli pedaqoji texnologiya altsistcm
tcxnologiyalan ohato edir. Bir srra olkalarda bunlardan istiladc edilir'
itf"r.f"n, il tebii telim texnologiyalart; 2) modul reytinq texnolo' ij'a;
3; intcqrativ tclirn tcxnologiyasr; 4) parasentrik telim texnologiyast:
ii UititLrin tam manimscnilmcsi texnologiyasr; 6) ferdi talim ternolo-
giyu-tr; Z) kooperativ talim tcxnologiyasr; 8) talimin nozarat-korrckta
-
texnologiYasr.
irUiit"tirn texnologiyast dcdikde iqin qrup vasitesila gtiti'irhnasi ve
U, ,o-on subyektllr irasrnda tcbii iinsiyyctin bsrqsrar olmasr va bu
;r;;J" muxtclil didaktik mzrteriallardan, harakat alqoritmlarindcn
" ilada cdilmasi nezarda tutulttr.gagirdler iigiin. iki tip xiisrrsi modul
ist
Vfnauf reytinq texnologiya
.,.,',o rnrnto.,no tiiraki va faaiiyyat, 1'axud amcliyyat-faaliyyat) modul-
lnuiuot,,t,no, hcmqinin gagircllarin biliklarinin qiymatlsndirilmesinin
revtinu skalastntn i5lanmosinc asasla nlr'
'<Moiul, s6zir iatrn dilindski (modulusD soziindan gotiiriilmii;-
diir. (Olgii) demakdir. Daqiq elmlarda, xiisusila, riyaziyyatda' cl :o
J" m"-"rl,q.la motlul anlayrqr goxdan mclumdur' Pedaqogikada mo-
JuLvcziyyct've
-- keytiyyatin saviyyesini daqiq qurma[a xidmat cdir'
N,lczr'nu n, verilon tiliyin hacmi, istilads edilccak
metod vc vxsitalir'
kevfir'1':rt scviyycsi, q;agirdc verilacck qiymstlcr hansr saviyyaye gora
qri,ptnS.l,.,to.oq t" i. biitti, bunlar evvcldan daqiq miieyyonlogdirilir
i. tiu'lq olunui. Oyrensnler tezaurusunu (bilik, bacanq ctmaye ve verdig-
larin daiiesini) svvoldan bilirler vo bu dairani mtrtloq chata 9a-
' ' ir 1.tt
Ir:. .
1-"r,,.,..t.o modul trzra biitun i9 novlerini ohatc cdatt sual va

osasan
1;i;,;rltqlar hiiztrlanlr vc tnodulun oyranilmssindcn sonra nazarets
() ()xlanlaya) gtxafllrr (adatan, testlc)'
" Br[f in' tam manimsonilmcsi texnologiyastntn reallaqd rrtlmast za-
va qiymet-
n,,,nr ;agirdtor in lcaliyyotinin neticalorinin hesaba altnmasr
istilada edilir' Bu zaman
';,ntlirihiasi ugtin muxlalif formalardan
heyata kcairilir'
'korrcktr, diaqnostik vc yckun msqsodi asastnda qagirdlcrin foaliyrycti-
rc,rnp.tntiu tclim teinologiyastntn
nin t.r,ii i;don briqatla lormisrna ve oksino, keqirilmcsinda miixtalif
r rrsitrlrrtlan istilndcnin birr-birini ovcz etmcsi dltrur'
270
.înrcqrativ rclim rcxnologiyasr diferensial _ inkiqafetdirici talimi si-
nifdc qagircllarin mtixtclif tarkibini nazaro almaqia hayata kcgirilir.
Fardi tolim tcxnologiyasr isc fardi tohsi andiricilik daiiasini yaiadrr.
Parasentrik telim texnologiyasr talimin miixtelif vasitelari ile ig zama_
nr m[rstaqil tagkilini nezerda tutur.
Gcirtindtiyii kimi, tolim texnologiyasr goxdur va har biri konkret
talirn. tolbiy: maqsadini hsyata kegirmcya xidmat g<istarir, mtixtolif
tali,r rnctod va vasitalarindan istifada olurr.,, b"iitiin bunlar son
d<i_vrlcrdc qeyri enanavi yanagmalarla hayata kegirilir. Tabii
ki, bunun
tigiin rniicllirnde ciddi ixtisas peqakarhq hazrrhfir vc tscriibesi, tagab_
biis_karhq ve yaradrcrhq, demokratiklik lro humirizm keyfiyysilari
ol-
mahdrr.
_
Fundamentalhq. Fundamentalhq dedikda, adeten, fundamental
clmlera aid lenlarin tedrisi nozarda tutulur. Elace de clyrctmcnin
fundamental olaraq aparrlmasr ehtiva cdilir. pedaqoji texnologiyalar.-
da fundamentalhq fannin osas mozmununun b6ytik-bloklar osasrnda
talimi kirni baga diigiiliir. Ballidir ki, har bir an <iziindo baza teqkil
edcn_esas mclumatlan (informasiyanr) birlagdirir, bu asas
bilikler <izijl
tagkil edarek melumatlan geniglandirmayo. yenilerini mi.istsqil
aldo
ctmeya ve <imrti boyu ondan istilade etmcyc ve artrrmala Lomak
cdir. Baqqa siizle dessk, har bir fando elc bilillar var ki, onun
funda-
mcntini taqkil edir. Bu baza olmadan heg nayi qurmaq, yaratmaq
miimkiin deyil. Bu biliklar oyunlarla, miizakira yo qiritu.tu i;t.
nr<jhkem ve aydrn qavranrla bilmoz. Onun tigiin".evvelce
.iaai grit,
kitab iizerinda ig, gahgma ve ya laborator ig,'fundament otan
bi[yi
manimsemadcn talim metodlanndan istilade edilmclidir. Bu
imkan-
lar, osasen. onanevi metodlarda vardrr. Bu zaman fanlerarasr olaqa_
dan, inteqrasiyadan va s. metodlardan istifada edarek yaddaga diigan
gticii azaltmaq, tafskkiir sarhadlorini geniqlendirmek dn plana kegir.
B.u^prinsipdsn bolqar hakim-psixiatn e.Lozanov ve yenilikgi mllsliim
V.$atalov ulurla bohralanmiglar.
Fundamentalhq prinsipi tsbiet, humanitar ve texniki fenlerin sinte_
zinde sineqretik yana$manr noz6rd6 tutur. Bildiyimiz kimi, sineqretik
yanaSma oyranenlarin ham maralrnr artrflr, hem da miixtslil.
elmlorin
bir fakta. hadiseye, tazahtire rnirnasibetlcrini toleb edir, belaliklc, ta_
!i?tt comiylej !e insanrn riyranilmasina kompleks yanaqrtaraq, hissa_
lcri <iziinda birlegdiran tamhq ahnrr.
Madaniyyeto miivafiqlik. Bu prinsip talab edir ki, talim miiasir me_
.daniyyotin
inkiqaf seviyesine uylun oisun, hem telimde istifade edilon
271
insanlararasl miinasiba!
-
vasitelerle raftarda, hem dg omgkdaqlrqda
;ffffij;il;; iil-uviq1 tazahiir itsin' Mtiasir talim azad' sar-
hast. varadtct diiSiincenl. musteqilliyi inkigal
etdirdiyi kimi' insantn
m"drniyyrt seviyyesini da ytk saltmalidir'
"-i;;iit; f*tt"iiruvi. s, prinsipin esas maqsadi talimin metod<ov-ve
,;;i;;il"i;-.rndun i'tiroa''"d"'& t'h'il 1lalllra m::tTillivi'

aqrlamaqdrr'
.,',,mcvi 6vratmavi)). tahsila gevik miinasibot g<istarmeyi
'i:i:ilill'.li;ili;' ;;;;;; inrormasivala'n tez-tez dsviEmssi' veni-
ili:"j1,ii uli,?iri
-ilg::1,::ir^Xkff
uvEun olaraq Yenl Peqa qaz 'il:'r11i;:ifi:l'l:il:,:',:"fL1ll
;iii;,;;";i"i"lr iêi^'art' ort; tahsil alarkan ela hazrrlanmatdrr
ti';;;; "ilh f",it"'Llivind'n istifadeve haztr olsunlar' evni za-
bilsinlar.
;;d, ;;-arillsrini fasilesiz msqsedeuyf,un olaraq artrra
ffi;T; ;;;ril,,'a"air.i" uitit', baca,q,- informasiva alma nezerda
tutulur.
'"'iJrrriri" informatlaS-
informatlagdrnlmasr. Bu prinsip cemiyyelin
da-ha. aktua]dr1- Bu prinsipin
d,.,#;;;il;ii;tirraivi inaiti garaitda alanlart miiasir t"fqyY:
nozore altnmasrnda asas matsad tshsil me-
;;i";r;i"""dan istiladaya haztrlamaq' onlarda intormasrya
daniyYeti formalaEdrrmaqdtr'
-"î<'J.oiii".in
Azerbaytan maktablarina daxil oldu[u indiki
za-
,""J" 6. pii*ipin gox-boytik ahamiyyati vardtr'. ..

";;;;;ir,, taiimin naticoleri diser psixi pro-
iafakkiirlais devil'
..J;il"J;;;,r'r.'i-i"i'inatn va insantn digar psixi xiisusivvat-
iarinin meydana gtxmastndanastltdtr'
'- prosesda motivlegdirmanin
;:iil-dr"l"rJtinin raattaEdrrtlmasr bu
gox asthdrr' oks taqdirda' tet-
* ;rt-t;;;;irrin.idare ediimasinden
ve ya interaktik. metodlar istenilen
biq olunan pedaqolr te*noiogiyu
#ilililiieia uitmaz lelimin motivloEdirilmesi iieiin:
- dsqiq meqssdy<inliiliik olmahdrrl
_ talimin mezmunu qugrJirrin derketme seviyyslerine
uylun ola-
rao
'
*-'ilr'il;;';.;;in
secilmalidir;
d<ivlatin tehsil standartlarrna uyfun olmasr
iigtin
optimal saviyye hayata kegirilmalidir;
va meyllari nezare altn-
- qagirdtarin $axsryyat yoniimliiliiyii' maraq
maltdtr;
"'--'r-i.if ve s'
m bilklarin hayati gerekliyi meydana gtxanlmaltdtr
OV."r.. pi"t.,f erini 1a-iqqeti, .Tu*Fl: tefekkiirii) faallaEdrrmaq
tigtin ise bir.negs vacib gerte emal edilmalidir:
- mag[clelar, sanitar-gigiyenik telablera cavab veran geraitda
. apa_
nlmahdrr. Buraya binanrn (ota!rn) abadhfir, istiliyi, akustikasr,
igrq_
hlr gagirdlarin giin rejimi, yemeyi, gedig-galigi Oaxilair. Ogar tclim_
_
tadris iigiin normal garait yoxdursa, orada diqqst va qavrama ytiksck

Alimlar miiayyonleqdirmiqlar ki,' normal' yatmarnaq vs
ll? _b]lT"r
aetrq rqh smayin mahsuldarlrlrnr kaskin gokilde endirir.
Bu gert tskce tehsil alanlara deyil, tahsil veran.lara da aiddir.
. - telim informasiyasr kcrn-kesirla deyil, kilayef qader malumat.lan_
drncrhq ssviyyesinde verihnelidir. Bu, hom diqqstin davamlhfirnr
qo-
luyur, hom da miikemmel anlama gagird lealiyyatinin diizgiin ve
faal
qorunmastna k<imak edir.
- ayani vasitelardon, didaktik materiallardan istifada
zamanr hamin
materiallann temiz, saliqeli, yararl olmasr tamin edihneiidir.
Elsca da
miiallimin qorhi kitab dili ila deyil, canh danrqrq .ruiyyasindo,
prolessional olmahdrr: hamginin. miisllimin scsinin
hrm.le
ucairgr, rembrl.
nllqtn lcmpl, lntonasiya. pauza talim prosesinin taqkilinda m
htim rol
oynayrr. TaassiiI ki, bu ciir chamiyyatli keyfiyyatier miiellim
hazrrh_
$rnda lazrmrnca nazera alrnmrr.
- telim prosesinda xog ohvali_ruhiyyanin yaradrlmasr intellektual
mahsuldarfi[r xeyli artrnr. Taassiif ki, miialiimlorin xeyli qismi
bu
cahcti yerinc yetirmirlar.
Mi.i;ahidalsrimiz gcisrsrir ki, dayaz biliyi olan, sinfi idara
eds bil_
rneyan hazrrhqsrz miiellimlar sinifds telabkarhq adr
altrnda amirlik
edir, kobud sciz giicr.ine ozlarinin qabul edilmasin, guiiq,.lm
iislub gagirdlarin miiellimi dinlsmoye da. telim laaliyyatine
l.l,
dc mara_
!rnr hegs cndirir.
Sual ve tapgurqlar:
l. Tolimin teqkili formalannrn tarixi tchlili.

2. Telimin miiasir te$kili formalannr tahlil edin.
3. Darsin tipleri, qurulugu ve digor taqkili formalan.
4. Tclimin scmarcliliyini tomin eden miiasir gsrtler.
5. Tclimda yeni metod vc texnologiyalar.
273
XII FOSiL
TORBiYOETMO NOZORiYYOSi
12.1. Terbiyoetmenin mahiyyeti va xiisusiyyatlari
Tarbiya nezariyyosi pedaqogika elminin mtihijm bolmelerindan bi-

ri olmaqla qadim tarixc malik olan bagari hadisedir. Terbiya ictimai
hadisa oldu[undan camiyyatin heyatrnda hclledici ehamiyyata malik-
dir. Sosial baxrmdan tarSiye genc naslin hayata maqsodyOnlti hazrrhfr
vc inkigaf etdirilmosidir. Bu maqsadyonlii fcaliyyeti cemiyyet, esasan,
maktab vasitesile hayata kegirmeye iimid ba[layrr. Azsrbaycan peda-
qoji fikir tarixinin gorkomli niimayendssi Maralal Ovhedi tsrbiyeet-
menin asas yolunu elm va tehsilds gririirdii. O, fikirleqirdi ki, insan
ugaqhqdan neca tsrbiye olunsun ki, camiyyst iigirn faydah gsxsiyyata
gevrilsin. Bu meqsadle b<iyiik pedaqoq ugalrn yiiksek axlaqi keyfiy-
yatlera malik olmasr i)giin onun zararli tesirlarden qorunmaslnr ve
musbat niimunalar asasrnda tsrbiya olunmasrnr vacib hesab edirdi.
Ovhadi d<ina-done qeyd edirdi ki, tarbiyegi tarbiyeetme igini diizgiin
heyata kegirmek iigiin bir srra elmleri bilmalidir. Terbiyagi gigiyina
masalalerini, ugalrn hzioloji xtisusiyyatlarini, har yag dovriiniin telab
larini bilmeli, ona miivafiq qaydada yana$ma& bacarmahdrr. Ela
etmak lazrmdrr ki, uEaq kdrpelikdon yax$rnl pisden sega bilsin, ada_
latli, qayfirkeq, qsdirbilen, zshmatkeq, elma heveskar olsun. Ovhedi
tarbiyoni zaruri hal hesab ederek u$a!r dayoye, miiollime tapgrrmaS
vacib hesab edirdi.
. B<;yiik pedaqoq Marafah Ovhedi asl didaktik psixoloq_filosof
kimi zemanesinde (XII-XIII asr) cemiyyetde mrivcud olan faidi key_
fiyyaflsri mgyda_na grxarma[a 9ah$rr, tomiz axlaqrn vacibliyini tovsiya
edirdi. Fazil tsrbiyanin qi.idretli tasirins inanan Ovhedi diiini.in msq-
hur <Dehnama>> va <Caim-Cam> ssarlorindo elme, tarbiyeya, fiziki va
manavi kamilliye yiiksak qiymot vererek deyirdi ki, insin yoxsul da,
dilangi da olsa, eger o <zina>dan yaranmayrbsa, ona tahsil verib, tar_
biyalsndirmek olar. O g<isterirdi ki, bilik abi-hoyatdrr, <insana nicat
verandir>.
. Terbiyenin giiciina yiiksok qiymet veren klassik qairimiz M.Fiizuli
insana, onun yaradrcr giiciine inanrr, bu gticti terbiyeetma ile
274
r.li.i,UDil.lit)(lirnir)l lazlm bilirdi. Fiizuli qeyd edirdi ki, insan sayi
ruraba
_sehralann l:rlczara gevrilmcsine nail ola bilar. Bu maqsadie
Ftizuli bildirirdi ki, ugagr hnnsr mcqsed iigi'rn tarbiya etsan, o ciir de
hiiviivecakd ir'. Fiizuli uga!r nezaratsiz, ozbagrna buraxma[rn qeti
rlcy hina. grxtr. rniitloq makteba, torbiys almala calb etmayi va_
_Uqafr
cib hesab edirdi.
_. M.Fiizuli tarbiycnin rolunu dcina-donc qeyd etmakle yanagr, tsr_
biyagi qaxsiyyatinin inkiqaf etdirme vasitcjJrinin. metodlannrn mti_
hiim qert oldufunu da qcyd cdirdi.
O, <Rindi-Zahid> ssorinda qeyd edirdi ki, dars <iyranen har bir
qagirdin hayatr miiallim feyzinin naticesidir. Diiz scizii iarbiveetmanin
abedi vasitesi, diizltiyii ve dolrugululu isa terbiyoetmenin on miihiim
prinsipi hesab edirdi.
_ Boyilk Azsrbaycan qairi M.Fiizulinin nazeri pedaqoji igindan ma_
Ium.olur ki, boyiiyon noslin $axsiyyot kimi formilagdririmasrnda oqli_
intellcktual saviyyeni temin etmak lazrmdrr. Elm va tehsil tarbivariin
lormalagmasrna tasir edcn idraki inkigahn csasrnr tegkil edir. Ugaq_
lara cxlaqi tcrbiya ila yanagr, ruhi tcrbiya dc verilmalidir. Tckce qtiui-
lu davrantg herakcllcrin alrSdrrmaq hcla azdrr. Onlann iirayini, imanr_
nr gcizallagdirmek, inkigal crdirmek lazrmdrr. Har bir fayciah, xeyirli,
grizcl emolde, giiur ve iirsk birlikda igtirak etmalidir. Dofiu omal, <Jtz
soz hcqiqi ntimunc olmahdrr. Tarbiyeetmanin
-rqs.di camiyyetin
manavi, iqtisadi, msdeni va siyasi inkiqaf qanunlannin hiiquqi iaviy_
yasi ila miieyyen olunur./Ona g<ire de tarixboyu yurun,b faaliyyat
gostoron har bir c:miyyefin oziincmaxsus tcrbiyesi olmugdur. Boyiik
rus pedaqoqu K.D.Uginski torbiyaetmonin meqsadinin teyin edilms_
sini.folsafi, psixoloji ve pedaqoji nazariyyclorin mshek dagi hesab edir
vc dcyirdi ki, yeni binanrn bi.incivrasini qoyarkan, ne tikmak istadiyini
bilmcyen arxitektor haqqrnda siz no deyarsiniz; o bilmir ki, tikiiyi
bina hoqiqct vc mehabbot Allahrna hesr olunmug mabsdgahdrrmr,
igarisinda rahat yagamaq iigiin sadace evdirmi, baEqa yerd-an gslan_
lsrin nozarini calb clmak r--rgit n yara'srqh. lakin manasrz isntsnali dar_
vazadrrmr, haqq-hesabrnr bilmeysn scyahctqilari soymaq iigiin olan
l aragrqh mehmanxanadrrmr, yeyinti geyleri bigirmsk iigiin mctbax_
drlnri, nadir geyleri miihafiza etmak iigiin muzeydirmi, yoxsa heg kesa
he1'atda lazrm olmayan har cirr k<jhna peyleri yrfmaq iigiin anbar<Jtr_
mr? Oz tarbiyavi laaliyyetinin maqscdini aydrn va diiriist toyin eda
bilmayan lorbiyagi haqqrnda da eyni geyleri demsk lazrmdrr. (degilmig
pcdaqoji csrrlori, Bakr, <Azarnagr>, 1953, sah. 80-81).
2'15
Corniyyctin sosial qanunlartntlittl lt:tlt'rlan tclbiyaetmenin maq-
sadi oz d3vrtriin telablarina rnirvaliq olan sovil'vedo yeni nesil yoti$-
dirmokdiL. Miistaqil Azarbaycan Rcspublikasr vctendaqhq baxrmtn-
dan hiiqutli dcivlai yaradrr. Bele bir qaraitdc bczi pedaqoqlar ter-
biyaetmanin moqsedini yaxqr adam, bezileri humanist insan, bozilcri
u.irnr"ur. insan, bazilari isa kamil insan yetigdilrnekde goriirlar' Biz-
ce, tcrbiyeetmanin meqsedi mahz, fozil oxlaqa malik kamil insan yc-
tiqdirmsi olmahdrr. Kimil insan torbiycnin biitiin komponcntlarine
fiziki, monavi, aqti, amak, estetik, ckoloji, hiiquqi, iqtisadi tarbiya
masalalarina yiyalanmalidir.
Terbiyays bioloji baxrmdan yanaEmah olsaq, bir gox oehatdon sa-
ciyl'avidir, Heyvanlar alaminda ana korpasinc hcyata uyfunlagmanr
oi'ir.tir vr heyitda zeruri olan bacartqlart agrlayrr' Bunlan o, instinkt-
lar asasrnda edir. K6rpalar boyiyiir va noslin davamt temin olunttr'
Har bir kas heyvanlar aleminda vadidcyn-ovlatl miinasibatlarinin ne-
co tszahiir ctdiyini asanhqla mi.igahide eda biler' Heyvanlar alamin-
daki tarbilc gclacak insan tsrbiye olunmastntn yalntz ilkin riiqeymleri-
dir, insanircJlinin uzun illsr arzinda alda etdiyi biliklor giiurluluq pira-
midosrnrn asastdtr. insan tarixda min illar crzindo oziiniin ictimai
varhlrnr <l:rrk edorak qazandlfr biliklari, hayat tacrubasini genc naslo
oyrat'mesi prosesinin baglanfrcrdrr. Bu baqlanElclar.insanlann mtv-
cuatugunOi tezahiir edir. Ana-qadrn korpasins boyilk qay[t ile yana-
gecclar keqirir, onun har ciir azabrna dtiziir'
' yriuru
g,.,'ir.on
6vl-adrnrn uqaqhq illari (drivrii) gox uzun bir diivrii ehata
ctlir. Heyvanlar alaminds bu dtivr gox qtsa olur'
Falso'fi baxrrndan terbiyaetms bir naslin baqqa bir nssle meqsed-
yrinlii proscsidir, yaqhlann hoyat estafelini-gcnc ncslc <itiirma prose-
sitlir.'i:,rhiyodc gcleccyin esastnt g<irmak lalsafi alhn miihiim qabiliy-
r :,t itlit'.
Psixoloji baxtmdan tarbiye insanrn qiiurunda otraf alcrnin inikasr-
tlrr. Psixokrji baxrmdan terbiyo qabiliyyatlarin meqsadyonlii inkigafr
'
nrqsesidir.
(Tarbiyc iirnumbaqsri madaniyyatin bir iinsurudiil ve mcdaniyycl-
-
giinaslq baxr mrrrdan oyronilmclidir. Bu zaman tcrbiyoetma prosesi
qo.;,,r,).1,, tr;aftt.r sst ler boyu elda edilmig mcdcniyyct alaminc daxil
olmtsr iigiin zoiuri maqsedy<inlii hal kimi durur' Qirnki terbiyoolun-
ma irnkitntna malik olan u$aq ilmumbo$ari mcdaniyyati miisyyen
miiddat arzindc manimsomali olur. U;a$n miieyyan miiddat arzinde
rncdoniyyrt alamina daxil olmasr tarbiyeetmani pegakarhq hadisesine
276
gevirir. Bu sabcbdan pefrkirr pedaqoqlar terefinden xi.isusi tagkil
edilmig tsrbiyaetma miicssisrllrinda tarbiye maqsadyrinlil, planh va
miitegekkil qakilde heyata kcairilir.
Beleliklo, terbiycetma pcdaqoji anlayrg kimi pedaqoqun meqsed-
ycinlii faaliyyeti olub, uSaq Saxsiyyetinin maksimum inkigafrna tesir
edir, uqalrn miiasir medcnil,yet alamino daxil olmasrna r;arait yaradrr
va onun riz heyatrnrn sub;'ckti olmasrnr, layaqatli insan kimi yeti$ma-
sini tamin edir.
Genc ncsil tarbiycctmonin kcimsyi ile xalqrmrzrn maddi va menavi
servatlcrini monimscyir', bagariyyetin qazanml$ oldu[u biliklara,
tacrilbaya yiyalcnir'. idrakrn, amoyin va iinsiyyatin miixtelif sahelerin-
dc Asxsi tscriiba qazanrr va onu zenginlegdirir. Terbiyeolunma gaxsiy-
yatin sosiallagmaslnr tamin edir, onu heyatda cemiyyetde ictimai fayda
veracayi faaliyycta hazlrlagdrrma prosesidir. Qiinki insanrn zcnginliyi
onun hoqiqi, obyektiv rnirnasibatlorinin zcnginliyindsn asrhdrr. Mahz,
tcrbiyaolunma sayasinda insanlara, ameya, biliklare, faaliyyats goxca-
hotli miinasibatlar yaranrr. $oxsi tacriibanin qazanrlmasrnda baghca
cahet ictimai miinasibatlcrin 5iiurlu dcrk olunmasrndan ibaretdir. Bu
zaman u$aq <iztjncmcxsus gaxsi tolebatrnrn ridonilmasina gahqrr. icti-
mai miinasibatlarlc gaxsi rniinasibotlorin qargrhqh elaqede bag vcrma-
sine nail olur. Heqiqi. diizgiin verilmiq tarbiyo ugalrn riziina inamrnr,
ciz qtivvasinc vc istedadrna inamrnr lize gtxartr. onu h_.ryatrn clc bir
mcrhelasina grxarrr ki. orada lerbiyaolunma baghca olaraq gaxsi1,1,otin
oz sayi ila heyata kegrtilir ve oziint.itcrbiyeye gevrilir. Tarbiyeetma gox
dinamik va dialektik proscsdir. Tarbiyoetme prosesinda miixtalil alaqa
va asrhhqlar-sosial, psixoloji, pedaqoji bir-birine qovu$mu$ va qar-
grhqh gckildo qertlsnmigdir. Torbiyeetme prosesinin dialektikasr onun
ziddiyyotliyinde, inkipafrnda, miitoharrikliyindo, dinamikliyindc. ds-
yigkenliyinde ifade olunur.
Bela bir faaliyyetin taqkili qaxsiyyetin formalagmasr prosesinin clmi
:rsaslarrna istinad edir.7$oxsiyyet sosial alaqelero va qargrhqh sosial
mtinasibatl:rrc malik insandrr. O, camiyyetin iizviidiir. Bir torofdrn
rniihitin tasirinc, digar taraldan adamlarla riz mijnasibatlerini diizgiin
lsaslar iizerindo qurrnala, sosial vazifeleri yerina yetirmays gahgan,
konkret zaman kasiyindc ya$ayan insandrr. Heyatrn dark edilmesi
hcr kasdo eyni saviyyode olmur. insanrn gaxsiyyat kimi formalagma-
srnda hor bir kasin miistoqilliyi ve ciz rniinasibatleri haqqrnda hesabat
vermosi, mesuliyyot dagrmasr miihiim rol oynayrr. $exsiyyetin
277
lbrmalagmasrna tasir etmek iigiin bu lortttalaglnitrlttr t;tbtotrrlt llrlttt:rk
vacibdir: Ugaqda sosial miinasibetler neca formalaStr'i Bcle bil lorma-
laqmanrn baghca amili nodir? Btr prosesin helckst merhchleri ncdan
ibaretdir? Sosial munasibat scrvatlerillin formalagmasrndil u$aq ol
larcliliyini nece elda cdir, lardiliyini necc rntihaliza edir'l Bu kimi sual-
lar mi]ellimi maraqlandtrmaya bilmaz. Ona gore ki, homin srtallarrn
cavablan pedaqoqun fealiyystinde tczahtir edir. Bu laaliyyati isa kor-
korane tcqkiI ettnek olmaz.
$axsiyyctin lormalaqrnast proscsi asanhqla baq vcrmir. Bu, ttzutl
miiddct, qoxsiyyatdc mitayyan dayigiklikler baq verene kimi davan.t
odir. Kamillik yag dovrt-rnda da hcrnin proses- qexsiyyetin formalal-
rrasr davam cdir. Ona grire ki, sosial realhq doyi;ir, qaxsiyyatin c'uri1-
yctdaki vcziyycti. movqeyi dayiEir. Bu isa o demokdir ki, onun sosial
iolu miiayyen dayigikliya uElaylr, hoyat tacrfrbesi <iz tcsirini gcistorir
vc Aaxsiyyct otral alcrnle mijnasibatini tckmillcqdirmeyc diqqct l etirir'
$axsiyyctin lormalaqmastntn dayanmast qexsiyyctin oltimtr, falaksti
d"-.k li.. Bu isa o demakdir ki, gexsiyyat yalnrz ictimai miihitdc
mtjvcuddur ve ciz <tncnitii> hornin mtihitds tesdiq cdir.
insan awslca diinyanr dark cdir. Miixtalif obyektleri bir-birinin ar-
drnca qavraytr va onlar onun qi.iurunda eks olunur' Uqafr ahato cdan
alam onu maraqlandtrtr, ugaq obyekti, r$yanl qavraylr' onun vezilblc-
rini dark edir. miixtelif hadisslarin mahiyystini anlayrr, onlarla yaqa-
yrr, hayacanlanlr ve miicyyon iimumilcgdirmaler apanr. Lakin real
gcrgokliyin derk edilmasinde ugaqlann bagqa adamlarla miiLnasib:rti
mtihiim rol oynaylr. Yaghlarrn davrartq vs normalartnt mi-t;ahidr
prizmasrndan kcAircn ugaq obyektlora oz miinasibotini lormalagdrrtr.
Tsdrican tocriiba vc miistaqillik clda edon ugaq namalum c;ya vc ha-
disalari <iyrsnmaye can iIur, axtanglar edir. Lakin dal'ranr9 modeli
ugaq ugtn hclc tam aydtn olmur. Etik. cxlaqi noltnalart ltl;u itns.-rtlllr
prosesi ona giirc gcc gedir ki, ugaqlann tcqlid edccoyi davrant; tr.to-
deli hata yoxdur, nfuluna yoxdur. Mchdud mtihit uqa[a canstxrcr
goriiniir, besit davranrg tccrirbesi onu narahat edir, onun gcirdi.il Li.
segdiyi davranrg normalart gox bositdir, eynidir, daim tokrarlatrtr.
Uqaqlarda ilk teossirrat gox giiclii olur. Imprinlinq (ingilisca tr:rssit-
rat) ilk ncivbadc heyvanlara maxsusdur vc bunu itk delc Avstril'a
bioloclu K. Lorcns kcqf etmigdir. O, ordck balalan tizcr-indc apa ld rgr
tacriibaya asascn bcla bir qorala galir ki, yumurtadan yenica 9rrmr9
balalar her hansr bir harskct edcn cismi ozlorine ana qcbul cdir'
<Siilcyman gahrn iiziiyii>r erdh csarindo Konraz Lorcns tirdak
278
balalannr ka-ka deye necc gazintiye apardrlrnr tesvir etmigdir. Ona
grira ki, <irdek balalan K.Lorensi analan hesab edib, onunla uzun-
uzadr gezintilera getmiqdir.
imprintinq insanrn yaqamasr iigiin tebietin claylrsrdrr ve hayat
tccriibcsi ona xidmat edir, Onun tasiri uzun miiddctlidir vc 6-8 yagla-
nnda uqaqlar bizim etdiklarimizi hevasle yerina yetirirler. Sonralar
onun tcsiri azalrr, lakin hamigelik yox olmur.
Sosial miihitin gaxsiyyatin formalagmasrnrn miihiim amili olduSu-
nu yaxir bilan pedaqoq tarbiyaedici miihitin taqkilino xiisusi ehamiy-
yat verir. Terbiyeedici mtihit formalaEdrrrcr miihitden fsrqli olaraq
u$aEl ahata eden $oraitden, onun $exsi inkigafina tasir eden sosial
dsyarlorden, onun miiasir madaniyyate daxil olmasrna komak etmak-
dan ibaratdir.
$axsiyyatin sosial inkigahnrn mezmununu etraf alam, sosial-dav-
ranrq ahatesi, hadiselsr va malumatlar ehatosinin macmuyu tagkil edir.
Terbiye miiellimin tagkil etdiyi miihitdir va uga[rn sosial inkigafinrn
aparrcr amili kimi grxrg edir. Ugaqlarrn qargrsrnda yiiksek madaniyyet
saviyyasina uyfiun hayat terzini formalagdrnr. Otraf realhq, gerg6klik,
$exsiyyetin inkigafrnrn miihiim amilino gevrilir. Diinya dork edilir,
menimssnilir, nahayot ozilniinkiilagdirilir.
Obyekt subyekta o zaman malum olur ki, obyektle subyekt arasrn-
da qargrhqh alaqc yaranrr. Qaya baxrrlar, onun sahilinde otururlar,
gayrn sasini dinleyirler, gayda tiziirlar, gimirler, biitun bunlardan son-
ra o, insanrn mancvi aleminin bir hissasina gevrilir. insan gayr hayatrn
1 bir hadisasi kimi sevir, hoyacanlanrr. Kitabr oxuyurlar, onlal miza-
kira edirlar, onlann iizsrine goz yaglarr t<ikiirler. Kitablarda heyat
moselolerina dair suallara cavab axtarrrlar. Bu zaman kitablar gaxsiy-
yotin servatlar alomine daxil olur.
Faaliyyat de gexsiyyatin inkigafrnrn amilidir. Olbatte, miihitdan
larqli olaraq onun rolu bagqadrr. Miihit diinya obrazr, hsyat obrazr
yaradlrsa, ugaqlann inkigafina hayat materiah verirse, onun sosial in-
kigafina xidmat edirse, demali, faaliyyet gexsiyyatin substantiv inkigaf
prosesini temin edir. Yeriyarsk yerimeyi <iyranir, gakil gakorek Sokil
gakmek bacanfrnr manimsayir, nazakat tozahiir etdirarek nezaketli
olur, gctinliklo miibarize edarak cesurlufa yiyslenir. Menevi, estetik,
siyasi, gigiyenik, amek, intellektual, psixoloji inkigaf gaxsiyyetin
strukturunda yenilik yaradrr ki, bu da faaliyyatla ba$r olur. Foaliyyet
subyektin obyekte foal (aktiv) miinasibotidir. idrakda haqiqstlar
ruSkarlanrr, <iyranilir, amekda maddi servatler yaradrlrr, qorunur,
279
takr.nillaqdirilir, badii adebiyyatda hayat laktlarr qavranrlrr, tasnif edi-
lir. bcdii obraz yaradrlrr, tahlil edilir, fiziki madcniyyatde insan bedeni
mdhkcmlcnir, tckmillaqir. ictimaiyyotda sosial dayarli ideyalar roblig
edilir, gcniglendirilir. Gergaklik obyckti kirni bagqa bir subyekt grxr;;
cdirso, bu faaliyyat nsiyyat, onun formasl isc davrarus adlamr.
Qeyd olunan laaliyyet novleri iinsiyyatden fsrqli olaraq sonda
mticyyan bir mahsulun aldc edilmesi ila naticolonir. Mesalen, czbsrlan-
miq qeir, oxunmu$ nalmc, yuyulmu$ ddsama, tikilmig paltar, lath edil-
rnig zirva, oxunmu$ meruze, yazrlmr; mcqalc ve s. buna grirc da homin
fealiyyet ndvlerini aqyavi predmet lealiyyeti adlandrrrlar. Unsiyyct
isa agyavi natica vermir. Unsiyyotin ohamiyyati ondan ibarstdir ki, iki
subyekt arasrnda qargrlqh claqe ve mirnasibst yaradrr. Unsiyyct faa-
liyyatin xiisusi nriviidiir. Unsiyyat bilvasita ve bilavasita olur. Masa-
lcn, her hansr bir kitabr oxuyarkan, miisiqini dinleyarkan biz miiallillo
iinsiyyata giririk vc o, oz manini biza bildirii'. Buna gdra do miiollim
qagirdlorlo diizgiin Insiyyct yarada bilmirsa, onda agyavi fealiyyct gox
gatin hallarda mijsbat ncticc verc bilar.
Tcrbiyada iinsiyyotin ohnasr bu prosesc qeyri-adi bir xtisusiyyat
verir. Ona gora de miicllirr-gagird iinsiyyatine xiisusi diqqat yctirilir.
Terbiyeetma prosesinin bir xiisusiyyeti do onun goxamilli olmasrdrr.
Tarbiyeetms prosesinda miixtelif qexslar: miiellimlar, valideynlar. tar-
biyagilor, yaxtn qohumlar, dostlar, yagrdlar, etraf miihit, telefiziya va
radio, videolar, metbuat, kinofilmlcr, badii csorlar, internetler, kom-
ptlterlar igtirak edir ve bunlann da har birinin ciziinamexsus ham miis-
bot, hem ds mcnfi tasiri vardrr. Bu tcrbiyavi tssir vasitalerini bir C
m6craya ydnoltmek, yoni maktebli gcxsiyyatinin lormalagmasrna isti-
qametlendirmok valideynlar, tarbiyegilar va miiallimlerdan briyiik
ustahq teleb edir. Bu bir heqiqstdir ki, atraf miihitin, dostlar va yaqrd-
lann, kinohlmlarin torbiyavi tasiri daha gticltidiir. Ona gorc da mek-
toblilari har ciir manfi tesirlardan qorumaq har bir miiollimin, vali-
deynin, vstsnda$rn mtiqoddos borcudur. Terbiyeetrnc prosesinin bag-
qa bir xiisusiyyeti onun nsticolarinin gox gec tezahiir etmesidir. Bir 45
daqiqe miiddatinda vetansevarlikdon danrgmaqlrr gagirdi vatensever,
millotsever etmek olmaz. Bunun iigiin uzun illar lazrmdrr. Hala bunun
6zii do tam inandrrrcr olmaya bilar. Tarbiycgide, miiollimde qeti belc
bir fikir, 6qido yaranrr ki, onun torbiye etdiyi u$aq-yeniyetma, genc
esil votanseverdir, millotseverdir. Lakin zsruri ehtiyac olduqda, yani
Vatani qorumaq ehtiyacr yarandrqda miiallim vo terbiyoginin vrten-
sevar hesab etdiyi ganc Vateni qorumaqdan imtina edir, mi.ixtelif
280
bshanelarla horbi xidmatdan boyun._qagrnr. Demali,
s<izlo omoli igin
vahdcti pozulur, nczariyye ils praktika arasrnda
nK. uy.,t,g, ya.ar,..
olo. g9r? de kla.ssikler-pedaqoqtar, filosoflar r;;;;;il"
tecri.ibenin
'UOViit
vahdatini, qarqrhql slaqasini zaiuri. saymrglar.
n4"rli.r, uii.,
pedaqoq va_maarifgi A.Bakrxanov deyirdi
ki, nrrr.llf"ri, recriibe $o-
ran torpaqda ckilsn toxuma banzar. S.$irazi isa
bela'yazudr: clm oxu_
1 rrb. :mel etmrvan adam ver siiriib. toxum ,+rnryr"'rti"giyc
banzar.
Orlclsiz alirn barsrz alaca. clmlsiz zahid qap,r,7
.r""'irr.rr.
alirn balsrz anya bcnzar (<Giliistan>, 'Siti.- ,.Ar".r"S su.rz
sch.250, 260).
r>, l9g7,
Gciriindiiyii kimi. tarbivaermcnin baghca xiisusiyyati
7un tamltgtdlr. Buna gora da tsrbiyeerma omali igle sci_
uzun miiddatli. neticesi gox
gcc gciriinen miirckkab bir orosesdir.
rr.uiyretmi t em' aksiomatik,
h:mda episremik yolla hayaia kegirilir.
Makrabda tadris olunan fcn!q1._va hayata kegirilsn
rerbiysedici ted_
birlarin hamrsr. ugaqtara etmi biliklari, s"gi";'iki.l.;;
_ ;;cib hisslori
id;y;r".;;. ;;uqo1i'n..1,q.,r,.i yu
l:,1,*,r,r:1,:f:,ji11oli,:lPlr."i
Lt,rrrUrurK srnKtoJ (vonr ovredici xarakter nbilik
haqqrndir t...,ltrn,, for_
-froii,nio
masrnda),.ya da aksioloji iapkida (yeni
.. r.t,,n, lo.-
,o:';rqn: i9 o.k nazariyyasi sapgisi nda) "d.V..f
f 9a rdinr.
vl.o.Sablnn (U$aq ve pul,, adlt gerindo qoca
,.. bir kiginin erhindcn
91ry,.lrl kisasini xatvcrca goriirrib sevincati
dcivlctli olacaq lannr zrn n edirck faxrla .J"r;s;
;r-;";;';, lrununta
verdiyi cinayati baga salaraq:
; u;a;;;nus onu,, yul
.. . Dedi: <O[lum, na sart imiq qanun

Ki, buna razr oldu vicdanrn?
Tifli-masum ikan gi1nah etdin,
Kandi vicdanrn tobah etdin.
Niye verdin fanaya dolrulu
Irtikab eyladin bu oEurluEu?
Hig zann ermem. cizlanin-malr
tstzr zangin qrhb, eda ali:
Yox,yox. ofilum, inan ki, xar oluruz.
Orzali - ahli - ruzigar oluruz.
Xain olsan egar bii diinvada.
Irzii,. namusumuz gedai bade;
t..lozumuz miinlahayi-zillatlen
Baxamaz kimsaye xacalotden :
281
Gergi Pul farehfazadrr, o[ul,
Leyk namus Pak bahadrr, o[ul!
Goriindiiyii kimi, bu qeirda msnavi pakhla aid pedaqoji f-rkir mo-

navi deyar baxtmtndan agrq-aydrn (aksiomatik) gokilds telqin edilir.
Lakin <iUgaqlara> qerinda isa pedaqoji hkir dolayr yolla -yeni qssdcn
dumanh qakle sahnmrq lormada, satira, igare va kinayalarle dolu ifada
(epistemik) tarzinda u$afia gatdtrrlrr;
<...Veqt oldu qrxrb kiigada covlan edesiz siz,

Hsrcayi gazib, hsr ycri seyran edasiz siz,
Cengii cedelii qaratii talan edesiz siz.
Her cilde girib, alemi viran edasiz siz.
Giinde atasrz bir nega patrant, upaqlar!
Ta oyranesiz Siveyi-dovanr, ugaqlar!
Voqt otdu hevas etmsyssiz msktobe, derse
Telim alasrz har no ki, alamde beterso,
Xeyri buraxrb, exz edasiz har ne zorerse,
Mail olasrz har i$e kim, fttnesc, sargo,
Adet qrlasrz, harzsvii hedyant, ugaqlar!
Siz neyleyersiniz moktabi, mollanr ugaqlar!
Belelikla, iimumtehsil makteblarinds tedris olunan fanlar, srrf elmi-

pedaqoji eserler toplusu olmasa da, daqrdrfr maqsad va hoyata kegir-
diyi vezifolor etibarilo tam pedaqoji problemlar arsenahna daxil ol-
maqla, goxgalarh pedaqoji fenomen kimi pedaqoji irsda cizlorina max-
sus m<ivqe tuturlar. Tedris olunan fenlor ham epistemik, ham de
aksioloji baxrmdan tsrbiyaetmo igini hayata kegirir. Respublikanrn
miisteqillik yotu ils iraliladiyi miiasir gsraitde ganc neslin menavi ce-
hetdon terbiye olunmast daha gticlii viisat almahdrr. Qiinki indi mus-
teqil Azarbaycan Respublikasrnln heyat gergokliyi insandan yiiksak
manevi dayerlara, o ctimladon, birlik, homreylik. doslluq, amakdaghq'
xslqilik, begarilik, qeyrstlilik, tarixilik, millilik, \'etane, xalqa vs do!-
ma torpafia baflrhq, Milli orduya mehabbat, diigmene nifrat vo s
keyfiyyetlerla terbiye olunmahdrr. Olmoz gair S.Vur[un demigkcn.
<badii sciz uqaqda merdliyi, qehremanh[r gafaqlendirmayi bacardrgr
kimi, onu ziilmatlarden, tufanlardan, firtrnalardan kegirmaye, miiha-
rizeya, inkigaf ve taraqqiya hazrrlamahdrr. Ugaqlarrmrz sevinmrkl:r
282
yana$I, pori$an olmaga, giilnakle berabrr aflamala. miitms.ir olma_
!a da ahgmahdrr>.
Xtisusen, son illcrda respublikanrn Milli istiqlaliyyot uErundir
aparclrSt milbarizcsi, 20 Yanvar faciasi, ermani fagizrninin algaq cina_
yotkarhglnln mahiyycti donc-dono izah olunmahdrr. Milli
I
eehr:rnran_
Iara, gchid olul ve qzlanmrzrn driyi.ig giicaetlarins, Dalhq
Qarabaga,
Xocah soyqrrrmrna, xcyanatkarhq neticasinin qurbam ohnug gozci
gLr;aya, Qartal yuvasr Lagrna dair qiymatli fikiilerdon maktcblilorin
trrbiyc olunmasr iginda yerli-yerindo istifado edilmaliclir. Maktoblori_
r.nizdo gahgan mtie llimlarirniz dersde badii asarlerdcn istifade edarkan.
Scmad Vurlunun vaxtilc dediyi kirni. <xalqrmrzrn varhfirnr sadcce ar_
drcrl bir;okildc kcgrnek dcyil. onun mcnevi hoyatrnr boytik viiqar ve
iftixal hissi ila tarcnnirm etmalidir. Bu o demakdir ki, oita. yo*rd ali
tshsilli bir genc Vaqifin bol,tik bir gair olmasrnr, Cavangirin b.;ytik bl.
qchraman olmasrnr oyrcndiyi zamztn, onlann azorbaycanh olmalan,
Azsrbaycan torp:r[rnda yaranmalan ile faxr etrnalidir>i.
<Bizirr qehrcmanltq tariximizi tadris edan miiallimlorimiz tarixi vo
iclimai hadisclcrdan, bu vc ya digcr qahramanur fcaliyyetinden bahs
e dan vaxt onlan
l,alnrz siyasi va ictirnai bir xadim kimi gostcrmcklo
kilayatlenmayarek. o qchramanlarrn miixtclif hayat salinclcrindon.
avn-ayn seciyyclcrindcn, zcivqlarindan, adet vc moi$et qaydalarrndan,
har birinin yagamrg oldulu iztirab vc scvinc zamanlarin-dan canh va
toravotli sohbatler etmolidir>. Bels olduqda pedaqoji proses ciz vczi_
lasini daha yaxgr ycrino yetirmiq olur, <UEiq xryih^ ag buludlann
caroyanlna qogulub ugur, ayh gecelerda sayn$an ulduzlar igindo ge_
zib soyahet edir, aya qalxrr, giinsglc dolur, dcrin daryalarda qcvias
kimi iiziir, kcgilmez ormanlardan, dalhq vo qayalqlardan ciz zeif
alaqlan ile kcgir, gillcr va pclanglarla poncelaqir>>. Tcrbiycnin bir.xii_
susil,yoti dc onun ziddiyyetli olmasrdrr. Tarbiye mahiyyci etibarila lo_
zil vr raziklir. gagirdin ciyrandiklcri, miigahida ctdilisri hadisolarle
hoyati faktlann bir-birina uy}un olmamasrdrr. $agird kitabda oxu_
dugunun. maktobda rivrendi;,inin tam aksini ictimai hayatda gririir.
Jctimai normalarrn manovi vc hiiqr-rqi baxrmdan pozulmisrnrn, axlaqi
r':rzilliyin :;ahidi olur.
I-akin xalqtnrrzrn hcyat tcrzi, snantleri, Milli irsi, ululanmrzrn.
rltirlrik trhkkiir sahiblcrinin hikrnatli kolamlar.r. oyiid v:r nasihotlori
f iiksrk_ mrnevi da1,al olaraq yetigrnckda olan gonc ncslin cxlaq cchat-
dan tl bil a olunmasrncla qiidratli cir.nck roluru oynayrr. Lcyaqetli va_
rislcl vcti;;dirrnok herni;c tcrbiyaetmcnin qayosi vc arrah olrnujdur.
283
Xalqrn fezilet saydr[r oxlaqi keyfiyyotler. adebiyyatda' o ciimlodan'
,,..o'iJitto.o.rda badil qakilde taisnniim olunur va ganc neslin tarbi-
;U;;
'bavcan
i;i;d. iona-dona istilada olunur' Maselen, zahmatke$ Azar- vs bu
xalqr Voten., ana torpafa hamige derin hormat.baslamiq
r"jfrrUt"iiirf"rinin bayatrlannda, nafrllannda, alalat.sozlerinde'geldim' imana
-.ic.,.fim'tokraritakrar qcyd etmiql:r: -".v?J'n?
)".6 .*irir"rinae
bildim burant>' <Gcz-
-liJi.r, gazdim tliinyanr' cannct
qarib <ilka. olmaye Vatan yax$l> '
'"'vr[6.r"tfit
ircve
kimi mardlik. igidlik da xalq 'arcfindan yiiksok qiy-
-";;;i;iili;Jir. <igid oful diiemona cvihn-ea> ve.s Ytiksak manovi
;ry*i;;r; ;i"; bu Iiir k-cvfivvatlsr' xalqrn lczitet hesab etdivi cbodi-
nedaooii fikirlard ir.
''Eiliit, iovazokarhq, alsaqqala ehtiram qabilli .menavi dayarlar
trr;iy;;# igincla rntihilm y.. trt,. Bu keyfiyyetlar
onun
insanrn ;cxsiyyet
hormatinin artma-
tiai'u"ut-uun,n, cemiyyot iizvlcri arastnda
,r.nrn ;rtit ,r,"t ur,,r, ayiinlaqdrnr, ugaqlarcia a[saqqal
ve a[birgcklsrr
ytrtrJ hissi ierbil'c cdir' Mosolan' <Boyiiya hormel hsmiqo
i,".iLAi.r,"n,iro-
<Hamtya hdrmat ct ki, hormatin olsun>, <Bciyiiksiiz cv vi-
qalar>' <Usta-
;;; q;i".,,. <lli;yik soziina baxmayan boyiira-boyiire
;;;Jt; baxanin gozlerina qan damar> ve sruhunda miidrik xalq kolanrla-
terbiye edir'
- -i"riirt siqlati igaqlan hamin nlimunelar
nnrn.*u
sayilan manavi keylryystlcr uqaqlann h.e9a diiqscaklsri 9c-
kilde, maraqir, celbedici, siijet va obrazlar vasitasilc taqdim olunduq-
giiclil tosir gostarir'
-- o"fu"n qrlbinr, .*luqtoa, tsfokktiriino
a"
qcyrctlilik'
o;;t., ,ahmai" Uagtrtrq, insana mahobbet, hatalhq' miiasir
dostluqia sedaqatli olmaq ve s fazil sxlaqi keyliyyatler tor-
biyeetmanin
--'ejayunulrq, ruhunu tagkil edir'
alicenabhq, matanattilik, tomkinlilik, sexavatlilik' va-
falrlfr, sadiqlik, edebli ve marifatli olmaq, dtizliik, dofma yurdunu'
oiun'iu.i*i"i, ana torpagr, yaqadrlr olkani va onun ahalisini sevmek'
iryut,n,, .ur,n, ,. qinrnr hemin yurdun, torpalrn, .olkenin' xalqrn
,.idrti ,, xo$boxtliyi ufrunda miibarizeya hasr otn]ok,-v'tanin bora-
ketli g6llarine, tebii milii sorvoti olan da[larma gamenina' ntcSasinr'
Jrnirin", gdllarino, gaylanna, diizlorine vurlun olmaq,-Vetanin 9i9ak-
t'*.rsi iiitin slinden'gsleni etmak va lazrm geldikda Veten yolunda
msrdlikle, ladakarhqla miibariza aparmafa, hatta cantndan kegmcya
hazr. olmaq milli terbiyamizde dorin insani hisslerdir' Insanrn loya-
qoti onun ne deraceda vetansever olmast ile <ilgiiliir; adamrn dolma
ei-obasr, ana Vatani olmasa o, tam xo$boxt ola bilmez;
qtrbat vatan
284
ola bilmoz; vatena xayanat etmak yaramaz; vatendan aziz heq bir fey
yoxdur; <Vatsni sevmeyen insan olmaz, olsa da o gaxsda vicdan ol-
maz> (A.Sahhet) vs s.
Fazilatlar ruhunda apanlan tarbiya bunu da oyratmelidir ki, Va-
tcni sevmek-ham da onun diigmanlarine darin nifrat baslamckdir;
aqillarin dili ile desak, <Diigmanin haltna yanmaq olmaz>, <Diiqmana
.uiib gr*un diigman sayrlar>,, 'nilantn af,ina da lanat,-qarasrda da>,
<itla dost ol, gomafir alindan qoyma>, <Diigman aciz olsa da, ehtiyatr
aldan qoyma>.
Oxliqi leziletlerin, yiiksak menavi dayarlerin nedan ibarat olmast-
nr, hansi cahat va xiisusiyystlarla saciyyatandiyini ve insan iigiin eha-
miyyatini ugaqlarrn bilik seviyyasine mtinasib Eakilde onlara gatdrr-
maq lazrmdrr.
Fazil keyfiyyattarin yiiksak deyera malik oldulunu va zaruriliyini
qabanq qotilde ugaqlara gatdrrmaq iigiin hsmin keyfiyyatlarin aks
qtitUiinii ieEkil edon rszil sifotlorin mahiyyatini de onlara baqa salmaq
vacibdir. Xabislik, namardlik' tanbollik, yalanqrhq, satqrnhq, xainlik,
qorxaqhq, acgozti.ik, bogbolazhq, Iovfahq, xasislik, paxrlhq, insafsrz-
liq va i. bele iazil sifetlarin insanhfa laks gatirdiyini, gsxsiyyetini, [e-
yaqotini hega endirdiyini. ba$ariyyata ziyan vurdufunu ugaqlara
iayiqince
-
baqa saldrqda onlan hamin rezil silotlerdcn uzaqlaqdtnr'
I'i.Tusi <Oxlaqi-Nasir> eserinde afayanahq, cdalctlilik, qogaqhq,
alicanabhq, mstanatli olmaq, tarrkinlilik, dtiziimlirli-rk, sadelik' saxa-
va'.lilik, xeyirxahtrq, valahhq, ameksevsrlik qabilli keyfiyyatlari lazil
dsyarlar kimi qiymetlsndirmiqdir. Eyni zamanda o, rezalatlardan de
boirs etmi;, yalangrh[r, cliayriliyi, kobudluIu, girkin iglerla me9lul ol-
ma[r, he1'251211gr, israfgrhlr, riyakarhfr, lovfah[r razil sifatlar kimi
pislamiqdir.
'
A.Bakrxanovun da <Kitabi-nasihat> asarinda oks etdirdiyi 102 ne-
sihati yazmaqda maqsedi ganc nasli pis cmallcrden gakindirmek.
uqaqlart cmays, zehmeto, ahn tsrinc ahgdrrmaq. onlarda sn yax$l cx-
keyl-ryyetleri lormalaqdrrmaq olmugdur.
laqi-Azaibaycan
maarifpsrvarlarindan M.T Sidqi de maktablilarin ex-
laq cehetden tarbiye olunmastna xiisusi qaylr ile yanaqmtqdrr' Onun
ul.iiimuneyi axlaqi>, <Tenviri-afkar>, <Hakimano s<izlori>, <Makto-
bitarbiys> va <Sagirdlar iigiin odeb qaydalan>> eserlarinda axlaq tarbi-
yesins aid hkirler bu giin ds kigikyaqh mektablilerin -exlaq cehetdon
icrbiye otunmasrnda deyerli ahamiyyat kesb edir. M T Sidqi axlaqi
silctteri fazilstli va razaletli (<Niimuneyi-axlaq>) olmaqla iki yera
28s
h(;lntit). ()nlitrrn rnahiyyatini aydrn, inandrlcr dildc tasvir etmigrJir.
\lr..il tcriqi ils, <Qeylatli vc aahgqan u$aq), (ecyretsiz vc tanbal
rr1.re1>, <<Ocbbli va tcrbiyesiz ugaq>, <Doflugu ugaq), <yalangr ugaq>
r o s. hekayalcrini gostsnnok olar. <Dolrugu ugaq> hekaycsinda miial_
lif vuzrr: <Dolruguluq bir sifatdir ki, insanrn nicatrna ve saadatina
sobrl) oluD. <Yalangr u$aq)da yazrr: <Ey monim dolri'tgu $agird-
lcrirn!> Insaniyyotin awalinci vezilasi'yalan danrqmaqdan pahriz va
nicat etnrckdir. Mcbada!, rnebads! Yalangrhlr adat edesiniz, giinki ya-
lan9r. Allahrn diiqmenidir>.
Fczilot sayrlan axlaqi keyfiyyatlar, Azsrbaycan xalqrnrn milli-ma_
nrvi dayarleri u$aqlann terbiye olunmasrnda baghca yer tutur. Bu
doycrlar asrlordan-asrlcrc formalagmrg, qorllnmu$ vc daha da zangin_
la;;ntiqdir. Xcyir, vicdan. garef, bor.c, insaf, adalot, leyaqet, namns,
qeyrct, abrr-hcya, halalhq, tevazrikarhq, scmimiyyat ve s. Jxlaqi anla_
yrglarr xalqrmrz tarix boyu qiymatli sarvet kimi qoruyub saxLrnata
gahqmrqdrr. Oxlaqi daycrler xalqrmrzrn yiikssk zeki saliblcri, nrtidik
pedaqoqlan, momin va miiqeddas qaxsleri tarafindan zaman_zarnan
yaradrlmrg vc moneviyyatln, ictimai gi.iurun bir formasr kimi nesil<lsn_
nasla citiiriilmiigdiir. Mchz bu axlaqi dcycrlcri dark etmak va tor_
biyaetma sistemindc heyata kcgirmaklo inkiqalda olan gsnc ncslin
larbiyssini milli zemindc qura bilarik. Ululanmrzrn miieyysnlsgdirdiyi
bu tarbiye irsini ornek gottirmakla ugaqlan fezilet bildiran axlaqi mii_
nasibetlor ruhunda terbiyc etmck olar ve lazrmdrr.
Insanrn insana, crnayc, tayfaya, qobilaya, millete, cemiyysta, Va_
tsna, tabiata vo biltovlirkda bcgsriyysts mtinasiboti hcmiga isrbiyeet_
monin naticasindan asrh olmu$dur; menavi keyhyyatler tarbiyeltma
prosesinda agrlanrb lormalagrr. $agirdlerdc cxlaqi keyfiyyatlar onlarrn
tobicta, Vatano, xalqa, ccmiyyato, emeye, rjzlarino, bagqalarrna va at_
raf rniihite miinasibctlarinda miiayyonlegir. Onlar neca-diigtiniirlarsa,
neca tesewiir cdirlarso miinasibetlari de harnin lormada tazahiir edir.
Uqalrn va iimumiyyotle, tnsanrn giindelik hayat tarzi, fealiyyeti axlaqi
dsyarlerls miicyl,anlcgdirilir. Maselan, adam gtindelik hayatda hci
hansr hal v6 horokcti: bu xeyir.dir, ya gcrdir, gcreflidir ya pareflsizdir:
Ieyaqallidir, ya leyaqetsizdir; qabiliyyctlidir, ya qabiliyysrsizdir; qo,_
ratlidir, ya qeyrstsizdir, adalarlidir, ya odalstsizdii; insalirdrr, ya inial._
srzdrr; merddir, ya namarddir; halaldrr, ya haramdrr; afrlhdrr, ya a[tl-
srzdrr; morifotlidir, ya meriletsizdir; sdsblidir, ya edabsizdir; heyal,J,r.
ya heyasrzdrr; abrrhdrr, ya abrrszdrr; ismatlidir, ya ismatsizdir: n;r_
musludur, ya namussuzdur; necibdir, ya nanacibdir; nozakatlitlrr. r.r
286
nezaketsizdir; tavazcikardrr, ya lovfadrr; saxavetlidir, ya xasisdir;
qanaatcildir, ya isralgrdrr; xeyirxahdrr, ya bedxahdrr; qaylrkegdir, ya
laqeyddir; mehribandrr, ya paxrldrr; dostdur, ya di.igmandir; adildir,
ya zahmdrr; alidir, ya algaqdrr; aqildir, ya cahildir; kamildir, ya na-
dandrr; cesurdur, ya qorxaqdrr; qogaqdlr, ya afeldir; zahmatkegdir,. ya
tiifeylidir; iggiizardrr, ya avaradrr; gah$qandrr, ya fersizdir; vafahdrr,
ya vefaszdrr; sedaqotlidir, ya sadaqetsizdir; vatansevardir, ya fora-
ridir: samimidir, ya xaindir; nefsi toxdur, ya tamahkardrr; sadiqdir,
ya satqrndrr; xeyriyyagidir, ya qenimetgidir; vicdanhdrr, ya vicdansz-
drr; insansevardir ya ziilmkardrr; faydahdrr, ya ziyankardrr; feziletdir,
ya razilatdir, - deye qiymetlandirarkan hemin ha[ vs harekatlers axlaqi
cehatdon yana$mrg oluruq. Nacib exlaqi keyhyyetler biitdvliikda
xalqrn mancvi deyeridir va ganc naslin tarbiyo olunmasrnda, maktab-
lilerin reftar va fealiyyatinds onlara riayet olunmasr terbiyaetmonin
zaruri teleblerindendir.
Belolikla, tarbiyeetma miirekkab, goxamilli, ziddiyyetli bir proses-
dir. Ona g<ira da torbiyegi ve miiallimden, valideynlerdan ugaqlan tar-
biya ederken b<iyiik say va diqqat teleb olunur. Onlar ciz horeketlerina
daim di.izgiin nazaret etmeyi bacarmahdrrlar. Tsrbiyaetme hamiga
r-rga[rn fealiyyatinin diizgtin taEkili, onun mtiasir medeniyyetle foal
qarErhqh alaqesinin temin edilmesi, onun heyattntn medeni mezmunla
doldurulmasr prosesidir. $agird oziinii mehz, bele qargrhqh elaqelor
prosesinda dsrk edir, hoyat faktlan ve hadisslorinin mahiyyatini an-
layr, oz <meninin> formalagmasrna gahgrr. Yani, bu gatin trrbiyeet-
ma prosesindo qagirdlarda aqido formala$rr. Oqids iso bilik, inam vo
praktik faaliyyetin qaynafrdrr. Burada gagirdlerin yeni tafekktir vs
davranrgrnrn iig miih0m obyektiv komponenti <jz oksini taprr. Oqids
insanrn heyatda yerine yetirmeye cehd eldiyi ideyanrn heqiqste gev-
rilmasina darin inamdrr.
Torbiysetmanin an vacib mesalelorinden biri da, pedaqoji anlayrg
kimi terbiyenin mezmun va nailiyyatinin nedon ibaret olmasrnr bil-
mok Qox vacibdir.
Pedaqoji edebiyyatlarrn hamrsrnda terbiyanin mahiyyeti inkigaf ef
dirma, orsaya gatdrrma, hayata hazrrlama manasrnda izah olunur. Bu
haqiqeten da beledir. Terbiye-arab sdzii olaraq manasr inkigaf etdir-
mak anlaygrdrr. Bu mezmun torbiyenin terkib hisselarinda de aydtn
gciriiniir.
Nadanse, indiye Qedar mdvcud pedaqoji adabiyyatlarda tarbiya
miisteqil pedaqoji proses kimi qabul olunaraq davranrg qaydalan,
| 287
axlaq anlay$r kimi qorh olunur. Qox qaribe bir paradoks meydana
gelir. agarierbiye, haqiqsten, davrantg. exlaq anlaylgrdrrsa, onda tarbi-
G6-
!"nin ayrt"a tarkib hissesi olan <exlaq tarbiyas > neya lazrmdrr?! ise
.iinOiiyii kimi, terbiye iimumi inkigaf anlaytqtdrr' Oxlaq .terbiyasi
t:rbivanin miisteqil tarkib hissalarindan biri olaraq mahz davranr5. iin-
siyysi, adeb qanunlarrndan bahs edan lezil manada axlaqi inkigaldrr'
' 'Maraql,
burasrndadlr ki, indiye qeder movcud olan .pedaqogika
dorsliktarinde tarbiye, manevi tarbiya, sxlaq tarbiyosi eyni -mazmunda
izah olunur. Halbuki, tarbiyanin tarkib hissslarine diqqetlo nozer sa-
fuoau U, mezmun fcrqi aydrn baga diiqiiliir' Ogar terbiye mazmun eti-
Larr ila milxtalif tsrkit hissalarina boliiniirsa, demoli, tarbiya heg da
.ud"", dou.o.rtg qaydalan deyil. Tarbiya aqli, exlaqi, .hziki-hzioloji'
estetik, iqtisadi:siyasi, hiiquqi cahatden inkigaletdirmakdir'
Seto tir hertarafli inkigafi, giibhasiz, tehsil
(bilik) ve talim vasitesi
ile hoyata kegirmak miimkiindiir. Mehz itler boyu tacriibada pedaqoji
baxmayaraq, telim' tarbiyc'
f ror"tin bu mezmunda m<ivcud olmaslna
ichsilin elmi_nszori izahrnda yanhghfa yot verilib. Tacriibe isbat edir
ki, pedaqoji proses vahiddir ve onun terkib hissaleri ayn-aynhqda
orolt tiri movcud deyil. Telim prosesinin tasiri ila terbiyc proscsi
inkisaf prosesi) gedir. iarbiye praktik halda aynca bir proscs kimi
movcua deyil. Ta-rbiyc (inkiEafl intellektin ozirndo-' insan orqanizmir
-
J, eedrn ,oli, axlaqi, {iziki, psixi, fizioloji inkigal prosesidir' Bu so-

irU?"n O, talimin iasiri ila yaranan inkigal (tsrbiye) keyfiyyat eti-
barilamiixtetifolur'Yeniherbirqexsfardiimkanlarrndanastlrolaraq
inkigal edir. Tslim sadaca m6vcud olan imkanr inkigaf etdirir' Oger
bu inkigafetme imkanr yoxdursa, demali, tslim miimkiin olmayan im-
kanr <izil inkiEal etdira bilmez. Goriindiiyii kimi, msqscd tarbiys
asrh olaraq.tclim va tehsil
tinf<iSa0 etdirmekdir. Mshz bu meqsedden
)r.rii t ut kimi meydana grxrr' Tecriiba isbat edir ki, hcqiqaten' ba-
carrq, verdiE vs adetteri formalaqdtrmaq, inkigaf etdirmak, miivafiq
tahsits lUitillere) yiyslenmek iigiin talim vacibdir' Mahz talim vasita-
site ganc nssli eqii,'axlaqi, hziki, estetik, iqtisadi, siyasi,- ekoloji'
hii-
quqi nriotoji, psixoloji, menevi biliklore yiyelandirmekle inkigaf et-
iirmak mtimktindiir. bu inkigaf mexanizminin haqiqiliyina inanmaq
tigiin sadece olaraq uqaq ba[galarrnda aparrlan ma9[alslera vr iimum-
tehsil moktablarinds tedris olunan fanlars nazar salsaq gtirarik ki, bu
fenlar esastnda teqkil olunan telim, hoqiqatan, tarbiyenin tarkib hisss-
lsrini hayata kegirir.
288
Mcivcud pedaqoji edebiyyatlarda terbiya mazmun etibarile genig
petlaqoji, genif sosial ve dar menada garh olunur. Olbatts, tsrbiysni
belo mezmunda izah etmakle razrlagmaq olmaz. Qiinki genig manada
terbiya haqqrnda ytiriidiilen fikir eyni qayda ile dar mana iigiin dc
soylanilir. Tcrbiyanin ela bir terkib hissasi yoxdur ki, onu dar manada
gotilrmek mLrmkiln olsun. Tarbiysnin har hansr tarkib hissesini gcitiir-
sck gorcrik ki. bunlann her birinda biitiin torkib hissalarinin alamet-
leri var va bunlar biri-birindcn tecrid olunmug halda mrivcud deyil.
Yoni cla bir fiziki, estetik, omak, ekoloji terbiya yoxdur ki, orada a[rl,
axlaq, g<izallik, fiziki hal, amak faaliyyati olmasrn. Ogsr sosial manada
iqlanan tcrbiya anlayrgrnr pedaqoji menada iqlenan tarbiya anlayrgr ile
miiqayise etsak, gorarik ki, bunlarrn arasrnda heg bir farq yoxdur.
Onda deya bilarik ki, haqiqotan, tarbiyanin sosial va dar manasr yox-
dur. Genig monada iglsnan terbiye anlayrgr yalnrz sosial talebatdrr.
Lakin genig anlayrq olan terbiyo mezmun etiban ile fazil vc y,a razil
olur. Biitiin hallarda tarbiya tolim vasitesi ilc ya aksiornatik, ya da
epistemik formada heyata kegirilir. Demeli, terbiya (inki$a| ralim
prosesinde uqaqlarda miioyyen bilik, bacanq, vardig, inam, eqida,
adatlor formalaqaraq, kemiyyet ve keyfryyat dayigikliklari yaranrr, bu
da rniisteqil faaliyyet zamanr onlann diiqiinca terzi. exlaqi miinasibet-
lorini hziki, psixoloji cehctden fezil vs ya rszil olmaqla <izlsrine-
r.noxsus formada tezahiir edir.
12.2. Tarbiyaetme prosesinin qanunauyfiunluqlarr
Carniyyatde hadisslor miieyyan qanunauyEunluqlar asasrnda bag

t'crir. Tarbiyaetme da comiyyotin ictimai hadisasi oldufundan onun
riziincmoxsus qanunauygunluqlan vardrr. Tsrbiyaetmenin qanunauy-
!unluqlarr obyektivdir, ysni subyektin iradesindan asrh deyildir. Tar-
biyaetmanin qanunauylunluqlannr miiayyan etmek pedaqoji fealiy-
yatin ideal planrnrn asasrnr tegkil edir va tarbiyaetms praktikasrnrn
tanzimlayicilarini agkar edir. Ona g6ra da tarbiyeetmenin qanunauy-
!unluqlannr bilmek vacibdir. Terbiya prosesinin a$aErdakr qanuna-
uy[unluqlarr vardrr:
l. Uqagn tarbiye olunmasr ciziiniin qexsi sosial-psixoloji fsalh[r ile
bag verir. Onun hsraketlori imkanlarrna uylun olmahdrr. O, yalnz
hcmin d6vrda neyi ed6 bilirso, onu da icra etmalidir. $iibhssiz ki, feal
faaliyyat prosesinde onun fiziki va ruhi keyfiyyatlari inkigaf edir. Her
c_iir torbiyaetme fealhq gsraitinda bag verir, fiziki inkigaf hziki
289
va davrantq Yasitasile, in.
tamrinlerle, msnevi inkigaf menevi hsrekat gdzel-
i"ii"t*.T rittrs.r fikri faalhq p,iyomlan ila, g6zalliya mahebbat
likla qargrhqli alaqada teqakkiil taprr. Maraqhall .\i' u1 qanunauy-
p,rrtui, 'hamrdan'awal ugaqlar bitir. Onlar <ciddi>r mirallimi daha
ve hemiga
Eo* r!ivirf".. Bazan onlar deyirlar: <Siz bizimla ciddi olunl>
:;;;i;,k;t olan ve onlairn inkiEafina tesir edan, qabilivvstlerini
inkital etdi.an miiallimlera daha gox minnatdar olurlar' Bu qanu-
xalqtmz bir atalar sciziinda gox gdzel ifada etmigdir:
""rirgr"ftg"
uegaaan yanrnda otur. giildiiran yantnda olurma)
ielableida meyarln va normanln gozlenilmasi ugaqlann foalh[rmn
i.ki;lt* asash iokitds tasir etmakle, mtiollimden da boyiik ustaltq
yaradtr' Bu gerginliyi
;il-.dt. itinti uiuq iigiin har ciir iE garginlik
iJtrgu, ,ti-utu gevirmak isa miiellimden' terbiyeqiden auhdrr'
^--ir?Uiyr"i,
biiinci qanunauylunlulu uqaq hayatrm fealiyyet asa-
"'-i. quimaq, inkigaf
srnda etdirmek laztmdtr'
iis"qf"ii, fealiyysti terbiyaetme prosesinda.dayigmakda olan
t"fJutiJ.fi seciyyelenir. Bu isi o demekdir ki' her bir inkiEaf maqamda
et-
;k;;;i;i;; i"t"6ouo. meydana gtxtr va hsmin telabatlarr
[ii.il r^rLa". Miiallim faaliyyot sistemini ele qurmaltdrr ki' uqaq-
lar yeni telebatlarla qarqrlagrb hemin talabatla'1 Y,:t'n-t yetrrmeya
gtistarir ki' miiallim-tarbiyaqi ha-
iutrg.,ntur. Ustahq o zaman 6ziinfi Miiellim-
liiri tetabatr n. t.i, n" da gec deyil, diiz vaxtrnda odayir'onda mek-
,"rlir".i sasirdlarin yeni telebatlann 6damakde gecikirsa'
i"tiir'"ii.'oi r, talabatrm tesadiifl or osastnda 6dameya 9a19rr'
5il"tt., U" material heg de hamiqe xeyirxah ve layaqetli olmur'
"f,,iyacrn Buna
It., a" -tirtti*-tarbiysgi telebatlar sistemindaki an kigik deyigiklik-
I"".i;;;.Ji ", miivafq iedbirlsr hevata keqirmelidir' Aktual talebat-
iuririnerar"td" saxlamlmasr gaxsiyyetda otan tabii va sosial ziddiyyet
iriin lu.g"r"t asanhqla ala bilsr' Hemin qanunauy[unlufiu nezera
ufuo t'rtUiy+i, miiallim yaxqr miiallimdir, yaxqr. terbiyegidir' Bela
heyatrnda tedricon ne baq verdiyini izleya
-ti"fm, tarbiyaiveugaqlarin
nozarat edir'
-.. hesaba alrr
bilir,
ikir.i qanunauy[unluq bela bir postlatla (postlat latrn sozti olub-
talab olunan demetai.; ifide edilir: yeni talabat va maraqlart
insantn
terbiys olunmastntn her maqamtnda nsz:ra almaq-lazrmdtr'
3.'Fealiyyat vasitasile gsxsiyyetin inkigafi u;alrn haztr olmamast
problemini qar$lya qolur. Ugaq heg de hazrr bacartq ve verdiglsrle
lo[ulmur. uunii" ugiq hayatda tadricen qazarur ve uqafrn uqaqhq
doirii digar canhya nisbatan gox uzun gekir' Buna gore ds uqaft
290
m_iistaqil hayata hazrrlamaq iigiin xiisusi fealiyyot proqramr olmahdrr.
Ilk merhaleda miiellimin faalhfir ugapn feallsrndin iisti.in olur. Me_
salcn, miiallim biittinliikde musiqi asorini oxuyur, ugaqlar iss onun
neqaratini tekrar edirlar. Belelikle, uga[rn fealhq oo.masr tadrican
attrr, yiiksak hadda gatrr. Artrq u$aq laaliyyatin iubyekti kimi grxrq
edirsa, rizlari qakil gakir, masela ve misallan hell edii, tamaga tegkii
edir_, el yazmasrnda jurnal buraxrr, mahnr oxuyur, reqs edir, gtil_
gigak, a[ac ekir, mebellarin tozunu ahr, qonaqlan qabul idir u.'rlilk
marholo unudulur, ugaqlar bels hesab edirler ki, her hansr bir igin
togkili va hcyata kegirilmesi onlann tepebbiisti ile bag verir. Faaliyyat
zamanr miisteqilliyin tegkili uqaqlara <jzlarini hiss etmeva. dark eG
maya komak edir, <izlarini faaliyyarin subyekti hesab edirlor. Bu isa
qaxsiyyctin ssrbast yaradrcr gekilda inkigafrnda miihiim yer rutur.
Uga[rn <iziine inamrna, faalhlrna, irziinda eks olunan sevincina, igla
neca maraqh megluliyyetina g<irs miiallim ciziiniin sey va cahdini
azalda bilir, tagabbiisii ugaqlara vere bilir, igin alrrhlrni onlann giy_
nina qoya bilir.
Belslikla, torbiyaetms prosesinin qanunauylunlufunun tigiincii
postulatl bele ifade edila bilar: faaliyyetin evvelinde miiellimin- gaxsi
sayi ve fealhq iistiinliiyii zaruridir.
4. $axsiyyotin intensiv fealiyyat prosesinde inkigafrnrn asasrnr onun
daxili vaziyyeti ve obyektin faaliyyatine, servetlerina miinasibati tagkil
etjir. Yalnrz mahabbat v6 qayEr u;a[rn azad ve sorbest inkiqafina
;3iait yaradlr. Lakin gox adam ugalr sevmayi bacarmrr. polyak he_
,rimi vs pedaqoqu Y.Kor.gak meselsnin asl mahiyyatini
gox g6zol ifa_
da etmigdir. <Ugaqlan neca sevmali?>. Moselani pedaqoji texnologiya
vr pedaqc'ji sonot6 y6naltdikda ugaS sevmayi bacarmaq lazrmdir.
Liga[a mehebbet no demakdir? Ona k<jmak et,,,,k. xeyirxahhq g<ister-
mak, dacol herakatlari balrglamaq, onu baga dii;mek, pis vi kobud
horeketlcr.' n qorumaq, mi.ilayim, nazaketli ohl:ri,. maraqh alemin,
diinyanrn srrrini oyretmsk. Pegakar pedaqoq bela mahsbbeta hazrr
olur. Olbette, bunu ana mehobboti ile qargr-qargrya qoymaq olmaz.
-belo
Ana mahebbeti mtqeddasdir, unikaldrr, qedevrdir. pedaqoq bir
mahebbetle miisabiqaye girmez.
Uga[a xog miinasibet baslamek hala onu sevmok, ona qaylr gdster-
mek demek deyil. U9a!a qrupda, sinifde maksimum mehabbo,iqlimi
yaratmaq laamdrr. Uga[r sevmek onun ya$amaq hiiququnu taidiq
etmak demakdir. Mi.iellim ugalrn veziyyetini, gexsiyyotin konkrei
melumatlannr nezara almahdtr. Briyiik rus pedaqoqu K.D.Uginski
291
ki' sinif yorulub' fikri kanara
haqlr olaraq deyirdi ki, <Siz hiss etlirsiniz
basla.yr' lor hanv bir
vttvrntr, i)lgi)n iSlayir, asnam)' xwla suluqlar.
trli'*'iri1"rg,'Jlti"an, di)sacak' q vvalar dz
vn:n' h" siv qavdava
baslayacaqlar'
,,,,i,.t onttdacau ,, ,soq,o'l 'vualii' k'imi
t;:;;,ii i;' islamaya
x g 6 z a t v as i t a'
i;;;', t Lnii:'i v a o na atong dar tt q v e r anê-o
<Azarnagr''.1953 ' sah l63)'
,?ir',. (Seqilmil pcdaqolr aserteri' Bakr'
"" ill"il'"r, iituiva etmat< tol'mdtt ki' o' ozii ila lexr elsin Uqaq
6#:":;;;;; il;kil Lomonosovu <<rus Bekonu>> adlandtran-
laraoezebladeyirdi:<o,.u.Lomonosovudur,bagqaciirolabil-
[:;,,.ffiffJ;-itai' r'i, har kesin hevatda <iz veri var va o' hamin
yeri tutmafa laYiq olmahdrr'
d6rdiincii postulatr
Terbiyaetme prosesl qanunauy!unlu!unun
miinasibet' mehabbat avsz
beledir: ugala homret, qaylt' xeyirxah
olunmazdtr.
i. tr'tiisteqittiyin va psixoloji emanslpasrya u$iafrn tarbiya
"-..'s"ii inkiqafr sosil,]1111t iiqiin maq-
.r"ivv"' verir' $axsivvstin
"l;.;;;
sadyonlii lasir. monevl zanginla5ma'
miasir comiyyatin madani haya-
trna hazrrlanmast muayyan qadar pedaqoji.
p:!+alllq|an kenarda
""fi"'i;;;;; ;;$, lii*"t"itn taiiri altrnda ozlerini hiss etmeme-
iiiiiJilr;dvrr. Iiu barede pedaqogika tarixinda istenilon qsdor
niimunelara rast golmak olg;
fsaliyyatlo temin edilir' Miial-
-slgi'i, gizli movqe[i qargrtrqh
Pedaqoqun <gizli
ri* 'n-r.iar.i ..iuastlik verir ki' onun daxili alemi. tam. aqrlsrn' ya-
iislubda
i,,], avdrn olsun. Miiellim ugafia demokrarik
^^ aEkarlanmastna Sorait vara-
Hfi.';;;;;;rui,n'n utittin galarlartntn edir' No ile maraqlanrr' na
;,r]"o,;ilJil;ii,ii, lealivvatina nazaret
tla kcde'lenir"hara vo kiminla gedir' na,kimi
eylanceli
;;
tlrse"viil:
idmana' baden tarbiye-
rrr.rprf. lil -"C.1 olur, kiminla dostluq edir'- ruhi dun-
Hl-r.'iina"si;;,'l"Ji', ui' subvekt kimi oz daxiti alemina'
Terbiyenin asas mahiy-
vasrna neco yana$tr, onu neco zsngintaqdirir'
i:iili;G.,ili, tttaL' iigiin uqafr obvekt movqevinda
"rtaqr
lr"v."q i""-ar.. Oz gexsi sifsti olmayan obyektdsn gexsiyyat olmaz'
Bu yalnrz ferd ola biler'
postulatrnr.bela ifada et-
Belalikle, tcrbiyeelmo prosesinin beqinci
ila ifada etmasi iiQiin
*.ili;;,;;g"dalziintin daxili alomini avdrnh[r
."rît ,urua,trnuhdrr. Ugaq oztnii yandan deyil'-neca var' ela do da-
nu-
i;;;i; :;;i;;it. oztintin' daxiti alaminda saliqa-sahman varatmal'

*iri'a'ii"v^rr"^ geniq pancare olmahdrr' Buna isa tam samimi miina-
,tu.i", l1i^g" ui. tlosi, bir gsxsiyyet kimi yanaqmaqla nail olmaq olar'
292
12.3. Tarbiyeetme prosesinda gaxsiyyetin formalagmasr
Baqar tarixi praktik olaraq siibut etmigdir ki, qaxsiyyatin forma-

lagmasrnda tarbiyeetmanin rolu avazsizdir. Lakin gaxsiyyelin yetig_
mesi daxili imkanlardan asrhdrr. XII asrin gcirksmli miitefokkiri Saai
$ir4zi <Giiliistan> eserinda tarbiyeetmenin tasiri haqqrnda yazrr:
Bir vezirin bir kiitbeyin o[lu var idi. Bir alimin yiruna gcindardi ki,
buna tarbiye ver, balka afirllana. Alim bir miiddat ona tsrbiya verdi,
tasiri olmadr. Atasrnrn yanrna adam gcindarib xebar gatdrrdr [i, oglrn
alrllanmrr, amma mani deli edib.
Heg ssyqal g<itiirmez zati pis demir,

Na qedar gahgsan badgoher olar. . .
Isanrn eqqayi Mekkaya getsa,
Qayrdrb gelanda yene xer olarl
Ona gcire de ugafrn atraf alamla qar$ rqh elaqssini tagkil edarkon
mtiellim onun inkigafinrn ssas yolunu-faaliyyatini miieyyan edir. Uga_
lrn faaliyyati neca yaranrr? Onun baqlangrc tekantnr na tegkil edir?
$tibhosiz ki, ugaq awelca miihitdo davranrg modelini qavrayrr. Onun
rigtin baqqa bir niimuns yoxdur. O, egitdiyi sssi, sozii telaifiiz edir,
g<irdiiyi.i harsketleri nece varsa, eleco takrar edir. Miigahide etdiyi ho-
rakatlari takrar edir. Bu marhela ugalrn oz haraketlaridir, davranrg de-
yildir. Bu hareketler gaxsiyyatin formalagmasrrun ilk agandrr, baqlan_
frcrdrr. Mahz, bu harakatlerle ugaq sosial miinasibetlar alamine daxil
olur. O, yaqhlar kimi slla gciriigiir, onlar kimi <salam>>, <sa! ol>r deyir.
Diglerini temizlsyir, qadrnlara yol verir, igds atasrna kcimak edir.
Lakin ugaq qagrr, qr$qlflr, giilsgir, dalaqrr, giinki o etrafinda bunlarr
gdriir.
Ugaq birinci sinfa gedarken yagllarrn davranrg modelini qavraytr.
O, birden miiellimin: <Eyib olsun, utanmrrsan?l iradrnr egidir. ilu,
uqafirn xoguna galmir. Axr, o, etraf alemde ela bir eyibli i9 gcirmayib,
ne ediblerss, o da onu edir. Bununla bele o, mektebin bagqa bir yer
oldulunu, yeni miihitin sert oldulunu hiss edir. O, hemginin bajqa
bir uqafirn iinvanrna s<iylsnsn baqqa bir s6zii de - <Aforin!> siiziinii
eqidir. Onda upaq fikirlegir. O, ozilnii nece aparmahdrr ki, ona da ha-
min xog scizii desinlor. Qiinki o, hela bunlan bilmir ve bacarmrr.
I
Sadi girazi. Segilmiq asarlari, Bakr - 2006, sah. 293.
293
Subyektin gexsi herekatleri sosial atrafrn reaksiyastna sabab olur,
ginki o, hemiga kiminss maraftna, manafeyins toxunur. Bu qiymst-
verici reaksiya uqaq iigiin b6yiik ehamiyyat kasb edir' Onun psixi
veziyyeti biiidvliikda yaghlann miinasibatindsn, daha dofrusu, btt
mtnisibetin zahiri formasrndan astltdtr. USaq tiz davrantqtnt ela qur-
maq istcyir ki, ona xoq s<izler deyilsin, ona olan mahebbat ve qayft
tosdiq olunsun.
, Beialikta, qaxsiyyotin lbrmalagmastnrn
miihirm amili olan fealiyyet
bagqa amillc, subyektin iinvantna soylanan sosial qiymellsndirme ilc
Uiriair, USaq hcieketini, davrant;tnt bayanmek va ya.bayanmamak
boyiik qiiwe- kasb edir, davranr$ nornralarlnr .mohkamlandirir, gelc-
hrrak"tlrti korrekta edir, davrantqt tenzimlayir, yeni davrantq
""k
formalitrt yaradrr.
verir' Bu' beqikden
Qiymatiandirme amili gox erkan oztinii biiruzc
- arii laylasrndan, gtiliigiinden baqlayrr va insanrn biitiin heyatr boyu
davam edir. Miiellim uEaqlartn fealiyyetinin naticesini gors bilir, onu
sosial qiymatlendirms istiqamatino ycinalda bilir' Miiellim.pis hsrakal-
lerin di modetini uqaqlara izah edir. Masolen, siqaret gekmsyi uqaq-
lar boyiikliik olameti saytr, rizlarini miistaqil hesab edirler' Miiallim
qagirdicrc bunun pis, xogagalmez va sahhot iigtin ziyanh oldu[unu
baga sahr.
'Belcliklo,
qaxsiyyati tarbiya edorken qargrya qoyulmuq meqsedi
bilmak lazrmdrr. Biz kimi terbiya edirik? XXI asrda Azerbaycanr kim
diigmandan qoruyacaq, onu kim inkigaf etdiracekdir? Har bir faaliy-
yetin son neiicesi qarqrya qoyulmu$ meqsadin yerina yetirilmasidir'
Maqssd lealiyyatin 9rxr9 komponentidir' Msqsad subyekti feallaqdrnr.
.r".jiriri saferbarliya altr, onun hayatrnrn mozmununu zanginleqdirir'
Maqsad yoxdursa, foaliyyotin naticesi heg nadir. Ona g<irc da haqh
olariq deyilir ki, faaliyyet insan psixologiyaslmn aqrq kitabldrr' Maq-
ssde gatmaq tigiin diigiiniilmtig fsaliyyst lazrmdrq
fTarbiyaeimede maqsad insanlan leyaqstli hayata hazrrlamaqdrr.
Leyaqatli hayat ise xeyirxahhq, edalatlilik, haqiqatseverlik va gozollik
.sir,rdu qurulurl Terbiyanin moqsadinds qaxsiyyat, hayatr yiiksek so-
viyyade qurmaq, lsyaqetli insan oz eksini taprr. Bu isa o demakdir ki,
her bir insan dofma torpa[rm, Vetanini her ciir yadellidan, dtiEman-
den qorumalt, miidafia etmali, firavan heyat qurmah, milletini, xal-
qrnr sevmali, cemiyyat i.igiin loyaqetli insantn yetigmesinda feal igtirak
etmelidir.
294
12,4. Torbiyoetma prosesinin qiymetlondirilmosi meyan
Tarbiyeetme prosesini pegakar miitexessis kimi tegkil etmek peda-

qoji tehlil aparmalr toleb edir. Bu zaman miiellim dz fealiyyetini,
gagirdlerin faaliyyatini miiqayiseli gekilda aragdrnr, rniiayyan korrekte
iglari apanr, drivriin tolablarini nazara ahr, tarbiyaetmo prosesinin
tekmillaqdirilmesine diqqat yetirir. Pedaqoji tahlil terbiyeetma mahiy-
yetinin ilnsiirlerini qiymatlendirmek demakdir. Tarbiyaetme ilnsiirla-
rinin (elementlerinin) miiayyen edilmesi pedaqoji tahlilin mazmununu
tagkil edir. Hemin elementlerin qiymetlandirilmasi segilmig meyarlarrn
k<imayi ile heyata kegirilir. Torbiyoetmo prosesini qiymatlendirmek
iigiin iki qrup meyan nazere almaq lazrmdtr.
Birinci qrup mevarlar terbiyeetmenin ugafrn medaniyyat kontekstina
daxil olmasr kimi saciyyelanir. Madaniyyetin elametlari pegakar miiel-
limlarin iginin ayn-ayn hissolarinin qiymatlandirilmesine xidmat cdir:
sivilizasiya begariyyatin elda etdiyi maddi-texniki nailiyyatlarini, milli
manavi dayarlarimizi. miiasir madsniyyetin an yiiksek nailiyyetini eks
etdirir: maktabin maddi-texniki bazasrnrn tamin edilmasi, sanedlerin
apanlmasr saciyyasi, moktobde miisllimlarin pepa funksiyalarrmn
miialycn edilmasi, uqaqlann lealiyyetinin teqkilinin mszmunu, mak-
tebda sosial-psixoloji iqlim, miiallimlarin ugaqlara insani miinasibati,
onlan bir insan kimi qiymetlandirmoleridir.
. Ikinci qrup meyarlar miiasir medani insamn leyaqeti haqqrndadn.
Insamn sosial-psixoloji kamilliyi onun xeyirxahhfr, odalatliliyi, cizii-
niin $axsi leyaqeti hayatrn esasr kimi qiymetlandirmasidir. Humanizm,
alrlhhq va gozsllik ugalrn zahiri simasrnda tezahiir edir, onun monavi
va fiziki saglamhgr, davranrgr vo s. mrinasibetler ikinci qrup meyarla-
nn 96storicil6ridir.
Pedaqoji emeyin mshsulu ugalrn tsrbiyaliliyidir. Uqagn terbiyeli-
lik saviyyesi ne qeder yi.iksak olursa, pedaqoqun pegekarh[r bir o qe-
dsr yiiksek qiymatlandirilir. Ilk baxrgda masalenin bela qoyulugu o
qedsr da adaletli g<iriinmiir, ona gdra ki, ugaq miiallimin yanlna <ta-
bula raso kimi gelmir. Onlar artrq miieyyan tarbiye almrglar va
miioyyen tarbiyaolunma saviyyasina malikdirler. Bir qrupda aSlh,
xeyirxah, g<izal ugaqlar var. Eyni zamanda baqqa bir qrupda inki$af
etmig, aqressiv, kobud, b6yiik-ki9ik yeri bilmeyan u$aqlar da var.
Material miixtelif oldufundan natice da miixtelif olacaqdrr.
295
Bcla bir ziddiyyctdan gtxtg yolu tarbiyectm:r prosesinin qiyrn;rtlon-
clilihnasinin iigtincfr qlup meyarlatt da var. Yani ugaqlarr dayigdirmak,
tarbiya ctmak meyarlarr var. Bagqa sozla, necc idilcr, indi nece olub-
lar. inkiqatin va zanginle$menin dinamikasrnr nazcra almaq vacibdir.
Pedaqoji odalot o vaxt gozlanilir ki. uqaq bagqa ugaqla deyil, ugacl ozti
ilc cvvel nece idi, indi necadir, milqayisa edilir'. Mesalsn. il yanrndan
sonra miiallimler bele neticeye gslirlar. Bir qrupda xeyirxahhq. r'ahm-
dillilik, yoldaqhq, qayfrkeqlik, intizamhhq, i,sgiizarhq, mesuliyyet,
tclim materiahna mesuliyyatli miinasibat inki;af etdiyi halda. baqqa
bir qrupda iggtrzarhltn zcif olnast, intizamtn agalr dtiqmesi, avvcllcr
rniiqahido olnnmayan bcdxahhq, rniiallimo. bir'-birlarina qar;r kobud-
luq oztinii gostarmi;dir. Bu isc ontt tesdiq edir ki, tcrbiyc i;i gox mtx-
lclifdir.
Terbiyeetma proscsini qiyrnatlondirmek iigiin ugalrn tcrbiyslilik
scviyyesinin agartnt mtioyyen cdon anlayrglardan istifada edilir' Mak-
toblinin torbiyalilik soviyyasi onun qoxsiyyctinin inkiqahnr miieyycn
edan rniiallim terofindan qar$rya qoyulan meqsode uyfttnlir;mast dc-
makdir. Maqsad bir nega ihmurni trlgu, qiymat meyarr kimi grxl; edir
va pedaqoji rniivcffaqiyyctin darccasi haqqrnda fikir sciylemlya ;:ra iL
yaradrr. Hcyati situasiyalalda u;alrn davranr;r xcyirxahhq prinsipin.r
cavab vcrirso, onun cqli obyektiv hecliqeti ba'sqalartntn iradosinclan
asrh olmayaraq qcbul cdirso, u$aq gozclliyi qabul edir, qiymetlcndilir-
vc ona hcirmct edir, gozelliyi yaracltrsa, mr-rellirn qagirdin tcrbiyolilik
saviyyesini yiiksck qiymetlandirmckdc tan, haqhdrr. Demcli. xcyir'-
xahhq, hcqiqat vc gozallik tsrbiyeliliyi qiyrnetlondirrncf in meyarlarr-
na gevrilir.
$agirdlerin tcrbiyclilik saviyyasini oyronmck. onr-r cliymetlcndir-
mak, t6rbiyactmo prosesini seurarcli tagkil ctnick rr[iasil dovrda pedtr-
qogikanrn miihtim problemlcrindcn biridir'. Maktcbli gexsit'1':rti
btitovliiktto rniixtalif amillsrin ailanin, etral mi.ihitin, ktttlcvi infor-
masiya vasitclarinin, mektcbin vo s. tcsiri altttrtla formalagrr. Mokttb-
linin tarbiyolilik sovil'yasi deycrken pcxsil'yctin clc kompleks xassclrri
nczcrds tutulur ki, bu xasselcrdc qaxsiyyctin kt,yllyyatlarin in ictin.rai
mahiyyatinin daracasi vc onun ahcngdar inkigafl cks olunrrr.
Tarbiyalilik scviyyasi makteblilarin davrattrytncla. hcrekrt vo baxrlll-
rrnda ifad; olunur. Mcktcblinin torbil'olilil< soviyycsini agkar ctnrrk
iigiin bc; n'ruhiim obyckto adamlara, Votona, iiziinc, tabieta va ant;r;
296
nccc miinasibotda oldugunu, 6zuni.i neco apardrgrnl
mt$ahide etmak
liLzundrr.
tarbiyatilik saviy-yasinin baghca meyan onun i;idir.,
,.^.Y.ifl:,b_,,lll
nilr.rliirrdrr. tnsan prxsiyyatini
lniicyyan etrnck iigtin onun nr etdiyini,
na i5 gordiiyiinii, bu igi neca g<irdriyi-tnU, t un" ,"ra *_,rr.t. yerina yetir_
dii ini bilmak va nazera almaq vacibdir.
-I'crbiyactme
gox getin, mtirskkab va genig ictirnai hadisedir.
. Tabii
olaraq.pedaqoji tesirlerin komayi ila q.ig,yo qoyuf.,
rneqsadc Aat_
ma<i olar._Qtinki gexsiyyct hisse_hissa a.yii. UiitorLU[da
fbrrralagrr.
Nlilli Azarbaycan vrrcnsev.rli),ina dair axiaqi ..itt"i',r].rrr.,
alrput
r'.-l s. tcqkil etdikden sonra heg kim
deyc bilmaz ki. s< rbati, rnonrzeni
dinlcycn,. dispulda grxr; cdcn hcr hairsr bir. rn"f
oldu. Mcktoblinin asl vctenscvar oltnasr Ligrin go*
,"tli-"rf vctcnsevor
Burada niimuna. hadisalara.adal:rli ba,<re, I ;.yir.,"trU otrnr.
qayg, tolpa[a darin rnahebbet, rnuhariba qrir.rrnoiiio,.rno, liifi".i", gdstorilen
"i"" qahidlara
hijrrret vo chtirarn vo s. rniihiim rol oynayrr.
. Tarbiycetmo pr.osesi rnazmununa grir:a gox zangin rnobil
lorntalan ilc saciyl,clanir. Bu prose.s tcrbiyr",,*'""rrqr"aini tcgkilat
gl-rc.liir.
1-erbiycetn.rcnin mozmununa u" o.ii,rr,rrirrrlt,tr;;;;;.,
gox Saxalidir. Btittin bunlar rncqsadi
k i rni m o'cu d or"n ..q,"a r.,li [:1T:l*l?.
z".r,.i hur
Jl?",J,i.J i:* "
1 2.5. Terbiyaetmada maqsad anlayl$larrnrn

tasnifatl
Tcr bil,:retrna peclaqogika elminin qlobal
ntaselssitiir. -I.crbiyoctrna
rrtirokkatr problern oldu[untlan hela pedaq ogikalr'
_
o,r, n'"t,rri, nrr".i

crhrtrlcn osaslandrnlmrg rnoqsadinin rssrrii,ri,
mr'd*. Bun. baxm.yaraq tJrbiycetmr
i"," iir.,.nl";,t,.,tnru-
-"qr".i-i'n,n'i.r,ritnt,no,lni.
u,nonlTll vr pedaqoqlar. r,"-i,,""."i"v" nriixrolif
I:]:l : l]lYi.klirl",
i_lI,'lY.il J.:,",,$n:tqlar. $tihhssiz ki. hcmin rntibirhrs,r vo y:rnaynral;rrr
lJorrJ.visilttr r':r 1;r dorslik q.crsivcsind;r t;rhlil rc (arrqitl
kiin rlcr ildir. Tarhiv:uin m;qsatlini r"s,,it ttrn:k nriirn_
lrir .rt rnrr qlr.;rsrnda qo),(lLrUu vozilalor.i. ",trrt",,",-i,n iy;.rti,, ,"._
lr,,b.r", ;;u;l;; pedaqoji
.-rtl.rhir I rLtd_a dalr.l grr.\ r"krarlalan
istiqanrati ncz"or.'"1,i irrfra..,rn"-
ri;r mrtysatli. rrlrtbn ibamt oltlugunuir ,,g.o,r-r i"sniiat,r,
!-illrfAIlcl.
u...ry.
l. lielselcde hor.hansr hir rnctod gcrgeklil,l dork etrnak va yenrdcn
tirl i;tli.rn.rk 1,o1. kirni scciyl.clendir-ilir. lf",rrin f;tri
ilrtiycctmanin
rnrc;s:rdinr ard ctntek olat-. yrni tar.bircrrntrnin
nr"q.",li gcrcaklivi
2')l
(pedaqoji prosesi) derk etmayin va gagirdlari inki;af etdirmayin yolu
kimi qebul edila bilar.
2. Maktablilerin tarbiyeetme prosesi 9ox miirakkab bir fealiyyatdir
vo onlann her biri oz giiuru, davranrqr, atraf alams, adamlara miina-
sibati ila, ciziiniin miirakkab daxili alami ila (duy[ularr, ehtiyacr,
motivleri), oz ya; va fardi imkanlan ila derk etmade qazanrlan hayat
va laaliyyet tacriibesi maqsadin esastnt tagkil edir.
3. Taibiyenin meqsadi tarbiyaetma prosesinin miihiim istiqamatini
miieyyen edir. Terbiyoetmenin meqsedi yalnrz.terbiyenin mezmununu
deyii,-eyni zamanda torbiyonin emali vazifalarini de heyata keqirmsli-
dii. <$axsiyyete toxunmaq aloti>> olan telimda mektablinin formalag-
maslnrn biiti:n incetiklari yoni mekteblinin tarbiyalilik ssviyyasi, heyat
qeraiti, hayat tarzi, fardi inkigaf perspektivlari vo s nszere altnmaltdrr'
4. Boytlmekda olan insantn qaxsiyyet kimi formalaqmasr ziddiyyatli
oldufu iigiin tarbiyaetma prosesi da ziddiyetli hallarla zengindir'
Mahi tarbiyaetmads maqsed gsxsiyysto tasir ede bilen xogagalmaz
amillann qarglslnt almaqdan ibaratdir'
Terbiyanin miiasir nczoriyye va tecriibasine istinad etm:kla tar-
biyoetmanin meqsadini qeyd olunan istiqamctda qruplagdrrmaq clmi
baxrmdan meqsedamiivafi qdir'
L Telim vasitasila u$aErn, ycniyetme vs gencin giiuruna tcsir edilir.
Hayat, axlaq, mcneviyyat, ctltek vs s. anlaytqlar mokteblilerin giiuruna
tosir etmokle lormalaprr. Maktobli hayat hadiselcrini, tebiet vo camiy-
yatin qanun ve qanunauy[unluqlartnr, begeriyyatin min illar arzinda
qazandr[r iotimai tocriibenin mahiyyotini qiiur vasitasile dark edir'
Ona gora de etik, estetik miisahibaler, maruzoler, disputlar, nliixtalif
ntimuneler, miizakiralar, miixtalif pega adamlarr ila gorilglar ve s,
hemin qrupa daxil editir. Bu qrupa daxil olar, meqsed giiurun anla-
yrqlann, fikirlarin, oqidenin formalagdrrtlmasr maqsedi adlanrr'
2. insanrn bir qaxsiyyat kimi formalaqmasr fealiyyet prosesinda baq
verir. insan faaliyyat zamanr biliklsra yiyelcnir, tacriiba toplayrr' Xi.i-
susi tagkil edilmig, mcqsadyonlii pedaqoji fsali'7yet ham gexsiyvatin
manevi, exlaqi, emak, estetik alametlerinin tozahiir etmssi iigiin. hem
de insan xaraktcrini vs ferdi keyhyyatlerini formalagdtrmaq tigiin za-
ruri olan gsrait yaradtr. Halo vaxtt ila bciyiik Nizami Gancevi deyirdi
ki, her geyin baglanlrcr horaketdir. Insan bir insan kimi fealiyyatda
(talim zamanr) formalaqrr. Faaliyyst prosesinda zaruri, faydah keyfiy-
yatler alde edilir, qiymetli motivler amala gslir ve mohkemlonir. Buna
g<ire ds ugaqlarda davramgrn, miisbet tecriibasinin formalagdrnlmasr'
298
maqsedino daxildir. Bu qrupa daxil olan maqsad fsaliyyet prosesinde
mi.iibat davranrg tacrubasinin formalaqdrrrlmasr maqssdi adlantr'
3. Tarbiysetme tacriibasinda refbetlandirme va cazalandtrmantn da
xiisusi ahomiyysti var. Re[bctlendirma ve cazalandtrma btiyiimekde
olan insan gexsiyyatinin formalaqdrnlmasrna diizaliq etmeyin oziina-
- maxsus yollarrdrr. Ra[betlandirma moktablilerin miisbat heraket-
Iarine, davrantgrna takan vcrir, caza qabaqlayrcr tedbirlcr' gagirdlcrin
qebahatli davrantgtnt mehdudlagdrlr vo langidir, daha dolrusu, qar-
qrsrnr ahr. RaIbctlcndirms gadhq, oz davrantStndan razr qalmaq
hisslari yaradrr. tnoktablinin layaqat hissini yiikseldir, onun pisxi
', alaminda dertn iz buraxtr, onun faydah herakotlarina. mirsbot davra-
nr;rna sabeb olur. Ceza ise moktablido pis omallari i.igiin xecalet
hisslari yaradrr, onlart tciredon sabableri tahlil etmayc tahrik edir, pis,
xoqagelmaz hsrckatlerin qar$lslnr alrr. Baqhcasr isa moktoblida heya
hissini formala;drrrr.
. 4. Tcrbiys prosesinin idars olunmast aks claqasiz mijmkiin de-
yildir. Bu vczifanin yerina yetirilmasi torbiyaetmeda nozarat, tizilnano-
zarot ve oziinii qiymetlendirma vazilasini tamin edir. Tarbiysetma
prosesinin somsraliliyini qiymatlondirmok iigiin gagirdlarin, tarbiya
olunanlaln foaliyyet va davrantqtnt oyronmek laztmdtr' $agirdlerin
tarbiyalilik saviyyasini onlartn asas faaliyyet novlarinda neca igtirak
etmalari ila miiayyan etmek olar. Ona gora da pedaqoji mtqahids,
miisahibo, psixoloji sorgu va s. msqsed kimi dordiincij qrupa daxil
editir. Bu qrupa daxil olan tarbiyoetmada nazaret, oziinsnazarat ve
oziiniiqiymotlandirma moqsadi adlanrr.
- 12.6. Terbiyaetmada giiurun formalaqmasr maqsadi
Bu maqsadin iki rniihilm vozilosi vardrr:

1. NezJri Ilkirlerin maktebli qturuna gatdtnlmasr. Yani msnaviy-
gagird-
),at. emok, Veton, votansevarlik, estetik biliklar vo s. haqqrnda
lerc konkret bilikler, malumatlar vermak.
2. Mektabli tacr[rbcsinin, amollerinin, horokat ve davrantqlartntn
iimiimilagdirilmesi.
Bu meqsadin baghca atcti, tasir vasitasi s<izdtr. $iibhesiz ki, bunu
nosihet va oyiidlerle mehdudlagdrrmaq olmaz. Sciz qiidratli tesir vasi-
tasidir. Dahi Nizami deyirdi ki, soz dunyanrn naxtgtdtr' Miiciraddin
Beyleqani soz haqqrnda fikrini bele ifads etmigdir:
299
Tabimin saPanr aldr niqana,
S6z daErm YetiEdi ta kahkegana.
Mahemmed Fiizuli deyirdi: <<man.. . alom sadefinda insandan qiy-

matli bir govher 96rmedim va insan govhsrinda ise sozdan gerelli cov-
har tapmadtm>.
$iiuru formalaqdrrmaqda meqsod gagirdlerda axlaq vc amok nor-
malanm, votcnsevarlik, estetik hisslera va anlaytqlara mohksm inam
yaratmaqdrr. Ilu, mektobli fealiyystinde emosional ahvali-riihiyye ya-
iadrr, miisbat menevi, ictimai motivlsqmanin inkiqafrnr temin edir'
Maktebli $iiurunu formalaqdrran meqsad her bir yaq dovriinda daha
ahemiyyetli xarakter altr. Maselen, kigikyaqh mektoblilari har hansr
bir fazilatli va qebahotli harokete asanhqla inandrrmaq olar. Lakin
yeniyetmeya har hanst bir horckati icra etdirmck olmaz. Yoni yeniyet-
meni her hansr bir horeketin qebahet ve ya lczilat oldufiuna asanhqla
inandrrmaq olmaz. Bunun iigiin mentiqi dolil va faktlar lazlmdtr.
Bagqa sozla, neyin qebahet vc neyin fazilot olduluna onlan konkret
niimunolsrla inandrrmaq olar. Yuxart sinif Eagirdleri qarqtstnda ise
mcnevi anlayrglann dorinliyi, mahiyycti agtltr. Yuxarr sinif gagirdle-
rini faal igtiraka calb etmck zsruridir. Mtibahisalerda. disputlarda yu-
xan sinif gagirdlarinin mansvi aqidasi, diinyagoriigfr cilalanrr.
Moktablilerin giiurunu lormalagdrrmaq maqsadi ilc na[rl, milsahi-
be, fardi va kollektiv sohbet, miibahiso, debat, disput, niimuna, kitab
mi.izakiraleri, gorkamli adamlarla goriigler, tarixi gaxsiyyotlarin hcyat
ve fealiyyetlari niimunesinden ve s. istifadc Aox laydahdrr. Mtktobli-
lerin xarakter elametlcrini, mcnevi keyhyyotlarini, amck vardiSlarini'
estetik zovqlerini, sahibkarhq keyhyystlerini, htrquq vc ekoloji nor-
malannr tcrbiya edarkon onlarda miieyyan bilik, bacanq ve vardii;lcr
formalaqrr. Hcmin exlaqi, manavi, etik, estetik biliklar camiyyetdo
adamlarla iinsiyyete girmak qabiliyyatini forrnalagdrrtr. Bu zaman
esas diqqst makteblinin tocriibosinin zsnginlagmcsine, onun iglerindo
vo amollerinda tozahtir etmesina va inandtrtct tasirino yetirilmclidir.
Mokteblilerin qlturunun formalagdtnlmasr msqsedila ni-tmun.l I.t.tii-
hiim ycr tu1ur. Ntimuno syani tasawiirlerlc, mt-rrskkob mancvi, ctik.
estetik anlayrqlarrn konkretlaqdirilmesi ile ba[hdrr. Niimttno gox
miirakkeb hissler do$urur, moktobli <<ruhunu> ttcaldtr. Ntimunonin
milxteliI nrivleri vardrr. Buraya valideynlerin, boyiik bacr ve qarda;-
lann, miiollimlsrin, yaxrn qohumlarln, yoldag vs dostlann, tarixi ;:rx-
siyyatlarin, adabi-badii esar qehremanlarrntn nitmunalori daxildir.
300
Niirnunalor rnoktablilrri real miisbet harakatlara va xeyirxah amallara
tshrik edir, hcyatr dark etmek vasitasino gevrilir. Ona gore do gtir-
kernli pedaqoqlar haqh olaraq qeyd etmiqlsr ki. ntmunslor yolu
yaxrn. nesih:rtlrl r olu nzaqdtr. Nasihatgilik gox zzrman rnijsbe t natica
vermir.
Mcktchlilelirr ltnrlunun, eqidasinin formalagdrnlmasr meqsedinda
niimuna oziinu niiixtalif qakilda biiruza verir, Ilk nclvbcda valideyn-
larin niimunlsi rniihiim ahamiyyat kasb edir. Ana niimunesi ile yana-
gr, ata niimunesi de mi.rhiim ehamiyyot kasb edir. Uqaq altr yaqrnda
deyir: Atam her geyi bilir. On yaqrnda: atam 9ox geyi bilir. Ugaq kigik
yaglarrnda atasrndan bilikli vs giicll heq kimi tanrmrr. Uqaq boyii-
diikca valideynlcrinin kimliyini daha yaxgr dork edir. Maselen, l5
yagh yeniyetme deyir: man da atam qeder bilirsm. 20 yagtnda ise bele
fikirlagir: atamln gox geylsr haqqrnda malumatr yoxdur.
Azerbaycan xalqrnrn iimummilli lideri H.Oliyevin hayat ve fealiy-
yoti niimunesi makteblileri an yiikssk menavi ideal, milli vatanpar-
verlik, dovletgilik ruhunda torbiys edir, onlarda mohkom iradi keyfiy-
yotleri formalaqdrnr. Yoldaglann, kollektiv iizvlerinin niimunaleri
bilavasito lealiyyct iigiin ahamiyyetlidir. Miiellimin niimunasi isa bri-
yiik qiiwadir. Xarakteri xarakterla, aqidani eqide ila terbiye etmek
olar. Maneviyyatr, davrantgt, biliyi, insani miinasibatlari ila niimuna
olan miisllimin gagirdi xoqbsxtdir. Niimune milsahiba, kitab miiza-
kiresi fealiyyotin tapkilino daxil olan bir terz kimi oziinti gostarir.
Moktoblilarin $iiurunun [ormalagdrrrlmasr meqsadindo miisahibe mir-
hiim yer tutur. Bu, menovi, sxlaqi-etik, estetik biliklarin gagirdlorin
qiiuruna gatdrrmalrn vc qazandtqlart davrantq tacri.ibasinin ozlori ts-
refindan timumilaqdirilmasinin en asas gortlcrinden biridir. Maktabli-
larin sorlusuna feal mtnasibet, qoyulmuq suallartn miizakirasindo
iimumilagdirma, notice grxarmaq va qiurlu derk edilmesinda faal igti-
rak edan moktcblilerin m6vqeyi maqsede nail olmafirn miisbat cohet-
leridir. Mskteblilarde <iz giiurunun formalagdrnlmasr maqsedinin ho-
yata kegirilmesine miiayyan taloblar verilir:
l. Segilmiq mtivzular oz aktualh[r, mezmunu ile gagirdlsrin talebat
va maraqlartna uy[un olmahdrr;
2. gagirdlsrin tecrtibssine istinad edilmali, yeri galdikde hamin tec-
riibanin diizeldilmssi zsruridir;
3. istifade olunan sohbatler, disputlar, milxtelif mdvzularda taEkil
edilsn debatlar gagirdlerin yaqrna uy[un olmahdrr;
4. Neticslsr daqiq ilade edilmalidir;
301
qoyulmasr vacib-
5. $agirdleri diiqiinmye tehrik edan problemlerin
" L. T"dbi.lrrda ayani vesaitlarden, video vc televiziyadan istifada
dir;
ofun-ufi .itoflar iconkret ifade edilmali, gagirdleri dii-giiniib miiay-

;;;;;;;;, eilaqietik, estetik neticeler grxarmala tahuk etmalidir:
'";."i;ili.ir; --uniit, celbedici olmah, verli faktlarla alaqclen-
dirilmalidir.
-^î"gi.-af".a"
giiurun formalaqdrrtlmasrnda miixtalif movzularda LaE-
ve aqidalari
f.lf laIi"n atsputlar mtihiim yer tutur' $agirdlarin..baxrE
manovi' estetik'
;;;;i;;r;;; ta5akktil edir' Disputlar oxlaqi<tik'.
estetik'
;i;;;';;"bilLre hasr edilo bilar' Bu, gagirdlarda-axlaqi-etik'
m evyan fikir' miilahiza vara-
;;;rJ;.;iik vo s. mosolsler haqqrndazidd fikirlar agkar edilir' feziletli
;;;.;il;ii^.', gediginde miievvsnproblemleri miioavise edilarak ha-
;;;;"[riii ;;'si"lsi, x"vi' va ejr
q iqatlar aqkar olunur.
''"Oiroutio, sagirdlsri miitalie etmeyo, badii aserlardaki xarakter-
l"ril;;;;iJ;tahlilini vermeva' hamin csorlardcn miisbat naticelar
ii,io^metlandirir' Ba5hcasr isr hazrrda maktoblilarin o
qa-
",-"i-J"
:;;;:;; ;6'tormedikleri
-oturaq
kitab miitaliesina gsrait varadrr' Disput-
i^r ,r"of"" kompiiter oyunlartndan nisbaten. uzaqlaqdrrtr' 1' -
Fr,iJL]'u"k*, doyiiqe aii komptrter oyunlanna Sagird. ne qadar
;;..";;Jt ovnavar?l Bu bir haqiqetdir ki' kompiiter ovunlart
sshfrriin"--onh tosir edir' ovvela' onlart oturaq heyata
"i^qr"rt,i gorma iizviina vo
[lii"v"."q qeyri-feathq yaradrr' ikincisi, uqaqlartn
;;;T;il.'itilin" m"nfi tosir edir, onlarda giialanma.bag vcrir' ona
,"-a.."f.trUlardarJisputlantolebolunansaviyyedateqkilctmek
i"-.rOt.. if ermlk lazrmdrr ki, gagirdlar disputlara havesla gelsinler'
"
S;"ir. iiibh"ri, ki, disputu keqirsn miiollimlarin pedaqoji ustahftn-
J-'io^'^,irat.. Yiiksek soviyyade taqkil edilm$ dispr'rtlarda qagirdlar
t^tr,ro, baxtslartnt, fikir mtistcqilliklarini, nitq mantiqini asaslandtr-
i,.,,ilto tiluy.ti"nmoyib, habele, yoldaqr dinlomok, onunla razrlaqmaq
.1" L nr"i'Uo.onqiar tarbiye olunur' Disputlarda ictimai
rey lbr-
malagtr, kimin haqir, kimin haqsrz oldu!u agkar edilir
flirputu ciddi irazrrhq iglari goriilmelidir' .Belc bir.hazuhq ham
mii:,llimlars, hcm da gagiidlera laztmdtr' $agirdlar problemli suallarla
ovvclcadcn ianrg olmahdrrlar' Masalen, disput iigiin bele m<ivzular
scgmok olar: <Osl vatensever kime deyordin?>r, <Vatcnin sahibi kim-
dii?>, <Madoni adam kimdir?>, <$shidlik nedir, onu nece baEa diigiir-
san?,i, uKima clahi demak olar?> ve s Disput gagirdlari sarbast f ikir
302
sdylemeyo s<ivq etmelidir. Disputda igtirak edenlerin hamrsr <iz fikrini
bildirmalidir. Disputu miiallim yekunlagdrrmahdrr. Miiellim miiza-
kira zamanr qargrya Exan suallara oz fikrini bildirmekla, tutarh ca-
vablar vermsli, kimin haqh, kimin haqsrz oldufunu bildirmsli, her bir
qagirdin cavabrna obyektiv qiymet vermolidir.
Belalikla, mekteblilerin giiurunun formalagdrnlmasrnda meqsed
onlarda tebieta, camiyyata, Vetane, xalqa, ameye, <iziine va hayatda
bag veran hadisalare hiiquqi va monovi baxrmdan diizgiin, miistsqil
mijnasibat gristarmak qabiliyyetini inkigaf etdirmakdan ibaretdir.
12.7. $agirdleri fealiyyata tehrik edan davramg tacriibesinin

formalag r masr meqsedi
insan emeyin subyekti oldu[undan idrak va iinsiyyet faaliyyet pro-

sesinde formalagrr vs gergekliyin elmi manimsanilmssini tamin edir,
maraqlar, hissler oyadrr, yeni telebatlar iradani faallagdrnr, gaxsiy-
yetin inki$afi ve formalagmasr iigiin zaruri materiah hazrrlayrr. Fealiy-
yot sallam heyat terzinin esasr oldulundan rnektablilarin ictimai tac-
riibesinin, miinasibatlerin ve ictimai davran4rn zanginlogmesinin asas
manbeyi kimi grxrq edir. Hor bir faaliyyat emak va harskatden ibarat-
dir. Omellor ele prosesdir ki, meqsed onlann <iziinde deyil, harekatin
oziindcndir ve onun bir iinstiriinii taqkil edir.
Sadi $irazi insanrn tale v6 boxta qargr faal olmasrnr tcivsiya edersk
deyirdi:
Malara iginda na tapar arslan,

Ugmayan qartala ovmu gelscok?
Kim evda oturub ruzi gozlesa,
Axrrda o d<iniib olar horiimgek.
Sadi qeyd edirdi ki, camiyyatin leyaqatli iizvi olan her bir gexs <izii-
na soadat temin etdiyi kimi, camiyyata da xeyir vermolidir, elma yiya-
lonenler onu omalde gostermeli vs heyata tatbiq etmalidirler. Bu meq-
sedle Sadi deyirdi:
Biliyin olsa da bir umman qedar,

Nadansan amalin olmasa agar....
Eqgoya yiiklense bir nega kitab
303
Na alim olar o- nc da si.ixcnver
Baqr boq o Yazrq hcYvan nc bilsin,
Dahnda odundur, ya kitab daftar.
(<<Giiliiston>>)
Horeket da prosesdir. Lakin motivlar homin haraketin oziindedir'

Pedaqoji tadqiqatlar lealiyycta pedaqoji rehbarliyin bir srra qann-
nauyfiunluqlarrnr mi.iayyen etmigdir. Hamin qzuunauygunluqlara
bunlar daxildir:
L Pcaliyyctin mcqsadi obyektiv olaraq ccmiyyct tigiin, kollektiv
iigiin faydah olmal, siibyektiv baxtmdan monavi vs hiiquqi cchetdan
lazrrnh insanlar olmahdrr. $axsiyyct laaliyyatinin meqsad va ncticesin-
dan zovq almahdrr. Fsaliyyot iqlirakgrlarrnrn chvali-ruhiyyasi, orada
tocossi.im edilan fsaliyyet, prosesin, olveliqli emosional harakatlcrin
naticosidir. Belo bir lealiyyetda hamr qar;rya qoyulmug maqscda nail
olmaqla, laaliyyetin mczmunu ile maraqlantr, naticade vahid ;an
ahvali-ruhiyya Yarantr.
2. Fcaliyyatin diizgiin, a[rlh taEkili sn 9ox uqaqlarrn ozlarinrn
faaliyyellerinin xarakterindan astltdtr. Bu zaman tapgtnqlar bciliigdtt-
rtiliir, planlaqdrnhr, naticalar yoxlanrlrr. Biitiin bunlar ise Sagirdlordo
miisteqilliyi inkigaf etdirir.
3. Fcaliyyat iqtirakgtlarrnrn movqeleri, moqlul olduqlan iq sahslori
deyiqdirihnalidir. Btt ise o dcmekdir ki. gortilan hor bir i9 icragtlzrrrn
va togkilatgrlann funksiyalan ilc hayata kcgirilir.
4. $agirdlcrin lcaliyyctindc tcrbiyoqinin rehber roltr miirnkt-rn qcdar
az nczcrc garpr-nahdrr. Olbotte, na maqsadi, ne da mazmunu zorla
qebul ctdirmek olmaz. $agirdlari tcrbiycginin tapqtrrqlannrn yalntz
texniki icragrlanna gevirmak olmaz.
5. Miisbst tacriibanin mcihkamlondirilmasi laaliyyctin takrar-
Ianmasrnr vc nzunmt-tddatli olmasrnr talab cclir. $tibhasiz ki, hamin
prosesdo mczmun ve formalartn miixtalifliyi zoruridir.
6. Foaliyyet prosesi tiusiyyetin, mttnasibatlorin uygunlagdrnlmasr-
nr, lcaliyyat metodlat'tntn doqiqlcqdirilmcsini tcleb cclir.
7. Fcaliyyetin ncticalorini iqtirakgrlar kollektivinin ictirnai rof ins
vermck lazrmdu. Bu zaman madcli vo mcnevi stumnllar ictimai fikir
vasitesila ifade oluna bilcr.
Faaliyystin tcqkiline verilcn hcmin talablcr vo qanunauyfunluq-
larda mtisbot tecrl'rbani rnohkemlendirmek, ayinti ve noqsanlarr dti-
zaltmak oz ifadcsini taprr.
304
.Adetlarin qazanrlmast uzr.rnmriddatli proses oldtrlundan meqsada
nail olmaq iigiin laaliyyatin miintozom tckra, tolaiorunur. Adotrar
insanrn ikinci tabiatidir. Adetlori lormalagmrg insan ciz faaliyyatinda
heg bir gatinlik gakrnodan ircliye dolru g.di.. Buna g<ire
ds-bOytk
rus pedaqoqu K.D.Uginski adati tarbiyaetma qtivvasinln asasr
adlan_
drnrdr. Bu prosesde qagirdlari fal,dali adatlar qoron_"gu yonaldcn
laleblar, moslahotlar, niimunelar mii$ayot edir. Burada adotlerin
mrih_
kamliyi ve davamhgr iiLgtin zeruri olan harekatlerin dcina-drine
takrar
olunmasr, magqlar miihiim rol oynayrr. Halc g00 il bundan
awel
yiik Nizami adotlarin formalagmasinda mogqlorin naya qadir b<i_
oldu-
gunu Fitna obrazrnda gox gozol ifada etmigdir. Heqiiatcn
de insan
magq etmskle_ qar$rsrna qoydulu en getin meqsodi., y"iin, yetirilme-
sino nail ola biler. Bu prosesdc miixtslif terzjer hahnda nazaret
va
6..2iinenazaret gox vacibdir, gtnki nazarat vo dziinenazarat
horaketlare
drizelig vennaye garait yaradrr.
G9+igdlty! kimi, torbiyeetmade msqseda nail olmaq gox gatrn ve
miirckkab iqdir. Miiellim vc torbiyagiloidcn yi.iksok tsgkiiargrhq,
tar-
biyaetms prosesine bu ve ya digar metodlann daxil cdilmasini,
har
hansr bir geraitdo miinasiboti mtjoyyenle$dirmeyi teleb edir.
Fsaliyyat prosesinda mi.isbat davranrq tcciiibasini formalagdrran
meqsaddo pedaqoji teleb miihiim yer tutur. <Somimi, agrq,
inandrncr,
qoii telob olmadan terbiys etmak gotindir>. Telab makteb
tecriibasin_
!-a ltihym ahsmiyyet kosb edir. Talab iimumi davranrq normalannr
ifiid_s eldikde ugaqlann sosial terbiyesino ciddi tesir gosterir. pedaqoji
tcleb.yalnrz gaxsiyyetin inkigahnr qabaqlamaqla kiiayetlanmir, r;iti_
niiterbiya alatina gevrilir. O, mektebin qa.g,s,rda konkret real vezifa
kimi dayanaraq bu vs ya digar faaliyyar iroiesinds mueyyen vezifalari
yerins. yetirir.. Telsb pcdaqoji prosesin ziddiyyatlorinin agkarlanma_
srna ciddi tasir edir, pagirdlcrin davranrp. tsiilyyar va iinsiyyetlerin_
daki noqsanlarr qeyds ahr ve onlarrn gelacokda dtzeldilmasino diqqat
yetirorok, daha normal inkigafa istiqimot verir. Tolab maktobdo
inti_
zamr, qayda-qanunu qoruyub inkigal etdirmeya krimek edir,
foaliy-
yata, gagirdlarin davranrgrna yiiksak ohvali-riihiyye verir.
Telab gagirdler qarqrsrnda fealiyyet prosesinda yerine yetirilen kon-
_
kret, re:rl vazifodir. Telab stimultagd,r,c, ,s ya tengiaici imkana malik
ola bilar. Bu imkan miixtalif gakilds_i9in baglanmasr va qurtarmasr,
horckotlarin diizeldilmasinin zaruriliyi, baqqairna kcimak g'osterilmesi
r,:r s. $eklinde tezahiir eda bilor.
305
Fealiyyat prosesindo rniisbat. manavi, erlaqietik' estetik tacrtibc-
,i. t.pi'"",f ri^trnda ictimai rsy miihtim ahamiyyat kasb edir' Ictirnai
rlu i.ifiur",i motivle$diren metoddur' ictimai ray norrnal' diizgt-tn
bilor'
lr[li"i.i,iriS kollcktivde boytik tarbiyovi tesir qiivvasi kcsb edo
Curii i.tl,"ni rry kollektivin rafini' talablarini ifadc cdrr' SrLgirrll 'ri
d;'h^^r; bi, ,n"s"lr.l" hJnrry olmafa' vahid' timumi fikrr g"rlnrays
iril"-rir-alrir. ictimri rcyi i'orrnalagdrrat ken'icrantt.t ictir.nai teyin aydrnh-

e,ni ."mi-if iyini, prinsipiaihlr. konkretliyi. v:' I oxlantlurtstnt
;;;;;,'i;i;;';rtcittlir. F:alivvct ploscsintl:r mtisbrt ttriih:rnin lor-
-alnsrr.rastn.la ttlrSdrt
ma tn,qt'ai iilstrsi ycr ttrttrr' Makt:blilcr:r lrEtllr
;;JJ;*il" harrk:rt ttmryin zaruriliyina dair istcnilen m:lurnatt ver-
.
.ri ,rfi.- f-^ti" onlar hcmin horakatlsri icra ctmo,vc clo bilall:rr. O na
,rorc de onlan aftlh davrantqzi ah;drrmaq laztmdrr'
="-Urnr-i qcbJl cdihnig qaydalara, cv tarp$lrrqlarlllrn'. ; e'j i tl i rr' ri"r -
n.r"k-
batgiliyin vo s. mi'intczarn. ardtctl va daqiq 1'crinc-1'ctir-ihrrsin:l
ki. crlaqi r':r'cli5l,
,Ji,f"ii" irhgdr.lmasr zo.rridir. Unntmaq olnaz gtirc cir rr.rrkt:blil:r
'
Bu'na
-rntr"ui suurluluq davranrg norm:rlnrldtr'
r,ll mcq!ul olmalt. tizlorinin ozcli' m-rnali' cstetik' Ilziki
i,,".r,,iii"l*li.'jairn
;ii;;i.,*i inki-5,r1 etdirmelidirlor ona gor.o clr rnii.;;'kkil'
ilr"rlJtorr,.i h:r':k:''tlrr:r rnrkt3blilari rt1;drrrnaq mrn''r'i 'rrdi;1'rri
.i;,tlrltn,it" lsrtstdtr. Altsrlrrnr;r ll)a(l hr\'lllllln h[ilt]tt srth:lrtitt"
vr s
''''ttrt
e itl''li
..^. L*iiaa", niir lrrina t.rlimJ olnir!'i' itl:natrrt' or tttllat-it
s.lc'rL:t.i-
;;;t; ;-.1;: iluna giirc d, mokribtiliri si'ititr.. barlcn 131'[ivrsi r ;lh;dit
Jri. ..ol"t*nnnd-,t tlavrirntq qa1'clalart'rt \ crini ) ctlrnl') mrltl
Iaztndrr. Altgdtlniantn ssastntla cmoli Ilrrrkrtlrr dttittr'
Illr hrrrk:rt-
i".i .tl*.t." gos{orniak. sonrir mdhkcmhtmck laztnldtr' Buulttl r:q:'Jttl
iti r,lO^n"rrt" olaraq harcketlarin tlkrarl ' tr-r;t1 zeruridir' II:rakati]

i".i.i"r, miirckkcblc,stJirilir. o*larrn mtinrrzant va drqiq l,crin:r lcttril-
,""ri ,ar"i" edilir vr ncticoclo nlrkt"rbii ..!ltr t'tltt;tnln qll'rnltii' tlatvtriillt
ior*ur, ..1r,t.t ,r'arantt. Aclctl:'r olmasaldr' her ;ey bilik' bacarrtl
"- "rin,.l. qalial'dr.
,r."tnrf ba;al c:rrniyl'lti bLi q''dar inkisaf'cd: bilr.nozdi'
'n-riihkomlcnd
Tecriib:rdc irilmiqi clarrrnr; c1a1dnl'rlr re;li dar:cld"'
telbit'rettnc sistcmrutle n.riihirm 1'er tutall m3$qin tcsirlh Varantr'
ll"lqAan ba;lrca mctlsrci davt nntgtn davamlt asast olatt qi1'rnotli harr-
katloii mohkenilendirnr;ktlon ibarrttlir'
Beicliklo. ah5cltrma maqsodinds lciim gorl f-aydalrtlrr' insanlartn
hoyart torzini tanzim cdon davrlnr; qu1,dalirnnrrr r11rcl.]]tlvll lla reiint dc-
yilir. Rcjirn sahasintl-r c1'ni niiv hclakri tlonr-tlirnc trkrar cdilir'
306
Naticade biliklar bacan[a, mi.ieyyan bacanqlar ise avtomatla;;araq
verdiglera gevrilir.
. Y.A.Komenski insan heyatrnr oda banzodersk deyirdi ki, kiilok
ol.ma!.a-n od yanmadr[r kimi, oyun olmadan da ugaq
bOyiiyfib inkigaf
gexsiyyeti! qaUiiiylatt# irza grxrr.
*1.-1,.1.Tr,r:,,Orunda
uyunsuz dolgun, mezmunlu eqli inkiqaf .y_afadrcr
yoxdur. Oyun gox boyiik
.pencaradir va hamin pancaraden ,gug,n -r*ui-alecrine atraf
iq.rqh
alam haqqrnda tesawiirlarin, anlay,glarrn is,-yatverici axrm daxil olur.
Oyun har geyla maraqlanmaq, biliye, 6yrenmeye say gcisiar,msk,
-ehvali_-ruhiyys, odu-
nu yandrran qrlrlcrmdrr. Oyun.uqaqlarda gan sevinc,
pylazlVa ve xayal yaradr. Faaliyyai ugagrn fiziki, psixoloji ve sosiai
inkigafinrn baghca meyandrr..Horekatsiz ieg n, yoiirr.. Har gey
hara_
ketdedir, yenilegmekdadir, inkigafdadrr. Oyunda uqagrn aqli,-manevi,
estetik keyfiyyatleri, lziki qiiwalari inkiqaf edir.
12.8. Tarbiyaetma& ro[betlendirma ve cezalandrma

maqsedi
Mekteblilarin miisbet hereketlerinin, amellarinin qiymetlondiril_

mcsi vo mrihkemlandirilmesina.ragbatlandirmadeyilir. Ligaqlar
bagqa_
lannrn onlann heroketlarinin qiymetlandirilmasina
9ox hassashqlaya_
naqrrlar. Onlar hamin yaxEr, xogagalan hareketlerini bir da tekrar
edir_
Ier ki, onlan tariflasinlar. Haraketlar tekrar edildikca, miiellim,
terbi_
yagi ve valideynlor terallndan qiymetlendirildikca, ugaqlai
hamin xog
sozlerdan ruhlanrr, hamin igi bir da icra etmek isiayirlar.
Biitiin bun_
Iar miisbet amelleri, fazilatli horekotleri mrihkamlondirir,
veni miisbat
hareketlera stimul yaradrr. OIbotto, mekteblini an xrrda, figik
bir ha_
rakatina g<ire teriflamok miisbet netica vermaz. Bels ediidikde gagird-
larda-<iziinden razrqalma, eqoizm kimi hissler bag qaldrrar.
Mekteblinin n<iqsanh davranrgrna langidici tesir g<isteren ceza
refbotlandirmadeki mexanizme.malikdir. -eza hamiga"insanrn
galo_
cekde pis harakatlarine longidici resir gdstoren manfi ahvaii_ruhiiyosi
ile, xogegalmaz duylulan ila elaqedardrr.
Briytik alim, $erqde tarbiye nezariyysgisi olan N.Tusi refbatlsn_
,dirma vo cazalandrrma mexanizmini beio izah edirdi: uEalda
xogage_
len. b-i. haroket bag verdikda onu tariflayib trevestandirmei
razrmJrr,
lakin aks hallarda hsr defa danlayrb bagrna vurmaq dolru deyildir:
<qabahotli ig gciriibsan>, belka belelerina sahv, bilmem"sk
iiziinden
etdiyini demak lazrmdrr ki, srrtrlmasrn. Bir daha tokrar etmasa,
iistii
vurulmamahdrr, tekrar edilsa, danlamah, bela iglerin
rmrihkem
yaramazllEl qiqirdilmali ve qadalan edilmclidir'. Qox danlarnalr aclat
edib, har geyi qadafan etmokdan gekinmok lazrmdrr' Bu, u$aEr srrtrq-
lagrnafa, acrla diiqiib hcmin igi bir de g6rmcyc sovq edar (insan qada-
fan olunrnuq geylarc hcvoskar olar). ncsihcta qularq asmaqdan bezer"
ichlesi gccler, qorxaq oln.radrflnl nezaro qalcltlmacl xatirinc brd anrrl-
lerc baqlayar, bolke daha inca hiylalcrc cl atzrr. []lo elrnck lazrmclrl ki'
ugaq heg bir geyi gizletmcsin. Bir geyi gizlatrnck orrun .qcbih i9 oldu-
gunu baqa duprncf i gosterir' Bir qcbih iq gizhdilclimi' ba5qa qcbih
iqlori cla gizletmcy, ccsarot e(l:lr.
RcfbJtlandirrnc ve cazadan gox ustahqla vc chtiyatla istilada edil-
mctidir. Hslc vaxtt ila boytlk ingilis filosof vc pcdacloqu C Lokk cle-
yirdi ki, rc[bctlcndirmc vc ccza elc bir tnalttntz tr cilovdur ki, yaltaq-
iar, satqrnlar, itactkar ntlkcrlar, qlrllan tarbil'o c'1rncyc rmkan verir'
Boyik rus pcdaqoqu K.D.Uqinski deyirdi ki. clo bil clniyl:t
yo.ono"uq ki, onun mcktcblalindc rclbrtlandirnrr vo cczaclan istilirclc
O yazrrdr: r'e[batlendirrne vo c]za. artlq xastall) ir.l
"dil-.y.."kdi..
qaba[rnr alan va onu diizgiin norrnal hoyat vr lcirlil'1'ctla milalic:l
..'lc,.,70.r.si, sahiyya vasitalari dcyil, balkc orqanizmtl:ru xcstcliyi ba9-
qa xcstclik vasitasila srxrgdtrrb gtxardzrtr dcrtnantltr' Moktcb vc ailo'
bozen zaruri olan, lakin hemiqe zchorli olan bu dcrrnan vasitalarinc ne
qcder az ehtiyac hiss etsa, bir o qcdar yaxqrchr. Qoy pcdaqoq Llrlutrll'-
srn ki, egar tu uoxla qadcr relbatlondirmo va clza hcl:r dc trSatllar
iigiin zcruri ol:rraq qalrrsa, bu ancaq tcrbil'c sonctinirl qc1'ri-kan.ril-
liyini gostarir.
Bi;dc cezanr mcktcbclcr.r qovmaq haqqrnda gox danrlrnrr;lar. Iakin
on scmaroli tolob budur: maktcblar ela qurltlmaltdtr ki' orada n.rtrkalat
\'i eeza tJlbiqi lazrrn gorlilntcsin'r'
RofbatlanJirme va coza vasitolari mi-rxtcliltir' I{oghetlerrdinna
vasitaLrina tariflemek, amrlc taqekktir vermek, gcrc[ [ovhcsinc Eaklini
vurmaq, miikafatlanclrrmaq, toltif ctmek, Azarbaycan Rcspublika-
srnrn Biyralr <intindc gakil gakdinnek, torilnamo vcrmok ve s. daxil-
dir. Csza vasitalarine danlamaq, tohmct. darsdon xaric ctmck. pcda-
qoji ;iuraya galrrmaq, bagqa sinfo' mcktcba krigtilmck. maktabdan
rirric ctmek daxild ir.
Ro[botlendrrnc va ccza lctbiq olunarkan aqafrdakr telcblor gciz-
lonilmalidir:
I . Refbcttcndirrno ve ceza obyektiv tatbiq olunmahdrrr
2. Moktabli ;axsiyystina hormetlc yana$llmalt, ontln le1'ac1a1i tchqir
edilmemalidirr
308
3. Relbetlendinri vo eJza cdaletli olmahdrr.:
4. Rcgbatlcndirmc v:r crza verilerkan miiayycn hadd gozlcnilmcli_
dir. $agirda birdcfolik <<satr hcq neya yaramlrsan> dcmak olmaz:
5. Rcgbetlendirme vo caza verilerkan gagirdlerin 1,ag va fardi xi.i_
susiyyctlcri nezcra ahnrnaldrr;
6. Rofbotlcnclinne v. coza insana taleb vc hormctin iladesidir.
Ycni moktsbli qcxsiyl rrin:r hrirmat eclilmclidir. Bu. ragbatlandirma va
cazanrn dagrdrgr hLrnrirrrisr mahiyl,ati ilo bafhdrr, qngi.din hcrcket va
l-aaliyyatinin obycktiv dri :rrlcndirilmesidir.
Sual va tapgrrrqlar:
] PldlAoji proscsde tcrbiyoctmanin ycri va rnahiyysri.

2. Talbil,anin hol,ata kcairilmasinde aksiornariI va epistimik im_
kanlarrn mahiyyati nadan ibar.rttlir'l
3. Tcrbiysnin fczil va r-azil niahivvattni izah eclin
4. Tarbiyaetma prosesinin qanunauygunluqlarrnr asaslandrnn,l
5. Terbiyaetmc pr.osesindo gcxsiyl,ctin lormalagrnasr meyan.
._6.
Tarbiysetrno prosesinin maqssd iurlayrglo.in,,l t".nifot,n, t"hlil
cdin.
309
XIII FASIL
oQLi TORBiYOETMO DUNYAGORU$UNUN
FORMALA$DIRILMASI
f 3.1. Oqli tarbiyeetmanin mahiyyati
insan onu ahate edan miihitlo temasda olur vo miixtalif adamlarla

iinsiyyata girirsa, onun aqli va tclakkiir qabiliyyatlari lormalagu..
Olbatts, bu iqda insanrn'normal liziki inkiqah mirhiim rol oynayrr.
Oqli terbiyaetma miiallim va ya terbiycainin rchbarliyi altrnda gagird_
lsrin aqli quwolerinin vs tafskkiiriini.in meqssdyonlii inkigaf etdiril-
mesi va eqli amek madaniyyetinin a$llanmasr prosesidir. Oqli inkiqal
aqli terbiyadan forqlenir. Oqli inkigaf yalnrz miiallim vs ya tarbiyc-
ginin meqsedy<inlii rehbarliyi altrnda deyil, insanr (ugafir, ycniyetmc_
ni) ahats edon biitiin etral alcmin tcsiri altrnda ba;; verir. Oqli iarbiyo
dedikde ise gagirdlann aqli qiiwalarinin va tslakkijriiniin inkiqafrna
biittin atraf miihitin, habela, maqsodciynlii terbiyagi ve ya miisllim
faaliyyatinin tasiri nazardc tutulur.
Oqlin terbiya olunmasr biiti.iLn dijnya xalqlar.rhrn folklor ntimunela_
rinda, gorkomli qaxsiyyatlarin asarlerinda genig yer tutur. AArl biitiin
xogbaxtliklarin esasr, biittrn saadet qaprlarrnrn agan sayrlrr. yer ijziin_
de alrldan qiymatli heg ne yoxdur. Hcr kimin yol gristsren aqil grrafr
olsa, o, qaranhq gecsda yolunu azmaz. insanr gcihretli edan onu-n
afltdrr.
Xalqrmzrn na[rllannda, dastanlannda qahramanlar gar qi.ivvalsra
qargr miibarizads, tilsimlorin dalrdrlmasrnda aghn giicijn;, biliyin
qiidratine islinad edirlar. Bunun r.igiin <Afath oflan>, <Dagdemirin
na!rh>> vs s. nalrllan, <Elm alln gtralrdlr), <Goz grirmak, bag bil_
mak. iigi-indiir>, <A[rl yagda deyil, bagdadrr>, <Hadiyyenin en g<izeli
agrldrr> va s.' atalar scizlorini xatrrlamaq kifayatdir.'$arqin b:oyiik
sdabi abidasi <Kclilo vo Dimnar do afrl <qolabeler aynasr, zofcrlsr
gfizgiist, diinyanrn bazeyi> adlandrnlr. Alrl kcinliin giincaidir. <in_
sana arxadrr onun kamah, afrldrr har kesin dovloti, mah>r (Nizami).
<Tabietin $erefi olan insan 6z afh ila gcizatdir>r ($ekspir). Agrl, kamal
zenginliyi har ciir var-dovlotdan ustiln tutulur, bilik'd;ha zangin'ie_'
can qugunun qanadlan alrl hesab edilir. Boyiik fikir nshingleri
1i19,
biliksiz adamr timmanda azmrg gemiya benzatmig6r. Onlar e lmc, ilmi
3t0
ol,ronib -v"a1mafa btiylrk ahamilryat vermiSlar'. Meh:rmnt: Pey-Earnhrr (.)
hodisl;rinin birind:r def ilir ki, elm golda clostumuz, tanhahqtlir rnuni-
sinrrz. krjmaksizlikcla yolda:;rmrz. xo$baxtliya lol -siislrlJninriz. dost-
lal llasrntla zinalimiz. dtigrnanlar arasrnda silahrnrrzdrr.
$orqin grirk:rilli hlosolu Obu Hamid Ol-Qczzali (1056/59-l I I l)
h-rl:r dz diivr[rnds ugaqlann eqli tarbiyosina xususi ehemiyyat vermi$-
dir-. Qszzali Mol.rcrnmod Pcygembarin (c) <insanlarr. onlann oqli sc-
viil'rlcrinc uylun dildc dindirin> kalamrna asasen tovsiye edirdi:
Mti.rllim venica tohsiJ almala baglamrg r;agirdin zakasrnr vc oqli irn-
krnlirnnr rniiayycn edrmk ona manimsoya bilsccyi miqdarda yeni mc-
lurnat vcrmali. onu bu nriqdardan artrq yiiklamamslidir, aks teqdirda
gagird meyus olar. elm almafa iimidini itirer...> Deyilsnlerdan mo-
Ium olur ki, eger terbiyce{mo zamanr u$aqlarda agrl formalagrrsa bu o
dcrnckdir ki, torbiyoctma zamanr aftl yaranrr. Bu miimkiin clcyil.
Ogar tarbiyaetma vasitasi ila afirl yaratmaq mtimkiin olsaydr. onda b:r-
;;ariyycte boyiik xoqbextlik nasib olardr. Yeni insanlann hamrsrnr eyni
saviyyrda alrllandrrrnaq olardr. Ofsuslar olsun ki. be-ie deyil. A[rl
obl cktiv hadisedir, ictimai varLgr, elmi dork etmak imkanrna malik-
dir. Bu ssbebdon eqli. mencvi cshetden torbiyc etmek zeruri hal kimi
meydana grxr. Rus pedaqoqu K.Uginskinin tabirincs desak, <yaxqr
a!rl yaxgr biliklerin rnocmuyurldan ibalatdir. Demali, sqli tarbiyoetmc
a[hn biliklarle zsnginlegdirilmasidir.
N.Gancavi demiskon:
Qtivvct clmdadir bagqa cr.ir he9 kcs,

FIeg kasa iisttrnliik eylaye bilnraz.
U;;aqlaun aqli tcrbiycsi ilo demak olal ki, harnr meqlul olur. Lakin
bunuu en samerali vo faydah yolu mskteb vc rnircllim vasitesi ilc hc-
1,ata kegirilmasidir.
Oqli tarbiyaetmanin csas yolunu mektcbdc goren Naseh demigdir:
Gcl navaya, sdylc mokteb sozi.inti,
Qolbindan pak eyla cehlin tozunu.
No rovadrr sene, ey aqil olan'l
Xabi-qaflat tuta eqlin goziinti.
M6ktrbti madresadir elnri kamala yetiren.
Ehnidir. giilgeni-irnadr nihah bitiron.
311
Oqli tarbiyaetmenin rnahiyyatindan danrgarken, aqli inkigal'
anlayr$lna <tefekkiir> vc <sqli qiiwalar> anlayrglarrna da muraciat
edildi. Tafakkiir yeni, miihirm elamet, xassc vc qanunauyfunluqlar rn
axtanlmasrna ve kaqf edilmasine yonaldilmig, sosial cahetdan ger tlon-
miq nitq ile aynlmaz sulatda baflr olan psixi prosesdir, gergakliyin
tehlil va tcrkibi gcdiqinds onun vasitali va iimurnilaqmi; inikasr prosc-
sidir. Tafakkiir beynin mahsuludur. Tolckkiir bagori anlayrq oldnfiun-
dan bi.itiin normal insanlara xasdrr-. Her bir insan (fsrd rniistcqil dti-
giinerkcn qar$lslna qoydugu maqsadi hcyata kcgirmak iigiin miixtclil'
vozilalari hall etmaya gahqrr. Buradan aydrn olur ki. aqli terbiycetrnr-
nin birinci vazilasi mcktablilcrdo butiin p:ixi ploseslari. xiisusil:r
telokktirii inkigaf eLdilrnakdir. Onu da unutmar.l olmaz kr, tafakkulLin
niivlarinc dialektik, mcntiqi, rniicarred, iintrmtlo;mig, nozeri. sistcml,
tefokktir daxildir va bunlann har bir-inin pctlaqojt prosesd: tiz ycli
vard rr.
Oqli tcrbiyaetrns aqli 11r-rvveler-in inkigaf etdirilmesine xiisusi qaygr
ila yana;rr. Bu zamar: fikri laalhq pril,omlanndan istitada olunnr.
Oqlr qiivvelar anlayr;;r cqlin miJayycn inkigal' soviyycsini gostarir. Bu
proscs mckteblilerin qa biliy'yotlarinin forrntlaSrnas Lna. biliklelin zen-
ginlaqrnasine vo tekm illegr.nosina kcimck cdir . Otlli qiivvalar intcl-
lektual bacanqlaln lelirn-tcrbiya proscsrutl;r ;arirtliarin tikri laalhcl
priyomlannrn va talakkiirlorinin. habela nitqlorinin ir.rkigal-rna ;orait
yaradrr. Qtinki tefokktir ve nitq bir'-birila vahdrttle inki;af cdir'. Oclli
tcrbiycetms mektrblilirin nitqinin mcznmnlu. anla;rqL. iladoli rr
tasirli olmasrnr tamin eclir. Elmi bilklcr: 1,i1 rlonrnil. sijz elttivatr
zangin olan m6kt6bliler hor hansr bir tatlirrltir iStrrak cclir. Irkir
mtrbadilasina girigir, ciz Ilkirlcrini s.lrbast sckildr :l'lrlc etmcvi bacrrrrr
Mftasir didaktik, psixologil,a prol. O.Olizatlrnrn sozlari ila clcsok.
<ehnr-tcxniki tarcqqi gor-aitinde manirnscrnoniu At xrmcd Iilgi hrliz:r
deyil, ancaq va ancaq tolokkiil ola bilcr... nrrktobi yaddag moktcbin-
dsn afirl ve hiss moktobinc Aevirrnck laztmdrrl. FIole vaxtr ilc mo;hur.
fizik T.Edison deyirdi ki, <sivilizasiyanrn ballrc;r n'rtqsadi insana likir-
la$mcyi oyrotmokdir>. <llilivi -r'itdtlaga g,'ir1, '1, -,11 mfrlrakir::,,.r li,r.r
qiymatlendirmak lazrnrthr. Ililik iLncaq,.,. .,r l.iitk .'iiir l:i. hai,zr
.
ilo deyil, likrin sayila rnrnirnsrni)ini (I.. , ,' ,,,,.. I -,li, iliItcLt.:1
larrnrn gtiurlu mrnimsonilnresi iigiin siru,rri,.,i rr, 1rr tcile(iini. a$lrDr r.r
tafakkii rh nii inki;al clcl i lrnck l:rzrntdrr.
Oqli tarbiyaetmanin ikinci vczifesi ;agir-dlorin bilik fondunu. bilik
ehtiyatrnr yaratmaqdrr-. intcllcktual r,e idrak loali1,1,cLi h9r-in z:rruri
1li
olan eqlin heg bir qiymatli keyfiyyeri sisremlcAdirilmiq bilik ehtiyatr
olmadan inkigaf edc bilmaz. Moktablilorin elda etdiileri biliklcrin
hccmi orta iirnumtchsil mrktebl6ri iigiln zaruri olan proqram asasrnda
miloyycn edilir. Mtiayysn bilik chriyatr konkret trdr.ii materiallarr
osasrnda yaradrlrr. girbhesiz ki, burada mektrblilrrin <izir niitahsili,
tclcviziya. merbuat da miicyyan rol oynayrr. Miisair. rnektobli biliklsri
yalnrz clarslik, dars ves,aitlcri vasitssile mcnimscmir. O, hcm mlixtclil-
odcbiyyatr miitalic cdir, televiziya veriliglcrina baxrr. intellektual
ol,unlarda igtilak cdir-, mtixtalil' lrotbuatl izloyir, onlann vasitosilc
mtisyycn biliklori slclo edir. Naticcclo onlarrn brlik chriyatr zoneinlcgir.
I)crneli. cqli tcrbil,ectrnc gagirdlcrin bilik chlil,atrnr zcnginlcqdirmckla
y-ana;u, onlan heyattla zorur.i olan brliklorlo d:r silahlandrr.tr. Oqli
inki_
5al' r,a fikirlagn.rcyi. dti;;iinmayi bacarmaq fikr:i lcallrq crnelil l,itlarrna
yil,alcnrnayi telcb cdir. Buraya tahlil. toLkib. mtiqayiso, tosniiaL, rirnu_
milcqdirmc ve s. daxildir.
.
Tahlil aglanrn bLr rl1,a digar xasselcrini. iinsurlorini, daxili qar_
Srhqh claqelclrni, rntinasibctlarini tapntaq, <iyr.cnmck, onu rniixtclif
komponentlcrc (torkib hissalorc) aleriraq clernckdir. Tarkib aynlmrq
of)'antn. tamut kornponcntlcrinin. hissoJcrinir.r birlcgmcsidir. Ogyn,"
hatlisalar arasrndakr ox$ar ve lalqli alamctlcr.i va cohatlar.i tapmrr,;
nriiqayiso adlanrr. OtraI miihitlc LanrShgrn ilk m:rrhclolcrindo mijxtclii
obyektlor. haclisclar vo agl,alar- ntuqal,isc yolu ilo dork cdilir. Fikri
1:ralLq cmsliyl,a tlannr n bir-birile qar-;rhqlr alarlalerindan bchs
eclor_
ku boyiik gcx pcdaqoqu y.A.Komcnski miiallimlcre mtrracirrlo
t'azrrdr: <Har hansr bir xela (qaranhq) dongaye dtigrr.rit| olsanrz analiz
(tchlil) hca bir gef i sizin tliclqctinrzdcn y,nn.,"gu imkan r,ermoz.
1i
Sintez (tcrkib) iso sizi l cnid:rn (kegmi5) halivl,e-r sahosino qo1i,.ib
grxarrr. Ogcr nriiqal isa qrr-air da bLtnlarr bir-lc;tlir:st. harada
cilsanrz
siz.in (hemi;;o) i;;r[rnrz olacaqdrr...Iiu grr.aq ci;-r-rnihsi gcylar.in gox_
lug,,u nci'btnci'lti1.iinti clc tyrqlandrr.rr ki. bir agrltJa bir._bir-ina
ox$a),an'c vo ox$a[lilvuu mtixtolif vc bir_brr.inl oks olan gcixlu
;cylcr.i
eyni zamancia oh:rtc ctntck olar.>. Dcrnoli. iki r,:r va bir.ncgo oblcitrn.
a51'anrn rniiqay,isltsi onlann bir-_brri ilc [u t uSclu nrlt.nasrntlan.
qar;rlar;-
drnhnasrndan bu;la1,rr'. Bu vir\t miiqay.is:r olunan Itadiselar.. a;r,alar
trhlil cdilir. onltnn Unrrrrri ro Iorqli :rllntltlrrj avnlrr. N4iiqiyisa
tirnu rnilcydilnr r,o tosnitata g.r1ir-ih qrrrrrr I irnLrntihstlirrrc
zamanr
ol'r1ckt. a;1,a hadisalui, iiurumi clir,tallori cchollori avr*l
'r 'a
3r3
edilirso. tesnitat zamanl egya va hadisclar ox$ar ve farqli clamatlorin-
dan astlt olaracl mtia;'yen qrttplara boli.iniirhr:
Yaxgr oxurnaq tigiin aqli bacanqlar strastndtr tcdris bzrcaltcliat r
miihiim ycr tutr.ri. Tadris bacartqlart iki qrupa i-t..utri r': riisusi
bacar.rqlarabiiliirriir.Umutnibacarrqlardangagirdlar.biitiinlanlarirr
tedrisi;de istifaclc edirlarsc, xirsusi bacartqlart onl.r- iry.-aytt [anlcrin
tsdrisi proscsintlc ipo salrrlar' Umumi bacarrqlara oxumaq. dinlemck'
fikri qilahi ;crh etmck, )'azmaq, kitabla i;lsmayi bacarmaq vc s'
daxildir.
Oxumaq bacarrfir oziiniiu ifadeli]iyi, giiurluiulu. srslarin' stizlorin
diizgiin rel;ffiizii, intonasivantn dirzgiinlIyii ila sacil'1 el:rrir'
dinlemak bacarl[r mirollimin nagrilna, izahrna. mtihazirosino'
malumal r':, strbutlanna diqqatle qulaq asmaqda. lazrm galdikds sual-
lara diizgiin cavab vcrmakda. lolda;larrnrn dantqrqlartna tliymct rer-
rnaktlo itltl:, .lLtnur. Oz hkrini qiftrhi gsrh eturek bac:rrr[t suillla' a czr-
vab vennrkdr. gakillar i. tematik lovhaleri tasvir etmokde' oxudulunu
va dinladiyini clant;mzrqda, mdvzuya dair fikirlarini soylamckdc'
metnr), mtiallimin Sorhina dair suallar vermekdo, Eagirdlsr'' cavab vct-
mskdc va s. tazrthtil cdir.
Yazmaq bacarr[r saliqali. tamiz, dr'rzgr-rn. menliqi ardlcrlllqll 1az-
maqtla, iiiuntlcn kiigiirrnakda, imlatla schv buraxmirtnaqcltt. tncz-
munlu in;a y-rtzlnatlcla ifadc olunur
Kitabla iilamak batan[rna zaruli kitabr tapnlaq, otiun ";trlttnti
mezmununu l.rtiayyonlaqdirmak, qeydlar aparmaq. miixtclif clmr'
bedii. kiitlsvi. solaq. liifat kitablanndan istifad:r etrnok. kitabrn
arxitektonikastnr (oxuya) bilmak vc s. daxildir'
Xiisusi bacanqlardan mtrsiqi nollartnt. gcrtyojlan. xaritelari ox'u-
magr bacarmafr, ri.vazi mcsota va misallar.t hall etrncyi, rnLrsiqi escli:r-
rinitlinlemayi, xiisusi ltif:ilcrdan tlil oyrcncrken istilade ctmrf i vr s'
misal gatirmak olar.
Oqii tarbiycnin an miihi.im vozilelarinclsn biLi :;agirdlarda clmi
diinyigtiriiEiinr-r formalagdrunaqdrr. DiinyagoriiSrr insanrn tabiota,
cemiyyetc, irtsan tcfakkiirtina olan baxtglat sisteinidrr' Diinyagiirti;ii
elmi vo elnra zidd. inqilabi v3 m!-rrtace olur' Elrni diinyagorti;ii n[in
esasrnda lalsrli, iqtisadi vc ictimai-siyasi baxrqlann btit6\' v3 bitkin
sistemi durttr'.
3t4
13.2. Oqli tarbiyaetmonin yollan va yasitaleri
Talim oqli tarbiyaetmsnin miihiim vasitasi

olmaq etibarr
larda zehni qiiwararin. fikri taalrrgrn t;k;;;'fi;;';;i;'"0,r. ile gagird_
biyeetme gagirdlere tebiat, cemiylet oqti ,rr_
n.unluylunluqlarr haqqrnda birikrer verir.
,"
l"f"tiJ."q"rrnlan vs qa-
ylyclanmekla diinvanrn v: insan comiyyatinin
onrur'"riJr.in asasrarrna
inkipaf ermasi. rebiatde ," icr;,,ai rrriJraa';: "".a'r_af, galmasi va
ii; .:;ro va narico
otaqelerinin mrivcud olmasr, kiitlolsrl;;rtilil"
IaqdrrmaErn mtimkiinlijvii u. , ]oilarla yaxqr-
.rofloio OJrgii, .ffifj,. raprr, miiel-
Iimi n k cimovi irs obvekii v ut"-io
dakr qargrlrqlr claqeleri dark edirlar."ir."u""Tiiir.i".i i.l"r".rn arasrn_
Orta iimumtehsil maktablarinde todris edilen
fenlar gagirdlarin eqli
cahatden tsrbiye olunmasrna, qexsiyyor
na xiisusi xidmet g<istcrir. Ana dill
biit;rfi ;H; i;rmatagmasr_
vo
dile, edebiyyata, gorkemli yazrgrla.n "arUiyyji S"gr.jlarda dolma
fr.Vot ,"- frofiyi"tlra mahabbat
Ana. diti xatqin varhgrdrr. ;;r; j;'l'arvstidir.
.lr1bira..egi1,.
xatqrn 6ztidtir. odabivvar sagirdlorla
m"an oil
ti tarbiya edir. odebi vwr t a"rrrrri *o*i.
,iili;;r;;l;;sri mili Iayaqa_
diti,la sdsbiyyat derslsrind.o
i.r;; ;;;l[:i, dcrslaridir.
^_lna ;"c"di;; L
uErunda, yagtr nasil Lr""nra", y".Ô,i_u
i"irri'uetir, *"rq,,
Tll,i-"d,qi rnuAOi v,
3;i:ilii"J'J;';:#1T,T":glYnaa mubariio eii''vi'';v"ni'r"'
llvv,tti#y,k;;i";;iy;',',"ffi i]il?;JJ!,1l,iijll3:'i:Jiil::X
Respubtikasrnrn miislooit- l,ir drivlor
trraqqisini ve
kiri .,[ii,;ilq;;artar.ini, onun
onun xalqrna .qiidrsrini
gcirmak. dii;;; *oi;t"u,in'l',ir,i)rruuy.uno,
hcirmotini dark etmek ,ri.tr"rriilr_' jilrfrnr
vetendag
gcizii ile gormesi demekrtir urvrt",.i.rd"ffi-;#:f",
adabiyyat, Azarbaycan tarixi va s. *ioi.rlu9,.,
ana dili,
r.rr..n
girdt:rda msnovi aqide varanrr...ga€irdterd, tJirlri'rJ" 9u-
tabiet-riyaziyyar fenteri de miihrim
;;l;;;;;jy.:tunmasrnda
rot yatnz
sdadlari, riyazi qanunlan ve diisrurlan "dil;"'i;ryil,yyat
.;v."i_",tj" tjffisnmir,
da maddi alamda hadisa *.gvuru. ham
slametlarini, cismlarin mokan ve
u.ui-jo'"#"";rJ'"i;. kemiyyst
f.ru fo._uiu.r.'ly.""ifi"y. t.r.t
edir. Riyaziyyar eqlin eimnasritusno
l.rriiir."ii#*ir,ti.,,;rru,
biologiya. fizika vo dieef t:,1., a" gugirai.ri^
rad tetokkiirtarini inkisat eldirir. miicor_
Iarindan heyrete gelirlar. Oarrgrq
,ik;;ilr;;;,
5i gi.AIa, fi "o,ior,jJ]il.,ni, naitiyyer-
mJntiq n_-iyy"ririrl^radrcrsrnrn
azarbaycanh ol masr ndan
tt_ii tnz"o"f irr]f,l;;rrrr;iillJl
$agirdlarda eqlin tcrbiya oluntnarstnda tcxniki lonlarin. amrk
toliminin, nclrne (musiqi) vo rrsln, bcdan tclbiyosi va s. briyhk cho-
miyysti vardrr. Badan tor-biyasi va idtnzur gagildlorin sallamhlrnr, lizi-
ki inkigal'rnr, arnak qabiliyyatinin arttrtlmastnt tctnin eclir, otrlat ttr saE-
lam hayat tarzinin dtzgiin te$kilina $3rait yaradrt. $agirdlcrdo aqlin
tarbiya olunmasrnda sinildcnxarric iqlarin xtisttsi ycri vardrr'. Makteb-
lerde hayata kegirilan rniixtclif tadbiller, fann tlarnekleri, kitab miiza-
kirelari ve s. gagirdlorin eqli qiivvclarinin inkigalrna ciddi tosir cdir.
Bu kimi tadbirlor gagirdlcrin tabictlo tcmasda olmalartna. tabictda ba:;
vercn dayiqikliklerin mahiyystini anlarna$a Srlait yaradrr. bilik ehti-
yatrnr, tcbiet haqqrndakr toscwltllarini zcngr n lo;idirir, rnhsahidcgili-
yin, trontiqi tofakkiirtin vo nitqin inki;iahna k<jrnek cclir.
Oqlin tarbiye olunmastntn n.ril hiin.r vasitolclintlcn bili InLrtaliatlir'.
$agirdlarin ictimai-siyasi. bsdii. dcrlcktiv, lantastik, chni ki.i(l:rvi rsri-
lorin mirtalicsina iqgiizal rniiellirnlal xtisusr chcrttil l rt vcL ill..rr'. $aqir d
lcr derk edirlcr ki. kit.rbsrz bilik, bilksiz yeni cclriylot cltrrtl'titt1 olmaz
Unutmaq ohnaz ki, osl trhsil miitalic ilc cklc crhlir. Miitalia qiidretli
idrak vasitasidir. Savadh adan.r rntitalia etmirso. sirvadsrzhla mrh-
kumdur. Mtitaliaden yaxqt aylenca yoxdur, Kitab talskkiiriin yoltrl-
mayan qanadlandtr. Kitablzrr bc;er zakastutn nosillar iigltn vasiyyot
edib qoydulu xezinadir. Yaxqr kitablarr oxurnaq kegmig asrlsrin afrllr
adamlan ilo sohbat etrnck demekdir.
Belaliklc, eqli tarbiyeetma prosesinde qagirdlar insan va dtivr.
gaxsiyyst va camiyyot, biliklar vc menoviyyat vo s. maselalot'lc qarqrla-
qrr, onlann rnahiyyatini dark etmcyc aahgrrlar'. Oqlin telbiyo olunmast
diinyagoriigiiniin formalagdrnlmastnda on tasirli vasitadir.
13.3. Diinyagiiriiqiiniin mahiyyati vc mozrnunu
Orla iirnumtehsil mektablerinin mtihi-rrr vczilalsrinden biri ganc

noslin diinyagoriigiini.i formalagdtrmaqdan ibarotdir. Nedir dfrnyagii-
rtigii? Diinyagorilqii insanrn tabiotc, ictirnai hcyata, insanzr olan baxr;-
lar sistemidir. Insanr ahato eden diinya nsdir? Dtinya hanst qanurrlar'
irzra inkiqaf edir, bttiin varhqlann asasrnr no tegkil edir, ccrniyl'at uc-
ca emolo gahniq va nece inkiqaf edir ve s. Diinyagoriigii real gcrgrk-
liyi baxrqlar sistemi olub, insanlattn tabiata, tebii ve sosial miihrtir
minasibotlcrini ifade cdir, forsafi. chni, siyasi, hlrquqi, mancvi. cstcliL
ideyalarrnr ve sqidelarini aks etclirir. Diinyagortiqii biliklorin .rlr
316
sintczi, rmrli tacri.ibcyc idcl'a-ernosional qiyrnctin verihnosiclrr. Diin_
_,"1gitriilii ndc insanrn ictimai heyat tarzinin xiisusiyyatlori tinrumilsg_
dirilmigclir'. Di.inyagoriigii atraf alcmin, xiisusilr. ictirnai on.rak faaliv_
]'.1inin trsiri altrnda lormalagrr. Diinyagciri.ir;tintn formala;masrna
atlitrllann meqsadl'onlii faaliyyati tasir edir. Diinyagori.i;ti sistemli
r;okilde rnaktcb telirninin ilk illarinda lirnnala;mafa baplayrr.
Elmi dirny,agorii$ir tasdiq edir ki, tcbiet vc camiyyat obycktiv qa_
rrunlar [rzro inkigal eclir. insanlar bu qanunlan dark edib hayat teiz-
lcrini l ax;rla5drra bilorlar. Elmi dlrnyagoriiqii maktabdr gagirdlsrin
rniitcgekkil tslimi proscsinda formalagrr. $agir-dlar. hem miiasir elmirr
isaslan ilc, ham kegrniqin madsni ilsina aid biliklarla silahlanrr. Mak-
tcblilarin diinyagoriigfr onlan ehato cdcn qer-aitin tasiri altrncla fonna-
lagrr. $iibhcsiz ki, diinyagoriigiini.in lormalagdrr-rlmasr mirr.akkeb vc
goxsaheli bir prosesclir. Burada ntoktcblilerin aqli, emosional va irzrdc
sahalariuo cclilan tcsir bir-birilo claqclandirilmclidir. Diinyagoriiqiinti n
tlrbiye cdihncsi biliklcr mecmusunun gagir.dlcr tcrafindln rnonirn-
sonilmcsi cicmak deyildir. Ona gcira ki. bilik hala diinl,ag<irti;;ii deyil-
dir. Biliklolc yiyalrnrnek yalnrz elnri barrglar. likirlar yaratrnaq iigiin
brindvmdir. ciztildiir. Buna gorc do rnoktoblilordo elmi diinya gciriigti_
nii n yaraumasrna kornok etmek onlan menir.nsadiklcri biliklcri t'rmu_
n.rileqdirmcys oyratmek lazrmdrr. QLurki diinyagortiqii hazrr gekilda
olcla cdilmir, diinyagorlrgii mcktcblilrr taraflndcn miicyycn aqideler
1'aradrlnasrnr nazordc tutur. Oqidc isa bilik vc hcrakat vohdotini tolcb
ctlir. onlar mektoblilclin davranrl pr-insiplaridir. gagirdlar clork edir.lar.
ki. idrakrn htidudlan qcyri-adi clorccada siirctla geni;lcnir. insan
itlr-akr mikloalamdan tutmuf kosmosadck biiti-rn iitiqarnotlarda te_
bietin dcrinliklrrine vc sirlorins niilirz etrni;dir.
Otrnf rnLrhitda. iolinrai mr-lnasibotlar sistcntintlr ciz varh[nrn mena-
srnr aydrnlaqdrrmalr bacarmirq q;agirdlcrin sosial chtiyacrdu.. Bu ehti_
latr cid:rnnk iigtin rnoktcbli onu rh:ltr cden alcrn haqqrnrlu rtriiayyon
trs:rvv[rrlcr rlda edir. tabiat va camiy],ar hatlisclorino dair bilii<iaro
I ir:rlanirlor, Naticadc onlarda aqi<Jo yaranrr. Oqide rnektcblilarin rne-
nl i zrnqinliyini tarnin cdir. Moktobli onu q iyrnstlonclirir vc biitiin ig
r r hcr:rkatlarinde aldo rchbcr tutur. Oqidsli mcktcbli oz davrirnrgrncla
bolc. narnus. adalat, Vatcna. xalqa xidmot etlnck motivlcrini giiurlu
surrtda rohbcr tntur. Menavi eqidc mektabli goxsiyyatinin ictirnai isti_
q:rnrrtinin lbrmalagmasrna komok edir. Moncvi aqidanin agaldakr
gristor-icilcri ayu:d edilc bilar: dilnyagor:irgti ve cxlaqi biliklorin vchdetil
317
onlann ehemiyyatini maktablilarin dark etmasi, qagirdlarin tiz bilikle-
rindon istifade eda bilmasi, biliklerin tetbiq edilmesi vc s.
Oqidasi formalaSmt$ moktobli gergakliyi, adamlartn davrantqtnt vc
ciziiniin harekst va alamatlerini diizgiin qiymotlandirmek ftqi.in tiz
bitiklarinden asanhqla istifade eds bilir.
Qarqrya bele bir sual grxrr: hanst garaitda vo ne vaxt dtinyagori.igii
ideyalarr gexsi eqideya gevrilir? Bilikler yalnrz giiurlu menimsanildikda
aqide yaranrr.
Talim prosesinda fanlararast alaqaler maktablilera tebiatin va icti-
mai heyatrn qanunauylunluqlarrm agrb gostarir, dttnyaya dz miina-
sibatini mi.isyyanlagdirmeyc, cemiyyatds oz yerini tutmala ktimak
edir. Tobii vo sosial hadiselerin mahiyyetinin izaht zamaru fanlararast
elaqanin miieyyen edilmosi gagirdlara obyektiv alsmin inkigaf qanun-
larr haqqrnda iimumilaqdirilmig biliklerin zanginlegmosina, vahid bii-
tov bir elmi diinyagoriigiiniin formalagmastna komak edir.
13.4. DiinyagiiriiEiiniin formalaqdrrllmasr yollarl
Mekteblilerde di.inyagoriigiiniin formalaqdrnlmasrnda tebiat vr

csmiyyetin asas qanunlartnr garh edan tedris fanlarinin imkanlarr
geniqdir. Bu isa o demekdir ki, qagirdlorin diinyagtiriigtiniin formalaq-
drrrlmasr igi elmlerin asaslannrn <iyrenilmesi prosesinda heyata kegiri-
lir. Her bir elm obyektiv alamin qanunauylunluqlannr olranir va bu-
na uyfun olaraq orta irmumtahsil maktablerinda tedris olunan fanlar
qagirdlerin diinyagoriigiintin formalagmastna asash gakilde tasir edir.
Maktabds tadris edilan tebiet lanlori tabietin hadiss va proseslari
haqqrnda, onlann qanunauyEunluqlarl haqqrnda anlayrglar sistemi
yaridrr. $agirdler tabiat haqqrnda biliklsra yiyslonmckle dtnyagorii-
qiinUn baEhca elametlarini tedrican manimsoyirlar. Onlar dark edirlar
ki, materiya her geyin menbeyi va ilkin ssbebidir. Onlar oyrsnirlar ki.
en kigik qum danasindan nahsng sema cismlorina qeder her $ey matc-
riyanrn inkiEafrnr n noticasidir.
Umumi biologiyanrn tadrisi prosesinde gagirdler canh tabictin tari-
xi inkiqafr va orqanizmin ferdi inkigafr, onun irsiyyet va dayigkanliyi
masalolerini tiyranirler.
$agirdlar humanitar lenlsrin tadrisindo isa ictimai inkigafrn mahiy-
yatini manimseyirlar. Tarix, ana dili vo edabiyyat, co[rafiya ve cligsr
318
lanlarin todrisi ;agirdlari dtinyanrn manzarosi, sdebiyyat va incasena-
tin inkiqafr, diinyanrn qlobal problcmlari ila tanrq cdir. Talix dcrs-
lcrind:r :;agirdlor insan camil,l,stinin inkilaf qanunlannr, onun iqtisadi
problernlerini. Miistaqil Azsrbay'can dtivlatinin hayala keqirdiyi prob-
lenrlali. briytik Ipak yolunun. Osrin mtiqavilosinin (Bakr-Ccylian neft
kcrnarinin gakilmesi) r,c s. mahiyyotini anlayrr. dtint,a xalqlarr moda-
nill,atinin tarixini, onun zcnginliyini ciyranir. adabiyyatl:rnn bir-biri-
na ncco qovuqdr-rfunu dark edirlar. Odabiyyat insanftinashqt]rr, cjzti-
nildarketmcnin. ciziinii tasdiqin cn inca vasitcsidir. Odobiyyatrn tadrisi
insanr ucaldaraq, oziindc axlaqi g6zalliyi tcsdiq etmakda ona yardrm-
gr olmaqdan, rnu axlaqi gozalliye heyran olmaq pillesinc qaldrrmaq
irnkanr 1'anrclrr. Hc-v"at nainki biliklarin heqiqiliyinin. ham da cqidcnin
rniihkarnliyinin. fikir vc hisslorin vahidliyinin en yax$r meyandrr.
Od:rbi1'1'atda. incasanatda olan oxlaqi-siyasi idcl'a eqidoye sadiq ol-
maqr iradc qiivvesi. gotinlik qarqrsrnda cl,ilmazlikdir. Moktabli bu ide-
r anr valnrz on l"iiksak baqar gozelliyi, mcnavi gozollik kimi hiss etrlik-
rlc irzr-r haqqrnrlit dltgtiniir. Miitalio bu gozalliyi rigrnaga kom:rk cdir.
Hrqiqr miitalia airh vo qelbi celb eden. dii;iiinca o1'aclrr. moktsblini
irziir.ru gorrnly'c va iiz,r:olcceyi haqqrnda dtiqiinmcyc v:rdar cdir.
Dii n1 a. haqqrda biliklerin q iidretli manbryi. dtinyagcirii giinii lbr-
rnula;cirrmairn baqhca amili emakdir. Moktoblihr cmak prosesindo
Votcn clargrsrnda oz borclannr derk cdir. mijxtalil amek tidbirlarindr
(. a! igtirak cdirler. Moktabliler dcrk edirl:r ki. <a[rl r[rlla. vicdan vic-
rlrnlu. voteno scdaqo'. \'ctano laal xidrnoLla terbil'r cdilir>. Maktab-
lilrrin diinvrgorii5ii haqiqatlrro. qanuna uygu niuqlala. faktlara. hadi-
s.rirr;. lirnr.r milo;dinnalara onlarrn qcxsi miinasibetlaridn'. Bilik :rldc
ctrnrvin gor miihiim bil xtisusiyyati vardrr. \,lcktebli neinkr nsyi iso
or rnir, hcm dr naf i iso stibut cdir. $agir-dle rclo clmi dirnyagiirir;; ii n tin
t'c,r'uralagmlsr proscsi avn-ayrr derslarin tadrisi srrasr klni dc1,il. r,a-
hid. uzun stiren proses krmi oziinii gosrrrir. Dars rnaktoblilar iigiin
arzu olunan moncrihalat nranbcl,i, mil:rllim bu manbcvin l,aradrctsr
vo qoruyucusLl. kltab isi mcdaniyvatin qiyrreti iilqi.ilmovon xozinesi
olu r.
$agirdlerin diinl arirrtigIniin forrnalrLStlrnlmrsuttla sinilt]auraric
i;lrr ekskursil,alar. l trti;lrr. tarfur rniiqcdd:rs vcrlera zivaratlcr. mil-
li rnerntlhq abidelrri. tariri abidahn qargrsrnda sohbetlor. grxrqlar,
drsputlal rr s. mirhlim lol ovneyrr. Ekskulsila va vtiriiglar. turizm
zzrrnanr yar:ircile r r lrrparllarrn. otun. sstlrnlt'l rcnu caiarlannt f srcllan-
dir-ir, tcbiatin giizalliyino hevlan olurlar. \,Iakteblilar ilin lasillcrinclen.
319
giinoq iqrfrndan ve diger tabii amillardan zrslh olaraq mavi illiiqin
iniixtalii galarlartnt gore bilirlor- Meqads, 9ay k;narrnda' dcniz szr-
hilinda maktablilar sss galarlalrnr farqlandinnoyi oylanirlcr' O!lan vc
qrzlar qrzrlgiiliin 50-ya yaxrn qalartnt aytrd etmayi bztcanrlar' Onlar'
tabietin qoynunda tafakkiir proscsinin mahiyyctini anlaytr, ctraf mti-
hitin cism ve hadisalarini tchlil edir, mtrtlayisa aparrb natics gtxarmagt
oyrenirler. Onlar etraf alemi miigahide ederek sebab-natica alaqalorini
tapmaga gahgrr, dz ke;0erindan teacctrblanirlar' Biitiin bunlann neti-
casindJ soz qagirdlarin qtiuruna real gergakliyin canh, pallaq aksi kimi
daxil olur, iimumilaqdirici, miicerrcd mafhumlartn rnahiyyeti aydrn
olur. Onlar anlayrrlar ki, biliklcra yiyalanrnak havesi olmadan tant
qiymotli manovi hayat, habelc cmak hayatr. yaradrcr heyat yoxdur'
gitith.". elmi-texniki, harbi biliklsre yiyelcnnladen Vaton torpagtnt
qorumaq, Vatenin Azadhft namins rrtibarizc aparmaq miimklrn de-
yltdi.. Sititt.t" yiyalenmcdon Azat baycanr sivil dovlct.- saviyyesina
qaldrrmaq, onun iqtisadiyyatrnr inki,saf ctdirmak, n.rill:tin emin-
amanhqdi ya$elrnaslnr tamin etmak mtrmkiinsiizdiir' $iibhasiz ki' el-
mi bilitleri czberlomokla oyranmsk olmaz Ozbergilik yalnrz afhn
deyil, hem da manoviyyatrn, cxlaqrn diigmcnidir' Vaxtr ile-boytrk lilo-
roi R.D"ko.t deyirdi ki. <hor geya gtibho ils yanaq > Bunun rsas
qayssi odur ki, insan miiqahidc etdiklorina. oyrencliklcrina kor-kc -
io,r" yorog-oun. Yoni kitabda yazrhbsa, onu elo be la qebul etmasin
Moktabli oyrendiklsri barsdc diigti nsiin, menimscdiyi bilikleri mitqa-
yisa, tohlii-torkib edib obyektiv natice guara bilsin Yuxarr sinil'
gagirdlsri idrak, haqiqet, yanrlma kimi lelsofi arnlayrglarr monimsayar-
i.*, yanrlmun, adamlara inamsrzhq kimi qebul edirlor' Oslindc' yanrl-
ma adamlara inamsrzhq deyildir' Yantlma qagirddan oyrandiyi fakt
vo hadiselaro bir de diqqot yetirmeyi. bagqa sozlc. oyrrndiklarino
giibho ila yanagmafr tcleb cdir. Boyfrk alim Faradcl'clen soruqurlal ki.
i00-"ti t""ttib", ba$ tutmasa, na edordin? M.Faradcy cavab verir ki.
l0l-ci tacriibeni aparardtm ki, goriirr tcfakkt-lr harada sshva yol
vermiqdir. Makteblileri oyrendiklerine girbhe ilo yanagma!r ciyratmak
lazrmdrr. Bu, tclckkiirtin mirstaqilliyini inkigal eldirir, onlarr ycni nai-
tiyysllcri oyranmsya tahrik edir' $i-rbhasiz ki. bu i;da n-rfrcllimin ili'
fcatiyycti avozsizdir va mtiollirn gagirdlarino dii;ti nrnoyi iiyrociir'
$agirdlerda diinyagorii9r-rniin lbrmalaqdrnlmasl zatnant onlatttt
yaq xtisusiyyetlcrini nozero almaq vacibdir. Kigikyaqh moktrblilcr Iitkl
ve hadisclori qarqrhqh elaqe vc inkigafda nezardcn keginnoyi ci1'ronit-
lar. Onlar hsyat hadisalarini miiEahida cdib miieyycn noticc gtxanna!r
320
bacarrlar. Bu prosesda olanlar miistaqil iimumilagdirmelar etmeye
hazrrlanrrlar. Olbatto, bu proses yeniyetma ve ganclarde daha intensiv
ba9 verir. Otraf alemi yeni qekilde gtirmek, yeni masaleleri izah etmak,
oyrenmek, elmlerin esaslanm manimsomek ve elmin sirlerini agkar
eirreyc Aahgmaq yeniyetme ve ganclori daha gox diigiindiiriir. Onlar
miiqahido etdiktsri fakt ve hadiselsra todqiqatgl gcizii ile yanagtr.
ozlarinin fikirlerini da bildirirlor. Bagqa sdzle, onlar bir qox no igtin-
lor qarErsrnda dayantr va hamin ne iigiinlare cavab axtanrlar. Yeniyet-
ma va gencler elmlerin asaslannt oyrsnmskle diinya hadisslarini daha
darindan tehlil etmaya gahgrrlar. Onlar bitkilerin, heyvanlartn, insan
orqanizminin qanunauyfunluqlarrna dair anlaytglara yiyelanir, tabiet
vs camiyyat hadisalerinin sabab alaqelsrini menimsayirlor. Bu proses
yuxan sinif qagirdlarinda daha siiratle ba9 verir, onlar eSya va hadisa-
ier arasrndakr mantiqi slaqalerin mahiyyetini anlaytrlar. Bu yaqda
goncler on 9or <kim olmaqb deyil, hom do <nece olmaqb suallan
itrafinda diigiiniir, manimsediklori bilikleri sistemloEdirmeye sey edir-
lar. Onlar dsrk edirlsr ki, <sistemlegdirma - tsfekkiiriin anastdrnr.
321
XIV FASiL
u$AQ KOLLEKTiviNiN TA$rdLi vO TORBiye
OLUNMASI
14.1. Pedaqogikada kollektiv problemi
I Kollektiv ve $exsiyyet miiasir dovriin an zeruri sosial problcrrlerin-

dan biridirl Problemla hazrrda filosoflar, psixoloqlar, sosioloqlar ve
pedaqoqlar magful olur, bu saheda maraqh tedqiqatlar apanlrr.
lBu-
nun baqhca sabebi odur ki, insan ictimai varhqdrr ve o, m oyysn
fealiyyat zamam bagqa adamlarla iinsiyyeto girir, miixtelif vazifaleri
yerina yetirir. Onun mcivqeyi bu zaman miixtalif olur. Bu movqe faal,
qeyri-feal, ya da kollektiva zidd ola bil5r. Kollektive qarpr grxmaq ise
6z n<ivbasinde miiayyan konflikt yaradrr. $exsiyyatin menavi keyhy-
yetleri onun kollektivda tutdufiu mrivqeden asrh olaraq formalagrr.l
Mtiasir diinya pedaqogika alemindo kollektiv miinasibatlerin zaru-
riliyi gekilda qebul edilse de, insanlann ictimai hayat tarzi stibur edir
ki, kollektiv va gaxsiyyet ictimai prosesin miixtalif qiitblaridir.lBzi
6lkalerin tarbiye nezeriyyesi g<istarir ki, insanrn kollektivdo olma-r
onu yoxsulla;&nr, onun ferdi yaradrcrhq qabiliyyetini mehdudlaq-
drnr, har bir farddaki tokrarolunmazlS mahvs apanr. Lakin huma-
nist @aqogika fardiyyatgiliya qar$r gxrr, ferdi yaradrcrhq qabiliy-
ptlarinin kollektiv fealiyyst prosesinda formalagdrlrm asaslandrrrr.l
lPedaqogika elmi formalagmala baqladr[r ilk gtin<lcn kollekti{,i,
ko[ektivde gsxsiystin tarbiyesini diqqat merkezindo saxlamrqdrr.
A.V.Lunagarski, S.T.gatski, P.P.BIonski, A.P.Pinkeviq vc b. kollektiv
ve'gexsiyyot haqqrnda bezi fikirlar soylomiglar. A.S.Makarenko isa
hem ngzeri, hem da praktik baxrmdan oziinun ugaq kollektivi naze-
riyryasini yaratmrgdrr.f
Uqaq kollcktivinin humanist tarbiya sislemindc yerini. onun osas
prinsiplerini, tagkili xiisusiyyatlorini xarakteriza eden 1920-ci illarin
pedaqoqlan eyni zamanda kollektivin gagird gaxsiyyetinrn formala5-
masrna tasirini do 6yronmeya xiisusi diqqot yetirmi$lor. Onlar u;aq
qexsiyystinin lormalagmasrna kollektivin gcistordiyi tasiri asaslandrr-
maqla yanapr, kollektivin mektobli gaxsiyyatina tesirinin mtxtetifliyini
da soylemigler. Ugaq kollektivlarini, iimumiyyatlo, kollektivteri tesnif
etmak, kollektivin mektebli gaxsiyyetinin lormalagmasrna tasirini
322
ara$dlrmaq teqebbtislcn mahz hamin illsrds olmugdur. Osrimizin 20-ci
illerinda ilk dafa insan kollektivlarinin tesnihne gahqan V.M.Bexrerye_
rin irkrince, kollektivler yalnrz tsrkiblarina gcire deyil, habele kollek_
tivlara daxil olan lordlerin bir-birine qar$thqh mirnasibetleri baxrmrn-
dan miixtalif ola bilarlar. <Kollektiv refoeksiologiya>r adh iri hacmli
esarinda kollektivin miixtelif nrivlarini gostaron V.M.Bexteryev adarr-
lann izdihamrnr, iimumi ahvali-riihiyyasini aks etdiren koliektivi, qu-
rultayr, konfransr, plenumu va s. iimumi mthakirna, iimumi fikre gal_
mc kollektivi sayrrdr. O, kollektivin fardlora tcsirini de tahlil edeiek
bela bir neticaya golirdi ki, kollektivin uqaqlara. onlaun manaviyyarr-
na tcsiri havcslendirici (bu vaxt ugaqlann biitiin psixi ve ezals qiwasi
yhkselir, ehvali-ruhiyya giiclii olur). Iaallaqdrncr (bu vaxt zeif uqaq bu
va ya digar lealiyyat zamanr her hansr bir mascleda yoldaglannr go_
rtib-egitmek hesabrna faallaqrr, rjz-ciziindan onlara qoqularaq tapqrrrl-
mrg i;i icra edir), dalrdrcr (bu vaxt ugalrn lealiyyeti tormozlanir, o
qaxsiyyetini formalaqdrra bilmir ve naticada <iz-6ziinii idara etmekdan
imtin-a edir) ola bilor. Qox kegmadi ki, A.S.Zalujnr V.M.Bexteryevin
tcsnifatrnrn uSursuz oldulunu gosterdi. O, qeyd edirdi ki, V.M.Bex-
tcryev 62 tesnilattnda kollektviin osasrna kollektivin subyektiv cehat_
lcrini qoyur. A.S.?eLujnrya gora <iz-oziine yaranan va faaliyyat gosto_
rpll Eo&E:vh: al [isarrriiaaprli (oynayan ugaq destslarii, b) uzun-
nlixldetli sadg (mektcb va klub qmplan, derneklari), v) uzunmiddetli
n1r'rqk\qb- (mektab ve klub, uEaq togkilatlarr. kooperativ-tdfilatlan
ve s. ) kollekLi_vlar-vardrr.
/ Hale 20-ci illerda pedaqogikadan kollekliv gagird qaxsiyyatinin
inkigafina vs manavi keyhyyetlerin lormalagmasrna tesir gosteren
qiidretli vasita hesab olunmug ve bacanqh, iggr_'rzar pedaqoqlar bun-
dan genc neslin terbiyesini lormalagdrrmaq vasitasi kimi istifade et-
migler. I Belelikle, ugaq koltektivinin terbiyavi vazifolari muayyanlaq-
mig, kollektiv alaqelerin vs mtinasibetlsrin sistemi ya.un-r9dir. Hs_
rnin elaqe va miinasibatler kollektivda psixoloji ve pedaqoji ahvali-
ruhiyysnin, gagirdlarin albir faaliyyoti prosesinde menevi lieyhyyet_
lsrin formalagmasrna garait yaradrr.
tr4iiasir dovrde uqaqlann birge fcaliyyoti (emak, talim, oyunlar),
kollektiv alaqe ve mi.rnasibatler haqqrnda ciddi rniibahisalci gedir.
Ictimai hayatrmrzda bag versn ciddi deyiqiklikler, elmi-texniki inqilab
vo bunun meigete esash qekilde daxil olmasr, agkarhq, yeni tsfekkiir
va yeni menaviyyat pedaqoji tesir vasitolerinin obyekti olan uqaqlann
xaraktcrinin ve manavi alaminin yenilegmasina ve zenginlagmasina
323 t
imkan yaradrr.l Kollektiv miinasibot va olaqaler'
uqaq
edilir' -kollektivinin
Uqaq kollek-
i;.btr;;, vezifelari daha genig menada
-.ngo.,ngalt
Tarbiyeqi'
tadq.iq
miiallirn. kollektivin hrr hir
ii"f"i""
;;;ii;' ""rif"fr.f
b*;;q vJ qubitivv"tini aqkarlamaqla bu kevlivvetlardan
edir, uqaqlarr l'aallaqdrrmaqla potensial
i"ir"Ir*r"'i"v;inc istilade- Uqaqlarrn psi-
;;;;ii;t il ,""*,*J['i.i'
vu .ligo. bir faydah i;e isiiqamatlandirir'
:':;:';il;;"; koilektiv qarErsinda masulivvetini' borc his-
lffii';;;k,[i manevi alemini' daxili ziddivvatlarin
'i".l""i"ia,g,.ialii',,iuqru"" qerait yaradrr' Kollektiv laaliyyct
r'.;r n, aqkorlomala
uqaqlar bir-birinin
IrOrf it"ii-", "-"i., oyun, i-dman; iqtirak edan dark edir' kollek-
"rira,
*l"tirt"ri.t. keqirdiyi hisslari deqiq ve darinden
i1;d. i.l';i; ;;:" v'oiaui' aott oldulunu' smavo' adamlara neca miina-
-hadisalari
#;; ;;iltili'ni, i"ii-oi havat ni neca qivmatlandird ik-
qtiur
i""l"t Lr.rrirr.. Kollektiv laaliyyat prosesinda uqaqlarda axlaqi
:'i;:,"r;;;;' ir, [iiirsi., naticaie vetand aehq eiiuru' sqidesi forma-
i;fil'ffi;;#vv.i", uou,nr"'u humanistcesina vanaerr' ozlerini
hazrrlayrrlar' Uqaqlar
yaqadrqlarr camlyyattn naqrqi smekdaqr-olma.[a
9ox vaxt ata va anasrna,
mtitlli*int de-:!f1,:.".,'-'i vcrmediyi sirri
yaxrn yolda5rna' dostuna soylaytr' l.
" :i',.'; balladrlr
iinsivvat
r."ir.tti""iirt uii sagiidin yaradrcrSq' toqcbbiiskar5q qabiliv-
y"[;;i ufkuru g,*ott' va onu inkigafgexsi etdirmay-e imkan veran vastta-
'l* taprr' Demaii' azadhq ancaq kollektivdo
^"""q't"ff"ktivdo
miimkiindiir.
"'"P.d;;;;i;1,"I
iglavib hazrrladrqtan kollektiv' kollektivqilik
kimi
terahndan daha genig planda
.r;;i; 3=0-;, i[arie A S'Makarinkoham da torbiys subyekti olmasr
t:t.-l;i kollektivin rarbiya obyekti.
";
i#itil;;;;ilil;;: o. p"auqogit'unrn nailivv.etlorine v: oziiniin 20
tivi n mahivvatini'
ii.' ;;; r1ti"tti.tik tecrii bosine- istinaden kollek
elmayin va mohkamlan-
tipterinin quruluqunu. uSao koltektivini teqkil masalale-
;i;;t; a'sas mctodlatrnr, uqaq Saxsiyyotinin lormalaqmast
Pedaqogika el-
I*i^ tir.r""i" tsrbiys baxrmrndan iqie,iU haarladr.
minde kollektiva dtizgiin terifi ilk doie
A S Makarenko vermigdir:
L.ii"fr"tii, miita'ckkil gaxslarin, kollektiv orqanlara malik
qexsiyyat-
;X ;il;;;ll.isiornnr'tsidinr' Buradan.avdrn olur ki' kollek-

'
kollektiv miixtalif adamlartn
ii"i, i^ti ltrittli. elameti vai Bunlar: a) b)
;;;; il; asasrnda..birlaqmasidir: kollektivin riziinamaxsus
oroanlart vardtr. Demalt. har bir insan dastcsi o vaxt kollektiv hesab
Iaffi;i,';;;;^ ij;;;i maqsad durur va. bu maqseda nail olmaq
tiitin tott"tti, ayrr-ayn tapqirrq re vezifalarin
yerine yetirilmesine
mesuliyyet dagryan orqan, taqkilat yaradrr/Tagkilatrn yaradrlmasr na-
ticasinde mesul gexslar olur. Kollektivda amr etmoyi bacaran, tabe
olan, sarencam veran ve serencaml yerina yetiren, qargrhqh ictimai
mtnasibet asrLhlrnr baga diigon adamlar iizvler mcivciiddiir. <Kol-
lektiv canh ictimai orqanizmdir, giinki onun orqanlan vardrr, burada
vakalat, masuliyyet, hisslor arasrnda nisbat, qar$lhqh asthhq vardrr.
Bunlar olmasa kollektiv de ola bilmaz, sadaca giiruh va ya yrlrn ola
bilcr>.
Uqaq gexsiyyatinin formalagmasnda kollektivin rolunu miiayyen_
lagdirorksn A.S.Makarenko cemiyyatin talablerino uylun galen iarbi-
yenin maqssdina, pedaqoqlann hemin meqsedo, comiyyotin taleble_
rine mtivafiq layihalegdirsceklari manavi keyfiyyatlera istinad edirdi.
O, <<Tarbiyanin meqsedi>r adh meqalesinda gexsiyyati cemiyyetla veh_
datda goti.iri.ir va genc nasilda manevi keyfiyyetlari iki yere adamla-
rrn mcnevi simasrnr xarakterizo eden iimumi ve uga$rn lsrdi xiisusiy_
yetlorinden naqat eden xiisusi keyfiyyerlera boltirdii. Ona gora da
A.S. Makarenk-o yeni camiyyot iigiin saciyyevi mancvi keyfuyatlari
ganc nasilde formalagdrrmalr pedaqoji igin esas maqsedi siyrrdr.
Onun fikrinca, ugaq kollektivi gagirdleri yalnrz iimumi meqsa.l ,s
timumi emokla deyil, hamin amoyin iimumi togkili ila da birleqdirir.
Bu o demekdir ki, her hansr bir gagirdin miisbat heraketi, miivefi-aqiy-
yati iimumi igda miisbet herakst kimi, menfi herokari, miiveffeqiyyat_
s1.zl1yi
lmumi iq fonunda u[ursuzluq, manf-r harokat kimi qiymeiian_
dirilir. Bele bir pedaqoji mantiq makteb hayatrnrn har giiniina, kol-
lektivin her bir haraketina mtincardir. Kollektiv, onun ii-zvleri biitiin
kollektiv qargrsrnda mesuliyyet dagryrr. A.S.Makarenkonun obrazlr
dediyi kimi, bu camiyyatde ne srzanaq kimi qabanq oziinij hamrdan
yuxan tutan, na de yolun kanannda yatml$ tozanaq kimi xrrdalanan
lanhahfa gekilmig gaxsiyyet ola bilmez.
A.V.Lunagarski da, A.S.Makarenko da kollektivi ham tarbiyenin
obyekti, hem de subyekti kimi xarakterizs etmiglar. Kollektiv teibiye_
nin obyektidir, ysni ayrr-ayn <vahidlardan> ibaret kollektivla miial_
lim. va diger-terbiyagiler meglul olurlar. Baqqa sdzle, terbiyeetmo pro-
sesinda, A.S.Makarenkonun tabirince desak, <mtisllim iistagel ga_
gird> ciiti.i faaliyyat g<isterir. O, bele bir tarbiya iisulunu tenqid idarak
yazrrdr ki, insan bilavasita bir gexsilyetin tasiri altrnda terbiye oluna
bilmez. Ona g<ire ki ugalrn gexsiyyetinin formalagmasrna miixtelif
amillor tasir gdsterir, u$aq otrafindakr alemin miiiskkob miihiti ile
saysrz miinasibate girir ve bu miinasibatlorin her biri d<inmedan
325
inkigaf edir, bagqalan ila uzlagrr, ugafrn riziiniin.[jziki ve manovi inki-
gafi ila elaqcdar olaraq miirokkablagir. Adarra ela galir ki. biltr-rn bu
<qangrqhq> heg ciir rilgiiyc galmir. Bununla bela, o, har an t-l$agln
qaxsiyystinde miiayyon deyiqiklik yaradrr. Bu inki;ata istiqamct ver-
mek ve onu idars etrnak tarbiysginin vaziIesidir.
14.2. Ugaq kollektivinin tiplari va inkigaf marhalalari
Pedaqogika elminda uqaq kollektivlcrinin spesifik vczifalari. onla-

rrn ciz lizvlarina mtinasibetlari masclolorine daha geniq yer verilir..
Hazrda kollektivin va gaxsiyystin qanu nauyfiu nluqlarrnrn, onlar.rn
qar$rhqh elaqesinin agkara grxarrlmasr, gcxsiyyatin inkiqafrnda kollek-
tivin haqiqi rolunun, kollektivin tosnifatrnrn va tiplerinin miroyyanlcg-
dirilmasi, har bir ugaq kollektivinin ciz[rnsmaxsuslufu masolclcrinin
oyronilmasi, kollektivin fordc neca tesir gcistonr.rasi, ugaq kolleklivinin
quruluqunun, onun iizvlarinin vazifelerinin nece vc naden ibarot ol-
masr vo s. genig tsdqiq edilir. Prolessor I-. i.Novikovanrn tadqiqatlarr
gristerir ki, ugaq kollektivlarinin tiplarina tadris kollcktivlcri (ugaqlarr
bilik, bacanq va vsrdiglerle silahlandrnr), u$aqlalnl Iardi bacanq vc
qabiliyyetlerinin inkigaf etdircn kollektivlsr (bu kollckrivlara mektcb-
larde tcqkil edilmiE klublar, muzeylardo gahqan ngaqlar daxitdir),
ideoloji kollektivlor, asude iinsiyyst kollcktivlcri (asuda vaxtlarda bir
yerde miicyyen iglori hayata kegiren ugaqlar daxil olurlar). yeniden
tarbiyc kollektivlari (bu kollektivlore aila, maktcb vo ictimail,yatin
telimda gstinlik gakan ugaqlar aid edilir) daxildir. Bu tcsnilata g<!re
kollektivlar iig boyiik sahani: a) tadris birlegmelarini sini[larini,
b) maraq ve meyla gore taqkil olunmuq birlagmclcri (darnokler, klub-
lar vs muzeylari), v) ideoloji kollektivlsri (birlagrnelsri) chate cdir.
Ugaq kollektivlerinin bele tesnifatr pedaqoji rnatbuatda clan edil-
migdirse do, helelik bu barado biitiin pedaqoqlar yekdit fikro golme-
miqler. Buna grira de pedaqogikadan biltti 11 tadris vosaitlirinda
A.S.Makarenkonun miieyyanlagdirdiyi kollektiv nrivlsri. onlarrn ma-
hiyyati ve vszifaleri qarh edilir. A.S.Makarenkoya griro, r-r5aq tahsil
miiassiselarinde ilk va iimummiiessisa (iimummcktcb) kollektivl.ri
bir-birile qargrhqh elaqeds fealiyyat gosterir. ilk kollcktiv ciz uzvlorini
iqds, msktabds, maiEatde dostluq miinasibatlari ve ideoloji cohatcl:rn
bir-birino baflayan kigik kollektive deyilir. Maktcbdc ilk kollcktir -
lorin formalan miixtelifdir. ilk ko[ektivlarin osas xtisusiyyoti onrlurr
326
ibaretdir ki, onlann iizvlori her grin bir-biri ila alaqa saxlayrr, daim
iggiizar va yoldaghq iinsiyyetinde olurlar. Umummakiab kollektivinda
qagirdlar heq do hamiqa bela bir iinsiyyatda, qargrhqh m nasibatda ola
bilmirlar. Bozon onlar heg bir-birini tanrmrr ve yi buna ehtiyac da
duymurlar.
Sinif kollektivi ilk kollektivin formasrdrr. Sinif kollekrivi digsr ilk
kollektivlerla va iimummaktab kollektivlari ile srx, m<ihkam- elaqe
qarairinda inkiqaf edir. ilk ko ektiv maktebin bi.iti.in kollektivlerindan
lacrid olunmur, <iz qrnrna qapanrb qdnur. ilk kollektivin faaliyyeti
timummakteb kollektivinin qargrsrnda duran veziyyatlarla miiayyan
edilir. Talim va tarbiya keyfiyyatinin yiiksaldilmeii, inrizamrn m<ih-
ksmlandirilmasi, qagirdlarin amays, praktik lealiyyata hazrrlaSdrnl_
masr vazilelari yalnrz iimummskteb vo ilk kollekiivlarin birgi seyi
naticesinde yerins yetirilir.
Umummakteb kollektivlarinin yaradrlmasr va mcihkemlandirilmesi
ilk kollektivlarin m<ihkemlanmasina ve inkigafina, kollektivlararasr
elaqalarin geniglanmasina bciyiik tasir gdstarir. Mekteb ilk kollektivler
toplusu olmayrb, gagirdlari iimumi meqsed va birga faaliyystda birlag-
diran vahid kol.lektivdir. Har bir sinif hemin faaliyyetda igiirak edir va
<iziiniin igi i.la onun zenginlegmesine gal4rr. Bazen ilk kollektivlarda
zaiflik miigahido olunur. Onlar ozlarini iirnummaktab kollektivin,
qargr qoyurlar. Bela siniflardo gagirdlarin dostlugu qruplagmalar gek_
linde <iziinii g6sterir. Bela n<iqsanlara qargr miibariza up".."q, ilk
kollektivlari mrihkamlendirmak, iimummakteb kollektivi ile mOhkan
alaqa yaratmdq zaruridir. Maktab tacri.ibasinda ilk kollektivlarin
iimummaktab kollektivlari ila agafirdakr elaqa formalan yaraomry ve
hazrrda hoyata kcgirilir: ilk kollektivlar iimummaktab ahemiyyatli
tapgrnqlan yerino yetirir, maktabdo ve maktabdonkenar ictimai iay-
dah amakde, iimumrnaktcb yarrglannda, oxucular konfransrn'da, dis-
putlarda, miixtalif mrivzulu gecolarde va s.-da igtirak edirlar. Kollek_
tivler daxilinde alaqclari gcniqlandirmak tigiin briyiikyagh makteblil+
rin kigikyaqlr maktabll:rre harniliyi faydahdrr. Naticada ilk va iimum:
mektab kollektivi ar.asrnti;rkr oiaqclcr daha da geniglenir, ayn_ayn
kollektivlarin milvoflatl ivr :rti timummaktob kolleitivinin uguru kimi
qiymatlend irilir'.
Ugaq kolleklivinin irrkrsal rususiyyetlorini, dinamikasrnl bilmadan
kollekrivi togkil v.r t.-r'h;r .:i,,r.rl< olmaz. Har bir kollektiv riz inkiga.
finda bi,egir .r.r'll.lr(1.)' !rL. L. I{ofiektivin inkigar merharelarini ilk
j21
defo A.S.Makarenko miialyanlsgdirmig vo hemin marhelalarin xti-
susiyyatlerini, har bir merhalaye uy[un tslablori iqlamiqdir.
Birinci marhele kollektivin tegkilidir. Bu morholede miiallim qagird-
leri oyrenir, onlarrn qargsrnda konkret talebler qoyur. Mektablar halo
ilk giindon etibaron oz gagirdlerinin qargrsrnda camiyyetin vo oztiniin
qeti telsblerini qoyur, ugaqlara davrantq normalartnt <iyrsdir. Ugaqlar
bilmalidir ki, neyi etmak olar, nsyi isa etmak olmaz, hanst ig cazaya
layiqdir.
ikinci merhalada terbiyaedici foallar forrnalagrr. Faallar miiSllimin
talablerini miidafie edir, 6z yoldagla'.rna tsrbiycvi talabler verirler. Bu
marhelada faallar ozlerina ve cizlarind:n da gox yoldaglartna talcblar
verirler. Umumiyyetls, insan avval tiz yoldagrna, sonra oziino teloblor
verir.
Ugiincii merhelado miiellim faallann qoxsindo oziine komckgilar ta-
prr. Feallar heyeti ugaq terbiys ocalrmn sa$lam ve garekli ehtiyat
qtivvesi olub, kollektivdan gclib kegen nasillorin bir-birinden tasir al-
masrnr temin edir, kollektivin i9 iislubunu, tonunu vo snsnelerini qo-
ruyub saxlayr. B<iyiiyen faallar tarbiya ocafrnda yetigib gedan uqaq-
lan ictimai iqde avaz edirler, bununla da kollektivin igarisinda vehdet
olmasrnr temin edirlcr.
Diirdiincii merhaleda kollektivda ictimai rey lormalagrr. Terbi-
yeedici talsbleri kollektivin skseriyyoti mirdafia edir, tiziina verdiyi tc-
leblerle bagqasrna verdiyi telsblar uzlagrr. Bu nlerhola qabaqcrl baxrg-
lann ve cehdlerin qalabasi msrhelasidir. Kollektivin biitiin iizvleri qo-
yulmug qaydalann yerine yetirilmosina gahqrrlar. Bu merhele yiiksak
ehvali-ruhiyya, giimrahhq, fealhq, her kesin yoldagrna k<imek etma-
sine hazrr olmasr ile, scizlo hareketin vahdotinin tsmin edilmasi ilo
seciyyelenir. $exsiyyatin dziina verdiyi tslablar daha yiiksak olur. Ma-
navi hareketler adetlarla birlagsrak gexsiyystin talabatrna qevrilir. Oz
inkigafrnda bele yiiksek merhelcye gatan kollektiv sdzi.in osl monasrn-
da pedaqoji baxrmdan kollektiv adlamr. Bela bir kollektiv kollektiv-
giliyin va humansit torbiyenin qiiwatli alatine gevrilir.
Ugaq kollektivinin teqkili va mcihkomlendirilmosi gox mtirakkob vo
uzunmiiddatli prosesdir ve bu proses her bir maktebin geraitindan, ig
saviyyasinden asrh olaraq miixtalif qskilde gedir. Buna g<ira da kol-
lektivin tegkilinda ve m<ihkemlondirilmesinde biitiin makteb ve sinif
iigiin eyni dayacede yararh olan yollarr, formalarr garh etmsk, g<istar-
mek qeyri-miimkiindi.ir. Sinifda bu i9 qagirdlarin ya$ xiisusilyetlerini,
328
terbiyalilik saviyyasini, fealhlrm, intizamhhlrnr, talim miivaffeqiyyet_
lerini va s. gertlari nazaro almaqla tagkil edilir.
Tasewiir edek ki, miiallim har hansr moktebda yenica faaliyyeta
baglamrgdrr, ona hansrsa sinfin rahbarliyi tapgrnlmrEdrr. Hemin'sinfe
qongu mektabdon_ da gagirdlsr gelmigler. Bu, kollektivin inkigafrnrn
birinci marhelesidir. Urnumi meqsed oxumaq m eyyendir, timumi
talim ve tarbiye vazifelari var, lakin kollektiv yoidur.
Qargrya bele bir
sual grxrr: miiallim sinif rehbari kimi nadan va neco baglamah, kollek_
tivi neca tsgkil etmsli va mcihkemlandirmalidir? Bunun iigiin miiallim
ugafa insan kimi baxmahdrr. $agird insandrr, Onun sada g6.iir.n oy_
naq va azad tebiatindo bciyiik insanlann xassalari m<;vcuddur. Di_
$r.inm6k, duymaq, sevinmek, kiisiib-incimek, aflamaq, giilmek, qa_
zablenmek, xatrrlamaq, xeyala dalmaq, iimid va irzulaia taglanmaq,
yaxgrhq, hdrmet biitiin insan xasseleri ugaqhq alemind"- yuquy,i,
S.Vurfunun fikirlarini iqtibas gatirmakla demek iitsyirik ki, mtio im-
larimiz ugaqlarla danrgarkan insanla danrqdr!rnr, ugiqlarla iglayerken
insa^nlarla iglediyini hamige yadda saxlamahdir. Utiattim bitmaliair
ki,
sinifda nege gagird varsa, o qedsr da insan xarakteri var. Sinif daim
inkigaf eden, yiikselan, formalagrn, miirokkab ozalan olan canh bir
varhqdrr. Bu varhlrn har azasrnrn <iziinamaxsus xiisusiyyati var. Ona
gora de miiallim mi.idriklikle her giin xarakterlerinin toiiusu olan
sin-
fini mnayins etmaye, gcize grininen ve ya gozo goriinmeyan kigik xas_
talik elametlarine qargr <peyvend> aparma[a borcludur. Miialiim hor
bir gagirdin fsrdi xtsusiyyatlerini, onun daxili alamini_ne ile sevindi_
yini, ne ile kaderlsndiyini, nays daha gox meyl vo maraq gostardiyini,
kiminle hara, ne zaman, na iigiin getdiyini <iyranmedan,-g-agirdinin
ne
oxudu[unu, ns ila yagadrgnr, kiminlo iinsiyyatde olduf.unu bilmaden
kollektivi tsgkil eda bitmaz. S.Vurlun gagiidlarde
-u.iq oyrtrnuyun,
onlann ferdi xiisusiyyatlsrini ciyrsnmsyen, heysiyystina qiymet qoy_
mayan miiellimleri tonqid edsrek deyirdi ki, bele miiellimin gagirdlari
talimdan.rez soyuyur, onlar tabiatin qoynuna qagmafia cahd ;dirlrr.
O, bele gagirdlsrin alamini xezan wrmug bagqaya 6enz;eairai.
Miiallim gagirdlarinin manovilyalmr, aile geratini, uyrr-uf., miiel- ,
limlerin ewellar da onlara verdiyi telebleri miigahida,'mibahise, miix-
talif a.nketlera-cavab 4lmaq yolu ile dyranendan, sinli tam tanryandan,
gagrrdlerin terbiyelilik seviyyesini diiri.ist bilandan sonra
Sinfin q.ugrsm-
da talablar qoyur. Olbatta, miiellim dz taleblori fizerinde dtigtintii,
bu
barede ugaqlar^la
.aparaca$ s<ihbata xiisusi hazrlagrr, g<iriigiiniin, scih-
betinin miiveffeqiyyetliliyina 9ah9rr. A.s. Makarenko ze-ngin tecrtbasini
329
Urnurnilogdirib normal mektebde nece iglemesi baredo diigtinerek ya-
zrrda: <Mandan sorugsanlz ki, normal maktabda iga man nece bag-
lardrm, man size bela cavab vererdim: Men lormalardan ve anono
yaratmaqdan baglamazdrm. Men yaxqr bir iimumi yr[rncaq kegirerak
burada uqaqlara iirekdon, agrqdan-agrla deyerdim ki, awclan, onlar-
dan nc tcleb ediram, onlara iraliceden deyardim ki, iki ildan sonra
onlalrn kollektivi neca ola biler. Men m<ihkam cminem ki, uqaqlara
deyilen yaxqr, amali, mohkam sciz gox bciyiik ahemiyyata rnalikdir.
...ugaqlarla ela danrgmaq lazrmdrr ki, onlar sizin iradonizi, siiin ma-
deniyyetinizi hiss etsinlar>.
Biiriin proseslerden sonra kollektivin inkigafrnrn ikinci marhalasinc
kegid emala gelir, miiallim faallan agkar etmeye, onlart ciz atrahnda
birlsgdirmeyo gahqrr. Kollektivin tegkili ve mohkomlandirilmasi faalla-
nn segilmesi va terbiyasi ils srx baflrdrr. Faallar na qeder gox olalsa,
gagildlsli emeksevor ve mehriban kollektivde birlegdirmsk bir o qedor
asanlaqar. Faallar ele m6kteblilerdir ki, onlar emekde, digar laaliyyet
ncivlsrindc ilkin taqebbiis gosterir, miiellimlarin vs tarbiyogilerin 9a-
grngrna sas vcrirlar. Bela gagirdlerda bir qayda olaraq rahbarlik ve
te$kilatgrhq vardiqleri genig inkigaf edir. Bela qagirdlari tedris ilinin
ilk giinlarindan aqkar etmek zeruridir. Olbetta, sinif makteb faallan
heg da miiayyan tapqrnqlan yerine yetiran gagirdlerla mohdudlagdrnla
bilmoz. Kollektivi tafkil edorken mriveqqeti tapgrnqlan yerine yetiren
gagirdleri da leallar srasrna gatirmsk lazrmdrr. Ictimai igleri bir qrup
fardin alinda camlegdirmak miisbat natica vermir. Ona g<ire da her bir
gagirde konkret vezifo tapgrrrlmahdrr. $agirdlare tapgrnlan vezifeni
neca yerine yetirmeys nszaret kollektiva tapgrr rr. Kollektiv her bir
gagirdin igini miizakire edir, ona qiymat verir. Sinifda kegirilacek dis-
putun, oxucular konfransrmn planr genig miizakira olunur, har bir
gagirdin taklifi, tanqidi qeydlari nazers ahnrr.
Feallar sinhn talim miiveffaqiyyatini, gagirdlorin ictimai-faydah
emekda neca igtirakrnr mi.izakira edir, har bir qagirdin hesabatlnr din-
layirlar. Sinif rahberi torbiye planlarrnr tortib edarkan sinfin faallarr ile
maslahetlagir, onlarrn tttlrl'larini eqidir. igin bcla tagkili planrn maraqh
olmasr ve yerino yetirilmesi igiindiir.
$agirdlar kollektivin inkigafinrn iigiincii merhalasino qedam qo-
yurlar. $agirdlar& Eollektiv lsalil,yeto celb olunmasr kollektivi mcih-
kamlandirir. Qabaqcrl maktablrrda gagirdler ictimai-faydah tadbir-
larde igtirak edirler. Bu ise onlar r bir-birins daha da yaxrnlagdrnr.
330
ilk kollektivlerin mcihkamlandirilmcsinda tclim emeyi mirhiim rol
oynayrr, 9l-rnki bu gagirdlsrin yaradrcr kollektiv amoyidir. Talirn
:rmeyinin diizgi.in tsgkili, ev. tap$rnqlarrnrn yerina yetirilmesi hor bir
;agildin qaxsi manafeyinin ictimai manale ile birlogmasine qarait yara-
drr. $agird talim tapgrnfrnrn icrasrnda kollektiv qar:;rsrnda mastrliyyet
hiss edir. Oslinda, maktabda yiiksok talim va intizam ugrunda mii-
barizo yalnrz mi.iallimlarin deyil, gagirdlerin dc iimumi iqidir. Hsr bir
;;agirdin rriiveffaqiyyeti ve geriliyina onun gcxsi igi kimi yox, ictimai i9
kin.ri baxrlrr.
$agird kollektivini formalagdrrmaq va m6hksmlandirmakda an
Iaydah. tasirli vasite kollektivin qar$rsrnda konkret mcqsodin, stimu-
lun. sabahkr sevincin olmasrdrr. Bu sevinc onun heyatrna dol$unluq
gatirir, mcna verir. insanrn qargrsrnda hca bir mcqsod, larah olmasa, o
yaqaya bilmaz. Insanr yaqadan, ona qol-qanad veran sabahkr gi.ina
boslediyi iimid, qargrya qoydugu rnaqscd namina qalbinde yaiatdrgr
lrzulardtr. S.Vur[un ugaq tabiotino xas olan arzular alaminin zongin-
liyini bcla seciyyolendirirdi: <Ugaq xcyah bczan a[ buludlann caroya-
lirna qo$ulub ugur, aydrn gecelsrdo ulduzlar iginde seyr edir, ayla
batrr, giineglo dofur, derin daryalarda qavvas kimi iiziir, kegilmez or-
manlardan, dalhq va qayahqlardan oz zeril ayaqlal ile kegir, girler
va pclcnglerla poncolegiD). Uqaqlarrn xarakteri de, arzulan da miixte-
lildir'. Onlann amah eyni olsa da Votana, xalqa xidmet etrnck, vali-
deyninin, miialliminin yanrnda iiziia! olmaq arzulan da miixtelifdir.
Bu amala gatmaq iigiin uqaqlann terbiyasina perspektiv xatlardan (ya-
xur, orta. uzaq) istifada etmek zcruridir.
Kollektivin inkigafinrn dordirncii marhalasini formalaqdrran anano-
loldir. Onane kollektivi yaradrr, onu mohksmlendirir, qaynaq edir.
Kollcktivi heg bir qey anana qedar mohkam birlegdira bilmaz.
Mcihkom qaydalar - enanaler kollektivin heyatrna gozellik verir.
Onone eyni vaxtda icra edilon, harnr tarafindan qabul olunmuq vc ha-
mrnrn hdrmetini qazanmrg m<ihkem torbiyavi todbirlerdir. Sinif reh-
beri gagird kollektivini mohkemlctmak, onun iizvlorinda talima
maraq oyatmaq, onlarda nocib exlaqi kcyfiyyatler terbiya etmsk maq-
s:rdila V sinildan baglayaraq oz sinfina mtiayyan bir deviz segir. He-
rnin dcviz ayn-ayn asarlerdsn, Mehamrnad Peyfembarin hedislarin-
drn. atalar sozlerinden gdtiirtiliir. Bu deviz gagirdler mektebi bitirane
t;: ol saxlanrlrr.
Kollektivin yaradllmasl ve mrihkemlandirilmssinda A.S.Makaren-
konun irali siirdiiyii va <jz tacriibosinda srnaqdan kegirdiyi paralet
331
tasir iisulu da b<iyilk rol oynayrr. Hemin iisulun mahiyyeti ondan
ibaretdir ki, qaxsiyyeta verilsn talab va ona edilan tasir birbaga deyil,
kollektiv vasitasile heyata kegirilir. Her bir gsxsin harokati, davranrgr
ve igi iigiin kollektiv mesuliyyet dagryrr. Paralel tosir iisulundan kol-
lektivin inkigafinrn ikinci merhalesinde istifade olunur. Bu zaman
miiallim-terbiyogi faallara arxalanrr va onlann vasitasila kollektivdo
ayn-ayn ferdlare tasir edir. Paralel tesir iisulundan kollektivin inkiga-
frnrn iigiincii merhelasinda istifada olunduqda daha yaxgr natice altnrr.
Qiinki hamin merhelsde her qagirda yalnrz faallann deyil, kollektivin
biitiin iizvlari vasitosila tasir edilir. Bela kollektiv tssirin an yaxqt
lormasr sinfin iimumi yrfirncalrdrr. Umumi yrgrncaq dilzgiin tadbiri
vermakdan daha artrq, iimumi yrfrncalrn her bir iizviiniin gxartlan
qarar iigiin mesuliyyat hiss etmasinden <itrtr lazrmdrr.
Uqaq kollektivine pedaqoji rehberlik daim lazrmdrr. 6zii da dii-
gtinceli, faydah pedaqoji rehbarlik. Olbatte, pedaqoji rehbarlik inzi-
batgrhq, emrverme seciyyosi dagrmamaltdtr. Ugaq kollektivina rohber-
lik gagirdlare vahid telabler vermek, kollektiv faaliyyeti diizgiin istiqa-
matlandirmek, ictimai ray yaratmaq gsraitinde hayata kegirilir. Peda-
qoji rchberlikla miiallimin rahberlikedici roluna hamiga iistiinliik veri-
lir. Bu zaman miiallim Eagird miistsqilliyini, tagabbiiskarh[rnr inkigaf
etdirmaye xiisusi diqqat yetirmalidir.
14.3. lctimai roy. Onanalar kollektivi mtihkamlendirmayin miihiim

vasitasidir
Kollektivin ictimai rayi onun qiymetlendirici fikir vo talablarinin

iimumiliyidir. ictimai rey ve anenaler kollektivda mi.ixtalif hadisalorin,
genig sosial heyafin, kollektiv iizvlorinin herokst vs davramglannrn
tasiri naticasinde yaranrr. Ictimai peyin miihiim clametini fikirlerdo
iimumilik taqkil edir. Miivaffeqiyyatda iimumilik, nailiyyetlarin elde
edilmesinde maraqh olmaq, yeni talablari yerine yetirmsk, intensiv
tinsiyyetde olmaq davranrgln yazrlmamlg normalarrnr ortahla qcyur.
bunlar hamr terefindan qabul olunur ve kollektivin ameli feaiiyyetine
istiqamat verir..Ictimai rey mektebli qexsiyyatinin formalagmasrna
gticlii tesir edir. Iclimai rey gagirdler arasrnda, kollektivin [zvlari ara-
srnda qargrhqh etimad, inam yaradrr. Etimad, inam maktablilerin an
yaxgr hisslari ve monevi keyhyystlerinin aEkara grxmasrna k<imek edir.
332
ictimai ray kimi isa pislamek, danlamaq gsklinds olmur. ictimai rey
kollektivin har bir ijzviinii 6z davranrg vo haraketlsrini tahlil etmaya
tehrik edir. ictimai rey kollektiv tizvlarine k6niillii tesir edir. ictimai
rey kollektiv iizviinii diigiindiiriir, harada, na vaxt sahva yol verdiyini
a$kar etmeye istiqametlandirir. Ictimai ray Eaxsi, semimi hisslsri iimu-
rni iqa, iimumi ideya va meqsadlere qargl qoymur, aksins, bu hisslar
kollektivin her bir iizviinii menevi baxrmdan zinetlandirir ve timumi
ideallann heyata kegirilmasi ufrunda miibarizada onun giiciinii xeyli
artlflr.
Kollektivin mohkamliyi mehebbet, dostluq ve yolda$Lq kimi nocib
insani hisslerin torbiyesi ile da tamin olunur. A.S.Makarenko kollek-
tivde enenalarin olmasrnr kollektivin inkigafinrn seciyyevi elamati
hesab edir va enenaleri ictimai yaprgqan adlandrnrdr. Onenalerda
kollektivin iimumi zovqii va ictimai reyi daha tam heyata kegirilir.
Mektablerdo miixtolif onenslerdan istifads olunur. Son zsng, ilk
zeng, biliklar olimpiadasr, <Torpaq, ulrunda cilen varsa, Vatendir>,
<$ehidler dlmiirler>, <$ehidlik zirvedir>r, <Milli Qahrsmanlarla g<i-
riig> vs s. bela ananalardir. Onsnelar kollektivs miieyyen sima verir,
milli iftixar, vatenseverlik hissi dolurur. Bu keyfiyyetlar davranrgrn
qiymstli motivlerine gevrilir.
Kollektivi heg bir gey enena qader mohkem birlagdire bilmez. Mok-
tablilari enenaler ruhunda terbiye etmsk, bu enenalari qoruyub saxla-
maq terbiya iginin son dareca miihi.im vezifesidir, Oneneler uqaqlann
hoyatrna zinat verir. Onansler igcrisinde yagayarken ugaqlar <izlerini
oz kollektiv qanunlan qeraitinda hiss edirlor. Onlar bu anonelerle fexr
edirler vs bu ananalari daha da yaxqrlaEdrrmafia gahgrrlar. Bele anane-
ler ofmasa, diizgiin tsrbiye olmaz. 6z layaqatine hcirmst edon ve <iz
kollektiv simasrnr hiss edan qiidrstli kollektiv olmasa, diizgiin terbi-
ya miimkiin deyildir.
Belalikie, ictimai ray ve anenaler vahid maqsed va vahid harokotle
birlagmig mektoblilorin birliyini kollektivini yaradrr. Kollektiv mii-
tegekkil, idara orqanlanna malik, intizamh va masuliyyet hiss edan
qrupdur. Kollektiv sa$am bcger csmiyyetinds ictimai orqanizmdir.
Kollektivin giicii ilo ugaqlarda olan yax$r cehatleri a$kar etmek
olur. Kollektiv u$aqlarda daha yaxqr, daha maraqh cshatler layihe
hahnda nezere almaq, gcirmsk kimi bacanqlan tsrbiye edir. Kollektiv
her bir mektoblide gizli halda olan quruculuq qiiwasinin tiza qrxma-
srna, inkiqaf etmesina $arait yaradrr. Kollektiv iizvlari kollektivin
msnafeyini axlra qadar i.lstiin tutmahdrrlar.
333
XV FOSiL
OXLAQIN TARBIYA OLUNMASI

l5.l.Oxlaqrn manqeyi va mahiyyati
insan, camiyyet uzunmiiddatli tarixi inkii;al-rn mchsuludur. insrn

csmiyyetinin ilkin birliyi olan qebila, tayfa qululuqu dcivrfrnde mi.iay-
yan normalar lormalagmrqdrr. Bu normalar crnek proscsinda tcgakkiil
tapmrpdrr. Omek sosial inkigafin ilkin miihcrrikidir'. insanlar amek
prosesinde miixtelil alotlsr diizcldarken miiayyan miinasibatlardo
olub, konkret olaraq sada davranrg normalartnr yerina yetirirler. On
sada ictimai miinasibctler, heyat loaliyystinin idalo edilcn qaydasr
ernsk prosesinde yaranrr. Tadrican sada davranrg qzrydalan davra-
nrqrn exlaqi tanzimi tcqekkiil taptr. insanlarln cmaya, bir-birina, ailcyc,
camiyyate, diivlata olan miinasibatlarini miiayyan edan ve tarixan tagak-
kiil.tapmr; menevi va hiiquqi davranrg normalanna axlaq deyilir.
Insan camiyysti inkigaf etdikcc axlaq. davranrg normalarr zangin-
logir, rniirakkablegir-. Sade davranrg normalan iimumbegari mahiyyot
dagryrr. Umumbsgeri cxlaqrn mozmlrnuna hal geydcn evvel sade axlaq
normalan, cemiyyatin min illar erzindc inkigafr naticasindc hor ctri
begeri birgeyagayrg manavi dayerlari daxildir. Baqqasrnrn dordina qarik
olmaq, mehribanhq, nezaket va s. lczil exlaqi kcyfiyyetler lap qcdirn-
dan yiiksak qiymatlendirilmig, yalangrhq, xcyanet, satqrnhq. dagqclb-
lilik va digar rezil axlaqi anlayrElar pislonmigdir.
ikincisi, axlaqda timumbagali iinsirrlars oxlaqi hayacanlann, ehti-
raslarrn va hisslarin bazi iimumi psixoloji lormalalr da aid cdila bilor.
Qabahctli iq g6rmtig bir adamur tiztindeki hcya qrzartrsr mirxtalif in-
sanlarda iimumi psixofizioloji mexanizme malikdir'. Bu qrzartrnr harc
bir ciir qiymatlandira bilsr va har kcs bele qrzartrdan utanrr. Demoli,
exlaqi normalann, qadafalann. toloblorin. hiss vc tolobatlarrn, qiy-
mstlorin mezmunu, sosial manasr muhirm chcmiyyot kasb edir.
Ugiinctisii, iimumbogsrilik bogcriyyetin cxlaqi tacriibesindc lezil
mencvi deyer kimi formalagmrqdrr ki, onu mhxtelif insanlar ciz exlaq-
Ian vasitesilo ya$atmr$lar. Sosial mangoyindon vs tutdulu rncivqeyin-
dan asrh olmayaraq, insanrn leyaqsli haqqrnda biitlrn insanlann ba,s-
Ianfrc exlaqi bsrabcrliyi haqqrnda, oamiyyatdc humanist qargrhqh
miinasibatlarin zeruriliyi haqqrnda tasewijrlor vo s. insanlarrn gox
334
briyiik nailiyystleridir. Begariyyatin oz kciklari ila minilliklarin
darinliklarine gedib qrxan medaniyyetin sada, lakin gox qiymatli irsine
qayfirkeg milnasibet, insanlann bir-birinin sevincina, kadarine, der-
dine. qarik olmaq, qargrhqh anlaqma, di.izgiin. adaletli <iziinuqiymat_
Iandirma, ozijrnonazaret, hkir ve hisslarin incatiyi, zarifliyi ,. i,"r.ur_
h[r sahasinde axlaqi-psixoloji qabiliyyetlerin inkiqafi, insanrn yara-
drcr, ahengdar inkigafrnrn norma, prinsip va ideallarrnrn hoyati ke-
girilmasi diinyanrn humanist asaslar iizarinde yenidan qurulmasr vezi-
lolarini heyata kegiran adaletli sosial miinasibatlarinin necib, huma-
nist mezmunu exlaqrn rimumbsqsri mazmununu togkil edir,
Tarixboyu sxlaqrn mahiyyatine miixtaliI yanagmalar olmugdur:
l. Oxlaq miidriklik tacriibasidir;
2. Insanrn terbiya maktebi, ona yaxgrhq etmakdir;
3 $exsiyyetin olmezliyini temin edan ilahi vasiyyatlsrin yerina ye-
tirilmesidir;
4. Oxlaq an yiiksek z<ivqdiir;
5. Oxlaq fcrdin davranrgrndan razr qalmasrdrr;
6. Saadeta nail olmalrn an qrsa yoludur;
7. Oxlaq qorafin qiymetli, uca xidmetinda durmaqdrr;
8. Oxlaq qeti borcun icrastdrr;
9. Camiyyetda qaydahrn miihafiza edilmesi alatidir;
I 0. Insanlann qargrLqh miinasibatlarinde dtizli.iyiin tomin edilma-
sidir;
i 1. Odalatsiz gergokliyin ilga edilmasidir;
12. Oziinij miihakima etmakdir;
13. ideala xidmet va adalstli hayar qurulugunun barqsrar edilmosi-
dir;
14. Qargrhqh anlagma ve insanlann yekdilliyi vasitasidir:
15. Insan heyatlrun on yiiksek menasrdrr vs s.
Belalikla, exlaq tarixan togekktil tapmrg davranrq normalannrn
lnecmUJrudur.
Oxlaq begariyyatin sosial-tarixi inkigahnrn her bir merhelasinda
mazmunca mtixtalif vazifalori yerine yetirmiq va yetirir. Bogariyyetin
axlaqi tecriibasi tarixi laboratoriyadrr. Oxlaq insan iigi.in davranrgrn
avazedilmez <kompasur rolunu oynayrr. Bu kompas ictimai hayatda,
insan msdeniyyetinin xiisusi alaminda-sosial sarvatlar alaminde ha-
lodlegmaya imkan verir. Oxlaq beladleqma, normalar, qadafalar, qiy-
matlar, ideallar sistemi vasitasile insanlarrn davranrgrnr tenzim edir.
335
Oxlaqrn miixtalif funksiyalan vardtr. Bu funksiyalara tanzimedici,
terbiyevi, derketms, qiymetlandirici, istiqamatlandirici, kommunika-
tiv ve s. daxildir. Oxlaqrn hamin funksiyalan qargrhqh surotda heyata
kegirilir. Bununla bela, tonzimedici funksiya axlaqrn baqhca funksi-
yasr hesab edilir. Oxlaqrn tanzimedici funksiyasr takca davrantqtn te-
iableri vasitesile deyil, liam de htiquq normalan vasitasila heyata kegi-
rilir. Lakin exlaq normalan hiiquq normalanndan farqlanir' Oxlaq
normalan hiiquq normalanna nisbstan gox qedimdir' Hela hiiquq
normalan yor ikan insanlar arastndakt miinasibatlari axlaq norma-
larr, qaydalan tenzim edirdi. Oxlaq normalartm xalq yaratmt$ ve son-
radan d<ivlatin ve ictimai miinasibetlarin tenzimlenmasi baxtmtndan
I htiquq normalart kimi formalaqmrgdrr. Oxlaq normalanntn pozulma-
' sr hiiquq baxtmdan cinayat hesab olunur.
Oxiaqi ,a hiiquqi tenzimetma bir-birila vahdat taqkil edir' Buna
baxmayiraq, exliq va hi.iquq heg da eyni deyildir' Oxlaq lardi ictimai
miinasibetlsiin kompleksidir. Hiiquq axlaqi miinasibetlari tenzimla-
yan inzibati idareetmo anlayrqrdtr. Oxlaqrn miixtalif funksiyalarr dav-
ianrgrn tsnzim edilmasinda qarqthql suratda bir-birini tamamlayr'
Oxlaq insanlarrn iinsiyystinin xtisusi lormasr kimi tazahiir edir' Bu
iinsiyyatda sosial miihita, camiyyata ve diinyaya sarvct mirnasib:ti
va.dr. Oxlaqi normalar Siiurda qarqrhqh asrhhfrn ve tabeliyin miiay-
yon sisteminda tozahiiriinii taprr. Her bir insan ister ictimai rsy, istar-
se de oziintin vicdant qarqtstnda 6z emallarini esaslandrraraq, qiymat-
lendirorak onlan motivlagdirmali olur. Motiv davranrqrn sxlaqi cahet-
don derk edilmiq niyyetidir, motivasiya ise miiayyen gakilde qarqrhqh
alaqeda, diinyag6riigii cohetdan bir-biri ilo tabelikde olan motivlarin
sistimidir. Oxlaqi qiymctlendirmo gaxsiyyetin davranrqtnt miiayyon-
lagdirmeya imkan verir. Oziiniiqiymetlandirma insantn davran4 ve
om6lleri;in miistaqil, 6z bildiyi kimi miioyyan etmesidir' Oziiniiqiy-
metlendirmo vicdan ve borc hissi ila srx alaqode olub, oztiniinazaratin
miihiim vasitasi kimi tazahiir edir.
Vicdan insanrn davrantgrntn an qedim tanzimlayicilarindan biridir'
Vicdan gexsiyyatin Sziini.idorketme ve exlaqi dziinanozarat aleti olub,
sxlaqrn sosial'mezmununu miidafie edir. <Vicdan axlaqi intuisiyaya
esaslanan insan ruhunun caynaqlarldrr)) (R Rollan)' Diinyada sn alrr
ceza vicdan azabtdlr. Vicdan axlaqi instansiyadrr, onsuz exlaqi gtu-
-derk igi miimkiin deyildir'
run tam deyerli
Borcun edilmesi gaxsiyyatin axlaqi $iiurunun miihiim olamet-
lerindon biridir. Oxlaqrn ictimai telebleri $axsilyat qar$rsrnda alllh
336
baqa diigiilmiig vazifc, cerriyycr, kollcktiv vc rjzilnfrn qarqrsrnda dav-
ranrg igtin masuliyyat goklincls durur.. Bunlann toplanmrg ifadasi
borcdur. Vicdandan larqli olaraq borc bu vo ya bagqa qokilda motiv-
lsgdirilmigdir. Borc qexsiyyotin oz iradesini kciniillii qskilde bu ve ya
cligcr exlaqi sarvatlarin eldc cdilmasi, saxlanrlmasL i.ozifclarine tabe
ctrnasinin gexsiyyetdaxili manbcyi olmug yiiksck axlaqr vazifadir. Borc
rrcnlik ;-iurunun rasional mexanizmi kimi iracli niyyatlarla, vicdanla,
qcxsiyyatin biitiln daxili rncyllari, heyccanlar.r, saylari ila srx ballrrJrr.
Bolcda insanrn tekca ccmiy.vct qargrsrnda dcyil. ham da onun riz qar-
gisurda duran yiiksek t'czi[alsri rnc!hkcmlanir'.
Belaliklo, borc, vicdan. garcf. leyaqct, nzrmus. qeyrct, abrr, haya,
rir:r dlik, halalhq, saflrq, paklrq vc s. lczrl rxlacli aniayr;lan yeti$mokda
oian genc nasle torbiya ctmck tarixin bLrtiin rnarhalalcrinda yiiksak
;homiyyct kesb etmigdir. Yr.iksck nrilh-ntrnl i da.vor kirri ugaqlara
tarbtya olunan lazil axlaqi anlal,rSlar-rn ut.,zln1n!.I Mchammed pey-
gornbar elehissalamrn rnirqcddas kolamlar.rnda. gairlerin, odiblarin,
l-rlosofl ann. pedaqoqlann rsarl:rr-indc. nrsihctlcrinda parlaq lormada
:ks olunur. Niimune iigtin XIX csr kl:rssik Azorbaycan pcdaqoqu
.\bbasqulu aga Bakrranor un nJ)ihJtlanni r)i\zirt salilq:
- Her kas vezifade. elmrlc vc ya;da sontlon boytiksa, ona h6rmat
eia. ta ki, sandon kigiklar cic ssn:r hdr.rnrt ctsinlar'...
- Hor kesi gciran zarriln onir salant rcr. Ogrr o. sans bir srjz desa.
cdob va tavazcilo ona cavab vcr ki. harlr slri scvsin.
- Ele adamlarla olur-dur ki. biiyi.iklar onlarr yax;r hesab edirlcr.
Oclaf va hcrza danr$an adamlartlan korlrr gcz ki. son do onlar kimi
olmayasan.
- Bir adamr ehtiyac igind:r gorondo nc clotl:rr.barcarusan ona krirnek
et ki, senin bir ge.ve ehtiyacrn olanda ba;qalan da sona komak etsin.
. - Heg kesin pisliyrni ba;qasrna scivlcrm. eiinki agor o $exs sens
dugrncndirsa, bu srjzleri hantan atlatna gatdrrar. egor Jostdursa, sanin
haqqrnda pis fikrc du;rr.
...- Yalan danrglr.raqdan gakin. giinki hcr kas scnin bu xasiyyatini
bilirsa, dogru sozhno dc in:tnrnaz.
- IJar kcs LiL;qasurrn cl,bini sonc agrb tlcsc. ondan uzacl ol.
Qiinki
... s:rlin dJ r.!Drni balclasrnir soyloyor,..
- Insan qszebli olauda onuu aglr ycr-inclen oyl.taylr. Ills hallarda
ozunii her geydou gckintlir r.'o hcr.i;ii acrfrn kcgcntlcu sonra jcra elo.
- Sena tapqruhnayan ii;i grir.rnoyo gahSrna. (iinki ondan xcyir gor-
nrczsJn vo riz igindrn cia {.,ri qtlar.san.
337
- Tanbollikdan qorx ki. o br-rtun cyblrrdan daha pisdir. Qiinki bu
dirnyada heg bir ;ey igsiz deyildir'
- Bir gey o biri ;eY olmadan YaqaYa bilmcz. S:' rlr onlerdan biri-
s6n. Ogar iggiz qalsan, dag va palgrq sandan drrn.L 1 rrr;rdrr. Qilnki
onlar bir ev tikmaye YaraYtrltr.
- Elm vc kamah alde etmoyi hor 5c1d:n oziz tut Qirnki hrr qeyi on-
larrn vasitcsile alda edirler'
- BaEqasrna pislik etmeyc aahgan bit rxlatna yax;tltq elamc Btt'
pislarc yaxqrhq itmck. yaxqrlera pislik ctmok kirni bir Seydir'
' - Hat sozi: eqidon kimi itlanr.r.ra Qor chtirnal o sozti dey;rn adamln
bir qarazi var ve ya o. ozii i;in heqiqotintlcn xebcrsizdir' Hatnart elit-
diyin srizirn diizgiin oldufunrr ba;qa yeldon dc o-vrenmel's gahq!
- Unuttna, gox olur ki. biz biL i;in neccliyinc inantrtq' amlnil sonra
malum olur ki, meselc baSqa cirrdiir'
- $uxluq vabozzarafai cjzttnc aclct.clanlc ki. nezarlerde yiingiil gci-
riinoison rc irt"hro etdiyin movcledo xalq scntlau inciyar vo haclqrnda
pis fikirlarc diigcr.
- Miibahise zamanl agar birisino qalib gcls:u, el:r eltrc ki' onrtn
nadanhlr orada oturanlara mchtm olstrn' Qiinkl belc olduqda o urr-
yinda scnc kin bssleyor va intiqam almaq iiqltn llirset axtar-ar'
- Sohbct zamanr ba;qalarrnrn danr;rfrna uaue olma Miimkr-rndiir'
hiylcger bir gaxs sehv edib oz sirrini aqa vo cliigmcn senin xeyrirli dc-
ya. A-rn,ru seir gox danrgsan bcla noqsanlar senin taroltndon ba; l'erar'
- Rahathq voziyyctin yargrhgrndadrr. mal. dor'1or vc vaziledc dcyil-
dir. Qox olui ki. bir kastb zcluratlc bil palqa 9i)r'rfi taprb rahatlrqla
yesin, amma dovlot va cllal silhibi ciz i5letinin dolaSrqhlr uziintlan
mohnct ve qolxrt iginde yagnstn.
- Sane bii miisibat iiz vet-sa. tlijz! Qtnki, oldcn gedan bil dc qaytt-
maz va geri donmoz. Amma izlirab rlziintlcn galacek iglorin tadbirin-
don da qaf-rl olarsan.
- Oz dcrdini baqqalarrna soylcmc ki. agcr clii;rnen olsalar, scno
rigxsnd edib qiivvetlanarlcr, ager biganc olsaii'i. onlarln nazetintla
hcirmstdan dtiqersan va egcr dost olsalar. onlartn qemlenmasins sabcb
olarsan ki, bu da sanin dardini tazsler" '
- Xcsis adam dolanacagrn gstinliyi qolxusundarl afrr hsyat keqircr'
Takebbi.irli: adam xalqtn nezat-inda xat olar va xudbin adam xacalot
qakmakden qorxub bagqalartntn tnczhokcsina alat olar' Qazabli adam
bagqalannrn giinahlarr tiziindan ciztinc ozab vcrar'
338
- Paxrlhq qabiliyyctsizlik clamrtitlir. Oz htinarin.r inananlar bagqa-
lrrlrnclan gox rntivclfaclil,yct slda ctlrr. Hiincrsiz adam taraqqiyc Ait-
nragr bacarmaclrgr iiqiin ba;;qallnrrrn tcnczztiIiinii :rr.zulal ar ki. onun-
ll bcrabcrlcqsin.
- Paxrlhqdan daha brdtcr yandrrrcr ocl t'oxdrrr. Ptxrl atllrr.rlar heg
\ ir\t lahal ya$aya bilmJz. Onun oz dar.di vr basclalarrnrn sa,[lrfr hcr
ikisi ona rni.isibct olar.
- Hrlis adam hemr;e koderli olar. Qitnki o ne qaclcr.dcivlat qazansa
cle bilar ki. azdrr.
- Dtigmonin tavazci vo lnehribanhllna inanma. chtirnal ct ki. o.
s:rni aldadrr vc ya zaildirse. ftir-sct vaxtrnl gcizl;lyir.
- Bagqalannrn ssni tcnllcmasi ilo scn istctladh oklulunu zcnn etme,
balka onun bir maqsadi vardrr va bu tariflcrlc oz rniitidcalarrnr parde-
Icmak isteyir.
- Hor monscbdo olsan 62 haqqrnr bil ki, oztinti oldulundan ne
apagr tut, ne do yuxarl.
- Xclq senin ahvahnrn ncca oldulundan tcz xabar tuttnaz. Scnin oz
tlilindcn qrxan scizlsrla onlar sonin yaxll vr ya pis halda oldugunu
oyrcnirler- Belc_ki, dilini yax$l saxla vc dcyiLrosi lazrm gelmayan sciz_
lerdan oziinii gokindir.
- Har iqi <iz alhnrn tasdiqi ila gor...
- BiLnediyin bir iqi inkar etrnel
- Bil ki, tevaz<jkar vs qirindilli aclalrnl dostlan da gox olar.
- Dostu gox olan adamlar xogbcxtdirlrr. Dostun senin derdine
5:rik olma$rndan yax$l nr var'J O sonin ndqsanlannr gdstarer vc ehti_
):rc zamanl krimok edcr.
- Diinya lnallnl sevJn vc mcivqc lxtarmala haris olan adam dost_
lu,(a yararnaz. Qiinki, o, hcmiga dz xc-vrini gticliib. ba;iqalanna ziyan
vermayo cah$ar.
. - Hor igde qaroz sahibi ohnayan. riziindon agrlh aclamlarla masle_
hatlcq. Tck adarnrn alh hcr igin sclahrnr tam bila bilmrz...
- Yaxgrhq vasitosila azad xislstli adamr cjzirna band eda bilarsan.
arnma cziyyct verdiyin zaman hamr sondan qagar.
- ('ox yernakdcn dziinii qoru ki, bcdonin sa[lamh[rna ,to alla ziya-
nr va rdrr.
- II:x tircyin istayeni elama, balkc aghn istcyani icra et. er.rnki an_
crrl a(rl yaxqr ve pisi bir-birindan ayrra bilar.
- Agrllan ve eimdan daha ya*q, ti. d.iulrt yoxdur.
eiinki onlar ha-
rni;a saninla olar ve heg kes onlarr scnin alindon ala bilmaz.
339
- Bir adama nasihet vermak istayir, onun iginin salahrnr demek
istesen, xelvatde de ki, xalq arastnda qabul etmez. Hale belks sondsn
inciyar ds.
- Har na vada vermisansa, onu yerine yetirmeye gah$ ki, baqqa veds
verande onun icra edilacayina inansrnlar'
- Na qedar imkanrn varsa bagqastntn verdiyi geyi qebul elama.
Qiinki bu zaman sen onun yantnda algalarsan, o isa boyiik goriinar.
- Bu giina g6re bileceyin iqi sabaha qoyma, balka san sabah onu
ede bilmsdin.
- Diizliiyii oziino qiiar ele. Har kim eyr-iliya qurgansa, onun hsyast
vo dini alden geder va xalq iginde riisvay olar. .
- insanrn qsrafati oz qabiliyycti iladir, ncslina gora deyildir ki, qabil
rivladrn ona ehtiyacr yoxdur. Naxelaf ovlad isa neslinin adtnt battrar'
- Oziina rava gormediyin bir i;i bagqasrna reva gcirme ki, onun
avezinda bir bagqasrndan coza alarsan...
- Har bir sozii desen ve ya nc igi gcirsan arxayrn olma ki, sen xolvot-
dssen va heg kss ondan xobcr tutmaz. Qox olar ki, o soz ve emolin
iistii agrlar. Bela ki, her pis igi gorcn haman ctir diigtiniirse da gox gsk-
mez riisvay olar.
- Heg kase zarer vermeye razt olma vo oz hesabrnda pak ol, cma-
note xoyanet elamo, ta Allahrn qazabine diigar olub xalq iginden qo-
yulmug olmayasan.
- Qohum-qardaqla va onlara baflr olan adamlarla mehriban oub,
onlara komak etmays gahq ki, onlar da sene mehriban olsunlar.
- Qonqularla va yerli shali ils yaxgr davran, ta ki, saninls do o sa-
yaq mtidara etsinlar, Bil ki, son teksen, onlar ise goxclttrlar. Birin goxa
ehtiyacr aydrndrr.
- Badmacazlardan va badmccazltqdan hezer ele ki. biitiin gozal xa-
siyyatlari hega endircr. Badmccaz adam ciz xasiyyatindan azhb gakdiyi
halda, xalqdan ne gozlaya bilcr'l
- Bir adama yaxqrhq etdinso, ona kinayo edib boynuna minnat
qoyma ki, bununla etdiyin yaxgrhq ciz ahamiyyetini itiror va xogluq
svezina arahqda kiidurot bag verar.
- Afrlh adam odur ki, dz eyibini baqqalartntn cyiblerindsn artrq
gore ve oz hiinarini bagqalanntn hiinerindan az hesab cde.
- He9 kasin edavatini iireyinda saxlama ki, qelb. rahathffnr ve dini-
ni pozar.
- Senin haqqrnda bir kasin pis danrqdrfirnr egitdikda lezlikle haman
adama bunu gatdrr ki, soziin dilz ve ya yanhghlr ot.tun tiz harakat va
srizlarindcn mclum olar.
340
- Mal-ddvloti sorf ederken israla yol vermamelidir. ennki baqqa
daha vacib yerda sorf etmak lazrm geldikda aldo olmaz.
- San pis ig gorenda ondan heg bir menfect gcirmezsan, avozindo
.badnamhq
ssna qalar.
- Yaxgr ameldan iki dcfa zovq alarsan, birincsi. onLr edenda. ikincisi
onun. avazi sana gatanda.
- Oz cimriinir els bir igde telef etma ki, axrrda onu tark etmoli
olasan.
- Bir igi g6rande awclca yaxqr diigiin va sonra icrasrnda ehmalltq
etrns. Qiinki bir igi dark etmck t--lgiin gox vaxt lazrmdrr, amma icrasr
iigii n fiirsat qanimctdir.
-.Kasrbhqdan va bigaralikdcn gikayatlonma ki, sandan daha gox
.kasrb va daha b6ytik bigaralcr varirr. bnlar scvinardilor ki. sanin vo_
zi1'yatinda olsunlar.
- Insanlar surat va sasdo mtixtclif olduqlan kimi, elm va axlaqda da
bir-birinden farqlidirlsr. Biz Allahr ha[<im bilirik vc irad tutmiq ol_
maz k_i, nc iigiin o birini bels, digcrini elo yararr:lqdrr.
- Her istadiyin bir i9 ba9 turmazsa, yaxgr likirlca, belks san oziln
-a_Ehmrzrn
ona. sabeb olmugsan. Qox olmup ki, iqiari gostardiyi kimi
etmirik va sonra bagqalanndan qikayat cdirik_.
Har halda, eriqada riayrt etmek lazrmdrr. Bela ki, her Ilkirdo is_
^-
ralh 1ol versak xeyir grirm:rrik. Mchribanlrq grJz:l xasiyy.rt olsa da,
bczcn qezcb da oz yerindc bayanilar. Dcmsli.'zrllrlh adam laur ki, hei
iSds orta vaziyyrti cjziinc adel ersirr.
- Bir giinahkarr ona vcrilmi:; layiqli cazadan xilas etmaya gahqma.
Qiinki bels olduqda bagqalarr de giiriah etmry-r ciillt edib, yazrqlara
eziyyet vererlar.
- Ogar_bir giinahsrzr nahaq cazalandrnrlar.sa. miimkiin qadar galg
onu beladan xilas ct.
- Bodbcxt o adamdrr ki. bagqasrna yaxgrhq etrnck clindsn galirse,
onu etmoya.
- Hor i;in varsa, <iziln onun ycrinc yctirilmasina nczarat ela.
heg kss sanin manlaatini riz menloetinjcn itstiin tutmaz. Bundan
Qiinki
baE_
qa scliqalar oldulu rigiin bu gox qatindir ki,
.miixtclif bagqasr o igi
sanin istadiyin darccede hcr.cohclden yaxgr icia ctsin.
- Kdmaksiz bir i;i grirmck mtirnkiin deyildir.
eiinki bir adam her
igi tak icra ede bilmez vo balkc o igin xridahqlarr ila moggul olub,
miihiim cchotlari unudar. Demak iazrmdrr ki. har iqi bir adama
tap$lranda <iziin do onun neca icra olunmasrnzr nrrr. yaiiaar"n.
341
- Oz qtivvct vc istedadrnrn dorrclsintlr l)()\rruna is gritiir, ncin k i
nclsin istidiyi qcclar. Mclurndur ki. irclanr gox.lahncJ qor;duqda az

dan da oli grxar.
- Hcr kcso ciz hahna rnr-rnasib var;rl:c1 clr. (or olmu; ki. cuzi bl
le),bciytik \icydJn daha qox bil atlan.rrn karr:ra g-rlir
15.2. Oxlaqrn tarbiyaedilmasinin vczifalcri vc komponcntlari
Oxlaqrn tsrbiyccdilmosinir.r vozilrloli insanlarrn sosial mov.;eyin-

don itclt golir. Oxlaq r.n:ktebli grxsi\r\/.tin Ibrr.lala;masrncla ,r,iihu,r1
ehemiyyrt kasb cdir. Mokleblilrr(lr l;rirliyyrt vc unsiyl,et prosesintl:r
diinyaya. adanrlarir miloyyen miinasibll.l:rr r ar.anrr. Onlar oyun(la. to-
limdc, idrnantla. urokda bir'-bili ilr iin.il i:.ir gir ir. r,: rntiayycrr davra-
nr$ normalannlu Icrinc yetirilmcsinr. horlin noLmalAlln gcizlonihno_
sinc na il olu rllr'.
Oxlaqrn torbiyoedilm:sinin r,rzrl.rlolin:r uSaqlan. yenil e tnro v:r
gJnclari miintczent olaraq camil,yotin oxlaq norrnalarrna cclb ctlnck.
$agirdhrin ozlcrinin mtisbot crlaqi tccriib;sini lonnalagdrmrlq. on-
larda rnilli mansubiyyotin ve rnilli ;;Lrurun inki;alina naii olmaci ve s.
daxildir. Bnnlarla yanaqr, u;aqlarLn oxlaqi cohctdon lsrbiyc oluirntasr
vozifclcrina konkret olaraq agagrdakrlarr claxil ctmck zoruridir:
_ l. Mcktoblilerin cemiyyata rniir:asibctinr rniroyl,,cn edan axlacli kcy-
fi yyatlarin [onnala gdu'rlmasr I
2. Orncys vicdanh mrjnasibctin torbiyc ccliLrrsi;
3. Adar.nlalda oxlaqi n.r[ nasibctlcrin lbrmala5ch rrltnasl
4. $cxsiyyotin oztinda. oz davranr;urda lrlarli mtrnasibatlar.in for-
mala$dlnllnasl;
5. Oxlaqi gtiurun va axlaqi davranrgrn lcrbil,c ctlihlasi.
6. Mcktcblilerin .rile hcyatlna hazrrla;tlrr rlr.nasr.
Bu rnuhtim vazilcler bir-biri ilo srx olaqarlc hsl,ata kcqirilir. Mak-
tcbli qcxsiyycti novbc ile hisso-hiss;r tleyil. hiitiivlliktl.r miintazsm ho-
yata kegirilen tcdbillsr neticesindc litrmalagr-.
Oxlaq tsrbiycsinin komponentlcrincr vcLonscvarlik. milli iltixar.
hissi, hr-rmanizrn, bciytiyc horrnst. ;arcl'va milli loyaqat, dostluq va
yoldaghq, qtiurlu intizan.r. ir:adi kcl,liyyctlarin tar.biyasi vs s. daxiitlir..
Bunlarr bir-bir nazcrdcn kegirrnek komponcntlorin r.nahiyyct vo lnoz-
mununun daha dtizgiin. daqicl dcrk olunrnarstnr t:lrnin edor.di.
I
Komponcnt latln siizii olub t;rlkrh. hisso delrokrlir..
342
15.2.1. Vatansevarliyin tarbiyosi
Vatanseverlik axlaq terbiyosinin miihr,rrn komponcn t lrrindan biri-

dir. Vetensevcrlik hissi vatcnlerin yaranmasr ilc insanlartla tcgakktl
tapmr$ an miiqaddes hisslarden biridir. Xalq;;aili S.Vurfun <Balalan-
mrz iigiin g<izal asarler yaradaq> adh asarindc yazrrc ki. insan hisslari
iginda an miiqaddes, adabi, tcraqqi vc inkiqala tckan veran amillardan
biri, balka de en miihrimii vctansevarlikdir. Xalq eqqi. Votcn mahab-
bcti insanrn heyat nalasidir. insan omriintin ;rn boytik zincti. onu
yaqadan on qadir qiivve velanscvarlik hissidir. bu hiss bugiinkii k<ir-
palar naslinin telim ve tarbiycsinin csas ruhu. garpan iirayi. diiqiinan
beyni olmahdrr. Bu giin quduz crmcnilaro qarqr rniibarizJ aparan
o!ullann rirayi mehz, vatansevarlik hisslari ilc doyiinmclidir.
Azsrba-vcan xalqr min illar erzinda Vet.nini yaclellilerdan qoru-
mug, bazan maflub olsa da eyilmamiE, duqmana qarqr miibarizani da-
yandrrmamrgdrr. Xalqrmrz dz mi-rsteq illiyini hcl qeyclau iisttin tutaraq
butiin yaradrcrhq imkanlarrndan istifadc etrniq, riz suverenliyina nail
olmugdur. Vatanin menafeyi. do-(rna torpzrgrn qorunmasr, onun daha
da inkigafr xalqrmrz iigiin har $eydon azizdir. Azarbaycan milli vcten-
sevcrliynin hayatverici qiivvosi bciyiik gctinliklarin aradan qaldrrrlma-
srna $arait yaradlr. Milli Azerbaycan vetonscvrrliyi xahqrmrzr biitun
qrlinliklerle mlibarizaya ruhlandrrrr vo bu gotiuliklcrin aradan qal-
drnlmasr iigiin yollar gdstarir. Milli vctanscvarlik xalqrmrzrn kegmig
mutcrsqqi cnanalerine derin hormat vc ehtiramla yanaErr. Azcrbay-
can milli votensevorliyi adamlarrn giindclik haliyyctinde hem xrrdn
heyati iqlclde. ham Vatenin manaleyi vc xo$baxtliyi iigtin oz hcyatrn-
dan kegnrokda tozahur edir.
Azorbaycan rnilli vatansevcrliyinin csasrnr xalqrmrzrn oz Vetsnina
hcdsiz scdaqat ve mohebboti, respublikamrzda yaqayrb yaradan ctnik
qruplann. rnilloller-in emek adamlal arasrndakr dostluq taqkil edir.
Azcrbaycan ralqr heg vaxt herb istomcmi;. hsrnigc qonqu dovlotlarla
siilh vc doslluq q;eraitindo yaqamalr tistiin tutmu$ ve 1utur.
Milli Azor:baycan vetcnsevcrliyr qehrornanhq, mcrdlik, cesurluq
mcnbcyidir. Milli Qehrarnan BcxLil'ar ismayrlovun oziinii qranatr ile
crmrni tankrnrn altrna atrb 30 dciyiiqgiinti olttrndan xilas ctmcsi Vots-
na mahabbatin parlaq niimunesidir. Azerbaycan vetcnscvarliyinin
manbayi ondan ibaretdir ki, xalq ozii tiztinirn mtistoqil dovlatini ya-
radrb dinc quruculuq iqlelilc me;ful olur. I]una gors de Vatanimizin
343
kegmiqini, qabaqcrl, miitereqqi adamlann xalqrmrzrn manalcyi ufrun-
da nece miibarize apardrqlarrnr gagirdlara riyrctmck lazrmdrr.
Vatenine, xalqlna, dovlatina mahsbbst hissi miirekkab hissdir. Bu
hiss 6z rigalarini aileya, ata ve anaya, yaxrnlara mehabbatdan alrr.
Ona g<ira da ilk novbada uqaqlarda Vetane mahabbeti tarbiya ctmek
i.igiin ailaya, do[ma yurda, dofima konds, qahcrc, dofma tebiote ma-
habbotdan baqlamaq lazrmdrr. Bu zomindc vclcnsevorlik tarbiycsi
ham talim prosesinde, hem ds darsdenxalic tedbirleldc hayata kegiril-
melidir. Lakin etiraf ctmaliyik ki, bugiinkii ganclarin aksariyyeti
xalqrmrzrn, yaqadrlrmrz torpalrn varh!rnr, onun boytik tarixini, g<izsl
xiisusiyyetlorini, tabii sarvctlsrini, onun gozsl insztnlalrnr talab olunan
saviyyede bilmir. Olbsttc, bunlan bihncdan Vateni sevmak, votonsever
olmaq xeyli gatindir, hotta qeyri-rniimkiindiir. Br"rnun tigiin xalqrmr-
zrn ham sevincli, hem dc hilznlii giinlarini aks etdiran tarixi giinlardan
istifade edilmelidir. $agirdlerin $ahidler Xiyabanrna ziyarctlarini teq-
kil etmak, Milli Qshremanlaln abrdalcri riniina zrparmaq, disputlar
vo debatlar tagkil etmak, bodii asarleri. kinofilmlari miizakiro etmek
ve s. tedbirlorden istifada edilmolidir. Unutmaq olmaz ki, hor bir in-
sanrn tarixi ahamiyyeti onun Votano xidmeti ile, insanhQ layaqati isa
onun v6tenseverliyinin giicii ila otgtiltr.
Vstene sadaqetlilik xalqa, doEma torpaga, xalqrn maddi ve me .
nevi servotlarine, adat ve ononolorino mahebbet. bafihhq va vurfun-
luqdur. Do[ma torpafia maftunluq, onun qaylrsrna qalmaq Azsr-
baycan xahqrnrn necib cxlaqi keyfiyyatlerindenclir. Torpa[a, ana yur-
da Veteno mehabbst va hedsiz scadot moneviyyatlmlzln ayrlmaz
lorkib hissesidir vo buna gcirc do tabii olaraq homin keyfiyyat hom gi-
fahi, hom da yanh edcbiyyatrmrzda homigs vasf cdilan yuksck menavi
deyerlardan biri olmuq, bele bir daysr olaraq da qalmaqdadrr. Votena
sodaqstlilik - insana casal'ot, qtivvet vcrcn, onda Icdiikarhq ve qahre-
manhq qeyroti yaradan, miibarizcdc sarsrlmazhq ve qalabrye inam,
Vatonin rilahr namina daha boyiik lcaliyyat azrni agrlayan, insanda
xeyirxahhq hisslari tarbiye eden qox qiidrctli vc rniiqeddas deyardir.
Vatane sadaqctlilik hissinin agrlanmasr vc qtrvvctlandirilmasi yeti-
$on neslin tarbiyesinda xiisusi yer tutur. Ugaq vc ycniyetmelarin, ganc
ollan ve qrzlaln vatcnscvarlik ruhunda torbiyc olunmasrnda indi
homigekindan daha artrq qaylr gristorilmelidir. Qiinki miistoqillik
yolunda qetiyyetla addrmlayan Vatanimizin gelcccyi va taleyi bugtin-
kii ganc naslin hansr ruhda terbiyo olunmasrndan asrhdrr.
344
Bu meqsadls ulu ondarimiz Heydar Olirza o[lu Oliycv ganclarin I
Formunda maghur grxtqrnda demiqdir: <Ganclorimiz milli ruhda terbi-
ya olunmahdtr, bizim milli manavi deysrlarimizin esastnda tarbiyelen-
malidir. Genclarimiz bizim tariximizi yaxqr bilmolidir' kegrniqi yax;r
bilmalidir. dilimizi yaxgr bihnalidir, milli deycrlar imizi yaxqr bilmeli-
dir. Milli doyarlerimizi, milli cnanclorimizi yaxqr bilmeycn, tariximizi
yaxqr bilmeyan gonc vatrnperver ola bilmaz. Hcr bir genc v3tanparvor
olmahdrr. Vatsnparvarlik bciyiik bir mafhumdur. . . Vatano sadiq ol-
maq, Vatani sevrnck, torpaIa bafh olmaq - budur vatenparvsrlik>.
Vstans sadiqtik terbiyosinin miihiim bir menevi deyar kimi kigik
yaqdan yetiqsn nesla aqtlamaq kegmig dovrlsrda da xalqrmrzrn qabaq-
crl <ivladlannr daim diiqiindiirmiiqdiir. Azarbaycanrn ziyalt ni.imayan-
dalari, maarifparvor qair ve yaztgtlart, mi:tofckkir ovladlarr ciz asarla-
rinde dofma yurdun gozalliyini mehabbetlo vesf etmir;, <Veten>>,
<Xalq>, <Ana> anlayrqlannr sinonim kimi iglatmiglcr. Dahi N.Ganca-
vinin Bcrdc Ashslinin tesvirina hssr etdiyi ;eri. yaxud Ana yurdu olan
Gence qahari ilc ba$r aqa[rdakt misralart buna syani siibutdur:
<Diiyiinlamigd ir manim yaxamr dolrna Gencc,

Yoxsa iraq xezinesi qismstirn idi menca.
Di,inya mani saslayib soylsdi ki, ey qulam,
Gsncslisan, Goncods omr edarck al ilham>
Manavi dayarlorden istifado etmekla mektablilarde Vetene mahab-

bot, Vrtoni qorumaq va Voten qcyretini gekmak tarbiyesini hayata
kegirmsk niyyati ila agafodakr vezifclsre nail olmaq lazrmdtr:
I . Makteblitarde Azarbaycan Demokratik Dovlatinin miistoqilliyi,
torpaqlanmrzrn dr.-rqmen tapdalrndan azad olunmast, bazar iqtisadiy-
-vatr geraitinda baq
vercn gatinlikleri aradan qaldtrrnaq uIrunda gedcn
miibarizedo biiti.in mancelerc sino gcrmcyi, xalqtmrza clorin rnshsbbat
ve sedaqatla xidmot etmayi tcrbiya e tmok:
2. $agirdlera Voten yolunda, onun galecak inkigah vc taraqqisi na-
mine har ctr zahmota ve fedakarhfa hazlr olmaq azmi agrlamaq, on-
larda Votena sedaqal va mahabbsti sozde dcyil, smcli igda ntmayi$
ctdirmek inamtnr terbiYa etmek;
3. Genc nesle mtisteqil Azsrbaycanda ya$ayan miixtelif xalqlar
arasrnda milli hamreylik, birlik, dostluq, qardaghq va azcrbaycangrltq
ruhu aqrlamaq;
345
4. $agirdlerde kigik ya;dan milli iftixar, mardlik ve qeyratlilik hiss-
lerini mohksmlendilrnck:
5. Mektoblilori har ctir daxili va xarici diigman qasdindon, tcxribrt
va manavi eybacerliklcrden qorumaqla onlarda diiSmena nifrat hissini
qiivvetlandirmak;
6. $agirdlari rnilli orduya. ermcni lagizmi ilo mi"iharibadc igidliklsr
gristarmiq Milli Qahramanlara. bu yolda qehidlik zirvasinc yiiksalmiq
ogul vs qrzlarrruza sonsuz ehtiram vc mahcbbet ruhunda terbiye et-
mck vc s.
Qeyd olunan vazilaleri yerina yetirmak baxtmrndan Azarbaycan
xalqrnrn manovi dcyorlcrinden ustahqla istifads etmsk yaxqr netice ve-
rir. Qiinki Vetana mrhobbct. onun diiqmcnlarina nifrat hemiqa vaton-
sevsrlik hissinin terbiya olunmasrnda hemi$o baghca movzu olmug-
dur. Tarixen Vcton ana qadx aziz tutuhlu$. insanrn qanrna ana siidii
ila hopdurulmuq miiqeddcs bir varhq, ulu bir mokan, sevgili canan.
ecdadlmrzrn m:rdlcni kirr; vesf edilmigdir.
15.2.2. Milli iftixar hissin terbiyasi
I Milli iltixar ve milli gi.rur votcnsevor insanlara xas olan sifctlcrdan-

dir va bunlarr ,sagirdlerdc tarbiya etmck vacrbdir. Milli iftixar hissin
terbiyssi har bil adamrn riz Vatoninin clda ctdiyi nailiyyotlerla, xirl-
qrnrn ycti;tlirdiyi boyiik talixi qaxsiyyatlerla qiirurlanmasr demckdir.
Azarbaycan gatinliklcra, tszyiqlera baxmayaraq, rizuntrn zengin mo-
daniyyetini yaratmri, elm, incasanot sahasinclc boyhk nailiyyatlcr elde
etmi$dir.' Ulu clastanrrnz <Kitabi - Dede Qolqucl>dan Lrzfi beri klas-
sik yazrgrlarrmrz vc mtitclakkirlarimizin asarllrindc baghca mcsole in-
sanrn azadhgr ufruntla mtibarizc dayanrr. Azcrbaycan xalqr riziiniin
tarixi paxsi-vyatlori, lllosof ve yazrgrlarr. alimlcri. gcnerallarr ilo laxr
edir. Azcrbal,can rllclr dirnya odJbiyyatrna Nizami. eh.r.r alerninc Bsh-
manyar', N.'Ir,rsi. I-iitllzadc kimi alimlcr baxg etmigdir'. Milli iliixaL
hissi vatrnsc;arlrk t;lrbi),asinin luhunu toqkil edir. $agirdlarirniz rnan-
sub olduIrr xirlclrLr. millatin varhIr ilo lcxr ctdiyi, onun eSqini rnhqcd-
das bir nrri;',i kinrr irz qalbiudc yandrldrgr. dz votcnda;lrq borcunu
dark ctdiyi zrrnran asl votauscval olur.
Mi-rsl oq illiyini alclo ctmi; Azarbaycan xalql hazrr'(la oziiniin rnaddi
va rnanavi tsraqqi clovriinti yaga-vrr. Xalqrmlzln vaiiiunaq ve yaratmaq
qabiliyyotlori inki;al'cdir. lluna gciro dc ralqruuz riz kegnri;;inin gerafli
ve $anh sohilolrri ila laxl edir. Br-r iltixar hissi rnek toblilarrrniza
346
tltizgiin r r . ()rlarir titizgtin istiqarnot
glr ttlr r rlrr r r
Danteni.
<iteni, $ckspir.i yar.rrclan xalq lar. diinyi nrcdcnil,l.ati'crirrncrrciir-.
vuqarla-gezdiyi kinri. Nizarr.rini. I--iizulini. N.Tusiru. _qiihistanrnda
taini, U. [{acrbar.ovu. C. j\,Icmrnodrluluzadcni. F.Orti,-ovLr, $,,Ir-ismatri'i;_
e,eara_
1cvi, Niyazini, H.Oli1o,i yaradan Azarbal,can ralclr cl:t ,ttiny,iriada_
niyyati xazinasi,o i bu sormaz inciloiro, iiz diiiasr istcdacrr irc
'crcrif
lcxr etmoy:r l.rac1lrthl.. 'r vc digcr
Oclur ki. mtr.cllin.rlar. otltbi1,1,at, tar.ir
lbnlarin tcdrisinda. biitiin telirn-torbi1,a t;l.trrndl *ofO,rr,r,n varhlrnr
sadocc.zrldrcrl kcgntaklo deri1.. orrurr man.rrr hc1,atrnr 'bcit,iik
vtiqar"vc
il'txar hissi ila ;;agir.dlola gatt r.mtrlrdrrlar. y.,,i ,;"gi..llu
Vaqitin
yiik bir gair. olmasrnr, Cavanprr.in boyiik bir 'q-ihr,r,ru, olmasrnr bci_
dyrcndiklcri zamau onlarm azar.bal,canli olnralan.Âzcr.trzrl,can

torpa_
grnda yaranrnala. ih f :xr etnrclidirlar. Mok tablilarc
Lu rniiqsddas
hiss, idrak va merifoti aqrlarnaqtla uri.ra]lirnlcr xiisLrsi
iy af:rrtnahdrrlar.
DoEma xalqrnr anlzryan, onu scvit.l nailiyyctl:lriudan
ruhlanan,nak_
tcbli ba5qa xalcllarr cia scvocok. onla,n matjoni'yri nii,rrr,.,"tr.ir.lrn
istifadc cdccckdir.. L_akin riz.xalcJrnr..onur-r i!,i.ii,ri- ,irrk etmayan
adam ""if
x:rJqrnrrr qadr-ini bilurotiivi knnr. baSqasrni,,
-ciz .la'qaOrini bil-
n'ttt. Ot rnillcLil; r.nrnsub olmar,:rn paxs bo;,c.i1,vct"
bilnraz. I,akin ciz rulqrnrn rnacla,.,iyyciina fr"jAi".f
.i" ,,lcnrrb ola
a,:t,q atudagiliyi
",
xalqrn rniisibotinc sobob olur. Onitilrn iiziinrloki ,,,iqr,L'-od,fi.Uti.
u,
onlar if;a oluuur.lar..
Mi.ist4illil ini :rlclo ctrnig
daha da zcnginlcqmipd ir. Tar.irin .Azcr.bal-can xahclrnrn rnilI viiqar hissi
qal-,1 :;i.ir,.i *ufq .;rti_
rr[jn tarixi kee'rni5ini. kirnrivini drrI-qrzli "9,i,r,
cdir. dii;imrni ii, Jl*irnu ,un,y,..
Bu istiqarnatd:r rn.lkr:blcrdc aor ciddi igt". ipo,t,,:-L.,.ti
mcktabliler:
Man xalqrm irgii, n:r cturclil.rrn,.) suah :tr.:rh,cla
ctii5iinLiL. Uer bir
nlektobli dz ralqrurn biittin dtirryatla boyiik ,;OhL.ri
t,,f,rruuo,, aolo
9ox hcirmct qaziurluaslul istrvir. indi frr. uir. 1,rrni,'-sinrt gagirdi:
<Azarbaycan rnen., n. vermiSdir,r sLrah ilLzarinda
J"_rii. ,,nf"n err,_
bal,cana no ver.molivcrn>> suah orrltlnda dii$tinii;
bii(tin diinyanr, biiriin bagarilyati derk etmsk uft', lilgiinkii msktsbli
mansub oldugu xnlqr. onLtn kimliyini, nayo qatlir. f"i"i,g,
to.prg,,
of aug,,nu derk e1_
nrcli.,.insanJrq dcracosi nc l,tiksolnolidir. ilti rii n
t_.,,.rio.i'',r.r.., ulo,,
rniiallim totl.is ,rateria[..nr canh. rnaraqrr vc cmosionai
5o.tr etmeklc
;iagirdlarda ciz xalqrnrn qchraman mribarizosina, nnrn
f,ryo_
ta kcgirdiyi.yar-adrcr hq i;ina, elm, mcd.rni),y:t ^pn,..i,g,,
u, i^r.",r"i ."f,osindski
pcxsiyyerlorinc l.rci*a1i tcrbi'a cdar. xalq,nrn
,"iiiyf;,ir.ir.f"" lf,i*o.
hissi duyar, xatqrnrn diinya ma<l:,nif;ttri; ,,.,ii;;;i,';;,ii
ir*,
347 "ar..1i
15.2.3. Humanizmin tarbiYasi
t Humanizm latln sdzii olub insan, insansevcr dcmakdir. Humanizur

exlaqrn terkib hissesi olub, iqlisadiyyat va n.redaniyyelin biitiin sistc-
mi ila tsyin edilir. insanlar arastndakt miinasibollerda humanizm on
qiymetli exlaqi keyfiyyetdir.f Bir defa qedim dovrfln .(<sxlaq peygem-
bari>r hesab edilen Sokratdan sorugurlar. <Itrsanda 3n qox nryi
qiymetlondirirssn?>. Filosof toreddiid etmedcn cavab verir: <Insaniy-
yatb>. <Bas insaniyyat dcdikde nayi baqa cliilirrson?l sualtna isa miita-
iakkir: <insana layiq kcyfiyyatlsri>> - deye c:rvab vcrir' XVIII asrda
ingiltareda ictimai islahatlar ugrunda :zurla tnirbariza aparan mcghur
yazrql^ Qarlz Dikkensa buna benzsr sual verilir: Siz bu qedct qah$rb lrr
islahatL kegirmek isteyirsiniz'/ Yaztgt: insana layiq keytiyl ctlali - dcyo
cavab verir. Hela vaxtilc Azsrbaycan maarilgisi, leyaqotli miiallim
S.M.Qsnizada deyirdi ki, yer [rzerinda heq bil rnczliob, din olmadrfl
zaman insanlar arastnda insiiniyyet ve haqqaniyyat vardt lnsanlar
bir-birine qayIr ile yanagrrth
, Humanizm adamlara. insana mahebbrt. hornt:rt. qlrl!1. inam. eti-
bir demakdir. Azalhtycan rniistaqilliyini clcl:r ctlcndan .sonra biitiin
maddi ve mansvi sarvotlcr xalqrn xidmetino veriln.ri5dir' Insanlar ara-
srndakr miinasibetler yolda;hq yardtmr vc qargrhqh arnakderghq [rzl-
rinds qurulur. Humanizm insanlara hormat, f cal yardrm, mshebbot
teleb edir. Humaniztn belo hesab edir ki, har bit insan, Ierd barabcr
dsrecada xogbext olmaq hirququna malikdir. 7
\ Humanizmin komponcntlerina htirmet, hcssashq, edalatlilik, eti-
bar, merdlik ve s. elametlor daxildir. Hiirmat baqqa insanlann leyaqc-
tini, manavi sarvatloriui qiymotlandirmek demcktiir. Hassasltq baqqa
adamlarr narahat edcn, hcyccanlandtran problernlara diqqot ve qaylt
ila yanagmaqdrr. Odalatlilik bagqa adarna, onur, l'ozilat ve qabahetine
adaletle, qayfr ilc yzrnaqmaqdtr. Mordlik gcxsiyyctin iradi xassssidir,
tehliikali hallarda vo ya vcziyyctlerda gexsiyyctin mcnovi, cxlaqi tcfek-
kiiriintin feal mirdafic oluttmastdtr. Merdlik an gotin mcqamlarda in-
sanlarda mesolenin diizgtn hellina qarait yaradrr', onlatt 6z eqidoleri
namine herokat etmeyc 1'oncldir. Mardlik en yiil,'ssk insani xeyirxah-
hqdrr. Diiqmana nilret haqiqi insanhqdrr' \
\ Humanizm tarbiyasi insana, ouun rnaraqlartna, talabatlanna, qa-
biliyyatlerine h<irmotlc yanaqrnalr, insanlara diqqetli ohna[r, onlann
mirsbat cehatlerino tisttinlirk vermsyi, adamlara tcmannastz kcimsk
etmeyi, tegabbiiskarhqlartnt dtzgtin qiymetlandirmcyi talcb cdiri Go-
riindi.iyii kimi, humanizm insanlartn menevi madaniyyctinin osastnt
348
tegkil edir. Humanizm qaxsi maraqlarr iimumbagari maraqlar seviy-
yesins qaldrnr.
Humanist insanrn maqsodi F.E.Djerzinskinin bu hikrnatli scizlari
ila gox g6zsl iladc eclilmigdir: <bagqalarr iigtin iprqh qua olmaq, cizii
iqrq sagmaq insanrn alde edecayi en grlzel saadatdir>. Humanizm gox-
siyyatin manevi, exlaqi mohkamliyinin zoruri gartidir. insanpervarlik,
insana hassashq, onun komayine galmaya hazrr olmaq - insanhlrn,
leyaqatliliyin bu sada alamotlari her bir gagirdin nailiyyeti, gexsi axlaqi
serveti olmahdrr. Humanizm terbiyssi her bir qagirdde xeyirxahh[r,
s6mimiliyi, canhlara hassashqla yana$magt barqsrar etmolidir. Mek-
tcblilerdc xeyirxah iirak tarbiya edilmolidir. <Yalnrz bu gartls insanrn
iireyi kimi hessas miisiqi aletindc btitiln nacib insani hisslar. qammast
'ana haqqrnda inca, hessas, qay[rkeqlikdan diigmene nilicte qedar,
ideya raqibina qargr barrgmazh[a qedar biittin hisslor olacaqdrr>r
XVII asrdo yagamrg ingilis gairi Con Don humanizm anlayrgrnrn
mahiyyrtini bele izah edirdi: Ada kimi yalnrz ozii lrgiin olan adam
yoxdur, har bir adam qitanin, qurunun bir hissosidir, eger dalla da-
nizdo sahil qayasrnr yuyub aparsa, Avropa kigiler va hibela agar o,
daniz burnunun ucunu yuyub aparsa, 1,axud senin va ya senin yolda-
$lnln evini ugurtsa, hor bir insan oliimti mane da tcsir cder, giinki men
biittin begeriyyatla vahdat tegkil edirem, ona grirc da heg zaman sorug-
ma ki, zang kimin irgiin gahnrr. O, sanin iigiin gahnrr. Bu scizlerdo
insanlarla, biitiln be$eriyyetla olaqe hissi ve onlardan aynhq derdi
seslenir, giinki insanla goriigdon daha farohli ve insanla aynhqdan
daha qtisseli bir gey yoxdur. Humanizm xalqrn vasitesile btitijn b6$r-
riyyote mehebbatla srx suretdr ba$rdrr. B6yiik italyan gairi Dante
deyirdi ki, <<insan dt-rnya vatendagrdrr>. Belinski isa bels yazrrdr: <iz
xalqlna, Vetanino mcnsub olmayan, bagariyyate de mensub deyildir.
Humanizm boyi.ik tasir gi.iciine malikdir. O, asl bageri miinasibet-
iari yaratma$a mane olan har qeyla miibarizoys yonaldilmigdir. Hu-
manizm tarixin yaradrcrsr olan xalqrn cn yax$l keyfiyyatlorinin inkigaf
etdirilmasini tamin edir. Dahi gairimiz Nizami deyirdi ki, <riyle bir
ixtiyar olsaydr mcnda, qoymazdrm bendeyc mohtac bir bsnder>.
Votanimizin dtigmanlsrino qargr nilrat heg de humanizm prinsipino
zidd deyildir. Ona gcire ki, o, xalqrmrzrn hiiquq vc azadhlrnrn qanigen
dtiqmenlerdan qorunmasrnl tomin edir. Zaili, zchmal adamrnr mii-
dafie etmak humanizmin en b<iyiik tozahiirtidiir. Humanizm insan
I
Y.A.Suxomlinski, Vatandagrn dogulmasr, Bakr, Maarif, 1975, sah.l97.
349
ufrunda, onun azad inkigafr ufrundzr nriibarizcdit ' l]clc miibarizo st-
dice insana rnahabbet ohnarytb, onun cliiSmenlstinc nilisltlrr"
Miisteqillik dcivriinda insan hayatrntn dol[unlufu. insani loy'aqct
hissinin dirk edilmesi, insan gaxsiyyctinc hdrrnct va tolcb. insanlartn
tcbii va mancvi qabiliyyatlcr:inin inki;ali irgiin hor ciir' Sorait l aladrlmrS-
tJrr. Miistaqillik tizcrindc clurulan cerriyyet $axsiyyctin .mrnaltyini tc-
min edan csrniyyatdir' insanlartn azadh[r mahz bclc brr: con.riyyotdc
reallagrr. Bu cemiyyet harn cla gexsiyyctin mcnalcf ini qor-ltnlaq iiqtin
ycgane mohkcrn teminattlrr' Miistaqil dcjvletin mancvi ytiksrkliyi insa-
'ro"u" frryoto scvgi tizclinclc qurulmu;idltr' insanilogmiS. ir.rsan crmiyyc-
tinda humanizmlarbiyosi dahar genig mcna kosb cdir' inszrnlarr birliy:l
ur airitiy, istiqamcrleridir-ir' Bele bir Scraitdc insan insana.dost. hamkar
oiur. Uii-Uirina komok cclir. bir-birinin sevincina vc kadatine 'scrik olur'
afrr'giinlsrtlc bir-birina yardrm edir' qayfr gostotir'. Naticrtlr insani
ritinisibatlct.do asl hurna,ist galarlzrr yaranrr-, hcr bir Sexs tiz[rrtiin
insanltq borcuuu dsrk cdarek, bir-birinin kornoyino golir:' Vatan
tornaErnr va.lellilardan qorumaft iiziinr-'rn miiqeddos borcu hesab edir'
if r".oni.t kcyflryyotlirin yaranmasl ve inkigal'rnda, tabiat' onun hey-
uuni-r, Uittitr.i t.tilh.r,o .ol oynayrr' Msktebli dork cdil ki' tcbiotin
uozellivina sl qaldrrtnaq, onun mttqctldes saytlan a[aolartnr kosmak,
fi"ru^nlu,n, oidiirrnrk olrnaz. Tcbictc mahabbot iizclittclc insanlara
D[lnyattl c1:rlbi il:r gormayr
-"h.bb"t vc hormct. qayfr lormalar;rt qaylr Ibrrnala;irt Oulzrt ttr qclbinda
bo"u.un maktrblilerda tnsanlara
mcrhamct, rohrndillik, xcyirxahhq kimi rrticladdas keyfiyyctlrr yara nrr'
Onlar her bir insana hiirrnct etmcyi, qayfr gostcrmcyi bacar-trlar'
Humanizmin tarbiyc cdilmcsinda esas rnasclc Sagirdlar-o dunyant
oeltlsri ilo gonne)'i, duymagr oyrstmekdir' Lakin o da zoruridir ki'
itig.rn" giilreqta get,r.,"k olmaz. Gtizcat edilsonsc' cizltn rnehv ola-
caqsan.
ilumanizm mektebli qslbinda esl insani rnohcbbet' tcla5, l.rc1'rcan'
qayfr, baqqasrnrn taleyi ugiin narahathq 1srbiy-asidir" Hcqiqi rnoh:rb-
"Uuqqurintn
U"i taleyi iigiin narahat olan maktcblilorin qalbindc 1'ara-
nrr. Humanizntin tirbiyesi mektcblilcri insani mirnasibotlarin mtirek-
[.U utrrrin. daxil cdii Bu zaman or,lar baqqa aclamlart qslbi ila
Juyur, hiss cdirlor. Bn zaman maktablilaldc ssmirnilik, hcssashq'
oavPrkeslik kimi keyfiyyatlor lormalagrr vc dostluq' yolda:;hq yaranrr'
Huianizmin tarbiyc idihnasi ugaqlalda xeyirxahhq yaradtr, onlatt
cxlaqi cehatclen ncciblagdirir, onlarda vetendaqhq leyaqatini lbrmalaq-
dtrtr.
350
15.2.4. Biiyiiklare, ata va analara hiirmet tarbiyesi
I Humanizm tarbiyasinin maqsadi maktoblilara insanliir.rn yi.iksak

qiymctini dark eltlirrnsk, onlara insanrn hiiquq vc I:r aqctino hdrmot
a5rlarnaqdrr. Bu isa uqaqlaln rn yaxln adamlarrna rniinasiL.,ctilc elde
cdilir. Ata va anaya mahebbct hissi ugaqlarda tcbii olaraq meydana g_
lon va har bir insanrn heyatrnda briy0k chomiyyat kssb idan ali hisi_
d ir.
N{iixtolif ncsillore maxsus adarnlardan ibarat olan aila clii;t-inca vs
hisslar. qohurnluq va menevi yaxrnhq vchdati ilo birlc;;ir.. Bdl,iiklar va
kigikler- dz hevat tccrtibasi. iclimai hcyatda tutdr.rqlan movqclarine
gore bir.-birindon lbrqlenirlsr. Lakin onlarrn hamrsr nasillai vahid
estafetinin i;itirakg rlarrdrr.. Valideynlsrin hcyacan vc so,lnclori uqaq-
lann hevacan ve s*,inclari kirni aila heyatrna daxtl olur. Ncticcda ata
ila ana. u;aqlarla valicicynlar arasrnda scmimi nriinasibrtlal varanrr.
uqaqiarrn manrvi inkiSafurrn csaslan ailldo qoyulur. A1a v;r ananrn
giindclik hr'rrckathli, bciyirklcrc, yaql ncslin niimaycndclarine rniinasi_
beti u;a(rn clclbinda dcrin izlar bnraxrr. Buna gorc clc gorkcmli gax-
siyyctlar. pedaqoqlar aila miinasibatl:rinc. ugaqlann bciyiiklora hcir_
mct etmclolina xiisusi diqqet yetirmi$ler. I
p Ermcni lagistlarinin toratdiyi
earabaI miiharibcsi nrricosinde ya_
ranmrg qagqrnhq, mccburi kriggnnlilk illerinde ugaqlarrn oz yaxrn
adamlarrna, ailedaki yaghlara darin mahebbat hisslori va validcynlerin
iiz ugaqlanna mahobbat hissi oziini.i qabarrq gakilcla biruza verirdi.
Ugaq_lar har igdc valideynlarina krimck edir, onlarrn ezablanna ga_
-bir
rik olurlar. Olkamizda ana va ata adr miiqaddasdir. Gorkcmli peda-
qoq V.A.Suxomlinski deyirdi ki, maktabda anaya perasri$ insan ho_
yatr vo g6zalliyinin rnonbayi olan qadrna yiiksrk tomiz mijnasibat ha_
kirn olmahdrr. H.Cavid ise yazrrdr ki, qadrn giinag, cocuq aydrr. Nuru
ay giincqdcn alrr. Qayrn manbcyi bulaq, ailenin manbsyi anadrr.
Melikiiggiiara Bahar isa bele yazrrcL:
Qaygr gelcngdir ana isteyi,

Hopubdu iliye, qana istcyi.
Ana mchabbati ugmaz qasirdir.
Hamr rimrii boyu ona asirdir.
Ornrii giincg nuru sagandrr ana,
Scadst qaprsr agandrr ana.
351
\ Atrr r:, anaya h<lrmst va qayEl hor bir ovladrn miiqcddes borcudur'
Onir goro ki, ata-anantn mehriban munasibeti 6vlad ilgiin on yaxll
telbil'cdir'. Ataya hormat Allaha hormstdir. On boyirk dovlat ata va
ananrn saghfrnda hormatini saxlamaq, cilenden sonra isc onlartn
ruhunu ;ail Jtmakdir. Ata ciddiliyi grizal darmandrr, onda daha gox
girinlik vardrr. Ona gorc dc uqaqlardan qohumlara' iimumiyyatla,
yaghlara hormet ctmak talsb olunur. Bu taleb yalnrz stizde deyil, emo-
I iga" a" ye rina yctirilmalidir' Mekteblilcr dircktora, miiellimlare ha-
migc htirmct etmclidirler. Atalartmtz dcmiglsr ki, boyiiyltniin soziina
baxmayan boyiirc-boyiira qaltr. Ustadrna kem baxantn gcizlcrine qan
damar.,
Mektablilcr bir-birinc nezakatlc yanagmalt, <bali>r, <xeyrla> dan"'-
(]c-
mafr bacarmaltdrrlar. Dtinyada 5n Llcuz xoqbaxtlik nazakatdir'
diri yunanlann gox gcizol, mazmrtnlu rne rasimi vardtr' Bu m:rasinttle
iiq nosil - boyiiklcr. goncler vc ttgaqlar ir;tirak edirdilar Ovvalcs sah-
neyo yagl, nsslin niirnaycr.rdalsri glxrr vc deyirdiler: biz gox iglar gdr-
mig, am"k xariiqalari yaratmrsrq. Sonra genclar gslir ve- deyirdiler: biz
Sizin baqlachfrnrz i;i davam etdirir, yeni nailiyystler alde etmaye 9a-
hgrnq. Sihncye uqaqlar gtxrr vo giil-9igekte boViiklcri. ganclori alqrqla-
yu vi deyirditer: biz do Sizin kirni iglayacak, Vetanimizi h:r ciir ya-
iellilcrdcn qoruyacaq, yagh naslin ntimayandclerino honrlctle, chti-
rarnla. qayfi ila yanagaca[rq. Unutmaytn ki, Sizin yaratdrqlartnrz cti-
barh ellcrdictir. Bela edildikda mokteblilor boyi-rklara. ata vc ttnalartna
hormotla yana$rr, onlann tapqtrrqlannr layiqinca ycrins yetirirlar'
Maktablilar bir-birinc hormot etmalidirler. Onlar kigik ugaqlara
qay[r ila yanagmahdrrlar. Kigik qardaq ve bacrnrn clayllsrna qalmaq
,riuiiAt Bu. scrnimiyyati, mehribanhfr arttrar. Buna giiro t1c mek-
tabliler igda ve hayatda insanlara qar;r nezzrkotli, hormotli vc diqqctli
olmah, ciz herokctlerindc yaqhlara, ya;tdlerrrna va kigiklalc qarql da
diqqetli olmahdrrlar. B[rttin bunlar onlartn vatandzr; kirri lbrmalag-
malarrna qcrait Yaradrr'
i5l
15.2.5. Vatondaghq tarbiyasi
Adamlar qargrsrnda - swelce ata va anasl, sonra yoldaglan va kol-

lektivi, daha sonra biitijn hemvatenleri, camiyyet qarqrsrnda oz bor-
cunu yerina yctiran insan qiidratli menevi alamete - mogrur vetenda$
adlna nail olur. Bu iss o demekdir ki, vatenin, xalqrnrn amin-amanhfr
u[runda, yagL naslin yaratdlF maddi ve monovi servetlerin qorunma-
sr va goxaldrlmasr ulrunda miibarize hor bir mektoblinin vctandaghq
borcudur. Vctandaqhq borcu ve masuliyyet on yiiksek insani keyhy-
y6tlerdir. Hoyatr vatenda$ gozii ila gormak, insanlann taleyi iigiin
vatendaqhq hayecanr ve narahathfir kegirmak moktoblilerin votenda$-
hq terbiyssinin baglan$crdrr. Vstendaglq fikirleri, hisslari, hayecan-
lan, votendaghq borcu, vstendaqhq mesuliyyoti insani layaqat hissinin
esasrdrr. L.Leonov deyirdi ki, xalqrn halizesi her geyin yazrldrfir gox
boyiik bir kitabdrr. Vetendaghq terbiyasi bu kitabr oxumadan, her bir
s6ziinii, ciimlcsini dork etmoden miimkiln deyildir. Bu haqiqatan
beledir. Xalqrnrn kegdiyi kegmakegli, enigli-yoxuglu tarixini bilmeden
esil vetandaq olmaq qeyri-miimkiindiir.
Xalqrmrzrn miisteqillik d<ivriinde slde etdiyi nailiyyetlerini, inkiga-
hnr gcirmak diinya xalqlannrn xalqrmrza hcirmatini dark etmok bii-
tiin bunlar maktoblilsrin diinyanr vatandaq gozii ile g<irmasidir, vaten-
daqhq keyfiyyatlarinin formalagmasrdrr. Olkesini daha giiclii ve daha
gdzal g<irmayi arzulamaq, onun reallagmasrna gahgmaq vstendaghq
faaliyyatinin baqlanmasrdrr.
, Vet6nda$hq terbiyesi har bir maktsblinin vatandag olmaq hiiququ-
nu tamin edir. Mektoblilar Votonimizin nailiyyati ila sevinir, faxr edir.
Vatanin ilstiinii qara buludlar alanda osl vatandag Vatanin azadlt$
ulrunda miibarizeys qoqulur, Vetani yadellilardan qoruyur.
Vstsndaghq tarbiyesi mssuliyyet hissi vo exlaqi cavabdehlikle srx
balhdrr. Vetandaghq terbiyssi vstendaghq giiurunun formalagmasrna
qarait yaradrr. Bu bir hoqiqatdir ki, hansr xalqda, hansr millatde va-
tandaqhq giiuru inkiqaf etmigse, bu hemin xalqrn, hemin milletin i.imu-
mi sxlaqi tereqqisinin gcistoricisidir. Demali, vatondaghq hissi olma-
dan olks, xalq tereqqi edo bilmez. Buna gore de haqh olaraq deyirler
ki, insanlar arasrnda vetendaghq hissi olmasaydr, onda insan camiy-
yatini heyvan siiriisiinden aylrmaq gatin olardr. XIX esrin sonu, XX
csrin owellerinda Azerbaycan ziyal ,an xalq arasrnda vatendaqhq his-
sini inkiqaf etdirmak iigiin fedakarcasrna miibariza apanrdrlar.
7
3s3
Vatondaqhq tcrbiyesi qagirdlara oyntlil ki, sdalctsizliya qar;r barrg-
maz olsunlar. Odalatsizliye, haqsrzhga tlcizmck ohnaz. Vatsndaghq
torbiyesi gagirdlarde htquqi giiurun lirrmal:r$masura ;;arait yaratlrr,
Hiiquqi giiuru inkigal etmig xalq hcnri;ie cclalati qoruyur', dernokrati-
yanr berqerar cdir. Hiiquqi giiurun lirr:rnala$masrna dail alman tan-
xindc maraqh bir epizod var, B(iytik Fridrrx ahnan dovlctgiliyinin
simvolu va Prusiyanrn qorunmaslnln brnisi kimi talixc dugso dc, al-
manlann bu gaxsiyyote verdiklari rsas qi)'rnrt rney'arr ba;qa bir ha-
dise ile balh olmuqdur. Tarixdc ona alrnan hiiquqi ;tturunun yaradr-
crsr kimi baxrlrr vc alman hiiquq rncdanryyatinin lbt'malagmasrnda
ovezsiz xidmotleri qeyd olunur. Onun San-Susidaki yiry sarayr yaxrnL-
lrnda yerlaqan deyirmanrn sesi Bdytik Fridrixi gox narahat edirdi.
Buna g<ire da o, hamin deyirmanr almaq istayir. Cchdlari ugursuz
neticelondiyi iigiin <iz millkiirii satmaqdan irntina ctlcn dcyirmangtnt
mehkemeye verir. I3--\in;rizlonilmadan kral mchkcmede ltduzur. O
vaxtdan alman hjiquq $iiuru biilr-rn cemiyyeta hakirn olur. Bu giin
mii6t qil Azarbyammrzda maktcbler mehz, bclo htiquqi gi.iuru
vatddaSlqtiiurunu tarbiya etmolidir. Votendaqhq torbil'osi gagirdler-
dc mdlkem iradi keyfiyyetlerin lbrmalapmasrna ;crait yaradrr. Osl
vatandag Vatan ulrunda canrndan bele kegmaya haztr olttt-.
Votndaghq leyaqati, deyaneti boxg edilmir, qazantltr. Layaqet 16
dayanetin qazanrlmasr ise mohkam irada, ezmkarhq tolob edir. Dahi
qairimiz Nizami haqh olaraq deyirdi ki, domir irade mlrveffeqiyyotin
qrzrl agandrr. Heyatda har ciir gctinliklar vo maneclar var. Os[ vatan-
daglar bu gotinliklari vs maneclcri asanhqla kegirlcr.
15.2.6. Iradi kcr'fivvotlarin tarbiyesi
Irade insanrn qarqrya qoydt-r[u rncqsode gatmaq ugiln g<istardiyi

faaliyyet zamanr meydana grxan rnaneelori aradan qaldrrma[a xidmat
edan qabiliyyatleridir, psixi proscsdir. Biitirn tarix boyu gdrkemli gcx-
siyyetler iradeya, iradi keyfiy1'ctlarin terbiys edilmasine yi.iksek qiy-
mat vermi$lor. (AvestaDda, <Kalila va Dimns>do, Nizaminin asrrlc-
rindo irado haqqrnda hkirlsr mijhi.im yer tutur. <Avcsta>da deyilir
ki, sallam irads qtwosi insanlan daim miibarizeya, te bietin kortcbii
qiivvelarini cilovlamala, emekle, htnsrlo xariiqslar yaratmafa galr-
rrr. <Kalila vc Dimno>de isa bela deyilir: <iradonin mohkamliyini,
azmin sarsrlmaphlrnr alrr g0nlerda srnayarlar.Xogbaxtlik zohmat va
irada, amak va 3ay naticasinda alde edilir>. Nizami isa bela deyirdi:
354
iradesiz olma, iradssizlor
Ayaqsrz qurd kimi yerde siiriinar
irado beynin gcirdiiyii igdir, onun gox miirakkeb fealiyyetinin neti_

casidir. insanrn xarici alamla tamasda olmasr, onun tebiatla miibari-
zaya girmesi prosesinds irado miihiim rol oynayrr. Boyiik insanlar 6z
iradalarinin giicii sayasinda ger qtiwalar iieerinde qaleba galmrqlar.
Derisi soyulan Nesimi, ezab va iggancalarla <rldiiriilbn Babak, tonqal_
da yandrnlan Nl"Servet, C.Bruno, gex xalq qahrernanr y.Jijka,
$ot_
land.iya.xalqrmn qsliremanr Volest iradalorinin gflciina
9<;hretlonmig_
Ier. Iradali olmaq dahilikdir, <ilruezlikdir. irads rn*dlikdir, giicaatdir,
qahremanhqdrr. irada insana giimrahhg xog, ahvali-ruhiyya, sevinc
bexq. edir.-irade qslbbo golengidir. Dastailanrnzrn Uuq q"t ra-uoturr,
nahl vo afsanelsrdb yagayan dayanetli, diziimliir igidlar Qalqaz .tr#a_
rrnda_ suroti ya$ayan prome teyler, <imiiderini da$ zindaniarda kegi-rrn
insanlar, 20 Yanvar faciasinin miibariz insanlan mohkam iradonin
milli qehrunanlar timsah kimi ebsdiyycte qovuqmuglar.
Xarici alarnin insanda yaratdr[l tersiirat ooun beyninde ifade olu_
nur. Bu tassrfratlar insan beyninde lisslsr, frkirtar, iradi hereketler
$aklinde aks olunur. irada beynin tanzimedici vazifasidir, bu vezifa in_
samn <iz davranrgrnr idare etmok qabiliyyatinda, maqsade dolru ge_
den yolda qargrya grxan manealeri aradan qaldrrmaq qabiliyytinlda
ilade edihrigdir.
Iradi keyfiyyatlarin tarbiye edilmasi menevi tarbiysnin terkib his_
s,asi olub uzunmiiddatli bir prosesdir. iradi keyfiyyatisrin tarbiyasinin
iik iinsfirlari ailade qoyulur va moktebdo davam etdirilir. Maktabdo
tstrsil almaq, tarbiys olunmaq ugaqlann ciddi amek fealiyyetidir. Tah_
sil almaq eqli va fiziki qiivva, ciddi garginlik, mohkem irada tolab
edir. Mektebli miiayyen gsrinliklerla qargrlagrr. Bunlar da maktabli-
lorde iradi keyhyyatlorin formalagmasrna komek edir. insanlarrn en
mi.ihiim iraCi keyfiyyatlarins msqssd aydrnhg, qetiyyatlilik, inadkar_
hq, tagabbiiskarhq, mardlik, intizamhhq va s. daxildir.
Meqsad aydrnlfr har bir $agirdin ayn-ayn horokot ve iqtari iigiin
qargrya aydrn maqsed qoymaq ve hemin msqsadin ameli qekilde heya_
ta kogirilmosino nail olmaq bacarr[rdrr. Moqsdd mektabli talebaila-
nnln konkret ifadasidir. Mektabli qargrsrna moqsad qoyur: har hanst
bir kitabr miitalio etmok. Bununla gagird miitalie etmeye olan taleba_
nnr. bildirir. iradi proses, adaton, ariudan baglayrr. Arzu miiayyen,
qsti olursa, iradi proses onun icrasrna baqlayrr. earqrya maqsed
355
qoyulur ve bu zaman motivlcrin daxili rT-rirbarizcsi proscsi bag verir.
Maqsod aydrn, dsqiq miiayyen edildikden sonra iradi iqin sonrakr
marhelesi baglayrr. Mektebli icranr planlaqdrnr. indi qarqrda yeni ve-
zifelar durur. Msqssdin qoyuluqu prosesinds mak tebli <ne etmoli'J>>
suahna cavab axtarlrsa, planlagdrrma prosesintlc (ncco etmrli'l)),
<hansr yollarla meqscde nail olmali?>r suallarrna cavab axtarrr. Msq-
sede gatmaq iigiin hcrakatin cn semorali yolunu tapmaq lolab olunur.
Bu zaman har bir gagird goraceyi iqin garaitini tchlil edir. qarprya
grxan manealari aradan qaldlrmafa galtqrr. Goriindiiyii kimi. maqsa-
din miioyyan edihnasi, planlaqdrnna feal prosesdir. Mcsalan, qagird
teyyare modeli diizcltmayi qerara zrlrr. Modeli necc diizcltmak haq-
qlnda molumatlarl dyronir. Lakin ona lazrm olan zaruri materiallar
yoxdur. $agird onlarr axtarrb taprr, ncticadc hkrinde olanr hayata ke-
girmok iigiin 6ziino zcruri garait yaradrr. iradi proscs baqlayrr. Qatin-
liklar yaranrr. Maktabli hernin gctinlikleri aradan qaldrnr va meqsa-
dino nail olur. Goriindiiyri kimi, burada an mlihi-rm marhrlc icra mor-
hetasidir. iradelilik oztinii bu marhalade gostarir.
Qatiyyatlilik. Mcqsede nail olmaq iigiin qati hcleket etmak lazrm-
drr. Miiellim qatiyyatliliyi tarbiya etmak tigi-rn qagirdlarc miieyyan tap-
$rnqlar verir. Bozilcri tapgrnqlart icra etmokde gotinlik gakir, <edc bil-
miram> deyib, onlarrn icrasrnr yanmglq qoyurlar. iradrsi mohkcr r
olan gagirdlar inad gosterib tapqrnqlzrn yerino yctirirler. Qctiyyetlilik,
inadh olmaq $agirdlori sclcrberliyc :rlrr, onlan tapqrnlmr; igi icra et-
maye ycincldir.
Iqgiizarhq va takidtilik baplanrnrq i;i mtivoflcqiyyetlc sona gatdrr-
maq bacan[rdrr. Tekidlilik gagirdin maqsedini uznn mijddat izlemsk
bacartSrdrr. Mardlik en getin maqamlarda bag verir. Mardlik, cosarat,
tamkin oziinii ole almaqla srx baflrdrr. Cesarct gticlii emosiyalann
tesiri altrnda, ani duyfiularla meydana gtxlr, Cosarat va igidlik har bir
igda, hsr bir sanotda lazrmdrr. Ccsarot qorxu hissini bofrnagr bacar-
maqdlr.
Ermenilcrin toraldiyi Qaraba! laciosi zamanr igid ollan vc qrzlan-
mlz qorxu hissini bofaraq, cesarot va mardlikla vuruSmu$, Veten yo-
lunda helak olmuglar. Onlar qorxmazhq vc qahramanhq gosterorek
sllarindan galan har bir vasitc ilo fagist d liqmanlorimizdcn intiqam
alrrdrlar. Maktabliler bu cr.lr mard vc igid olmaq arzusu ilc ya$ayaraq
gahgdrqlarr tohsil sahasinda casarol, mardlik niimunelari g<isterir vs
rizlarini Vetenin miidafi asine hazrrlavrrlar.
356
Maktablilarda iradi kcyfiyyatlarin tarbiya edilmesinda dsrs miihiim
apancr vasite kirni gtxrg edir. Bu baxtmdan orta iimumtohsil mcktab-
leiinde todris olunan fenlari iiq b6yiik qrupa bolmak olar:
Bilinci qrupa humanitar fonlar daxildir' Humanitar lsnlarin tadri-
sinda pagirdlsido irade haqqrnda anlayrqlar formala;rr-, o rlarda iradi
gi:ur yaranrr. Bu meqsadlc miiallimlar folklor niimunalarinden, tarixi
gexsiyyctlarin hcyatlndan, na[rl va dastanlardan islilada edirlcr' $a-
girdlii <tvletit Mcmmad> nalrhnr oyranarken, Malik Mammcdin ira-
dosinc. onun dcizijmirne. ham da alrlh horokatlorinc heyran qahrlar'
Malik Mamma<l xeyirxahhq remzi olub xeyir qtivvclari tamsil edir,
insanr cavanlagdtran almantn ogurlanmastna qargr miibariza aparrr'
O, yuxulamastn deye barma[rnr kasib arasrna duz qoyur' Bu, d6-
ziimliiliiyiin zirvasidir. Divle doyfl9irr. onu yaralaytr va Divin daltnca
gedir. Baqrna olmazrn miisibatler galir. Xeyirxah igler goriir. Itin qa-
ba$rna qoyulmu$ otu atln, atrn qabafrna qoyulmuq eti itin qarqrstna
qoyur, saqrndan astlmtq qrzlart xilas edir. Xeyirxahhfirn mirqabilinde
Si-urq ququ onu iqrqh diinyaya gtxartr. Btittin bunlar gagirdlarde
iradi qiiurla iradi harekatler arastnda vehdatin yaranmastna xidmet
edir. iradi kcyliyyatlar Oluz olullannrn, qtzlanntn bozeyidir. Uruz
atinin gige gckihnasini qabul edir ki, anastntn namusuna dii$man to-
xunmasln. Anastna deyir ki, bagqa qrzlar bir tike yeyenda, sen iki tika
ye, qoy atamln namusu slnmasln. Babokin, Nesiminin ni.imunasinda
qagirdler iradonin en yiikssk zirvasini goriirler. Babok band-bend
dofranrr, yens da yenilmozliyini saxlayrr. Nasimi diri-diri soyulur, la-
kin aqidesindan donmtir. iradenin absdiliyi. dlmezliyi, qtidreti budur.
Humanitar lanlare dair dersliklordc bela nirmunelsr qoxdur.
20 Yanvar I990-cr il faciasi iradoliliyin tantonesidir' Boytk Nizami
deyirdi:
$ahidam, qan rcngli olsun kefenim,

Qoy bclc bezensin baYramlm manim.
20 Yanvar giinii xalqrmrzrn hcm on kodarli, ham do on garafli

giinildiir. Kaderlidir, ona gora ki, hcmin gltn xalqtmtztn gtinahsrz in-
sanlarr giillsbaran edilmiqlar. Hamin giin ;:rharimizin kiigelarinda 9o-
hid qanr axrrdr. Kiigelcr qorenfil giilti denizina benzayirdi Naheng
rnaprnlar. uSaqlar, kigilor. qadrnlar tankrn trrtrllan altrnda qahb asfal-
ta yayrlmrqdr. Magrnlar, xijsusile, tacili yardrm magtnlart, alxalath
hekimlar ato$o tutulurdu.
357
$arsflidir, ona g<ira ki, xalqrn ezemot vo milli oyanrgrndan adam
qiirur hissi kegirir. Xalqrmrz Semsnder qugu kimi yinar alovun igin_
dan grxaraq <iziiniin varhlrnr siibut etdi, bciyiik megela gevrildi. bu-
nun bunlar gagirdleri diigiindiiriir, onlarda ermenila." quig, dorin nif_
rat yaradtr.
. Ikinci qrup fenlara tebiyyat-riyaziyyat daxildir. Riyaziyyat aqlin,
ir_adanin magq meydanrdrr. Hamin fenlari riyranerken- g"giidl". iste_
nilen qader manee ve gatinliklarle rastlagrrlar. eatinlikloidan qorxma_
J.aola1, fiy^r;r, kimyevi, lziki biliklari asanhqla menimsayirler. eatin_
liklardan qorxanlar isa zaifl ik gristerib tebiy y at- riy aziyyit qargrsrnda
maflub olurlar. Oslinde, hamin fenler gatin deyil. Onlarr getin eden
mrkteblilarin iradi zaifliyidir.
Ugiincii qrup fan.lera bedan terbiyasi, iimumi fiziki hazrrhq va
emek talimi daxildir. Bedsn tarbiyasi fiziki kamillik dersleridir. Ha-
min darslerde fiziki keyfiyyatler - qtivval, giic, elastiklik, dciziimliiliik
ve s. fsallagdrnhr. Baden tarbiyasi va idman me$qla srx bafhdrr. Magq
olmadan hziki kamilliya gatmaq miimkin deyildir. Meqq gagirdlarde
ddziimliiliik, qiiwot, giic tarbiya edir. Ma$q etmak maneelori aradan
qaldlrmaq, zaruri verdiqlori qazaltmaq demakdir. Ntimuna irada tar_
biyesinin qtdrstli vasitasidir,
__
Iradi keyfiyyetlarin tarbiyasi bezi gagirdlardo ciziinii gcisteran ters_
lik, qrltaqhq, tanbe.llik kimi n6qsanlann aradan qafidrnlmasrnda mii-
hiim oynayrr. Terslik he9 bir delil olmadan bildiyi kimi raftar et_
_rol
makdir. Torslik <iziinii bir nege olametla brlruze verii: l. ciz bildiyini
etmak; 2. tefakkiiriiniin mehdudlu$u, gagird onun iigiin yeni olan
hkirleri qavraya bilmir; 3. 6ztna qargr az, bagqalanna qargl gox teleb_
karhq etmek. Buna g6re de tarslikla mribariza aparmaq lazrmdrr.
giltaqhq da tersliys benzoyir. Tanbellik irade zeifliyinin toiahtiriidiir.
Bu kimi n<iqsanlan iradanin giicii ile aradan qaldrrmaq olur.
15.2.7. $araf ve layaqatin torbiye edilmasi
. $eref va layaqat exlaq tsrbiyesinin miihiim tsrkib hissosidir. $erof

insanrn davranrg ve raftarrnrn camiyyet iizvlari terofindan bayanilmesi
ve qiymetlendirilmosidir. $eraf her bir insanrn oz gsxsi lsyaqctini, ciz
manini dark etmasidir. Demeli, layaqat insanrn bir gexsiyyat kimi ctzii-
nii anlamasr, oziinti baga diigmasi, heyatda riz yerini dlizgiin mlieyyan
etmasi demekdir. Goriindiiyti kimi, geref ve leyaqat insanrn baiqa
358
adamlarla, aile. kollektiv iizvlari, biitcivliikda camil'yct iizvlari ile
qar$lhqh claqcsini, menevi miinasibatlerini aks etdirir.
Tahsil, tar:bi.'-c sahesindo hayata kegirilcn boyi.ik islahltlar. pcda-
qoji tclokkiirlrn yenilaqdirilmasi va axlaqi rniinasibatlalin zcnginlaq-
rurcsi 'r,c lirnnalagrnasr har bir makteblinin manevi qil mrtini vc sosial
rolunu artrrrr. insan amili rolunun artmast.her bir maktcbliyo oz geref
va lcyuqatini dark etmeya garait yaradrr. Oziiniin gsraf ve leyaqatini
dark cdan mektabli oz azad\prn va htquqlannr dark edir, 6ztni.in vo
xalqrnrn miixtalif' xalqlar va millatler strastnda barabarhiiquqlu oldu-
lunu aydrn tesavvilr edir ve hor hansr bir eyintiye qargr bangmaz olur.
$oxsiyyat azadh[r, qaxsiyystin hirquq barabarliyi, miistaqilliyi olma-
yan yerda ;arcf ve layaqet yoxdur.
$arel' vc layaqat tarbiyasi mektablilarin baqqa adamlarla alaqa ve
rniinasibctlcrinr nazardo tutur. $araf ve leyaqot gexsiyyeta verilan
sosial qiyn.ratla gaxsiyyatin riziiniin cizine vcrdiyi qiymati eks etdirir.
Mckteblilorin qorcf va layaqetinin baghca meyart amakdir, onun em+
yr, crnok prosesindo yaradrlan egyalara, qeylora qaylrkeg miinasibeti-
dir. Maktablinin amayi ise talimdir, oyrsnmakdir, terbiye olunmaqdrr.
Miiasir tchsil islahatr qeraitinde har bir qagird telim amayine gersf
vc grihrat rnonbayi kimi baxrr, oz emayi ila xalqrna xidmet etmeye
hazrrlaqrr. Dahi Nizami deyirdi:
Qahg oz xalqrnrn igina yara,

Di.inya amalindan geysin zer -xara.
Hayatrn covhari yalnrz cmokdir,
Omaksiz bir insan ncya gsrakdir.
H.Cavid isa bela vazr rdr:
Baxtavarsan, ogar gokdiyin omek,

Cahan bafgasrna vcrse bir gigak.
Yaradrcr, dyrcdici, dtiqiindtiLircii talim amcyi, emayin 96z yaglart

olan har maktobliyo ztivq verir. Hcr $ey tolirn omeyinden sonra ona
gox g6zal gorr-rnrir.
insanrn goraf vs lcyaqoti onun vctcndaghq borcu vs deyaneti ile srx
baflrdrr. Vctandaqhq borcu vc doyancti qagirdi yiiksaldir, onun milli
giiurupun formalagmasrna, xalqrnrn tarixinl. madcniyyetino h6rmat
va gpyErnrn yaranmasrna komak edir. $ar:r[ vo loyaqat $agirdlorda
359
tadriccn tclin.r prosesinda, darsdan sonra kegirilen tcdbirlcrdo. insan_
larla iinsiyyat va miinasibetlar prosesinda lormalagrr. $eraf va lJ),aqat
zerra-zafie toplanrr.
_ $ercl)i vo leyaqatli qagirdi heg vaxt tohqir etmak, algaltnlaq olmaz.
$erefli ve layaqetli qagird ona tapqrnlan her bir igi say ve tcmkinla yc_
rina yetirir. $araflr va lcyaqetli gagirdler lovfahqdin uzaq olurlar.
Onlar sadeliyi, msdaniliyi, tovazokarhlr yiiksak qiymellandirirlsr.
$erafli va layaqatli gagird heg vaxt ucadan danrgmrr, qarSr tarali sus_
durmaga dcyil, inandrrrnafa. gahgrr. inam, etibar. h6nnrt. adalot-$errf
va layaqatin mahak da;udrr. inam, cizii da qargrhqh inam oln.ray an bir
yerda aileda, amak kollektivinde yagamaq. rglemck gox getindir.
Inamsrzhq. qirbhc ailani dagrtdrgr kimi, kollektivlcri cle sarsrdrr. inam
insana, mektebliya qirwot verir, onu sabahkr sevinco nail olrnafa
ruhlandrlr.
$eraf ve layaqstin tcrbiyc edilmasinda r.noktobliyo etibar rniihiirn
rol oynayrr. Mektabliya ctibar onda qaxsi gcrcf va lc.vaqet duygusu.
dz qiivvosine inarn yaradrr. onu daxilan ytikseldir. r.nanar i11 :r trnr
zanginlsgdirir. Mektebliy. miiallimin eriban. inaml onun ipgiizarlu.;
qtivvslclini selerbarliyc alu, oz goraf r,a lcyaqatina daha dtizgiin qiv-
mat verir. Mektabliyc etibar etmek hormct kirni bol,iik orliqi
qiiwcdir. Bunun sayesinde gagirdler ciz qtivvolcrinc daha gox inanri_
lar. $ars[ vc lsyaqat tarbiycsi insanhq terbiyrsidir, Osl insan olmaq
iigii n mekt3bli riz insani leyaqstini baga dti;iir. cxlaqczr yiiksclir, ciz
foaliyyatlorini xalqrn saadetine dolru ycinaltmal', bicarir.
$ar.el' vc
layaqat votenda;hq yetkinliyini mohkemlctrnckdir. L:r1.aqot har bir
mektoblinin oz vatsndaqhq borcuntL, ciz menini tlcrk ctnrasidir..
$craf
vaJayaqct biillur giigsye banzayir, o gat verdikdo ondan hca e iLr istr-
fada ctmak miimkun olmur. Lcyaqetdc ga t omclc galrnesino, sirzlc
amsli igrn vehdstinin pozulmasrna heg ciir yol ,",cr.ilmomalidir.
$arcf vc
leyaqst hissina malik olan moktebli riziine c1tr5r cdalctli olmagr talcb
edar, ozu dc bagqalanna qargr cdalotli olar. O, iiziiniin tehqir.idilma_
sina yol vermez, cizir dc bagqalannr tohqir etmoz. $or-cI' r,; layaqct
ruhunda tarbiye edilmip mrktobli har nor, ).altaqh ja va diger nixq_
sanlara qargr nilret edir. Osl lcyaqet tet,azokar.hqla birlegir.
$ercf ve leyaqcti maktcblilcrdc terbil,a ed:rn miihrim amillardan biri
edaletdir. Buna hazrrda bciyiik ehomiyyet vcrilir. Olkamizda on evval
sosial cdalat, hamrnrn h[rquqlannrn tcmin cdilmosi va qorlllll]tasl zc_
ruri sayrhr. Omalatli adamr hamr ytiksck qiymetlcniirir. Odalotli
adamlar cdaletsizliye qargl glxlr. kimsesizin miidaficsinc qalxrrlar..
360
$orcf va lcyaqat tarbiyasi, aslindo, insanhq tcrbiyosidir.. Dcmali. esl
insan olmaq tigiin rnaktebli riz layaqatini baqa diiqmali, i.imumbaqer
axlaqr ssviyyasina yiiksalmcli, ciz lealiyystini xalqrn soadctine ycinelt_
rnali, xeyirxah iglor gcirmalidir. Odalat axlaqi borcun yerina yetirilma_
sidir'. Boyiik alman filosofu E.Kant yazrr.dr ki, adalat yo* uln,., u"*t
insanlann hcyatrna lnana veron qiymctdcn heg na qalmrr.
Belslikla. her bir mtiallim. pedaqoji kollektiv hcr bir gagirclin
;ercl
va layaqat tarbiycsine xiisusi diqqet yetirib onlan miisrrqil Azartay_
can dovlctinin heqiqi vatendaqr kimi tcrbiye etmelidir. Hazrrda bunin
iigiin gox. gcnig imkanlar yaranmrgdrr. Dcrsliklcrda gcraf va Icl,.aqatin
terbiye edilmasina xidmct cdan istonilcn qcdcr material vardrr.
15.2.8. giiurlu intizamrn terbiye edilmasi
Bciyiik 9ex pcdaqoqu Y.A.Kornenski deyirdi ki, intizamsrz maktcb

susuz deiyrmana benzcr. Miiasir dovrdc mustcqil Azcrbaycan rncktab_
larindc heyata kcgirilan intizam tarbiycsi bir ncga clamatlc scciyyclanir.
On,el. bu inrizarn qiiurlu intizamdrr. Bu isc o jcmekdir ki,
;agirdlarin
ciz davranrg va haraksllarinda miroy),an qayda vo teleblarc riayat
ctmc
zrrurati daxili inama csaslanrr. ikincisi, bu, togobbtislii intizamju.. yani
sadaca olaraq qulaq asmaq ve icra etmak intizarnr dcyil, verilmi;
amri,
tapgrngr yax;;r l.crino yetirrnck intizamrdrr. UglincUiti. bu. mohkam
intizamdrr. Dorrlunciisu, miitcgekkillik intizamrdrr. Bc;incisi. yoltla;;Lq
intizamrdrr. Altrncrsr, ernckdaqhq intizamrdrr. Biitiin bunlara gore de
giiurhr
.inlizamrn esaslnl qorxu te$kil eda bihnoz. $iiurlu intizam
mektrbin gtindalik iqindc hayata kegirilir.
$agirdlarin intizamr nroktob
i$inin briltin mazmur.ru ils hayata kegirilir. Moktabin daxili qanun qay_
dala,. fe,larin tcd.isi,de miicllirn-gagird munasibatrcri ira. rriisiiniir-
mti; rebletlcndirme vo caza tadbirleri ilc, pcdaqoji cmckda;hqla,
miicllimlerin qagirdlerc inamr, qayfrsr ilc hsyata tegiritir
Grirtindiiyti kimi. mcktabdc intizamr tcrbiyc itrnayin zaruri gcrti
d zgtin tei;kil edilmi; tclirn proscsidir. intizam qaydalan clcrsclo tcr-
biye edilu. Dtizgiin, miitcqakkil vo mozmunlu toq[it caitrniq dars
girdlsri oziine cclb edir, onlarda maraq yaradu.. ;a_
\.tg.ntcm, yax;r diipiintilmiig rejirn gigiLdlcr.lc intizarnrn mcihkant_

.landiril,.rasinc komck cdir. Maktibdc'rnohkcm daxili n*rn.,_irriznrn
olduqda. gagirdlcr homin qaydala, sey vc h,,oslc icra
..tiiir.. _Br.nao
telablardc vahidlik miihtim rol intizam tcrbiyasi
ôynayrr.
modeni davranr$ qaydalannr ioimilaqdrrmaga -f*,:na,r.
Sagirdlorde
ga.aii Bel"
361
madeni davr.rur$ normalanndan biri nczakatdir. Mcktablilcr arasrn-
da qar;rhqh mirnasibatlarda zarurat te;kil edan nczakat insanporvcr-
liyin. xeyirxahh[rn ve yax$lh$n tezahi]rijdiir Heqiqi nczakrt rn.kt.rh-
linin daxili madeniyyetinin gdstaricisidir. Boyiik ispan l,azrgrsr Scr.-
vantes deyirdi ki, diinyada heg bir gcy nezakat qcdar ucuz ba;a uohnir
vo insanlar onu ytksek qiymatlandirirlor. Xoq reftar, nczakct hamr
tarelinden yiiksek qiymetlandirilir. Ost nezaket semimiyyato asaslanu .
Nezakat maktalilarin bazeyidir. Nazaketli qagirdlcr briyiiklero va qa-

dtnlara h<irmat etmayi bacanrlar. Nazakatla. girin dil vs xog scizlc
iirskleri feth etmek olar. Briyiik Sadi $irazi demiqken: <kimin olalsa
bir qirin dili, nazik bir ti.ikle arxasrncl qokar hli>. <(igavirr 1,ax;rsr
onun atrindan bslli oldulu kimi, goncin da torbiyaliliyi onun ehtira-
mrndan balli olur>. Madani davranrg normalarrndan biri sadalik vo
tavaz<ikarhqdrr. Sadalik va tevazrikarlrq ganclcr, mektablilar iigiin
manevi gdzallikdir.
Sade vc tevazcikar insanlar heg vaxt iizlsrini tiymozler Satlo vo
levaziSkar $agirdler hamigo yoldagrna, dostuna kdmek cdcr. bilmodi-
yini <iyratmcye gah$ar. Onlar gox vaxt rizlerini utancaq kinri aparar..
darslari yaxgr oxumalanna adi hal kimi baxarlar. Onlar hcrni;o oda-
letli olmalr, dijzlirk vc dofrugulufu yilksek qiymatlendirir.ll.. Bunun-
la da onlar sanki vezifa borclannr yerina yetirirler. Bela ;agirdlcr hc1
vaxt 62leri haqqrnda ytiksek fikirda trlmazlar.
Madani davranrg qaydalan srrasrnda diizliik vo do[rugulufun oz
yeri vardrr. Maqhur yunan oxlaqqiinasr Epiket deyirdi ki, dunyada an
g<izal ncmatlerden biri dofruguluqdur. Xalqrmrz di)zliik va dofirugu-
Iu[u homiqc yilksok qiymetlendirmigdir. Do[nr danrpanrn tlili uzun
olar. Dolruya zaval yoxdur. Heqiqst incalar, qrnlmaz. Yalan alttuzlii
damir tikandrr. Yalanla diinyanr gazmek olar, lakin geri qayrlmaq
olmaz. Yalanrn cimrii gdr'dok olar va s.
Maktoblarimizda gagirdlarip diizlilk ve do!ruguluq tarbil,esina
xtisusi qayfr ila yanagmaq ve bu miiqaddas axlaqi keyfiyyetleri on-
larda lbrmalagdrrmaq lazrmdrr. Bunun iigiin darsliktarda istenilan
qodcr matcrial vardrr.
Dostluq ve yolda$llEa da diqqat yetirmak zenrridir. Vofa, sadaqet,
diizliik ve dofiruguluq dostlu[u m<jhkomlandiran qrnlmaz tcllari.lir.
Dost ikinci mandir. Dostluq vefadan. etibardan, xarakterin, aqidenin
yaxrnlrfrndan t6reyir. Etibar yoxdulsa, dostluqdan danrgmafa day-
m0z.
Yoldaqhq va dosrluq iigiin maktoblilerin, uqaqti'lin bir-birina
yaxlnhll, bir-birins yaxgr, k<ini.il agan miinasibetde olmalan zaruridir.
362
Dostluq. yolda$hgln ytiksak pillasidir. Dostlar
daim bir_birine vaxrn
otmaq. sirtarini. sevinctarini. i<ra"Aa.iniUot'mok:;;;-;;;;;;iiffii;
etmek isrcyirler. Ela hallar .lu. ki, ;.k;;ii'o, ,ri.i"t
deya bitmir. iirayini ciz dos.tuna_'"r;;:';;;t"hil'q vatideynlerino
ivmatti xazinodir.
o, deyild iyi r i * i ]'", _azi,,-, r.J ae d aya
:::1, ii"l iilt;o:.:,u, ^ fa q d rrsa.
Belalikle, maktablilarin exlaq_tarbiyosi

ham dsrsde va hem de dars_
dankenar tod birler prosesi n,,e' hevai'^"ii#iir."
manr Eagirdlardc axlaoi hiss. .*toqi iltin tad birrer za_
oxtaqi hiss. erur ve rarekkii, ,_r;al-l;;; siir.,'"*iuqi irirtf.ur. formalagrr.
asasrnr raqkit edir oxlagi rerdigri,
;:;il;',1i:,,, rozahiirtiniin
v-enr. oxlaqi vardiqrarin mangayi gagirdrarin
y_un"1 Jill[i toruiyalitit baq
rrra, rnsanlar a rasrnda k r qa.ili,t ti qriuriJiugunun. hadisa_
rjrq;tr;;.,oJa rin t.ynyyrttartna
Esxsi emosionat qiymar.
".riirJ.i"i, m1,riil,r""iTjii
otmadan ciziiniirssdiq. <;ziinahdrmoi
.tti""i.viiair.
oxraqi verdi5
distar sayasi nda extô i _monari Oxlaqi vsr_
. laqrn lorma lapdr rrlmair prosesi "qi;;
i;.;;;;"vtijrek t"blit ex_
onun hoyat,na. foriiyyatlna ".d" vo digar
adamtara. iinsiyyctina asasl.eakitJ,
Maktablilar ayn_avfl
;;;i;;;il; ;ij1,..0,.
,".i.ri,.,"ir.'i"";i
",i,ill:ii.,;li:;,;i,x::Til?j;
milli manlik ;;iiurunun torrnoluErnrr,,io.
ll,il"j:ffi i,ff
tagak kiil lapmasrna perait yaradrr. "rirrr.riril' keyfiyyatlaiinin
t::l.t: edii mcsi ndc ex raq i sdh barrar.
,,..";:1T,,::l?ll'jilL dispu r-
a"h;;;;;,;';ffi :[:,:,"fi ;l,ll]:"";,f ;l;$HI?j,r_:]T,,#
Iarla gciriiqlar, rarixi eiinlerin. n,ilfi
Uay.amia.in'.!"yi eAil_"si ,e
' li:,l,,1iT#;l;il ::!,?J"',vrrlals ;1 ili;;:"/'va s
axraqi aqida
1',;.i'i*,-:;i'.l.iiq1ilf#.fi
votendag gcizr'r ila gcirmaye sasloyir. ,,,:,,ff ,l**i**rl;;
qtiwedir, bilik insan hiinaririn, urtijrrlr?i".il edirlor ki, bilik
ira"t".f,i,r rr.ri ri,lOi.
Mak rabdankcn ar red birl.:r';;;;";";'i-::: "li )l'',
fffiT x**,# fJ:r,,*,i ,[q!li"Ji llili"I::f :i:;#};, ?:i

l'v'q'ti iizgiin ivmet and #m'al.
votctaia. ;;;; ;,#.[';ii11ll Y:
d q I
"":,11',,'
i i *"a
"a
"v ^
ia ;;; ; :
mordliye, yenilmazliye,
i:iilili
;'fi ?il i,:,:;rlil
intizama, q.t"Ury" gJgri,.i...,. " I tfi"l
363
XVI FOSiL
oMaK FoALiYYoriNiN rensive Boirplasi

16.1. Omek tarbiyesinin mahiyycti vc vazifalari
Omak insan vo insan cerriyystinin ya$allasl.

iigirn zsr-trli Sartdir'
da olmazdr' Boyirk Azer-
o#';; crnat faatiyyati olmasaydr, insan nizamr' mclittrlr nrzamr
iavcan aliini N Tusi deyirdi ki, dtinyanrn biuncdi-
#;i; h;;.;i"-*"iaivin.t,u, insan novii isa korncksiz va;ava insan
Dcnrrli.
ko]rnaksiz. komek isc ictimasrz ola bilmaz.
"i.Jr..-"t
,l.rt fi o, tahicti etibarl rla ictilnal'a rnohtlcdlr'
".-
5*; hryot g,.ugtna yaf tokilr. a$rl issqr-tdrcti onu l'andrltt 'hhsil xc-
,ir;';;"[ (, onun"ogo,i.lo: omck inianrn insant 'aiig.sevincidir' bclatlan be-
Ho-
;;i;;;"^tt omsk, brzeyi terbivedir' omak
'u^..rfrri.,r. ,rf-.,oh"t.lrn',. ehtil lcdan xilas ctlir' Zrhnt'rtsiz r;''zin;r
i;;;;,,; ;yrtldrr' T:'nb:tlik anadrr' oflu olulltrq' qtzt.isc aclt.-1..lrt

'Siitii, btr likirlar ayr'l-ayl xalqlara maxsus boyiik zcka sahiblcri-
nin".Orl".i.ii. vc bunlar bir dahr tcsdiq edir ki. cmek insan
heyatt
qiyrnetini r,c loyaqctinl
u"ti, "ei":.t shsrniyyetlidir ki, onsuz hayat oz mrn-
i,iJ.. " "".1",tnriki va zchni.l biitr'-rn rnaddi vo mcdani scrvctlarin
i,rriai. b.]t ictirnai hcyatrn, rctimai inkigalln' iraliya hcrakatin'
..^r,"r tegkil edir' insanlartn qabiliyyot ve istcdadlan emck
n.orlrina" askar edilir. Dtizgirn tcqkil edihnig emak proscsinda insan
"7rq+"1"
I"."iil.lii"i"vfi1'vatlcli vrilarnctlari inkigal'cdir. Foalhq' anrok
togobbiis-
i"ri,". ,-"ti ,*-"k, tokidlilik vc s oxlaqi kcylil'yatlar tor-bi1o-
si,:rm:k friliyyoti proscsinda hcyrrta keqirilir' .. . .

" <j-"t i.rUiyrrinin [rahiyyeti ondan ibaratclir ki' rniistcqil diivleti-
emoyc scvlnc'
rnizin galccak vctendaqlannl amakdc igtirak etmoye'
,-;fr;; m:nbayi kimi baxmaga, amokdcn zrivq almafa' flziki ka-
milliv: vc s. istiqamctlandirir'
prosc-
Omsk ugaq hayatrna kiqik yaqlardan daxil olur' Ugaq oyun
,inJ" t" maggul olur' Qirnki oyun amckdcn ayrr deyildir' Oyun-
i;;;q". camiyyJtindo amak harckctlarini todqiq etmokavvcl
"rn"t sa1'asintl:r
uo."i,o,ra,r. uoyun tori*i inki;atr etibarr ilc ozilndon gclan
toi"r,A,.i, (C.V Plt*onov) Demeli' oyunla cmek ittastncla
.O-fit.- qarqrhqh alaqc movcuddur' Oyun uqaq yagrna tizvr ;ekilcle
"*.vin
mexsus olan fealiYYatdir.
364
Omck terbiycsi arncyo, amok adamlarrna mehobbat, ernak adarn-
lannrn yaratdrll maddi vo modeni sorvetlsre, onun qorunllb saxlanrl-
masrna claylr gostarmck prosesidir. Omck tarbiyasi insanrn aqlini in-
kiqaf etdirir. ona mtieyyen malumatlar verir, gagirdlerdo amaklc me9-
lul oh.r.raq arzusu yaradrr. Mrktabli dork cdir ki, crnaksiz onun na hc-
yatr, na l.yaqati. nc dc xogbcxtliyi ola bimcz. Or.r.roksiz insan yagaya
biln.rez. Ornek ehtiyacr insan iigtin fitri ehriyacdrr. Lakin o. heyrcta
salacaq doracadr alovlanmala ve sonmayc qadirdir. Onrak insanrn,
mcklcblinin inkiqafr iigiin zaruri gortdir, ham dc onun nail oldugu
layaqe tin darscesini qor-uyub saxlamaq iigiin lazur.rdrr. Omak insanrn
fiziki vc ruhi, exlaqi tabietinrn. tcklikda ve camiyyet igerisindcki he-
yatrnrn trkr.r.ril lcgd irici qanunu. onun flziki. txlaqi va aqli takmillogma-
sinin. habele insanhq leyaqatinin, azadhlrnrn vs xoq;baxtliyinin zaruri
$rrtidir. (Omak insanrn yer tizhnde oldc eda bileccyi va onun adrna
yegana layiq olan xogbaxtlikdir. . . Omek bagariyyet tarixinin lzrp av-
valindcn yer iizcrina solfiun, zaif igrq sagan... mlqaddas gamdrr, onu
srindiirscniz, har gey zi.ilmatc Aevrilsr> (K.D.Uqinski).
Mcktoblilerin cmck terbiycsinin diizgi-rn tegkili iigiin onlarrn qarqr-
srna konkret mcqsad qoyulmahdrr. Moqsad aydrn olduqda mcktebli
bsvasla iglayir. Omayc, iglamayc adat ctmak amcyi scvn.rayin inkigafi
tiglin asas tagkil cdir. Moktabli iglemaya va tapgrflqlarr yerinr ye tirms-
ya adct ctrniqsc, mccburiyyeta hca bir ehtiyac qalmtr. Bu zaman $a-
gi::dde cmcye daxili maraq oyatmaq, inkigaf etdirmak va miirnktin
oLrr-. vasitalerla onda ameya sevgi torbiye etmek, zahmeta ehtiyac
o)-ertmaq mtimktindiir. Daxili motivlcr csasrnda havcsle vs maraqla
goriilon cmak mohsuldar olur. Bcle smck sayls yerina yctiri r.. Omak-
tlo Eahqqanhq, igi yaxgr icra ctmek iigiin qiivvalsri sarf etmaya scy de-
f ilmi?l Scy uzun miiddat terbiyo igi aparmaqla aldo edilir. Scy mek-
tsblilardo aydrn tapq;rnqlar vcrilmssi, onlarrn iginin mi.iayyon istiqa-
mate yonelCilmcsi, iqin icrasrna miintozom nezarct edilmasi saycsinda
[ormalaqrr. Se1,i inkigaf etdirmok iigtrn qagirdleri haveslendirmak,
yaxgr icra edihnig ig ugiin onlan tariflomak mtisbat notica verir.
Ornok tarbiycsi prosesinda gagirdlordc fealhq, ictimai-faydah iqdc
iqtirak etmak, tagsbbuskarhq, miisteqillik va s. kinii keyhyyatlar for-
malaqrr. Omak tsrbiyosinin vczilalarini iki qrupa bolmak olar:
Birinci qrup vezifclaro agafrdakrlan daxil etmak olar:
- ;agirdlcrin emok hsyatrna hazrrlanmasr:
- onlarda cemiyyctin xeyrina, emayin zoruriliyinc dair inam vo aqi-
d6nin to$ckkiil etdirilmasi;
365
yaradtlmasr
- Vatan, xalq namine emakda igtirak etmek arzusunun
ve inkiqaf etdirilmesi;
- emayin sosial mahiyyatinin dark edilmasi;
- l"titir"i va xiisusi .i.ilkiyy"t", tabiate qaylrkeq miinasibatin
tar-
"'.,l;t",
bive edilmesi;
amek adamlarrna mahebbetin, ameya yaradrct miinasibe-
tin
-----formalagmast;
faaliyyetine psixoloji hazrrh[rn terbiya edilmasi'
"."t
ikinci qrup vazifalaia ise bunlart aid etmak olar:
-)rrrri UlLtr"rin, elmlsrin osaslanmn riyrenilmasi' hamin biliklar-
etmak;
-- emak prosesinda istifade
den
senayenin ssaslartna' aqrotexnika' kand ta-
- -tiuri. texnologiyaya
serriifatrna dair biliklcra yiyelenmek;
- bilavasita amekds iqtirak etmak'
Hemin vazifsler telim prosesinde yerina yetirilir'
16.2. Omek faaliyyeti tarbiyasinin sistemi
fealiyyatinin miixtelif
Omak fealiyyati tarbiyasinin sistemine' amak
'^"iliJt.
novlari daxildir:
ameyi; 2. Oztnexidmet ameyi; 3 ictimai-faydah amek;
4. Maiqat amaYi; 5 Mahsuldar amak'
daracosina gora ta-
Bovtimakda olan ganc nasil iigiin ehomiyyetlilik
h;;;i-;iri; v.-"rd,du"t oqli amak'. tslim.amoyi makt:blilar
'J"ii*
uiiarrtitoa, insanlar irgiin alrr ve qetin omekdir. $irin arzugrira
et-
;;';;;;;;;;5dur. lakin fi k irloqmavi ovrotmek..eatind ir' ona

^[i,lrfi. hkiila zengindir, uzun miiddatlidir vo ahn tari teleb
'i"ii- "-rvi
emeyinin formalagdrrrcr rolu olduqca qiymotlidir' $agird-
"ai.
tarde 6yranmek-arzusunu oyutrnuq, onlarrn
idrak maraqlannr inkigaf
.ialr-it- va talimde miivaflaqiyyit sevincini dark etmakda onlara
i--f..nr..."t emak foaliyyati n i n tarbiya edilmesi n i n . :n mii hiim xii-
.urivv"t;Oi. Bir da ona goie vacibdir ki' tolim ameyinin naticalarini
.rni.ile. heq da darhal hiss etmirler'
'-Tii;'.ri.,"ii p.ot.,inds gagirdlar bitiklari miistoqil manirnsayir'
ia.^t'-a.aqtar', intelliktual bacanq ve verdiglari formalaqrr'
i,, irJ" *Usuniaaden, laboratoriyada praktik va yaradtct iglerden isti-
".f".J"
ilJ;ir;;;. inadh amek ve onun vasitasila qazanrlmtq intellektual
366
bacauq va vardi$ler olmarlan no telimda
miivaffaqiyyat alde etrnak
olal ua.de :maye psixoloji va amsli hazittlanuii oi_*li orar.
Ornek talimi darslarinde emek tarbiyeslnin mijLxtei#
vczifelari hall
olunur. Texniki vc ksnd tasarrtifatr biiiktarini
nirnsayirlcr. Unler likirlaqirlar ki. galacekda f.r_E.. $^gr.;i;. hovasle ms-
rr.".rUfatgr, sa-
hibkar oLr brt;rrl:r. Bunun, ijiql ,o.pug,n
i;e Ierini, yeni
xiisusiy.yarlerini.bitmalid;te;. "tirr.ifyatxususiyycrtc_
Torpalrn
1,1:.1::ll:i_l-.],,,
nnl oltrnrdan onu akib_becarmek, yiiksak mehsul atdla
etmak
kiin deyildir. Miixtatif tolim ameyinde igti."[ .a", qo!i".jt.ra, ntiim_
va qabiliyl cr inkiqaf edir, irt"ara
Omok ha'vatr, iglemek adati ciziinaxidmatdan
.. baglayrr. Ugaq ilk
gtlhl9il dz yataArnr yrfrsdrrrr, kigik bacr ," q^J;;;; qayf,r
gris_
terir, cizij gcyinir, saliqa-sahmanr <izii
vuruar.. i".i-g.idik"r, ur" ,.
arlasrnln sriztine baxrr, onlann tapgrnqiannr yerina
yJtirir. U;afrn il_
k in. ozlinrr id nrar iglori bagqalanni
xidmera gwrillr. ''"'
Moigat enroyinin ilk derslorini ugaq-aileda alrr.
eiget ameyi ailanin
n foat isrirakrna
uax, :l.
l :li, ormusr ll
llt loglan
u$aqra.m daha -eevriiir.
Elektro"k",i,,
gox dziins corb edir. Bela
hsyarrna
",1, ki, onlar
pallar yuyan anasrna k6mak.edir, paltaryuyan "o"ru.rt
orru ig: salr.. Ana ct. gire gskirso. pirketi i"-rf
_uf."
"ai.,
,i"qlar, xiisu-
sib ogianlar bu iqlorda onlara k6nrek .airl"r. ni'i.A-.'#ek"vi.lr, hazrrh[r,
u;aqlann ozt-inaxidmati, meiEot amayinda fiaf
igtirati Jot torbiyasi_
pilasini iaqkl .d; G;qi";;;=emaya ahs-
:il:l ::ll.-r :':i::lT,l:l\i",
uu linlast. onlarda emok bacanq ve verdiglarinin iormalagdirrlmasr
aiiade dztina ve ailo ilzvlerina,x.idmatin sada
baqla-
1,rr Uqaqlar valideynlori ile. birlikde, bazon"rnriiyyÛ".rna^n
isa yitiri"'AArri
balda,
.bostanda, .heyetde igtayirtar..Ugaql". deyil,"uar,
til;';;, eyni
zamanda msktebds ds oziinaxidmette meigul'oturtar.
Onta. sinifin.
laboratoriyanrn, emalatxananln, mektob era-zisin-,
srnrn tamizlenmasinda feal igtirak.edirlar Ornryi,
i;_;;;y;#;.
Uu itiriinda igin
fardi, qrup ve koilekriv formalanndan irtif"6;ffi;-Biiiin
uu orti-
nsxidmot islari tedricon ictimai_laydah amekde
lctiami-faydah smek ailanin, mekrebin ..yrir;
m;;ii;;'
mai-laydah amok 5agirdlsra sevinc baxq .dir_'r;i;;.;i;q,n,
;i;;;ekdir. icti_
lepdirir, aqidelerini, estetik fikrr va z6vqlarini rrngio-
mrihkamlandirir. icti-
mai-faydah amakda igtirak edan makrabji a".f.
maq,. biliklere yiyelenmak onu maddi nemotle;
.af.'1i,'lflik qazan_
uzaqlagdrrmrr, eksine, onu hamrn emoya yaxrnlagdrnr. amakden ;;Jn
$agirdlarin
367
tigiin' atraldakr adarnlar tigtin
ictimai-laydah emeyi mektab kollektivi
miixtalif iglorin icrastnl nozerda tutur'
"'l",i"r"i-i"va"h amak tedricen mahsuldirr amayi de ahate edir'
Ha'
teqkili mcsc-
,,.;;;;i;
'ai"J liti.,r-,"t,. makteblerinda mahsuldar emeyin eksariyycti ayn-
_""ir *r"riradlaqmigdrr. Fabrik vs zavodlarrn
qagilcllcrc
;"r;" #tbil;;', hiiia.ii. Bu baxtmdan mekteblerde
haqqrnda
;;h';i;;;';;;k'iroqq,nau, onun mahivvsti ve mezmumr tam anla-
bii,tet emayi. ozal trs'ffiifat haqqrnda
-rir".î ,"tif..krn Bunsuz ganc nasli amck heyattna haztrlatnaq qcy-
vrs varadrlmahdtr.
ovt:r-
ii;;;kii;;;.. Bu gtin me[tcb pat talartnda clmla.rin csaslartnt etmalidir-
tÛ"h m"addi nematl;rin yaradrlm-asrnda.iqtirak
""r'tr".[.
i"..^ 6ri" ."t"bi bitiren genclarin iramrsr
ali tchsil diplomu almaq
ondo bJs istchsalatda kim iqlevacak? ona
gora dc
;;i,;;;;;;k.".
mshsuldar amakda igtirak etmelerinin yollarr
-"ilir[r3.J" rgridlarin yaratmaq laztmdrr' Mektebliler milasir tcxni-
haoqrnda tam tosevviir
[ori,n ,.ntl"r,no dair biliklera yiyrlanmolidirlor' -. ..
^" ondan ibarct-
N;t";tikl.rin mahsuldai amakla claqelondirilmesi.
xarakter dagrmrr' hernin
dir'd:;;;i.;]*, oviedilan bitiklar miicarrc<l mektablilarin dii5frnccli
uii*ilr' .ir^v; ve kend toserriifatr ameyine dark
il;;;il;; ve onlut'n bu emcyin eimi ssaslarrnr dorindan
etmalcrina Scrait Yaradrr'
16.3. Omaksevarlik gexsiyyetin zaruri keyfiyyetidir
Omak gagirdlerin menevi heyatrnda.qox mtihiim

rol,oynayrr' O'
yaradrr' !tl,l,iv1" maraqlan-
r"giral"ral, ?"ttluq ve yoldaqhq sevin^ci
#;;;ir;; ,.viuiln,"t havesini inkigaf etdirir' getinliklari aradan qal-
nemctler ya-
a,rrnue,n sevincini dofurur, ilk vetandaghq hissi maddi
.^J,.,i t oyodr.lMaddi nemotler olmadan insan yagaya bilmaz.
5-lt "ri"i
..rir"i qiciretli torbiya qtivvasine malikdir. omeya mtinasibst
irr"t,, t""t.ri, riihi alaminin miihiim iinstrrlerindan biridir' Omakse-
;;tlk ;;i;; amck prosesindo tarbiyc ediLnir' Oxlaqrn.mi-rhrim alamc-
olunur' omokse-
ii"i^.i i-.t..rerlik ruhi heyat prosesinde terbiya iggtizar rahbcllik
,"Alt qogi.dfr.in ruhi va emck hayatrna bacarrqh'
oztintltosdiq
savasindJ terbiya olunur. Omak proscsindc mektabli
qabiliyyati- va q[rvvrlori
.lii',;iri.U, int.lt.ktrol vc axlaqi imkanr,
;;;t;;; Jl,$u"iir va onda qexsi lsyaqat formalaqrr' on.rekscvarli'vi
etmck oltnaz Bltna gorc
v"fllir rrn"t iraqqrnda danrqmaqla terbiyc
368
(1, maktablilarda amaksevorliyin terbiye edilmasinc bfltdvlilkdo m6k-
trb heyatr. pedaqoji iqlim miihiim tasir edir.
insan zahmet gakmalidir. Bu axlaqi aksiomdur. Lakin amaye meyl
holc oz-ozli.iyiinde maktablini (uqa[r, yeniyetmeni, gcnci) axlaqh et-
mir. Bunun iigiin emak faaliyyatinda ictimai msnafeyi grizlemak la-
zrmdrr. Omekseverlik ictimai-faydah emoyin biitiin novlerine hcirmat-
la yanaqmalr telob edir. istar fiziki amak, istarsa da xidmat amayi
sahesi olsun, har hansr ictimai ahemiyyctli pegeye h6rmet emcksever-
likla saciyl'clanir vo gexsiyyatin zeruri keyfiyyeti kirni tezahtir edir'.
Lakin hcr c!-rr emoya hcirmet amoksevarliyin son maqsadi deyildir. Bu
baxrmdan tahsil ahnaq daha mozmunlu, maraqh, yaradrcr emaya say
e tmoyin gostaricisidir. Oqli omek emsksevarlik tsrbiyasina ciddi tcsir
gcisterir. Qiinki tshsil sma.vinde ham fordin, hom da ccmiyyotin eyni

daraceda maralr vardrr. Demali, erneksevarlikdan amak tclobatrnrn
lormalagmasrna qodar emak tarbiyesinin biitiin vezifeleri bir-biri ilo
srx vehdct tagkil edir. Omaye sevgi miinasibeti, omcksevarlik har bir
insanrn, habele mokteblinin dc oz borcunu dark ctmesinin. irtsanp:r-
varliyinin praktik gdstoricisidir. Omaksevorlik ruhunda tarbiya olu-
nan u$aq, yeniyetrne ve ganc omeyi sevir, xarakterin cmeksevarlik
kimi keyfiyyatino yiyalanir, amak bilik, bacalq va verdiqlarina sahib
olur, maddi va manevi ssrvotlsrin yaradrcrsr olan ornek adamlanna
hrirmst edir, iimumi servatlorin qorunub saxlanrlmasrna qay[r ile ya-
na;rr, tabiets, onun sarvatlerine qaylrh miinasibet bcslcyir va nchayot,
oziiniin bir vatandag kimi formalagmasrna gorait yaradrr.
16.4. Maktablilcrin pega oriyentasiyasr
Omaya psixoloji vo emeli hazrrhq emok tarbiycsinin aynhnaz his-

scsi va yekun morhclosi olan pegc oriyen tasiyasrnda davam va inkigaf
etdirilir. Bu morhelada mektabli hayata vosiqa alrr. Maktebda peqc
oriyentasiyasrna dair apartlan iglar gagirdlori en geniq yayrlmr; peqa-
lerle tanrg edir, onlarda peqe maraqlannr oyranir va formalaqdtrtr.
Pegc scgmok maktablilerin qarqrdakr arrak lcaliyyetina hclledici
srnagrdrr. Yeniyetrnalorin, genclerin sosial vs manavi kamilliyi oz ck-
sini per;anin diizgiin segilmasindo taprr. insan amakdan zovq almah-
drr. Har bir segilen senat, pe$o insanrn i.ireyinca olmahdrr. Insan segdi-
yi pege ilc omilrltik yaqamalr bacarmahdrr. Ona gora de peqe scgrnek
i;indo ;agildlara movcud pegolar haqqrnda straflr mclumat vcrrnek
369
zrruridir. Pega segmek iginda har bir gagirdin na kimi keyfiyyeta, bili-
ye vs bacarrla malik olmastmn miiayyan edilmssi gox boyi.ik ehs-
miyyet kasb edir.
Pega oriyentasiyasr iizre igin maqsadi miiayyan pegalar Izre qabiliy-
yat va meyllarin aqkar edilmesinda genclare komek etmak, onlann har
hansr bir pegsya maraqlannt inkigaf etdirmak ve olkamizin an gox
hansr peqaye ehtiyacrnr nezara almaqdan ibaretdir. Pega oriyentasiya-
srnrn sistemine pega melumatr, peqe segilmasi va s. daxildir. Pegelera
dair malumat pega oriyentasiyastntn miihiim formalanndan biridir.
Bunun sayosinde qagirdlar miixtalif pegelerin mahiyyeti ve ahamiyyati,
onlann hcr birinin insanlara verdiyi taleblar va pegsqiinash[rn esaslarl
haqqrnda malumat elda edirler.
Pege matumatr ham talim prosesinds, hem da darsdankenar vaxtda
hoyata kegirilir. Pega malumatrnrn diger geniq yayrlmrq formalarrna
ekikursiyalar, miixtelif pege adamlart ile goriiglar, disputlar ve s. da-
xildir. $iibhosiz ki, miixtslif omok miiassisolarinin ozalleqdiritdiyi bir
zamanda peqe oriyentasiyastna biznes emeyi, sahibkarltq, fermer, qir-
ket sahibi, i9 adamr anlayrqlan daxil olunmahdrr'
Miiasir dovrde irmumtehsil maktableri qagirdlerinin amek torbiya-
sini ve pegeyoniimiinii yaxqrlagdrrmaq, onlartn miisteqil hayata, prak-
tik va mancvi psixoloji hazrrhlr saviyyesini yi.ikseltmak, lazrmi ger Lit
yaratmaqla, boyiimokda olan nosildo ameyo $iiurlu talabat formalag-
irrmaq zeruridir. Bu igde pegsyoniimi bdyiik ehsmiyyat kasb edir.
Pegey<inilml iginin asas meqsedi miiayyen iqlere dair gagirdlarin qa-
biliyyet vc meyllarini aEkar etmek, onlarln pe$oye maraqlannr inkiqaf
ctdirmek va cemiyyatin daha gox ehtiyacr oldulu sahalarda iqlemaya
hazrr olma[t tarbiya etmokdan ibaratdir.
gagirdlori mi.ixtalif pegalarin mahiyyeti, ahemiyyati ile, pegslerin
hcr birinin insanlara verdiyi telebler haqqrnda bilikler ve malumatlar-
la tanrq cdan, onlart menavipsixoloji baxrmdan peqe heyattna hazrrla-
yan tsdbirlerin macmusuna peqe maarih deyilir. Peqe maarifi ibtidai
siniflarden baglayaraq ayn-ayn fsnlerin tadrisi prosesindo va sinifden-
kanar iglar prosesinde heyata kegirilir. ibtidai siniflerda en gox emeya
ve cmek adamlartna mahabbet vo hcirmet tarbiye edilir. Ibtidai sinif-
lsr i.igiin dcrsliklerda verihnig materiallardan istifada edarek ibtidai
sinif gagirdlarinda amek, amek adamlarr haqqrnda dirzgiin tas:r'viirr va
anlayrqlan lormalagdrrmaq zaruridir. Talim materiallarr gagirdlarda
bele bir inam yaradrr ki, egyalarda miixtalif pegs sahiblcrinin omsyi
3'.70
rlladdilo$mildir. Ona goro da eEy,alara qaylrkeg mtnasibat baslamok,
onlan qorumaq har bir mektablinin borcudur.
Peqa maarili $agirdlrri manevi miinasibatlerin mijrakkab sistem.i ile
tanrg edir, onlarda xalq servatina, tabiote, onun ehtiyatlanna qayfuh
mijnasibati lormalagdrru, tebii ehtiyatlara qanaot etmalerio"-;".-"it
yaradrr.
Mokteb ganclara peqaler haqqrnda drizgiin malumat verse, onlarr
emek heyatrna manavi, psixoloji baxrmdan diizgiin hazrrlasa, onda
cmak kollektivlari qarqrya qoyduqlan vazifalari lsyaqatls yerina yetiro
bilerlor.
Pega maarifi makteblil6rin <iz rayonunun, biitovltikdo isa respubli-
kanrn sosial-iqtisadr perspektivlsri ile tanrq olmalanna, onlann ayn_
ayrr amek kollektivlerinin faaliyyatina dair diaqram, sxemlar diizelr
malerina gerait yaradrr. Makteblilar emok kollektivlarinin iginda igri_
rak sayesinde yagh nesillarin emek estafeti ilc tanrg olur, tu
-etmek
estafetin mahiyyatini dark edirler. Belo bir i9 sayesinde amak anenalori
miihkamlonir, qaxsiyyetin manevi asaslarr formalagrr. pega maarifi sa_
yasinda mektoblilar kagflar va ixtiralann tarixini oyranii, onlarrn se_
merasi vs laydasr ile tanrg olurlar. Onlar eyni zamand,a ciyrenirlar ki,
hclc do bir gox elmi ka9flar, boyiik ixriralar illarle amali i9a tatbiq edil_
rnir. No iigiin? Sabab yalnrz birdir. Omak kollekrivleri iehbarlarinda
mcsuliyyet, axtarrcrhq, yaradrcrhq evozina laqeydlik hissi hakimdir.
Vazifo, mchz mrktoblilarde masuliyyet, pege iitixan hissini, har geya
oz zekasr, aqli va amsyi ils gedib grxmaq arzusunu vo aqidesini terLiya
ctrnekdan ibaratdir.
Qabaqcrl rnsktablerda mektablilarin pege iftixan hissina xiisusi
:homiyyat verilir, bu maqsedla elmi kagflar, ixtiralar etmi$ alimlorin
hcyat vc faaliyyotina sergilar, foto stendlar hcsr edilir, amak veteran_
la_r'r vc islehsalat qabaqcrllarr ila g<iriigler kegirilir.
eabaqcrl makteblor
<U9 neslin birliyi> adh bayramdan genig istifadc cdirlei. <Ug noslin
birliyi> bayramrna rayonun, geherin, kondin rahber iqgilsri, valideyn_
lcr, ayn-ayn mekteblerdan yuxan sinif gagirdlari davat olunuriar.
Hcmin cnenavi bayramda ugaqlar, ganclar va qocalar igtirak edirlar.
NIusiqi. g0l-gigskla bazadilmig salon adamlarda iftixar hissi dolurur.
Schnoya ollarinda giil-gigak olan ugaqlar, amak aletlcri ilo silahlinmrg
gcnc'lor. nurani qocalar glxlrlar. Ovvalco qocalar s<izc baSlayrrlar:
- Biz Vatanimizin gigsklonmasi namiua 9ox i9 gormlrqik, eqlimiz iti,
qolumuz qiiwetli olmugdur. Dcivlotimrzin igini sayle yerine yetirm;ya
371
9ah$ml$rrl. Qatin giinlcrde, getin anlarda biz arnck
borcumrtz Lt Iol'a-
- ycrino Yetirmi$ik.
clstle
Qocalan genclar svoz edirler. Onlar irali gelcrok. dc,virlar':
- Oziz vc mehriban amck veteranlan, indi Sizin 1'crinizi biz tr'rlrntt-
guq. Sizin qollanntzrn qiiwati bizirn qollzrt'trntzcladrr' Sizin i'ireyiniz
6izim qclbimizdcdir. Vctonimizin qirdr:atli olmasr tigiin. biz hca laxt
cmayimizi, biliyimizi asirgsmirik Biz Sizin layiqli enlck cstalctinizi
davim etclirir va yax$r bilirik ki, indi daha gox i$lcmak, Valcni qotu-
ik ' i nc]i bo-
-oq, i".poqf o.,mtzt e.mc.ti iqfalgrlarurdan azad e.tmalifyerine yctirmek
viik'vezifelcii qakicla, brgqr va ya rnigarla. zindanla
olmaz. indi cliktr:on heszrblayrcr maqtnlart, displcylor, kornpirterler'
diivrtdiir. Biz Size layiqli ovladlal'oltlusttmrtzu crnayirnizle' i;in.rizl:r
sfrbut edir-ik.
Ganclertlln sonra uSirqlara soz vcrilir:
- Oziz alat, babalar! Biz hala Sizin kimi emck xariiqclori yartrcla
bilmcsek dc. asrimizin layiqli ovladlarr oln-raq iigiin anrrktlo lral i;i1i-
rak edir, cmak adamlartna, validcynlcrimiza xtisrtsi tlrtr'[1 13 hiil mctla
yanagrnq. Biz Sizi smin edirik ki. Sizin yaxgr' layaqctl varisiniz ola-
caq, inforrnatika vo clektron hesablayror texnikantn csaslallna fiyclc-
nacck, zavodlarda, fabriklcrda robotlarla i;lurcyin texuologiyastnl
oyraneccyik. Biz Sizin bagladrfrnrz. btr gtin gcnclrrin biryiik hovesle
yi.ins y.iir.liyi cmok cstafetiniza sahib olacaq. bu cstalcti mltqocld:rs
od kimi aziz tutacaEtq.
Mekteblilcr allsrindcki giil-gigok dastolarini aclh-sanlt :rtnok vete-
ranlalna, bayram igtirakgtlart olau ctnak aclatnlartna. istchsalirt qa-
baqcrllarrna taqdim cdirlcr.
<Ug ncslin birliyi>> adh ba1'ram Lrg naslin valisliyini c1'ani olaraq
trcrsstim ctdinnaklo maktoblilarin crnck kollcktivlorinin hoyattna da-
xil ohnalarrna gorait yaladl. Bele lctlbirlcr moktcblilardo rn.'rncvi, ar-
laqi mesuliyyct, vetcnda$ doyaneti, peqe iftixarr l.rissinin tcrbiyc olun-
masrnr tomin etlir.
Pega maali[i proscsinclo rnektablilerda cmcyo, ctnak aclamlartna
hrirmat tcrbiyc olrtnttr, tnancvi keytiyyatlar - votcnpot vorlik, milli ilti-
xar, qert qtltclh yardtm ctmok, qonaotgilik, i;o vicdauh tnitnasibrt vc s
lor:rnala;rr. Pega maarifi todris rnatcliallartnt ;Ltut ltt mcnimsltrl:r1: im-
kan yaratlrr, tadris matcliallarrntn hayatla stx elaclcsini tamirr cdir'
XVII FOSIL
FiZiKiTORBiYO
17.1. Fiziki torbivanin mahiyycti vo vazifalari
Mirstaqil Azcrbavcarr tliivlstinin en qiylnctli srtvati insan vo onutl

sa$larnhlrclrr. insatrlat ur .lglamhlr hela Hippoklat d<ivrltnclon lclilh-
lirr tliqqctini calb etmiqdir'. Q:rdim Elladanrn nchcng qa1'alarrndan bi-
rirth bcla i,aztlmtgdrr: <Guclu olmaq istoyirscnso qag. saglalr ohnaq
rstrvirseusa qag. gozol olrnaq istayirsansa qz19). Bof iik Roma;;airi
Hrrratsi Elladanrn daq; kitabesini be.vanrnig vc aclalnlara ciz saglanllrq-
larrnr qontrnaq namino clagmafr rncslchct gtilrni-rr; vo dcrri;dir: <Sa[-
larn ikcn qzlqmasan. xcstclcncndan sonra qagm:rlt olactrqsan>. []iiyiik
1'Lrnan liJosolu Platon sa$arnhgr insantn xo;bcxtlif i hesab ctmi;dir"
-fobabctin
banisi Hippokrata gora. hcrckctsiz rntialica 1'oxtlttr' Plu-
turr isc tlcyirdi ki. giu.rnastika tababatin golavcrici hisscsidir. Saglam-
Irirlr rsasrnr hcrakat t:l5kil cdir-. Horeketsizlik insanr mahv edir. Hor
insanrn orqanizmi onur baggasrdrr, iradcsi ise onttn bafbanrdtr. Hl-
rrkot hcyatdrr, Bcdcn trrbil'csi t'c idntatttn biitLtn novlcrir.rdl blt vr ya
b:r;;qa ;;ckildc qagrl \'. horokot vardu. Bnna grirc dc boytik alinr Obr-l
oli ibn Sina deyirdi:
idmanla yax;rca olsa n a;;ina.
Qalarsa n fcrohla s:rn viiz 1 a;tna.
Brlk:r daha qox ),a$al'arsan bil.
Hrb vc toz dcldinc darman dcf il.
Birtiin tlerdloline bax bttdttr dirva:
Tobirt su. giine$ vr tamiz hava.
Olkomizda hcr- bir lrlam urohketn sa$antlrgiL. fiziki keyfi1'1'otlcr':l

malik ohrahdrr. Sir[)irnrlrel hal bir adarnrn ltzttn rirnij rlLt liivii nti. r'rtlrt-
clrcr ornakd: i;tirakrnr tcurin edan, ailc qurmail. tlSaqlartn trrhiycsi
clirvgrsrna garait 1'arltlan liziki va r-iihi kc1'li1'1'ctlrriu mocmttsuclttr.
Sirglarnhgr mtihafiza ctlon vc mcihkemlcndircn mrihtrrn amillerclcn biri
llal hrrckotdir, zeruri llziki qtivvonin iqladilmcsiclir'. Biitiin canhlartla
oltlLr!u kimi, insanliu'tla tla fitri hcrckot ctn.Irk tclobatl var. Blt hcro-
keL h:rlc ciziinii ana botnindc biruzo vclit. Hcrskat etmek tclcbatl
cidcnilmasa, insan normal inkigaf etmaz, tcz piylanar, naticade heg na-
ya va heg kima layda vernayen va yaramayan bir varhla gevrila hilor.
Haraket etmak telebattnrn ddonilmasi tigiin insan qagmah, yerimsli,
hoppanmah, miixtalif fiziki harekotler etmalidir. Harakot orqanizrn i tt
hayati fsaliyyeti, onun ayrt-ayn ijzvlari vo sistemlerinin stimuludur'
Buna gcire da haqh olaraq deyirlar ki, di.inyada an yax$r dcrzi beden
tarbiyasi, an yaxgl rassam ise insan badanini formalagdrran idmandrr'
Biitijn bu iElari msktablerde fiziki terbiye hayata kegirir.
Fiziki cahetdan terbiyaetme xiisusi tagkil olunmug va mcqscdyonlii
fealiyyet olub, maktablilarin fiziki inkigafrnrn ve fiziki tohsilinin idare
edilmesini temin eden prosesdir. Fiziki tarbiya iimumi tarbiyanin tar-
kib hissasi olub, bciyiimakde olan genc nasli Ioal va uzun mtrddatli he-
yata, mehsuldar ameya ve Vetonin miidall:rsina hazrrlamaq prosesidir'
Fiziki terbiya insanrn fiziki takmillegmasine va fiziki k:unillegmasina
xidmat edir. Fiziki karrilleqme deyerksn gagirdlerin (insanlann) yiik-
sok seviyyade hoyata, amaya, Vetenin miidafissina, sallam fiziki qa-
biliyyetlarin inkiqahna haztr olmalart nezarda tutulur' Fiziki tcrbiya
pedaqoji proscsin bir hissasi kimi grxrq edir.
Fiziki cahctdcn torbiyoetmanin agafrdakr vozilolari vartltr:
L Mektablilerin saflamh!rnr ve orqanizmin mohkcmlontliriln-rcsinl
temin edir, onlann hziki inkigahna va ig qabiliyyetinin arttrtlmastna
komek edir. Sallam hayat, sallam orqanizm insantn amak va ictimai
fealiyyatinde miihiim yer tutur. B<iyiik Nizami demigksn: <Bedan sa!-
lam olsa, safolar soz de, stst adam siist olar bedondo, scizdc>r.
2. Fizlki terbiyeetme qagirdlcrin dayaq herokst aparatrnr mohkam-
landirir, onun qamatina gozcllik verir, onlarda giimrahhq yaradrr.
iirek, qandamar ve tanalfiis sistemlari foaliyyatinin inki;afrna va
m<ihkemlanmcsinc k<imek cdir.
3. Fiziki tclbiyeetma sinir sistemi faaliyyetinin m<ihkamlenmasirt:r
giiclii tesir g<isterir. Miixtelif fiziki temrinlar boytimekds olan orqa-
nizmin normal inkigafina qcrait yaradr.
4. Fiziki tarbiysetms hereki bacanq va vardiglarin lormalaqmastnr
temin edir. Haraki verdig va bacarlqlar insantn hoyatrnda miih rr' yer
tutur. Obes yera demamiplar ki, adetlar, verdigler insanrn ikinci tcbia-
tidir. Adet insanr gdrdiiyil iqi yeniden qurma[a macbur etmir. Oksinc,
onu daim riz fealiyyatinda ireliya dolru getmeye sovq edir. Adatlar
'mer-
olmasaydr, insan inkiqaf ede bilmezdi, miieyyan bacartqlar
holasinda qalardr. Ona g6rs bdyirk rus pedaqoqu K.D.Uginski dcl irdi
ki, adat terbiya qiiwesinin csastnt, tarbiye fcaliyyctinin manivcl:tstnt
374
tegkil edir. Haraki vardi5 rr bacanqlar insanrn hayatrnda miihiim rol
oynayrr. Omeli faaliyyetin bir gox n<ivlarinin esasrnda onlar durur.
5. Fiziki terbiyaetme osas hereki keyfiyyetleri inkigafetdirir. insan-
larrn bir srra iqleri heyata kegirmelari fiziki qabiliyyatlerin tazahiirii
naticssinde bag verir. Bu keyfiyyatlara qiiwo, siirct. dciziimliiltlk,
celdlik ve elastiklik daxil edilir. Xarici miiqavimati va ona qargr tesiri
azala qiiwesi ile aradan qaldrrmaq qabiliyyetina qtwa deyilir. $a-
girdlerin fiziki amayinin mahsuldarh[r, habela onlann qabiliyyati eza-
la qiiwalarinin miitenasib inkigafindan asrh ola biler. Harakati daha
az vaxtda yerina yetirmak bacan$ siirot adlanrr. Miieyyan bir i;i
uzun miiddat arzinde yerine yetirmek qabiliyyetino d<iziimliiliik de-
yilir. Hereketin bciyiik amplitudla yerina yetirmak qabiliyyeti elastik-
lik adlanrr. Celdlik insanrn yeni hereketlari tez menimsemsk va deyig-
kan garaitda hareki vazifalari miivsffaqiyystla icra etmsk qabiliyyati-
dir. Biitiin hziki keyfiyyetler bir-biri ila qargrhqh inkigaf edir.
6. Fiziki terbiyaetma fiziki gahgma vo temrinlarle miintazam msg-
ful olmafa adet etmak ve doziimli]L olmala maraq gcistarmayi forma-
laqdrrrr. Fiziki tamrinlarlc miintezem meE['ul olduqda, onun miisbat
tasirine nail olmaq miimkiindiir.
7. Fiziki tarbiyaetma gagirdlerde gigiyenik verdiglerin terbiya edil-
mesina gerait yaradrr, onlan miieyyen biliklerle silahlandrrrr.
8. Fiziki tarbiya gagirdlarda toqkilatgrhq verdiqlarini formalagdrnr.
Bu vezifelar bir-biri ila srx alaqeda heyata kegirilir.
17.2. Fiziki tarbiyeetmenin vasiteleri
Fiziki tarbiyeetmanin vasitalerine fiziki gah;malar (temrinler), gigi-

yenik amillor ve tebietin sa$amlagdrrrcr amillari daxildir.
Fiziki gahqmalar, tamrinlar amak ve horbi fealiyyete hazrrhq iginde
miihiim rol oynayrr. Miiasir fiziki gahgmalarrn aksariyyetini insanrn
amek, herbi va maiget tacriibesinden g6tiiriilmiig yeriq, qagrg, drrmag-
maq, tullanmaq tegkil edir. Fiziki temrinlarden akrobatika, gimnasti-
ka aletlarinde mag[ul olmaq kimi hissalor horbi igde zeruri olan key-
fiyyatlarin formalagdrrrlmasrna, gagirdlarin ahengdar hziki inkigafrna
xidmet edir.
Fiziki tamrinlar insanrn serbast herakotlarina aiddir. Bu tamrin-
larin esas elametleri meqsadin vs iradi seylarin zeruriliyini derk et-
mekden ibaratdir. Fiziki gahgmalann yerine yetirilmasi prosesi aqli va
hissi proseslarin fealhfr ila miigayiat olunur. Moktablerda fiziki
375
tcrnrinlardan gimnastika, oyun, turizm va idman hahnda istilnde olu-
nur. Gimnastika temrinleri pagirdlsrin miixtalif azola qruplannr, or'-
qanizmlarini inkiqaf etdirir. Gimnastika iigtn fiziki yiikii daha daqicl
miqdarda vermek saciyyavidir. Gimnastika birtiin qr--rwelari ve lormir-
larr miitenasib suratda inkiqaf etdirir, gtinki gimnastika miixtolil'
idr:ran nrivlerindan-kompleks gakilds istilada edilmasini nozordr tutur.
Bu qamoti, miitanasibliyi, bsdonin biiti.in hissslcr-inin ahcngdar inki-
qafrnr tamin edir.
Gimnastikadan lsrqli olaraq, oyunlar btitovltikde. mcktcblilclin
orqanizmine tesir edarak, hareki keyhyyctlarin inkigahna qalait i'ala-
drr. Boyiik alim N.Tusi deyirdi ki, uqaqlar oyundan z<ivq alrr, oziinli
giimrah, gan hiss edirlar. Oyun ugaqlan yormamah, onlan diigiindtir'-
n.ralidir. Oyunun dinarnikasr, deyiqilan veziyyet zirek, tagebbiiskar ol-
ma!r, miistaqil herokat etmcyi oyredir. Oyunlar fcalhfrn, borc hissi-
nin, kollektivgiliyin, qargrhqh yardrmtn tarbiyasinc komak edir.
Boytk gex pedaqoqu <Ana quca[r mektobi>r adh aserinde yzrzrrdr ki,
hoyatrmrz oda banzayir. Hava axtm ve dairni haroketde olnrasr otlu
yandrrdrfr kimi, uqaqlar rn da her giin tamrinler etmssi va harakctdr
olmalan zaruridir. Ugaq na qader,:ox qagrr, harakctde olur, na isc ctlir'.
oynaylrsa, o qader yaxgr yattr, mcdasi yaxgt hazm cdir, daha gtirnlth
boyiiytir, hziki vo ruhi cahatdan sa$am vc gtrclir olur. Ugaqlann liziki
gahgmalan icra etmalsri onlarda gen shvali ruhiyyc yaradrr.
Oyun herokat faaliyyetidir. Fealiyyat uqalrn fiziki, anatornik-fizio-
loji, psixoloji va sosial inkigafinrn baglu:a meyandrr. Oyun uqaqlalrn
yoldagr, yaxrn dostudur. Oyun ugaqlan tcEkil cdir, intizam qaydalarr-
nr yerina yetirmcys istiq amatlandirir. Tanrnmrg Ukraylra pedaqoqLr
V.A.Suxomlinski deyirdi ki, oyun ugaq lrcyatrna agtlmrq iqrqh panca-
redir. Hsmin panceredon ugaqlarrn mencvi alemino atraf alem harl-
qrnda tasswiirlarin, anlayrqlann herekctvcrioi axrnr daxil olur. Oyun
her geyle maraqlanmaq, biliya sey gcistennck odunu yar.rduan qrlrl-
crmdrr.
Turizrn miirekkob, gotin qaraitde nece horJket etmayi. rnirhitc. otliLl'
alemc balcdla;mayi oyrcclir. Turizn.r mcktoblilclco driziimliilLik, iradc.
gatinlikleri def etmck bacan!rnr folnalagdrnr, onlarda miiqahidcailik.
masuliyyet, tebiata qayIrh miinasibet tcrbiye edir. Turizmin qcdipind:)
qagirdlordo iinsiyyat, kollcktivgilik, qarqrhqh hormot ve s, ke1,fi1'1 rtlrr
[orrnalagrr.
376
Idman gagirdlcrin iradasini mrihkamlondirir, ganc idmangrlarda
matanat, dayanat, vetenporverlik, emaksevarlik tarbiya edir, idmangr
ustah[rnr tekmillcqdirir.
Tebii amillara su, hava ve giineg giialan daxildir Bu vasitalerdan
miintazam istilada etdikdc mektablilar sallam ve giintr-ah boyiiyiirlar.
Azsrbaycan xalqrnrn boyiik maarilgisi, tabict$i.inas alim H.B.Zerdabi
<<Gigiyena> adh esarindc yazrrdr ki, daniz suyunda gimmak gox Iay_
dahdu va belc suda gimmak.badeni barkidir, igtahanr agrr, yor$unlu-
!u alrr, bodani sa[lam edir. insana nalcs alnaq iigiin hava lazrmdrr.
Hava tamiz olmahdrr. Onun pak olmasr heyat, xarab olmasr ciliim_
drir. Demeli, ugalrn, yeniyetmo va gcncin sallam. gtimrah boytimcsi
iigiin tamiz havada olmasr, giino$ vo su vannalarr qabul ctmasi va-
cihdir.
Fiziki tcmrinlsrlc maq;gul olmaq lgtin zaruri gigiycnik qoraitrn
yaradrlmasr vacibdir. Gigiyenik amillarc qcxsi gigiyena, ma;fele ycr.i_
nin gigiyenasr, rejim, qida, yuxu, istirahat vo s. daxildir. gagirdiarln
yuxu, qidalanma, isirahat rejimina riayat etmalari fiziki tarnrinlarin
mtisbat tcsirino kdmek etmalidir. Hclc min il bundan cvval <eabus-
nama> csarinin miiLallifi yazrrdr ki, insan normal yatmah, istlrahct
ctmalidir.
Sa$lamhlrn tamin edilmesinda qida miihiim rol oynayrr.
eox yc-
mayin ziyanr vardrr. Mahommed peygambcr (e) dcyirii kl. rnada xas-
tolik evi, pahriz ciimls darmanlann bagrdrr. N.Tusi yazrrdr: <eox ye_
rnakdon cizirnii saxlamaq ham saglamhq, ham do lazzatdirl.
Yuxu badcnin saflamh[rnr tcmin edan rniihum amiklir.
eabus gox
yatmalr moslahct gorrntirdii. O. eyni zamanda az yatmalrn da zcrarli
oldulunu qcyd edirdi. <Ogar bir adarn yel.mig saat qasdcn yatmasa vc
ya zoran onu oyaq saxlasalar, oliim tahliikasi qargrstnda qalao.
Onun hk-rinco 24 saatrn (gccc-giindiiziin) sokkiz saairni istirahaic, yu_
xuya serf ctmck lazrmdrr. Bu zaman l6 saat crzinda yorulnug badan
iizr,lori rahatlanrb dincclc bilir. Geca badcnin dincclmcsi ligiindiir.
Giindiiz l,atmalrn aleyhinc olan eabus clci,irdi ki. gccani giindilzc
Ae-
i,irnrck alrllr ig deyildir. Grinorta hcikman istirahir ctma-k .,acibdir.
Yuxu qcdor Ll$agrn artntzlslna vc saflamhlrna yardtm eclcn heg bir gey
yoxdur.
Hrr biL uroktebli gigiycna va tababot sahasinda minirnum biliya
yiy,elonrnoli. dz orqanizmino belcd olmah \.. or.tri tamiz saxlamatr
ba_
ca.nahdrr, Moktabliler fiziki hcrakat r,:r ol,unlarla mi.intcz:,nr rio;;gul
olarken. onlanrl btitiin batl:u tizvlari v:'.rzihl..,r.i dlirn hrlckotda olur.
377
-fiXft- Ozeleler miint z-n iSladikca qiiwatlenir, berkiyir va inki;af
fr-
E*i amak, idman, harakatli oyunlar, beden tarbiyesi, turist yii-
n-fti siiLnriik-ezsle sisteminin mohkamlanmasinde va bunun vasita-
Ce de lxitffn insan orqanizminin m<ihkamlanmasinda b6yiik ahamiy-
y{Hedir.
Mkla, ganc naslin fziki cahetdan inkiSaf etmig, sa[lam, nikbin'
qo E Vetenin miidafiesina hazrr nesil kimi yetigmasinde humanist,
,,t'-iv'&ratik cemiyyetin boyiik mara$ vardr. Bu b<iyiik maraffn
:qrrn arnak tegkil edir: Omak xariiqalerini isa madesi xasta, raxit
tr !C"r, adamlar dcyil, saflam, a$lh. mirdrik adamlar yarada bilarler'
17.3. Fiziki tarbiyaetmenin tegkili formalarrl
f,&n terbiyesi dorslsri mag[alelarin asas tegkili formasrdtr' Bu

mnla izah edilir ki, badan tarbiyasi darsleri gagirdler iigiin
rnsdtmridir. Badan tarbiyasi derslerinin esas meqsadi qagirdlerin
iimumi fiziki hazrrhlrnr temin etmekdir. Bedan tsrbiyasi dorslsri bu va
ya diger daraceda gagirdlarin fiziki tarbiyssi vazifelerinin yerino
yetirilmasina xidmat etmekla, diger meglala formalartm da ahata edir'
Bedan terbiyesi derslerinin mezmunu proqrama esasen mtiayyan
olunur. Beden terbiyssi darslarinda <Vatenin miidafiesine haztr ob>
kompleks proqramt hayata kegirilir. Kompleks proqrama asasan har
bir iinifde menimsenilmasi zeruri olan nozari melumatlar,
herekstlar ve onlartn ayrl-ayrl ncivlarini <iyratmeyin veziloleri yerins
yetirilir, Badan torbiyesi darslorinda gagirdlsr miieyyan elmi biliklare
yiyelenmokla yanagr, fiziki temrin ve gahqmalar vasitosilo orqanizmin
iunksional imkanlartm, anatomiya va fuiologiyaya aid biliklerini de
inkigaf etdirirlar. Darslerde gagirdlerin heraki faalhlr aqli faaliyyetla
alaqalandirilir, sallamlaqdtncr temrin ve gahqmalardan istilada edilir.
Hcreki fealiyyetin oyradilmasi terbiye vezifelari ila alaqolcndrrilir,
gagirdlerin intizam, medoni davranrq, cesurluq, merdlik tcrbiyasina,
iracii kcyfiyyatlerin formalagmasrna xiisusi diqqat yetirilir.
I
Bax sehifa 379-deki sxema
378
rrcl\rcP t\. irqrcl ucpc8
Ed-T,a*
Zd;o*
Fd^-i!'Y
ucletuloq htlJllrq tltztl truntUil
<a6:d_
:.rF;.\J
r 7i= ! q> rreleuloq uuLuPJ
Ztsi:
a uctctcn-tur r\c (rqJct ucp.q $rtl'nhl
E
nIr tsPUttrri Je \ \c ucp.relcle,:(eN
V>
U,
F rrclclr\Pl
Z. r$(rqrcl ucl--q cpJcllrur\ tl,pltql
-a 7
J ,_e rrrlun io lurctlctn ur cDrcl\n-[lcucI
ecNluetsueo
tu az:-= <.= Iti{t-Iel )lehle
C- z 7 4.;^ ueleltsp.J tscrrqJel uepe8
'Pai!Yd
e< al
z o
ns c\ h-plrlspuuri rcqcs
'r':t,nf.\ord
z
a
tia ueleltstl rs-c,{lqJel
uepeq uell p$ulJlzpq eJelslec
r Plun,(o ItJieqelnuJ .Jelrlulzeo

!9
ca
I c-r
rul(l]c,{ etzn tttlptbotd qet{el^l
\9
F -)x!(/)=
Y 6<993 JPlSul?,{ elzn tJelAou ulTurpl
N
-7 t) > 6.=
fL QE9Xo*
ELTFS
>6i
6Z
.rPlurpr,{eq,uelece8 uEupl
uelunil brlutPl?P.S
Fiziki tarbiyaettna iirnu I.r.ri Iorbiycctrlronin tcrkib . his'solcri (aqli'
estetik vc s.) ilo tarn vahdctda hcyata kcairilir' Fiziki
"*fuqi, "-rt,
;r;;,y;*". prosesinde qagircllorin aqli, cxlaqi kcyhyystlori' estetik
zovqiari, bo"onq va vardiglsri, ekoloji, hirquqi' iqtisadi hilik va
;;";;;qi;.,"-"k
inkiqal ctdirilir'. Fiziki tsrbiveetlnc, onun torkib hissclari
;ir;J,rk^, idman oyunlarr. turizm, bsdii gimnastika' volel'bol'
esash Sakilda
i;ffi;i;;'r. qagirdlaria estetik zovqr'rn lormalagmastna
iglsri'. girnnastika'
t,"r" Ji.. gagiidlarle apanlan idrnan-saflarnhq
U"J", ,".UiV"S daqiqelari, boyi-rk tsncffiislordc oyun vc.idman eylen-
teikiti onlaitn giirniah. safilatn va mohkam b(iytrmelcrinc
""f"iirit
5crait yaradrr.
'*- U;il fiziki hazrrhq bolmelarinde apat'tlan iglsr bcdon tarbil'osi
arrrfrrinJ"n idmana keqid rncrhelesi kimi cliymctlcncliril ir" Umurni
nriti ft^rt.ftq bohnolori dc miixtslif maqsccllcr daqrya bilir" Masclan'
J"rra, g*i qalan gagirdlcro komck edir' onlarrn hziki hazrl'lrlrnr I'tik-
Maktsb-
.rfa"l.. ia."', bolm.ilarindon birini segr.r.r:ryo gcrait 1'alattr
i,fr.i -"f.,"t rJaxili 1'anglara hazrrlaytr' onlarrn VMIJO kornpleks
proqramln ycrir.rc l etirilmcsini tcrnin edir'
' i,l-on Uotmctori idmanzr clahir gox mcyli olan gagirdlorlc i9 apanr'
an gox scailn.rig idman ntiv[rne aid
Bolmelerdo taqkil 'ra edilen mo;folelcr
Uiiit . Uo.o.tq vcrdiqlcrin tckn-rillaqdirilmosine xidmct ,cdir" Bohnc
,""lgrfrf".i iiman noviarindon astlt olaraq ta;kil edilir'.l):rdan tsrbi-
v*i-ii" -tioti., bolmelari saflamhfirnda vc liziki
lcngima
.inki$zrl'tncla
rus pcda-
lriun 9ogi.atr.t., habels ayrr-ayn adamlalla apanlrr' Biiyiik
qoqu'xlD.Uqinski biiyiik inarnla dcyirdi ki, bedcn t:r.b:y.osi (ginlnas-
iiti; .. n"infi bcdcni mohkcmladib ayfl-ayu uzvlerini. bilir'ctdirir-'
inki;;a1'
Az
ro-ondo xcst:liklarin qar$lslnl altr vc onlart safalda
"uni
,i-,a", sonrr brdon tcrbil'asi. hctta dcri, daxili xostaliklo.i bcla
safaltmaqda qt-rdrctli tibbi vasitc olacaqcltr'
'iurrrio btltiin poliklinikala rda badcn tcr biyesi ila mhalicc (fiziote-
rapiya) kabinetlcri vardrr. Bodcn tarbiycsi ilc miialice vr llziki or'-
to'ril.in torbiyc edilmcsi onun insan iradcsi ilc tsrbiyc vr rnhalicc
JJii-..inarn ibarattlir' Bsdcn tcrbiyasi rn yax$l rntialico vasitasidir'
Bu rur.run hcr bir gaxsin lcrcli xiisusiyyatlcrini uozcrs almaQ vacibdir'
- -B;,1",
terbiyasi daqiqelcrinclan en gox ibtidai siniflorrlo istilad:r
cdilir. Bundan-rneqsed gagildlerin sqli i; qabiliyysrlerini saxlauraq'
vorEunlu(un 1,3 g3iginlilin qarslsrnr almaqdtr' Boyiik tonofltislardo
lru,rlnt^t. idt an rvI"il."|.',ri. alraksionlar laal istirahatin formalartdrr'
S'unlu. ..tt"t,trid. bo$ hay-ktyr-rn qar$rsrnr almaq, gagiltllari l-aal
380
tliigiinceye celb etmakdir. Bu kimi tedbirlar qagircllarin saflamh[rn:t.
onlarda intizamln m6hkemlanmesine krirnak edir.
Fiziki terbiyaetme v6 idman iizre darsdanksnar iglar bsdsn tarbiya-
si derslarinde rranimsanilmig biliklor va bacanqlarla srx elaqelandir.i-
lir'. Qtinki bu, talirn prosesinin tabii, mentiqi davamrdrr. Sinifdenxaric
beden tarbiyasi va idman iEleri gagirdlarin timumi hziki ve idman ha-
zrrhfrnr y kseldir, hziki tamrinlerla maqful olma[a maraq ve havasi
arUflr.
Mekteblerda badan terbiyesi ve idman iizra yiiksak gostericilare
nail olan kollektivlere idman klubu adr verilir. $agirdlerin hziki ter-
biyasinde kiitlevi yanglar, bayramlar, spartakiadalar, olimpiadalar
miihiim rol oynayrr.
$agirdlarin hziki vatenpervarlik tarbiyasinds <$ahin>, <Qalxan>
kimi harbi-idman oyunlan xiisusi ehemiyyet kssb edir. <$ahin>,
<Qalxan> oyunlarl yeniyetrnaler ve yuxarr sinif gagirdlsri iigiin n:zor-
de tutulmuqdur. Br-r oyunlarda giiclii romantika oldugu iigiin yeniyet-
meleri va ganclari oziinc colb edir. Bu oyunlar axtanglar va kegfiyyat-
lar, <doyug> arnrleri va <harbi> sirlar alcmidr. Harbi-idman oyunlarr
rnaktablilcrin gexsiyyatinin lormalagmasrna ciddi tasir gristarir. Onlar
harbi-idman oyunlan prosesinda gatinlikleri aradan qaldrrma[r oyre-
nir, veziyystden grxrg yolu axtartr, etraf alemin murekkob sirlarini
dcrk edirlor.
Sinifdcnkcnar igler sisternindo $agirdlarin <Omeya va cilkenin mu-
dafiesino hazrram>> kompleks normalanna hazrrlaqnrasr vc hsmin
normalann verilmesi rniihiim yer tutur. Bu, ham bolmelardc. ham xti-
susi mag[alclarde, hem da ev tapgrrrqlannrn yerine yetirilmasi zamanr
heyata keqirilir.
Fiziki cehatdan terbiysetme $agirdlarin sallamhlrnr tomin edir, on-
larrn dtrzgi-rn hziki inkiqafrna tesir gostarir, hereki tamrinlerin, baca-
nq va vcrdiglerin formalagmasrna va takmillagmasine komek cdir,
fiziki keyfiyyetlerin inkigafina gsrait yaradtr, $agirdhri xiisusi beden
tarbiycsi ve idman melumatlarr vo biliklari ile, gigiyenik bilik vo
bacanqlarla silahlandrnr, onlarda casurluq, qatiyyctlilik, ir.rtizamhhq,
dostluq ve yolda$hq, rnadani davranrg vordiglerini fonnala;drnr. Fizi-
ki cchctdon terbiysetme gagirdlarin msncvi inkiqafrna kcirnak etmokle .
onlarda hereketlari giiurlu idaro etmek qabiliyyetini inkigaf etdirir,
hsrokct duy[ularrnrn aydrnh[r, tssewtir zanginliyini temin edir. Mek-
tcbli mtixtslif herekatlari icra ederken oziinii ehate edan gergekliyin,
otraf alcmin mekan vs zaman miinasibotlerini oyrenir.
381
Badan tarbiyasi va idman orqanizmin mcihkamlandirilntasi' satttr-
rali eqli laaliyyati t'rgiin genig imkanlar ag-rr, aqli tealiyyatla fiziki
fealiyystin n<;vielaSmesi neticssinde i9 qabiliyyetinin barpa edilmssi
pio."ri aonu ,"..."1i olur. Fiziki cehatden tarbiyeetmc uqaqlann be-
ieninin ahangdar inkiqafrna, qamatin yaraqrq!1, hcrakatlarin gcizcl'
ierif va gevik-olmasrna komok edir ve mektablilarda estetik zovqitrr
idman hareketlari sayasinda formalaqmaslna imkan yaradrr'
Azorbaycan xalqlntn milli bayramr olan Novruz bayramlnln tcnta-
nali kegiriimasinde, habel" boyiik bayramlarda.gagirdlerin igtirakr ilc
[egirilen niimayig idmamn, hziki tarbiyaetmanin es.tetik tarbiyeetrna
iia'nece vahdetia olduluna parlaq misaldrr' Musiqinin miigayicti ilo
,".in, v"tiritrn mi,rxtalii harakatlar, oyunlar, raqslar, badii gimnastika
i,i s. matteUfifaro musiqini duymafr va baqa diigmeyi' musiqinin
ahangina gore horakat etmayi oyradir'
382
XYItr FASiL
EKOLOJi DoNYA@Rtr$trNtrN
TORBiYA OLI.JIYMASI
l8.l - Ekologiya anlaypt
Ekologiya yunan s<izii olub iki hissedan - <oykos> ev, yur4 vsln
ve doqos> elm menasrm verir ve ev, yurd, vetan anlayrglarr ill qar-
grhqh alaqada olan mesalelari, tebiatle orqanizrn arasrndakr elryimi
<iyrenir. Canh tabiat va onun ayrr-ayn tezahiir formalan ilo xaicir
alemin qargrhqh miinasibetlarini dyranen elm ekologiya adlamr. Ehdr
termin kimi ekologiya soziinii ilk defa alman bioloqu Ernest Hekkd
igletmi9, sonralar isa tabiatgiinashq sahosind, gahqan bir gox alindh'
ekologiyanr elm kimi inkiqaf etdirmigler.
<cAvesta>da, <Kelila ve Dimna>da, <Quraa>da, Azarbaycan xalqn-
mn folklor niimunalarinda, Mahemmed pey[embarin (e) kslamlarm-.
da, Nizaminin, Fiizulinin osarlorinde, habele dtinya adabiyyatr kla*-
siklarinin aserlerinda tebietin qorunmasrna xilsusi diqqst yetirilmig-
dir. Ona g6ra ki, insan tebii miihitsiz yaqaya bilmez. Qiinki insanlm
iigtin tabiat ve onun ehtiyatla;r yegano ya$ayrg menbayidir.
Tebietin qorunmasr haqqrqda ilk qanunu eramrzdan awal 1792-
1750-ci illarda hakimiyyetda olmuq Babilistan padgahr Hammurapi
vermigdir. Eramrzdan avval 240-cr ilde Hindistan h<ikmdan Agoka-
xiisusi farmanla altr ayhfa gatmamr$ heyvanlann iildi.iriilmasini
qadalan etmi$ ve miihafizesi zaruri olan heyvan ve quglann siyahru
hamin farmana alava olunmugdu.
Bu da heqiqetdir ki, diinyanrn heg bir cilkasinda <Qrrmrzr kitab>
yox iken xalqrmz <iztiniin bir gox yasaqlair ita tabietin qorunmasrnl
. zeruri hesab etmig, bir gox a[aclann (zeytun, ancir, dagdalan, ginar
ve s.) kssilmesini, qaranquga. griyargine dag atrlmasrnr, hririimgak to-
runun da$drlmasrnr va s. qadalan etmig, suyu miiqaddes saymrqdrr.
<Quran>da biiti.in canhlara qay!r miihiim yer tuturdu. Heyvanlara
gosterilan qay[r savab ig hesab edilirdi. Tebii servatlardan qanaatla
istifads etmek zeruri sayrlrr, israfgrhq ise pislonilirdi.
Dahi gairimiz Nizami tabioti bcili.inmz bir tam sayrr, insanlan isa
onun bir iiav0 olmaqla, an a[rlhsr vo en iistiinii hesab edirdi. Nizami-
ya grira insan tabiatin mcictzasi, xeyirxah fikirli, miitanasib endamh,
383
heyretamiz davranrqlt ali bir varhqdrr. Nizami <<Sirler xazinasi>ndc
yaztrdr:
Bu diinyamn hikmeti gatmaz sona ozeldan,

Her canltntn girindir canr ona szolden'
Ustilnlirkda varhlrn birincidir diinyada,
Her canlt da senin tak bir incidir diinyada'
Nizami <Yeddi grizcl> aserinda Bahram gahrn timsahnda tcbrrt rr r
an meghur miihahzegisinin obrazrnr yaralmr$drr' B'l-toT ;ah hatta

quglara da 5z saxavotini va merhamatini asirgamirdi Her il mcyvc yr-
quqlarr yaddan Niza-
[rmr va bigin qurtardtqdan sonra o, -gtxarmazdr'
i.ri B"hru. gahrn heq bir ququn, heyvantn actndan 6lmesine razt
olmadr[rnr bela tesvir edirdi:
Yr[rlsrn bir Yers amin adamlar,

Agrlsrn anbarlar, dan dolu damlar,
Varhlarla hamen raztltq olsun'
Yoxsulun torbast havaYt dolsun'
Dandon tidonande o PaY alanlar,
Tdkiilstln quqlara yerdc qalanlar'
Nizami haqh olaraq deyirdi ki, insan tabietle a[rlh reftar edorsc,
tabiot bunun avazinde onu mtikafatlandtrar, ondan berakatini asirgc-
maz, hor toraf giillii, qigckli diyara doner, bolluq yaranar, agar afrlsrz
harskat edarsa, tebiet onu cezalandtrar'
TorPala merhamot xeYirdir, inan,

Ltift etson gttl verar, zuhn ctsan tikan
Torpaq quruda yagayan canhlartn hoyat miihiti vo yaqayrq mcnbc-

yidir. Oni g-ora da torpafirn qaylrsrna qalmaq, onu.qorumaq va mah-
suldarLlrniher vasits ile yiikseltmek, onu yaxqrlaqdrrrlmrg halda son-
rakr nesillere vermek iigiin her bir insan clindcn goleni etmslidir'
Tebiotin qorunmaslna laqeyd miinasibct olii zonalar, olii gaylar,
danizlcr yaradtr, insanh[r iimumbegeri felaksta do!ru apartr' Aflr sc-
naye biiiiin medeniyyati mehv edarak oztindan sonra sehra yaradtr'
Magrnlann dcmir caynaqlan gaylann, dcnizlcrin sahillerins yol aqdtq-
ca insanlart bir udum tomiz havaya, bir qurtum igmsli suya hoslot
384
----------\_
qoyur. Ekologiya dovletlerarasr miiharibalardan dehgatli olmugdur.

Buna gora de tabietls camilyat arasrnda baq veren qargrhqh alaqelsrin
miihiim sahelarinin makteblilara oyradilmosi zeruriyyati yaranrr.
Tabiatin tamizliyi, tabiatin g6zelliyi insantn sallamhft, onun g<izelliyi-
dir. B6yiik lolman Ibn Sina deyirdi ki, insamn sallamllrnrn zeruri
$arti toz, hab deyil, tsmiz hava, temiz su ve giinaq qiialandrr. Atmosfe-
ri qorumaq, tebiatin simmetriyasrnrn pozulmasrnrn qargrsrnr almaq
insanlann miiqaddes borcudur.
Ekoloji torbiya haqqrnda ilkin tadqiqatlar XIX asrin sonu XX
asrin awallorinda apanlmrgdrr. Azarbaycanda tebietin qorunmasr vo
ekoloji terbiye meselalarina XX asrin 60-cr illerindsn xiisusi diqqet
yetirilmiqdir. Bu sahade ilk <hayacan tebilin > akademik H.Oliyev,
Z.Gciyiigov galmrg, tebiotin miihahzasi problemini dcivlst seviyyesina
qaldrrmrglar. Pedaqoqlann ilkin maqala va kitabgalannda ekoloji
tsrbiya en gox tsbiate qaylr va mehebbat qeklinda ifade edilmigdir.
Akademik M.Mehdizade, N.Kazrmov, O.Hegimov, H.Ohmedov,
Y.Tahbov, B.Ohmadov, O.Alayev, dosent S.Zeynalov, A.Eminov va
bagqalan tabietin miihalzasinin zaruriliyini defalarla qeyd etmigler.
Buna gore artrq XX asrin 80-ci illerinden tebiatin qorunmasr, ekoloji
terbiye problemi elmi axtarrq va tedqiqatlann obyektine gevrilmigdir.
Bela ki, N.Mesimov lzikanrn tadrisi vo dersdenkanar tadbirler,
V.Qurbanov zoologiyanrn tedrisi, T.Talryev kimyanrn tadrisi prose-
sinde ekoloji terbiye mesalelerini, L.Rzayeva ibtidai sinif qagirdleri
ile ekoloji terbiye iizra igin sistemini, A.Qarayev tsbiet lonlerinin ted-
risinde ekoloji tehsilin mezmununu tedqiq etmig va namizedlik disser-
tasiyalarr miidafia etmiqlsr. H.Abdullayev, N.Mosimovun <Ugaqlaln
ekoloji tarbiyasi> adh esari 1993-cii ilda <Maarif> naqriyyatr tarefin-
dan naqr edilmiqdir.
Respublikada tsbiatin miihafizesi ve ekoloji terbiye sahesindo ted-
qiqat iglarinin geniglanmasinde Azerbaycan Maarif Nazirliyi proq-
ram-metodika idarasinin haarlayrb nazirliyin <Omr ve telimatlar>
mscmuasinda (1974, Ne 9, sah. 26-50.1 naqr etdirdiyi <Umumtahsil
mektablerinda tabisti miihafizo iqinin gtclendirilmesi haqqrnda> tali-
matr maktubunun boyiik ahemiyyeti olmugdur. Hemin mektubda
qeyd edilirdi ki, makteblilerda tabieta qayfrkeq mi.inasibatin formalaq-
masrnrn mirveffaqiyyeti miiallimlarin tobieti qoruma biliklarina darin-
dan yiyslenmasinden, onlann b<iyiimekde olan nesilde do!ma tebietin
taleyi i.igi.in vetendaghq masuliyyeti terbiyesi yollan axtarrgrnda yara-
drcrhfrndan asrhdrr. Miiasir anlayrgda tebieti qoruma problemi bir
385
srra elmi-tcbii, iqtisadi, hiiquqi, sanitar-gigiyenik, cxlaqi-etik aspekt-
lara brililnilr. Tabieti qorumalrn axlaqi -ctik aspekti biiti.in lcnlcrin
todrisi prosesinde igrqlandrnlrr. Qiinki tebiati qorurnaqla insan rizi.inii
qoruyur. Insanlar tabietla ahangdarhq tegkil edirlor.
XIII asrdc ya$aml$ Azarbaycan filosofu S.Urmavi yazrr ki, tcbiet-
de, cemiyyatda va insan xarakterinda mrjvcud hallar. arasrnda bir
nizam vardrr, tabii qanunauy[unluqlar va hadiselal arasrnda sabebiy-
yat alaqalari m<ivcuddur. Hamin fikri boyiik alim, Azcrbaycan me1-
buatrnrn yaradrcrsr H.Zardabi inkigaf etdircrak yazrrdr ki, tobictda bag
veren hor bir hadisa vo proses miioyyen sabebin noticesidir. Scbobsiz
hca bir qey carayan etmir, biittin alemdc, biitun canh va canslz tebiet-
de qarqrhqh alaqa va qarqrhqh asrhhq hokm suriir. Bir-birindcn ayn-
hqda, tacrid olunmq halda heg bir hadise va proscs movcurl deyildir.
Buna g<irc de moktcblilerin bu qargrhqh alzrqs ve asrlrhlrn mahiyyati-
ni, bag vermc sabablorini oyrcnmelsri, onlann ekoloji biliklarc yiye-
lanmalari zaruridir.
18.2. Ekoloii diinyagiiriiqii tarbiyasinin mahiyyati
Tebiatin qorunmasrnr dialektik qanunlar csasrnda bilik, baoarrq va

vardi$lor sistemina yiyelenmekla hsyata kegirmek olar. Ekoloji diin-
yag6rii$iin prosesinde mektoblilor dofma torpaq, dolma yurd, Vsten
haqqrnda, onun flora vo faunasl haqqrnda malumatlan menimsoyir,
dofma torpafrn qorunmasrnln miiqaddos vszife oldu[unu dark edir-
ler. Ekoloji diinyagciriigii tebiat-insan-cemiyyat silsilosi gsklinde yara-
nrr vo bunlarrn arasrnda bir nizam, tabii qanunlar ve qanunauyfun-
luqlar, hadisalar arasrnda sabcbiyyat alaqalcri mrivcuddur.
$agirdlor ekoloji dirnyag<iriigii terbiyasi prosesindo ekoloji rchsilin
zaruri iinsiirlarine yiyolcnir va ciyrenirlar ki, tabii ehliyatlafln tiikon-
mesi, eroziya, havanrn, suyun, torpaEln girklsnmasi, bir qox bitki ve
heyvan nrivlarinin insanlann fealiyyati neticesinde yoxa grxrrasr, bila-
vasits mahv edilmosi insanrn tabista manfi tesirinin neticasidir. Bu
giin bir gox sahelorde insanrn tabiste qayglslz va laqevd rnirnasibcti
sayasinda bohranh vaziyyat yaranml$, Azorbaycan Rcspublikasrnrn
bir gox arazisi, xiisusils Abgeron yanmadasrnrn torpaqlan yararsrz
hala diigmtiEdiir. ig istismardan qahb qayalagmrq ncft burr-rqlarr, neft
golmagalcrindon zoherlanib heg neya yaramayan torpaq sahclcri xeyli
goxalml$dlr. Otraf miihito fasilasiz olaraq attlan sanaye tullantrlarr
atrnosferi, suyLl, torpagr girklcndirir. havanr zcharleyir. Bunlar isa yer
iiziiniin an alrlh varhfr olan insanr gxllmaz voziyy;ta salrr, salalmaz
xcstaliklare diigar edir,
Tebiat insandan asrh olmayaraq obyektiv suretda mdvcuddur. in_
san tobietin bir hissesi olub. onun mehsuludur. Buna goro da denizi
qamgr ile doymayi emr edan qedim iran hokmdan kimi tabicta har
ciir <<emr> etmek olmaz. <insan tebiat lizarinda dchgatlar yaradrb, rizii
isa qagrb gizlsne bilmez. Oger insan diinyaya od vurub onu yandtrar_
sa, ozii da bu odda labiiddan yanmahdrr>. insan tebiata qanunlar dik_
ta ede bilmaz, yalnz hamin qanunlarr dark etmek, kagf etmak, onlar-
dan ciz maqsedlcri tiqiin istifado etmak yolu ila taraqqi ede bilor.
Tabiat qiivvalari iizerinde hrikmranlrq heg da 6zba;rnah( olmayrb be-
gariyyat tigil n laydaLlarr segmakdir, tebiatin kortabii qdwalarini ba_
gariyyotin inkiqaf va saflamfilrna, tarsqqisine ycineltmeidir. ilk odun
keghnden atom enerjisi.va lazera qader har qey insanrn diinyanr dsrk
etmesinin mahsuludur. insanrn yeii.izilndski laaliyyati esasen qurucu-
luq olmugdur. Bagqa ciir herekat edenlari, tabist qanunlan ila hesab_
laSmayanlan tebiat dzii cazalandrrmrgdrr.
Bu bir heqiqctdir ki, min illardir insanlar tabietdan, onun nemarle-
rinden istifada edirlar. Heg kim rizti ile tsbistdan heg na aparmrr.
Oksina, tebiatin torpaq adlanan hissesini <iziina ebadiyyct evi segir.
Buna gcira do tabiet hamrnrn - indiya kimi mcjvcud olan insanlairn,
hazrrda yagayanlann, gelecakda ya$ayacaq insanlann miilkiyyatidir.
Tebiate qay[l g<istarerak onu goz babayi kimi qorumaq, onun ehti-
yatlarrndan qenaetle istifada etmak ve har vasits ila gahgrb hamin ehti_
yatlan artrrmaq, tebisti gelacsk nesillers gigeklanen bir vsziyyetda
tap$rrmaq bu gtinkii maktoblilerin, hor bir adamrn, her bir millaiin va
har bir dovlatin miiqeddss borcu, qarafli vazilssidir. Bu bir da ona go_
ro zcruridir ki, fagist ermanilar nego illerdir ki, dolma torpalrmrzr
harb meydanrna gevirmiq, torpaqlar yanrb k0tc donmiig, migalar,
ballar-ba!atlar, kendler dafrdrlmr$dlr. Bu dalrntrlan diizaltmek,
kandleri inga etmok, baglar salmaq bu giinkii naslin ohdasina diiqiir.
Dahi Nizami <Isgendernama> asarinda yazrrdt:
Keganlsr zohmctlo akdiyi ba[dan,

Galsnlor meyvani dsrmiq her zaman.
Keganlar bir 9ox qey ekmigdir bize,
Biz da akmeliyik ganc neslimize.
387
Ekoloji dtinyag<iriigiiniin tarbiye olunmasr prosesinda tnektablil.r-
da tabietin miihaltzasina dair manavi masuliyyat formalaqrr' Onlar'
tsbieti qorumalr tizlarinin mtiqeddas borcu hesab edir ve bcle bir
heqiqati dark edirler ki, tabiet bijtiin insanlarln miigtcrek cvidir, iimtt-
mi iiifrasidir. Bu ev har bir mektebli iigiin dolrna, bu siifrc bcrskctli.
min bir ncmatdir. Bu eve, barakatli siifreye laqeyd yana;anlar citltli
mesuliyyetdan yaxaslnr kenara gake bilmcz. Btitiin insanlar planeti-
mizdeki ekoloji sistemi qoruyub saxlamaq ugtin manavi mosuliyyct
dagryrrlar.
Ekololi dtlnyogortiSiiniin terbiya olunmasrnln nreqsadi gcnc ncsil-
de tabista, onun selvctlsrinc mahebbat, qayfrh rntinasibct, onlarl qo-
rumaq va goxaltmaq, qay[rsrna qahnaq, ckoloji qiiur, eqid: va dar'-
ranrg normalartnr formalagdrrmaqdlr.
Ekoloji diinyagoriigiinun mczmununa insan vc tabict arasrndakr
miinasibetlcr, tcbictin qorunmasr, ona qay[r gostclilmesi, ekoloji bi-
lik, bacarrq va vcrdiglara yiyslcnmck, tebictin ncmetlsrindan srmarcli
vc qenaatlc istitade etrnek ve s. daxildir. Indiki naslin ve gsl:rok nosil-
larin xeyrinc olaraq rcspublikada yerin vc onun bitkilcr ve hcyvanlar
alaminin miihaf-rzasi, bunlarrdan elmi cahctden csaslandrrrlmrS qayda-
da istilada olunmast, havantn vc suyun safltltntn qontnmasr, tcbii
sorvatlcrin barpastntn tcmin edilmasi va insant ahatc cdon miihitin ya -
grllagdrnlmasr en zeruri mcselalordir, bunlann dtrzgtin hclli vacibdir'.
Ekoloji dtinyagortigiinii n iimda kcyfiyyatlarindon bir:i da rrhrnlilik-
dir, cantyananhqdrr. Bu keyfiyyct yalnlz insanlara deyil, harn ds tc-
biete, flora va faunaya qayfrkeq miinasibcti dziindc ehtiva edir. Nccib
axlaqa malik insan hcmcinslarins diqqstli, hessas oldufu kirni. torpa-
!a, suya, agaclara, quglara, ziyan vermcysn heyvanlara, bir sozlc'
dofima tebiete ds eyni dcracadc diqqotli va hessas olur, onu scvir, qo-
ruyur, tabiatla cemiyyat arastnda tarazhgtn qeydinc qahr'. Bu da
tebiidir. Ona gdra ki, tebiat btttiin canltlartn, o cl-imladan de. insan hc-
yatrnrn azali vc cvezcdilmcz manbayidir. Tebict olmzrsa. heyat da ol-
maz. Onun saflrfr, tcmizliyi, tebiiliyi pozulduqda btitiin canhlar ozab
gakir, insan hcyatr iigtn fclakct yaranrr, miixtolif xasteliklcr tneydana
galir, yagamaq trgiin vacib olan maddi ncmatlarin clda cdilmasi getin-
lcAir, miiqkiil iga gevrilir.
Dofrudur, tcbiato bels miinasibet beslanmesini, adaton, su f'ekoloji
diinyagciriiqiiniin torbiyesi sahosino aid edirlor. Ancaq onu yalnrz cko-
loji diinyagoriigii tarbiyasina aid ctmak dofru olmazdr. Bu, tcrbil rnin
btitiin terkib hissalari, xiisusilc axlaq, estetik v3 iqtisadi tclbiyc ile
388
bagh mascl ir. indiki halda bizi maraqlandrran ise ancaq sxlaqi isti-
clamctdir. Odur ki, yiiksck menavi daycrlarden olan rahrnlilik, oanr-
1'ananhq bir cxlaqi silct kimi tabiata miinasibatda da <iztinii parlaq
;okilde gristennalidir.
Hamrya yaxgr bellidir ki, uzun illar boyu insanlarrn tobicta rahm-
sizcasinc miidaxilasinin getdrkca geniglanmssinin, torpaga, suya, ha-
vaya buraxrlan zahcrli tullantrlarln artrnasrnln csas ssbablerinden biri
dr insanlarda rahmlilik, canryananhq keyfiyyatlcrinin lazrmi seviyye-
da olmamasrdrr, sxlaqi naqislikdir. Bu vcziyyetin qargrsrnr almaq
iigiin adamlarda hcmin keyfiyycti manavi dsysrin xarakter alamatinc
gevirmak lazrmdrr.
Msktobda bu iqa ibtidai siniflerdon baglamaq, kigik yagh makrabli-
lcri tebiata maftunluq, onun gozalliyini qoruyub saxlamaq, ctraf rnii-
hiti - torpalr, suyu, atmosferi, bitki ve heyvanlar alamini, ycraltr vc
yertistii servatlari, tarixi abidalcri rniihafiza etmck ruhunda tcrbiyc et-
mak garokdir. Ganc naslin cxlaq tarbiyesinin asas vazilclarinden biri.
olan bu vczilenin yerina yetirilmasinda ugaq edabiyyatr rriiallimlorin
krimayina gatrr.
Azarbaycanda ela bir gair, yazrgrsr yoxdur ki, o oz ossrlerindc Va-
tcnimizin fiisunkar va ecazkar tabietindan, onun baqr buludlarla oy-
nayan dallarrndan, megalarindon, lalali-nargizli yamaclarrndan, bsra-
katli torpa!rndan, Xezer donizindon, gcillarindon, gaylanndan, kekli-
yinden, turacrndan, marahndan, seyranrndan bchs e(masin. Xalq gairi
B.Vahabzadanin scizlcri ils desak:
Ham yerin, hem goyiin sirrini agkar

Oxudum bir giiliin lagaklerindan
Boceklar, 9i9eklor, gi.illar, arrlar
Kim deyir ayndrr biri-birinden
Egqdir yagadan tebicti da,

Qigeklor torpalrn min bir rengidir,
B6cakle gigcyin mohabbeti ds
Ana tabiatin oz ahangidir.
Biitin bunlara goro maktcblilori kigik yagrndan ana tobictr ba_Eh-

hq, rehmlilik, canryananhq, qayfirke$lik ruhunda tarbiyc etmek gox
miihiim elmi ve pedaqoji mahiyyat kasb edir.
389
$agildtarin canlyanan, tcbietsever, rshmli insanlar kimi boyiinlc-
lari, hor bir bitkinin, ya;rl yarpalrn qcdir-qiymatini bilmaleri, ana tor-
paFn qaygrsrnr g6kmalari iigiin tedris olunan fonlorin rolu boyiikdiir.
Heyatr obrazlarla aks etdiron badii mctnlarle qagirdlars yilksck in-
sani keyfiyyatlsr, o ciimladcn cantyananltq, qaylrkeqlik, rahmlilik ki-
mi keyfiyyetlari aqrlamaq, onlarr tabieta mehabbst, ana torpala hes-
sas miinasibet ruhunda tsrbiya etmekdo badii adabiyyatrn imkanlan
genigdir.
Xalq gairi H.Arif <Gslin ela edak ki>r qerindo ciz oxuousuna mc$eyo
tiilongsiz gctmeyi t6vsiyr edir:
<Mc;ielara grxanda
Tiifeng gotiinneyck biz,
Bir kekliyi qayadan
Qovub itirmayek biz>
' $air moslehct goriir ki, yerindo giiliib, susanda biilbtl giynirnizda
oxuyar. EIe edak ki, gegmc baqrnda maral qonaltmtz olsun, ele edck ki:
Qalxsrn gahbahd, velas

Zo\al, iyde, tut, 9inar,
O qarl zirvalari
Salamlayanda bahar
Qry vurub sevinc ilc
Qartal xabera gelsin.
Galin elo edsk ki,
Diizlari kege-kege
insanrn arxasrnca
Ceyran gehere gelsin.
Rehmlilik, insaflr olmaq, canryananhq terbiyesi baxrmrndan belo

matnlor son deraca ahemiyyatli olub, ugaqlar tcrefindan scvilc-sevilo
oxunur va azbcrlenir. Tadris prosesindo, xiisusan oxu va odcbiyyat
dorslsrinda bedii sdabiyyatla tanr$Lq zamam gagirdler insan vc atral
miihit, bitki ve atral miihit, heyvan ve otraf mtihit kimi problernlerla
tanrq olur, miivafiq biliklar aldo edirler. Bunlann zcminindo onlarda
tebiota qaySrkeglik, hessashq, rohmlilik, tabiotisevarlik keylryyatlen
formalagrr.
390
18.3. Ekoloji diinyagtidigii tarbiyasinin komponentleri
Ekoloji dtrnl'agorii;ii tor.biyesinin miihiim komponentlarinden biri

ekologiya ve etral miihitin qorunmasrna dair Azorbaycan Respub_
likasr hokurnetinin qarar vo gdstori$larjnin gagirlUrrc dtizgiin izah
cdilmasi, hcrnin qararlann mahiyystinin dcrk edilrasidir. Tabietimi_
zin bex$ etdiyi zangin, faydah qazrntrlar, yertistri vc ycraltr ehtiyatlar,
sLr. torpaq. rnegc servollari, zangin bitki orttyti, giinag, su, kiilok, isti-
lik cncrjisi. rni.ialica ahamiyystli mineral bulaqlar xalqrmrzrn milli
scn,otidir'. Bu tcbii scrvarlardan diizgiin istilade cdilmaii otraf tabii
rntrhiti, atmosfcri, suyu, torpafr girklcndiran bioloji alarr.n. ekoloji
mtihita ziyan vcron tullantrlann nriqdarrnr azaldrr. Mesalanin rnahiv_
yatinin bcb anlaprlmasr tcbictla camiyyet arasrndakr qar;;rhqlr vahda_
tin saxlanrhnasrna va inkigalina gcrait yaradrr..
Ekoloji diinyagciriigti tar.biyasinin miihijrn komponentlarintlen biri
da qagirdlordc ekoloji trfokkirr va ekoloji davranrgrn vchdctinin tomin
cdilmc-sidir Ekoloji rclakkijr ekotoji bilikler prosesindc formalagrr.
inkiqaf edir. BLr bir hcqiqetdir ki, ekoloji tafekkiir vs ekoloji davia_
nrq, ycni t.birtr va onun sarvetlarine mchebbat, qay[r erksn yi;lardan
Ibrmirlaqnraga ba;layrr. Bunu mcktablorde apanlan ekoloji itinyago_
ri'iqii terbiyosi igi daha da geniglandirir ve zanginlagdirir. Ekoloji ieick_
kiir ve ekoloji davranrgrn vahdati ctraf miihita, tabii scrvatlera,
tsbiatin gcizalliyine mahebbat sayosinda <laha da taksmilloqir. Flora vo
launanrn ahemiyyetinin dorrndon derk edilmosi sayasinda qagirdlerda
tabiate qaylrh miinasibat lormalagrr. $agirdlar drivlct qanunlannrn
mahiyystinin nadan ibaret oldufiunu, bu qanunlarrn na igiin verildi_
yini ba;a diigtirlar. Onlar boyiik fizioloq, bioloq H.B.Zardubinin utr_
biatin bciyiik qanunlarr ila hesablaqmayan boqai layiholari ancaq bad-
boxtlik getira bilor> likrinin mahiyyatini dtizgiin anlayrrlar,
Ekoloji dtinyagorii;u tarbiyasinin bir miihiim komponcnri do insa_
nrn tabiotin bir hisscsi oldufunun dsrk olunmasrd,.. q"di. yrnan
lacia nclsi Solokl deyirdi ki, diinyadakr mdci.izelarin boviik .d"ii_
zasi insandlr. Tabist insana en qiymatli sarvat olan alrh "n bcxg etmi$dir.
insan <iz afhmn giicii ila tebietin qanunlarrnr dark ejir, on gilclii hey-
vanlan <iziine tabe ede bilir. insan cizi.in iin zokasr va mad,li alame
gtiurlu miinasiba(i ilo tebiati sadace olaraq scyr etmakle, <iyranmskla,
yamsrlamaqla kilayetlenmir, tabietin qanunlarrnr, qanuniuygunluq-
lannr dork edir. ibn Sina deyirdi ki, insan kamah, onun fikir alemi
intehaszdrr, insan a[h, kamah har $eyi qavraya bilar. Empedokla
391
gdre, insanlann kamah diinyanr dark etdikca arttr. Insan <iyranmakle
va bilik qazanmaqla, gahgqanh[r ile kamala yetir. Boyiik Firdovsi
deyirdi ki,
<iYransrse, bir insan egar,

Bilik
Bununla bagr g6Ylera Yiiksalar.
Dahi Nizami ise yaztrdt:
Ucalmaq istasan bir kamala 9at,

Kamala ehtiram gostarir hoYat.
insana arxadtr onun kamah,
Alrldrr her kosin dovleti-malt.
$agirdler derk edirlar ki, insanrn oziino ve camiyyoto laztm olan

biliktere yiyatanmasinin yegane yolu oxumaq vo oyrsnmakdir:
Har kim oyrenmayi bilmaYirse ar,

Sudan diirr, dagdan da gcivhar gtxarar.
AnlaYrb diigiir,ak hsr geYi garak,
Her sirri agmaqda htner gostarak.
Yerleri, giiylari <iyrenak bir-bir,
Qalmasrn bizirn iigiin agrlmamrq sirr.
Tabiatle insan daim temasda olur. Bu temas prosesinda bezsn

insan heddini agrr, tabietla miibarizeni daha sart qanunlar i.tzerinde
qurur. Nsticade insantn yaratdrqlarr ciziiniin vc tebiatin eleyhina gev-
rilib falaketloro scbcb olur. Bu lolakctlar iso XX asrda daha kaskin xa-
rakter almrgdrr. Tcbiatda tarazh[rn qorunmasr veziyystini insantn <iz
xcyrine hall etmasi onun ozi.inden, gelaccyin sahibi olan ganc nasla
verilcn ekoloji dtinyagtiliiqii niin daha gox asrhdtr. Insan ekoloji bilik-
lers yiyelonmakla, tabietle cizii arasrnda maddi tarazhq yarada bilar.
392
18.4. Ekoloii diinyag6rfiftfin tertirecthiitr rflifaEi
Umumtehsil mekteblarinda ekoloji dtnyagdriigtnirn t r@it-
masinin vazifeleri aqaf,rdak ardan ibaretdir:
l. gagirdleri ekoloji mazmunlu bilik, bacanq vc rardi5lrb silah-
landrnr. Tabiete va onun servatlerina insanm tsiri onun hazrtsn_
dan, aqidasi ve inamrndan as.rhdr. Ekoloji mmunlu bitiL, be"arq
va vardiglar gagirdlerda ekoloji tafekklrfrn formalagmasrna
radrr;
lrait ya_
2. $agirdlari tebiatla diizgiin dawanmafa, praktik taliyyeda ratii
sarvatlora semarali miinasibatde olmafa, tabii ssrvatlarden qanaatla is.
tilade etmsya istiqamatlandirir;
3. Makteblilari ekologiya va tebiatin mtlhafrzsi kimi muhtm wi
falarin hayata kegirilmasinda faal iltirak etrnaya h az:rlayu;
4. $agirdlari tabiatle, onun miihalzasi ile elaqadar iiinya xa\lan_
mn, habela Azerbaycan xalqlnln yasaqlan ila tenr! edir va onlan ha_
min yasaqlan yerina yetirmaye y<inaldir;
5. Maktablilarde tabiata humanist miinasibat, onun talsvine mssu_
Iiyyat hissi, tabiatin sarvctlarindan istifadaya qiiurluluq, -t*-.OAr
iqtisadi vezileleri atraf miihite ziyan vurmadan yerins yctirmek bo"a_
nlr lormalagdrrrr;
6. Makteblilerin tabieti sevmelarine farait yaratmaql4 onlan te_
biati_ korlayanlara qargr miibarizada feal iStirak etmsye, Vstaimizin
berakatli torpa$nr daha da mtnbitle6dirmaya, ba$ar salmaSa xcyir-
xah iglar g<irmeye istiqamatlendirir. Tabietin m0hafrzasinin iimumbo_
pari problem olmasrna dair fikirlar a5rlayr;
_Tebieti mthafizanin iqtisadiyyatla bagr oldufunu makteblihra

7.
ciyrsdir, onlan qenaetcil olma$a, tabii sarvetlarin qsa;ri bit-cy,
9a-
!rnr.
8. Makteblilerda rabiata dair biliklerini geniplsndirmaya, etmi tflit_
ler sisteminin formalagmasrna Frait yaradlr.
393 't
18.5. Ekoloji diinyagiiriigii tarbiyesinin
imkanlan vo yollan
Umumtchsil maktcblerinde ekoloji diinyagoriiqtiniin terbiycolun-

masrnrn imkanlan 9ox geniqdir. Bu imkanlara proqramlar, dcrsliklar,
miixtelil kiitlcvi komrnunikasiya vasitelerindan istifada vc s. daxildir..
Hazrrda yeni hazrrlanmrp prcqramlar. yazrlmrq dcrsliklcr ckoloji diin-
yagdrti$tiniin tcrbiycedihncsi baxrmrndan cliqqeti daha gox cclb cdir.
Son illar naqr olunmu; darsliklcrdo (<Oli[ba>. <Oxu-2>, <Oxu-3>.
<Oxu-4>, <Tebiat;i.inashq>, <Co!rrrfiya>. <Biologiya>, <Odabiyyar>
vo s.) ekoloji tliinyagciri)qtiniin tcrbiye olunrnasr ilc claqcdar biliklcro
geni; 1,cr verilnigclir. Hornin dcrsliklarde respublikamrzrn tohiatino.
onun tobii sarvctlorinin qorunnb saxlanrlmasrna dair istsnilcn qodcr
malumatlar vardrr. Bu irnkanlarr reallagdrrrnaq iso miiallirnlarin tizari-
nc tliigilr. N{i.irlliml:rr proqram va dcrsliklerin ekoloji d ii nyagiiriiqti-
niin tarbiyc olunmasr imkiulannr dcrsdc reallaldrnr, ;agirdleri eko-
kji mazmunlu biliklrrla silahland rrrrlar.
ibtidai siniflrrda qagirdlor oxu, tobiot$iinashq darslerinda tcbiet.
insan va atraf miihit, bitki. heyvan va atraf rniihit, su, hirva, gtinaq vc
su haqqlnda malumatlarla tanrq olurlar. Ekoloji anlayrqlar onlartla
tcdricon formalagrr. Miiellimlar mrixtolif bitkilarin heyatrnda torpa-
$rn, havanrn, suyun rolunu gagirdlers ayani $okildc izah edir, tcbiatin
qorunmasrnrn zaruriliyini onlara ba;a salrrlar. Ekoloji diinyagoriigii
terbiyasi darsin torkib hisscsine gevrilir, hsr bir fikir, mtilahizo konk-
ret laktlarla stibut edilir. $agirdlara deyirler ki, atmosfcr su, mijxtolif
tullanlrlar neticasindr cilii zonaya gevrilir. Buna grirs da tabietin qsd-
rini bilmck, ona qaygr ilo yanagmaq lazrmdrr.
Ibtidai siniflarda qagirdlarin ckoloji tafekkirr vc tascvvilrlari son-
rakr (V-VIII. IX-XI) siniflerde daha da geniqlandirilir. gagirdlcre ciy-
radilir ki, tsbiatlo raftarrn asasrnr xeyirxahhq, qayfrke;lik. hessashq.
edaletlilik kimi yiiksak axlaqi keyfiyyatlar tagkil edir. gagirdlerdc
ekoloji anlayrqlar bilikler qcklinda daha da inkiqaf edir. Tobicr zongin
olduqca maddi nemotlerin bollufu haqqrnda Sagirdlerd3 yaranmrg
anlayr$lar getdikco elmi mahiyyet kasb edir. $agirdler <iyranirler ki,
ekologiya bioloji sistemin qurulugunu va faaliyyatini tedqiq etmeklo,
6z inkigaf perspektivini geniglendirir.
$agirdlarin ekoloji diinyag6rtigiiniin tarbiyaedilmesinda humanitar
fenlarle yanagr, tabiat fenlsri mi.ihi.im rol oynayrr. Qabaqcrl biologiya,
-
kimya, fizika miiallimlari atraf alamin asas amillari olan su, torpaq va
?. 3s4
havu ila bagh olan mdvzulan tedris ederken maraqh, seciyyavi lakt-
lara asaslanaraq, gagirdlerda ekoloji diinyagciriigiintin tarbiyeolunma-
srna daha qox diqqar yetirirlar. Mektabliler <iyranirler ki, milyonlarla
ahalisi olan $eherlarin, vaxtile bol bahq ehriyatrna malik olmug doniz-
lsrin, becerilmeya yararh olan torpaq sahalerinin, meqa massivlori-
nin, hamginin atmosfcrin tiistir, hisi, qrum, miixtslif zaherli kirnycvi
maddcler, zahetli qazlar vc digsr vasitelerla xarab edilmssi bciyiik
lolakata gevrilmigdir. Onlar kimya, biologiya fcnlarinin tedrisi prose-
sindc <iyranirlsr ki, XIX csrin awellarinda 100-o qader xostalik melum
idisa, indi diinyada 10000-a qodar xostelik qeyda ahnmrgdr. Bu xesr.e_
liklarin goxu elmi-texniki taraqqinin neticrsidir. insanrn ciziiniin
yaratdrgr miihitin tasiri altrnda onun esas orqanlafl (iirayi, briyrcyi,
ciycrleri, gozii, qulafr, beyni va s.) vaxtrndan ovval zsdalenib sriadan
grxrr. Xiisusils indi insanrn genetik aparatr xarab olmaq tahltkosi
altrndadrr. Gciriindtiyii kimi, biitiin canh varhqlann an iistiinr.i olan
insan bu giin tabisti a[rll idara eda bilmir. insanlar bu giin trbieto
qaylr gostsrmase, onu qorumasa, temiz saxlamasa, o zaman ijzarindc
oturdulu budalr kesacak va riziinii daha afrr me$aqqatlera diiqar
edacakdir. Na qsdar ki, gec dcyil, tsbieti qorumaq, oni qayfr gcistar_
mok, yaqrlhfr, mcgoleri goxaltmaq lazrmdrr. Bunu isc gani nasil etma_
Iidir.
_ Dersdenkenar igler talirn iginin davamr olub, gagirdlorin terbiyssin_
da miihiim yer tutur. Dersdonkenar todbirlerda mtntezsm igtirak
cdan mektablinin yalnrz tofskkiirii dsrinlegmir, ham de onlarda.sn
yriksak insani keyfiyyetlar formalagr. Bela yiiksok menavi keyfiyyet_
lordan biri do tabicte mahcbbat, ona qaygrh miinasibotdir. berslcr
moktebli gaxsiyyetinin [ormalaqmasrnda miihiim chamiyyet kosb etso
da, homin tehsil fealiyyeti darsdankenar tobdirlards tamimlanmahdrr.
Dersdcnkanar tedbirlar maktablilsrda dolma diyann tabiatini daha
dorindon riyrenmek, sevmek, qorumaq, onun tebli sarvatlerindan da_
ha qanaatcillikle, daha samorali istifade etmak, tabiatin korlanmasrna
qargr banqmazhq kimi keyfiyyetlor terbiya edir.
Umiimtehsil mektoblorinds ekoloji di.inyagoriiq[ terbiyaetmsyc
ridrnct edan darsdenkenar iqlarin fardi, qrup, lititlavi, klub formala_
rrndan istifade edilir. Far.di formaya srjhbatlar, moruzeler. referatlat.
vc s. daxildir. Qrup lormasrna fann dornaklari, cxlaqi scihbatlcr. kiit-
lcvi formada edcbi assrlarin miizakiresi, disputlar, mtrsabiqaler. klub
formasrnda mi.ixtelif cemiyyatlsr, tebieti sevonlsr klubu va s. daxildir.
395
$agirdlarde tebiota mahebbet tarbiyosinde ekskursiyalar xiisusi
ahamiyyct kasb edir. Ekskursiyalarrn gedigi zamanr gagir.dler miiasir
istehsalatla yaxrndan tanrg olur, tebii sarvetlari ayani olaraq mttgahido
edir, ctraf mtihitin miihafizasi sahcsinde goriilan iglera yaxqr baled
olurlar. Ekoloji dr-rnyagdrtiqiiniin tarbiycetmasindc istehsalat va tebiot
ckskursiyalarr miihiim shamiyyet kasb edir. Bu nriv ekskursiyalar
$agirdlerin istehsalatla yaxrndan tanrq olmalarrna, tebictls tcmasda
olmalanna asash garait yaradrr.
Belalikls, ekoloji diinyag<iriigiinirn terbiya olunmasr torbiyanin bii-
ttin terkib hissalari vasitesile hayata kegirilir, gagirdlarde btitirn dtin-
yada, respublikada, rayonda, onlann ya$adlEr qaher va kondda eko-
loji tarazh!rn seviyycsi, voziyycti haqqrnda anlayrglar formalagrr. Xo-
zarin, Kilr,,ta Araz Eaylannln tebii saflr[rnr ozlarino qaytarmaq tiqun
giiclii ekoloji todbirler heyata kegirilmalidir. Bu iqleri ekoloji diinya-
goriigii madaniyyati olanlar daha havaslc reallaqdrra bilerlar.
Unutmayrn ki, miiasir dovrda tabistle comiyyat arasrndakr tarazh-
lrn pozulmasr begoriyyeti daha gox narahat eden qlobal ptoblemdir.
Hayatrn begiyi planeta, torpala qay[r, onun ehtiyatlarrnrn qorunub
saxlanrlmasr va artrrrlmasr u[rundakr miibarizoda insanlar qabaqcrl
mcivqe tutmah, tobii chtiyatlardan istifade Lrzarinde nazareti giiclcn-
dirmeli, ohali arasrnda ekologiya va ekoloji dtnyagortigii torbivc
olunmasr sahesindaki igleri geniglandirmslidir. Ohali artrrrr vs camiv-
yotin elm ve texnika ila silahlanmasrnrn tobieto tosiri keskin artmrgdrr.
Hazrda ekoloji diinyagciriigii terbiyaolunmasr bir cilkanin, bir xalqrn
deyil, biitiin diinya rilkelori ve xalqlarrnrn zeruri problemidir.
Sual ve tapgrlqlar:
l. Ekologiya ve insan vehdotinin dialektik ve ictimai mahiyycti.

2.Ekoloji tarbiyenin qlobal problem oldu!unu esaslandrnn.
3. Ekoloji diinyagciriigii terbiyssinin imkanlan va yollannr tahlil
edin.
396
XIX FOSiL
ESTETiK TOFAKKURUN TORBiYO OLUNMASI
19.1. Estetik tefakkiiriin tarbiya olunmasrmn

mahiyyati ve vazifalari
Briyiik idrak, a[rl sahiblari estetika va estetik hisslerin, qiiurun,

davranrqrn terbiyasina yiiksek qiymet vermigler. Dahi dramaturq
M.F.Axundov deyirdi ki, musiqi zehne qida verir, eqli ccivhcrlendirir,
padhq va fereh dolurur. <Musiqi va avaz dinlemak elm ve edab kssb
ctmskdir> (S.Ozim).. <ilhamsrz bir nafor da olsun bciyiik adam yetiqe
bilmez> (Siseron). <ictimai hoyat balgasrnr bazayen an inca gigaklei-
dan an incasi, en gcizeli incesenet gigokleridir> (Forster). <Ruh bsdan-
da havasle yol getmalidir> (Nizami). <Musiqi sxlaqi qanundur, o, bii-
tiin diinyanr ilhama gotirir, qelba qanad verir, insan iigiin zaruri olan
keder ve qadhla sebeb olur> (Platon). <Musiqinin dili iimumbsgeri-
dir> (K.Veber).
Estetik nazeriyyeler qadim $umer, Misir, Hindistan, ein va digar
d<ivletlarda yaranmt$drr. Lakin estetikanr bir elm kimi <Estetika> adr
ilc XVIII esrda yagamrg alman filosofu A.H.Baumqartem formalag-
cirrmrqdrr. Goriindiiyii kimi, gorkemli sanot adamlan, titanik tafak-
ktirlii filosoflar estetik tarbiyonin genc nesla agrlanmasrnr zaruri say-
mr$lar. Ona gciro de Demokrit ddvriindon indiys kimi ganc naslin es-
tetik terbiyasina xiisusi diqqat yetirilir.
Tebiet vo camiyyet grizelliklsrini mtixtclif tezahiir formalalnda
duymaq, qavramaq, diizgiin baga diiqmak, sevmak, qiymatlendirmek,
hayair grizallik qanunlarr osasrnda qurmaq prosesi estetik tarbiye ad-
lanrr vo bu proses maqsedyonlii, miitegakkil gekilda hayata kegirilir.
Estetik trlckkiiriin terbiyasi vasitasi ila $agirdler hcqiqati derk etmaye
istiqamatlendirilir, onlann hiss va taxoyyiiliina tasir edilir, heyatda
tipik olan cehetlorin dark olunmasrna, insanlara, hadiselera, o$yalara
miinasibet yaradlhr. Estetik tofekkiirtin terbiya olunmasr gagirdlsri
yaradrcrh[a ahgdrrrr ve incesanetin miixtalif sahelsrinde onlarrn yara-
drcrhq qabiliyystini inkiqaf etdirir, tabiatc qaygr ile yanaqmafr, onun
gozalliyindsn zovq aLnafr oyrsdir. Estetik tefakkiir terbiyesi insanla-
nn oziinc bsxq etdiyi sevinci qiymatlandirmcye, bu sevinca nail olmaq
397
iigiin insantn hamige oz iimumi medoniyyatini yiikseltmeyo, oz
qabiliyyat ve istedadrnr inkiqaf etdirmeya xidmst edir.
-
Estetik terbiye timumi terbiyo iginin an zeruri terkib hissasidir' I:s-
tetik terbiye gagirdlcrin yaradrcrhq qabiliyystini inkigaf etdirir' ' Mek-
tebli heyatr 6zii yaradrcrhqdrr. Ana tebiet ozii de yaradrcrhqdrr' Mek-
tabli, hir bir insan tebietin yaratdrlr en kamil varhq olub, tebietdoki
fealiyystin en g6zol niirnunesidir.
Eiietik tarbiyanin vazifelcrine aga!rdakrlar daxildir:
1. Estetik tarbiys tebiatde, incesenatda, ictimai mtinasibctlardeki
gozelliyi qavramaq va manimsemekds gagirdlcra komek edir;
- 2. Mekteblilarin menavi va hziki simastnda 96zelliyi inkigal etdirir'
Estetik terbiya qagirdlerin exlaqi, eqli, fiziki qiirwalarini kamilleqdirir;
3. Estetik terbiya makteblilerin iinsiyystini yalntz incasanetlo mah-
dudlagdrrmrr, onlann hayatrntn biitiin sahelerini ahate edir;
4. Estetik tarbiye qagirdlerda gerqakliyin estetik cehetlerine maraq
yaradaraq, gozalliyi nada tazahiir etmosinden asrh olmayaraq duyma-
diiqmeYi <iYredir;
" ve5. baqa
[r
Esietik terbiye msktsblilordo girkinliyc, eybecerliklare qargr mii-
barize aparmalt zeruri hesab edir. Estetik torbiye mektablilerde bela
bir trkri formilagdrrrr ki, girkinlikde da gozelliyi g6rmsk lazrmdrr.'
Vaxtr ile Nizami <Sirler xezinesi>r aserinde hemin fikiri Hezrati Isa
Peyfamberla elaqedar hekayade verir' Hekayade olmiig bir ita adam-
larii miinasibati bildirilir. Adamlar olmiiq itin casodini xestalik men-
beyi sayrrlar. Novba isa Pey[embaro gatanda-9 .d:y]t' <Ne gozal sedef
kimi a! diqlari var>. Bununla Nizami deyirdi ki, her bir girkinlikda
miieyyin gbzellik da var. Bu insanlarrn davranrqrndakr nciqsana igare-
dir ve her kss onu diizalds bilar.
6. Estetik terbiyanin bir mtihiim vezifesi de mektablinin tiz[tnti ve
etrafdakrlan g6zeilagdirmeya gahqmasrdtr' Mektabli hayatr gozellik
qanunlan esastnda qurma[t bacarmahdrr'
19.2. Estetik ziivq monbaleri
Mektobtilord6 estetik hiss emosiyantn, estetik tefekkiirii n lonna-

lagmasrnda estetik zovq menbeleri miihiim rol oynaylr' Estetik zovq
monbelarina aqalrdakrlar daxildir:
1. Tabiet. 2.incasanat. 3. Omak. 4 Menaviyyat 5 Geyim'
Bu menbelari garh etmezdan ewel <Estetik zovq nedir?> snaltna
vermek laztmdrr. Estetik zovq straf alemde, incasenstde va
398
-'-rb
badii asarlarda, mcnaviyyarda g6zelliyi duymaq, gormck, qiymatlen_
rlirmak bacallrdrr. Estetik z6vqle yanaqr, badii ic;vq, hezz di-i9le<lilir.
Bazan anlayrglann eyni mena kssb etdiyini qeyd edenler da var.
_bu
Lakin bunlarr cynilagdirrnsk olmaz.
Estetik tcrbiyc, esterik zdvq problemino bir nego ascr hesr etmig
gcirksrnli alirn IU.Cafar'<Estetik zovq haqqrnda> adl esarinde yazrrdr:
<Azarbaycan dilinda hazz, lezzat, z6vq.sozlari vardrr. ilk nczardan
bunla. bir-biri,i cvcz edan scizrer kimi gcrriini.ir. Lakin sciziin ciimrcda
ifado etdiyi msnaya diqqot yetirdik<Jc, onlann bir_birindan farqli s<iz_
ler oldulu dcrhal aydrnlagrr. Dilimizda z<ivq sciziiniin ciimlayo daxil
olmasr ilc tarnarnila bagqa bir anlayrgrn yarurmu., hadisasi iz-dzln_
yiinda gosr:rrir ki. canh xalq dilindo bu iriz mchz estetik mona
kasb
cd.rr... Zdvq ela hir qabiliyvatdir ki, insan onu hcyatr boyrr qazauma-
hdrr. .. Zov<1 tcrbiyoy.r nrohtac. olan bir qabiliyyatclir. 'Onu
inki;;al.
ctdirmek, tcrbiye etrnck zoruridir. Fikrirlizic, hazz, lazzaf l.iziki,
bio_
Ioji, Izioloji haldrr. Zovq iso a[rl, diiqiinca ila alaqsdar olub, yiikssk
qabiliyyetdir. Zovq irada ila balhdrr, hazz ise instlnktls elaqeiardrr.
<Zovq insanr kobud hisslardan, vchgilegmakden qoruyur)). Gciriindii_
yii kimi, estctik zovq tabiatin cn karnil ssari olan insana maxsusdur.
Tebiot gozelliklcrin riikanmaz mcnboyidir. insanrn rabiarden aldr!r
z<ivq sonsuzdur. Tcbie t insan irgiin hem muollim. hom saglamhq,
hoi_r
da tiikcnmsz cstclik z6vq monbayidir. Boyiik
1,r-rnan aliriri Dcmokrit
doyirdi ki. insanlar toxuculuqda hciriimgoklcriir. cv tikmakda qaran_
LluStann, oxurn&qda biilbiillarin ;agirdlaridir. Bu fclsall fi krin nronasr
odur ki, insan tebiatdan riyranir. trnun grizolliklarinclcrr zirvq alrr. Ta_
biatin csrar:rlgiz mlnzcrclari zirvolori buludlarla ri1.li;cn ag galmah
da-flar, yalgrn qayalar, yagrl garncnlar, gtillii-cicakli
Ia-aclnr, quzu-
qulaqh, mcmgoyiitlliJ drrclar. durna eiizlti bLrlaqlar. coqqun da! gay_
lan, qrrgrn Icpeli dallalar. bir-bir-inin sasina s:s vcrib nelmo oruvan
quglar, igrl,la quqlar. parabizcn. crrcrramalar. n;rtl.rns.r i111111 qalbinds
bir kcdar, qhssc yaladan. gozol di"iziiliigt ila goz oxgayan durna qa-
lart, yaz yagrqrndan sonra salnanln yaragrfr. 1,cddi rangin qar.rgrfr goy
qurqa[r insanrn qalbinda ilahi bir dinclik. g(izcllik duyfuLn oyadri,
onu yagal,rb-yaratmaga. rabiotdon dyrenm.yr scslal,ir. Tebict gozct_
liklari, tabirtdeki saslcr. ranglar, ahang, simrnetriya insanlarda miix_
lalif ahval-ruhiyya yaradrr. Masolan, dcnizin gogqun dallzrlan insanda
\oi ovqat, laposiz dal_ialarr miilayirn sakitlik. ayh-ulduzlu geca lerch,
;;adlrq, nikbinlik. qara buludlu, tutqun gccalor keder. qirnqcyin gax_
rnasr hcyret, hayocan, qartahn ugugu azamot, qtirur, bagr buludlala
dqta daElar nafrurluq, yenilmezlik, gflllar, gigeklar zeriflik' mehri
banhq wai. kimi {uygular 6y2drr. Gdzallik insan hayatrrun sevincidir.
imn ona g6re insan olmu$dur ki, laciverd gtiylerin enginliklerini,
smada saynsa-n ulduzlan, gahray renga btirtnmiig axgam gafeqini,
golhrin, vadi ve derelerin iiaarine rtl porde kimi yayrlmrq geffaf duma- I
;L kE rktr gtnda ttndarmrz rangli buludlar karvanrnr, iifiiqda I
ildrrnn titrmsini, mafida yarf,anda qar laylannrn _goy renginin kol-

gilhi" mavi semada ugan durna qatannr, sehsr-sahar geh damlalan
bd"d" b*q vuran g[negin zarrin qiialartnt, g<ivdasi iizarinda titra-
va yer
Fn trovruz gfrltrnt, yasanani, qlzlgulii g<irmii;, heyratlanmi; yerlere
iirri"& g6zollik yaratmala baqlarmgdr. Kainafin alugunda
ve goyla@ rama$a €rmak, tabiatin azamat va qtdratini dark etmak
i*" Efff" bdyiik nemetdir. Bu nemetin giizelliyini gagirdlara oyret-
Eok flgiir onlan tabietin qoynuna aparmaq' tafekkiir derslari keg-
mak, onlan tebietin manzarelarini rengli qalamlarle gskmayi <iyratmak
vaci6dr, Ona g6rs li, mekreblileri ehata edan tebist Vatan tebiatidir'
Onlann tabiatie baSlayan [nsiyyati, eyni zamanda, Vetenle olan
Esi,,y.t, Yetan tabiatine olan mahebhatdir' Tebietle tanrgltq Vatenle
t"d[qer. Tabiati seyr edan zaman ugaqlarda miigahidagilik yaranrr'
Onlar rabieri *vir edan sarleri daha asan qavraylrlar'
incset gagirdlerin estctik tssiiratlarrntn zangin manbalarindln l
mAt- i#ida soz (adabiyyat), scs (musiqi), reng (ressamhq)' ti;a
v:r rrrntsr (heykelteraShq), ingaat materiallan (memarhq) birlegir'
iffir grrgekliyin bodii c6vhari, csmiyyetin qiidretli silahrdrr' Ras-
samhq da, heykaltaraghq da, mernarhq da insan hayatrnrn ve hadisa-
aia [i1 an'nr saxlaya bilir. Memarhq sanetinin mahsulu insanlart
.Ont+ Uir vanaa taqkil edan hisselerin ahengdarh$ heyran edir' i
onlann ruhunu, fftrini gig qiillelerin ucahb qeyb olduflu ssmaya
dofiu czb cdir. Heykelteraghq insan simastndakr fikir alametlarini
ifada cdir- Musiqi ruhun daxili alamini ifade edir, lakin onun ilada
adiyi irtcyalar sslerdan aynlmr. Odabiyyat azad insan stizlari ila ifa- t
de olunmur. Bu ise o dernekdir ki, edabiyyat incasanatin bagqa ndv-

lfiim aid trnsiirlare de malik olur.
Odcbiyyatrn iig niivii - epik, lirik ve dramatik ncivii vardrr' Dra-
madk adebiyyat incxanatin tacrdrr Epos kegmigden nagat edan bir
hdisani, lira hazrkr duylunu ifada edir. <Lirika edabiyyattn anasr,
bttiin sur:tlari canlandran Prometey ategi kimi, her ciir odebiyyatr
alqdrran bir qr$lomdrn>. <Poeziya diinyavi hayatrn d<iyiinan nabzi,
qanq h*arsti onun igrs va giinagidio. Poetik, lirik ger bir lovheya
400
banzeyir, ham de bu ltjvhado baglrca cahet menzera deyil (bu da
Ia-zrmdrr), onun insanda yaratdrfir estetik hisslardir, diigiincelardir.
Mesalan,
Od- tulub qrrmzr atagla yena yandr iifiiq,

gafeqin qrrmrzr rengile iqrqlan<Jr i.iftrq.
Bir qedar gaydan uzaq, od qalamrE difida goban.
Oyadrr 6z siiriisiin otlaya yaylaqda goban,'
Yurngaq gemenin iista dilElb geh giiceJen,

Isti yoxdur, hels var bir balaca meh. geceden,
Af, dumanlar ucahr g6y ilzr.rna daglaidan,
Qox serindir havasr, koqmc bu yaylaqlardan.
inccsanatin biiriin n<jvlorini sintez edan kino va televiziga incsane_

tin rn kiitlevi niiviidiir. Musiqi rrctodiyanr, ritmi, sasin ahengdarh$nr
va yiiksakliyini hiss etmcyi <iyradir. Odabiyyat gagirdlare
sriziin poetik
zonginliyini izah edir.
Belelikla, incasanatin biitiin ndvlori - rassamhq, heykelteraqhq,
rncmarhq
.simmerriya. ahangdarltq duyfiusunu. nisbet hissini, xcti,
rang ve kalorit hissini, millilik hissini, taxeyyiilii formalaEdrrmaga ko-
mek edir. Estetik hisslar va giiur vasitasili qagirdler incascnotdo va
gergaklikde olan g6zelliyi qavraylr va qil,mctlandirirler.
Fstctik terbiyenin bir mflhtm menbayi gagirdlorin fealiyyati, em6k_
dc igtirakrdrr. $agirdler insan emayi ile yaridrlmrg maddi ve menevi
sarvetlerden zrivq alrrlar. Onlar insan emeyinin njye qadir oldufunu
dcrk edirlar. Omak en qiidrstli gozallik manbayidir. Tebiatde hazrr
olan. geylerdan.ba$.qa (me$e. gay. daniz, gcil. dag va s.) har
Eeyi insan
cll:rri yaratmrgdrr. Insanrn briyiikliiyfr, ozamoti di ela bundadrr.
Estetik z<ivq manbelerinden biri dc manaviyyatdrr, oxlaqdrr. Este_
tik tarbiye, ytikssk estetik z6vq insanda nacib exlaqi keyhyyetlarin
yaranmaslna sobeb olur. Manevi, oxlaqi-intellektual g<izJlii estetik
zcivq[rn zonginleqmcsine sabab olur. Vaxtr ile Nizami: <iAyrn i9r$, gii-
liin.etri var, inanrn nsyi var? suahna insanrn etri, igr[r, xoi .of[air, io9
xasiyyctidir>, - cavabrnr vermigdir.
Xog etirlsr sagmaq istayen insan,

Giiltak xoq xasiyyat olmah mtidam.
401
Yiiksak estetik hiss exlaqi g<izelliya tesir etdiyi kimi, intellektual da
g<izelliys tesir edir, insanda votenperverlik, humanizm, qaylrkeqlik ki-
mi exlaqi keyflryyatlerin giiclanmasine sabeb olur. Heq kas gozal zovq
ve exlaqrna gtira orden, medal almrr. Miikafat yalntz menevi miikalat
olur. Bele insanlara Vetenin, xalqrn, millatin verdiyi miikafat - insan-
hqdrr, onun layaqetli, gozel exlaqi keyfiyyotlarin dagtytctst olmastdtr'
Tabiet vs incasenatde olan g<izallikleri dorindan duyub qiymatlendire
bilsn insan adama maxsus g<izsl, exlaqi keyhyyetleri da diizgiin qiy-
metlandirs bilar.
Estetik tarbiye canh varhfr, tebioti, insamn monavi alemini obraz-
lar silsilesi ile herakstde, inkiEalda gtistaran incosenat eserlarini sev-
dirmak yolu ile meqsedina nail olur. Estetik zovqiin tarbiyasi axlaqtn,
hissin teibiyasi ile alaqadar oldu[u kimi, afltn, zakantn tarbiyesi ile da
srx elaqad; olur. <insanda mtidriklik hansr vasitalerle zonginlaEib
takmillsgirsa, z<ivq da eyni vasitelerla zonginlsgib tekmillegir. Zovq
afirl iigiin, miihakime iigiin bir n<iv mikroskop rolunu oynaytr>
(J.J.Russo). <insantn gcizaltiyi 96ran g<izlarini iqrqlandrran, can qu$u-
nu gcizellik soraftna gaparlandrran ve insant insanhq alemins yaxrn-
lagdrran idrak qabiliyyeti, a!rl, bilikdir> (M.Ovhadi) A[rl, zoka, zovq
da gergskliyi, kamilliyi, dolrulu[u derk etmek qabiliyyaridir.
Qrzrlgiiliin etrini duymaq iigiin balgadakr bi.itiin qrzrlgiillari
qopar -
mafi eh-tiyac yoxdur. $iibh;siz ki, insan giil-gigsk deyildir. insan giil-
9i9ek deyilss ds, onun giildan, gigekdon zsrif bir qelbi, menavi alenli,
heyat arzulart, heysiyyatr var. Her bir insan bagqasrntn tamiz mahab-
batina, xog iinsilyatine mdhtacdrr.
Geyim, paltar da giizellik monboyidir. Atalar nahaq demsyiblsr ki,
g<izallik ondur, doqquzu dondur. Gdz oxgayan, koniil bulandrrma-
yan paltar gozsllik romzidir. Modaya uymaq olmaz. Modda olan har
hansr bir egya oteridir, gox yagamr. Geyim, paltar insam daha gozol
ve cazibeli g6sterir. Heg bir asast olmadan k<jk, yagh qadrnlann galvar
geymolari onlartn bedsn qurulu$unun pozulmastna sabeb olur.
Geyimds rsnglarin bir-birine uyu$masrna diqqet yetirmak lazrm-
drr. Burada baghca mesale tomizlik va saliqali geyinmekdir. Paltar
nimdag ola biler, lakin onu ele geymok olar ki, o, 96z oxqayar.
Belalikla, estetik ztivq monbolari gagirdlerda estetik hiss ve estetik
tefakkiiriin, exlaqi giiurun formalagmastnt tamin edir, onlartn galeca-
yin exlaqr olan estetik terbiyenin incaliklerine yiyelenmolarina, ciz-
larinde estetik z<ivqiin formala$masrna xiisusi diqqat yetirmayi, giizal-
liyi diizgiin qiymatlendirmayi telab edir.
402
19.3. Estetik tarbiyanin yollarr
Estetik tarbiyenin csasrnr estetik hissler. estetik bilik vc anlayrqlar

toSkil_edir $agirdlerin estetik hissi, baxtglarr. idcyalannrn inikasr estetik
zovqdiir. $agirdlcrin diinyaya estetik miinasibaile rinin asas gcistaricisi
onlann cstctik maraqlan va telabloridir. $agirdlartla estetii hissla;,
zovqlor, qab-iliyyatlar tedricen inkigaf edir vc iormalagrr. Bu iqda dars-
lcr, ictirnai-faydah, mahsuldar
_cmck, sinifdcnk.rnar m:;g:lalcr bciytk
rol oynayrr. Maktabde tcdris olunan fbnl:rin rnazmunu 'Jstetik tceisii_
ratla.n, hisslo'in. biliklerin ba:;Lca amilloridir.. Hemin lcnlarin kcimeyi
ilc gagirdlcr diinyanrn, etral alamin ahongdar mcnzarcsini aydrn dcik
eda bilirlor. Biologiya, kimya, fizika, cografiya vc digcr fanleiin tadrisi
prosesindc agirdler tabiatin briytkltiyil vc gozclliyini baga diiqiir,
kosmosun sirlarini, maddalarin gevrilmcsini, bloloji n<ivlarin xiisu;iy_
yatlerini mriryyen edan qanunlarrn mahiyyrtini anlivrrlar.
Humanitar fanlarin tadrisinda gagirdiir ictimai heyatda boqari mii-
nasibatlerrin. amayin, yiiksak id_eallir va m:qsadlar na-in, apa.,lrn
mlibarizcnin cstetikasrnr derk edirlar.
ana dili dorslcri gagirdlarin mcntiqi tafckktirirntin inki_
^Riyaziyyat,
qahna scbeb olur. Bu darslards 6nlar miirokkeb fikri oinsliyyatlara
yiyelanir, y-alnrz aqli deyil, hcm.de esterik duylular yaradan aiianglar
aparrrlar. Onlar anlayrrlar ki, riyaziyyat cqlin girnnistikasrdrr..
Dil insanlar arasrnda iinsiyyerin qtidrrili v;sitasidir. <Dilda dariri
lclsafi zaka. gairana hisslar, he_r'r rxrniiz hcqiqi zovq, tabiatin an ince
d-oyrqikliklcrinc hessislrq. mti;ahidegilik rn ciJAi mantiq))
(K D Uginski) ifada-qeyri-adi
olunmuqdur. <iDil xalqrn namusu, tarixi. r,icdanr
demckdir, Dil xalqrn boyiik bir scr.r,cri v: dtii lctidinr (S.Vurgun)
$agircllorin estetik terbiycsind: bcdii silsilldcn olan fcnlai: oiabiy_
yat..tcs\.,iri inccsanot. musiqi va nc[ma xtisusi
],er tutur. Bu lanlarin
tcdrisinde ;agirdlar hovatl gozallik qanunlarr asasrnda qnrma_{rn sirla_
rina yiyclcnirlar.
Onrck
_tclimi, bsdon tarbiyasi derslori mcktablilarda amak cstetika_
srnrn. liziki kamilliyin forrnalagmasrna imkan yaradrr.
Birtiin bu lanlori tadris edan is: rnilallimdir. Mii.rllirn gagird tgiin hey_
rancdici tsecciib oyadan boqari kamilliyin ari niimLr,esidlr. Miialrimlik
iso <diinyadakr mdvcudatln an gsreflisi olan insanr karnillil,a
Eatdrrma[r
giiden an qerefli sanotdio (N.Tusi). Miiallimin
$oxsiryeii, onun m+.
daniyyeti. pedaqoji taktr, zangin, obrazl nitqi, troiotaiterinin, davram_
grnrn estctikasr, geyimi, zahiri va daxili gcirkirni, ruhi, intellektual
va
manevi zanginliyi gagirdlarin esterik tarbiy;sinr. csrerik m:rdaniyyalina
ve
403
estelik davrant$tna ciddi tosir gostererak qiidretli tarbiycvi iilnrl':r,
nirrnunl'l ccvrilir.
M:ktcbin inlcryeri. sinif otaqlan. gozal mcbellrr' rrthat i; l cr r
jhval-ruhiyye yaradrr-, onlann idrak faallrgrnr yi'ik-

iagirdlcrdo g<izcl
i"idir, onlari gozolliyi qorumafa, gcizalliyc qaylr gostarmayc, gozalli-
vin oadrini bihncvs qaAtrtr.
' gigirdlorin csictiir iarbiyesinde sinildenkenar i;lor, sohbctlcr, dis-
putiai gorfrqlor, soyahetlci. ekskursiyalar, miixtolif derncklcr' fakul-
istivtci ]nirhtim .o[ oynoy,.. Tebiata ilin rniixtJif lasillarinda tc;kil
olunan ekskursiyalar tebiitin oztinamexsus gozelliyini duyrna!a' dclk
etmavs sarait varadrr. $agirdlar derk cdirlar ki, insan tabicttlen lezzrt
ur rduq'ntrnoqto kil'aystlJnmir, insan tebioti qoruyttr,.yaradrct cmovi
ito onun gozcliiklerine elavelcr edir, onu daha-da gozcllcldirir' Tcbio-
te mahcb-bcl <Jolma cvi, oz Votenini sevmek demakdir" Tcbiot Vatott-
dir. insan tabiatin gozelliyini dsrk etmi;, oz yaladtct cmoyi ilo rnadtl:r-
leri, cismlari daha karnil etrrak iiqiin onlartu xassclcrini. qanunattl'
guntuqtarrnr vo qantlnlarrnt kcqf etrniqdir. lnsan kaina(rn yaraqrgr, bilt-
tiin canh varhfrn tacrdrr"
insan ,ahqihcyvant mehv etmak iigiin daq balta vc toppuzdan ba;-
ladr, bizonlair vi mamontlart ugurub sahnaq iigiin xcndckler qazdr,
.ii*t.tif h.yuonlan ehitlsSdirdi, Tsdricle taxrl yetigdinncyi oyrcndi Od
slda etdi, oz qolcbesinc sevinarok tonqal ba;rnda raqs etmcyc ba,sladr'
insan kiiiok miihcrrikini kaqf etdi, maghur Pzirleonlt ucaltdt' Se mirami-
da asma bafilarrnr yaratdr. O, buxar maglntnr ixtira etdi, ycrin [rstun-
den va altrnian scrnigin yollarr gokdi, gaylann iisttrndcn sahillori bilc;-
diren korpiilar saldr. Mikroskop, teleskop. gigayo qargr vaksin ixtira
etdi, nisbiiik nazeriyyesini yaratdr. Atom niivosinin sirrini oyrandi, kos-
mosu fath ctdi. Biittrn bunlart insan emak saycsindc yaratmtgdtt
Gozcllik saflamhqla, boden terbiyasinin osast olan gimnastika ile
srx ba$rdrr. D-uzgii n qarrat, elastik dari, czoleli b,den, diirnaf diSler,
qara g-ozlar gozcllik clametidir. Dtinyada on-yax$r dcrzi boden torbi-
-
yasidir, an yaxqr rcsszrm insan bsdanini formalaqdtran idnrandrr'
$agir<Jlsr dcrk cdirler ki, poeziya heyatrn oziidi.ir.
Poeziya bir kor-
psnin sal tcbesstmti, onun aydtn, biillur baxrqlan, gaqra-q gtilit;ii, ya-
qut dodaqlarr, a[ loppu; cllari va sevinoidir' Pocziya gozol bir qrzrn
yanaqlarrndakr qann iginda qlzrlgiilti andlran utancaq qlzalll. onun
ianiz-va scma qidcr sirli va manah olan qara gozlarindoki rriilayim
panltr, gozll. qiynar hissiyyat, onun canlt lormasrntn. b:rd ii aytlrnh!r-
irr. PoCziya bir garrcin qiivvot va iradasi, onun mardlif i vr ersrtr:(i,
sonsuz h:r1'at scvgisidir. Poeziya dirnyavi hsyalrn ddyiinrn n:bzi
onun iqr[r va gt-r ncgidir.
404
XX FOSiL
iqrisloi ronriye
20.1. iqtisadi tarbiyanin mahiyyati, mezmunu vc vazifalari
{iqtisadi biliklarin msnimsonilmasi, onlarrn sqidaya gevrilmosi, iqti-

sadi.ralckkiiritn formalagmasr prosesi iqtisadi taibiya adlanrr. iqtisadi
tcrbiye proscsinda moktcblilar geylerdcn qiiurlu suretdo istiladc Jtrncvi
oyrenir. ogyalara qaygrlr miinasibat baslcyirlar. iqtisadi terbiyc prose_
sinda mcktcbliler iqtisadiyyatrn en zcruri rnaselaicri ilo tanrg olurlar,
tosarriilatgr. sahibkar-kimi formalaqu.lar. Maktcbliler. iqtisaji rcrbiyc
proscsinde bcle bir haqiqati dar.k edirler ki, insanlar yernayi. geymcyi
vo digcr zeruri ya;;ayr; r,asitelarini hazrr gakilde tobiatian oi-,ifo..
in-
sanlar rjzlorini dolandrrrnaq, nesli artrrmaq trgiin maddi ncmetlcri
iste'hsa l..etmrlid irl:rr[ Bunun tigiin isc istehsahn texnologiyasrnr
brl_
nrak. rniicyl,cn pe;;a1,5 sahib olmaq lazun<irrl insanlar ekrn-aii. bigmeli,
taxth tomizlomali. iiyiitmali, unu yofurmair, bigirrneli va gorok olda
ctmalidir. Hcr giin nralazadan ahnan grirayin grirak voziyyeti ahnasr
iigiin nc qedcl zehrnct gckilmclidir. Bunun iigiin kcnd tascrrtilatr alct-
lorindon, magrnlardan istilade ctmak, uzun mtiddctli ontak scrf etmak
vacibdir. fFolklor ntirnunalari, ayn-ayn gorkemli gaxsiyyetlarin iqti_
-qoru
sadi torbiyayc dair llkirlari, badii osorlari, ekologiyanrn nmasrna
dair rnateriallar, amck, cmek adamlannrn hoyatrna dair matcrialliir,
tcbii sarvatlarin qorunmasr va s. iqtisadi tarbiyanin heyata kcgirilmc_
sina ssaslr zarniu l,aladrr./
istchsalln idaru olunnlasrnda, omak mahsuldarhlrnrn ytkscldihna_
sinda. rilkadc maddi nernotler bollufunun yar.adilmasrnda iqtisadi
tahsil vo terbiya miihiin.r rol oynayrr.
1
Iqtisadi tclbil onin bilinci komponcnrini gagirdlords iqtisadiyyatrn
csaslzrnna dair- biliklar tagkil cdir. Respublikamrzrn iqtisadiyyair isc
gor zengindir. Onun nefti, taxrlr, clarniri, pambrlr, ,roi_qn.".,
vc s. vlrdrr'. I ".r,,g,.
\iqrisu.ii t:rrbircnin ikirrci komponcnti qcna:rtcillik si..iurunul) \r
iqtisadi talokkiiriru lbrmalagd rrrlrrasrd r. iqiisadiyyatr inkigal-ctdiril-
r
maklo respublikamrz tiziintin asash maddi bazasrnr, qiyrnatli s.rn.atini,

vall'uta londunu yarada bilar.
I
405
\ iqtisadi tarbiyanin iigiincii komponenti iqtisadgr herakatlarin for-
maligdrntmasrdrr. Bu iso o demakdir ki, iqtisadiyyat haqqrndakr bi-
liklar, anlayrqtar, harakatler amali igla birlcgir\
liqtisatli terbiyanin dordiincti komponenti sahibkarltq ve trsirrti-
laiqrhq qabiliyyatlori ve bacartqlartntn formalagdtrtlmastdr r Bu isr o
demakdir ki, maktabli yeraltt ve yertisti.i servctlarin qedrini bilmcli,
meqalarin. qaylarrn, gollcrin. danizlarin tcmiz saxlanmastna qay!t gtis-
tarmslidir. \
\ iqtisadi tarbiyenin beqinci komponenti iqtisadi vcrdiglsrin forma-
laidurlmasrdrr. iqtisadi tarbiye moktablilerda adamlara xeyirxah vc
diqqotli olmaq, israfgrhf,a, israfgrhq edenlara qargr barrqmazhq kimi
key[iyyrtleri tarbiya edirl
1 i,ltisadi tcrbiycnin vazilelcri bunlardrr:
.'.1 L iqtisadi tarbiya kigik yaglanndan baqlayaraq ugaqlarda iqtisadi
toiekktriin sada iinsurlcrinin inkiqafrna zcmin yaratmaltdtr;

J 2. Mcktablileri iqtisadiyyatrn, iqtisadi hayatrn an zaruri hadisalsri
ila tanrg etmeli, onlarda iqtisadi taFokkiir vc qtiurun lormalagmastna
k<imok etmalidir;
r-r3. Aileda galirin ve gtxarrn hesaba altnmastnt, il iigiin ails biidcasi-
nin planlaqdrnlmasr vc istifadosini tiyretmali, xalq amlakrnr qorumalt,
amaklo manattn qcdrini bilmalidirlcr'
20.2. iqtisadi tarbiyanin yollarl va vasitelari
liqtisadi terbiyonin cn miihiim yollanndan biri dersdir' Miixtalil

fenlarin tadrisi prosesindo qagirdlar iqtisadiyyata dair anlayt;lart ma-
nimseyir, atalar stizlarini <iyrcnerkan xalqtmtzttl qcnaatcilliye dair fi-
kirlsri ila tanrq olurlar/<Kelilc va Dimne>de deyilirdi:
Dafidan hey gritiiriib deson ki' goxdur,

Bir da goracakscn da[ ozti Yoxdur.
Qsnact scrvctdir, dovlotdir. Alirnler 1':rlnrz bir gey - ehni tiyranma-

yc qena.t ctmcmryi zeruri saymtglar.
insan amayi, kamah ila yiiksalir. Bilikli adam insanrn afrr amayini
ixtira r':r keqflori ilo yt-rngiille;dirir. M.Fiizuli omayi, zshrnoti insan hc-
yartrnrn rra)'asr hcsab cdirdi. O. adamlarr qanaatcil olmafa gafrnr va
deyirdi ki, insant tlanaot ucaltdr[r halda, tamah, israfgrhq algaldrr,
406
mahv edir. Nizami deyirdi ki, tamahrn boynunu qanaat q rncr ile vur-
maq lazrmdrr.
| $agirdlsrin iqtisadi terbiyesindo biitiin fanlarin imkanlanndan isti-
lado olunur. I
Makteblorde hayata kegirilsn sinifdenkanar iqler tclim igini tamam_
.layrr' mekteblilarin terim prosesinda alde etmediklari iqtisadi biliklori
m<ih^kemlandirir, iqtisadi tarbiyeya dair melumatlanm zonginlagdirir.
Sinifdankenar tsdbirlarin bir qrupu gagirdlarda iqtisadi tefelkiirii, qo_
naetcil olmaq $iiurunu lormalagdrnrsa, ikinci qrup tedbirlar onlan Io_
sarriifatgr olmaq harakatlerine y<inaldir.l Mektablilordo iqtisadi tefek_
kiirii iqtisadi m<ivzularda oxunan meruze, miihazira, exlaqi sohbatlar,
gorkaml.i iqtisadgrlarla tagkil edilon gririiglar, konfranslar ve
s. forma-
lagdrrrr{Bela tedbirlardo makteblileiiqtiiadiyyatrn nszeri mesalelarini
<iyranirlar lkinci qrup todbirlerdo mesolan, disputlarda, ictimai_fay_
dah omokda igtirak etmek prosesinds onlarda iqtisadi ierbiyenin an
zaruri anlayrglarr tegakkiil taprr, maktablilarde qanaatgilik tar6iyesinin
sistemi yaranrr.
aq.a-1l1n sinifdankanar igler yalnrz onlarda iqtisadi
- pM.aktoblilerla
talatktirti, qsnaatgilik gi.iurunu formalaqdrrmaqla mehdudlagmrr, on_
larda,menavi eqidanin, vatandaghq borcu va dayanatinin, milii giiur
va
milli Iayaqatin, Valen torpagrna, xalqrna darin- mehabbetin foimalag_
masrna k<imek edir, makteblilorde hassashlr, xeyirxahh[r,
dostlulu,
drizltiyii ve dolruguluEu tarbiys edir, vatendlglq hissi veliinyanr va-
tandaq kimi g<irmak qabiliyyetini inkigaf erdirir.\
407
XXI FESiL
HUQUQToRBiYaSi
21.1. Hiiquq tarbiyasinin mahiyyati, meznrunu va v,ezifalari
Htiquq tarbiyasi hiiquqi bilikler va harakatlar vasitosile bciytit'cn

nasilda qanungulu[a riayat verdiglarini, hiiquqi tefekktirti forrnala;dr-
rrr. Hiiquq terbiyasi hiiquq normalanna aid bilik, bacanq va verdig-
lerin rranimsenilmesi prosesidir. Hiiquq tcrbiyasi qagirdlards bola bir
aqidani formalagdrnr ki, hiiquq qanunlannl pozan hcr bir kas, kimli-
yinden asrh olmayaraq, lazrmi cszasrnr almahdrr. Odalatli canriyystde
miinasibetlar (dostluq, qohurnluq va s.) deyil, her qeyi qanun hall edir.
Buna g6re do hiiququn baghca vazifasi camiyyatda mrivcud olan icti-
mai miinasibatlari qoruyub saxlamaqdan ibaratdir.
Tarixin biittin inkigaf merhalelarinde gorkomli qaxsiyyatlar vaten-
daqlarrn hiiquq normalartnln qorunmaslnt, hcmin normalann gaxsiy-
yetin cqidasine gevrilmalarini drine-dona qeyd etmiqlar. Hiiquq ter-
biyasinin mazmununa hiiquqi biliklcr, htrquq qanunlarr vc normalarr
daxildir. Bunlar har bir dovlatin asas qanunlannda riz aksini taprr.
Har bir olkeda qanungululun vaziyyoti mcktabde apanlan htiquq tcr-
biyosi va tahsilinden xcyli daracada asrhdrr. $agirdlarin hiiquq norma-
lannr ciyranmaleri, bu normalarr ornsli iqda yerins yetirmalori, hiiquq
telimi va tarbiyssinin vahdatda hayata keqirilmesina garait yaraclrr.
Hilquq tarbiyesi gagird gexsiyyatinin htiquqi baxrmdan formalagmasr.
onun hiiquqi gilur ve mcdaniyyatinin tepskkiil Lapmasr, daha rnohkem
cqidaya yiyelenmcsi prosesidir. Qanunlan bilmadan, onlara h<irmat
etmcden esl vetendaq olmaq miimkiin deyil. Buna giirc da Vetenin
miiqsddes qanunlan haqqrnda gagirdlero derin ve esash bilik vermak,
bacanq ve verdiqlcri lormalaqdrrmaq zeruridir.
Htquq tarbiycsinin vazilsleri bunlardrr:
I . $agirdlsrda mrivcud qanunvericiliya aid biliklor sistemini forma-
lagdrnr, onlara qanunlar hatlqrnda miisyyan biliklar verir.
2. $agirdlsrs qanunlarrn h:yata kegirilmasi va onlarrn icrasrna dair
bacarrq va vardiqleri aqtlal rr.
3. Hiiquqi torbiye gagirdlerde 6zlarinin hiiquq vs vozilelerini aydrn
dork etmasine qsrait yaradrr.
408
-1. Hiiqucl tarbiyasi qagirdlera adalatli olmafir oyradir.
Hamrnrn
qanun qargrsrnd:r barabar hiiquqlu oldulunu temin edir. Odalet uS_
runda miihariza. oxlaqi fazilet uErunda miibarizedir. N.Tusi deyirii
ki. l.rzilatdo cdalerdan gsraflisi yoxdur.
.5 Hiiquq l?fbryrsi qagirdlcri aila, hiiquq, nigah haqqrnda qanun-
qulula dair
_biliklarla tanrq ed.ir,_.onlarr oil, hryir,nu haz,rlayrr. Meq_
hur alman filosolu Nitqe deyirdi ki. aile omii;liik scihbat etmevi ba_
earmaqdrr.
21.2. Hiiquq terbiyasinin yol ve vasitalari
_ $agirdlerin htiquq tarbiyasi hem tolim prosesinda, hem de dcrsden_

kenar tedbirlordc heyata kegirilir. $agirdlar birinci sinifdan bagla_
yaraq darsliklarda verilmig tadris materiallannrn k<imoyi
ila ictimai
bilgc yagayrq qaydalan ila, hiiquq normalan ile tanrq oluilar. Konkret
talirn materiallarr bciyirklarc h6rmct, dolma yurda mehabbat, miiha_
ribayc, diiqmanlsra nifret kimi keyfiyyetlari tcrbiye edir. ibtidai
sinil._
lar ii9-iin darsliklerda verilmig materiallar gagirdlaidc ictimai
va xiisusi
miilkiyysta qaygr, demokratik, birga yagiyrg qaydalanna hrirmot.
yiiksck sxlaqi keyfiyyctlarin tagakkiil tup.u.ino 'g,,_
i".oit yoroJ,-
girdlar siniftlan-sin ils kegdikca d<;vlor. hiiquq. q:rnun, qanungui.rq.
birgo yagayrq qaydalan va s. kimi anlayiglinn mahiyyatini
derk
edirlor. $agir.dlcrin hiiquq tehsili va rorbiyaiinds <Azcrbaycan
dovi;ri
va hi.iququnun asaslan> lanni mi.ihtirn iol oynayrr. Bu qanunlarda
Azarbaycan xalqrnrn msnafeyi ifado olunur.
eanunlann pozulmas;
cemiyyctin iizvri olan adamlara rniieyyon ziyan vurur. Buna gcira
dc
miiayyan. olunmuE davranrg normalarrna, qanunlara cmel
edilmasi
hamrnrn borcudur.
Odabiyyat
^ baxrmdandorslerinin
Bu
hiiquq terbiyosrnda b6yiik imkanlan vardrr.
<Mehman>, <Osrimizin Soyavugu>, <6lijm h<rkrntj>,
<Qatl giinii> va digcr ascrler daha gox soiiyyevidir. yunan
lllosofu
Solon deyirdi ki. qanunlar va qcrarlar n" qra.. gox ncsr olunarsa,
o[ru va quldur bir o qcdar 9ox olar. eanunlir hdrimgck toruna bcu_
zeyir',.zcifler onda dolaqrb qahr, giicltilor isa qrnb qurtanr.
Siseri)n
deyirdi. ki, qanunlar n6qsanlan islih etmeli, x"yi.xahi,q yaratmalrtirr.
Qanunlar qiiwetli olmalanna gdre exlaqa boriludur. (ianunlar hamr
ila eyni sasls danrqrr. Qanunun mahiyysti insansevorlikiir. Dcjvlat
iki
409
halda: gtinahkarr cazalandrrmayanda, giinahsrza caza y erertda zail'-
layib mahv olur.
$agirdlarin telim prosesinde alde etdiklari hiiquqi bilik va bacanq-
lan sinifdenkanar tedbirler prosesinda daha da zanginlaqdirilir ve tek-
millagir. Bu meqsedle hiiquqi meseleya dair sohbet" miihazire, disput,
kinofilmlerin ve bsdii asarlerin miizakirosi, hiiquq biliklori lektoriyasr
va s. tadbirlardan istifada olunur.
ibtidai siniflarde bdytye, canh alems, emeye hormet, tabiata qay[r
hiiquq terbiyasinin ilk riigeymlerini tegkil edirse, sonrakr siniflarde
hiiquq tarbiyasinin mazmunu xeyli geniglanir. Mektablilar iigiin <Hii-
quq tabieti qoruyur)), <Senin hiiquqlarrn>, <Qanun pozfunlu!u
nadinclikdan qidalanro ve s. mcivzularda ibtidai sinif qagirdlari ila
scihbatler apanlrr, htiquq iggilari ila gciriiglar kegirilir. Bele scihbot ve
g<iriiqlar tadrican geniglendirilir. Yuxarr sinif qagirdlari iigtin <Ganc
hiiquqgiinaslar>, <16 yaghlar>, <Polisin genc dostlan>r va s. klublar
togkil cdilir. Bele klublarda gagirdler yalnrz hiiquq qanunlarrnr <iyran-
makle kifayetlenmir, hiiquq qanunlarrnr axlaq normalan ila miiqayisa
edir, ictimai reyin gtciine inanrr, birge yagayrg qaydalannrn pozulma-
srna qar$r barrgmaz olmafr <iyronirler. <16 yaqhlao klubunda qagird-
larla vatendaghlrnr tesdiq eden sonadin - gexsiyyet veraqasinin veril-
masi haqqrnda miixtalif tadbirler, srihbotler, maruzolar, konfranslar
ve s. kegirilir.
410
III BOLMO
I'EDAQOJi FEALiYYATiN OSAS iSTiQAMOTLARi
XXII FASiL
M(lor.LiMiN pEDAeoJi FoAl,iyyorDo yERi
22.l. I'cdaqoji pcacnin yaranmasr
insan cornivt,atinin ilk rnarholcsi ibtidai icma qurulugu ohnugdur.
Bu dcivrdc insanlar on gox tebietin hazrr mahsullanndan istilada edir-
dilor. Hcla arnek biilgirsii yaranmamrqdr. I)<iyi)klar de, uSaqlar da
mirxtolil' qida crzarllilrnrn alda cdilmasinde i;lirak edirdilar. Biitiin
bunlar;'a;arnaq tigtin n.rtibarize idi. Uqaqlar lap kigik yaglanndan qi-
da rnshsullarrnrn toplanmasrnda i:;tirak edir, mlrxtalif bilikl:ra yiya-
lcnrnayi ciyr-anildilor'. Omak alctlorir.rin tekrnillcqdirilmcsi daha gox
qida nTehsuhr clda ctmcya sabob olurdu. Bu iso qabilenin xestc ve yaglr
Lrzr4arini qida rnahsullarrnrn toplanmasrndan azad edirdi. Onlar odu
qoruyur va uSaqlarra baxrrdrlar. Daha sonralar arnak alatlclinin qiiur-
lu ;ekildc hazrrlanmasr cr:rak bacrrrlr vc verdiglarini ganc ncsla gatdrra
bilcn m[rtcxcssislarc chtiyac yaradrldr. Qabila baggrlalr cn alrlh vc
rnlrdrik adanrlar sayrhr va onlzrnn zcngin tecriibalari oyrcnilirdi. Tex-
minen onlar miiallirnin i;ini icla cdir. ugaqlarrn tarbiyasi ila rnaqgul
olurdnlar. C)nlar uqaqlalzr ham bilik verir, harn da riz tccltibclerini
tiyladirdrlor. llelelikla. tcrbiya insanrn lealiyyot sahasine gcvrildi. Bu-
na gdre do pcdaqoji pc;cnin yaranrnasrnrn obycktiv csaslan var. Genc
nrsil ya;h ncslin alclo ctdiyi bilik vc tacrtiboya yiyalenmoscydi, ne cs-
miyl,ct rniivcud olardr. nc da inki;af edordi. Bcla ohnzrsaydr, ganc
nrsil hcr';cyi 1'enidcn baqlayar:. ccrniyyat ycrindc sayardr, (heyvanlal
almrinclo olclugu kimi) clm inki;iaf e tmazdi. Ona grire an qadirn dov-
hthr-clr $urncr-do. Misir-dc, Babilistanda. Yunanrstanda mtiellimlik
pcsosi varrnrr. Pcd.rcltryi pcga yalandrgr vaxtdan mtiallirn osirsen tcr-
Irir r e tmrk r':rzihsrni l,clinc 1'etirrncyc baglamrgdrr. Mticllim tcrbiya-
gir.lir. Lrnrrn vrtrnda;lrcl. insanhq bolcu budur.
C'enril,yrtin miixtclif inkigaI mcrhclolar:indo mcktebin qitr$rslna qo-
r Lrlan vrzilrlor- dayi;;rnir;dir. Mi-rellirn hem torbiyc etmig, hcrn dc oyrat-
nrr;clir 'l rrbiye etrncdan talim etrnak de ohnaz. Talim vermoden da
trr bi1:r e trn:rk ohraz. lJuna goro da biitrin d<ivrlarin biititn xalqlarrnrn
nrti[cr':rc111i llkirli rniitclckkirlari talim va tcrbiyani heg vaxt bir-birina
qar$r qoyrnamrplar. llnnunla belc onlar mliollimo an gox torbiyogi
kiLri ya na;mr,slar.
4lt
Gorkemli miicllimlar btitiin xalqlarda, biltiin zamanlarda olmu;-
lar. Bele ki, ginliler an btiyirk rni.iellim Konlutsini sayrrlar. Bir afsanc-
de onun qagirdlari ilc qeribc bir sohbatindon behs edilir. $agircl miicl-
lirnindan sorugur: miiellim, bu tilka genigdir va ohalisi dc Aox srxdtr.
Onun nayi gatmrr'l Mi.iollim cavab verir: onu zcnginlcAdirin. $agird:
olkamiz onsuz da zangindir. Onu na ila zanginlagdirmck olar'l <Ona
tehsil vcrin, onda daha gox zenginlaEacakclir> - dcyc mtirllirn cavab
verir. Bu hsqiqatcn beladir. Miiallim xalqa tohsil vctir, gcnc nasli tcr-
biys vc tehsills silahlandrnr.
Tarixboyu boqeriyyetin boyiik zcka sahiblari rniiellirnc, onun laya-
qctina, rnsnsvi kcyfiyyatlclinc yiiksak qiymat vern.ri;, miiallirni yaqL
nesilla gonc nasil arastnda vasitegi. haqiqat ulrunda miibariza cdcn.
insanlarrn miiqaddas idcyalannrn hoyatda reallagdtrrcrsr hesab ctmig-
ler. Mt-rcllim kegmi;la galecak arastnda canh bir alaqolsndiricidir.
Miiallim talim prosesindc kcgmiglo gcleceyi bir-birino qayr.raq ctlarak
ganc nosle bu giiniin en zaruri problcmlarini oyredir. Mtiallim st)zi-rn-
do bir elm, elmi oyrcdan anlayrgr da vardrr. Miiallimin zahircn gox
sada, bczsn hatta tokrar kimi gcirtinan igi tarixin cn boyi-rk i;larindon
biridir. Buna gorc do bciyiik yunan ltlosofu Platon clcyirdi ki, vali-
deynlarim mani g6ydon ycrc endirmiglcrsa, miiallirnim meni yerdan
goylerc qaldrrmrqdrr. Fateh isgendcr isa belc demiqdi: validcynlcrim
mani bu lani dtinyaya getirmiglersc, miiallimim mcnc obcdiyyat bexg
ctmigdir. Y.A.Komcnski isc miicllimi giineSc bcnzctmig, onu mcmar-
la, balbanla miiqayisa etmigdir. Fatch Omir Tcymur oztniin muel-
liminin ayaqlan tcrefdc dcfn olunmastnr vcsiyyet etmipdir. Miiollirn
insanlann diigiince gtra[tnt yandtrmtg, onlart ccrniyyctin faydah
insanlarr saviyyasinc, humanistlik zirvasino ucalttntgdtr. Buna gcira ds
boyiik Azerbaycan alimi, bir 9ox clmi kaqflari ila Avropa zrlimlcrini
bir negc ssr qabaqlamrq, onlara yol gostcrmiE N.Tusi mtrellimlik peEs-
sini insanr kamilliyo aparan an humanist pego hesab ctmipdir. Boytik
maarifgi, istedadh miiellirn, metodist S.M.Qanizade yazrrdr ki. miral-
lim alindc elmin qiidretli grraltnt tutaraq, korpelar ncslinin oclalet
yolunu igrqlandlrlr, onun aqlina bilik nuru scpir, qclbinde iso on nscib
keyfiyyctlcrin inkigaf etmcsino qarait yaradrr.
Goriindiiyii kimi, ccmiyyetda tjzliniin xiisusi ycri vc boytik rolu
olan miiellim gox mssuliyyetli va gerslli vazifclari ycrine yetirir'. Dars
demak vc torbiye etmek bciyiik sevinc ve qarafdir. Bu gotin, lakin 9ox
qcrafli bir iqin mi-rcllimlcre etibar edilmosi ila har bir miiollim lcxr cdir.
insanlarr igrqh, parlaq heyat tgiin terbiyslcndirmak, cemiyycttmiz
412
uqi.ln loyaqetli, mard, casur vatenda$ ycti$dirnrik miirllirn iigiin boyiik
ro;;baxtlikdir. Boytlk alman diplontatr llisntalk dcyirdi: o xaiq xo$-
bextdir ki, onun yax$l miiallirni var..
Miicllim $exsiyyati qeyri-adi pedaqoji (telim-terbiyc) nirmuncsidir.
Mtiellim ciz hereketi, srizii, geyimi, adamlara miinasibcti ila qagirdlari
harn oyredir, tahsillandirir, ham dc terbiyc edir. Buna gcira da Milli
Qahramanlardan birine tuncdan tokiihniig heykalin qoyulacafrnr
bildirandc, o, tareddtid etmeden demigdi: tunc heykali mcne yox,
hcyatul mcnaslnr va gcizolliyini mana oyrotmig miiallima qoysunlai.
Miiollim ciz gexsi niimunasi ile gagirdlare gox giiclii tesir cde bilir.
Bcla mi:ellimlar hamiqa adalatli olur, gagirdlarin cavablarrnr obyektiv
qiyrnatlendirir, her bir mekteblinin ferdi-psixoloji xr.isusiyyetlarini na_
zarc alrr. $agirdlerin gaxsi layaqctina, onlann heysiyyatrna hcirmct
cclcn, dcrslarinda $on, tobassiimlii olan miiellim gagirdlare gox ciddi
tcsir gostcrir. Bclc mtiellimlor pagirdlarin qalbindo hamigalik iz bura-
xrr', onlarrn ideahna gevrilirlar.
22.2. Miiallim amayinin xiisusiyyatleri
Miiollirn cm:rl inin cizilnomaxsus xiisusiyystlori vardrr. Be la ki, gair

omeyinin ncliccsini yaratdrgr esorlcrinde, ressam grizcl tablolannda,
memar yaragrqh, gozcl binalarda, hekim salaldrb hsl,ata qaytardrlr
insanlarda, mi.rhandis yaratdrEl miixtalif maqrnlarda, fahla diizaltdiyi
aletlerda, kandli becardiyi taxrl zarnilorindc gdriirse, miiellinr yetiqdir-
diyi, terbiye verib mtixtslif amek sahslerina gonderdiyi ganc nesildc
gortir. Mtiollim errayinin ycgane gristericisi onun yetigdirdiyi gagird-
lerdir. Miiellim ciz peqasindan geraf duyur, iftixar hissi kegirir. pega
qarafi vo lcyaqsti pedaqoji prosesdo miihirm rol oynayrr.
$oref gsxsiy-
1'ctin xidmstinin comiyyat t6rcfindon baysnilib qebul edilmasidir.
Miiallimin pedaqoji aloti tolobelorin ona hcirmatidir.
Miiellim ehn alominda gcnc ncslin birinci balcdgisidir. O, hemin
alornin sirlorini gagirdlorin qargrsrnda agrb gcisterir, darslerinda onlarr
biliyin tiikenmaz manbolerinc dolru aparrr. Mirallirn Sagirdlarde ax-
talrcrhq likri oyadrr, onlarda elma. elmi tcdqiqat iglerina mahabbct
lorrnalaqdrnr.
Muallirn omcyinde qariba bir cazlbe var. Bszen els olur ki. miiel-
lirnlar otalrnda dersin baglanmasr iigiin zangi gdzlayon miiellim riziin_
tlr bir narahathq, yorlunluq hiss edir. Bundan hatta milollimin
413
hamkarlarr da narahat hissler kegirir. Zang vurulur, mticllim sinilc
daxil olur, her gey unudulur, o, sanki cavanlaqrr, boyiik hevos ve ehti-
rasla dersini baqa vurur. Mtiallimlar otaErna daxil olanda hamkarlal
onu gox giimrah, giilariiz giiriirlar. Bu nadir? Mocilzadirmi'? Xeyr,
mciciize deyil, sadeca olaraq miiallimin genclarla tizlegmcsi, onlarla
iiz-iize dayanrb iinsiyyetde olmasldlr. Miicllim oz peqcsindcn, oz iqin-
den z6vq almahdrr. Genclcrlo iqleyan miiallimin saglart afiarsa da,
qalben o, cavan olur. Miiallim gagirdlarinda oziintin takrartnr gtirdii-
yii iigiin galacaye boyiik iimidlerla baxrr,
Miiallim amayi masuliyyctli bir iqdir. Miiallim galccak aile baggrsr,
Vatsn iig[n miidahagi, cemiyyot ttgiln vctandaq yetigdirir. Mi]allimin
yeri ve rolu bdyiikdiir. Miiallim riziiniin menevi tomizliyi, zongin bili-
yi, igde yaradrcr laaliyyeti ilo hemiqc diqqat mcrkezindo durur. Astro-
noma teleskop, laboratoriya iggisina mikroskop laztm oldulu kimi,
mtallimc de yaradrcrhq, axtartctltq, yenilikgilik dr.-rgiiirccsi lazrmdtr.
Bele olduqda miicllim elmlc tedris etdiyi fanni bir-birine qaynaq eds
bilir.
Miiallimlik pegasinin bir xtisusiyyati de odur ki, onun fealiyyat
obyekti gox dinamik olan uqaqlardrr. qagirdlardir, heg vaxt bir-birla-
rini takrar otmeyen, <izlerinin psixoloji alomi olan fcrdlerdir. Her nov
amak faaliyystinda iralini gormak. deqiq hesablamalar aparmaq za-
ruridir. Bela gorma, hesablama milallimin cmayinda da olmaltdtr.
Lakin miiollimin meq[ul oldulu tclim-torbiyo sahcsi o qader miirak-
kab va ziddiyyotlidir ki, ba;qa peqa sahiblerinden ferqli olaraq natica-
da na oldc edilacayini cwelccdan bilmek gatindir.
Miiellimlik peqasinin bagqa bir xiisusiyyati odur ki, miicllim cmeyi-
ni normativlaqdirmck olmut. Milellirn amoyini aysberqle mtiqayisa
edirler. Aysberqin gcirtinan va 96rtinmcysn torofi var. Mirallim omcyi-
nin gririinan tcreh derslerdir. O, her giin 2-3, bazan ds 4 saat dcrs tle-
yir, yanlarr yoxlayrr, gagirdlorle miiayyan tadbirlcri hayata kcgirir.
Miiellim cmeyinin gorttntrcyen tsrelt onun axgamlar darslara haztr-
lagmasr, icrnal, giindolik yazmasl. yazr iglarini yoxlamasrdrr. Bagqa
sozla, riz uzarincia iglcmesi, oz biliyini, bacart[tnt takmillaEdirmasidir.
Artrq zaman taleb edir ki, miiallimin hormetini qaldrrmaq, onu
cemiyyatin leyaqctli, bir nomroli ziyahsr etmak, xtsusi ehtiramla, qay-
!r ile ona yana$maq vacibdir. Miiallimo ytksak smek haqqr verilmoli
vo ondan ytiksek mezmunlu ig telab olunmahdlr. Uzun miidclrt pe-
daqoji sahede gahqan miiellimlor taltif edilmalidirler. Onlann lcqliid-
leri artrrrlmahdrr. Miiollim heg kimdan astlt olmamahdtr. MiLrllirn
41,4
heg kimin yanrnda nayinsa hesabrna (hadiyyaya grirami, pula griremi,
kimdensa tomennaya griremi ve s.) g<iz[ kcilgali olmamihdrr. Gdzti
k<ilgali olmaq <<iltima baraberdir>. Miiollima heg kim tazyiq etmama_
lidir. Yazrgrlanmrz miiallime miinasibetlarini deyigmali, Nizaminin,
S.M.Qenizadanin, A.Sohhetin, S.Rahimovun yaratdr[r miiallim ob-
razlan kimi yeni miiellim obrazlarr yaratmahdrlar.
Bagariyyatin ictimai inkigaf tarixi siibut edir ki, miiollim ideal ol_
mahdrr. Qiinki mi.iallimin istehsal etdiyi mahsulu insandrr. Ziyah
vetandagdtr. Vetanin taleyi onun vetandaglannrn Ieyaqetind"r, q"y.r-
tinden asrhdrr.
22.3. PedaQoji fealiyyatin niivleri ve strukturu.

Pedaqoji faaliyyatin mahiyyati
Pedaqoji faaliyyet telim zamanr, ysni tehsilverme ve torbiyeetme

zaman mcivcud olub, bageriyyetin tarix boyu toplamrg oldu$u hayat
tacriibesi va medeniyyatin yagh nesil tarafinden genc nesla ugrlunrnir,,
onlarrn fezil gaxsiyyet kimi inkigafrnrn ahengdar heyata kegirilmasina
y<inaldilmig sosial fealiyyatin xiisusi formasrdrr.
$iibhasiz ki, bu fealiyyet tarixon hamigs sosial telabatrn asas for_
masr kimi mcivcud olmuq, elm, texnika ve madeniyyet inkigaf etdikca
pedaqoji fealiyyet da elmi baxrmdan, yiiksak ehemiyyat kesb etmigdir.
Pedaqoji faaliyyati yalnz miiallimler deyil, eyni zamatda valideynlor,
ictimai tagkilatlar, idara ve miisssisalsrin rahberleri, hamginin kiitlavi
inlormasiya vasitelari de heyata kegirirler. Pedaqoji fealiyyet ele pega-
kar, ele iimumpedaqoji faaliyyotdir ki, onu istar-istemaz hai bir
adam, hatta ciziiniitshsil ve riziiniitarbiye ila megsul olmaqla da yerino
yetiror. Pe$ekar fealiyyet kimi pedaqoji fsaliyyetin hsyata kegiiildiyi
6sas yer xiisusi tagkil olunmug tahsil miiassiseloridir (mektabeqedsr
tahsil miiassisalari, maktablor, texniki peEe mektablari, texniki pEa
kolleclari, liseyler, orta ixtisas ve ali maktabler, ixtisasartrrma va yini-
denhaarlanma tahsil miiassisalari).
Pedaqoji fealiyystin meqsadi tarixin derinliklerinden gelen vs inki-
$af etmi$ iimumbegari deyarlarle gexsiyyatin ahangdar terbiye olun-
masrnr heyata kegirmakdir. Bu [mumi strateji meqseda tolimin miix-
tolif formalanndan istifade etmokla nail olunur.
415
Pedaqoji faaliyyat tarixi hadisedir. O, sosial inki;alin qantrn.rLr\-
funlu[udur. Pedaqoji faaliyyetin maqsadi tarix boyu insantn rthang-
dar inkigahnr hayata kegirmakdan ibarat olmug, mtiasir zauranemiz-
da ds, gelecakda da bu miihiim vazifoni yerinc yctirmskdan ibarat
olacaqdrr. Ona bir tarafdan miixtelif sosial va etnik qurumlar-rn ma-
raq vj meyllsri, digar tarafden konkret gaxsin sosial talebatr vo arzu-
larr daxildir.
Pedaqoji fealiyyetin hayata kegirilmasinin esas obyektlarini tarbi-
yevi miihi[ (aila vi mektab), gagirdlarin fealiyyati, mtsllim kollektivi
va gagirdlarin fsrdi xiisusiyystlari tagkil edir' Pedaqoji faaliyptin
hayati kegirilmasi msqsadi terbiyavi miihitin yaradrlmasr, qagirdlorin
loaliyyatinin teqkili, miiallim kollektivinin maqsedy<inl[ lcaliyy"atin-
dan,'iaxsiyyatin intellektual inkiqaf ila bafh olan mesalelerin hellin-
dsn ibaratdir.
Pedaqoji lealiyyetin dztnemsxsus n<ivlari vardrr' Buraya rn[ellim
smayinin, miiallimin camiyyet terelinden irali siiriilsn meqsedhri vo
pedaqoji fealiyyst sistemini neca qavramasl ve.hoyata kegirmasini'
lonti"i qe.aitisn asrh olaraq <iz fealilyetinin vazife, forma ve metod-
Iarrnrn ai<tualh$nt nece dark etmosini pedaqoji-psixoloji qanunauy-
[unluqlan daxildir. Pedaqoji fealiyyatin strukturunda
a9a!rdakr
cehetleri aid etmak olar:
1. Pedaqoji lsaliyyatin motivleri - insanr yetigdirorken ictimai
tala-
batr nazere almaq vacibdir;
2. Pedaqoji fsiliyyatin maqsadi - cemiyyetin galacsk iizvlarinin tar-
biyasidir;
3. Pedaqoji fealiyyetin predmeti <iziinomaxsus xiisusiyyato ma-
likdir. Burida asas cohat ondan ibaratdir ki, uqaq oz fsaliyyatinin
hem obyekti, ham ds subYektidir;
4. Ivtiiayyen ig ve amoliyyatlartn mecmusundan ibaret olan faaliy-
yetin <izii oytt-uy., oyradici, inkiqafedici vc tcrbiyalendirici iq va omc-
liyyatlardrr;
"5. Pedaqoji faaliyystin vasitaleri - maktabdo tolimin mszmunu'
formast va metodlandtr;
6. Pedaqoji fsaliyyatin geraiti - cemilyetin boytimakds olan gsnc
naslin tarbiyesina qaylrsr, maktabin maddi cahatden techiz olunmasr'
mektobin pedaqoji kollektivindeki birlik, mektabe lazrmi seviyyotl:r
rehberlik e tmakdir;
7. Pedaqoji fealiyyetin noticesi - $agird $exsiyyetinin alamot vo
keyfi yysttarinin formalagmastdtr'
4t6
Bunlann har biri pedaqoji loaliyl,atin scrnslcliliyi iigiin rsts amil
rolunu oynayrr. Mehz buna g<irs do onlarrn hcr biri pedaqoji laalil,ya-
tin tclcbl:rine uygun scviyvedo olmalrdrr.
Qar;lda duran konkret vazifalordan (funksiyala rdan) asrh olaraq
pedaqoji laaliyyetin miixtalif ncivlcri vardrr. Buraya dyretl]1.. tor-
biycctrno, te;kilalgrhq, ciziiniitahsil laaliyyatini va s. daxil etmck olar,
Pedaqoji laaliyyotin ncivlari iimumi struktura malikdir.
Pcdaq<-rji lealiyyat zam:im mtiallim bir deyil. bir nega maqsatl va va-
ziloni yerina yetirir. Hamin maqsedlarr bele tasnif etmok olar: a) ca-
mi1'1ctin sosial silaripindan dogan iimumi ilkin maqsadlar; b) (alim
l'onninin riisusil,yctlarindcn irali gelsn maqsadlar: v) sinfin konkret
tcrkibi ilc ba!h olan operativ pedaqoji maqsodlar.
Pcdaqoji lealiyl'atin maqsed vc vczifelari $agirdlerin psixi inkigafi-
nrn miixtclif crhctlarini (oyradici, inkipafetdirici) ehata edir. Hcmin
meqsad va vazifalsrin baqhca xiisusiyyatlari onun yaradrct xarakter
dagrmasrdrr. Ona gore dc mijallim fcaliyyotinin semarali olmasr, onun
qiyrncti irq rniihtim gos(arici ila miicyyan eclilir: ;agirdlera verdiyi da-
rin bilik, amo):r vr \ratcnc mahobbatin tarbiyo edilmasi, menavi pak-
hq, tilvilik
Mtiallirnin pcdaqoji lcalil,yotinin strukturuna qagirdlera rrsir et-
maklc balh olan vasitalari segrnek vc tatbiq ctrnsk de daxildir. Bu ma-
teriallarr garti olaraq lig qrupa bolmck olar: L Mircllim tcrefindan to-
lim rnatcriahnrn mczmununun segilrr-rasi vc iglanrncsi (nayi riyratrmk);
2. $agirdlarin imkanlannrn rnlra1'yonlagd irilmrsi vc onlarrn pcdaqoji-
psixoloji inki:;al'rnrn vcni s:rvir'1:rsinin Ial ihrl:r:;dirilmssi (kimi oyrct-
mak); 3. $agircllcr:r tasir gilstcren rtrctodlarrn vc tegkilati tadbir formh-
lzrnnur segihnasi vr tatt-.it1i (necc iil r'rtmak). Birinci halda mLrallim bir
,
ixtisasgr kirni, ikinci halda tliaqnosrik. iiqiincti halda tadqiqatgr kirni
;r-xr; edir.
Miicllirnin pcdaqoji lcalil,yatinin bir cchcti da onun <iz anrayini
tohlil etrnasi. derk etmcsi. qi,vmatlcnclirmasi t.o tsshih etmasindan iba-
retdir. Bu cahat mirallim trrollnden dz laaliyyatinin gedigi va nericasini
o1'rcnrnayi, scrl olunan vaxtrn vc giiciin xronometrajrnr aparmafr,
tacrubani t'imumilegdirmeyi, pego takmillc;rnosinin planrnr tertib et-
mali va hoyata kegirmey'i ahate edir. Mirallimin bu ci.ir faaliyyetinin
umurni xtsusiyyati ondan ibaratdir ki, o, oziina, <iz foaliyyetine dofru
yonalmig, ona miiraciat etmi$ olur, pedaqoji refleksiya bag verir, ciz
fealiyyatinin ssviyyesini onun neticasi asasrnda oyretmayc yoneldir.
417
Pedaqoji fealiyyetin strukturuna hemin faaliyyatin komponentlori
de daxikiii. N,liiailimin pedaqoji l'aaliyyeti rnoktabda baq verir, mckta-
bin qargtstnda duran iimumi vczifslerdan iroli gelir' Mtiasir dovrda
mektabin on miihiim vsziiesi isa genc nasle elmlarin osaslarl haqqrnda
darin va m<ihkam bitikler vermak, hamin biliklari tecriibcda tatbiq et-
mak vardiqlori ve bacartqlart aqrlamaqdan ibarstdir'
Miiallimin pedaqoji ioaliyyoti zamant oz vozifalerini miivcffeqiy-
yetla yerine yitirmasi onun <iz igins yaradrc-r miinasibetindan asrh
otr.. i4ii*t"tif lenn mirallimlcrinin pedaqoji faaliyyatinin lchlilindan
aydrn olur ki, bu lealiyyat bir-biri ita srx balh olan komponentlardan
ibaratdir. Homin komponentlcrin hayata kegirilmesi qagirdlarin tcrbi-
yasini, onlarda goxsiyyetin lormalaqmastnr tamin edir' Pedaqoji kom-
ponentlare konstruktiv, komtnunikativ, taqkilatqrhq, todqiqatqrhq'
qnostik daxildir.
Konstruktiv komponent talim prosesinda qagirdlerin tsrbiye olun-
masr va sallamhlrnrn planlaqdrnlmasrnr talab edir' Bura cari .ve
pers-
pektiv planlagdrrma daxildir (ders' miixtolif tsdbirlsr va s ) lggiizar,
isortrbaji miiallimlar konstruktiv loaliyyct prosesindo qagirdlerin id-
mana olan meyl ve mara[rnr nazare almaqla, onlarr layiholcadirmokla
yanagr, hom tedris-torbiye iginin mazmununa vs hem da ozlarinin i;;
verirlcr' Konstruk-
-etodia.tn,n planlaqdrrrhnasrna xiisusi aharniyyst
tiv komponent konstruktiv-planlaEdtrma adlantr' Bu- komponctit
maktebda tclim prosesinin, morholalarinin iller iizro planlaqdrrmalr vo
tagkil etmeyi nezerdo tutur. Konstruktiv komponent mirollimin tsdris
etdiyi fenn vo yerine yetirdiyi terbiyagilik vozifcsi ile bafih olaraq telim
proiesini mcqsadyonalmig gakitda layiheloqdinnekdan ibaratdir'
Konstruktiv komponent o demskdir ki, miallim gagird gaxsiyycti- s
nin inkiqaf layihcsini cza bilir, onun qexsiyyctina hcirmet edir vs tclim
materiallarrnt qagirdin bilik vc yaq xiisusiyyetlerine uy[un gckildc qu-
ra bilir. Bununla da hsr bir miiellim oz gagirdlsrinin fardi keyfiyyet-
lerini oyrcnmsya nail olur.
Kommunikativ komponent mirollimin gagirdlarla somirni, mehriban
rrfrnasibatlcrinde tazahtrr edir. Kommur, ikativ komponent miiellim:r
pedaqoji taktdan istilada etrnoyc, gagirdlarin sevinc ve kaclarine, hcy:r-
canlanna emosional yanagmaslna imkan verir. Bu komponcnttl:rn
miiottimin diizgiin vs yaradtct istifada etmesi istar talirn, istorsc tlc
tcrbiya sahasindcki biitiin pedaqoji masalaleri ssmareli qckilda hall ct-
mok imkanr verir. Bela olduqda mtiallim tadris etdiyi elnrin esaslarrnr
oyrede bilir, ;;agirdlarin maraq ve ehtiyaclannt odsyir, rcal geraitdorr
418
asrh olaraq talim va tarbiya metodlarrndan semerali qakilda istifade et-
meyi bacanr. Kommunikativ komponent sayesinda mtallim sinifla ve
ayn-ayn gagirdlerla, ay:r.-ay n miiallimlerla, biitiin miiallim kollektivi
ila, maktab rohbarlari ilo, gagirdlarin valideynlari ile tez va asanhqla
iggiizar elaqa yaratma!r bacanr. Kommunikativ komponent mesela_
nin operativ hellina imkan verir. Bu isa <iz nrjvbesinda, dcivlat tapgrn_
!rnr icra etmckde, intellektual faaliyyatda, tap$lnlan igda, iinsiyyatin
tamin edilmasindo <iz ifadasini taprr.
Kommunikativ komponent gagirdler arasrnda, hemginin qagirdlor-
.lo. m-tiallimlar
arasrnda qargrhqt elaqalori va miinasibatlari diizgiin in_
kigaf etdirmak vs qiymetlsndirmek demakdir. Kommunikativ kom_
ponent har bir gagirdin miiallima, <iz yoldaqlanna nece miinasibet
bcsladiyini, qagirdlar arasrnda yoldaghq vo dostluq, qargrhqh yardrm
mrinasibetlarinin neca inkigaf eldiyini, neco formalaqdrfrnr- a;-kar e1_
mayc gerait yaradrr.
Kommunikativ komponent telim prosesinda ve darsdankanar tad_
birler zamanr gagirdlardo diizgtin elmi diinyag6ri.igiiniin lormalagma_
srnr, ideya-siyasi, vatanparverlik, exlaqi, estetik terbiya vozifete;inin
ycrine yetirilmasini tamin edir. Bu komponentin heyati kegirilmesi de
mtiallimdan zeruri pedaqoji bacarrq va vsrdiqlara yiyalanmeyi telab
cdir. Bunlardan darsde va dersdenkanar tedbirlor zaminr tedrii edilen
lannin imkanlanndan tarbiyevi meqsadlor iigiin istifads edo bilmak
bacanfrnr, prinsipialhq, feal axlaqi mrivqe tsrbiye etmak bacanlrnr,
gagirdlarin olaraq pege segmalari va ilkin pege hazrrhlr ii-gtin
_giiurlu
gorait yarada bilmak bacanfirnr va s. gostarmak olai.
Taqkilatgrhq komponenti moktoblilarin bu ve ya bagqa bir fsnne,
idmana maraqlannr nozare ahb, onlann heyatlannr diizgiin, romantik
togkil
_etmakde 6ztinii g6sterir. Tagkilatgrhq
_ miixtolil tagkilatlarla
alaqedar olan meselalarin hellini operativ suretda hayata Legirmeyi
tclab edir, Bu mcsalalera melumatr dinleyicilera gatdrrmaq, gagird-
lorin mrixtalif lcalivyetinde malumatrn mansublu[u, xtisusi-divr1nrg
. .', lr,:rl :ir
'i'r$kilatgrlq
fl:,' komponentin_.,,rg11i kollektivini tag_
kil ctmok. mdxtclil'lbrmal radris vo tarbiya iglarini tegkil etmek, peda_
qoji pr.osesin hcyata kegirilmesi iigiin maddi bazanr tsgkil etmek daxil
edila biler.
Tagkilatgrhq fealiyyetini miiveffaqiyyetla yerine yetirmek tigiin
miiallimin bir srra zaruri pedaqoji bacanqlara yiyslanmesi lazrm gslir.
Bura birinci nrivbeda sinif kollektivini tagkil eimek ve onun feal-iyyo-
tini tadris olunan fennin manimsenilmasina, ictimai-faydah iglerin
419
yerina yetirilmasina y6naltmek bacanfrnt aid ctmck-.olar- Bununla va-
naSr, hamin fsaliyyeti hoyata keqirmak iigiin mtiallim .darsin planrna
mrivafiq olaraq 6iiiniin vo qagirdlarin faaliyyetini tcqkil etmayi, ders-
da vc darsdenianar tedbirlori yerina yetirerksn onlartn diqqatlcrini
taqkit etmayi, talimin texniki vasitelsrindan semcreli qekildc istilado
etmayi, gagirdterin tadris vc kommunikativ laaliyyatini hesaba ahna-
Er. ona nazirat ctmryi vc trshihini bacarmaltdtr'
T:qkilatgrhq komponcnti qagirdteri miixtalif laaliyyet n6vlarina
calb etmak. to[ektivi, har bir lerdi tarbiyovi tasir alatino gevirmayt
bacarmaq, goxsiyyatin foalh[rnr temin etmek demekdir' Taqkilatgtltq
kompon"nti hei bir milallima gagirdlari miitogekkil .suratde tarbiya
iglsrins, ictimaifaydah tedbirlera colb etmaya, gagirdlerin aqrb-daqan
encrjisini diizgiin istiqarretlandirmsye imkan verir'
Tiaqiqatgrhq komponenti her bir miiellimin yaradrcrhq igina celb
olrn,ll,otn,,'qaiaqcri tccriibeni oyranib oz tecriibesini zanginlegdir-
mosini nezarda tutur. ToEkilatgrhq komponenti gagirdlarin gexsiyyeti-
nin aqti, sensor ve emosional sahasinin, idrak imkanlarrntn formalaq-
rnor, ,, inkigafi yollannr miieyyanteqdira bilir' onlara miistaqil igle-
mek bacanfir agtlaYrr'
Miiallimln pedaqoji lealiyyetindeki qnostik komponent, her geydan
avval, rncktebde bu vc ya digor lannin oyradilmasinin son meqscdrni
derinden dark etmeya esaslantr' Bununla yanagr, hamin komponent
mtiallimdan tsdris lanninin spesifik cshatlorini, mezmununu, tadris
mctodlarrnt bilmcyi, oyrcnilcn materialtn mtihijm alamet va keyhy-
yctlarini aylrmaq bacart[tnt, elace de proqramda va dsrslikde verilmig
iadris maieriahnr qagirdlarin menimsema, dark etmak imkanlart vc
menimsomadaki gatinliklerin sebablsri barade biliya malik olmaft
taleb edir. Miisllimin qnostik lsatiyyeti tsdris prosesini tehlil etmayi,
meg[ul olanlann birtun gostericilsrini nczare almalr telab edir'
Qnostik - yunanoa <qnozis> soziinden gotiiriiliib, manasr -
idrak
demekdir. Qnostik bacanqlara diaqnostik va kreativ bacarrqlar da
daxildir.
Qnostik faaliyyat aga[rdakrlan ohate edir:
- pedaqoji nazeriyyani bilmak va ondan yaradtct gekilda istilada
etmek;
- oztiniin ve yoldaglanntn tocriibesini mumilegdire bilmek;
- elmi todqiqat iqlarinde igtirak eds bilmek;
- psixologiyant bilmek vo ondan istifada elmayi bacarmaq;
- dorslikleri, tadris kitablarlnl oxumaq, oyrenmak;
420
- mckroblilrrin riyranmakda garinlik gekdiyi fenlari aEkarlamaq ve
yeni yol tapmaq;
- ya,s qrupunu nazara almaqla telim iglarini planlagdrrmaq;
Pedaqoji l-ealiyyrtin butiin komponentlari bir-biri ila srx alaqadc
hayata kcgirilir. Lakin hcrnin komponentlarin har birinin 6zijnemax_
sus temflori rnircllimin laaliyyatinds ciziinii gostorir. Elc miiellim var
ki, komrnunikativ lcaliyyat, clc miisllim var ki, onda konstruktiv fea_
liylrt. chsi da var ki, onda tcakilatgrhq va ya tadqiqatgrhq fealiyyati
iisliinliik Lagkil cdir. Bu hcr bir miicllimin ferdi keyfiyyotlari ila aiiqc_
rlardrr. Bunun naticosinda de miicllimin iq iislubu foimalagrr. Uslub
har bir insanrn (iz pcgesina verilan obyektiv talsblaro semerali uy[un_
la;rnastdrr-. Dentali, miiollimlarin csas komponentlari onlann mlol_
lin.riik ustahlrnr rrtrrrr, ciz igindc fistiinlirk vr gatr$ma],an cchetlsri ag_
kar cdir, psixoloji va pedaqoji nozariyyslcri derinden oyrcnir vc bu si_
hctl.r elrnin iisti.inIiil iinti rayin edir.
22.4. Pedaqoji faaliyyatin esas icra formasl
Pcdaqoji l'saliyyatin asas enanevi icra lormasr telimdir,

1,cni tar_
bir-octms tehsillcndirms prosesidir. Tarbiyeedici igin tartiyacdici
_ve
miihitdr hayata kcairilmasi gaxsiyyatin ahengdar inkipafinrn tamin
olunmasrna yoncldilen foaliyyotdir. Bu baxrmdan pcdaqoji loaliyyet
tarbiyeetmc vo tchsillandirma iginden ibarat olan biitov bir p.o.eiji.,
tarbiya, tehsil vc talimin vahid pedaqoji proses daxilinda mtivcud ol_
masr kimi baga dtiqtilmalidir.
Tahsil problemlcri ilo maglul olan pedaqoqlardan: M.Mchdizadc,
-_
N.V.Krayevski. LY.Lerner, M.N.Skatkin ve b. qeyd etmiSlar ki, dars
prosesinda qazandrfr bilik va bacarrqlarla yanaqr, gagirdlcrin atral'
alamc ernosional-deyarli rnilnasibeti-tahsilin ayrrlmaz kimponentlcri-
dir. Tslim ve tarbiye iginin vehdeti olmadan tehsilin qeyrl olunan
komponentlarinin hayata kegirilmasi mijmkiir: deyil. pediqoji plt,ses
cl:' bir prosesdir ki, burada <torbiyaedici telimlo>, <tclimverici tarbi_
yo) tam bir vehdat tagkil edir <bir canda birlagir> (A.Disterverq), (r,n_
hid prosesdir A.Hessnov).
Talimin mezrnununun, yani ladris olunan mcjvzunun mentiqi mr-
rrada ciddi proqramlagdrnlmasr vacibdir.
eiinki bu proscs miitltlctin_
dc terbiyavi ig hayata keqirilir. Dersdenkanar vaxtlarda ctika. esretika
vo bagqa manavi sahsler iizra bilik,rbacanq ve vardiqlarin aiulanrnasr
talim olsa da, maqsad aksiomatik formada terbiye etmakdit. Yalnrz
bu yolla yetigmakda olan nasilde Vatena, xalqa amaye, insanlara,
elme, tebiate, eqyalara, atraf miihito, <iziine va baqqalanna mtinasibeti
formalaqrr. Tolimin naticcsi praktiki olaraq qagirdlarin dorketdirma
qabiliyyatindan astltdtr. Bu zaman miiallim gagirdlerin ictimai miihit-
de mcivcud olan menh tasirlarla qargrlaga bilacayini unutmamahdtr.
Talim prosesindc Aagirdlarin bilik va bacanqlart menimsama saviy-
yasinin praktiki vs mantiqi halli iisullarrnr bilmak, inki;ahn mak-
simum seviyyad, hayata kegirilmasini tsmin etmak imkant yaradrr.
Tacriiba gostarir ki, uqaqlann darketma mara[tnt inkigaf etdirmak,
darsde fimumi yaradrcrhq miihitini yaratmaq, sinif yoldaqlarrntn u!ur
qazanmaslna kotlektiv maraq vo masuliyyot yaratmaq bacarrlr olan
mtiollimler pedaqoji faaliyyeti zamant miivalfeqiyyet qazanrrlar. Bu o
demakdir ki, miiatlimin peqekar hazrrhllnln mezmununda tadris ba-
carrlr ila tarbiye etrnek bacarrlr durur. Ona giira de gelocak miiLallim-
lorin pega hazrrhlrnda asas maqsod onlarr biilovltrkda pedaqoji pro-
sesi idara etmaya hazrrlamaqdrr.
Tadris prosesina informasiya va kompiiter texnologiyasrnrn tctbiqi
talimde iisullafln yeni formada tatbiqini tolab edir. Oger enenevi talim
zamanr mi.isllimin qarhine genig yer verilirdise, miiasir darsdc Aagird-
larin serbast fealiyyetins daha gox yer verilir. Telim nazari metodlartn
praktik icra formastdtr. Muasir texnr:logiya enenevi tclimdan fsrqli
olaraq, gagirdlerin fealiyyatinin daha ssmerali olmasttra irnkan ya-
radrr.
Pedaqoji texnologiya profcssional-pedaqoji faaliyyatin hoyata
keqirilmosinda pedaqoji prosesin qanunauy[unluqlarttlrn biitoYli-rkdo
hayata kegirilmasina. semareli texnologiya modelinin qurulmastna
genig imkan verir. Bu zaman pedaqoji lcaliyyatin toskili. planlaitlrr-
ma, analizetma, maqseds nail olma, qiymstlsndinna vr nrticrni yox-
lama proscsinin hayata kegirilmesi kcyfiyyati y[tksak olur.
Mirellirnin laaliyystinde mcsclalarin hslli onun proli:ssitxal Jteda-
qoji talckkiJrii nden vc pcdaqoji loaliyyata mttnasibat inrlcn astltdtt.
Bczcn rnesrlsnin doqiq hcllinin taptlmamasr etlebiyyatda hellini tap-
mrq qayclalarrn olmastnda deyil, miiellimin (gox zaman isa yeni baqla-
yan rniicllimin) iizti torafindon l;rhh olunan vczifclarin 1.'rili.r vctiril-
mosina qadir olmamasrndadtr. Bu maqsadla miiallim pcdaqoji fcaliy-
yct zamanl pedaqoji texnologiya baxtmtndan agafrdar qcyd olunah
xiisusiyyatleri hamiga diqqat markozinda saxlamaltdtr:
422
- Pcdacloji ploscs zamanr miiallirn subyekt-subyekt mi.inasibatla-
rinin vc qargrya grxan gatinliklerin analitik tehlilini bacarmahdrl
- Proqnostik proltssional miiallim konstruktiv pedaqoji qararla-
rrn grxarrlmasrnr vs qabul olunmug qorarlann neticalarinin proqnoz-
laqdrnlmasrnt bacarmahdrr.
Pcdaqoji laaliyyotin on miihiim xirsusiyyatlarindon biri faaliyyatin
obyektidir. Istenilan faaliyyatin subyektinin olmasrnr - onu hoyata
kcgircni va obyektinin-su byektin cehdlarine yrinaldildiyini nezara alrr.
Pedaqogikada subyekt rolunda miiellim (terbiyagi), obyekt rolunda
qagird (tarbiye oluuan) grxrq edir. Ancaq pedaqoji tasirin obyekti 62
xiisusiyyatlori, arzularr, talableri, emosiyalan vo imkanlarr olan insan-
drr, farddir. Naticeda pedaqoji lealiyyatin obyekti onun en aktiv sub-
yekti olur. Fealiyyatin ozii subyekt-obyektden subyekt-subyekta gev-
rifir ki, bu da onu miirskkab. takrarolunmaz, qeyri-standart ve yara-
drcl edir.
Pedaqoji loaliyyotin seriqtsli yerine yetirilmesi miieyyan bacanq-
lara malik olmalr teleb edir ki, bunlara yalnrz tecri.ibade yiyalenmek
ola r:
- pedaqoji tap$rngrn qoyulmasr va halli bacarr[r;
- pedaqoji prosesin emokdaghq ve qargrhqh slaqa kimi teqkili,
iinsiyyat bacarr!r:
- tadlis matcriallarrnrn qavranrlmasrnrn sistemli olmasr, fenlararasr
alaqonin hryata kcairilmcsi timumlenn ve xiisusi bacanq ve vardig-
lerin yaradrlmasr bacal!r:
- uga[rn lardi xiisusiyyctlerina uyfun tinsiyyat bacanfir;
- proqnostik ve proektiv bacaflqlar;
- metodiki bacanqlar;
- rizt-r niitchlil bacan!r.
Miiallimin scliqteliliyi onda miioyyan keyfiyyotlarin inkigafr ils xa_
ra klerizo olu nur: pedaqoji erudisiya, pedaqoji meqsedy<inli.iliik, peda_
rloji di.igi.inca, intiusiya, improvize qabiliyyeti, pedaqoji refleksiviik ve
pcdaqoji nikbinlik.
Pcdaqoji loaliyyotin yaradrcr xarakteri haqqrnda p.F.Kapterov ya_
zrrtL : <... rniiallimin faaliyyati miirekkob faaliyyetdir. Burida tamiz
elmi. obyektiv elementlerla yana$I, temiz qaxsi, pedaqoji senetin ve
qabilil,yctin yaradrcr elementleri de vardrr. Miiellim faaliyyatinin asi_
s1 clmi biliklardir, iimumiyystla, <iziiniin radris etdiyi finni, onunla
alaqrli lanlar va metodologiyast ta$kil edir. Mtellimin biliyi na qeder
geni; vs osasll olarsa, onun faaliyyeti da bir o qador mahsuldar olar.
423
Ancatl bu obyektiv kokde miicllim rassam olmaltdrr: metodtl yenid,n
iglcnrcli. onu tizii niinkiileSdirmeli va aleta gevirmalidin. Aktyorun vo
pcdaqoclun yaradrcrhq prosesinin subyekt-emosional sfcrastntn uy-
lunlufu idcyasr bizirn dovri.imtizda Inahsuldar va maraqh gakilda
V. A.Kan-Kalik taraflndan iglanmigdir.
V.A.Kan-Katik pedaqoji faaliyyatin yaradrcr mahiyyatina bela taril'
vermiqdir. <Pedaqoqun yaradrcrhq prosesi tarsfimizden deyigkan say-
srz-hesabsrz talim-torbiys meselolerinin milntqzom helline yonclmig
fsaliyyet kin.ri baxrlrr: ki, bu zaman pedaqoq pedaqoji ferd iigiin opti-
mal, orqanik s la ndartlagdtrtlmamr; pedaqoji qararlar yaradtr va
u;aqlarla iinsil'yeta daxil edilir>. Petlaq.'.ii yaradrcrhlrn tiziincmoxstts-
Iu[u ondan ibaratdir ki, yalnrz pedaqtrji masalalsrin helli aktr yaradrct
xaiakter rlagtmrr, qsrarlartn uqaqlarla finsiyyata daxil edilmasi prtrse-
sinin ozii da yaradtct xaraktere malikdir' Yaradrcrhq hamiSc na isa
yeni bir r;cyin )'aradrlmast demakdir. Yaradrcrhq naticasinda yarantr:
i<e91, ixtira, yaratma. Kegf-bu obyektiv movcud olan neyi ise tapmaq-
drr. ixlrra-m<ivcud olam ele keyhyyatli deyii;ikliys ulratmaqdrr ki,
tacriibadc cflcktiv istifada oluna bilacak yeni bir anlayrg yaranstn Ya-
ratma (qurma) omak vo yaradrcrltfirn giicii ila nsyin isa heyatda qal-
masrna kcimak etrnak, nayi ise heyata qaytarmaq
Pedaqoji faaliyyatin xarakteristikastna kagfin yaranmasttrt aid et-
mek olar, ancaq tarbiye sferastnda bu nadir miiqahide olunur'
Pedaqoji yaradrcth!rn kriteriyala rr :
- Darin va harterafli biliyin olmasr. onlara tanqidi yana$ma va
derketma;
- Nczeri vs metodiki qaydalarr pedaqoji horeketa getirma bacan[r;
- Oziinii takmilloqdirrne ve oziiniitahsil qabiliyye ti;
- Ye ni metodlartn, lormalartn, 'iisullarrn va vasitalarin hazrrlanma-
sr va onlann orijinal uzlagdrrrlmasr;
- Foaliyyat sisterninin dialcktliyi, variantivliyi, dayi9kenliyi;
- Yeni qoraitdo mcivcud tecriibenin elfektiv tetbioi;
- $axsi faaliyystin ve onun ncticalerinin refleksiv qiymetlcndiril-
masi bacarr!r;
- Pedaqoqun gaxsiyyetinin etalon va fordi takrarolunmaz xiisusiy-
yetlarinin yaradrlmast vo uzla$dlnlmast esastnda peqakar faalilryatin
ferdi tarzinin yaradllmast;
- Variantlar goxlufunu gcirmok bacart$;
- Biliktarc va intiusiyaya osaslanan improviza etms qabilryycti;
424
Pedaqoji irnprovizo bu pedaqoji prosesin gediqinde els herakatdir
ki. yaratma ve canlnndrrma zaman baxrmrndan iist-iista diigdiiyti za-
nran grizlenilmez situasil,aya cavab olaraq yaranrr. Ogar miiallim Iun-
damental biliklaro, reaksiya caldliyine, inkigaf etmiq texeyyiile va
in(iusiyaya, qebul olunrnu; qarartn ele ani canlandrr rlrnasr bacarrlrna
(sanki her;;ey avvclccdan dii5tini.iliib, hazrrlanrb) rnahkclirsc. irnpro-
vizc rnitrnkiindiir. i n t iusiya-hissiyyatdrr, inca anlayrqdrr, nayin iso tam
nrahiyyatina geni; mentiqi agrqlama olmadan varmaqdrr. intiusiya
qabiliyycti da yalnrz biliye, tacriibaya. inkisaf ctmiq relleksiyaya vc
ernpati),aya osasJn yaranr r.
Miiallimin l,aradrcr laaliyyati iig hisssye briliinilr: metodiki yaradr-
crhq, kommunikativ yaradrcrhq (ugaqlarla qargrhqh alaqa), yaradrcr
oziintitarbiys.
Mctodiki yaradrcrhq yaranan pedaqoji situasiyalan derkctmc vc
analizctme, adekvat metodiki modelin segilmasi va qurulmasr, tcsir
tisullanntn ve sistemlarin ciziiniin pedaqoji lcaliyyatina adaptzrsiyaet-
mc bacarrlr ilo ba ghdrr.
Konrmunikatit' 1 aradrcrhq gagirdlarla pedaqoji baxrmdan meqsa_
demiivafiq ve eflektrv iinsiyyat, qarqrhqh elaqa qurulugunda. ugaqian
d:rrkctnta bacalrgr ilc. psixoloji oziiniitanzimlamoni yerina yetirmak
hac:r rrgr ila hrvata kcgililir.
Yar-a<lrcr cizliniiLrrbiyc konkret yaradrcr lcrd kimi pedaqoqun cizii_
niin riziinii darkini, sonradan takmillegmesi va korrektirovkasr toleb
olunan oziintin pcqckar-qaxsi keyfiyyatlarini tayin etmayo, hamginin
lasilosiz oziiniitohsil sisteminda goxsi tskmillagmosinin uzunmiiddotli
proqramlnln iqlanrnosini nazcrda tutur.
Pedaqoji ustahq, aydrn rlade olunmug rraraqlarrn va teleblcrin sa_
bit pcdaqoji yoniimltiliiyii, miintazsm ciztiniirekmilleqdirma, genig
elmi va pegadiinyagdrti$ii; erudisiya, yaradrcrhq qabiliyyeti (kreitiv-
lik), pedaqoji iinsiyyot va oziiniirshsil modsniyyati.
Bu etolonda pedaqoji ustahq, bilik vo ozi.inirtchsil aparrcr g<istari-
cilarden biridir. Pcdaqoji lealiyystda yaradrcrhq psixoloji-pedaqoji
hazrrh[rn fundamcntine s<iykonmazso, gox afrr neficalere getirib gtxa-
ra biler, bele ki. miiellim ugaq kimi gox miirokkcb va unikal yaradr-
crhqla iqlayir.
Istonilan fsaliyyat yalnrz onun yerina yctirilmesina hazrr oldr.rqda
ulurla hayata kegirile bilor. Pedaqoji laaliyycra hazrr.hq bu faaliyyeti
togkil edan komponcntlcr in miicllimda yaranmasrntn mlisyy"n saviy-
yasinin mcivcudlugu ilc yaranrr;
O^
- Koqnutiv - gexsiyyatin baza mcdcnryycti ila kilayet qadar pegakar
biliklarin ohnasr ila toyin olunur;
- Motivasion pedaqoji lealiyyatin gsxsi va sosial ahct.t'tiyyatinin,
professional tekmillegmanin vs diinyagoriiqiin geniglendirilmasinin
darki, uqala vo onunla iinsiyyeto pedaqoji yontimiin vc telebatrn
olmasr, mohkem qavrama maraqlartnrn va tartibatlarrn, lormalaq-
drrrlmrq borc vc mesuliyyet hissinin ohnasr;
- Prosessual biliklclin titiiriilmssine dair' gagirdlsrds baoartq va
vcrdiqlerin formalaqmastna dair, oziiniiaktuallaSdrrma, oulartn har
biri iigiin inkiqaf va tizUniiinkiqaf tgiin gcrait yaradtlmastna dair inki- \
;af etmiq pedaqoji bacanq va vardigler;
- Tagkilatr riziinun ve gagirdlarin vzrxtrndan rasional istifada ba-
carr[r, onlarr lcaliyyatin laztmi ntivlarina daxil ctmak bacarr!r, ig ye-
rinin, cizijnc nozaratin vr oztino qiymatin teqkili bacanfit;
- Manavi iradi - gcniqbiliklilik, tanqidilik, amak qabiliyystlilik.
<iz giiciinti seforbar etmck bacarr[r, maqsodayoniimliiliik vo i a \
Miiellimin qeyd olunan gexsi keyfiyyatlerle yanagr, aqa[rdakrlarr
da qeyd etmek laztmdtr:
- attraksiya insana htirmetin sosial qoyuluSu, insana iiztintqiy-
motlondirma kimi miinasibat;
- empatiya bagqasrnrn derdina gsrik olmaq, hahna acrmaq baca-
rr!r;
- gagirdlerin talabatlanna senzitivlik onlara qargr acrqhq;
- refleksiya - obyektiv kcnarlagdrrtlmrg <iziin[rqiymet qabiliyysti;
-kreativlik yaradrcrltqqabiliyyati;
- ekstravertnost - insanlarla iinsiyyota aglqhq ve hassashqi
- emosional temkinlilik - oziina inamhhq, nikbinlik, giilcrt-rzliiliik;
- Talim prosesini dialoji inteqrasiya qabiliyyati;
- Pedaqoii prosesin sebeb netica olaqolerina daxil olmala, oz faa-
liyyetini analiz etmeyo, igin naticesini qabaqcadan g<irmsyc, oz hara-
katlorini nazari cahatdsn osaslandrrmala imkan veren inkigaf etmig
professional pedaqoji diigiince;
- Tsdrisa gcxsi galar vermek bacarr!r;
- Har ,'seydcn cwal <iz qaxsi niimunesi ila gagirdlarin <iziiniitcrbiycsi
iigiin miisbct riziil yaratrnaq bacanEr;
- Ugaqlarla yiingiil, qeyri-normal xoq iinsiyyat stiline malik olma.
Son zamanlar psixoloji pedaqoji adebiyyatlarda bezi variantlarlt -
pedaqoji qabiliyyetlere aqa[rdakrlan aid edirlar:
426
- Kommurikativ - iinsiyyat, amakdaghq, kooperasiya qabiliyyati;
- Didaktik - izah etmak, bilik vermek. Byratmak qaUitiyyoti;
- Tagkilah - qagirdleri lealiyyetin miixtalil nrivlerina qo$maq,
onlarda buna maraq oyatmaq, selahiyystlar vermak, biltiin igtiiatgi_
larr birlagdirmak va onlann maragrni qoyulmug moqsedin helline
yonaltmak qabiliyyati;
- Konstruktiv - talim materiahnrn segilmesi, kompozisiyasr,
layiha_
legdirilmesi, planlann iglanmasi qabiliyyeti;
- Qnostik - dorketma ve derketme piosesinden z<ivq
almaq qabiliy-
yoti;
.. - Proqnostik - pedaqoji <ingrirmani hoyata kegirme, pedaqoji fea_
liyyotda qargrhqh olaqcnin natiiolarini proqnozlagdrrrnafqabiliyyoti;
- Persertiv - pagirdin Jaxili alamina girmak, onun vaziyyatini
anla_
maq, empatiya qabiliyyati;
- Ekspressiv - emosional yoxlama, aydrnLq ve
emosiyalaln tazahti_
riinii istiqamatlondirmak. nitqin intonasiy, potitrasrna, mimikaya,
jestlera, plastikaya malik olmaq qabiliyyeti.
pedaqoji qabiliyyarlerin soviyyasi inlormasiyanrn gox$axe_
.... {t:u.i
Iiliyinde, dorinliyinde <iziinii biruza veiir. Buna ;ii;Iil
ciz qagird_
i:.],1].L-ll_{t!"fr1n
x susiyyctlorindan va brnro.u
rJaltyyerlnl ] enrdan gevik qurma saycsindo nail ola bilar.
;r;;;
otaraq dz
22.5. Miiellim gaxsiyyetine verilan tolablrr
M_iiollimin professioqramrnda asas yeri onun gexsiyye t

olmasr tu-
tur. elaqedar miiallim gaxsiyyatinin esasrnda
.Bununla iosial_menavi,
pegakar-pcdaqoji vc elmi idrakr durui.
. Miiallirnin Irrtiyy611n.1, cqidesi, sosial mancvi istiqarnsri, ictimai
borc va retenda;; urasuliyyeti iiisusi ahamiyyat kasb.,<liL.'Aqiac
mUal_
Iimin sosial fcalhgrrirn osasrnda Uiiittim vetandag oimaqla Oz
^durur.
xalqrnr vc d<ivlctinr t.. ..,i1 edir, Onun vazilesi *otq,, -itii- rr,.nevi de_
y'arllri :rsasrnda vcteninc sadaqstli, mohkarn aqideii, yiiksck
i<Jcyah va
nrtjkrmmal bilikli votsndaglar terbiyo etmakdir.
Bu.vazils miiellinrin pcr;a qabiliyvoti, pe<Jaqoji bor.cu vr
mcsuliyyeti
mtl-.\,r'rr: .lii,. ..'r.r . l,,rr.c ntii:llinrin -clmi idrakr hisslarino
csaslanaraq onun pcdaqoji' moneviyyatrnr te;kil edir.
PeSa borcunu vc masuliyyet hissini derk eimekla
.larr ile, valideynler miiellimin hamkar_
ve ugaqlarla yaratdrfr qargrhqh oluqr.l pcaaqo;i
427
taktr te$kil edir. Pcdaqoji takt hom haddibihna. hem giiurln suratda
hercketlcri hissclaro bolmc ve ona nazarcl etrnak bacanfrdrr' Miialli-
cvvalcadcn q<ira'
min pedaqoji taktikasr istanilan harckctin naticasini
lek. ona uyfun rnotivi. yeri. zamant seqmasi v:l vaxttnda onlarr dcqiq-
lcadirmcsidir.
Miiollima pc$ayr gorr vcrilan tclrbhr topltrsuna psixoloji. tizioloji'
{iziki hazrrhsi. clmi-nezeri vc praktik scri;tcliliyi daxildir'
Movcud irlan miiasir peclaqoji tacr-irba m'.tollirnin peqe qabiliyyeti-
no vcrilon tolablcri iig asas keyfiyyat qrupuna bolltr:
I flrnurnvstonda5 keylil';'atleri:
l. tr,li.icllimlik peqasinin spesifi kaslnt liicyY:lnlcadrran keyliyyctlor;
i. ixtisasrna uygun xtisusi bilik. bacarlq vr vct'cliElcra nlalik olmasr
xe1 liyl'et Iari.
'f.'t-iintlimin
pcSo qabiliyysti didaktik, akadcrnik' kommunikativ'
p,.'daqoji toxay.vtil. cliqqetin boliigdiiriilmcsi, konstru-ktiv' Pcrseptiv'
t,Lrpr.r.i, vc icqkilatqrhq baoartqlart ile rniieyyan. edilir' Miicllim i;i-
nin rnahiyycti yalnrz biliyc yiyclondirme deyil. eyni zamanda gaxsilya-
tin l,araircrsr, insanda intellckti tssdiq ctcliran ali maqscdi ycrino
veriimrkclir. Bn sabcbdsn rntrasir muellimlortlarr yiiksek vrtrnda$hcl
irrsuliyl'ati. ictirnai lbalhq. ugaqlara yi.iksok dogma mahabbat. i;:rxsi
niirnurii. osl ziyalrLcl. manavi medeniyyct. ba;;clalarr ila birlikda iglc-
rnek. flziki ve psixi saflamhq tclob olunur.
Pedaqoji realhga malik olmaq rniicllimc imkatr vcrir ki. laaliyyati
.,.nl"n, q,irg,yo grxan btitiin sual vr tap;trlqlan vaxttnda hall edo
bilsin.
Mtiasir miiollitn riz ixtisastntn miixtalif sahclarini. sosial-iqtisad i.
istchsal vJ mctlcni problcmlcri hcll ctmak iigftn tlnltn imkatrlartnl va
t:tlris cldiyi clme aid biittin yeniliklsli, onun pcrspektiv imkanlartnr
rr[ikcmmal bilme lidr.
L.N.Tolstoy qcyd cdirdi ki, agar elm ilc;agirdi trrbiyc etmek istc-
vils-rnso. oz elmini bil va sel'. onda gagirdlar scni seveccklar, sen isa
onlan torbiyo cclocakscn; ogor sen onu scvmirsonso. na qadar tnacbur
ctscn bcle clm onlara tarbiyovi tasir gostarmoyccck,
Pedaqoji tealiyyatin asas subyekti miiellim olduluna gtirs burada
rnricllirn cmayinin motivlcri, meqsedlori va vozilclari asas ycr tutur.
Mlrallimin cemiyyatdeki mcivqeyi va lunksiyalan cemiyyotin genc ncs-
lin terbiyesi igins, tarbiya sistaninin vo onun ozayini tagkil edan iimum-
tehsil moktablerinin inkigafr ve takmillagdirilmesine verdiyi b<iyiik
ehsmiyystla miioyysnlaqir. Gonclarin tslim va tsrbiyesinin miirakkeb
428
vczihlerinin rnirvafl aqiyyatla ycrina yetirilmasi miiallimin ideya ina-
mrndan, pe;o ustalrfrndan. crudisiyastnclan va madaniyyatindan xeyli
dercccda asrhdtr.
Pcdaqoji loaliyl'ct zamanr miiollim camiyyat iigiin ahcmiyyatli olan
bir srra mirhiirn vozilalsri vo funksiyalart yerino yetirir. Ona g<ire de
camiyyat rnfrellirn ycxsiyyctine, onun pegc hazrrhftna ],tiksak telabler
vcrir. Bunlardan rn asasr va demak olar ki, birincisi ugaqlara mtialli-
min mahabbotidir. Ugafr sevmaycn mircllim pedaqoji lbaliyyetini heg
ciir srmcrali gakilda qura bilmaz. Bununla yanaqt olaraq pedaqoji
laaliyyati miivafloqiyyctlc hcyata kegirmck tigrin miiellimden ideya
rnohkamliyi. siyasi yetkinlik. ytrksck giiulluluq. yiiksak inkiqal etmig
sosial nrasr.rli.vyot hissi. nociblik. eqli yetkinlik vc cxlaqi saflrq. oziina-
sahib olmaq. ternkinlilik va s. talcb olunur.
Cerriyyat cyni zamanda rniiellimin pcqc hazrlhgr messlosino dc cid-
di tclcbler vcrir. Pedaqoji ustalq pedaqoji qabiliyyrt va bacartqlann,
yaradrcr emosional axtarrglartn, harckot va davrantqda fardi va iimu-
minin vahdotinin tcmin olunmasrdrr. Har bir sonetin mezmunu camiy-
!'etin obyckliv taleblcri ila mtayyan edilir'. Maktcb va miiallim tigiin
bu talablar ;agirdlsrin tarbiyesinin maqscd ve vczifolarinds oz ilade-
sini taprr. Meqsed vs hemin maqscddsn ircli gelan vezilclor moqsed-
yonh-r laaliy'y'1'ct prosesind o hayata kcair.
Pcdaqoji laaliyyct zamanr mticllim ugaqlan tarbiye etmeya, terbi-
-vanin cami-v-.v;t tcrafi ndan verilmig rneqscdini, mezmununu, baghca
','asit:r vo li-.rrnalarrnr heyata kegirmayo sclahiyyeti olan bir goxs kimi
grxrq edir. [i1,r.;i zamanda nrtiallirn pedaqoji lcaliyyato bir lord kimi
daxil olur'. C)na gcira da istar-ist:maz miiallim faaliyysti, yalnrz onun
cizi.incmaxsus olau vo onu bagqalarrndan lcrqlendiron cehetler peda-
qoji fcali-vyotc ciddi tasir gaistorir. Miicllirn pedaqoji fsaliyyoti yerina
-vetirarkon tekca camil'1'etin onu qar5rsrnda qoydr.r$u talablara meruz
qalmrr. Burada onu ehato cdanlcrin ondan nayi gcizlarnalari da miiay-
-ven rol o.vnzrl'rr. Mesclen. qagirdlarin valideynlari konkret mticllimin
ig stajrndan. yagrndan asrh olmayaraq onlann hamrsrndan talim ve
tarbiya iginda yr.-rksck pcdaqoji ustahq grizlayirlor. $iibhesiz, biitiin
bunlarrn hamrsr ccmiyystin miiallima verdiyi tslebler, sosial gozlema-
lor, miiellimin lardiyycti. onun hazrrhq soviyyasi bir kiill hahnda onun
pedaqoji loaliyyotinds oz cksini taprr.
Elmini. tadris etdiyi lonnin metodikasrnr yaxgr bilon miiallimlar
gagird paxsiyystinc ehtilamla yanagrr. mtiallim-gagird miinasibatle-
rindo humanizmi, mektebli gsxsiyyctina inamr, hormeti, etibal nazers
429
alrrlar. Bela miiallimlar obyektiv qiymatlari, qagirdlara bssledikleri
insani mtnasibotleri ile mektsblilsrin derin mohabbolini qazanrrlar.
Bu giinkii makteb mi.iallimi humanist olmah, amekdaqhq peda-
qogikasrnrn ircli siirdiiyii talablardan istar derslarda, istarse da sinif-
denxaric tcdbirlardc istifade etmelidir. Onlar qargrlarrna qoyduolan
miiqaddas vazilani Azerbaycan dovloti tigiin madani, vatenpcnor,
omoksevar, nrard, casur vetondag hazrrlamaq vazifssini derk etmali,
hamin vazil.ani layiqinco yerins yctirmalidir. Bu giinkii maktab miralli-
mi sinifda ;agird kollektivi ile iqlediyini daim yadrna salmah, qagirrri
hor hansr bir harakat iigir n 25-35 naler yeniyetma, ganc qar$rsrnda tcr..
qir etmomolidir. Hazreti Oli (e) deyirdi ki, insanr goxlu adamlar qar-
glsrnda danlamaq, nainki danlamaq, hetta nasihct vermok hemin
adamda danlayan vo nesihet veran adama nilrat hissi yaradrr. Mak-
teblinin har hansr bir qabahatini miiellim ona tcklikda maslehet ter-
zinde bildirmelidir. Bu gi.inkii moktob miiollimi yaradrcr, tadqiqatgr
olmahdrr. Bu tedqiqatgrhlr har hansr bir movzunu tedqiq etmekla
qan$drrmaq olmaz. Bu yaradlcrhq, tadqiqatgrhq gagirdin manavi ala-
minin, onun ig diinyasrnrn oyranilmasine hosr edilmalidir. Amerikan
yazrgrsr Mark Tvenin g<izel bir kalamr var. O deyirdi ki, ayrn gori.in-
mayan terofi oldulu kimi, insantn da goriinmsyan torafi vardrr. Elm
neinki ayrn gortinmoyon tarefini, hotta onu biitovlilkda oyrendi. La-
kin pedaqogika ve psixologiya elmi hala insantn 96riinmayen tarshni,
i9 diinyasrnr oyrcno bilmamiqdir. Ona g<irs do insanlar hamige ozlerini
yan torefden 96sterirlor. Vetenperverlikden danrgan adam zaruri ma-
qam galanda Veteni miidafia etmakdan miixtalif bahanalarlo boyun
qagrnr. Boytiyo hormatdan danrgan gagird sinildo yagh miiellimin
dersindo intizamsrzhq edir.
Qadrna qay[rdan danrgan maktabli lazrm geldikde qadrna komok
etmir, qadrn mtrcllimi incitmokdon zovq alrr va s. Demsli, her bir
mtiallim qagirdlcrin xarakter xiisusiyyetlarini rniimktin qoder <iyrcn-
mali, menovi gr-rulla manevi davranr$rn vahdatinin tamin olunmasrna
diqqrti a rtrrma hdrr.
Beleliklo, miiallim tadris etdiyi fenni, onun metodikasrnr derinden
bilmeli, yiiksak mcdaniyyata sahib olmah, gagirdlarini qalbsn darin
mahebbotle sevmali, onlann ferdi xiisusiyyotlerini bilmali, pak, temiz
axlaq sahibi, humanist olmah, Vatanini, xalqrnr va millatini dorindsn
sevmeli ve bu sevgini gagirdlarine da agrlamahdrr.
430
22.6. Pedaqoji ustahq
Pcdaqoji igin ustasr olmaq iigiin miiellim pedaqoji prosesin mexa-

nizmini vc qanu nauylunluqlarrnr bilmali. pedaqojr hadisaler.i sorbost
analiz ctmek, telim. torbiya. tchsil anlay:;ilannda ideyalann. noticele-
rin, prinsiplsrin. aragdrnlan hadisalarin mantiqi naticasini tapmala;
hadisalari dilzgiin diaqnozlaqdrrmaqda. onun psixoloji-pedaqoji anla-
yrqrn hansr kateqoriyaya aid oldugunu rcyin etmek, asas pedaqoji
problemin optimal hslli iisulunu tapmaq qabiliyyarina malik olmi-
hdrr.
Pedaqoji ustahla miiallim o zaman yiyalenir ki, laaliyyatinde pe-
daqoji qanunlara diizgiin istinad ctsin. Pedaqoji ustahq elmin iimumi
qanunlan. prinsip va metodlarr nizama sahnmrg nozariyyclar toplusu_
dur. Tecrtiba ise homiqa konkret ve situativdir. pedaqoji ustaliq ne-
zeriyyanin tocriibada tetbiqi vardiglerina yiyelanmekdir-
Kitab yazrlan anrn m<ivcud imkanlannr aks etdirir, yazrlandan
sonra durlunluq hayatr kegirir. Elm iso daim inkiqafda olur. Oger
miiollim yeni ehni nailiyyotlorc yiyalcnmirsc. kitab scviyyasinde qaLr_
sa, olbatto bu kitabrn giinahr deyit, mtiallirnin giinahrdrr.
Tarix boyu pcdaqogika normariv eln kirri inkigaf etmiE va telim,
tcrbiya ve tahsilin faydah praktiki tovsiyelarin vc qaydalann toplusu-
dur. Onlarrn bil hissasi igin elementar iisullarrna aid olub nazsri
cahetden asaslanmaya ehtiyaclarr yoxdur. Digar qismi isa pedaqoji
qanunauySunluqlanndan ireli gslir, nezariyyc va praktikanrn inkili_
frndan asrh olaraq konkretloqir. Onenovi ve instr uktiv, qarti va gartsiz,
emprik ve rzrsional xarakterlcrdon asrL olmayaraq normativlcr peda-
qogikanrn tctbiqi hissaleridir. Qox hallarda normaliv qaydalair bil-
mcdsn an sadc pedaqoji mesalani hcll ctmek gctin olur. Talcb ctmok
olmaz ki, pedaqoji faaliyyotin hsr bir addrmr yaraclrcr. takrarolunmaz
va yeni olsun. Pedaqoji nazoriyyayc reseprurluq. gablonluq, pedaqoji
diigiincsde ehkamgrhq, baqqasrnrn miisbor tocriibesini qebul etma-ek
pedaqoji prosesin dialektik lebiatini bilmemakden ireli gelir.
Bu maqsodla rus pedaqoqu V.A.Suxomlinski yazrrdr: <Alim toro-
findan edihnig kagf insanlar arasrndakr qargrhqh miinasibotlarde, dii-
$tince vc cmosiyalalda canlanan zaman mtiollimin qarErsrnda hallinin
goxlu iisullalla miin.rkiin oldugu mtirckkeb mcscle kimi grxrr, miialli-
min yaradrcr emcyi dc elo bu iisulun scailmasindan, nazari haqiqetlarin
canh insani diiqiincc vc emosiyalarda hayata kcqirihnasindan ibarst-
d ir>.
431
Pedaqoji ustahq pedaqoji texnologiyaya f iiksak saviyycda yiya-
trnm"t t" yanaqr btitdvliik.la pedaqoqun gcxsiyyctini, onun tocriibesi-
ni, votanda;hq va pe;s
- 'peaoqoji rnovqeyini ilada edir'
'geni;
ustalicl anlayrgdrr' Pedaqogika .clm11as pedaqoji
,gin^ [o-pon"nGtit goxlu keytiyycttar, misal iigiin' miiallimin
"rtof "
;fi.;iy; vo dcrin biliyi. peJaqoji gali.nJikl:ri d:f etrncsi' viiksak niifr'r-
q"iUi,i miidriklik va yaradt-
,r, ln.. r" ktii'rak olan ,;oq hiss etmcsi,
.frnl analizi, fantaziyair, taxayyirl qabiliyyatinin sintezi kimi da-
v:ri--,r daxil ctmi5lrr.' Iltiti-rn rlcyilenlarc istinad ctsJk' pedaqoji ustit-
"iiigt.
igin to'rpon"n ti:,rini l5agrda qcyd olnnan qayda'da qruplaqdrrmaq
olar:
l. Miiollimin ixtisas biliyina yi1'elanma sevil'yasi;
2. Mirallimin humanistlik rnovqcyi vo pedaqoji etika
seviyyesi;
lirdi vc kollektiv iglari laqkil etme bacart-
3. Mi-rallimin 5agirdl:r'l:r
Irnrn scvit'1csil
4. Pctlaqoji lbaliYYst zan.ranr qagirdlori inandrrma saviYYasi;
5. Pcdaqoji fcalil'-vat zamant qazantlmrq biliklcrin
praktik icrasr na
alrgdrlma s:rvi1'1 :rsi;
6. Sesirdbl in cltni-nczcrl v: praktik lca liyyatinin obycktiv ra[bct-
londirilrnosi scvil'Yosi: .
7. N{iiasir peiaqoji tcxnologiyaya yiyalsnma.scviyyosi;
Mti"tli,ri,i p".l,qoj i ustahgin komponentlorin" .b11.".t^ iimumi ba-
I
.,,r,qto.,ia ,t,oitl.tii irlitqin manalrhgr, nitqin illdeliliyi, .nitqin anla- I

qrlhirgr. nitqin tasirliliyi. nitqin salistliyi bacarrqlart' n.rimik ve panto- I
irli"if irua.iiriyi, poziiiv ve ncqativ tclablari ilade etmck bacartqlart'
ortinitn pti*i vozivyatini idaraetma va emosional yana$n1a bacanlt'
ur,ro,l-,, uet'cinlir i ltadan qaldtrmaq bacanfr, qarqrdakr iinsiyyatdon
]rrluri t"i,,i,.i rtrhil'1euin safcrbarliyi bacan$r' gagirdlcrin yalnrz
io "trr:ll
.f"rif . h:nt .ll hisiialinc trsir etmoyc imkan veran mtinasibot'
^tf
iarsstil. tie.etit,. qatilik, sevlnc bacarrfr, rtral alemc emosional-dayer
mi:nasibatitlcrtibasiniSagir-<llcrcvernrek.in[ormasiyanlnobrazltotii.
riilmasi bacanfrndzrn asthdtr. A S.Makar-enko yaztrdt: <Man o zaman
uttu otau,""ti. <bura gel>r demeyin l2-20 galannda istil-ada imka-
qorx-
nrnr, sesinin tonuna 20 niians vermayi oyrendim- .Ondzrn sonra
".1
mairm ki. kimsa mctlim yautma galmeyecek vo hiss etmoyacak ki' ne
lazrmdtr>.
Pedaqoji ustahq lordi - gaxsiyyat xaraktcri dagtytr vc pedaqoqun
xaraktcrintlen, tetnpcramentindan, cinsindan' yagrndan' sallamlr!rn-
dan, anatomik-llzitilojr xfrsusiyyatlerindan 9ox astltdtr'
432
Mtiellimin prolcssional pedaqoji faaliyyoti strateji, taktiki va ope-
rativ xaraktera malikdir.
Strateji xaraktcr daha boyiik mcsolalari ohata edir. Tahsilin iimumi
mcqsadindan irali gclarak pedaqoji prosesda rniiellirnin baza madaniy-
yotini miieyyrn cdir. Strateji xarakter ictimai inki;afrn obyektiv tolr-
batlannr aks ctdirir. Bu pedaqoji lcaliyyatin ilkin maqsedini vc son
naticalarini tcyin edir. Real pedaqoji prosesdc strateji xarakter takti-
ki xaraktcr alrr. Operativ xarakter isc rniiallimin qar$tsrna grxan ayn-
ayn problemlarin hallidir.
Pedaqoii iinsiyyat; pedaqoji tinsiyyet prosesindc eqli fsaliyyetin
risul va qaydalarrnrn oyrsdilmasi. diigiinca prosesinin formalagdrrrl-
rnasr. talim proscsinin idara olunmasr, ig iisullannrn oyradilmesi, dors
zamanr ;agirtllalin rnaragrnrn daima saxlanrlmasr, emosional gergin-
Iiyin arada n gritii riihncsi heyata kcgirilir.
Beloliklo, pcdaqoji iinsil'1,ct miiollim va gagirdlar arasrnda onlann
mtigtarck fcaliyyetinin maqsad vc mezmununda tazah[rr eden kom-
munikasiyanr, qar'grhqlr anlaqrnanr vc qargrhqh elaqcni tegkil edir.
Pedaqoji tinsiyyot muallim vc Aagirdlarin qargrhqh slaqelsrinin
sosial-normativ folrnasrdrr. Unsiyyotin rnaqsadi. mczmunu. monavi-
psixoloji seviyyasi va onda aktuallagmah olan daysr miinasibstleri
rniicllim tigiin sosial tslabata gcvrilir. Bu r'rnsiyyct vasitasiz iizbeiiz
kcgdiyine gorc pedaqoji prosesin igtirakgrlan iiqiin goxsi 6lgii meyan
olur. Pedaqoji unsiyl'ct mticllim va gagirdlerin hsyat vo faatiyyet pro-
scsinin zeruri l.czahiir [orrlasrdrr.
/n Miiellimin pctlaqoji iqinin tchlili gristarir ki, tolirn mesolelarinin
hollinda ciddi gatinliklsrin goxu miiellimin upaqla dtizgiin iinsiyyat
qura bilmemesindan I aranrr.
Milallimin qagirdlorle iinsiyyctinin asas gatinliklsri darsdo gagird-
larin tinsiyyctini idaro eda bilmek, qarqrhqh munasibct yaratmaq vc
onlan pcdaqoji lncsclolalin spesifikasurdan asrh olaraq deyiqa bilmasi,
$agirdin daxili psixoloji rnovqeyini baga diiqa bilmasi ila ba[hdrr.
Professional pcdaqoji lealii,l,otin spesifik xarakteristikasrnr onun iki
qar$lllqll alaqoli aspekti ifada edir. Bir tarofdon, bu ugaqlarla iinsiyyat
prosesinda pedaqoji l,aradrcrhqdrr, diger tarcfden bu pedaqoji yara-
thcrhq prosesinclo uqaqlarla iinsiyyctdir. Profcssional-pedaqoji tinsiy-
1'ct miiollim vo;agrrdlsrin [zvii sosial-psixoloji qargrhqh slaqasidir ki,
onun cla mazllut'rLt informasiya rniibadilcsi, telbiyavi tssirin gcistoril-
mosi. kornmunikativ vasitclerin komol,i ila qargrlrqh miinasibatin
toqkilidir. Unsiyyct tolim mesclalclinin halli prosesinin sosial psixoloji
433
taminatr vasitasidir. pedaqoji iinsiyyat yaradrcrhlrn
xiisusi n6vii kimi
texnoloji planda <iz eksini informasiyao, <itti._ei,
ni anlamaq, teref-mii qa biline tesir e tma b"";;, g,;;^';i;;;iugi.ai,
""riry"ii_
Pedaqoji tinsiyyat rexnologiyasrnrn mahiyyJtinin
.
de <kommunikativ masela> anlayrgr xiisusi ,,i'._,Vyritl.U
UJqo ofiqtilmesin-
edir. Kom_
munikativ m.esela pedaqoji rnrrrl.dro rd.rdiyi ;;';;;;fon, of augu
tigiin maqsedin he edici etaprdrr. Misal iigiin, yeni
materiahn
olunmasr masalesi yu.anaodu miiellim p"a^qtl, -.itr^riyanr izah
. analiz
edir, izahetmanin miimkiin variantlannr
i,;,ti._'q.V
tod segir, sonra iso pedaqoji harekoti yeriria yetirir.' "0i.,-optimal me_
Tocriiba rasdiq edir ki, miiellimlorin sksaiiyysti kommunikariv
. mo_
selanin pedaqoji prosesin komponenti ordufunu
dark-"imeosn, .ear
vaziyyatde onu holl edirlar.
Qar.qlda duran faaliyyot bj.. U1V9u olaraq awalcadan planlagdrnlan
i.imumi kommunikativ masalelarini va pedaqoji qarqrtrqll
tasirin gedi_
ginda amela galan cari kommunikativ mrrri"i".i
tc'rq[noirmek kimi
qabul olunmugdur. Umumi kommunikativ rnrrrfJ.1lug,f
etmani ve
vadar etmsni aid edirlar. NaS etmanin ortin"
_Jxrr, lalarlan var.
Maxsusi na[rl etms, malumat, adlandrrma, elan, ,uauiu_ul'"ruuU
u" ,
. -Vadar_
e,tme agalrdakr nrivlere ayrrlrr: ,.., ,.t.U, *.[.rdarhq, ge-
da!a, teklif, ga$rnq, maslehst, tapgrnq, davat, xahig, rnti.u"ir,
Belalikle, kommunikativ maialolarin frrf ii p.o."rinJ" -_iirl[rn
u" ,.
esas maqsadi reallaEdr.r: gagirdrorc msrumatr
iki
Stiirmok vo onrara tasir
ermeK. yenl harakatr tahrik etmak.
Ona g<irs de kommunikativ mesalaya tolim kontekstinda
talim mo-
salesinin holli vasitesi kimi baxrla biiar. Darsda
prosesinde mtiollim mijxtalif pedaqoji vazifalari irsili".l, iinsiyyet
i"Iiiuqj"rnaqfo Ui.
nege kommunikativ mssaloleri: stimuilagdrran,
."ukri-fr u".rn, n"ru-
rot eden. taqkil edon mosololori hall edir
Kommunikativ masalslarin halli etaplan iinsiyyat garaitinda
yentirin raprlmasr. diqqotin celb edilmcsi. ori_
ti'nrivyliin y..in. y.-
tirilmesi, aks mozmun ve emosional elaqanin ""rUoit.qtiii'i-t""*urutt"ria
olunur.
Pedaqoji iinsiyyat Zamanr milellim avvelki merhalalarda
.
kommunikativ masalalsr haoqrnda yaranml$ trrrrrt.i".iOrqiqfrgai_
miimkiin
rarek, produktiv iinsiyysta ilogurrn^q ur* ilt,;;i;;,n
mastna inansrn.
hur,. ol-
Kommunikativ maselolerin hallinin esas etapr verbal
ta kegirilmesidir. Bels iinsiyyatin ujurluluiu ,"U.ffimn
-y,.[, heya_
iinsiyyotin
yaddaqa
434
malik olmasrndan. aydrn, ifadali nitqi. verilan inlormasiyanrn mantiqi
garhetma bacanlrndan asrhdrr.
Kommunikativ mcsalanin hallinin yekun etapt mezmunun va emo-
sional aks elaqenin tagkilidir. Mazmunlu aks alaqa tadris materiahnrn
qagirdlar tarefindan rnanirnsanilme saviyyesi haqqrnda inlormasiya
verir. O, lrontal va operativ ferdi sorfunun, yerine yetirilmiq tap;lrrq-
larrn analizi va ba5a diigiilmasini aydrnlaqdrrmaq irgtn suallann
mtintazom tatbiqi ilo hcyata kegirilir. Emosional aks elaqa miiallim
tarafindan darsdc vc ya tadbirda sinfin ehvahnr hiss etmskla qurulur.
Sinfin ahvahnr yalnrz ;agirdlsrin davranrgrna, silotlerinin va gozleri-
nin ifadasine. ayn-ayn atmacalanna ve emosional reaksiyalarrna gcira
teyin etmak mtimkiindur. Mazmunlu aks olaqa miiellimo materiahn
mcnimscnilmasinin scviyycsi haqqrnda melumat verir.
22.7. Pcdaqoji iinsiyyotin texnoloii marhalelari
Pcdaqoji proscsin mazmunlu. maraqh, rnaqsadyonlti, semarali va

laydah heyata kcairihnlsi pedaqoji iinsiyyetdan asrhdrr.
Bu rnaqsodlc pcdaqoli iinsiyyetin mazmunllnu marhala-marhala na_
.t:rrdrn kcailrnck gox vire ibdir.
Pcdaqoji iinsiyyctin birinci marhalesi - onun modellagdirilmasi pe_
Caqoji mos.rlclcrr. varanrnrg situasiyaya, mlellimin fardiliyine, ayn-
ayrr gagirdl;rin vr biitovliikda sinfin xrisusiyyetlarins uylun qargrftqh
claqenin pla. nlagdrrrhnasrdrr. Bu marhelede pedaqoji maselalarin kom-
munikativ masalalar sl'erasrna kegidi bar; verir. pedaqoji qarqrhqh ela_
qanin maqsedlarinin mchsuldar reallagdrrmasrnr tamin edan uygunlu_
guna nail olunur. Qar;rda duran iinsiyyatin modcllagdirilmasinin va-
cib elementi nlrimkiin ola bilecok psixoloji atmosleri qabaqcadan
grjrs bilmakdir. Bu da, oz ncivbosinda, qar$rhqh elaqenin xiisusi peda_
qoji aspektlerini tayin cdir ve miiallima trnkan verir ki. oziintin kom-
munikativ davranrgrnrn emosional vaziyyatini tasevviir etsin.
V.A.Kan-Kalik miiollimin dorso kommunikativ hazrrhgrnr pedaqo-
ji i.insiyyetin miihiim elementi hesab edsrak onun hayata kegirilmaii-
nin texnologiyasrnr miiayyanlegdirmiqdir :
+ Ders deyacayiniz konkret

sinfi va ya sinif kollektivlerini yada
sahn:
435
* Oziinijziin kommunikativ yaddagrnrzda
mahz bu kollektivle tin-
siyyet tacriibanizi canlandrrmafla gahgrn, sinifla iinsiyyatdan miisbot
emosiyalan inkigaf etdirmaya menlilari tacrid etmaya;
+ Yadrnrza sahn. mehz bu
siniflarde iinsiyyotin hansr tipi siza xas_
drr, bu giinkii darsda o miimkiindiirmii, ona uy!.un gelirmi;
* Tescvviir etmcyo gah$ln, sinif sizi va dorsin
materiahnr neca qebul
edacekdir:
+ Unsiyyetin sizc xas olan iislubunu
sinifle, bu giinkii dersin tappr-
n[r ile (menimsema, terbiyeetma) uyfunlagdrnn, onlarrn vehdaiina
nail olmala gahqr n:
* Konspekt iizarinde iqlayerksn darsin hissalorini ve fraqmentlerini
planlagdrrarksn onlarrn reallagmasrnrn irmumi psixoloji atmoslerini
tascwiir edir:
* Ayrr-ayn gagirdlerlo sizin qargrhqh miinasibetlerinizi yada
sahn.
ugaqlara miinasibatda srcreotip psixoloji qurfulardan uzaqlagrn.
* Darsde qarqrda duran iinsiyyat atmosferini hiss etmeye qahgrn,
bu sizi daha inamh edacakdir.
Pedaqoji ilnsiyystin ikinci merholesi birbaga iinsiyyetin tegkitini
nazarde tutur. Bu zaman miiollim toqabbiisii <iz iizorine gcitiiriir, bu
da ona iinsiyyetin idaro olunmasrnda bir srra iistiinliiklsr verir. B.r
meqsadla insiyyetin istiqameti miieyyen olunur. Homin sinifle iinsiy-
yot t6criibesini xoyahnda canlandurr, yeni kommunikativ qeraitde iin-
siyyetin yaranma istiqamatini deqiqlagdirir.
Pedaqoji iinsiyyet prosesinin ikinci merhelssinin mtihiim momenti
Sagirdlerin diqqatinin cslb edilmesidir. Sinifle effektiv iinsiyyat yalnrz
o halda m0mkiindiir ki, gagirdlarin diqqeti miiellimds cemlagsin.
Pedaqoji iinsiyyatin iigiincii marhelasi iinsiyyatin idars olunmasr-
drr. Bunun mahiyyoti tetbiq olunan tasir metodlalnrn kommunikativ
t*hizatrdrr.
. Unsiyyatin idare edilmosinin osas qarti miiellimin tagabbiiskarhfr-
drr. Pedaqoji iinsiyyeti idare etmo texnologiyasrnrn maraqh variant-
lartndan biri V.A.Kan-Kalikin takliflaridir:
* Sinifla ilk kontaktrn teqkilinde opcrativlik;
I Tegkilati cmcliyyatda (salamlagmaq, oturmaq ve i.a.) iqgiizar ve
$exsi i.insiyyeta operativ kegid;
I Qarqrhqh alaqanin ew,alinde to$kilati va moznun momentlcri
arasrnda arahq zonalann yaranmaslna imkan vcrmsmck;
* Sinifle sosial psixoloji birliyo operativ nail olunmasr,
<biz> hissi-
nin formalaqdrrrlmasr;
436
* Uqaqlarda qarqrhqh elaqaya gaxsi aspektlerin daxiI edilmasi;
* Biitciv sinifla tam kontaktrn to$kili;
* Qargrhqh olaqanin baglanfirc momcntinde kollektivi seferbar et-
meye qadir olan masala va suallann qoyulugu;
+ Qadalancdici pedaqoji taleblerin azaldrlmasr va pozitiv-samt
g6strri$lerini gcniglcndirmak:
* Zahiri gorkome diqqat: saliqalilik, cazibolilik, tcalhq, tomkinlilik
v3 r.a;
* Qarqrhqh slaqade nitq va qeyri-verbal vasitalerindan istifada,
mimikanrn, mikromimikanrn, 96zlerla kontaktrn faal daxil edilmasi;
+ Uqaqlara olan gexsi re[betini
ve mehribangrhlrnr sinifa otiirmek
bacan[r;
* Faaliyyetin aydrn cezbedici maqsedlerinin taprlmasr va onlara
nail olma yollannrn gostorilmasi;
* $agirdlarin daxili situativ ahval-ruhiyyssinin baga diigiilmasi,
va-
ziyyatin nazara ahnmasr vo bu anlamr gagirdlere gatclrrmaq:
+
$agirdlarda miiallimla qargrhqh elaqaye telabatr formalagdrran
iimumi va situativ qargrhqh anlagmaya nail olmaq.
Miiellimin gagirdlerle birbaga iinsiyyatinin hayala keqirilmasi pro_
sesinde gox zaman bazi <psixoloji baryerlor> yaranrr. ki, onlar da iln_
siyyete manc olur, darsin gedigino, gagirdlarin vc mticllimlcrin chva-
Lna monfi tasir gcisterir.
Ogar <baryer> mohkamlenirse, o zaman miiallim narahatgrhq, he_
yacan hissi kegirmaya, asobilagmays baglayrr. Ogar bu vaziyyat divam
edirse, o zatnan o, gagirdlerle pedaqoji kontakt gatinlegir ve son nati_
coda miiellimin xarakterinde dziin[ g6storir. Belc hallarda telimde
yeni metodlar axtarmaq lazrm deyil. Mslum metodikanrn etibarr
kommunikativ teminatlnl axtarmaq lazrmdrr, giinki ders vo t6rbi_
yeedici tedbirlarinin arxasrnda hemiga kommunikativ alaqelar mov-
cuddur.
Dcirdlincii merhala - pedaqoji iinsiyyatin proscs zamanr hayata
kegirilmiq neticalcrin analizidir. O iinsiyyatde aks claqe marhelesi
adlanrr vc ciz mezmununa va heyata kegirme texnologiyasrna grire
kommunikativ msselalarin hellinin yekun etaprna uylun galir.- Bu
marhelenin baghca rneqsedi alda olunmug neticelarin laydatrhq baxr_
mrndan inaml olmasrdrr.
437
22.8, Pedaqoii madaniyyatin asas komponentlari
Professional-pedaqoji medeniyyat pedaqoji deycrler toplusudur.

_
Pedaqoji fealiyyst prosesindc miiellimier pediqoji- laaliyyetin huma_
nist texno.logiyasrnr tegkil edan ideya v" toniepsiyutaia yiyalenir,
miivafiq bilik, bacanq, vardiglsr qazanrr ve real heyatda onljrrn
tatbi_
qinin miimkiinliiyti seviyyasina griro qiymetlandirmeyi bacanrlar.
Co_
miyyat, xiisusen da pedaqoji sistem iigiin ahemiyyci kasb eden
bilik,
ideya va_konsepsiyalar pedaqoji dayerlar anlayrqriir.
. Mi.iallim.pedaqoji faaliyyati ciyrenms vs inkigaf etdirme, pedaqoji
deyarlsra yiyalenms derocssino gcira ciz iginin ustasr olur.^ Miiasir
miiellim elmi anlayrqlardan yeni mantiql mena. metod vo qanunauy_
!unluqlar meydana grxarma$r bacanr.
Pe^daqoji mcdoniyyetin texnoloji komponentina _ miiallimin pcda_
qoji fealiyyatinin iisul ve vasitalari daxiltlir. pe<Jaqoji rnadeniyt,etin
dayarlsri vc u[urlu naticclari prosesinda yaranrr.
Pedaqoji faaliyyat ciz tsbietina gciro analitik_refleksiv, konstruktiv_
proqnozlagdrrma, fealiyyetinin taqkili, qiymotverici informasiyasr.
korreksiyaed ici-tanzimloyici anlayrglann trili tsutu va miiallimin
pro_
fessional-pedaqoji rnadcniyyetinin texnologiyasrnr tagkil edir.
Professional-pedaqoji madeniy),ete yiy;lanma mexanizrni miiolli_
.
min gaxsi.yaradrcrhfir saviyycsindcn asrliclrr. pedaqoji madaniyyetin
deyerlerini <iyrendiyi mijddotde mii:llimin onlan doyiqdirmak,
foima-
lagdrrma.q imkanr onun $axsi qabiliyyotindcn va pedaqoji
faaliyyetinin
xarakterinden asrhd,rr. pedaqoji yaradrcrhq miiailimin'hayat ve'faaliy_
yetmi xarakteriza edan pedaq oji madaniyyet<Jir.
. ee!1gojl deyerlerda gexsiyyot riziiniln lordi giiciinr-r srnayrr, mena-
vi, estetrk,
.hiiquqi va baqqa miinasibatlorin ciyranilmasi prosesina va-
sitegilik edir. Yeni qaxsiyyet baEqalanna tesir ermakla dJli nti yaradrr,
faaliyyetda ciziinii reallagdrrmaqli qaxsi inkigafinr tamin
Jir.
P.rofessional-pedaqoji medaniyyet haqqinda qeyd olunanlan
. bii_
t<ivliikda nczcrc irlsaq deya bilarik ki, profissionai peaaqoji
madeniy_
yetin mozmununu pedaqoji faaliyyat madeniyyati, peOffii
Un.ii,yat
modeniyyeti. mUcllimin gaxsi modaniyyati togkii eoir.
438
22.9. Pedaqoii madaniyyetin aksioltiji komponenti
Pedaqoji doyarlar cemiyyatin praktik telabatrndan asth olaraq

meydana galan obyektiv pedaqoji qanunauyfunluqlardrr. Miiallim
pedaqoji dayarlcro pedaqoji fsaliyyati heyata kegirtliyi zaman yiya-
lenir. Pcdaqoji dayarlarin inikast va tczahiir formalitlt subyektiv xa-
rakter dagryrr.
Pedaqoji daycrler maktebin, gexsiyyatin telabatrndan astlt olaraq
dcyiqir. ycnileqir va inkiqaf edir. Sadclik, tavazokarhq, gcizcllik, oda-
lat, borc, barabarlik, vicdanhhq, ehtiramhhq, 9sref, layaqat, elmilik,
pakhq, miidriklik vo s. anlayrElar iimumbegori pedaqoji deycrlardir.
Umumbaqari mcdcni pedaqoji dsyerlcra miiallimin yiyalonmssi
onun pexsiyyetinin zanginliyini, fsaliyyatinin istiqamatini, profcssio-
nal-pedaqoji riziniidarkini muoyysnlcadirir.
$axsiyyetin pedaqoji dayarlara yiyelenmosinin saviyyosi pedaqoji
qiiurun saviyyasindan asrhdtr. Bu ve ya digar pedaqoji ideyantn, peda-
qoji dayarin qiymatlondirilmasi gexsi lealiyyst prosesinda bag verir.
Qiymat kriteriyasr vo onun naticcsi psixoloji-pedaqoji biliklar. gaxsi
faaliyyotin neticelori vo riz laaliyyctinin bagqalarrnrn lcaliyycti ila mii-
qayisesi osasrnda rniioyyan olunur.
Miiellirrin prolessional pcdaqoji $turu todris, metodiki, ictimai-
pedaqoji laaliyyct prosesinin tagkilinda m<ivcud tisullann clmi baxrm-
dan diizgiin totbiq etme qabiliyyati miiayycn cdir.
Hsr bir miiollim fardi olaraq pedaqoji dayerlsrs yiyalcnm:rlidir.
Vacib prolessional taqebbiisiin bu xtisusilyati miicllimin guLrrunda
<pegakar mi.iellim> a nlaytgtnt formalaqdtrtr.
Professional gtur miiallimin lealiyyat saholarini gcnig cha te cdcrsk
daxili motivlerin haraketi iigiin lerdi ahamiyyata malikdir.
Daxili motivlar miiallimin pegskar kimi yeti$mesinin xiJsusi mcxa-
nizmi olub pedaqoji madaniyyati iimumilikden lsrdi faaliyl':t s:rviyyo-
sina tegirmey: itnkan verir.
Pedaqoji deyarler ictimaiyyotin $iiurunda menoviYyat. din, elm,
falsalr, uradsniyyat, tohsil, bilik formasrnda tozahiir edcrck c:rrniyyain
terbiye olunmasr istiqamotinin mezmununll, qanunlartnt ve miqse-
dini miieyyan edir.
Aksioloji baxrmdan pedaqoji deyarlar muallimin emosional-idraki-
koqnutiv komponentlari ila bafh olan daxili iradi qiivvelertlir. Sosial-
pedaqoji ve prol'essional doyerlori toplamaqla mticllim ;;axsi dcycrlar
sistemini qurur, onun elementleri aksioloji lunksiyalann nrjr4cri kimi
439
mcydana glxlr. Bu lunksiyalara miitcxessis gaxsiyyatinin formalaq-
drnhnasr konsepsiyasr. laaliyyct konsepsiyasr, rncktcbde tcdris prose-
sinin qur:uLnasr tcxnologiyasr, gagirdlcrla qarqrhqh alaqonin tagkili
qaydalan daxildir. Birtiin digar lunksiyalan birlagdiren inteqrativ
aksioloji lunksiya miiollimin professional-pedaqoji laaliyyatin lsrdi
konsepsiyasrdrr.
Sual va tapgrnqlar:
L Pedaqoji lcaliyyctin pcqc kimi Ibrmalaqmasrnrn zlruri gartlari

nadcn ibaretdir?
2. Pedaqoji fealiyyotinin csas xiisusiyystlsri vc mahiyycli.
3. Pedaqoji lealiy.vatin osirs icra lormasrnr izah edin.
4. Mtiallim gcxsiyyetina vcrilcn tclcblari aydrnla;;drnn.
5. Pcdaqoji ustahgr necc I osevviil' edirsiniz'l
6. Pedaqoji modcniyyatin aksioloji komponentlcrini mfrcyyan edin'?
XXIII FOSiL
MAKTOBLiLORiN TARBiYOSiNDO AiLA

vo NroKToBiN arnin igi
23.1. Ailanin mahiyyati ve vozifalari
,Aila ccmiyystin ilkin cizcyi, onun sosial qurulugunun csasrnr taqkil

edir.lAile sosial qurum olub nigah ve yaxrn qohuralr,tqla qargrhqh me-
nevi miinasibetlerle saciyyslonir'. insanlann n:sli davam etdiimaya
olan tcbii telabatr nigah vasilasilo nizama sahnrr. Bciytik Nizami de-
yirdi ki, nigah iki, birliyin ezel qartidir, nasillcr onunla inkigaf edir.
rAilo qargrhqh rnchobbet, inam, etibar ve hormstc csaslanan birlikdirl
Tanrnmrg etik$iinas alim Z.Goyiiqov <<Hezz va iztirab> adh rnonoqra-
fiyasrnda yazrrdr: <Har adamrn ailasi, evi - onun hayat dsnizinda lov-
bsr saldrfir sahildir>. Dunyanrn heg bir giiqesi adamrn oz evinin, ciz
ailesinin verdiyi lezzsti vere bilmoz. iki qcxsin kigi ve qadrnrn qar-
glhqh mtinasibeli, mahabbeti esasrnda yaranan ailoni heg bir servat
avcz ede bilmaz. Hca bir sarvat insan qelbinin istisini vere bilmaz.
Kiginin qadrnr onuu evinin direyidir, qslbinin homdamidir, krinli.iniin
istisidir. Boyiik Dede Qorqud bele deyirdi: mohobbct hoyahn musiqi-
sidir. Nalrllarrmrzrl birinde diizgiin qeyd edilir ki, qadrn o qoder
incs, o qadar zcrif rnaxluqdur ki, onu hetta giil yarpa$r ila de vurmaq
olmaz. Har bir qadrn miikamrnellik ni.imunasiclir.
Bir giin bir qadrn turk sarkordasi Obdiil Qcdire polyak xalqrnrn bir
atalar scjzlinir xatuladrr: <Qadrn sagtnrn bir tiikii ila adamr ozirna iki
ciit kalin giioiinden rlaha artrcl gakir>. Tiirk serkadasi giilarok bela ca-
vab verir: <FIeg bir tiik de lazrm deyildir, qadrnrn tasiri qar.;rsrahn-
nTazd|t>>.
Btiyuk rus tonqidgisi V.Q, Belinski ar-arvad arasrnclakr mehabbot-
dan bchs cdarsk yazrrdr ki, hsqiqi be;ari rnohebbat... bir-birinin in-
sanhq layaqctinc licjr-mat uzcrinda qurulur. Qadrn heyahn btitrin mer-
helalarinda kiginin xilaskandrr. Qadrn yer iizerinde grizelliyin, lata-
fatin. mchebbet va fadakarh[rn rsmzidir.
Kigi va qadtn ele iki lotdur ki, bunlarsrz insan qelbinin-simler.i tam
va (logm akkolelu ,,elrnir-.1Ailc tarbiyssi elo bir-qar;rhqh pt.oscsclir ki.
olatla hal iki t:rota-r ahdcl'nlcla da. or.ladlar.a cla zrivq. r.ahatlrq veril-
niclidir. Ailo hiirnrct:r. eribara vo qal gn a mtrhlacdu..t Hcilnot
,i4 i
, )"-
mahebbetin - ailanin kegikgi dcstesidir. Mahabbat ailc iigiin altlh
mazmun, $am iigiin ya.-i qador zaruridir Biitiin bunlan aila quran
insanlar, €Blclar ba;a driqmolidirlar. Onlar dark etrnalidirlar ki, aile
hala heg de kiqi va qadrnrn nigaha girmasi, kigi-qadrn rni.inasibeti de-
yildir. Aile ana-ugaq, ata-u$aq miinasibatlari yaradrr. Ailc uqaqlardan
baqlayrr. i
lAila tclbiy.rsinin Inaqsrtli Sexsiylctin el:: keyfiy1'at va xasselerini
folmalaqd rrmaqd an ibar.rtdir ki.;axsiyyat hc,v-,at yoluncla qar;rlaqdllr
gqtinlik va manealari asanltqlit aradan qaldr:a bilir. I
lltl Ailanin iki rni.ihiimetdirilmasi; 2. Yeni naslin, yeni insanrn tarbiyosi.
v:'zilosi r ardtr:
l. Naslin davam
Bu iki vrzila bir-biri ila srx halhdrr. insan oz naslini arttrmazsa, ciz
naslina terbiya vermezsc. camiyyat mohv olar. Birinci vazila na qedor
ahemiyyattidirse, ikinci vazilc daha mcsuliyyatlid ir. Qiinki bu vczife-
de tobiotin bexp etdiyi xttsusiyyctlor deyil, hen tla insarrhlrn min illar
arzinda topladrlr modcniyyct, qcmiyyatin elava etrJiyi xiisusiyystlsr de
tezahtir edirl Bir damla sutla giinag eks olur.rdu[u kimi, aila miinasi-
batlerinda d5 comiyyetin btitirn alametleri tiz ifadssini taprr. Aile ozlii-
yiinda kigik bir dor.latdir. Ailo insani mlinasibotlcrin ilk torbiys mek-
tabidir. Ailade ilk axlaqi tccruba, lazilet vc qcbahct tc5ckkiil taprr.
lAilada boyiiyan ugaqlal tarbiycsinde ovladLq borclartnt dcrk edir,
'qocalmrg valideynl:rina qay!r gostormayin zoluriliyini artlaytrlar.
Ailenin birinci vo asas vczilbsi <ivlrtllartnt sallam vo giimrerh boyiit-
makdcn, onlann saglam hayat lorzini teqkil etmakclorr ibarctdir.l
Belsliklc, aile qar;rhqh rnohcbbct. ctibar. holrnct ve inarma asasla-
nan nigahla tanzim edilon kipi vc qadrmn 1'cni hayata baglamrg, yeni
naslin yaradrhnasr vc inkiqafinrn qayglsrna qalan sosial qrupdur.
23.2. Aila-nigah {ormalan
Begaliyyctin inkiqatinrn iig baqltca marhelcsina uylun olaraq iig

nigah formasr mtivcud olmugdur.
Vehqilik morhelesinds qrup nigahr, barbarhqla ikili nigah, siviliza-
siya morhelosinde monoqam tek nigah movcuddur. Monoqamiyanr
F.Engels bcqar tarixinds sn boyiik kogflerdan biri hcsab ennigdir.
Monoqam ailo hoyatrnda kiqi ilc qadrnrn barabarliyi. aile hayatrnda
axlaqi-estetik amilin rolunun artmasl tamin olunrtr. Ailanin vazifelari,
onun qorunmasr konstitusiyalarda iiz cksini tapr r.l Azerbaycan Res-
publikasrnrn Konstitusiyasrnda det'ilir ki. camiyyctin ozayi kimi aila
442
t''l
drivlatin riisusi himaycsindadir. UEaqlarrn qay$srna qalmaq va onlarr
csmiyyatin telsblcrina uygun torbiyo etmek valideynlarin torcudurl
Aila- miinasibatlarin in yetkinliyini, davamh olmasrnr nigah tenzimla_ I
yir. Nigah-aila miinasibotlari maneviyyatrn, hiiquqlann,ictimai rayin,
sosial nazaratin komayi ila tanzimlanir. Nigah-ailo mi.inasibatlaiine
uylun olaraq, garaf vc Icyaqst hisslarinin mezmunu cemiyyatde hakim
olan axlaqla miiayycn olunur. Kigi ve qadrn gerefi vo layaqatinin diiz_
gtin bapa dt-rqiilmasi. onlann qorunmasr, pakhg vo iilviliyi ailenin
mrihkamlenmssina, aile saadatinin daha da inkigif etdirilmssine tami_
nat verir.
insan qalblarinin yaxrnhlr, birliyi kigi va qadrnr nigahta bir-birina
.ba$ayrr. Or-arvadrn yaratdr!r psixoloji, msnavi iqlim bOyiiyen naslin
ailo terbiyesinin ilkin Serridir. fA.ila uqaqlan heyairn biitin qaydalan
esasrnda tarbiya edir. Aileda tarbiyeetm, pros".i sorhed tanrmrr, onun
avvoli ve axrn yoxdur.. Valideynlar uqaqlar iigiin hayat ideahdrr.f
i,UqaErn torbiyosi.ana bsrnindan baglayrr. U9alin sallam diinyaya
gelmasl alia b;tnindr t:min olunmahdrr. Ailade ugaq sosial
,".r"11.r,
qovu$ur. Ona gore dc ailanin formalagdrrdr!r psixoloji_msnavi esaslar
uqaqlann biitiin sonrakr tcrbiyeetma i;lerincciddi tasir g<isterir:,rNiga-
hrn_davarnhhlr ve sabitli),ini tamin edan axlaqi tellarii m6hkamlan_
dirilmasi ailodaxili rniinasibatlarin da sabitliyni tarnin edir. Aile-nigah
mtinasibetlari vc poxsiyyatin daxili tslebatlan sahosinda axlaqi talab_
larin birlsEmasi sayasinda insanlann riz daxiri miinasibatrarini tanzim
eda bilan qabiliyyatlari zenginlaqdirir.
Aila insanrn
.1
. .bir gaxsiyyot_ kimi yetigmesinda b<iyi.ik rol oynayrr.
Har bir xalqrn aile miinasibetlorine dair tecriibalor min illerin ,inu!,n-
dan kegerak faydah riyiidler, nosihatlsr geklindc nasildan-nesila viril-
mig va valideyn-civlad mtnasibetlerinin qonrrrub saxlanmasrna, zen_
ginle$ib tekmillagmasine sabab olmugdur. insanlann an leyaqetlisi,
en
axlaqr g6zal olanlar aila tizvlarina b6yiik ehtiramla yanaqinlardrr.l
Ailade ugaqlann.terbiyesi qay[rsrna qalmaq valideynlsi iigiin on qiy-
matli sarvet hesab edilir. Har alacrn <iz meyvssi oiaugu timi, qatlin
meyvcsi da civladdrr. Qalbin. meyvasi, evin bsrakati] yaragr[r olan
6vlad diinyaya 96z agan kimi onun qaylrsrna qalmaq har biiata ve
ananrn gerefli borcudur. Ana cofakegdir, qayfrliegdir, ana ijvlada 24
ay siid verir, onun her azabrna drjziir. Bu sababdcn Mahemmed pey-
lember (e) demigdir: <Cannet analann ayaqlan altrndadrn>.
Nezaket, xoq sciz, girin dil, hossashq, bir-birine giizagta gede bilmak
qabiliyyati ailede somimi miinasibetlarin formaligmasrnia mthiim
443
ehamilyet kasb edir. Nezakat, mehriban miinasibat, girin dilli olmaq
insamn bazsyidir. Dahi ingilis dramaturqu V.$ekspir deyirdi ki,
<dolu gamani barbad etdiyi kimi, qazeb da g<izalliyi barbad edir. Qe-
zsb qasrrfa kimi qohreti siipiiriib apanr. Hirsli qadrn lilli bulafa bon-
zayir. Or qadrndan, qadrn ds erindan iig miikafat gozlayir: mahebbat,
giiler iiz ve qay[u>. Bii miikafatlarrn qargrhqh alaqesi ailanin emosio-
nal hayaIm zenginlagdirir, aila miinasibatlsrini gozalleqdirir.
Makteblilar dark etmalidirler ki, <Hayah qadrn kiginin ;arafi, qoh-
ratidio, Yaxgr qadrn ev qurar), <Arvadsz kiqi barsrz afacdrn, <Qa-
drn iireyi bahar havasrdrr>, <Arvadla kiisirgmek brgaqla su kasmak ki-
midir>. Bunlar ayn-ayrr xalqlann miidrik stizlaridir. Dcmali. Eagird-
lari ela terbiye etmsk lazrmdrr ki, onlai aila qurarken bir-birina sevinc
baxg etmeyi bacarsrnlar, unutmasrnlar ki, insanrn dofulmasr ilo gala-
cak de dofiulur. Mohebbet, nigah, dofum insan faaliyyotinin an zerif,
an incs, cn gizli, en miiqeddas sahosidir. Qollarr arasrnda k<irpesina
siid veren, begik bagrnda dayanan ana ndvbe gekan sarhedgidir. Ana
gelaceyi yaradrr ve onu qoruyur. Mahebbat aile hcyatrntn iirayidir'
Mehabbetin hakim oldu[u ailoler yalrgdan sonra agtlmtq qeffaf ve la-
kesiz bir yaz samaslnl andtrtr. Orada yalnrz aydrnhq, al-alvan gsfeq-
lar, taravat va qiidsiyyat g<iriiniir.
Mohabbet iki qolbi, iki taleyi bir-birine birlaqdiran korpiiys ban-
zayir. Qargrhqh mehebbet insanlar^ - ata \e analart zorarli hisslarden
temizleyir, yaqama[r manah edir, g6zellagdirir, onlart xeyirxah va ne-
cib olmafa galrrrr. Mahebbat, nigah insani lsyaqetin tosdiqidir. Laya-
qat, haya ela bir gozel tacdrr ki, qadrn bu tact bagtna qoymasa, anahq
mtilkiine soltan olma[a layiq g<iriilmaz.
Ailede b<iyiiyen ugaqlara valideynlsr eyni g6zla baxmaltdtrlar.
Ugalrn birini gox, digarini az istemak olmaz. Bu barcda <Quran>tn
<Yusif> surosinde gox ahatsli ve mazmunlu yazrlmrgdrr. Yaqub pey-
lamber kigik ollu Yusifi o biri oflanlanndan gox istediyina goro qar-
daglar onu quyuya atlrlar. Ugaqlar arastnda <oziz-xeleflsr> olmadrq-
da ve valideynlar <ivladlartnr eyni g<izle gdriib, eyni seviyyada isto-
dikde, belo ailalards u$aqlar dzlerini xoqbaxt hiss edirler.
444
23.3 Aila tiplori
. Apanlmrg uzun miiddetli tadqiqatlar noticasindo miroyyen edilmig-

dir ki, makteb vo sinif rohberleri. miiallimlar pedaqoji faaiiyyattsri
bir
negs tip aile ila iglamati olurlar. Hamin tiplari bele qruplagdira
bilerik:
| 1. Anlagma va razrlagma miinasibatlarihiikm sfiran aitaiar.
SelaadQ:.
, lSld-S y4lid"y"Ln,bir=birini taqa diigtir, qargllyqll hcirmet, xeyirxahlq=]
bir-birina krimek, yagh naslin otan naneyc va babaya
qay$ miihtim yer ruturl Ailo [zvlsri-niimayandatori 'miinasibatlor
arasrnda qargrhqh
yax$l olduqda va ailanin daxili heyatr sahmanh, saliqali qurulduqda
onun lzvlerinden hor biri ailsnin yagayrgrndan sevinc ,r" ,"idrt duyur.
B-ele aileda bgyiiyen ugaqlar sakit,
'tamkinli,
gahgqan, omaksevsr,
giileriiz olur, bir-biri ila <boli>, <<xeyr>, <zehmai olmasa> ve
s. kimi
nezaket bildiran srizlerla danrqrr, eva gelan qonafir mehribanhqla
qar-
grlayrr, valideynlari evda olmadrqda onla.ra fUsusI qaygr
il, yanA,.iai.l
Bele aila kollekrivi miistoqil vatandaghq faaliyyoti "yoluna qedem
qoyan zaman ugaqlara laztm olan en yaxfl sifotlari torbiya
eden bir
ocala oxgayrr. Belo ailalerda _nazakstli, layaqatli tarbiya aian ugaqlar
baga diigiirler ki, sn qiymetli hodiyyo bagqa udu-, ,.ri.r",
xogbaxtlik
bexg etmskdir. Nezakot insanr ucilirr. Bela aila baqgrlarimekteble
srx
siaqe.saxlayrr, pedaqoji amakdaghgrn tolabierinin jdonilmesino
gairgrrlar. Bele ailelorde daxili hayat qaydalarr-amsk,
istirahet. yemok,
dsrs megfalesi, oyun, gezinti, medeni-aylencs v" .. ..ji-i yu.onr..
ila razrlfa galan ailalar. Bel.a razrhla galma gox vaxt ugaq_
.lann2. Bir-birî
inkigafina mane olur. Bela ailelarda mtina-sib"atlar qiiman norma.l
qaraitda bag y"l:? miiayyan bir gsrginlik, narahathq hiss olunur,
9.",
normal psixoloji iqlim pozurur. Aila iizvleri arasrnda temkinri.
ssbirli
olmaq. rilgii heddinden grxrr va naticado esebi voziyyet
V^."r,.. Ui^qi"l
bela ailelerda ata ve analan arasrnda soyuq mti.rasibaii a".t
ul ,"ri.ir.,
lakin iize lurmurlar. Bununla bela onlai valideynlori, baba vo nenelori
arasrnda qeyri-normal mtinasibat oldulunu gcirdiikds, ugaqlara
ruhi
azab verir. Ata ila ananrn soyuq miinasibati uqaqlara ciddi
tasir edir ve
onlar bunun sebeblarini ciyrsnrnak isteyir.lar. Hsr hansr bir yaqh
adamrn ailade yaranml$ bu soyuq miinasibotin aradan qaldrrlmasrnda
nltlgWag xidmeti olduqda. uqaqlar hemin xeyirxah adama
ehtiramla yana$rr, valideynleri arasrnda - yu.ur.n,f dostluq
b6yfik
miinasibetlerindan sevinirler. O,iar ata u, orurrrrn hor ci.ir nazaket
ve
445
nevazi$ini scvincla qabul edirler. Hemiqa qa;-qabaqh olan ugaqlartn
simasrnda tabasstim gririintr.
3. Bir-birini baga diigrno hallarl olan, lakin rizun miiddet davam
etmeyen ailaler. Bele ailelarda miiayyan naraztllq asanhqla hall edilsa
de, narahathq va qantqaraltq hallan davam edir. Bu isa istar-istamaz
uEaqlarrn terbiycsine menfi tasir edir. Bele ailelerda ar va arvad, xiisu-
si-le ana uqaqlarrn xatirina miimktin qadar sakitliyi tanzim edir'
4. Miinrsibatlarde haddirdan artlq naraz lq, kobudluq olan aileler'
Bela ailalarda sarxoglula, tahqira d<izmayen qadtn arindan gikayetgi
olur. Or serxogluq, qadrn isa gikayst edir. Or-arvad arastndakr inca tiil
perda aradan qalxrr, kigi soyiir, qadrn goz ya$l tokiir, uEaqlar ise ma-
navi azab gakii. Naticodo aila dalrlrr, yanm ailelar meydana gelir'
Ugaqlar iki torclc baxmah olur. kimin gilnahkar oldufunu arayrr, ax-
tarrr. Bu proses on gox yeniyetmelera ciddi tasir edir,
Miiasii qaraitde cemiyyot va dtivlatin heyatrnda siyasi, sosial, iqti-
sadi sahada ba; veron dayiqikliklar ailo hayatrna ciddi tosir gostarir,
ailelarde miiayyon gatinliklar yaradrr. Hatta boganmalann saytnt da
artrnr. Bunun bir gox sabebleri var:
l. Tak uEaqh veya az ugaqh ailolarin sayrnrn artmasl Bu isa o de-
mekdir ki, beia ailelerda uqaqlar lazrmi terbiyani ala bilmirler' T 'k
uqaqh
' ailelerda ttgaq normal oynaya bilmir.
2'. Haarda ganclarin aih quran kimi baqqa menzilo kdgmalcri aila
hayatrna manfi tasir edir. Yani genc ar-arvadlar yaglr naslin - baba va
nanelarin qay$slndan mohrum olurlar.
3f Xalq pedaqogikastnrn anenelari unudulur. Hazrrda soy- k<ikii-
miizl qayrtmaqdan, adat-anenaleri qorumaqdan 9ox danrqsaq da, toy
maclislari tiz mazmununu deyigir, gelin-ana olan mirasil qrzlar layla
deya, nalrl danrqa bilmirlar. Ela gelin-ana da olur ki, o, he9 uEa[rna
s0d vermak da istamir. Bunlar ise ugaqlaun saplarn l'cti;mosina va
tarbiye olunmasrna qox pis tasir edir. I
4. Urbanizasiya neticr.;jndo ganclei tiz do$ma yurdlanndan ayrl
diiqiirler. Ovvellar kondda hamr bilirdi ki, maselen, bu u;;aq lilankasin
olludur. Buna gora de heq bir ata vo ana oz ovladnrn tarbiyesinin
noqsanh olmasrnl istamir. Hamr civladlarrnrn xoibext, a[tlh olmasrnt
istayir.
5. Aile tarbiyasine iqtisadi gatinlikler de ciddi tasir edir' Hazrrda
ipizlik, amak haqqrnrn aqa[r olmasr, vaxhnda verilmsmssi vc s rtgaqlann
446
tarbiyasina ziyan vurur. Elc hallar olur ki, ata ovladr qargrsrnda uta-
nrr, ailsni dolandrra bilmediyindan narahat olur.
6. Camiyystin haddindan artrq siyasilegdirilmasi ailc terbiyasina
manfi tasir edir. Milli maclislerda millat vekillarinin bir-birini iehqir
etmasi, xo$a galmcycn harakatlcri lrgaqlarrn tcrbiyasinc ziyan vurur.
7. Uqaqlann psixikasrna. onlarrn lsrbilosina telekanallarda gdst6_
rilen filmlcr'. xiisusen amerikan fihnlcrr. amcrikah doyiiggnlari onlara
msnfi tesir edirlor. Telekanallartla nc qod:rr insan qani rgmck olar.
Ustclik kompiiterlcr. gostorilcn agrq-sa9rq kigi-qadin miinasibctlari
yeniyetmelari vc genclari daha 9ox ozilna cclb edir. Bazen terbiyeli
ugaqlar belo ganclorin tasirino mcruz qalrr. qaratgilik iglarinc da ialb
olunurlar. f)na ggl-.r_d_!_llld i\liCljulrh_lr"ktctlc allanin srx alaqa sax-
lamasrnrncharniyvitiEiJl*-t',,-,q:rrtrnrqd[-
. Gcirtindiiyir kimi.qmi.i.:llrmlcr. sinil' r;rh brrleri mt-rxtalif tip ailelarle
ig aparmah olurtrrr. Onlar ailcnin rorhirr:\i\tcmini diizgiin istiqamct
vermali, valideynlerda pedaqoji rnatlnir'1,crin inkigal ctdirilmosins
diqqat yetirmolidirlar. Onlar valiclevnlrri pedaqoji biliklcrle silahlan_
drrmahdrrlar. Ona gcilo ki. u;;aqlar.rn tltizgiin ailc tcrbiyasinda vali-
deynlarin pedaqoji madeniylrtt miihiiru roI o\niryrr.
Telablarin bir-birine uygun galm:si u;aqlann diizgiin tarbiyasine
ciddi tasir edir. Oksina. t:lrbl:rda vahidlil,in po;rulmasr ugaqlarin tar-
biyasine brjyiik zaror vurur.
Validcynin pedaqoji rnedonrvyetinin bir ciistoricisi onlann rivladla-
nna yax$l nlimun, olmalandu. Har brr u;;aq cizliiyiinda bir kogfiyyat_
grdrr. Ata v6 ananln har bir harrketi, israr miisbat, istorss da msnfi ol-
sun, ksgfivyatgr u;afrn gciziindcn vav,r1mu.. psixoloji-pedaqoji tadqi-
qatlar tosdiq cdir ki, ugaqlar altr a1,Llrndan ba;layaraq validiynlorin
scsindeki, rnimikasrndakr nliisbet v, ntrnfi gzrlarlan sezirlcr. Onlar
valideynlslinin rntinasibrtlorinde 150-r,o qatler galarlarr <iuyur, ya
sevinir, ya da kadarlanirlcr. Ona gora dc hcr bir validevn ovladlarrn
ntimuna. cirnek olduqlarr nt unutntamil lldrrlar. Onlar unutmamahdrr-
Iar ki, ugaqlar ail:rnin. moktabin. comir l,ctin canlr giizgirlaridirlor. On- .
lar ailoda bag veron an inca vrziyyatlori. hallan oldugu kimi oks etdi-'
rirler.
Valideynin pedaqoji motloniyyctinin bir gcistericisi da ugaqlarla
dtizgiin qargrhqL rni-rnasibrtin y,aranmasrnda onlarrn inkigalinda yag-
la alaqadar olan psixoloji r tisusiyya tlorin nezare ahnmasrdrr. Obes ye-
ra demami$lar ki. rivlldrnla bcg yar;a qedar qah kimi. on yaqa qader
qul, noker kimi. on bc; r ir;u qcdar dost kimi refrar cdilmclidir. Bu isa
441
o dcrnakdir ki, hsr bir yaq dtivrirniin oziinamorstls xiisttsiyyatlari var
vc bunlar tcrbiya-tolim prosesinda nazarc altnrnaltdtr. Btt kitni masela-
lare yiyslanrnig valideynler moktabla srx smskdaqhq Soraitinda igleye
bitariei. Bunun iigirn agagrdakr gartlari nczara aln.raq vacibdir'
- rnektobla ailc arastnda trqafirn tarbiycsinc xidmct cdcn vahid ta-
lablorin ycrinc yctir:ilmesine ciddi nezarat edihnalidir;
- miiatlimlcr, sinif rchbsrlcri valideynlarin oz etrafrnda birlcgdirme-
yi va onlartn boyiik tarbiya etrnsk imkanlart vc tecriibelcrindan isti-
fadc etmoyi bacarmahdrrlar;
- valideynlerin pedaqoji biliklarc yiyclanmalcrine vc onlartn peda-
qoji msdariiyyatinin yiikseldilmosino xi.isusi diqqct yetirmclidirlcr'
23.4. Mcktabin ailalarla alaqa formalart
Ailalarda ugaqlar boyiiyiir, valideynlsr onlart min arzu ilc, girl-

gigakta mcktsba gctirirlcr'. Hsr bir valideyn <ivladrnrr.r sa[lam ve xog-
baxt boyiimasi iiEtin rnuoyl'cn gotinliya doziir, olindan galeni etmayc
gahErrlai. Tahsilin ilk giinlarindan maktablo aile arasrnda qarqrhqL
miinasibatlar yaranlr ve bu iggiizar, faydah mirnasibatlar onlan bir-
birina dah qoi yaxrnlagdrrtr. Valideynler tahsil sahesindc aparrlan bo-
yiik islahatlann rnahiyl'rtini dork edcrck, miimkiin qadar nlrktaba
L<imek edirlor'. Onlar dcr-k cdiller ki, uqaqlann terbiye edilmosi tekcc
ailonin. ata ve irnalartn xiisusi igi olmayrb hcm do ictimai vczifedir'
Uqaqlan tcrbiye etmck kimi mcsuliyyctli vazifonin yerine yctirilme-
sinda aitcye faydah nrcslahct vennrk vo yardtur gcistarrnakdan otri)
rniiallimlsi. sinif rrhbcrlrri uSatllarrn boyi-rytib inkiqal ctdiyi cv qaraiti
ilo tanl$ olmafa, validel'nlcfin torbil'a etr.nak itllkanlartna na qedsr
lrrzrr olduqlartnt ayd tnlititlt rrnaga. iggi-rzar claclc saxlamafa borclu-
I u rlarr.
,\ileda mcktcblilerin tcrbil'csino bir gox amillsr tasir edir' Vali-
rleynlarin har ikisinin u;l[rn tctbiyosinde yaxrndrtn iqtirak etrnssi, 1or- .L
hirrvi tssirlotin vithicl nrlcrayn yoncldilmosi. gonc ncsla vcrilcn tcr- I
',1rclo fikir aytltnlt!rtln olmast, tarbiyo i$inin sistemli. ardtctl vo

,,r.,lssiz rLpattltrtast. ttslt!tn ;:rxsilyctinc hormrt baslenilm:rsi. vali-
dcynlcr at astudtr qar'qrlrtlh holtlrt, scmimiyyet, qarqrlqh anlaEma r'-,r
rnchribanhq l:rlbiya tigiirr saflarn rnuhit yaradtr' Buult dcrinden dcrk
cclen iggtizar mckteb vl sinil'r-ohberlsri, mucllimler valideynlrrls iig
lirrmada (lardi, qrup i'r kiitlcvi) mtixtalil meznr:rnlu ig aparrrlar. Ailo
448
ils mokteb arasrndakr qarqrhqh miinasibatlar, elmi-pedaqoji mazmun-
lu tedbirler onlan bir-birina daha gox yaxrnlagdrrrr. On genig yayrlmrg
lorma kiitlavi iglerdir. Buraya pedaqoji miihazire va meruzalar, elmi-
praktik konfranslar, agrq qapr giinleri, sual-cavab axqamlan, valideyn
iclaslan ve s. daxildir.
Elmi-praktik konfranslarda sinif rehberleri, miiellimlar tarbiyo ma-
salalsrini tecriibe ile elaqoli tabliE edir, qabaqcll valideynlerin ailo ter-
biyasi sahesindoki tacriibalerina genig yer verirler.
Aglq qapr giinlarinda valideynlar maktobe galir, ovladlarrnrn dersls-
rinds igtirak edir va miiollimlerden miivafiq meslahatler alrrlar. Mak-
tebe gelen valideynlsr Azarbaycan milli qehremanlan, qahidlerin ha-
yatr haqqrnda foto-stendlarla tanrg olurlar.
Sual-cavab axgamlarlnda sn gox aila terbiyasinin zaruri mosalele-
rina dair verilan suallarr tahlil edilir. Qabaqcrl mekteblsr sual-cavab
axgamlanna xiisusi hazrrhq gorlrlar. Bu axgamlarda valideyn niifuzu,
valideyn-ovlad miinasibetlari, aila biidcasi, cib xcrci vs s. msselelarina
dair suallar mrlzakira edilir.
Sinif valideyn iclaslarr adatan hcr riiMa bir drla kegirilir va gagird-
lerin tahsilda miiveffaqiyyctlori miizakira edilk. Bu iclaslarda tar6iye-
nin bu ve ya digar miinasibatlarina dair sinif rehbari grxrg edir ve sinif-
deki gagirdlarin her birine dair valideynlare melumat verir.
Disputlar valideynlari diigiinmaya y6naldir. Disputlarda maselalar
mtzakire, mi.isahibs gaklindo qoyulur. Meselen : Ovladrnrzr tanrylrsF
nlzml? Ovladlntzrn tarbiyasinde na vaxt, harada sshve yol vermisiniz?
Ovladrnrzrn ilk sevgisindn xcbariniz varmr? vc s.
Sual va tapgrrqlar:
1. Aila anlayrgrnrn mahiyycti vo vozifolerini tclrlil edin.

2. Nigah anl€yr$l vc onirn ailonin formalagm:r srnda rolu.
3. Aile tiplerinin larrlli xtisusiyyetleri.
4. Mektobin ailelorlc elaqe formalarr.
449
XXIV FOSiL
siNiF RoHBaRiNiN i$i
Z.l. Tarbiyaetma iginda sinif rahbarinin yeri
Miisllimlarin bir goxu pedaqoji laaliyyct zamanl sinif rchberi vezi-

t'asini yerine yetirirlal. SiniI rehbarleri pedaqoji prosesda oz ;agirdleli
ile i.iniiyyatda olur, onlart elmi. axlaqi-ctik biliklar ve anlayr;larla
silahlandrnr, onlartn zrila vcziyyali ilo tanrg olur, yilxtn bir dost va
meslehotgi kirni onlardan oz kcimsyini asirgcmirler.
Her bir sinil rchberi rchbsrlik etdiyi sinih V sinifdan baqlayaraq
XI sinlc qsdcr qagirdlerla tsrbiya igini davam etclirirler. Sinif rehborla-
rinin gozlari qargtsrnda onlartn bilavasits igtirakr ilo mrktsblilsrin
sosial formala$ma prosesi bag verir' $agirdlar bir gsxsiyyct kimi
sosial-eqli-exlaqi psixi vc tiziki inkigaf prosesini kegirir va sinif rah-
borlari bela bir prosesin igtirakgrlan olduqlan iigtin iiz iglarindan zovq
alrrlar. $agirdlor onlarrn gozlari qarqtstnda csl vetendaq kimi lormala-
qrrlar.
Sinif rehbarlori dinamik olan ugaqlarla terbiye i;i apartr,'onlartn
davranrq vo miinasibetlerini miigahida edir, ozlorini necc apardtqlan-
nrn gahidi olurlar. $agirdlarin mcnevi keyfiyyetlari, xarakter clamat-
teri, bir-birlarine, miiellimlare, yaqh neslin ntimayandalcrino milnasi-
betlari sinif rahbsrlerinin gozii qarqrsrnda tcgakkirl taprr. Bu meqsadle
sinil rehbarlari miixtclif mazmunlu todbirlar tsqkil edir, qagirdlari ya-
radrcrhq, axtartctltq iglarine celb cdirler, Sinif rahbcrlcri giindalik iin-
siyyet garaitinde ciz davrantg vc haraketi. adamlara miinasibcti ila
gagirdlare ciddi tasir edir. Bu ise tarbiya iqinin daha tasilli olmasrna
qcrail yaradrr. Sinil rahberi qagirdlerle, valideynlella, rehbcri olduftr
sinitda dcrs deyar.r rriisllimlarle i; apanr. Sinif rehbcri gagirdlards rne-
naviyyatrn mohkorn aqtdc, vstenpervarlik, milli iftixar hissini tarbiye
edir, onlarrn vatcnda$ kimi lormalagrnasrna qayfr gostcrir. O, gagird-
lsrinc yiiksek nikbin nozerlcrlo yanagrr, onlartn goxsiyyatinc, soztna
inanrr, hcirmct eclir vs onlann qargrsrnda hcm de ciddi telsblcr qoyur.
$agirdlarina belc samimi inam vc tclab har bir;agirdin ona oz qllbini
aQmasrna, trlak siizlerini demosinc garait yararlrr.
Sinif rahbari bir tegkilatgr kimi qagirdlerlo miixtolif mazmunlu ig
aparmaq hgiln har bir qagirdin lordi psixoloji xiisusiyyetlcrini oyron-
maya xtisusi diqqat yetilir.
450
24.2. Sinif rahbarinin gagirdlari iiyranmak mctodlarr
Her bir i,sgiizal n.riiellim V sinildcn baSlayalaq sinil rahbcri tcyin

cdilir. Sinif rahberi tcrbiye etdiyi gagirda oyrariln.nsi z.oruri olan
obyckt kimi baxrnah vo har bir qagirdi diqqctlc i)yrcnrr-ralid ir. Bunun
i-rqtin sinil' rchbarimiixtclif mctodlardan istihrcla edir. Bu metodlar- sr-
rasrnda birinci yerrlo pcdaqoji mtigzrhido dayanu. Bu metodun krjmc-
f i ilo sinif rohbsri qagircllcrin hcrekot ve davranrqrnr qeyd edir, rniisbct
va manfi cahetlcli nczcrc alrr.. Mii;ahidc ctmek hcr bir Sagirclin xarak-
terindaki tipik cchctlcri gormsk. onun neca ba; vermesi scbeblcrini
apkar elmck dcn.rokdir. Sinil'rahberi miigahideni planh grkildc miinte-
zam olaraq aparrr. Sini[ rahbcri gagirdlorini daha ctraflr riyrenmck
rigtn aylr-ayn mticllimlarin derslcr-indc igtirak edir, ;agirdlolinin lali-
rne, insanlara mtinasibetlarini araqdrrrr. $agirdlcn maktabdcn kenar-
da. ictimai yerlcrcle miigahido etmrk sinif rahbarinc zengin rnatclial
verir.
$agirdlari dyranrncyin bir metodu da mr-rsahibodir'. Miisahibadan
maqsad qagirtllarlc iizbciiz oturub zaruri psixoloji-pedaqoji laktlan,
harakctlari tehlil etrnok, ba; verrni$ hor hansr bir rniisbet va ya menfi
hadiselarin sebeblcrini aydrnla;drrmaga gahgrnaqdrr. Miisahibani
mtixtalif masalclars hosr etmak olar.
$agirdlsrin yaradrcrhq rnehsullarrnut (cl iqlarinin, imla, iladc, inqa,
lexniki yaradrcrhq iglorinin) oyranilrrosi gagird haqqrnda mtroyyan fi-
kir sriylameyc imkan y'aladrr. Son illcr qagircllara scrbcst mcivzularda
in;alar yazdrrmala adabiyyat miiollimlori daha gox [rstirnlijk verirler.
Moselon. <gchidlik abcdiyy:rtc qovuqrnaqdrr>, <Milli d:yerl;r'irniz sar-
vatimizdir)), <$chidlcr ijln.rtirlcr>, <1'orpaq ulmnda dlcn viusa, vaton-
dir>, <Vctan rnenc olul deso, mamrr olub qayasrnda bitardim> vo s.
Bu kimi mtivzularda yazrlmrq in;alau tehlil eder-kan rniimkiin qcdar
gagirdlarin adi gilnlardc ozlerini nccc aparmalanna diqqot yctin.nak
lazrmdrr. Yaxgr inqa yazmaq. toyyarc, tank modeli duzcltrnek. rniix-
telil n.rovzularda rssm asarlari gakmak hala $agirdin daxili dtinyasrnrn
iil rcnilmesi dcrnek deyildir. Qiinki vatani qorumaqdan danr;maq hale
\'.trnprrvcr olmaq dcrnak deyildir'. Ona gora dc sinif rehborlori ga-
girtlf:rrin sozlari ila cmali iqlarinin vohdatina diqqat yetirmsli dirlar. Za-
hilon vctanpolver goriinen bir gagird zerun ehliyac olduqda sriziindcn
donLrr. tapqrnlmr$ i$dcn boyun qagrrtr. Bunu nezera alan btiyiik Qin
lilosolir Konlutsi deyirdi ki. insanlarr srnamaq laztmdtt'.
451
$agirdlari 6yratmayin bir yolu da ankel sot'!ttsudur'
Ankcl sor-
gusu iruxtelif maqsadler iigiln tar;kil edilir. $aeirdla-r' nayi.ve nece nrii-
ialie edirlor? Asuda vaxtdan ncca istifadc edirler') Masuliyyet va mti-
nasibet anlayrglarrnr neca qabut edirlcr'l Votcna xidtnati necc baga dti-
qiir ve nade-g6riirler? $sxiiyystlararast mtinersibctlari neca ba;a dit-
Telekanallarda nu-
itlrlerZ ftololi tarazh!tn pozulmast nc dernekdir'?
mayip etdirilen seriallira mtinasibati necadir'l Badcn terbiyasi va id-
man sahssindaki nailiyyatler sanda no kimi hisslar yaradrr'l Abidclar
xalqrn yaddagrdrr vo s
edarkan qeyd edirlar
$agirdlar milli iftixar hissi tarbiyasindan bchs
fi, mIUi iftixar hissi tarixi yaddaqr, mitli adat vo snanelari. axlaqi sar-
vatlori va daysrlari ozirndo eks etdirmokla, bagqa xalqlar va milletlar'
qargrstnda fair etmakdir, Milli iftixar hissi her bir xalqrn tarixi abidc-
lari'ito srx ba[hdtr. Tarixi abidalar xalqrn yaddaqrdrr' Tarixsiz' abida-
larsiz. edabiyyatslz uzaq va yaxln kegmigi clark etmak, qi)'matlcndir-
mek mijmkirn dcyildir. Bcla bir imkanr hol bir gagirda etlabii'yat,
tarix, incosanat dirslari verir. On incc metlabler. gozal sozler, girin
iladalar cdabiyyatcla cks olunur. Xalqtn dilini inkigal etdiron. ona
melahat va [ata]at, hessashq gatiran vasitclarin an tesirlisi adebiyyat-
drr. Tarix xalqrn yaddaqrdlr, onun kimliyini tasdiq edan selnamesid;r'
Musiqi isa insin Lisslarinin ttifiyanrdrr. Musiqi insanlarr iilviliyo, ada-
late, gozalliya, zcrifliya aparan qirwadir' Musiqi in'sanlarr iimumba-
qari-hlsslerc, sadeliyc, mardanaliye. mtibarizliyc, adeb-erkana sosloyir'
gagirdlor oyranirlor ki, Azarbaycan xalq musiqisi. da[lar qcder uca'
<Jeiyatu. qolar derin, semalar qedor sonsuz, tariximiz qedar nludur'
Xalqrmtzrn iirayinde doyiinsn musiqimiz hiinarver Atropata' qartal
baxrqh Cavangira, dcinmaz eqidoli Babeka' polad bilokli, qurd iirekli
Korogluya, saystz-hesabstz igidlerimiza hosr olunan tedbir. azmkarltq
u, a"iu."t darsi olmugdur' Ana-bactlartmtz molanet, ismat va citrat
celongi toxumu5lar. Azcrbaycan xalqtnrn Urmavi, Mara$ayi, Farabi.
i.t"rrub, [)zeyir bay. Q.Qarayev, F.Omirov kimi mtrsiqi nahanglcri
vardrr. Uzcvir bay mcncvi diinyamrztn gtinogi, sal)rfrrnztn a1'r. uldu-
zu, musicli talcyimizin alqzrtmaz. ilnyclmrz zirvositlir. ritlqltntztn bitg
ucahlr. 5ohro1 tacrdrr, Qalqaz musiqisinin atasl, $erq mttriqisinin
pey-[rrubor-i. dilnya rnusiq isi nin Sohrct idir.
Sinil' rehbarlori kcairdrkleri zrnket sorlularrnr tliqelath tohtil ctlib
iimunrilegd irnr;rlar aparrr. qagirdlerla konkret todbirlar heyata kegi-
rirlor. AnkcL strrfrtlrtt tttu cavablar gagirdlari di.igi'indi.irtir. Onlal oz
452
harakat va davranrqlarrnr tahlil edir, menfi naticalari aradan qaldrr-
maEa, miisbet keyfiyyatlari daha da inkigaf etdirmsye gah$rrlar.
$agirdlari oyranmayin bir yolu da eksperimentdir. Eksperiment
tabii va Iaboratoriya ohnaqla iki nova bolijniir. Eksperimentdan maq-
sad gagirdlarin fakt va hadiselara miinasibetlerini oyrenmek, onlan
srnaqdan kegirmekdir. Sinif rahberlari gahprrlar ki, gagirdler cizlarinin
ig diinyasrnr grzlatmcsinlar. Olbatta, bu gox gatindir. Lakin rntayyen
qadar qagirdleri <iyrenmak olar. Ona g<ire ki, onlar hsla heyatrn goza
gririinmal'en sahalerino belad deyillar. Onlar hale adalet, haqq, dtizliik
haqqrnda diigiintir vo onlarrn pozulmasrna dcizmiirlar.
Sinif rehbarlsrinin aksariyyeti giindalik eksperirrent aparrr, miiay-
yen pedaqoji fakt ve hadisalari qeyd edir, onlann bag verma sebob-
larini apkar etmcyo gahqrrlar. Belaliklo, sinil rehbari qagirdlari biltiin
talim-terbiys prosesinde sistemli gakilda riyranmali. gagird gexsiy-
vctinin nece lormalaqdr[rnt miintazam olaraq izlanralidir.
Sinil' rahbari qagird qcxsiyyatini biitovlilkde riyrenma[dir.. Qiinki
qaxsiyyat hisso-hissc deyil, tam pekilda lormalagrr. Yani qagird ovvalce
vatonperver, sonra qayfirkeg, edaletli olmurlar, Bu manevi keyfiyyat-
ler tam, biitdvliikdo lormalagrr.
Sinif rahberi gagirdleri hertarafli <iyrenmelidir. Hala vaxtr ilo briyiik
lus pedaqoqu K.D.Uqinski deyirdi ki, <tarbiyegi insanr haqiqstda ol-
dulu kimi bilmoli. onun biitiin zeil va qiivvatli cahatlari ila. btttin
giindalik xrrda ehtiyaclal ve elaca do briyiik ruhi tcleblari ile tanrg o[-
mahdrr). Sinif rohbori gagirdleri faaliyyatin bir gox novlarrrra. miixte-
lif hsyat qaraitina celb edarak, ozti irgiin kegflar edir, gagirdlar haq-
qrnda ciz bilik va tcsawiirlerini zcnginlsqdirir. Sinif rahbori gagirdlari
<iyrenarkan obyektivliyi gozlomolidir.
$agirdleri ciyronan sinif rehberi miiqayisa va iimumilegdirmelar
apararaq onlar haqqrnda dilzgiin naticaye galmslidir. Sinif rehbarlari
<iyranarek torbiye etmeli, terbiyo ederek 6yranmelidirler. Sinif rahbari
gagirdleri na qeder yaxEr, deqiq tantylrsa, onun pedaqoji terbiya sis-
temi bir o qedsr ardrcrl ve konkret, tarbiye faaliyyetinin neticelari bir
o qadar mehsuldar olur.
Sinif rahbori gagirdleri <iyrenarkan onlann safilamh[rna xi.isusi diq-
qat yetirmalidir. Bunu gagirdlarin miiasir heyat tarzi taleb edir. Ona
96ra ki, yeniyetmslik drivriinden baqlayaraq gagirdlarin hayat tarzina
miixtalif amiller tasir edir. Saflam heyat tarzi gagirdlarin saglamh$-
nrn temin edilmasinda b6yiik rol oynayrr. $agirdlari siqaretden, spirili
igkilardsn, narkotik maddalardan qorumaq vacibdir. Bu igda sinif
453
lahbali l-rckimi va llziki rnedcniyyat mirollinii ile srx omckdaglrq ctmJ-
lidiL
Saglam hcyat tarzinin te$kili iigiin sinif lchberi gngirdlarin -utl.r
rejimina, tibbi miiayincden kegmclcrinc xiisusi diqqat yctirmclidir'.
Sinif rchbcri Sagirdlorin fcrdi kartogkalarlnt lez-lez nazcrclan kci:ilrne-
li. onlarrn prolilaktik peyvandlardcn kegmelerini tegkil ctrnoli, onlanu
haddsn artrq yiiklcnma hallarrna qarqr miibariza aparmahdrr.
$agirdlorin meqsaclyonlh- mL'rn tczeln ve hsrtarofl i dyranihrcsi f:rrd i
yaua$manrn zcruti riar tidir . Qiinki hor bir' Sagilcl ozli-rytrndc bir tliinl,a-
clrr. Hcr bir ugagrn oziinomaxsus lcrdi psixoloji xlrsusiyyotlcri vardrr.
'fempcrament vc x:rrakterin mancvi vc iladi olamctlcri r.t.tiinasibotlcr:
sisterninin, lnaraq ve iradi qa biliyyetlarin, lormala'smrq goxsi tacriibo-
nin oyrcnilmcsi har bir u;;agrn cizirnsmcxsus fordi xr-rsusiyyellarid ir.
Bunlarr nazara almadan Sagirdlarla apanlan tclim-tclbiyc iglclini telab
olunan seviyyeda qurmaq oLnaz.
$agirdlcrin hartorefli. nleqsedyonlft oyranrlmcsi sinif rohborlorin-
dcn zangin pedaqoji maharct vc ustahq teleb cdir. Br-rna gciro dr isgti-
zar sinif rchbsrlcli gtrndolik yirzrr va oladlr tslim-tcrbivo proscsindc
rastlagdrqlarr malaqh, or'4inal pcclaqoji situasiyalarr, Iaktlarr miirla-
yise, tohlil-tcrkib cdib iimurnilegdirmclor apzrraraq zolr-rri pcdaqoji nc-
ticclar grxarrr.
24.3. Sinif rohbori iqinin mozmunu
Srnif rehberinin iginin mezmununa $agird kollektivinin tcgkili. rs-

lirn keyfiyyctinin yiiksalclilmcsi, sinilclcukanar ir;larin ta;;kilinc rch-
berlik, valideynlcllc i;in tc;kili vo s. kimi n-raselslor daxilclir'. I[el bir
sinif rahbcri rchbatlik etdiyi sinifda rntitagckkil kollcktiv te;kil ctm:r1'o
xiisusi diqqct yctirir. Ona gcire ki, Azcrbaycan Rcspnblikasr iig[rn osl
volenda$rn ycti;dirilmasi iSindo mehr-iban. rliihkcm vc rntitoSckkil
kollcktiv boyt-tk rol oynayrr. MtitoEckkil vo scmimi kollcktivda birlo-
$cn $agirdlal nccrb cxlacli kcyfiyl,etlcrc yiyalenir. bir'-bilinr komek
edir, qa1,gr gdstorir, onlarda miistcqillik, to;;ebbtiskulLcl inkiSaf cdir'.
dostluq, yolda$hq r.r.riinasibcti u.rohkcmlenir. vctcnpcrvcrlik. urilli
loyaqot. milli Siiur', bciytiklaro hdrmct ve qa1'[r. d[r;mone nilj ct, rnilli
iI'tixar hissi vc s. ke1,fi1'.votlor ltrrtn:tla;rr. Bu bir haqiqcttlir ki. iar:ird-
lol licr-giin iinsil'r':tdc ohrr. bir-birinin sevinc va koclelindou r:rh:rb ru-
tur. bir-birlcrinc qay[r ila lanaprrlirr-. Sinil'rc]rbcri ;iagilrilsrinr etrullr
oyrcnib kirnin nr kinri rlabilivyctc sahib oldugunr.r clcq irllo5dillr rlrrr
-+5,1
sonra fcallarla iq apanr. Faallar iqin gcdiginda sinif rahberinin yaxrn
komakgilorina gevlilirlar.
Qabaqcrl sinif rahbarlari $agirdlerla tanrnmrS alimlcrin hayat va
lcaliyyctine xtisusi diqqet yetirir, Bshmenyar, N.Tusi. M.Xanlarov,
Y. Marnmcdclil,cv, A.Mirzacanzada, Liitfizade, Xudu Memmadov va
bagqalan haqqtnda atraflr mclumat toplayrrlar. Onlar eyni zamanda,
Vcten gohidlari, Mrlli Qchramanlar haqqrnda da materiallar toplama-
!t unutrnurl:rr.
Sinif rahbarlan gagirdlarin qarqrsrnda genig stimullar qoyur. onlar-
da sabahkr gtinc sevinc, farch hissi tsrbiya cdirler. Bu scvinc, farsh
$agirdlarin ha1'atrna dolgunluq getirir. mona vcrir. ilnid yaradrr. eag-
qrn gagirdlcr dolrna tor-paqlanmrzrn ermeni igfalgrlannd:rn azad cdi-
lecayinc boyiik tin.ridla baxrr, bu giiniin geloccyina inanrrlar. $agirdla-
rin arzularr sonsuzdur. Onlalrn kirnisi hckim, kimisi miiheudis. kimisi
memar, miiallim, hiiquqgiinas olmalr, alds silah vaton torpafirnr yalr
dui;monlardln xilas ctmeyi, yaralt, afnh, acrh qalblcre mslham qoy-
malr arzulaytrlar. Biittin bunlar isc sinif rshbcrinden ugaqda gelsca-
yin briyiik bir alirnini. serkcrdasini, gairini, texnikini, miihondisini.
baghcasr is: Vatan r.atandagrnt gorn.rcyi bacarmalr talcb cdir.
Pcdaqogika tar-ixgilari dcyirlal ki, XV esrin mc;hur hnmanist pc-
daqoqlanndan biu olan Melanxton har sahar sinifa daxil olarken ba-
laca ugaqlann qarSrstnda bag cyib deyarmiii:
- Sabahrntz xc1,ir. galcccyin magistrlari. bu rqomisterlari, serkards-
lari, konslerlcri! Sabahrnrz xeyir!
Uqaq gexsiyyctino. onull gclacayine inam bax. budur. Hoqiqaton do
golacayrn Tusilari. Nizarnilari, Lr.ttfizadolari, dovlel baggrlarr, gcneral-
larr, U.Hacrbeyo.",lan. F.Omirovlan, H.Olilcvleri o.ia iirnumtehsil
rnoktablarindcdir. Onlarrn qerrgrsrntla gcniq; perspektivler qoymaq, on-
lan agkar etmok. yctifdirmek zoruridir.
Sinil rahbcrlori rahbcrlik ctdiklari sinf-rn <iziinemaxsus ananolorini
yaratmah. gagirdlori n.ulli adct-cncnalarimiz csasrnda larbiya ctmali-
drrlcr. Bu ancnelcr ugr.in gorkarnli ;zrir vc lilosoflann, dovlat baggrlarr-
nrn hikrnatli sozlcrindan bilini segrb. gagirdleri hemin hikrnstli sozlo-
rin mazmununa Lrygun trrbil,c iglcrine colb etmok lazrmdrr. Mcsolen.
<Oyla bir ixtiyar olsal,ch mande. qoyrnazdrm bcndayc mcihtac bir ban-
do>. Nizami humanizminil czcmati budur vo qagirdlari hamin hik-
matli sozlarin osasrnda il boyu rniixtalil mezmunlu xeyirxah iglare celb
edib tcrbiye ctmak olar. Tohq Fikret deyirdi: <Vatsnirn riyi-zcmin,
millatim novii be;ardir>. Yaxud:
455
Kim bilir negedir tarixin yagr,
Tarixin na qadar yaztst vardtr?
Har saxsr pargasr, hcr mazar dagr
Nasildan-nasilo bir yadigardtr.
Boyiik pedaqoq qairimiz S.Vurfiunun bir bcndlik qcrinde nclar

yoxdur?! Bununla alaqadar istanilon qadar tarixi faktlarr oyranmok.
araqdrrmaq, tarixin sal daSlan altrnda qalmrg abideleri iize grxarmaq
olar.
Sinif iigiin enenalari bela yaratmaq olar. Bu zaman videolardan,
aparatlardan istifada edib, tarixi hadisa va faktlan vidco kasete kci-
giirmak olar. Bu zaman diigmen osirliyinds olan milli maddi medoniy-
yat abidalari haqqrnda, xususila min-min illar yaqr olan Azrx mafara-
sr, Arazboyu abidelar, Xudaf-arin kcirpiileri haqqrnda gagirdlera da-
nrgmaq lazrmdrr. Azrx malarasr da9 aletlor igladen ocdadlarrmrzrn
iqamatgahr, srlrnacaq yeri olmugdur. indi hiyleger ermonil:r br-r nadir
maddi medaniyyat abidamiza da sahib grxmaq.istayirlar. Unutmaq ol-
maz ki, Azrx malarasr haqqrnda Nizaminin <Isgendarnamo> essrinin
birinci hissasindo miiayyan fikirlal diqqati calb edir. isgondar ruslarla
miiharibeni qalaba ile baqa vurub Niigabeni osaratdcn xilas edondon
sonra dirilik suyunu axtarmaga havas gostarir, an yagh qocalarla rnes-
lehatlsgir, alindc quru bahq dirilik suyunu axtarmaq scfsrin.r grxrr.
isgender oyranir ki, dirilik suyu ztilmatdsdir. Ona grira dc o, ziilmsta
getmayi qorara alrr. Yolda o, bir ma[araya rast galir. PadSahrn ordu-
su ora gatanda ordu yanrndakr yiiklari ma[aranrn yanrnda yera yr[rr-
lar. isgendar ordusu ila ziilmstc - hcrnin derin, dibsiz rnafaraya daxil
olur. Lakin onlar dirilik suyunu tapa bilmirlar. Sonra Nizarni yazrr
ki, isgan$ar ziilmotden grxmaq igtin gare axtarlr. Bu zuman bil genc
padlahdan icazs almadan cizii ile apardr[r qoca atasrnr gizlatdiyi Azrx
sandr$rndan grxanb Isgenderin hiizuruna gstirir. Isgender ziilmata ga-
tanda qocalan va xostoleri rizlari ile gotiirmomoyi amr etmiEdi. Dirilik
suyunu isgandar deyil, Xrzrr, ilyas iqir vo onlar,jlmozlik alda eciirler.
isgendere goncin atasr miidrik qoca rnaraqh bir moslahcl verir'.
Padgah getmaye baglarkan ora,

Ziilmotden donmays vardrr bir gara.
Padgaha gerekdir ilk dafa dogan,
, Vucudu sap-saglam bofaz bir madyan.
Anadan olunca o korpa daylaq
456
Bagrnr bir yerde kassinlar, ancaq,
Ortmayib qoysunlar yerda camdeyi,
Anasr gciriinca, yansrn rireyi,
Iginda qopsun birheyacan. hidclct,
Durmasrn padgah, etsin harokat.
O, yoldan geriye drindiiyii zaman,
Ordunun ciniinde gedecak madyan.
Niigabe Bardo hcikmdarr idi. Barda de Fiizulidan xevli arahdrr.

Azrx magarasr Fiizuli crazisindadir. Cijman etmak olar ki. isganderin
girdiyi ziilmst elo Aztx mafarasrdrr. Azrx malarasrnr 30_40 il owal
arxeoloqlar XX asrde agkar etmiglor. Bele olan torzda g00 il avvol
malaradan, Azrx sandrfirndan bilici qocalann s<jzlarine istinad edc-
rak, danrgan Nizamiya giibha ile yana$maq olmaz. Ona gora ki, Niza_
rni yalnrz qair dcyildi. o hom de briynk filosol, tarixin 6ilicisivdi. Bu
miilahizeler bizo imkan verir ki, Nizaminin tasvir ctdiyi ziilmat, ma_
lara, Anx sandrgr elc hcmin Azrx ma$arasrdrr.
Bela tarixi malumatlar gagirdlori abidelaro qaygr gostarmsya, hsqi_
qetlarb zangin olan osatirlari, olsanelari ciyrcnmayc tatrrit eaii. qiinii
<rizerinde tarixi qcyd, naq$ ya tasvir olan her qadim daq vaxtr ilo
canl, yagayrb-yaradzrn insanrn donmug tircyidir. O, irsa, tarixinin od
vc alovu igorisindsn kegsrak g<izal torpalrmrzr va tariximizi qoruyub
saxlamtg, esrlar boyu elmin, madaniyyotin vc incasenatin inkiqafr iigiin
naheng vs miinbit zamin yaratmrgdrr.
_ Sinif rahbori iginin mazmununda telim keyfiyyatini yiiksaltmak, te_
lime mosuliyyctli miinasibat yaratmaq miihiim yer tutur. Sinif rehberi
gagirdlarin vaxt biidcesini nozcrc almah, bu barada hcmin sinifda dars
deyen mijallimlsrle tez-tez gdriigiib s6hbat etmelidir. Sinif rehbori oz
homkarlarr ila na qadcr tez-tcz gciriigi.rb qagirdlerinin talim mrivaf_
faqiyyatindan xeber tutsa, bir o qeder rahbari oldulu sinifda gagirdle-
rin yriksek tclim miivalfsqiyyati alde etmelorino naii olar.
Sinif rahbari gagirdlerla dcrsdcnkanar iqlarin tegkiline xiisusi diqqat
yctirmalidir. Dersdcnkcnar iglar mcktabdo apanlan tarbiya iginin dia_
vamr olmaqla, gagirdlerin yaxgl oxumaslna, onlarda diinyagoriigiiniin
lormalagmasrna komok edir. Sinif rshborlari dorsdenkenir igleri tegkil
cdsrkan en gox miistaqil Azerbaycan dovletinin romzlerino, Milli Or_
dunun yaradrlmasrna. teqvimds yeni yaranan tarixi giinlarin ve bay_
ramlann tentanali qeyd edilmasina, istiqlal giiniiniin, 20 yanvar hijzn
gti niiniin, Xocah soyqrnmr giinti niin, Azarb ay can xalqrnrn soyqlnml
457
giintiniin qeyd cdilmesina, disputlarrn taqkilins, tarixi $exsiyyatlerin,
qairlerin, alimlcrin. tanrnmr$ idmangrlartn ad giinlerinin kegirilmesinc
xiisusi diqqat yetirarak, gagirdlarin milli vatanpcrverlik, milli lsyaqet,
qehidlere, Vatan torpaElna, yaqh nosla horlnat asastnda tarbiys edirlar.
Sinif rehbari ipinin mazmununa valideynlarla iq dc daxildir. Sinif
rahbcri valideynlerla stx claqa saxlalnaqla hcr bir qagirdinin cvdc nc
ila meqful oldufunu, noyo daha gox meyl v. maraq gostardiyini, dcrs-
larina nece hazrrlaqdrlrnr, g[rn rejimina uecc etnel etdiyini, kiminle,
hara, na iigiin getdiyini oyranir. Valideynlorlc stx cmakdaghq sinil
rehbarine her gagirdini dahzr.vaxgr tilnrmaslna imkan verir. Ncticada
sinif rehbsri valideyn mtiallimlar sistemi 1'tuantr', valideyn moktcbo
getmakden gakinmir, utanmlr, miiellimlsra, sinif rchbarlcrina ovladla-
rrnrn dtzgtin terbi.va olunmzrsrna, yaxgr oxufirasrnil. csl vatanda:; kimi
yeti$mosine qarait yaradrr. $agirdler valideyn-sinif rehberi-mtiellim-
lerin emakdaghfrndan'narahat olmut, aksinc, bcla bir hoqiqcti dark
edirlar ki. vzrlideynlrrin, t.nuallimlsrin 1'cgana bir mcqscdlcri vArsit. ()
da onlann csl val.onda,,s kirni btili'ryiib bol a-ba;a qatmaslnl l.amiu et-
makdir. Bu isa civlad -validcyn, valideyn-ovlad qalbinin rahathgr. sc-
vincidir. Qiinki yaxqr ovlad valideynin ba; ucalr[r, yaxqr qagird mLiol-
lim omriiniin bozcyidir. onun lcxrrdtr.
24.4. Sinif rahbari iqinin planla;drnlmasr
Tarbiyectmc prosesi dzrim irclini, gelaceyi gornrayi lclab edir. Sinil'

rohbcri oz iqinr planla;drrarken xalqrmrztn talbiyc haqqrnda llkrrlc-
rini, adst-anenolelini. milli mentalitetindaki mi.isbal keyfi y-vctlcri nc-
zera almahdrr. Bu bir hrqiqotdir ki, plan fikirlcrin. dirgtincclelin toxu-
masrdrr. PIanda hcr qcy tarbiyanin vazifalarinc. hayata kcgirilmesina
xidmat etr-nalidir. Yaxgr, mczmunlu plan tartib etmak olar. Bu hslo
iqin telob olunan scviyl,ada yerinc yctirilmasi demek dcyildir. Baghca
masola planrn yerinc yctirilmasidir. Plancla maqsad aydrnhgr, optimal-
hq, realhq, konkrctlik oz cksini tapmahdrr. Ad:icn plan irg nov clur:
cari, illik (rlrblirk. yanrn illik) vo perspcktiv. Sirril' rohbcrinir iq planr
bir ncgo bohnadan ibarot olr.rr.
Planrn birinci boln:rsi sinif kollektivinin tcqkili ve onun torbiyalilik
saviyyasi adlanrr. Planrn <$agirdlarin telim kcyfiyyatinin )riik\aldil-
masi)) adlanan ikinci bcilmasinde rniiollimlarla srx arnakda;hq rnasclo-
leri qeyd edilir'. UEiincti bolmc Aagirdlarla dcrsdcnkcnar i;;lalin te;;ki-
lina hasr edilir. Dcirdiincii bohnada <$agirdlerin valideynlsri ilc
458
Jrrrrkdalilrq mrsalrlrri) nezerda tutulur. Beginci bolma <$agirdlar.in
beden tarbiyasi vc idrnan iglerinin tagkili> adlantr.
Sinif rehbsri tadris ili miiddatinda hemin bcilmelar iizrc
meqsodyonlii ig apanr. Aagirdlarlo
Sual va tapgrnqlar:
I $agird gaxsiyyctinin formala;masrnda sinif rahbarinin rolu.

2. $agirdlarin oyraniLnasi metodikasr.
3. Sinif rahbarinin iginin mazmunu vs planlagdrnhaasr.
459
xxv Fesil,
PEDAQOJi KOLLEICIiYiN FOALiYYOTiNiN TO$KiLi
25.1. Maktabda igin planla$r masI
Omayin elmi tegkili amek prosesini tekmillagdirmek ve az vaxt sarl

etmakla yiiksak gcistericilere nail olmaq tigiin istifada olurran somarali
harekotlerin mscmusudur. Pedaqoji ameyin elmi taqkili yiiksak peda-
qoji madaniyyatin saviyyasini miiayyan edir. Bir gox maktablarde
ufursuzlufun sebabi ameyin tagkilindo zeruri bacartqlartn olmamast-
drr. Omeyin elmi taqkilinda en genig yayrlmrg nciqsanlar bunlardrr:
- iEin qeyri-daqiq planlaqdrnlmasr;
- mekteb rahbarlarinin kollektivin her bir iizviiniin vazifalarini do-
qiq miiayyan ede bilmemelari;
- kollektiv iizvlarinin iclaslarla, ncivbatgiliklarla, elava sanedletlc
haddinden artrq yi.iklanmalari;
- emayin ekni te$kilinin esaslannrn sistemle <iyranilmamesi;
- emayin elmi tagkilinin tecriibeya tatbiqina dair sistemin olma-
masl;
- maktab teserriifattna dair tacriibanin, ticarat bacarrqlartnrn yox-
luEu.
idareetma elminde iki anlayrgdan - hareket va neticadan istifada
edilir. Herekat - miiayyan omaliyyatlardrr, konkret tedbirlerdir, badii
gecalar, ytriigler, iclaslardtr va s.
Planlagdrrmanrn mahiyyeti neticeni planlaqdrrmaq bacan[rdrr.
terbiyaetma proscsini meqsedy<inlii tenzimlamakdir. Plan tartib etmek
talim-tarbiys proscsinin kompleks tadbirlerinin nezerda tutulmasr dc-
mekdir. Osaslandrrrlmrq konkret plan mektebin elmi tegkili ve idara
edilmesinin gdstericilerinden biridir. Plan qrsa, doqiq ve aydrn olma-
hdrr.
Plan bir neqa lormada - matnta, qrafik, metn-qrafik (qarrgrq) tcr-
tib edile biler. Har nece olursa olsun, mektabde teqvim planr olma-
hdrr. Yani iimumi mektab tedbirlori riib, ay, hafta i.izre tertib edilmali,
gtinler da g<istarihnslidir. Har bir maktab dz yerli gcraitini va imkan-
lanm nezera ahb plan tertib edir. Her bir plan pedaqoji talabloro
cavab vermeli, miieyyen istiqamati aks etdirmelidir. Qox mazmunlu,
460
ahatoli plan tertib etmak olar. Plan icra edilmirsa, onun faydasr yox_
dur. Derneli. baglca masele planrn icrasrdrr.
Qabaqcrl makteblarin tacriibasinde planlagdrrmanrn aga[rdakr
nrivlorindcn istilada olunur:
- maktebin 3-5 il iigiin perspektiv planr;
- moktabin illik tedris-terbiya planr;
- taqkilati, metodik va darsdankanar (riibliik) qrafik plan;
- mektabdaxili nozarat iigiin riibliik qrafik plan;
- ictimai tcAkilatlann planr.
Moktabin perspektiv planrnda son 3-5 il tigi.in nezerde tutulan me-
selelar_ ciz aksini taprr. Bu plan rayon tehsil gribelsri, yerli hakirniyyat
orqanlan ila razriaqdurlaraq-rartib edilir. Perspektiv planda illar iizra
qagird kontingentinin artrmr, siniflarirnsayt, toxmini maliyya xerclari,
mtixtolif ixtisaslar iizre miiallima olan ehtiyac, miiellimleri tokmillag_
dirma kurslar r iizra moktab miiallimlerinin qrafiki, miixtelif seminai-
lann, elmi-praktik konfranslann tagkili, tamir-tikinti iglari, talimin
texniki vasitclcri, makteb avadanhqlannrn ahnmasr, idman avadan_
hqlarr, rnaliyya iglari va s. mosalelar nazorda tutulur. illikplan mekta_
bin biittin heyatrnr eks etdirir va daha gox konkret oh.rr. illik planda
a;a!rdakr mcsclalar ciz ifadasini taprr:
I Giriq. Mikrorayonun xiisusiyyatlari va moktabin ig garaiti, kegen
tadris. ilinin qrsa tehlili;
2. Ixtisasrn artrnlmasr va metodiki iglar;
3. Qabaqcrl mekteb, miiallim tecriibasinin <iyrenilmasi ve iimumi-
laqdirilmesi;
4. Mektebda elmi-pedaqoji informasiya iglari;
5. Tadris-lerbiye prosesine rahbartik (tedris-terbiye prosesino roh-
barlik, msktcbda darsdonkonar vaxtlarda igin tegkili);
6. Tadris-tarbiye prosesine pedaqoji nezarat;
7. Validcynler ve ictimaiyyatla ig;
8. Mektsbin maddi-texniki bazasrnrn m<ihkemlandirilmesi;
9. Sohiyya-saflamhq iglari va s.
Giriqda mikrora],,onun, onun ehalisinin, madeniyyat mijassiselori-
nin qrsa xiilasasi verilir. Kegen dors ilinda alda edilmig nailiyyatlar, bu-
rirxrlmrg ndqsanlar tohlil cdilir, yeni tadris ili iigiin yeni vcziielor, mak-
tebin pedaqoji kollektivinin hansr pedaqoji, psixoloji meselaleri arag-
drraca[r qeyd edilir.
._
Pedaqoji kadrlarla igin ta6kilinda agafrdakr mesalalar hayata kogi-
rilir:
461
I. Kadrlar:rn yclla;dirilmasi vc vazifalerin r.nticyyan edilmcsi Mtirl-
lirnlorin dors yiikir mi'rcyyen edilir, sinif lchbori tayin ohtnur. miiallirn-
lcrin hccldindon artrq yi,rklanmsmasi nczara altutr.
2. ixtisasrn arttnlmasr Ya metodiki iE. Mcktcbin pedaqoji $utasrnrr)
igi, maktabdarili va mcktablararast metodbirlaqmclari miiryyan edilir'
Mcktebda genc miiallimlsr goxdursa, onlarla igin tcqkilinc xi'isusi diq-
qct yctirilir. Msktabdc pedaqoji muhazirclarin, konlranslaln keqiril-
tcAkil edilir, n-rekrdik giigclcr yaradrhr'
-"si n"zetd, tutttlur, sargilarclmi-nezsri, pedaqoji. psixoloji ve meto-
Mirallimlor ye ni na:ir edihnig
diki asar va maqalclsrle tantE olttt'lzrr.
3. Qabaqcrl pedaqoli tacriibanin iiyranilmasi, umumilcgdirilmrsi va
vav,lmis,, konkl ct mrkteb va Intiallim trcrubcsinin 6yr:rnilmrsi n:zrr-
dr- t,,tulu.. Petlaqoji tacrilba mhbadilcsi tcSkil edilir, yaxqr, ustad
rnriollimlarin dcrslori dinlanilir, tchlil edilir vc oyrenilir'
4. Elmi-pedaqoii informasiya rniiallimlcri yeni pedaqoji. psixoloji'
mctodiki adebiyyatla tanrg edir"
5. Tadris-tarbiya prosesina rahbarlik bolmasinds tadris-lsrbiye pro-
sesinin normal kigmasi trqi.in zaruri olan mcsclalsr qeyd cdilir' Kabi-
netlar iqrqlandrrrlrr, tclimin tcxniki vasitclerindcn istifado eclilir, kitab-
xananrn kitab londu zanginlagdirilir, mlrcllimlarin proqramlarr' Tah-
sil Nazirliyinin normativ scnodlarinin neca <iyranmelari nczcrc ahntr'
tematik plan tcrtib edilir, didaktik materiallar alde olunul va s'
6. Daisdan sonra tadris-tarbiya tegkili btilmasinda qeyd edilir ki'
lrmummektab teclbirlari leqkil cdilir, gagirdlor hamin tedbirlerdo igti-
rak edirlar. Darsdan sonra tcrbiye iglcrine xl-rsusi diqqct yctirilir' Bu
maqsadla milli vatanpervcrlik, milli lcyaqct, rnilli iftixar hissi tarbiye-
sinc, amek, estetik. hziki terbiysye, saflarn hayat tarzinin ta;kili vc
tcrbiyssina xiisusi diqqat yetirilir.
7. Torlris-tarbiyc prosesina nczaratin tagkili. Bu bolmo qlafik lor-
mada te$kil e dilir'. Nazarct rnuxtalif vasitclcrlo hayata kcaililir"
8. Vaiideynlarla, ictimaiyyatle igin taSkili. Bu bolmedo valideynlar'
irrasrnda pedaqoji-psixoloji biliklarin tabli!inc dair tedbillcrin hayata
kcairilmaii, uaiidcyn iclaslarr, lektoriyalar. universitetlor. valideynlcr
komitasinin igi vc s. nezarda tutttlur'
9. Maktabdc tibbi saflamhq iglari bolmosinda gagirdlcrr hakim n:r-
zarctine. turizm. boden telbiycsi vo idtnan iglarinin, eksktrrsi;'alarrrr
tcAkilina geni.,s Ycl verilir'
462
I0. Maktabin maddi-texniki bazasrnrn miihkamlandirilmasi brilme_
sinda tedris emalatxanalalnrn, idman salonlarrnrn, dernak iqlarinin
ycrlagdirilmasi irgiin otaqlann verilmasi, talimin texniki vasitalsrinin
qorunub saxlanrlmasr va s. maselalar nazerda tutulur.
25.2. Maktab rahbarlarina verilan talablar
Rshbar igginin gaxsiyyati, onun iimumu erudisiyasr, pegc hazrrh!r,

pedaqoji taktr, ra;kilatqrhq qabiliyyati mektcbin simasrnr, mtellim vs
gagird kollektivinin faaliyyat simasrnr miieyyan edir. Har bir mekleb
rshberi oz iqi ila yaxgr hesab edilir. Lakin cle keyliyyetlar var ki, har
bir mcktcb rohbari bunlara sahib olmahdrr. Bu keyfiyyetlora daxildir:
1. Yiiksok madeniyyat ve manaviyyat. Miiasir makteb direktoru da_
rin elmi biliya, hazrrlga malik olmaqla rilkode va dtnyada baq veren
hadisalerlc maraqlanrr. Mcktab rehbori oziiniin prinsipialh!i, gaxsi
hayatrnrn tamizliyi ila segihnelidir. Mirasir mektabi yiiksck -tchsilli,
msdoni adam idare cdc biler. Bu hamr iigiin aydrndrr. Miiasir peda_
qogika va psixologiyanr derindan bilmak, miiollim ustahlr, elm ve mo_
daniyyat sahasinde m[ieyyan malumatlara malik olmaq, inca estetik
zovq direktorun gaxsiyyetina gozellik verir, onun tescrriifatgt saviyye_
sina enmasino irnkan vcrmir. Mtiasir maktabe rahbarliyin mahiyysti
onilan ibaratdir ki, an getin terbiyo iqinde qabaqcrl pedaqoji ideyiiarr
ozi.inda aks etdiran en yaxgr tacriibe milallirnlarin g6zleii qargisrnda
1,aranrr. Mahz bela bir tacriibanin yaradrcrsr olan, omayi, sayi, axlaqi
vc mancvi servcllari ilc baqqa terbiyagilsre, miiellimlsra niimune olan
gcxs mektaba rohbarlik etmalidir. Miiasir mcktobi bele rohbarsiz te_
scwiir etmak mrimkiin deyildir.
2. Tagkilatgrhq qabiliyyati, talabkarhq, sahibkarhq, qanaatgilik ha_
zrrhfir zcruridir. Moktab rehberi mirellimlcr arasrnda vezifalcri dirzgtin
rniray.vcn etmayi bacarmah, iq iigiin lazrm olan garait yaratmah, daqiq
komok gostarmayi bacarmahdrr.
3. Insanhq, xeyirxahhq. Son vaxtlar haqh olaraq maktablarda hu_
manizm tcrbiycsine, arncyin humanistcasina to;kilinc genig yer verilir.
Humanizm pedaqoji errakde daha gox lazrmdrr. Mektab rahbari yiik-
sok nikbinliya, insanh!a, ugaqlara mohobbete malik olmahdrr.
Boytk yunan filosolu Platon sevginin dorecalsrini srralayarkan, in-
sanrn rjnca cansrz tebiat gozelliklerini, sonra canhlarrn maddi gcizal_
liklarini, daha sonra monovi vo exlaqi dayerlari va on sonda o
463
gozslliklari yaradanr sevecayini anladaraq cahangfrmul ve iistiin hu-
manizma igars ctmig vc bu harakat platonizm adr ila tarixc diigmiig-
diir.
$erq filosoflan insanr Tanrtntn an b<iyiik cseri, hstta Tanrtntn bir
pargasr saymrglar. Bu humanizm Nizami, Yunus Omra, Calalcddin
Rumi, Mahommed Fiizuli kimi dahilarin ssarlarinde muhiim yer tu-
tur. Movlanc Rumi deyirdi ki, giina; olmaq va altun iqrqlar hahnda
iimmanlara va qtillaro sagrlmaq isterdim. Gece eson vc masumlartn
ahrna qarrqan yaz rit'rz:ugan olmaq istardim. Ilk diinya qan iginda dal-
lalann enginliklarinda dofdu[u vaxt, mon giincAdim. Diinyanrn goz
yaglannr sildim va onu busalarime qarq etdim
Mektab rahberleri boyi.imakde olan ganc nasle belo bir mahabbctlc
yanaqmah, onlan belo bir sevgi asasrnda terbiyc etmelidirlar.
25.3. Maktab rahbarlari iginin meyarlarl
'iqinin saviyycsi mokteb kollektivinin miiveffe-

Moktab rohberlari
qiyyetinden asrhdrr. Tahsil haqqrnda qanunda makteb.-rehberlerinin,
xiisusile mekteb direktorunun vezifale ri dcqiq ifade edilmigdir' Mek-
teb rehberlari dovlat qarqrsrnda Eagirdlarlc tolim-tarbiya iginin teqkili.
onlarrn sa$amhltntn va fiziki inkigafrnrn mohkamlondirilmesi, iqqilo-
rin, miiellimlarin, ixtisaslartntn arttrtlmast, valideynlerle stx amakdag-
h[r igiin, habela maktebin tcsarrijfat-maliyyc igleri iigiin mesuliyyct
daqtyrr.
Maktcb rehbarlarinin faaliyyeti agalrdakr g<istericilorlc:
- msktab iqinin neticcleri ile, moktob direktorunun tsdris-tarbiyo
-
prosesina getirdiyi gexsi yeniliklari ilo;
- oru., ig iislubu, xtisusi hazrrh[r, teqkilatgrhq istedadr ila qiymot-
lendirilir.
Mekteb iginin naticeleri. Attestasiya komissiyasr son illerde yoxla-
ma aktlanna asasen moktab iginin neticslcrini yoxlayrr, mektcb kol-
lektivinin igi, tizvleri ilo, gagirdlerin bilik keyfiyyetleri ila, onlann tar-
biyelilik ssviyyasi, miiellimtarin ixtisasrnr arttrma sistemi ilc, darslerin
ve tsrbiyevi tedbirlorin saviyyesi ilo yaxrndan tanrq olur.
Mekteb direktorunun tedris-terbiys prosesine gatirdiyi gaxsi yeni-
liklori direktorun miiallimlarlo, qagirdlerle, valideynlerls iginin keyfiy-
yati ile miiayyen edilir. Moktob direktorunun miiallimlarls, onlat tn
464
pedaqoji ustallglnln artrnlmasr iginin miivaffaqiyyatla hayata kegiril_
mesi miiallim kadrlarrnrn ve sinif rohberliyinin diizgiin b6liigdiiriilme-
si, mektcbdo ixtisasartrma sisteminin tegkili, pedaqoji quralanna
yiiksck saviyyada hazrrhq va kegirilmasi ila, ayn-ayn miiellimlarin
lardi komayi ila, pedaqoji nazaretin somarali tagkili ila (darsin, tarbi-
yovi iglarin tahlili va s.), qagird kollektivine bacarrqla rshbarliyi ile,
validcynlarlc apardrfr igin yiiksek saviyyasi ila ve s. miiayysn edilir.
25.4. Maktobdaxili nazaratin taqkili
Nazarat har hansr bir igin yoxlanrlmasrdrr. Nazaret obyektin teg-

kilinin tcnzimlenmasi yollarrnr, yayrnmalan aradan qaldrrmaq, siste-
min optimal lsaliyyat gcistarmasi yolundakr manealeri lalv etmek
meqsadila subyekta tssir vasitalsrini miiayyan edir.
Maktabdaxili nazar6t maktabin idara olunmasl va ona rahbarlik
edilmasinda miihiim rol oynaylr. Nozaratin gediginde maktob rahber-
leri miisllimlarin ve qagirdlerin lealiyyetine, talim-tcrbiya prosesinin
vaziyyotine, mektobin qargrsrnda qoyulmu$ vazifelerin yerina yetiril-
mesine, qsbul edilmig qerarlarrn icrasrna dair zeruri melumatlan elde
edirler.
Maktabdaxili nazarot haqqrnda N.H.Ohmadov (Moktobdaxili
nczarolin forma vo metodlarD) adh asarindo yazrr: <Mektebdaxili ne-
t zarct onun strukturuna daxil olan saholerin har birinda mrivcud ve-
ziyysti aqkara glxarmaq, miieyyanlegdirmek ve bunlann neticelarino
csasen i$i daha da takmillegdirmak, yaxgrlagdrrmaq, onun semere ve
kcyfiyyatini yilksaltmsk [igiin tedbirlar hazrrlamaq maqsedini dagryrr.
Moktebdaxili nezaret zamanl kollektivin her bir iizviine nazarotin
fardiliyi, telim-tsrbiya iglerine nazaratin sistemlitiyi ve tanzimleyiciliyi,
nezaretin hartersfliliyi ve miixtelifliyi, obyektivlik ve adaletlilik, diffe-
rensial yanagma, toleblarda vahidliyin grizlenilmasi vo nazaretin tarbi-
yevi t6siri nazera ahntr.
Mektebdaxili nazaratin mazmununa iimumicbari tahsilin heyata
kegirilmasi, tedris planr ve proqramlarrnln yerine yetirilmesi, tadrisin
voziyyeti, makteblilarin bilik, bacanq ve verdiglerinin keyfiyyeti, onla-
rrn inki$af ve terbiyalilik saviyyasi, telim va sinifdanxaric iglards tarbi-
ye mosalaleri, makteb senadlerinin vaziyyati, icrasr ve s. daxildir. Mek-
tabdaxili nozaret miiallimlsrin ve maktabin diger iqgilerinin iginin yox-
lanmasr, gagirdlerin igina nezarati da nezarda tutur.
465
Mekteb rehberleri mektabin btitiin sahelarina rchballik cdirl:rr I.l-
kin telim-tarbiya prosesina nazarot biitdvltikda mektabdaxili nazttt
rtitt
va
," -ilt ii- tar-kib hissasidir. Maktabda miiallimin, terbiyaqinin 5a-
eirdlarin isina nazaratin en genig yayrlmrq nov[ tedrisin, larbiyanin
irri"".,i.-. sasirdlarin ahangdar inkigaf seviyyasinin oyranilmasidir'
u";;im drrsir.1", tarbiyavi 6dbirlarde iqtirak etmak, miigahida fakt-
Lrrm tahlil-terkib, miiqayise edib iimumilsqdirmelar aparmaqla oy-
--
ranmek olar.
Makteb rahbarlarinin dersde, her hansr bir sinifdcnxaric tedbirde
istirakr avvalcadan mi.iayyen edilmiq maqsad (pedaqoji amak ustala-
.lnio t*.iiUatinin oyranilmasi, ganc miiallimlare komak etmak' 9a-
girdlarin bilik, bacariq vo verdislerinin keyfiyyetini, tarbiyalilik saviy-
yetirilmesi, talimda texniki
!.riri -iiryy"n "t.nk, p.oqrrrnrn yerina
vasitalerdan, kompiiterlardan istifada ve s ) va dsqiq, aydrn plan asa-
va ona
srnda heyata keqiiilmelidir. Her bir makteb rehbari oz ixtisas
u^*rn olun fann iizrs daha diizgiin, daha elmi ve daha mazmunlu tov-
'.im u" r^ maslahat vero bilar. Buna gora da mektab direktoru' masa-
-f*
.g"t onun ixtisast riyaziyyatdrrsa, o, riyaziyyat, .fizika miiallim-
iariniri darslsrinda teztez olmalt, onlara miiayyan pedaqoji, metodiki
k<imak etmelidir. Tadris igleri iizre miiavin edabiyyatgt isa humanit
ar
fanlarden dars deyan miiiltimtarin derslarinde olmahdrr va s Lakin
bu heg da o demak deyildir ki, makteb rohborlori yalnrz ixtisaslarr
iiz-
ra miiallimlerin derslorinda olmaltdrr. Masolcya bele yanaqmaq diiz-
oiin olmaz. Mektab rehberlari ixtisaslarrndan asth olmayaraq mekta-
Ein tadris planrnda olan lanler iizre derslerde igtirak etmalidirlar'
Derslerin miizakiresi zamant her hansr bir konflikt yaranmtg olarsa'
oJa ixtisash nezaretdan istifada etmak laztmdtr' Yeni, ager makteb
di.ektoru riyaziyyatgrdrrsa va o, adabiyyat, yaxud tarix miiallimleri-
nin derslorinde igtirak edir va ona miiayyen irad tutur va onlardan
biri bununla .u.ilug-t. va miinaqi$o yaranlrsa, onda mektsb direk-
toru ixtisaslt nazareto miiraciet edir, O, hsm oz moktebindoki, ham de
qonqu maktabdeki tarix va ya sdebiyyat miiallimlarinin iEtirakr ile
onun tenqi<Ji fikir ve tovsiyaleri ile razrlaqmayan mlellimin darsinin
miigahidaiini teqkil edir' Dorsin tahlilinda obyektivlik va adalatlilik
hirkman gozlanilmalidir. Oks tadqirda ciddi narazrhq baq verar vc
makteb direktoru <iz niiluzunun agalr diigmesina gerait yaratmr; olar'
Maktab rshborlari tadris prosesina nazarati (haftalik, aylq, ya-
nmillik) tartib etmoli, na vaxt, kimin dersindo igtirak etmesini avvalca-
den bilmelidirlar. Bunun ahemiyyati odur ki. moktab rohbarlari
466
ivvelceden proqram matoriallan il5 tamg olur, darslikleri, alave eda-
biyyatr nezardsn kegirirlor. Bu iso onlara darslari tahlil etmeya, miiel-
limlaro miieyyen elmi, metodiki tcivsiya va maslahatler vermaye imkan
yaradrr. Mektab rehbarleri darslarini dinladiklari miisllimleri miigahi-
delarinin naticelari ile tanl$ etmelidirlar. Bu zaman onlardan yiiksok
pedaqoji takt talab olunur. Mekteb rahbarlari heg vaxt unutmama-
hdrrlar ki, nezaratdan meqsed kimi ise hormetden salmaq, kima isa
caza vermok deyil, yalnz yol verilmig n<iqsanlan aradan qaldtrmaq-
drr, rniiallimlsre, xiisusila ganc miiellimlera komakdir, hem da qabaq-
crl tacriibeni oyrenmek, agkar etmekdir. Bu igde agrq darslarin tagkili
bciyiik ehemiyyat kasb edir. Qiinki agrq dersleri, ilk ncivbada, zengin
pedaqoji tecriibesi olan miiallimler deyirler. Bu maqsedle tadris ilinin
awalinde agrq derslarin qrafiki hazrrlanrr, kimin ne vaxt, hansr sinif-
da, hansr movzuda dars deyacayi qeyd edilir. Qrafike tedris iglari iizra
direktor miiavini nezarot edir. Bele derslaro qongu mektab miiollim-
lsri do devet olunur. Maqsed qabaqcrl tacriibani riyranib tmumilaq-
dirmak va digar mektablara yaymaqdrr.
Maktob rehborlarinin darsin dinlanilmesi, sinifdonxaric terbiya ted-
birierinde igtirakr haqqrnda qeydleri miieyyon taklif ve gristeriqlarla
niticolenmelidir. Bu teklif ve t6vsiyeler konkret laktlara asaslanma-
hdrr.
Tadris prosesins nazaretin bir novii olan darsllrin miisrLlr,lrsi rr,.-
bi'./evi lodbirlarde igtirak etmak tolim-tarbi1,: i;irrin [: , -
masin, v6 keyfiyyatinin yiiksaldilmasina xi(int;rr etrri-.' .
Mokteb rahborlari, miiallimlar $agirdlerin te iinr ..-.. ..

zarota de xi.isusi diqqot yetirirlar. Qiinki gagirdlcrill [;r]1111-r,.; ;i,- ..- 1-
llyyetina nazaret talim prosesinin mirhtm komporlenri olub. proqran.l
materiallannrn oyranilmasi, menimsenilib mtihkamlandirihnasi bilik.
bacarrq va vordiglerin formalagmasr ila srx bafhdrr. Planh va.sistemli
nezarat miicllime $agirdlerin monimsediklari bilikleri hesaba almala,
miiveffoqiyyatleri ve nciqsanlan a$kar etmoya imkan verir. $agirdlerin
talim-tarbiye faaliyyetina mtiellimin obyektiv nazarati mi.iallima, mek-
tsb rehbarlerine telim-terbiye iginin veziyyatini atraflr oyronmeyo, tad-
birler miiayyenlaqdirmoye, telim-tarbiya prosesini tekmillegdirmaye
tam $erait yaradlr.
Nazaret miiellime, makteb rahbarlerino her bir gagirdi derindan ve
hartorefli ciyranmaye imkan verir, onun idrak maralrnrn, qabiliyyctlc-
rinin inkigafina $orait yaradu. Nezaret gagirdloro tapgrrrlan igc mc-
suliyyot hissi yaradrr, onlan miisteqilliya, yaradrc rga tehrik cdir.
467
Nazarat qagirdlori de, miiallimleri da sistemli iSin icrasrna celb edir,
tapynqlariyerina yetiran qagirdlarde manevi, axlaqi-iradi keyfiyyat-
leiin foimaligmasrna k6mok edir, sa[lam ictimai rey yaradrr' $agird-
tarin lealiyyetina nazaretin mazmunu didaktik vczifalar, tadris lcnlari-
nin xiisusiyyatlari, qagirdlarin haztrhq vo inkiqaf sav.iyycsi.ila miieyyan
N"r^."t zamanr Eagirdlarin fealiyysti kompleks qakilda yoxlam-
"diti..
1,., onlu.,n inkiqaf dinamikast. iimumi ve xiisusi qabiliyyatlarinin'
idiak maraqlannrn, gaxsiyyatin miisbet keyhyyetlcrinin neca forma-
laqmast nszcrda tutulur'
gagirdlarin tehsil faaliyyetinin qiymatlsndirilmasi vc hesaba ahn-
*u.,n-o d^ maktcb rahbarlari nezarat etmeyi unutmurlar' Qiymat hor
hansr bir sarvotin. obyekt ve prosesin deyarinin miicyyan edilmesidir'
Qiymetlandirmsk hai hansr bir 9e
yin scviyyasini -miiayyen etmakdir'
diy."t rnou"ra mclumatlara ve r,ez ret zamant alde edilmig yoxlama
nsticelarina ssaslanlr'
Qiymatlcndirmo rr-riicllimin faaliyyatinda
miihiim yer.tutur' Miial-
timiinifac Aagirdlsrin lealiyyatini bilik, bacanq vs vardiglerini' dav-
ranl$lnr, onlinn r;avablaunl sinif jurnahnda qiymetlo reallaSdrrrr'
rinsiirlari strasrnda miihiim
Qiymetiandirma pedaqoji prosesin digar
,ii tutrt. Pcdaqoli prosesi qiymetsiz tasovvllr etmok olmaz Qiyr'"e1
yalnrz gagirdin cavablarr vo idman harekotlori ugiin jurnala 3,4,5 yaz'
kcyfiyyatlori haqqrnda, onun
-uq a"Vit-ai.. Qiymct qagird gaxsiyyatinin haqqrnda konkret noticayr
darianiqr, talim keyfiyyetinin xarakteri
gelmekdii. Qiymstiandirmads adetan nazaret, torbiyevi, oyredici
iunksiyalar ncr"." altrt. Hazrrda qiymetlandirmanin biittn funksiya-
lann, iki qrupa boliillcr. Birinci qrup qagirdlere. ikinci qrup rniisllime
aid olur. Qiymatlcndirmonin mirallimo aid olan ftrnksiyasrna diaqnostik'
proqnorlaqit.-a \1o moqsodydnhiliik daxil edila -bilsr'. Diaqnozu pe-
iaqogikaya Samil ctm:rk Eagird gcxsiyyctinin kcyfiyyatlori, telirna ma-
suliyyltli'rnunasibiti. tclim fealiyyetinin mahiyycti haqqrnda qerar
qcbui etmckdir. Diirqnoz asastnda proqnoz edilir', ycni diaqnozun na-
ticoleri haqqrncla eldo cdilmig har hanst bir gcyin inkigah haqqrnda
iimumi rcln golinir. Tadris fealiyyctini proqnozlzL;dtrma' hor gcydan
ewal, gagirdl-rr-irt Iardi xilsusiyyctlarino uyftrn olar:rq otrttu daha samo-
rali taqiciiinin tniiavt en edilmasidir. Pedaqoji proqnoza asasen pcdaqoji
lealiyy'crin nrlqsidi rniicyyan cdilir va miiallimin hiittin i9i sistemli
seciyyo da;,ytr. Haztrtla qiymatlcndirmonin ;agirdlara aid ftrnksiya-
,,nrn ,orr,.,',.' n,, rcl'li geniglanmi:;dir. Qiyrnctlondirm:rnin 5agirdlcra aid
468
vezifalarina stimulla;drncr, tanzimedici, tarbiyaedici sosial va s. daxil
etmek olar.
Qiymet Sagirdlordo qetiyyatlilik, mesuliyyot, diizliik, riziinii tenqid
etmak kimi keyfiyyatlerin formalagmasrna k6mak edir. O, <iz emayi-
nin neticasine gcire gagirdlarde ya qiirur, ya da narahttgrhq yaradrr ve
oziiniitarbiyanin takanvericisina gevrilir. Qiymatlantlirrnanin sosial
lunksiyasr naticanin gox yiiksak olmasrnda ifada edilir.
$agirda verilmig qiymat onun gaxsiyyatina gamil edilmameli, konk-
ret harakat, raftar naticaya aid edilmemalidir. $agirdin tap$lnEr, masa-
Isni hall ede bilmamasi faktr onun eqli qabiliyyetlari haqqrnda manh
fikir sciylemaye haqq vcrmir. Biit6vliikdo, $oxsiyyata iinvanlanmrq
menh qiymat hemiqa gox pis qargrlanrr, heyacan va narahathq yara-
drr. $agird qiymet almaq xatirina deyil, heyacanlandrrrcr intellektual
hiss kegirmak arzusuna gora gahqmabdrr. <Ugaq iigiin miiollim tere-
findan edilen sn b6yiik adalatsizlik odur ki, miiallim ugafrn derin eqi-
dasina grira adalotsiz qeyri-kah qiymol yazaraq, ham da valideynle-
rinin onu cazalandrrmasrna gah$rr. Uqaq iki qiymet haqqrnda miiolli-
min miitlaq valideynlera xabar vermok istadiyini grirdiikdo, o, ham
miiellime qargr, hem da maktabe qargr qazabli olur. O, aqli omaya nif-
r6t etmeye baglayrr... Ugaq oziina etinaslz miinasibati hiss edarok,
xeyra vo $oro hessasllgr itirir. ..
Pedaqoji amokda on baghca rafbetlendirme ve on giiclii ceza qiy-
metdir. Bu, istifada edilmasi boytk bacanq va medeniyyat taleb edan
on koskin aletdir. Bu aletdan istilada etmsk hiiququna malik olmaq
iigiin her $eyd6n avv6l, ugalr sevmak lazrmdrr>.1
Qiymetlsndirma prosesi bir nege emprik qaydanrn gcizlanilmesini
teleb edir:
l. Qiymetin obyektivtiyi. $agirdler ya$mdan ve voziyyetindan asrh
olmayaraq emaklerine verilen qiymetda qeyri-obyektivliyi gox pis
qargrlayrrlar.
2. $exsiyyati, onun imkanlarrnr nezera almaq, har bir gexsiyyate
ferdi yanaqmaq vacibdir.
3. Verilan qiymatin diizgiin ve obyektiv oldulu gqgirda izah edil-
malidir.
4. Qiymatlandirmani sistemli heyata kegirmok zoruridir. Pedaqoji
prosesin igtirakgrlanna daim melumat verilmalidir.
' V.A.Suxomlinski. Urayimi ugaqlara verirem, Bakr, Maarif, 197g, seh.l94.

469
5. Qiymatlendirmenin stimulla5drncr funksiyasrnt unutmaq olmaz.
$agirdin davranqrnda, bilik ve bacanqlannda baq veren miisbat dayi-
giklikleri gcirmsk, qeyda almaq vacibdir.
6. Qiymatlendirme ikiterefli istiqamat dagtyrr. Onun bir tarafi 9a-
girda, ikinci terafi miiallime ycinalmigdir. Qiymatlendirmo ustah$
miiellimlerin pege ustahSmn meyarlarrndan biridir.
Sual va tapgrrqlar:
1.Maktebda igin planlagdrnlmasrmn asas istiqametlari.

2. Mektab rahberlarina verilen talablar.
3. Mektabdaxili nazaratin (monitonnqin) tagkili qaydalan.
470
XXVI FASiL
MoKToBDa METoDiKI ig va uUar,r,ipraniN

.lrrBsr.l,siy.Lsr
26.1. Pedaqoji guranm iginin mazmunu va metodikasr
Maktabdaxili idara va iimumtehsilin tegkilinda pedaqoji gura mii-

hiim rol oynayrr. Pedaqoji gura her tedris ilinin awalindo yaradrhr.
Direktor guranrn sadri, digar miiellimlsr, validcyn komitesinin sedri,
maktab hakimi, hamkarlar tegkilatrnrn sadri isc iizv segilir. Har bir
tcdris ilinds pedaqoji guranrn 6 iclasr kegirilir. Birinci iclas sentyabr
ayrnrn ilk giinlarinde kegirilir. Burada har bir mircllima konkret tap-
qrnqlar verilir, pedaqoji quranrn maktabin cari dcrs ili ilgtin plam tas-
diq edilir, qarqrda duran asas vazifalar konkretlagdirilir. Direktorun
kegmiq dars ilinin yekunlarrna dair hesabatr mrizakirc cdilir. lkinci
iclas birinci riibiin sonunda, yani noyabr ayrnda kcgirilir. Burada bi-
rinci riibtin yekunu, gagirdlerda qabiliyyctlarin inkigafr, <gatin ugaq-
larlo ig va s. mesalaler genig miizakira olunur. Uqiincii iclasda ikinii
riibiin, yani birinci yanm ilin yekunu, mliasir dcrs neca olmalrdrr.
yeni talim metodlan, miiasir darso verilan tclebler, darslorin tehlili va
tacriibe miibadilasi, mcktabdo idman iglari, srnil rahbarlerinin malu-
matlannrn dinlenilmasi va diger maselaler tahlil edilir.
Pedaqoji guranrn diirdiincii iclasr mart ayrnda, iigiincii riibiin so-
nunda kegirilir. Beginci iclas may ayrnda, dordiincii riibiin sonunda
kegirilir, imtahanlann kegirilmasi va digar maselelsr miizakire edilir.
Altrno iclas iyun ayrnda kcairilir. Tadris ilinin yekunlarr miizakira
edilir.
Pedaqoji guranrn biitiin iclaslan xiisusi daftardo qeyd edilir.
25.2. Fenn metodbiragmelari
Birlsgmalarin optimal terkibi eyni fsnn miiallimlorinden ibarat 4-5

ncfer olmahdrr. Metodbirlagmalar adalan boytk moktablarda yaradr-
lrr. Metodbirlagmalar 2-3 maktabin fonn miiellimlerini (fizika-riyaziy-
yat. tarix-adabiyyat va s.) riz etrafrnda birlaqdirir. Fsnn metodbirlag-
nrclcrini mahdud mrivzularla, meselan, <Ciirnlc. Mtrakkeb ctrnla> ki-
mi m<jvzularla mahdudlaqdrrmaq olmaz. yeni tadqiqat iglori ila
471
mi.iellimleri tanr$ etmak faydah olar. Fenn birlegmalarinda problem
meselelari miizakire etmek, miiellimleri elm, metodika, pedaqogika va
psixologiyanrn yeni nailiyyatlari ila tanrg etmek vacibdir. Qabaqcrl
tacriiba mektablarinde miiellimlor miixtolif mcivzularda dsrslari din-
layir, miizakira edir, yeni adebiyyatla tanr$ olur, tacriibe miibadilasi
apanrlar. Bele yaradrcr emokdaqhq yalnrz miiellimlerin deyil, ham da
mekteb rohbarlarinin takmillegmasina qarait yaradtr.
Agrq ve niimunevi - niimayiq dersleri elmi-praktik konfranslar teq-
kit edilir. Miiallimlcr hamin konfranslarda oz tacriibalorins dair mor
zularda grxrq edirler.
26.3. Miiallimlarin iiziiniitahsili
insan ailanin, maktebin, ictimaiyyatin tcsiri altrnda gexsiyyet kimi

formalaqrr, orta, orta ixtisas va ali maktablor vasitssila heyata vasiqa
alrr. Lakin heg bir miitaxessis, xiisusile miiellimlar oxumafir, oyrenma-
yi dayandrrmrr. Bu onunla izah edilir ki, elm, senet nehayatsiz ve
sonsuz gakilde yenilaqir va tekmillagir. Boyiik hekim, Lolman adr ilc
tanrnan Obu Oli Ibn Sina deyirdi ki, elmin htidudlart sonsuzdur,
insan daim riyrenmeli, axtarrgda olmahdrr. Dahi Nizami elmLri dord
b<iyiik sahcye brilarak bitkini, heyvanr, daqr, torpalr, insanr ci1'ronma-
yi, kosmosa baq gakmayi, agrlmamrq sirlar agkar etmeyi zeruri sayrrdr.
Elmin hiidudlan iifiiqa bonzeyir, ns qsdsr yaxrnlagtrsansa, bir o
qadar geriys gakilir (Busat). Biliyimizin hiidudu yoxdur, gtinki dorkct-
ma obyekti olan tsbiot sonsuzdur (Paskal). Osl tchsil miitalia ila sldc
edilir (Rubakin). Mttalic qiidretli idrak vasitesidir (Hote). Adamlar
mijtalieden al gakanda fikilloqmskden da qalrrlar (Didro). Kitab mo-
nim iigiin tacdan qiymctlidir ($ekspir). Miltaliodcn ucuz cylancc yox-
dur, miitalienin z<ivqfi uzun muddat davam edir (M.Monten). Yaxqr
kitab yaxqr camiyyet kimi duylulan va axlaqt terbiyslcndiril vc
naciblsqdirir (N.Piroqov). Baqariyyat hamiqe ancaq ciziinritehsil vasi-
tasila inkiqaf ctmipdir (H.Spenscr), Kitab hcyatrn 6n uzaq vc qaranhq
yollarrnda insana igtq b:rxg cdsn alsanavi grraqdrl- (A.Upit),
Hsr bir miitexossisin, o ci:mladan mtiollimin rniistoqil olaraq miin-
tezom $ekilda biliklere yiyclonmesi. biliklarini dcrirrlcgd irmcsi va tak-
milleqdirmcsinc riziiniilehsil deyilir. Oziiniitohsil tahsil nrttessisclarin-
de sistematik olartrq rlde cdilan tchsilin ayrrlmaz tarkib hissosidir.
Oziinirtahsil qazanrlmrS. mcnimsonilmi; bitiklcrin mcihkem va davam-
h olmasrna komak cd ir.
112
. Bugiinkii hayat terzi Azarbaycan Respublikasrnda gedan qurucu-
lu[un miiasir merhelesi miiallimlardan hor giin elmi_si-yasi, e'lmi_pe_
daqoji, psixoloji ve metodiki biliklorini artrrmagr tslab idir- Orta, ali
tahsil
_tamamlansa da, hayata, d6vre, taloba g6ia tamamlanmrr. Ali
tchsildcn sonra omtirliik tahsil dovrii 6ziiniit;hsil biL;layrr. Bu ideya
Mehammad pey[ambarin hedis va kelamlannda da'riz cksini tap_
m_rqdrr. Begikdsn qabir evino kimi elm ciyrenmek vacibdir.
Oziiniitoir-
.i1.9! yg_.v1 diqer kitabr, qazeti, jurnah oxumaq hor bir insanrn alda
etdiyi biliyi darinleqdirmeye, elmin nailiyyetlerindan, qabaqcrl tecrii_
badan isriladeyc iidrnot edir. Miiallim aii-tshril haqqrnda diplom
ala
bilor, lakin bu hela onun miiasir heyatrn taloblorins uylun qakilds
moktabda pedaqoji prosesi istanilen saviyyads yerine yetiimesi
demok
dcyildir. Haqiqi miiellim olmaq, miiasir d'ovrtin talobiari seviyyasindo
dayanmaq iiqii n ali maktobin verdiyi agardan bacarrqla istilads
etmak
lazrmdrr. Bogcr cemiyyatinin yaratdrlr clm iimmanrndan istiiade
et-
meyi bacaran miiallim ustad mijallim olur, gagirdlorini da
kamillik
zirvosinc yiiksalde bilir.
. Ali mcktebin proqram materiallannr dorinden tam hecmda me_
nimsomak vacibdir. Lakin tekca bu kilayat deyildir. Oz
biliklarini
daim todqiqatgr verdiglarinc yiyclanmayi ciyranmedsn
.artrrmadan,
elmi diinyagciriigrine malik olmaq miimktin deyildir. 'nOyiit
.iyaziy_
yatgr Pilaqor deyirdi ki, biliksiz. adam okeanda izan yclksnsiz
gamiye
banzeyir. Demali, insan ns qsdar ki, yagayrr, oyranmolidir. fiayatin
da yiiksak qayasi bilik aldc etmakdir. Bilik. oxumaq. yazmaq
xazina_
dir. Bunsuz gerdikco artan biliklor i.immanrnda, j.,ai[., giiclanen
elmi malumatlar axrnrnda istiqamat griti.irmek gati"ndir. Hryitm
Uii_
tiin anlannda oyrcnmak bir da ona grire lazrmdri ki, yagadrlimrz
drivr
har giin, hsr an qarqrmrzda daha mi.ihilm yeni vczifalir va
ralcblsr qo-
yaraq bizi yenilikleri manimscmayc vadar edir. insan daim yeniliklarc
uy[unlagrnah, hcr bir yeni scso, yeni galrrrga daim cavab vermeli.
har
ciir. yeni ka;;fl;ri dar-k etmoyi baca.rmalrdrr. insanrn Uiittn
nsyat va
lealiyl,cti ozr.iniiteh.sillc baghdrr. insan iglemoklc yanagr, istirahot
etmayi do bacarrnahdrr. Normadan artrq yatmaq giinahdrr.
Boyiik
Nizami deyirdi ki. hayatrn monasr yatmaq, vaxtr itirmek,
olcliirmak
demek deyildir. Qiymotli vaxtrnr ordirron adam ozirnii ordiriir.
Miial-
Iim hayat terzrni elc rlurmalrdrr kr, ham normal yata. istiLahet
ede
bilsin, hcm dc ycniliklor.alomindr oziinitn mciltlryini qoruyub
sax_
laya bilsin. Bunu mtiasir rnakt:b vr ugaqlar tahb eil.. n4"tt.b
_ii.t_
limlrri dtivriinriiziin miiciizcsi u|aqrairn mrnovi alaminin. aqli
113
ameyinin. fiziki hazrrh[r vo kamilliyin x tisusiyyctlorini bilrnalidir.
Miialfimin amayi oxutmaq va dyratmekda maddilcgir, onun amak
alatlori isc clmi, metodiki, pedaqoji-psixoloji adabiyyatdrr. Demali, asl
ustad mtallim olmaq, el h6rmatini, gagird mahcbbctini qazanmaq,
ebedi <ilmaztiya qovu;maq iigiin yaxqr iqlemek, qabaqcrl pedaqoji
emek adamlarrnrn tacriibasini ciyrenmak vacibdir. Buna isa oziinttah-
sille nail olmaq olar. Sementsiz m6htagam bina ucaltmaq miimki.in
olmadrfr kimi, oziiniitehsilsiz da yaxgr miiellim olmaq miimkiin deyil-
dir. Elm, bilik o qader b<iyflk hazz va z<ivq menbayidir ki, o, insana
har geyi, hatta fiziki iztirabr, nece qocaldrfrnr bela unutdura bilar
(Konfutsi).
Miiellim amayinin faydah i9 emsaltntn arttrtlmastnda nczari asaslar
iizarinda iimumi didaktik va metodik maselolarin, konkret mctod va
priyomlarrn ciyranilmasi ve tatbiqi gagirdlarin idrak prosesini feallaS-
drrmaq iqinde mtihiim ahamiyyat kasb edir'
Oziiniitahsilin an qtdratli vasitasi mi.italiodir, kitablarla iglamakdir'
Kitab oziiniitahsil igindo on qiyme{li manbadir. Nasillarin alde etdiyi
biliklar, tacrtbelar kitablarda saxlantltr. Har yeni nasil insanlann ko9['-
larina, ixtiralartna oztiniinkiinil elava edarak bcqer madaniyyatini inki-
gaf etdirir. Mehz kitabrn boyiik qiivvcsini nezara alan gorkemli gaxsiy-
ystlar ona yiikssk qiymet vermiglar. Kitablar zamanln dallalarrnda
sayahat cdan va tiz qiymatli yiikirnii ehtiyatla nasilden-nosilc aparan
fikir gamileridir (F.Bekon). Kitab abadiyyata qovugmug bcyinlore abi-
dedir (Y.Devenant). Kitab nasillarin bir-birina vasiyystidir (A.Gert-
sen). Kitab qiymatli xczinadir (H.Zerdabi). Kitab cildlcnmig insanlardtr
(A.S.Makarenko). Kitab tefakktiri.in yorulmaz qanadlarldlr (O.Nsvai).
Olifbanr yaradan gexs diigiincclerimizin kelofinin uounu va tabiclin
agarrnr biza bexg etmigdir (A.Rivaqol). Kitab bilik msnbeyidir (M.Qor-
ki). Kitablar durduqca keqmiE uzala getmir (E.Litton).
Misir fironu XII Ramzes kitabxana qarqrsrnda bu srizlari hakk et-
dirmigdi: <Ruhun dormant>r.
XVI ssr kitabxanasr qargtsrnda bu sozlar yazrlmrqdrr: <Ey bura
daxil olan taxs, qaprnr ehtiyatla agrb eylagenlara ba; aymakla salam
ver. Asta addrmlarla yeri. Burada aylagsnler abxiryyata qovuqanlarla
srihbot edirlar>. Mahz bu manada kitab nasillar arnstnda vasitagi,
fikirlarin kegiricisidir. Platon, Evklid, Zardiigt, Aristotcl, Home, Xa-
qani, Nizami, Dante, H6te H.Cavid. A.Bakrxanov, I\{.F.Axundor'.
cisman goxdan yox olmuglar. Lakin onlartn <Stihbatler>i, <Qanun-
lar>r, <<Baglan!rc>r, <Avesta>sr, <lliada>sr, <llahi komcdiya>sr,
+74
(Xemse)si, (DivaD)i, (Faust>u, (Sayavu$)u, <$eyx-Ssnaur, nasihct-
leri asrlarin derin qatlarrndan galarak miialliflsrini ebediyyata qovug-
durmugdur. He9 de tasadiifi deyil ki, Azsrbaycan Demokratili Res-
publikasrnrn Qarabafda ermani tisyangrlanna qarsr d<iyiigan herbi
hissasjne iizerinda agafdakr srizlar yazlmrg plakat gondsrilmigdir.
- Xogbextlik nadir?
- Xogbaxtlik qslabadir.
- Qelebeni neca alde etmak olar?
- Qeleboni bilikle elde etmak olar.
- Bes biliklsr haradadrr?
- Bilikler kitablardadrr.
Eyni fikir xalqrmrzrn yaratdr$ incilerda, nafrl va dastanlarda da
ifada edilmigdir. Qahremanlar tilsimlori biliyin qiidreti ila srndmr,
miiammah mesala va sua.llan alhn giic[ il hell edir, qaleba qazamrlar.
Kitablan sebr va tamkinla oxumaq, mttalia etmak lazrmdri. Miitalia
etmeyrn miiellim inkigaf eda bilmaz. Miitalie etmedon, kitablardakr
ideyalan menimsamedon heyatda yiiksak m6vqe tutmaq gox getindir.
Miiellim her giin bililni artlrmaqla me$Bul olmursa, ondakr miiallim-
lik <iliir. Demali, miial.limin her hansr meruzeya, miihaziraya, gxrqa
hazrrlanmasr miitalia ila, ilk menbelarla ba$rdrr. Ona gtira de miitalie
<iziiniitahsilin, elmi axlaqi, menavi va lziki inkigafio asasrdrr. Bes
miiellim neca miitalie edir, kitablan neca oxuyur? Bilikler denizindan
nayi va necs g<itfirmak lazrmdrr?
.
Oziiniitahsil igine baglayan miiellim heg da quru sahrada afac ek-
mir. O, aksine, hazrr olan mtinbit torpaqda iqe 6a5layrr. Bu o demak-
dir ki milollim riztnttehsil iginde alifbadan baglamrr. Miiallim m+.
nevi aqidasi, diinyag<iriiqii formalaqmrg bir ;axsiyyatdir. O, miixtelif
elm sahalarina, ixtisasrna dair bilikleri manimsemig, iimumbageri va
islam d1sy".1".1ra yiyalenmigdir. Miiellim tadris etdiyi fannin, onun
*Try Skil edan elmin, pedaqogika, psixologiya elmlerinin nai.liy-
yetlarini izlsmeli, dyraomalidir. Masalaye bu baxrmdan yanaqdrqja
derslarini, tacri.ibasini ciyrandiyimiz fann miiallimlarinin qeya iefAr-
gelari- oldufunu miiayyan etdik. Onlar hamin deftarlarde ôxuduqlan
zaruri maqale ve kitablann adlannr qeyd edir, mteyyen hkirlari segir,
hifTetli sdderi yaz:-rlar. Qabaqcil va iggfrzar mtiellimlar onu da qeyd
cdidar ki, biblioqrahyasu kitablar iimmanmda iizmek olmaz. Biblio_
qraliya kitab danizinde iizen gaminin kompasr, sahili nigan veran
mayah adlandrnrlar. Buna g<ire de yaxEr mi.isllimlsr rizlerine
475
biblioqrafiya diiaaldir, miixttlif m6vzulara dair qovluqlar ayrrtrlar.
Onlar biblioqrafiyanr hem mtivzu iizra, hem da miiallif gtistericilari
iizra diizoldirlar. Kitabxanalara getdikdo ise biblioqrafiyadan istifade
edir, axtardrqlan materiallan asanhqla olde eda bilirler.
Miiellimin tiz fenni iizre 6ziiniitahsilinin zaruri istiqamstlsri agalr-
dakrlardrr:
l. Yeni proqram ve dersliklerin dylenilmasi, onlann xiisusiyyatleri
va talablerinin aydtnlaqdrnlmasr;
2. Yeni alave materiallanntn <iyrenilmesi;
3. Miieyyan meselalarin miisteqil 6yranilntesi, laboratoriya vo
praktik iglerin, tacriibe ve gahqmalarrn tegkili;
4. Telimin texniki vasitelerini manimsomsk.
Metodika ile alaqedar differensial talime, gagirdlerin fikri faalhq-
lanna, miisteqilliyin, praktik bacartqlann inkiqaf etdirilmesins, dsrsls
darsdenkonar tadbirlar arastnda elaqenin yaradtlmastna diqqat yeti-
rilmelidir.
26.4. Genc miielimlera kiimayin tagkili
Mektebe genc miiallimlar galir. r)nlann yagh va tecriibeli miiellim-

larin kcimsyina ehtiyacl vardrr. Qiinki ali mektabda onlar pedaqoji
praktika d<ivrtinda miieyyon bi.lik, bacarrq va vardiglare yiyelonmig
olsalar da, hale ugaqlarla neca iqlameyin sirlerina balad deyillsr. Ona
g<ira da genc miiallimler miieyyen getinliklarle rastlagrrlar. Ganc miial-
limin ixtisasr iizre konkret movzuya dair malumatr mahdud olur. O,
Nizami yaradrcrhlrnr, yaxud Nluton qanunlannr bilir, lakin gsnc
mtjellim bildiklerinden konkret olaraq, neca istifade etmsyi bacarmtr.
Ganc miisllim materialt segmekde vs dorsa hazrrlagmaqda ciddi getin-
liklerla iizlagir. Bir qayda olaraq genc mijallim metodikant sinifdeki
30-35 ugaqla nece togkil edocsyini bilmir. Genc miiellim iigiin dsrsin
en yax$l rahathq yaradan marhelasi materialln gerhidir, O, sayla ma-
teriah gagirdlere nalrl edir. Sinilda sakitlikdir va onu hevesle dinlayir-
lar. Lakin dsrs yalnz qeyri-fsal qavrama prosesi deyildir. Ders bilik,
bacarrq ve verdiglerin formalagdrnlmasrdrr. Metr-2, ganc miiallim bu-
rada getinlikle qargrlagrr. O, idareetmoni itirir, siikanr eldo saxlaya bil-
mir, sinifde ses-kiiy yaranrr vs ders pozulur, Tolim metodlannr yaxgr
bilmadiyindan ganc miisllim daha maraqh faktlan garh etmaya talasir,
bununla da sinfi sakitlegdirmeya gahgrr. Ganc miiellim her bir qagirdo
dilfcrcnsial yanagmaqda getinlik gakir. O, hala 6z gagirdlerinin
476
xarakter alamatlarini, diaqnoz qoymatr, kimin neye qadir olduf,unu,
onlann psixi proseslerinin (qavrayrS, tefekkiir, diqqet va s.) inkigaf
xi.isusiyyatlarini bilmir. Ona gdre de o, zaif ugaqdan dars sorugmala
qorxur. Naticedo ganc miiallim biliklarini nece formalagdrrma[t ten-
zimlays bilmir.
Terbiye iqlarinin tagkilinda da genc mtiallim miiayyan gstinliklarle
rastla;lr. Ganc miiellimlar ugaqlarrn asuda vaxtmr pis tagkil etmirlar.
Onlar ugaqlarla oynayrr, srihbat edir, disputlar, nrivbetgilik tegkil
edir, omakde iqtirak edirler.
Gonc muollime miihazira oxumaq, nazari melumatlar vermeya
ehtiyac yoxdur. Onlar bu maselaleri bilirlar. Onlara praktiki kdmek
etmek lazrmdrr. Praktik kcimeya ise konkret derse, tadbire neca ha-
zrrlagmaq. sanadlarin hazrrlanmasrna colb etmak, gagirdlarla neca da-
nrqmaq, onlara neca fardi yana$maq ve s. daxil etmek olar. Ganc
miiellimlerle sohbote maktabin ananalorindan, tadris-terbiyaetma pro-
sesinin xiisr.rsiyyetlerindan baglamaq lazrmdr. Maselen, bizim mak-
tabda heg kim qagirdo q$qrrmlr, mijallim qr$qrrmasr cavab reaksiyasl
yaradrr, darsde oyiid-nesihat edilmir. Msktebda humanist miinasi-
betler hakimdir. Hamr bir-biri ile mehriban danrqrr. Qrgqrrmaq, sas-
kiiy mektebi, miiellimi hcirmatdan salar, Valideynlarle nezaketla s<ih-
bat edilir. onlara diizgiin maslehet verilir.
Tsdris iqlari ilzra direktor miiavini genc miiallime dorsin planrnr
neca tartib etmeyi, jurnah neca yazmagl, zaruri sanedlari nece hazrla-
mag baga salrr. On gox diqqat derse hazrrlaqmala yonaldir.
Genc mi.iallim nadan baglamahdrr? Dorsa ciddi hazrrlagmaqdan.
Darse ela hazrrlagmaq lazrmdrr ki, dorsda gagirdlare bog vaxt qalma-
srn. Bagqa sozla, qagirdin bagr diigiinmali, ali iglemalidir. Dors heg da
genc m0allimin darsden ewal na oxudulu demak deyildir. Ders mi.ial-
limin ilmumi ve pedaqoji madaniyyatinin giizgirsti, onun intellektual
zanginliyinin <il9iisu, goriiq dairesinin, bilik saviyyesinin g<istericisidir.
Gonc miiallimi inandrrmaq lazrmdrr ki, darsinin miivaffsqiyyatla
kegmesinin birinci garti materialln deqiq, aydrn, elmi esaslarla inandr-
ncr gekildo izahrdrr. Movzuya aid material miioyyan hissalaro b<ilii-
niir, bunlann har biri xiisusi qeyd edilir (plan, tezis, takrar, ntimayig-
demonstrasiya) vc $agirdler addrm-addrm homin hissslari dark edir,
ntimunslerle tasdiq olunur. mrihkomlondirilir. Onlar tadrican asandan
gatina dolru iraliloyir.
Genc mtiollime komcvin ikinci rnarhalcsini tedris-tolim prosesinde
konkrerlardi komck te;kil cdir. Ganc rnilollim murakkab bir mor"annu
_l -;
tadris etmalidir. Mekteb rahbsrleri, tacriibeli miiallimler bu igda ona
k6mek g<isterirlar. Onlartn k<imayi ile genc miiallim tematik plan
tartib edir, tapgrnqlan, mesolaleri, niimuneleri segir, derss masuliyyat
hissi ile hazrrlagrr. Bela bir k6mok genc miiellime terbiyavi tadbirlarin
tagkilinde de edilir. Yani tadbirin plant haztrlantr, taqkili yollan izah
edilir. Tacriibeli sinif rehberleri genc miiallimin taqkil etdiyi tadbirler-
da iqtirak ederak ona faydah meslehatler verirler.
Genc miicllime komayin en tesirli va semereli formast agrq va nii-
munavi dsrsin teqkilidir. Tacriibesiz miiallim hamkarlanntn darslarin-
de olmaq, onlardan <iyrenmak istayir. Ganc mi:allimlara ktimok edar-
kon mekiob rehberlari, tecriibeli miiallimlsr pedaqoji etika ve peda-
qoji texnikamn inkigafrna xiisusi diqqet yetirirlar. -Uqaqlarla igloyer-
kan t*riibasi olmayan ganc miiallimlar 9ox asanltqla ozlarindan gtxrr,
inciyir, ugaqlara qtgqrrtrlar. <Axtrtnct dafa sane deyirom>, <Sinifdan
redd ol bayira!>, <<Valideynsiz niivboti derse galme> ve s' sozlar da
igledirlsr. $agirdlar ise bela damqrlt sevmirler vo miiallimi daha da
aiebilegdirmeye gahgrrlar. Naticsde emosional manea yarantr' Ugaq-
larta igiemeyin yollartnr bilmayen ganc miiollim iigiin uqaqlarrn hkir-
lari, hissleri ve arzulan hemige bafh qalrr. $i.ibhesiz ki, bele hallarda
ganc miiellim asebilaqmamali, ugaqlarla normal iinsiyyat yaratmaE"
-
gahgmah ve sebirli olmahdrr'
Gro" mi.iallimin nailiyyeti onun sssinden, jestleri va mimikaslndan,
geyimindan gox asrhdrr. Miiallim ilk daqiqaden sinifda nece durma[r,
neta oturmafr, ses tonunu nece qaldrrma$, stuldan neca qalxmafr,
nece giilmcyi, nece baxmaft bacarmahdtr.
inititutlirda, universitetlerde ahnmrq bilikler pedaqoji ustah[rn
formalagdr[rm miieyyan ede bilmez' Yalnv tiziiniitahsil va yaradrcr
axtanglar sayasindo miiallim 6z ustah$nt artrra bilar' Bela bir me-
suliyyitli ma;heleda genc miiallima moktab rahberlari, tacriibali miial-
tinrtor tOmek etmalidirler. Ganc mtellimin nece miiellim olmast qis-
man onlann ncca k<imek etmalarinden astlt olacaqdtr'
478
26.5. Q:rhaqcrl pedaqoji tacriibanin iiyranilmasi sahasinda mektab
rahbarlarinin igi
Miiollimlorin ixtiszrsrnrn artrnlmasr sisteminds yenilikgi rniiallimlar

rntihtrm rol o),uaylr. Onlarrn ustalrlr. <sirlcri> lnriallima pedaqogika_
nrn bir sanct kirni ncca harakata grrirdiyini nirmayig etdirir. kimi
l enilikgi-nor a (or ircllantfirnraq olar'l Kim yaxgr iglayirsa. onumu,J
Yaxud kim isa 1,e ni bir pedaqoji fikir ortahfa atrr.l Novarorluq va qa_
baqcrl tecriibo ci,ni $cy dcl,ildir. eabaqcrl tacriiba daha gcni; inlayiq_
drr. Yenilikgilik-novalorluq qabaqcrl racriibanin tarkib hissasiiii,
onun.osasrdrr. baghca xtisusiyyatidir. Heg de har cr.ir u[urlu lorma qa_
baqcrl tocribc sayrla bilmoz. Elaco da her hansr bir ye-ni lorma nova_
torluq hesab edila bilmaz. Qabaqcrl tccri.jba o<lur ki. bar;qa mijallimlar
de ondan istilada edir. nayi isa onlara verir. yenilikgi olmaq lardi ya_
radrcrlqdrr ki. hamin mtiallimin iginda grizal noticalar verir. Baqqa
miiallimler onun kimi iglaya bilmirlcr.
Grirkamli pcdaqoq V.A.Suxomlinski deyirdi ki. tacriibc giil bafrna
.banzayir.
Biz giil kollannr oz sahemizda akmak istayirik. Bunu neca
c.tmelil Har qeyden awal, giil kollannr okecsyimiz sihanin rorpagrnr
diqqctlo oyrcnmali, torpaqda ne gatmrrsa oiava etmeliyik. Dcmlli.
torpilgl ekina hazrrlamaq, sonra lsa onu akmok lazrm<irr. Lakin necc,l
Ilitkilrrin koklarina. amici.tellarina (oxunmadan torpaqla birlikde ak_
rrr:.k zaluridir. Tacssiif ki, qox vaxt bele olmur. Mcktsb direktoru
egi_
rlrr- ki. hansr. brr- baldasa gcizal gtillar var. Mijellimlarin
bir negcsin:
tlcyir ki. gctlin baxrn, oz sahsmizde bkmek iigiin giillar gatirin. Mi.ial_
limlor galirlar. gtizal gtlldrin atrindan xoglanir, k-ollarrn" dibini qazrr,
cavan koklrri qopanr, bozi q<ingati-gigakli budaqlan baltalayrb'gov-
.aparrb rkirlar. eigeklar solur. yarpaqlar quruyur. Direktor
dclori
traccrib ed_ir. miiellimlor hayacanlanrrlar. Ni tigiln bela oldu,l N"
tigiin
gtiilar soldrr? Budaqlar qurudu'l Axr. biz har geyi ciz qaydasr
ila qa-
baqcrl tccrtibeni yaradanlar kimi edirik. Lakin i:cîba ahnmrr.
I)c-
nreli. bu tacriibcda heg bir qiymatli cahat yoxdur, nahaq yerc
onu bu
q rrlcr
.torifleyirler, riz bildiyimiz qayda ila getsak <iaha vaxsrdrr.
Qabaqcrl racriiba o vaxt yenilik_novaiorluq olur i.i. irtirttirn f,",
hlnsr yeri bir ideya iroli stiriii. Bu ia.yu ono
salcn. Z.$<iyiibovun,
f"l*
M.S"la-orun,
Olvii,rrc,"ts.fi fufr-
.M.Quliyevin, Suxomlinsknin v.,
ba;qalannrn idcyalannr qcyd etmak olar. Heg t<irr f otiet<iivi
A.S. Ma_
karenko kimi Logkil cda bitmir. He1 kim talakkiir.frr.f..,n,
V.A.Su_
ronrlrnski kinri tagkil cda bilmir. Heg kim kimyanr
M.{2uliy.r,
479
M.Salamov kimi kege bilmir ve s. Pedaqoji nailiyyet axtartq, yaradtcr-
hq olmadan miimkiin deYil.
Qabaqcrl tacriibeni <iyranib iimumileqdirmeyin
miihiim vasitelarin-
den-Ui.i agrq darslerdir. Miiellimlerin derslerini dinlemak va tahlil er
olan maktabin biitiin miiallim kollektivini
-"t p"aoq"ji laboratoriya
.ef".Ua.tiye almaga, onun vahid maqsed ufirunda birlaqmesini tamin
etmeya xidmat edir.
Iv{iiallimlarinattestasiyaslndanmeqsadsamarelidifferensialsistem
varatmaq. tahsil iEqilarinin amek haqqrnr doracaler tizre arttrmaqdtr'
iiu ,urnun miiallimiarin peqekarh$, ustahEr, miintezem olaraq oz ixti-
,o.fo.in, artrmaEl nezsie ahnrr. Attestasiyadan kegan -miiallime baq
;;Jit-, metodiJt miiallim, birinci vo ikinci kateqoriyah miiallim adr
verilir.
-
Maktebde dars ifinin yekunlaqdrrrlmasr mi]hiim yer tutur' Dors
iline yekun vurmaq, il ariinda apartlan qeydleri nozarden keqirmak'
tehlil]terkib etmek, qarqr-qarqrya qoyub miiqayiso etmak, iimumileg-
gtxarmaq demakdir'
- -6tt,apanb neticalar
dirme
bir pillekandrr ki, onunla yalmz gagirdlsr..deyil' miiel-
ifi ele
limter ae yiiksskleia qalxtrlar. Ders ilindo her bir miiallimin menavi
,.rrginfiyi tiyranilir, onlann hemin pitlekanla neca ucald.r[r tahlil edilib
;;ii;;l"; grianlrr. iu ise o demokdir ki, her bir mektebin oziiniin s;-
mast olmahdrr.
480
lsrlraoe OLLTNAN enenlYYan nn
1 . Azarbaycan Respublikasrmn Konstitusiyast Bakr - 1999'
2. Oliyev H. <Tahsil millatin galecsyidin Bakr 2002.
3. Azarbaycan Respublikasrnrn Tehsil Konsepsiyasr. Bakr - 2000'
t: 4. Azoro$u B. <Saib Tabrizi>, <<Yaztgu> Bakr - 1980.
5. Azaro$u B. <Se9ilmi9 aserlari>r, Bakr - 2004
6. <Allatrrn adr ila>, L.i.Medvedko, A.B.Germanovig. Bakr - 1991
7. Axundov M.F. <Bedii va felsefi aserlari> Bakr- 1961.
8. Abbasov V. <Miidrik kelamlao. Bakr - 2003.
9. Aslanov A. <Estetika alaminde>. Bakr - 1987.
10. Afayev i. <Ugaqlarda medoni adot ve vardiglcr tarbiyasi>>
Azornegr - l96l .
I L Afayev O. <Azarbaycan ictimai pedaqoji fiknnda gaxsiyyatin
formalagdrrtlmasr problemlerir>. Bakr - 2005.
12. Alayev O. <Pedaqoji fikrimiz: diinenimiz, bu gi.iniimiiz>.
Bakr - 2000.
13. <Aileda uqaqlann exlaq tarbiyesi)). S.Axundov, A.Hasenov
<Maarif> nagriyYatr, Bakr - 1991.
14. (AB$ tehsiI sistemi idaroetme kontekstinde> M.Merdanov.
R.Alamahyev, I.Mustafayev. Bah - 2001
15. Bc$irov B. (Ati mckteb didaktikasr>. Bakr - 1992
16. Budaqov B. <Azarbaycan tabiati>> Bakr 1988.
17. Bakrxanov A. <Seqilmig asarl6ri)). Bakr - 1984
18. Bakrxanov A. <Nesihatname>. Bakr - 1982
19. Bammat H. <Qcrb msdoniyyatinin inkigafrnda miisalmanlarrn
rolu>. Rrkr - 1994.
20. Bakrxanov A. <Badii asarlori>>. Bakr 1973.
21. Bzrylamov O. <$agircllarda aqli keyfiyyatlerin inkigaf xiisu-
siyy'ctlari". Bakr - 1967.
22. (-ingiz Qacar. <Azcrbaycantn gorkemli gaxslsri> (Qadim vo
orta csrlar) Bakr ' 1997.
23. Baharh M., Quliycv A. <Diinya tehsil sistemi>>. Bakr - 2002
24. <Kitabi Dada Qorqud>. Bakr - 2004.
25. <Oxlaqnama> Mirza Ohmad Mirze Xudaverdi o[lu. Bakt - 1975.
26. <Oxlaqi Nasir>. Xaca Nasreddin Tusi. Bakt - 1989
27. Ohmadov H. <Azerbaycan msktabi va pedaqoji I'rkir tarixi>.
Bakt - 2001 .
481
t
28. <Olesgar ocaS>. Bakr - 1991.
:
t
29. Ohmsdov H. <Nesraddin Tusi>>. Bakr - 1992. .t
30. Ohmedov H. <XIX asr Azerbaycan maktebi>> Bakr - 1985'
31. Ohmadov B., Hacryev A. <Pedaqogikamn qanunlan ve prin-
sipleri>>. Bakr - 1993. \
32. Ohmadov B. <Milli pedaqogikanrn obyekti ve predmeti>>, i
,1
<Azerbaycan mektebbr jurnah Jt& 6, 1989'
33. Ojdar Farzeli Qorqud. <Deda Qorqud s6zib' Bakr --1999' ,
\I
34. Fazili Abdulla. <Atropatena (e. e. IV-VII esr) Elm Bakr - 1992'
35. Hacrbayov U. <Oserleri>> II cild, Bakt - 1995'
36. Hesanov A. <Maktsbeqadsr pedaqogika>. <Nasir> negriyyatr'
Bakr - 2000.
37. Hesenov A. <Azerbaycan uqaq edebiyyatrndakr menavi dayerler-
den kigikyagh mekteblilerin axlaq terbiyesinde istifade>'
Bakr - 1997.
38. Hsenov A. <KigikyaSh mekteblilerin menavi terbiysil> Bakr - 1987
39. Hesanov A. <Pedaqogika di.inyevi elmdir> <Azarbaycan mak-
tebi>r, jurnah Ns 4, 2004, sah. 66-74'
40. Hesanov A. <Tarbiye vahid pedaqoji prosesin osas tarkib his-
sasidio, <Azarbaycan mektabi>> jurnah Ns 4, 2005, seh l04
41. Hesenov A. <Kigikyaqh mekteblilarin axlaq tsrbiyesinde Azer-
baycan uqaq edabiyyatrndakr manovi dayorlerden istifada
pedaqoji qanunauyfunluqdur. Bakr - 1996. .
42, Hesanov A. <Mektabeqadar yagh uqaqlann aqli terbiyosi>> (ted-
ris metodik vesait). Bakr - 1993.
43. Hesanov A. <Mektabaqedar yaEh uqaqlann amek terbiyasi>,
(tedris metodik vesait). Bakr 1993.
44. Hesanov A. <Msktobeqeder yagh uqaqlann fiziki terbiyasi>,
tedris metodik vesait). Bakr - 1994. r
45. Hezret omir el - mdminin oli ibn Obu Tahb (a) <Nahc-iil-
Bala[r2. Tehran - 1995.
46. Hegimov O. <Azsrbaycan xalq pedaqogikasrntn bezi masa-
lalari>. Bakr - 1970.
47. Haqimov O., Sadrqov F. <Azerbaycan xalq pedaqogikasr>>.
Bakr - 2000.
48. <Gelimli- gedimli, diinya.. .>. Bakr - 1979.
49. X.Fikrat. <Terbiya va tehsil tarix >. Bakr - 1924.
482
MUNDORiCAT
On sri2........... ....................3
BOLMA I
PEDAQOGiKANTN UMUMi eSASr,anr
I Fasil. 1 . 1 . Pedaqogika elminin yaranmasr ve inkigafi ... . 7

1.2. Pedaqogika elminin obyekti, predmeti ve asas
kateqoriyalan ............. 11
Pedaqogika elminin manbaIari............................ r:--. 28
I . 3.
1.4. Pedaqogika elriinin sistemi ........... ...........................29
1.5. Pedaqogilia elminin bagqa elmlerle olaqasi............... 33
1.6. Pedaqogikanrn vezifasi ......................36
II t'esil. Metodologika ve pedaqoji tedqiqatlann metodlarr... 38

2. l. Pedaqogika elminde metodologiya anIayr9r.............. 38
2.2. Pedaqogika sahesinde etmi-todqiqat igleri ve onlann
sociyyesi
metodoloji ...........................40
2.3. Pedaqogikanrn tadqiqat metodlan ....43
-
III Fasil. inkigaf, gexsiyyetin tarbiyasi ve sosiallagmasr.. . . 50
3. I . $cxsiyystin inkigal prosesi va pertleri ........................ 50
3.2. $oxsiyystin inkigahnda irsiyyatin rolu ...................... 53
3. J. insanrn inkiqafi ve formalagmasrnda miihitin rotu ... 58
3. 4. $oxsiyyetin lormalagmasrnda terbiyeetmanin rolu.... 5J--^
3.5. goxsiyyetin sosial|aEmasr........................................... 68
IV I'-osil. $cxsiyyatin inkigafinrn fsrdi xiisusiyystlari ...

yaq va 72 I
4.1 r Ya; dovrlcri ................72
-1.2. Aksclerasiya nedir .............................'74
4.3. Mi"rxtclif yag dovrlerinda olan uqaqlarrn xiisusiyyetleri.... 76
4. 3. I . Mckteboqeder yaq dovriintin xtisusiyyotlari. ..........'7 6
-+ 3.2. I(igikyagh mokteblilerin yaq xiisusiyyetleri............. 8I -
4. 3. 3. Yeniyetmelik yaqrmn xiisusiyyetleri............. ......... 86
4.3.4. llk ganclik yag drivriintin xiisusiyyetleri ................. 90
4. 3. 5. $agirdleri ciyrenmak vs xasiyyetnama y azmaq....... 9 4
II BOLMO
osAS pxDAQOJi ANLAYTSLARTN NrAHiyyOTi
V Fasil. Didaktika oyrenmek nezariyyesidir. .................. 9i
5. l. Didaktika haqqrnda anlayrq ........... ....... ............ ..... 97
5.2. Didaktikanrn obyekti ve predmeti ............................ 99
5. 3. Didaktikamn anlayrglar sistemi ve vezifeleri............ 1 03
5.4. Osas didaktik konsepsiyalar .............105
5.5. Mtasir didaktik sistemin formalagmasr................... l0g
VI Fasil. Telim prosesi. ............................112

6.1. Telim prosesinin mahiyyati....... ........112
6.2. Telimin vozifelari .......118 '
6. 3. Talim prosesine miixtelif yanagmalar ............ ..........129
VII Fasil. Telimin (Tohsilin) mezmunu........................... 1 36

' 7.1. Telimin (Tahsilin) mezmunu anIayrgr....................... 136
i 7.2. Talimin mezmununu miiayyen eden normativ senadlar..148
planlan..........
7.2.1. Tadris ......... ............148
7.2.2.Tedris proqramlan... ......................151
, '7.2.3. Darsliklor va ders vesaitieri..................
.................152
- -
Vilf Fasil. Telirnin qanunauygunluqlan ve prinsipleri ...154
8.1. Tclimin qanunauy[unlan........................................154
- prinsiplari
f8.2. Tclirnin ... .......... ..........157
' ( .8.2. 1. Telim prinsiptori haqqrnda anlayrq ......,................ 1 57
'\9.2 2 Telimda maqsedycinlililk prinsipi......................... I 61
. 8.2.3. Telimin heyatla alaqelendirihnesi prinsipi...... .......161
8.2.4. giiurluluq ve laalhq prinsipi............. ..... .............. I 63
_ 8.2.5. Telimde eyanilik prinsipi ...............164
8.2.6. Telimde biliyin mcihksmlendirihnesi prinsipi........ 166
8.2.7. Telimde yaqauylunluq prinsipi.........'..'..........'.... 168
8. 2. 8. Telimd a ferdi yanagma prinsipi.... -.....'...'.. ".....'. "' I 69
8.2.9. Nikbinlik prinsipi .........'..'............ 171
8.2.10.Hormat vs telebkarhq prinsipi .....'173
8.2.1 l. Teleblerde vahidlikprinsipi .--...."1'74
U.2. I2. Telimda sistemlilik ve ardrcrltq prinsipi'... ..........I75
8.2. 13. Fanlararast elaqe prinsipi .....-.-... 'l'76
8.2. 14. Talimin demokratiklogdirilmesi ve humanistlaq-
dirilmasi""" """'178
8.2. 15. Telimde kollektivin tarbiyeedici tesirinden
samorelt istifado prinsipi . "....'.. ..-..'.. "............. " 1 8 I
8.2. 1 6.Talim prinsiplsrinin qarqrhqh elaqesi ....... ...... " " 1 82
,lI
IX Fasil/Telimin metodlarr ......."...........'184
9.1. TaliK metodlart anlayrgr ..."......,.......184
9.2. Talim metodlartntn tarixine ve tasnifatrna dair........186
9.3. Telim metodlartntn saciyyasi........... '... '...... '.. ' '.........191
9.3.1. Miiellimin gifahi gerhi ..........'.........'.....................'l9l
9.3.2. Miisahibe metodu........ ......"..........193
9.3.3. Kitab iizarinda i9.................'.. ......"194
9.3.4. illiistrasiya va demonstrasiya...................'......'.....199
9.3.5. Laboratoriya iqi ......200
9.3.6. Tedqiqatgrhq metodu.. ...........'..'.'..201
9.3.7. Praktik igler va gahgmalar metodu..... ...................204
X Fasil. Talimin vasitalari ............... .. .....208 "

10.1. Telim vasiteleri anlayrqr........... ..... ..208
10.2. Unsiyyat vasitalari......... ... .........,....210
10.3. Tadris fealiyyeti vasiteleri ...............213
I 0.4. Fenn kabinetlerinin tachiz edilmesi...'.. ..'... .....'....2 I 5
I 0.5. Talimin texniki vasitaleri (TTV)......... :...................21
\
XI Fasil. Telimin tagkili formalarr....'.....-......... .............--2lg \
ll.l.Telimintegkiliformalarrhaqqrndaanlayr9............2l9
I 1.2. Telimin tegkili formalarrnrn tarixine dair ...............220
I 1.3. Ders miiasir mektabde telimin tagkilinin esas forma-
srdrr............... ...........223
qurulu$u
I 1.4. Darsin tipleri va ...............228
I L5. Dersin didaktikesaslan ..................232
I I .6. Telimin tegkilinin diger formalan ..........................234
I 1.7. Mtallimin derse hazrrlagmasr... .......236
I 1.8. Telim faaliyyetine nezaret (monitorinq) ve
qiymatlendirmo .................... .... .....237
1 1.9. Telimin samereliliyini temin edan gertlar................ 243
I 1.10. Telim texnologiyalan..................... ......................246
XII Fasil. Tarbiyaetme nazeriyyasi..... ......274

12. l. Terbiyeetmenin mahiyyeti va xiisusiyy atleri ..........2'14
12.2. Tarbiyeetme prosesinin qanunauyfun|uqIan.........289
12.3. Terbiyeetme prosesinde $exsiyyotin lormalagmasr.2g3
12.4, Tarbiyeetme prosesir:in qiymotlendirilmasi meyan 295
12.5. Terbiyeetmeda meqsed anlayrqlannrn tesnifatr .....297
- 12.6. Tarbiyaetmado $tiurun formalagmasr meqsedi .......299
12.7. $agirdlari fealiyyeto tahrik edon davranrg tecriibosi-
nin formalagdrnlmasr maqsedi ........303
12.8. Terbiyeetmeda regbotlendirmo va cezalandrrma
, meqsedi ..................... ..... .. . ... ......307
\--XIII Fasil. Oqli terbiyeehne dtrnyagoriigtiniin forrnalag-

drnlmasr ....................310
I 3. l. Oqli tarbiyaetmenin mahiyyatir............................... 3 I 0
1 3.2. Oqli terbiyoetrnenin yollarr ve vasitolari ................. 3 1 5
I 3. 3. Dtinyagoriigiintin n.rahiyyeti ve mczlnunu ............. 3 I 6

13.4. Diinyagortigtiniin formalagdrnlmasr yoIIan...........31 ii
XIV Fasil. Ugaq kollektivinin tagkili ve tarbiyo olunmasr..322

14. l. Pedaqogikada kollektiv problemi ........ ..................322
l4.2.U1aq kollektivinin tipleri ve inkigaf marhelaleri ....326
490
) rlibv V. <Umumtahsil mekteblarinda estetik terbiyenin in-
kiEdYollan>. Bakr - 1991.
. <lella ve Dimne>. Bakr - 1982.
. F'azmov N. <Tarbiyanin elmi pedaqoji asaslan>'
Bakt 1983'
. I aanov N. <Ali makteb pedaqogikasu>' Bakr -
1999'
. I aanov N. <Mektab pedaqogikasr>r' Bakr -
2002'
mahiyyati>r' Bakr - 1987'
. Karnov Q. <$eriet ve onursosial
ii.**U
. V.A. <Segilmig pedaqoji eserleri>r' Bakr - 1964'
.' Kabi Dado Qorqud Bakr - 1988'
1986 (rus dilinda)'
. iirtetstl <Psiiologiya' Moskva -
Bakr - 1997'
?r+n-iirri^", uQismet" naqriyyatr'
jabusnama>' Bakr - 1989'
simast>' Bakr - 1982'
ulivev S.M <Mattebjilerin monevi
,ili;;;.';ffi"ni a-uuiuniE onun tarbivesir' Bakr - l97l '
""ut'* problemleril Bakr - 2005'
irrir."'sl"m' p"a"qogt"t'i"kitab B.akr - 2003'
2' 3
i. o'r;",:;i;uiva''-t'
asarlari>' Bakr - l98E'
iurHiiruii
'N;.;;;ii "stqilmig
ne'"'t"'i"' II c Bakr - le49'
,*t;i:r[l#*x*x'rl*f"#*:+mrn.
X.
"
M Mehdizada
-
(Um
1983'
i.r.*iritiai'ilmasi yollarr>r' Bakr yollartnda: u[urlar'
?1. Mardanov fll ttn"'îlytun tahsrliislahat
)). BaKl - lt,Ur'
oroblemler. vazifalar filosoflan va miitafak-
'3. Mammadov Z. uO,rtJ
'"ri{)"U"y"'n
' kirlari>>' -
' folsale tarixi>> Bakr 1994
?4. Mamnrodov 'un't '?*1'nûcan
Z' <<Azt
Bakr - 20ol'
il. Itiilffi;tta"' u'qitutrrn nt"tu>
. 16.14emmadov X., nrrrilu e. .,erarbaycan
.
uqaq adsbiyyatt
,riri.-'L'u' (XIX vv ulu va ll

'"' ,'"rlar\' (I citd)
q Bakr - 1984 \-
7?. Nrmazov 'AtuiWul'"
i{'A;"'i xazinasi> Bakr - 2004"
"e'"tUo"v"u"
;8. "Sirler Bakr-2004'
?9- N.Gancavi <Xosrov va $irin>
Macnun>' Bakr - 2004'
ii. i.#;;;i "Llvri "' Bakr '2004'
ii
N
i,i;;;i "l'g'Jil;;;;'
81. N'Gancevi
Gancevi
"gt'"fnama"
"y;oi:::;;kl,".1,;;l"o"o;,,,
<Isgar Bakr . 2004
83.
4g3
84. Nagyev R. <Uzeyir Hacrbsyovun esterik g<irtiElerilr. Bal
85. <O[izname>. Bakr - 1987. ]
86 <Pedaqogika>. M,Muradxanown rehbarliyi ila. Bakri
82. <Pedaqolika tarixil. e.Seyiaov. Bakr 196g. 't
-
88. Pedaqogikadan miihazira iconsp"ti[ri. i.af,-"aou, ,1
yev. Bakr - 1993. i
89. <Pedaqogika>. K.Babanskinin redaktosi ila. 4
Moskva-
90 <Pedaqogika>. N.Kaamov, O.Hagrmov. S"ti _ i9S6. 5
91. <<Pedaqogika>. y.Tatrbov, O.Ag;y;;,1.i*y*,

Bakr - 1993. rJ
Ariri,
"""'
6
92. <Pedaqogika>. O.pagayev, F.Rtistamov. I

Bakr _ .2002.
93. <ped aqogika n r n asaslaiur.
iil;;;. -o
M. _?i,' ;;,
e4. <pedaqogika>. i.F.Xarlamov
M;;i;;_rffifl oo ,a
95. <Pedaqogika,r. i.p.podlasry.
Mostva _ zooziJ, "i\ -e
e6 <<pedaqogika>. V.A.Slastyenin,].i.1;"y;;, ,:
E.N.giyanov. Moskva ZOOZ.'f*"aiii,.ar, ilij ''', i2
^_ _
97.<<Pedaqogikar.v.e.stasryenin.jHl#;"ii* h _
Moskva - 2002, (rus oitira"f, ii"riy.ri,
h.'
"65
^^ <Pedaqoji psixologiya>. fr{.
98 ,J"i,.-, .
a. ff r"r'ry.r. ilrt,l'iqq, 66
99 <psixologiyar. O.Bayramov, '61_
pesralorsi O.elir"j.. S"[, _ 9,g,9] f
siill li9lo. -. .-
I00. Z.H. <Secilmis pod.q":i ,rr.rr.i,l.
, jfjr",,""]ooo
ifi L$1,,"*,:R:.T,T:t.rlH::;:[f
103. Seyidov F.O. <Azerbavca Ln pedaqoji fikir tarixindan
_
lenr. Bakr - 2002. sobifa-
girazi. <Giitrisran>.
J91 |rdi
,u, Azarne$r, Bakr _ I987.
xatqlarrmn brbiya ve
iir#lrlr<Trirk makteb rarixina dair>
i3f S JHfXt :iS::ii::ti Lri:,'#:,l?il

.;ttrliljl ase'ra,i,. I c. ii^r', - r
i8N. S"y;'"T I ss o
tarbive mesalaleri>t (xIX-X]
.i^ vIII kitab.
,,, *11".).
""u,lrt[}l"
yahya. <igrq
B:ffr,Tf;Siyabsddin heykellori>. Erm.
i i I . .,i:l:fl ilt,il,:1Ii j;,,3., 1, n, .,'0,

,,, :ffi I i,r[{r:]ir}} ';Y;Yn;,
fFfr
f,i t"?rffi
--..---=_-.
I 14. Tahbov Y., Mammsdova S. <Nizami Gencavinin pedaqoji va
psixoloji gciriiqleri>>. Bakr - l99l .
I 15. Tahbov Y. <Y.A.Komenskinin pedaqoji sistem >. Bakr - 1992.
I16. Tahbov Y. <J.J.Russonun pedaqoji g<iriiglorbr. Bakr - 1988.
I 17. Tahbov Y. <Umumtohsil moktablerinde N.Tusi irsinden
istilads yollan> Bakr - 1993.
I 18. Tahbov Y., Quliyev S., imanov A., Quliyev Q. <Azerbaycan
miitcfekkirleri ve maarifgilarinin oserlerinde aile torbiyesi>.
Bakr - 20(2.
I 19. r<Umumi rsixologiyD. A.V.Petrovskinin redaktorlu[u ile.
Bakr 192.
120. Uginski I.D. <Segilmig pedaqoji oserlari>r. Bakr - 1953.
-.
l2l. Yusilov <Qsdim $srq tarixi>r. Bakr - 1993.
122. B.Vahabado. <Segilmig asarlari>. Bakr - 2004.
I23. Zcrdabil. <Segilmig esorlsri>r. Bakr - 1960.
I 24. <AHranO.tq negarornuecrofi uncnn Aaep6afigxana>. Mocrsa-
., ((fleAaro{ra> - 1989.
125. Eenrancrr B.f . <H:6paHHue [eAamrHqecKHe coqr.rHeHuq> -1948.
126. Eepeeou IJ-{.A. <[po6lerrlbt neAarorrr{ecKoro o6rueHuq).
Muncrl989
uixonsHriros)). MocKBa 1982.
127 . <<ALaAa}dKa cpe.qHefi
M.N.Stkinanrn redaktosi ila
I 2g. [o6po.r A.5. <BocnurareJrhro o nc].txoJrorHrnqecrue o6ue-
Huq)). ocKBa 1989.
129. Xap,raa h.<D. <Kar axtltsH3HpoBarb y'{eHHe uKoJrbHHKoB)).
NluHc, 1975.
130. hrNrH. Hcryccrao o6qeHHs. Mocrsa - 1988.
' l3l. Kuu Mr B.A. <<Y.IHr€nIo o neaarorHqecKoM o6qeHura>.
Mocr 1987
132. Mya1A.B. <O6uteuse KaK QarTop BocnnraH[, tr]KoJr6HH-
KoB)ocKBa - 1984.
133. OKot (BBeAeHue a o6qyrc 4uAaKrHKe). Mocxsa 1990. -
I
" 134. neAlara ncHxonorl,lq. JI.A.fpnropounv, T..{.MaprNnxor-
cKapcKBa - 2001.
135. (norHqecKHfi cjroBapb B ABlx roMap). Mocrsa 1960. -
136. (nor 'rKecKoe o6xIeHHe). B.A,Jleoruea. Mocxsa - 1979.
137. Crtltn <D.I,I. <O6qas neAarorHKa). Mocrea - 2002.
485
138. Curpnoa O.H. <fle,qarorsKa L ncuxollorH, Bblculeto o6pa:oea-
n n>. Mocrea - 2001.
139. .flHxos JI.B. <<AuAarruxa r.r ximHb)). MocKBa - 1968
140. <Bospacrua, H neAarorHqecKat flcrlxoJlorHrl)>. Mocxsa l97l
A.V.Petrovskinin redaktosi ile.
486
I 4.3. Ictimai ray. Onenaler kollektivi mohkemlsndirmayin
miihtim vasitesidir...... ...................332
XV Fasil. Oxlaqrn tarbiya olunmasr ................................ 334

15.1. Oxlaqrn mengeyi ve mahiyyeti... ......334
15.2. Oxlaqrn terbiyaedilmesinin vezifelari ve kompo_
nentlari .......... ...........342
15.2. I . Vetenseverliyin terbiyesi......................................343
15.2.2. Milli iftixar hissin terbiyesi ..........346
15.2.3. Humanizmin terbiyesi.........................................340
15.2.4. Briytiklere, ata ve analara honiret terbiyasi.........35l
15.2.5. Vatendaghq terbiyesi ....................353
15.2.6.lradi keyfiyyetlerin torbiyesi ........354
I 5.2.7. geref ve leyaqatin tarbiye edilmesi.......................
35g
I 5.2.8. gtiurlu intizamrn terbiye edilmesi........................36
1
XVI Fasil. Omak fealiyyetinin tarbiye edilmesi......... ......3G

16.1. Omek terbiyosinin mahiyyeti ve vezifeleri... ...........364
I 6.2. Omek fealiyyeti tarbiyesinin sistemi .......................
366
I 6. 3. Omekseverlik gexsiyyetin zeruri keyfiyyetidir ........
36g
I 6.4. Mekteblilarin pego oriyentamiyasr .........................
369
XVII Fesil. Fiziki tarbiye. ........................373

I 7. L Fiziki terbiyenin mahiyyati ve va2if0Ieri............... -373
17.2. Fiziki tarbiyeetmenin vasitolori ........).;............ .......375
I 7. 3. Fiziki terbiyeetmenin tagkili formalan ................... 37g
XVIII Fasil. Ekoloji diinyag<iriiqtniin torbiye olunmasr 3g3

18.1. Ekologiya anlayrgr........ ...................3g3
I 8.2. Ekoloji diinyagoriigii terbiyosinin mahiyyeti .........3g6
I 8.3. Ekoloji diinyagciriigii terbiyesinin kopronentleri ...391
I 8.4. Ekoloji diinyagririigiiniin tarbiyaedilmesinin vezifaleri . 393
18.5. Ekoloji diinyag<iruqii tarbiyasinin imkanlan va yollan. 394
1'
b.
49t
XIX Fesil. Estetik tefekki.irtin terbiyo olunmasr........ ......39'1
19. I . Estetik tafakkiiriin terbiyo olunmasrnrn mahiyyoti
va vazifelari.... ...........391
19.2. Estetik zovq manbeleri...........................................398
19.3. Estetik tarbiyenin yoIlarr........................................401
XX Fasil. iqtisadi t4rbiye............ .............405

iqtisadi terbiyanin mahiyysti, mozmunu ve vszifelari ... 405
20.1 .
20.2. iqtisadi tarbiyanin yollan r s vasitelsri ...................406
XXI t'asil. Hiiquq terbiyesi......... ...'.........40E

21.1. Fliiquq torbiyssinin mahiyyeti, mozmunu va vezifelsri.40ti
2 1.2. Hiiquq tarbiyesinin yol vo vasiteleri.......................409
III B6LMO
PEDAQOJi FOALiYYOTiN eSaS isriQelLerr,eni
XXII Fasil. Miiallimin pedaqoji faaliyyetda yeri."..........41 I
22. l. P edaqoji peqanin yaran masl................................... 4 I I
\ 22.2. Mnallim emeyinin xiisusiyyetleri............................4 1 3
22.3. Pedaqoji fealiyyetin n<ivleri ve strukturu.
Pedaqoji lealiyyatin mahiyyati . 415
22.4. Pedaqoji fealiyyetin osas icra lormast ....................421
22.5. Miiallim qaxsiyyatina verilan talabler ......................42-l
22.6. Pedaqoji ust:rhq ........... ...................431
22.7 . Pedaqoji ilnsiyyatin texnoloj i merhalari ....... ..........435
I
22.8. Pedaqoji n.redaniyyetin esas kourponentleri ...........438
22.9. Pedaqoji rnedoniyyotin aksioloji komponenti ........439
XXIII Fasil. Mektoblilorin terbiyasinde aile ve maktebin

elbir i9i.......... ...........441
23.1. Ailenin mahiyyeti ve vezifeleri ........441
23.2. Aila - nigah formalart........ .............442
t 23.3. Aile ti-pleri ............. ........ .... . . ......445

23.4. Mekto; :n ailalarlo elaqo ft1rmalarr .........................44t3
XXIV Fasil. Sinil-rahberlerinin igi .........,........................450
24. l. T irt1y aetme i ginda sinif rehberinin yeri .................450
24.2. Sinif rahbarinin gagirdleri ciyrenmek metodlan .....45 I
24.3. Sinif rehbori iginin mezmunu ..........454
24.4. Sinil rehberi iginin planlagdrnImasr........................458
XXV Fasil. Pedaqoji kollektivin faaliyyetinin tegkili ......460

25.1. Mektebde igin planlagdrrrlmasr .......460
25.2. Makteb rehberlerine verilen 1e1eb10r .....................463
25. 3. Mekteb rahbarlari iginin meyarIarr.........................464
25.4. Mektebdaxili nezaratin tagkili ................................465
XXVI Fasil. Mektebde metodiki ig ve miiellimlerin

attestasiyasl .............471
26. l. Pedaqoji guramn iginin mazmunu ve metodikasr ...471.-
26.2. Fann metodbirleqmaleri ................. ........................4't1
26.3. Miiallirnlarin <iziiniitehsil .................... ...................472
26.4. Ganc miiallimlere k<imayin tegkili ............. .............47 6
26. 5. Qabaqcrl pedaqoji tecriibanin oyrenilmasi
sahesinde mekteb rahberlerinin igi .......................479
istilade olunan edobiyyatlar... .... ............481
493
Afahiiseyn Hasanov,
pedaqoji elmler doktoru,
professor, emekdar miiellim
Oidar Afayev,
pedaqoji elmler doktoru, t
professor, amekdar miiellim
Pedaqogika
(Derslik)
Negriyyatrn direktoru: Famil Korimov

Kompiiter dizaynr: Sevinc Oliyeva

Ə.Ağayev Pedaqogika

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Ə.Ağayev Pedaqogika

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ə.Ağayev Pedaqogika

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

t'

Alahiiseyn Hesenov, Ojder A[ayev

EImi redaktor: Pedaqoji elmler doktoru, professor

Reygilor: Beynalxalq Pedaqoji Akademiyantn

Pedaqoji elmlor doktoru, professor

professor, Mircafar Hesenov

A.Hesenov, O.Afayev. Pedaqogika (Derslik).

<Pedaqogikatt darsliyi asasan III bdlmadan ibaratdir. Darslikda

. .. . ' ,.ran ictimai inkigaf qanunudur' Tebiat va comiy-

-rt 1. 'rali heyata kegirilmesi imkanlanndan baca-

Baqariyyatin tarixi milyon illarle 6lgiilss da, insan sivilizasiyasr son

1.2. Pedaqogika elminin obyekti,

Har bir elmin ciziinamexsus predmeti ve obyekti vardrr. Elm insan

I miihazira konspektlari Bakr- 1983'

1.3. Pedaqogika elminin manbelari

Her bir elmin rjziinomsxsus menbalari oldufu kimi pcdaqogikrt

l. Aieibaycan xalqtntn talim' tarbiye va tshsil haqqrnda' insan 5rx-

1.4. Pedaqogika elminin sistemi

ictimai tersqqi insan faaliyyatinin biitiln sahelarindo bitiklorin

1.5. Pedaqogitr elminin bagqe ehnlarle elaqoii

Pedaqogika sahssinda yeniliklarin alimler tarafindon miieyyanla$-

1.6. Pedaqogikantn vazifclari

Pcdaqogika elmi mtixtelif vazilolari yerins yetirir. Onun rn tndta-

Pcdaqoji kadrlann inkiqah vc yctigdirilmasi dc pedaqogikanrn

L Pcdaqogika ernlayrgrna olan miinasibctlori izah edin.

Elm o zaman inkigaf edir ki. o, yeni anlayrglar yaradrr ve onlann

' Ensiklopedik felsefi tiigrt, M., I983. s.365

. _ Elm idrak fealiyyeti anlayrgr olub <iziiniin konkret elmi-tadqiqat

verilir: tedqiqat olunan, axtarrlan masolani neca adlandrrmaq

2.3. Pedaqogikamn tedqiqat metodlan

Tadqiqat metodlarr elmi-tedqiqat vazifelarinin yerina yetirilmasi

Kiitlevi mii;;ahide prosesleri biitovliikla ohata edir' yoni evveldrrt

Gizli mtqahidc zamant yoxlantlanlar ozlerinin ne tigiin rnli;ahitl'.r

Adam var, oxunar dorhal baxr;r,

Tedqiqatgr yoxlantlanlarla gox samimi olmahdrr ki, o, iiz iirayini

Qox g<izel olsa da eYbi gizletmek,

Tadqiqatgr, gagirdle samimi mehriban dialoqa girse, onun xcyir-

l. Pedaqogika elminin metodoloji asasr nedan ibaratdir?

Tebiat ve csmiyyetin inki$ah, qanunauylunluqlan, her bir hadi-

insanr.riz acdadlarr ils baSlayrr. irsiyyat deyerkan valideyn_

Zatr pis olana iiz gdstorma sen,

Yax;rrlan ibr.ct gritiirmez, zatr bad nacins olan,

_ Gcnci oldi.irmayib tchsilini bir tacriibsli miiLallimo tapgrnrlar. O!_

iti ;cmgil olmaz pash domir<lcn,

Ger. qara dagr qrzrl qan ila rengin edcsan'

Marafah Ovhodi kamil insan yeiigdirilmasinda irsiyycti ssas amil

San ncsil ttiretmsk fikrinda olsan.

Anadan olanda allayan insan,

Bu sebabdan tarbiyaqinin borcu tarbiyani manevi cahetdon diizgiin

1 Miihit deyerken mfrxtelil komleks xarici hadisalolin faaliyyct za-

3.4. $exsiyyatin formalagmasnda tarbiyaetmenin

.$exsiyyetin formalagmasrnda torbiyo€tmenin rolunu tobii olaraq

. . $exsiyyatin formalagmasrnda taibiyaetmanin rolu haqqrnda indiya

Dahi Nizami isa deyirdi:

Tarbiyo hilner ila su grivhar olar.

Elmli, kamalh kondli rivladr,

Dahi gex pedaqoqu Y.A.Komenski ugaqlann gaxsiyystinin inkiga-

Azarbaycanrn_tanlnmt$ pedaqoqlan: A.Bakrxanov, M.F.Arundov,