ความสัมพันธระหวางพระมหากษัตริยกับลูกขุนขาทูลละออง ในกฎมณเทียรบาล

ดร. วรพร ภูพงศพันธุ

ความสัมพันธระหวางพระมหากษัตริยกับลูกขุนขาทูลละออง1
ในกฎมณเทียรบาล2
The Relationship between the Kings
and his Courtiers under the Palatine law

วรพร ภูพ งศพนั ธุ3

Woraporn Poopongpan

บทคัดยอ
บทความนี้ เ ป น การดึ ง สาระบางประการของกฎมณเที ย รบาลมาศึ ก ษาภาพความสั ม พั น ธ ร ะหว า ง
พระมหากษัตริยกับเหลาลูกขุนขาทูลละออง (ตามคําศัพทที่ปรากฏในกฎมณเทียรบาล แตเอกสารในสมัยตอมา
เรียกวาขุนนางขาราชการ) ทั้งฝายหนาและฝายใน ความสัมพันธกับฝายหนาที่ปรากฏคือความหวาดระแวงเกรงวา
คนเหลานี้คิดจะแยงชิงราชบัลลังก สวนความสัมพันธกับฝายในเปนลักษณะความคาดหวังใหบุคคลเหลานี้รักษา
พระเกียรติยศและจารีตประเพณีโดยไมกระทําการอันลบหลูพระเกียรติยศของพระองค

คําสําคัญ : 1. กฎมณเทียรบาล. 2. ขาราชการฝายใน.

Abstract
This article aims to study some content of the Palatine Law (Kot Monthianban) which reflects
the relationship between kings and their two groups of servers: the “font” group or state-affair officials,
and the “inner” group or royal-affair officials. The relationship between kings and their state-affair officials
is that kings are paranoid about the throne. While the relationship between kings and their royal-affair
officials is that kings expect them to help keep the royal prestige and royal traditions, as well as not do
anything harmful to the royal prestige.

Keywords : 1. Palatine Law (Kot Monthianban). 2. Thai Royal-affair officials.

1
พลตรี ห ม อ มราชวงศ ศุ ภ วั ฒ น เกษมศรี อธิ บ ายว า คํ า ว า “ลู ก ขุ น ” ในกฎมณเที ย รบาลและกฎหมายตราสามดวงมี
ความหมายเทากับ “ขาทูลละออง” ซึ่งตอมาในสมัยรัตนโกสินทรใชวา “ขุนนาง” และ “ขาราชการ” (วินัย พงศศรีเพียร 2548 : 65)
2
บทความนี้ ตั ด ทอนและสรุ ป ความจากวิ ท ยานิ พ นธ บทที่ 5 ของผู ศึ ก ษา เรื่ อ ง กฎมณเที ย รบาลในฐานะหลั ก ฐาน
ประวัติศาสตรไทยสมัยอยุธยาถึง พ.ศ. 2348
3
ผูชวยศาสตราจารย ดร. ประจําภาควิชาประวัติศาสตร คณะอักษรศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร นครปฐม

7
วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย
ปที่ 30 ฉบับที่ 1 พ.ศ. 2553

กฎมณเทียรบาลเปนกฎหมายลักษณะหนึ่ง คือกฎมณเทียรบาล ฉบับ พ.ศ. 2011 (ค.ศ. 1468) ที่

ในกฎหมายตราสามดวงที่พระบาทสมเด็จพระพุทธ รวมอยู ในประมวลกฎหมายตราสามดวงและได นํ ามา
ยอดฟ า จุ ฬ าโลกโปรดฯ ให ชํ า ระเมื่ อ พ.ศ. 2348 ตีพิมพ เผยแพรใหม พรอมทั้งทําคํ าอธิบายศัพทเมื่อป
กฎหมายตราสามดวงเป น หลัก ฐานสํา คัญ ชิ้น หนึ่ง ที่ พ.ศ. 2548 (ค.ศ. 2005) ในชื่อกฎมณเทียรบาลฉบับ
สามารถนํ า มาศึก ษาประวั ติศ าสตรไ ทยสมัย อยุธ ยา เฉลิมพระเกียรติ กฎมณเทียรบาลมีสถานะเปนพระราช
และตนรัตนโกสินทรไดแมนักประวัติศาสตรที่เครงครัด กําหนดกฎหมายจึงทําใหมีอํานาจบังคับใชในทางปฏิบัติ
ในการใชหลักฐานเห็นวากฎหมายตราสามดวงที่ผาน เช นเดี ยวกั บกฎหมายอื่ นๆ หากแต กฎมณเที ยรบาล
การชําระเมื่อ พ.ศ. 2348 ก็ควรเปนหลักฐานที่บงบอก อาจจะมี ค วามแตกต า งจากกฎหมายอื่ น ในแง ที่ ว า
เรื่ อ งราวตั้ ง แต พ.ศ. 2348 เป น ต น มาก็ ต ามที แต กฎหมายโดยทั่ วๆ ไปนั้ น เป น บทบั ญ ญั ติ เ พื่ อ ระงั บ
สิ่งหนึ่งที่ปฎิเสธไมไดคือระยะเวลาในการชําระที่สั้น ขอพิพาทตางๆ ที่เกิดขึ้นระหวางกัน แตกฎมณเทียรบาล
มากคื อ 11 เดือน 4 ทั้ง ๆ ที่ มี ก ฎหมายจํา นวนมากที่ นั้ นเป น กฎ (กฎหมาย) สํ า หรั บ รั ก ษาเรื อ นพระเจ า
ตองชําระทําใหเชื่อวาผูชําระกฎหมายไมมีเวลาพอที่จะ แผนดินและเปนการพรรณนากําหนดพระเกียรติยศของ
ทําการชําระสะสางบทกฎหมายไดอยางสมบูรณ (แลงกาต พระเจ าแผ นดิ นและพระบรมวงศานุ วงศ ข าราชการ
2526 : 22) ดังนั้นบทกฎหมายเกาครั้งกรุงศรีอยุธยา ผู ใหญ ผู น อยซึ่ งอยู ในตํ าแหน งราชการ และข อบั งคั บ
จึงนาจะหลงเหลืออยูเปนจํานวนมากพอที่จะทําใหเห็น สําหรับขาราชการที่จะประพฤติใหถูกตองไมมีความผิดใน
เรื่องราวสมัยอยุธยาไดมากพอควร พระเจาแผนดิน (รวมเรื่องราชาภิเษก ธรรมเนียมราช
กฎมณเทียรบาลฉบับแรกสุดเขียนขึ้นเมื่อไร ตระกูลในกรุงสยาม พระราชานุกิจและอธิบายวาดวย
ไมทราบแนชัด แตการที่กฎมณเทียรบาลคือกฎวาดวย ยศเจา 2546 : 76-77) ลักษณะดังกลาวแสดงใหเห็น
การรักษาเรือนหลวงยอมนาจะทําใหกฎมณเทียรบาล วากฎมณเทียรบาลเปน เรื่องราวภายในของพระเจา
คื อ กฎที่ อ ยู คู กั บ สถาบั น กษั ต ริ ย ม าชา นาน เทา ที่ แผ น ดิ น หรื อ เกี่ ย วข อ งกั บ พระเจ า แผ น ดิ น เป น หลั ก
ปรากฏหลักฐานทางประวัติศาสตร กฎมณเทียรบาล การที่กฎมณเทียรบาลเปนกฎหมายที่เกี่ยวของกับพระ
ฉบับเกาที่สุดที่ตกทอดมาถึงปจจุบันคือกฎมณเทียรบาล เจ า แผ น ดิ น ตลอดจนผู เ กี่ ย วข อ งกั บ การใช ชี วิ ต ใน
ฉบับที่สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถโปรดใหตราขึ้นเมื่อ พระราชวังหลวงทําใหกฏมณเทียรบาลเปนขอมูลและ
พ.ศ. 2011 (ค.ศ.1468)5 หลั ก ฐานที่ มี ค วามสํ า คั ญ ยิ่ ง ในการศึ ก ษาเกี่ ย วกั บ
กฎมณเที ย รบาลตามความเข า ใจทั่ ว ไปใน สถาบันพระมหากษัตริย
ป จ จุ บั น ดั ง ที่ ป รากฏความในรั ฐ ธรรมนู ญ ฉบั บ พ.ศ. บทความนี้ผูศึกษานําสาระกฎมณเทียรบาล
2540 มาตรา 23 เปนเรื่องราวเกี่ยวกับการสืบราช มาศึ ก ษาความสั ม พั น ธ ร ะหว า งพระมหากษั ต ริ ย กั บ
สันตติวงศ 6 แตสําหรับในอดีตแลวเรื่องราวอันมีนัย ลู ก ขุ น ข า ทู ล ละอองโดยจะเน น ไปที่ ค วามสั ม พั น ธ
เกี่ยวของกับการสืบราชสมบัติปรากฏอยูเพียงเล็กนอย ระหว า งพระมหากษั ต ริ ย กั บ ฝ า ยหน า และฝ า ยใน
เท านั้ น ดั งนั้ นความหมายและความเข าใจเกี ่ย วกับ อยางไรก็ตาม เนื่องจากกฎมณเทียรบาลไมไดมีความ
กฎมณเทีย รบาลในอดีต จึง มีค วามแตกตา งไปจาก สมบูรณในตัวเอง ฉะนั้นการจะไดภาพความสัมพันธที่
ปจจุบัน สําหรับกฎมณเทียรบาลที่จะนํามาศึกษาในที่นี้ มี สี สั น เห็ น ผู ค นจึ ง ต อ งนํ า เอกสารร ว มสมั ย อื่ น ๆ มา
ประกอบการศึกษาดวย
4
งานชํารุกฎหมายตราสามดวงเริ่มเมื่อวันที่ 31 มกราคม พ.ศ. 2347 ฉบับที่เขียนเสร็จกอนอาลักษณไดตรวจทานเมื่อวันที่
3 กันยายน พ.ศ. 2347 คิดเปนเวลาประมาณ 7 เดือน ฉบับเขียนครั้งสุดทาย อาลักษณตรวจทานในวันที่ 16 ธันวาคม พ.ศ. 2348
คิดเปนเวลาไมถึง 11 เดือน หลังจากวันเริ่มงาน (ร. แวงกาต 2523 : 22)
5
รัชสมัยและปศักราชของกฎมณเทียรบาลในที่นี้ยึดถือตามการตรวจสอบของ ศ.ดร.ประเสริฐ ณ นคร ที่ระบุวา วัน เดือน ป
นักษัตรในบานแผนกของกฎมณเทียรบาลตรงกับวันเสารที่ 18 มีนาคม พ.ศ. 2011 (ค.ศ. 1468)
6
ความในรัฐธรรมนูญกลาววา “ภายใตบังคับมาตรา 23 การสืบราชสมบัติใหเปนไปโดยนัยแหงกฎมณเทียรบาล วาดวยการ
สืบสันตติวงศ พระพุทธศักราช 2467” (รัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2540 : 7)

8
 ความสัมพันธระหวางพระมหากษัตริยกับลูกขุนขาทูลละออง ในกฎมณเทียรบาล
ดร. วรพร ภูพงศพันธุ

ความสัมพันธระหวางพระมหากษัตริยกับฝายหนา พยายามป อ งกั น การก อ กบฏ ขณะเดี ย วกั น ก็ คื อ สิ่ ง

ความสั ม พั น ธ ร ะหว า งพระมหากษั ต ริ ย กั บ
ฝายหนาในกฎมณเทียรบาลที่เห็นไดชัดเจนคือความ
หวาดระแวง ที่ ก ล า วเช น นี้ พิ จ ารณาจากความใน
กฎมณเที ย รบาลหลายตอนเน น ไปที่ เ รื่ อ งความ
ปลอดภัย ของพระมหากษัตริ ยใ นยามเสด็จ พระราช
ดํ า เนิ น ทั้ ง ทางบกทางน้ํ า รวมถึ ง การห า มมิ ใ ห ข า ทู ล
ละอองคบหาราชบุตร มิใหเจาเมืองไปมาหากันและใน
กรณี โ ปรดฯ ให ข า ทู ล ละอองคนใดไปรั้ ง เมื อ งไปทํ า
สงคราม ถามิทรงเรียกใหกลับเขามาพระนครมิใหเขา
มาเอง เป น ต น กฎข อ บั ง คั บ เหล า นี้ ส ะท อ นให เ ห็ น
ความไมไววางใจของพระมหากษัตริยที่มีตอเจานาย
และเหลาขาทูลละอองดวยทรงเกรงวาบุคคลเหลานี้จะ
สมรูรว มคิด วางแผนกอ กบฏคิดรา ยตอชีวิตและราช
บัลลังกของพระองค อยางไรก็ดี เหตุก ารณแ ยงชิง
อํานาจราชบัลลังกหลายครั้งในประวัติศาสตร ก็เปนสิ่ง
ยืนยันไดวากฎหมายที่บัญญัติออกมานี้7 ไมสามารถ
ระงั บ หรื อ หยุ ด ยั้ ง การแย ง ชิ ง อํ า นาจทางการเมื อ ง
ไดเลย8 แมวาบทงโทษในกรณีที่ทําผิดคิดรายตอ
กษัตริยจะถึงขั้นตายก็ตามที
แมวากฎหมายที่ออกมาจะมิอาจปองกันการ
แยงชิงอํานาจราชบัลลังกได แตกฎหมายและบทลงโทษ
ในกฎหมายก็ยังคงเปนมาตรการสําคัญในการปองปราม
มิใหกระบวนการสมรูรวมคิดลมลางราชบัลลังกเกิดขึ้น
หรื อ ถ า พิ จ ารณาในอี ก แง มุ ม หนึ่ ง เนื้ อ หาสาระของ
กฎหมายในสวนที่วาดวยขอหามตางๆ อันจะนํามาซึ่ง
การสมคบคิดก อ กบฏก็คือสิ่งสะทอ นใหเห็น ความ
แสดงใหเห็นความหวาดระแวงของพระมหากษัตริยที่
มี ต อ โอรส เจ า นายเชื้ อ พระวงศ แ ละบรรดาลู ก ขุ น
นั่นเอง สําหรับกฎมณเทียรบาลก็มีบทบัญญัติทํานอง
นี้อ ยู ห ลายตอนด ว ยกั น เมื่อ ประมวลดูแ ล ว สามารถ
จัดแบงสาระสําคัญออกไดเปน 2 ประการใหญๆ คือ
ประการแรก การหามเจานาย ลูกขุนทั้งหลายและเจา
เมื อ งคบหาไปมาหาสู กั น ประการที่ ส อง การ
ระแวดระวั ง ความปลอดภั ย ยามที่ พ ระมหากษั ต ริ ย
ประกอบราชกิจตางๆ
1.1 การหามเจานาย ลูกขุนและเจาเมือง
คบหาไปมาหาสูกัน
กฎมณเที ยรบาลกํ าหนดไว ชั ดเจนว า ห า ม
ลูกขุนนา 10000 ถึงนา 1600 ไปมาหาสูกัน หามลอบ
เจรจากัน หามเจาเมืองไปมาหาสูกัน หามลูกขุนนา
10000 ถึงนา 800 คบหาราชบุตร ราชนัดดา ถามิเชื่อ
มีโทษถึงตาย
“อนึ่ง แตนา ๑๐๐๐๐ ลงมาถึงนา
๑๖๐๐ แลไปมาหากันถึงเรือนก็ดี ที่สงัด
แหงใดๆ ก็ดี แลลอบเจรจากันก็ดี แล
นั่งในศาลาลูก ขุน เจรจากระซิ บกัน แต
สองตอสองก็ดี โทษฟนฅอริบเรือน”
“อนึ่ง…ขุนสนมไปคบลูกขุนทหาร
โทษถึงตาย”
“หนึ่งหัวเมือง หนึ่งกัน เจ าเมื อง
หนึ่งกันไปหาเมืองหนึ่งโทษถึงตาย”

7
นอกจากกฎมณเทียรบาลแลว พระไอยการอาญาหลวง พระไอยการกระบดศึก พระราชกําหนดเกา กฎ 36 ขอและพระราช
กําหนดใหมมีเนื้อความบางสวนระบุถึงการหามลูกขุนคบหาเจานาย หามเจาเมืองไปมาหากันรวมถึงโทษที่คิดกบฏคิดรายตอพระเจา
แผนดิน การที่กฎหมายมีเนื้อความบางสวนคลายๆ กันเชนนี้ ดูเปนการสะทอนใหเห็นความพยายามปองกันและปองปรามไมให
เจานายและขุนนางคบคิดกันกอกบฏ แตขณะเดียวกันการที่มีกฎหมายออกมาซ้ําและย้ําขอหามปฏิบัติมากเทาไรก็ยิ่งเปนการแสดงให
เห็นวากฎหมายนั้นแทบไมมีประสิทธิภาพในการบังคับใชเลย
8
ผูศึกษาเขียนความตรงนี้ดวยตระหนักเสมอวาเนื้อความในกฎหมายโดยเฉพาะกฎมณเทียรบาลนั้นมีทั้งสวนที่เกากวา
ศักราชที่ปรากฏในบานแผนก (พ.ศ. 2011 / ค.ศ. 1468) และสวนที่เพิ่มเติมหลังจากนั้น กรณีที่เพิ่มเติมเขามาทีหลังคงเปนเพราะมีการ
กระทําบางประการอันมีผลใหเกิดการเปลี่ยนแปลงทางการเมืองขึ้น จนตองมีการบัญญัติกฎหมายออกมาปองปรามและปองกันไมให
เกิดการกระทํานั้นอีก แตการจะระบุวาเนื้อความสวนใดแทรกเขามาในสมัยไหนหรือเพราะเกิดเหตุการณใดขึ้นเปนสิ่งที่ทําไดยาก
สําหรับผูศึกษาแลวกฎหมายที่ออกมานั้นเปนเพียงการปองปรามมิอาจปองกันมิใหเกิดการแยงชิงอํานาจทางการเมืองได เหตุการณ
ประวัติศาสตรเรื่องการรวมตัวของกลุมขุนนางขาราชการและเจานาย หรือการรวมตัวกันของขุนนางเพื่อแยงชิงอํานาจทางการเมือง
ลวนมีใหเห็นตลอดสมัยอยุธยา

9
วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย
ปที่ 30 ฉบับที่ 1 พ.ศ. 2553
“อนึ่ ง ลู ก ขุ น นา ๑๐๐๐๐ ถึ ง นา
๘๐๐ แลไปคบไปหาพระราชบุตร พระ
ราชนัดดา โทษถึงตาย”
“อนึ่ง ขุนหมื่นหัวพันผูใด ทานมิให
เผื่ อใจแก พระราชกุ มาร พระราชนัดดา
พระราชบุตรี เลือกชางดีมาดีใหนั้นมิได
ถามีรับสั่งใหแกลูกเธอ หลานเธอไซให
พิดทูลร่ําเรียน จึ่งพนพระราชอา ช”
ั
(วินัย พงศศรีเพียร 2548 : 122-123)
ข อ กํ า หนดเหล า นี้ ไ ม เ พี ย งสะท อ นความ
หวาดระแวงของพระมหากษัตริยเทานั้น หากยังแสดง
ใหเห็นถึงความรอบคอบของผูออกกฎหมายในการที่
จะกํ าหนดเนื้อหากฎหมายใหค รอบคลุมวาห ามผูใ ด
คบหากั น บ า ง เริ่ ม ตั้ ง ลู ก ขุ น นา 10000 ถึง นา 1600
เมื่อพิจ ารณาพระไอยการตํา แหนงนาพลเรื อน พระ
ไอยการตําแหนงนาทหาร ผูมีศักดินา 10000 คือ
เจ า พญามหาอุ ป ราช สมุ หนายก สมุ หพระกลาโหม
เสนาบดีจตุสดมภทั้ง 4 ออกญาพระเสด็จ เจากรมธรรม
การ ออกพญาศรีราชเดโชไชย (เดโช) ออกพญาศรี
ราชเดชไชยทายน้ํา พระมหาราชครูพระครูมหิธรและ
พระมหาราชครู พระราชประโรหิ ตาจารย ลู ก ขุ น นา
10000 เหลานี้คือผูมีศักดินาสูงสุด (ที่ไมใชเจานาย
เชื้อพระวงศ) และเปนผูมีอํานาจควบคุมกําลังคนมาก
ที่สุด (ยกเวน 2 ทานสุดทาย) ในเหลาลูกขุนขาทูลละออง
ดวยกัน การหามพบปะนั้นสั่งลงมาถึงผูมีศักดินา 1600
ซึ่งสวนใหญแลวมีสถานะเปนเจากรม โดยเฉพาะพระ
ไอยการตําแหนงนาทหารนั้น ผูมีศักดินา 1600 คือ
เจากรมที่มีสวนในการคุมกําลังพลทั้งสิ้น ไมวาจะเปน
เจากรมทวนทองขวา/ซาย กรมพระตํารวจนอกขวา/
ซ า ย เจ า กรมกลิ อ อ ง เจ า กรมดั้ ง ทองขวา/ซ า ย
เจ า กรมอาษาจามขวา/ซ า ย เป น ต น พระไอยการ
ตํ า แหน ง นาพลเรื อ นให ข อ มู ล ว า ผู ม ีศ ัก ดิน า 1600
โดยมากเปน เจา กรม บางกรมก็มีสว นเกี่ย วขอ งกับ
ดูแ ลรัก ษาความปลอดภัย องคพระมหากษัตริยและ
พระบรมวงศานุ ว งศ เช น เจ า กรมเขื่ อ นเพชล อ ม
พระราชวั ง เจ า กรมเขื่ อ นขั น ล อ มพระราชวั ง ซ า ย
(มหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตรและการเมือง 2529 เลม
10
1 : 182-228, 229-261) ดังนั้นการหามคนเหลานี้
พบปะกั น จึ ง เป น หนทางหนึ่ ง ที่ พ ระมหากษั ต ริ ย จ ะ
ควบคุ ม มิ ใ ห ก ลุ ม คนที่ มี อํ า นาจและกํ า ลั ง อยู ใ นมื อ มี
โอกาสซองสุมกําลังพล
การห ามขุ นสนมหรื อเจ า พนั กงานในวั งคบ
ลูกขุนทหารก็เปนการสะทอนใหเห็นวาพระมหากษัตริย
ทรงไม ไว พระทั ยทหารเนื่ องจากทหารคื อผู มี
ความสามารถทางการรบ เปนผูมีอาวุธอยูในมือ การ
ปลอยใหลูกขุนเหลานี้คบหากันยอมจะเปนภัยตอองค
พระมหากษัตริยได ฉะนั้นกษัตริยจึงตองหาการปองกัน
โดยการออกกฎหมายห า มมิ ใ ห ค นเหล า นี้ ค บหากั น
กรณี ห า มลู ก ขุ น นา 10000 ถึ ง นา 800 ไป
คบหาพระราชบุตรพระราชนัดดานั้นเปนสิ่งที่เขาใจได
เชนกันเพราะลูกขุนนา 10000 คือกลุมที่มีอํานาจและ
กําลังคนอยูในมือดังกลาวแลวขางตน สวนลูกขุนนา
800 เมื่อพิจารณาพระไอยการตําแหนงนาพลเรือน
พระไอยการตําแหนงนาทหารพบวาสวนใหญแลวเปน
ปลัดกรมตางๆ เปนปลัดนั่งศาลบาง ปลัดทูลฉลองบาง
รวมถึ งเป นปลั ดบั ญชี ทํ าหน าที่ ดู แลบั ญชี ไพร พล ถ า
ไมเปนปลัดสวนหนึ่ง ก็เปนเจากรมแตเปนกรมทีม่ ขี นาด
เล็ ก เช น เจ ากรมเกนหั ดหย างฝารั่ ง (อั กขรวิ ธี ตาม
ตนฉบับ) เจากรมอาษาวิเศศขวา/ซาย (อักขรวิธีตาม
ตนฉบับ) ฉะนั้นถาจะกลาวไปแลวลูกขุนนา 800 ก็ถือได
วาเปนผูมีตําแหนงสําคัญในการบริหารราชการบานเมือง
การหามบุคคลเหลานี้ขึ้นไปถึงผูมีศักดินา 10000 คบหา
พระราชบุตรพระราชนัดดา จึงถือเปนสิ่งจําเปนและเปน
การตัดทอนโอกาสที่จะใหบุคคลเหลานี้รวมกลุมกันคิด
กบฏแยงชิงราชบัลลังก การระแวงพระโอรส พระราช
นัดดาคงเปนเพราะเปนบุคคลใกลชิดและอาจมีโอกาส
ลอบทํารายไดมากกวา บุคคลอื่น ยิ่งในกรณีพระราช
บุตร พระราชนัดดาไดทรงกรมยอมทําใหมีไพรพลใน
สังกัด โอกาสทาทายพระราชอํานาจจึงมีสูง ความใน
พระราชพงศาวดารฉบั บพระราชหั ตถเลขาตอนหนึ่ ง
ก็ ก ล า วถึ ง เรื่ อ งนี้ โ ดยว า ในสมั ย สมเด็ จ พระเจ า เสื อ
เมื่ อเสด็ จคล องช างในป าได โปรดให พระเจ าลู กเธอ 2
พระองค (เจาฟาเพชร เจาฟาพร หรือสมเด็จพระเจา
ทายสระและสมเด็จพระเจาบรมโกศ) ถมถนนขามบึง
แต ด ว ยเหตุ ที่ ต อ งเร ง ทํ า ในเวลากลางคื น ทํ า ให ดิ น
 ความสัมพันธระหวางพระมหากษัตริยกับลูกขุนขาทูลละออง ในกฎมณเทียรบาล
ไมแนนพอ เมื่อสมเด็จพระเจาเสือทรงชางขาม เทาหนา
ชางตนเหยียบถลําจมลงไปแตขึ้นมาได เหตุก ารณนี้
ทําใหสมเด็จพระเจาเสือทรงพิโรธมากดํารัสวา “อาย
สองคนนี ้ม ัน เห็น วา กูแ กช ราแลว จึ ง ชวนกั น คิ ด เป น
กบฏ และทําถนนใหเปนพลุหลมไว หวังจะใหชางซึ่ง
กูขี่นี้เหยียบถลําหลมลมลงแลวมันจะชวนกันฆากูเสีย
หมายจะเอาราชสมบัติ…” (พระราชพงศาวดารฉบับ
พระราชหัตถเลขา เลม 2 2505 : 176) พระราชดํารัส
ดั ง กล า วนี้ ไ ด ส ะท อ นให เ ห็ น ถึ ง ความไม ไ ว ใ จที่
พระมหากษั ตริ ย มี ต อพระราชโอรสออกมาให เห็ นได
อยางชัดเจนที่สุด9
อนึ่ง เปนที่นา แปลกวากฎมณเทียรบาลไมมี
ข อห ามเรื่ องพระอนุ ชาคบกั บเหล าลู กขุ นทั้ งๆ ที่ พ ระ
อนุ ช าเป น บุ ค คลที่ มี สิ ท ธิ์ ใ นราชบั ล ลั ง ก แ ละเป น อี ก
ผูหนึ่งที่มีโอกาสทาทายพระราชอํานาจได
การห ามเจ า เมื อ งไปมาหากั น น า จะมาจาก
เหตุผล 2 ประการ ประการแรก เพื่อปองกันไมใหซอง
สุ ม กํ า ลั ง พลแล ว ยกทั พ เข า พระนครเพื่ อ แย ง ชิ ง ราช
บั ล ลั ง ก ประการที่ ส อง เพื่ อ ป อ งกั น ไม ใ ห หั ว เมื อ ง
รวมตัวกันแลวตั้งเปนกบฏแข็งเมืองไมขึ้นกับพระนคร
กฎมณเทียรบาลนอกจากหามพระราชบุตร
พระราชนัดดา ลูกขุน เจาเมืองคบหากันแลวยังหาม
แมกระทั่งไมใหเจรจากระซิบกันสองตอสอง ดังปรากฏ
ในความตอนทําพิธีถือน้ําพิพัฒนสัตยา
“อ นึ่ ง ลู ก ขุ น ผู ใ ด ข า ด ถื อ น้ํ า
พระพิพัทโทษถึงตาย…
อนึ่ ง รั บเครื่ องแลมิ ได กิ นดอกไม
มงคลมิไดใสหัว เอาใสพานหมากใสเจียดไว
อนึ่ง ใหตกกลางพระโรงกลางดิน
อนึ่ ง แลไปสบพระเนตรเจรจา
กระซิบกัน เดิรออกมาแลจูงกันเจรจา
ในประตู สั่ งกั น โทษในระวางกระบถ”
(วินัย พงศศรีเพียร 2548 : 124)
9
เหตุการณนี้พระราชดํารัสนี้เกิดขึ้นจริงหรือไม ไมทราบแนชัดเพราะในพระราชพงศาวดารฉบับอื่น เชน พระราชพงศาวดาร
ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) ไมไดกลาวถึงไว ถาเหตุการณนี้เกิดขึ้นจริงก็เปนการยืนยันใหเห็นวาพระมหากษัตริยไมไววางใจพระโอรส
แตถาหากเหตุการณนี้ไมไดเกิดขึ้น เนื้อความดังกลาวก็คือสิ่งสะทอนทัศนคติ ความเชื่อของผูแตง/ ผูชําระพระราชพงศาวดารเรื่อง
กษัตริยทรงระแวงพระราชโอรสของพระองคเอง
ดร. วรพร ภูพงศพันธุ
นอกจากนี้ยังหามมิใหลูกขุน (ขุนหมื่น หัวพัน)
มีใจเอนเอียงใหพระราชกุมาร พระราชนัดดา พระราช
บุตรีโดยการเลือกชางดีมาดีใหดวยอาจเกรงวาชางมา
ซึ่งเปนสัตวพาหนะที่เปนกําลังสําคัญทั้งในยามปกติและ
ยามศึก จะตกอยูแกลูกหลานคนใดคนหนึ่งเปนพิเศษ
ขณะเดียวกันก็ไดออกขอกําหนดใหเหลาลูกขุนตั้งแตนา
10000 ถึงนา 600 คอยดูแลวามีผูคบกันผิดกระทรวง
อัยการหรือไม ถารูแลวมินําความกราบทูลหรือบอกกลาว
ผูมีหนาที่เกี่ยวของจะตองถูกลงโทษตามโทษหนักเบา
กฎมณเที ยรบาลอั น วา ดว ยการหามพบปะ
กัน นี้ อ อกในสมั ยไหนไม ท ราบแนชั ด แตบ ทบั ญ ญั ติ
ที่หามลูกขุนนา 10000 ถึงนา 1600 นา 800 พบปะกัน
พบปะกับพระราชบุตร พระราชนัดดาอาจออกในสมัย
สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถอันเปนสมัยที่เชื่อกันวาได
มีการกําหนดศักดินาของลูกขุนแตละตําแหนงออกมา
เปนกฎหมายอยางแนชัด (พระไอยการตําแหนงนา
พลเรือน พระไอยการตําแหนงนาทหารหัวเมือง)
อย า งไรก็ ดี บทบั ญ ญั ติ อ าจออกหลั ง จากนั้ น ก็ ไ ด
เชนกัน แตทั้งนี้ไมวาบทบัญญัติสวนนี้จะออกในสมัย
สมเด็ จ พระบรมไตรโลกนาถหรื อหลั ง จากนั้ น ก็ ต าม
ผู ศึ ก ษาเชื่ อ ว า บทบั ญ ญั ติ นี้ ค งตั้ ง อยู บ นรากฐาน
กฎหมายเกาที่มีมากอนหนานี้แลว
ไมวากฎมณเทียรบาลตอนที่วาดวยการหาม
เหลาเจานาย เจาเมือง ลูกขุน หามพบปะลอบเจรจากัน
จะออกในสมัยไหนก็ตาม แตสมัยที่นาจะมีการนํา
กฎหมายเหลานี้มาบังคับใชมากที่สุดคือสมัยราชวงศ
ปราสาททอง สมเด็ จพระเจ าปราสาททองตนวงศนั้ น
กอนจะสถาปนาพระองคเ องขึ้นเป น กษัต ริยเคยเป น
ขุนนางทํางานในราชสํานักสมเด็จพระเจาทรงธรรมมา
กอนในตําแหนงมหาดเล็ก พระหมื่นศรีสรรักษไตเตา
ขึ้นมาถึงตําแหนงออกญาศรีวรวงศ และเมื่อออกญา
ศรี ว รวงศ ร วมมื อกั บออกญาเสนาภิ มุ ข หั วหน ากรม
อาษาญี่ปุนซึ่งมีกําลังทหารอยูในมือคอนขางมากใน
เวลานั้นชวยใหพระเชษฐาธิราชโอรสของสมเด็จพระเจา
11
วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย
ปที่ 30 ฉบับที่ 1 พ.ศ. 2553
ทรงธรรมขึ้นเปนกษัตริย ออกญาศรีวรวงศ ก็ไดเลื่อน
ขึ้นเปนออกญากลาโหม ดวยตําแหนงดังกลาวออกญา
กลาโหมได ข อร อ งให อ อกญาเสนาภิ มุ ข ช ว ยกํ า จั ด
พระพั น ป ศ รี ศิ ล ป พ ระป ตุ ล าของสมเด็ จ พระเชษฐา
ธิราชที่มีสิทธิในราชบัลลังกสืบตอจากสมเด็จพระเจา
ทรงธรรมเช น กั น เมื่ อ กํ า จั ด พระพั น ป ศ รี ศิ ล ป แ ล ว
ออกญากลาโหมซึ่ ง บั ด นี้ เ ป น ขุ น นางคนสํ า คั ญ ได
ทาทายอํานาจของกษัตริยโดยการใหนําอัฐิของบิดา
ซึ่งฌาปนกิจเรียบรอยแลวมาเผาใหมพรอมกับจัดงาน
ปลงศพน อ งชาย ฟาน ฟลี ต ให ข อ มู ล เรื่ อ งนี้ ว า ตาม
ประเพณี แ ล ว การนํ า อั ฐิ ม าเผาใหม นั้ น ทํ า ได เ ฉพาะ
พระเจาแผนดินหรือพระมหาอุปราชซึ่งสืบราชบัลลังก
การจัดงานคราวนี้พระราชพงศาวดารและขอมูลของ
ฟาน ฟลี ต กล า วตรงกั น ว า มี ขุ น นางใหญ น อ ยไป
รวมงานเปนจํานวนมากทําใหสมเด็จพระเชษฐาธิราช
ทรงไมพอพระทั ย มากและทรงสั่งให ลงโทษออกญา
กลาโหม ออกญาพระคลั ง พรรคพวกของออกญา
กลาโหมจึงลอบออกจากวังไปเตือนออกญากลาโหม
ออกญากลาโหมจึ ง ใช โ อกาสนี้ ข อความร ว มมื อ จาก
เหลาขุนนาง (พระราชพงศาวดารวาใชวิธีขูแกมบังคับ)
ที่ ไ ปร ว มงานศพพร อ มทั้ ง ไปขอร อ งออกญากํ า แพง
หนึ่งในบรรดาขุนนางที่มีอํานาจมากที่สุดใหเปนพวก
จากนั้นจึงนําพรรคพวกเข าวัง (ออกญาพระคลังเปด
ประตูวังให) และจับสมเด็จพระเชษฐาธิราชสําเร็จโทษ
เมื่อสําเร็จโทษกษัตริยแลวออกญากลาโหมและออกญา
พระคลั งได ไปพบออกเสนาภิ มุ ขเรื่ องการตั้ งกษั ตริ ย
องคใหม ออกญาเสนาภิมุขรูดีวาออกญากลาโหม
อยากเปนกษัตริยเองแตก็เสนอใหพระโอรสองคหนึ่ง
ของสมเด็จพระเจาทรงธรรมขึ้นเปนกษัตริยทรงพระนาม
วา สมเด็จพระอาทิตยวงศ โดยมีออกญากลาโหมเปน
ผูดูแลคุมครองพระเจาแผนดินและเปนผูสําเร็จราชการ
แผ น ดิ น จากนั้ น ออกญากลาโหมได อาศั ยอํ านาจใน
พระนามพระเจาแผนดินผูทรงพระเยาวกําจัดออกญา
กําแพงโดยอางวาเปนผูยุยงใหขุนนางกอการกบฏเปน
เหตุ ใ ห อ อกญากํ า แพงถู ก ลงโทษประหารชี วิ ต ส ว น
ออกญาเสนาภิ มุ ขก็ ถู กส งตั วไปเป นเจ าเมื อง
นครศรี ธ รรมราช เมื่ อ ขจั ดขุ น นางผู มี อํ า นาจได แ ล ว
ออกญากลาโหมก็ ดําเนิ นการกําจัดยุว กษั ตริ ยใ หพ น
12
ทาง โดยอ า งว า แผ น ดิ น จะมีก ษัต ริย  2 องคไ มไ ด
(พระราชพงศาวดารวาสมเด็จพระอาทิตยวงศยังทรง
พระเยาวไดแตจับแพะจับแกะเลน เหลาขุนนางเกรงวา
การแผ น ดิ น จะเสี ย ไปจึ ง พร อ มใจกั น มอบสมบั ติ ใ ห
ออกญากลาโหม) ทายที่สุดออกญากลาโหมก็ไดขึ้น
เสวยราชสมบัติเปนตนวงศใหมทรงพระนามวาสมเด็จ
พระเจาปราสาททอง
การที่สมเด็จพระเจาปราสาททองซึ่งเคยเปน
ขุ น นางได ขึ้ น มาเป น กษั ต ริ ย โ ดยใช กุ ศ โลบายทาง
การเมื อ งต า งๆ ดั ง กล า วอย า งสั ง เขปข า งต น ทํ า ให
พระองค ไม ไว ใจขุ นนาง ดั งนั้ นกฎเกณฑ ห ามขุ นนาง
พบปะกันจึงถูกนํามาใชมากในสมัยนี้จนบางครั้งเชื่อกัน
วากฎหมายดังกลาวอาจตราออกมาในสมัยนี้ อยางไร
ก็ ต ามข อ มู ล จากลา ลู แ บร ที่ ว า มี ก ฎหมายโบราณ
สําหรับแผนดินตราขึ้นไวเพื่อคุมครองความปลอดภัย
ของพระมหากษั ตริ ย โดยการห ามขุ นนางข าราชการ
ทั้ ง ปวงมิ ใ ห ไ ปมาหาสู เยี่ ยมเยี ยนกั นนอกจากได รั บ
พระบรมราชานุญาตแลวและมีแตงานวิวาหหรืองานปลง
ศพเทานั้นขุนนางจึงไปชุมนุมพรอมกันได แตเวลาพบ
กันก็ตองพูดคุยเสียงดังตอหนาบุคคลที่สาม (ลา ลูแบร
2510 : 460) ก็ พอจะเป นหลั กฐานยื น ยั น ว า กฎห า ม
ขุ น นางพบปะกั น มี น านแล ว บางที ก รณี อ อกญา
กลาโหมจัดงานศพปลงอัฐิบิดาและปลงศพนอ งชาย
เพื่อชุมนุมเหลาขุนนางนอยใหญอาจเปนวิธีการเลี่ยง
กฎหมายของออกญากลาโหมก็เปนได รัชสมัยสมเด็จ
พระเจาปราสาททองไดชื่อวาเปนสมัยที่พระมหากษัตริย
ระแวงเขมงวดกับขุนนางและพยายามควบคุมตัดทอน
ไมใหสรางสมอํานาจขึ้นมาทาทายบารมีมากที่สุดสมัยหนึ่ง
(Dhiravat na Pombejra 1984 : 100-102 ; มานพ
ถาวรวัฒนสกุล 2536 : 222-225) เอกสารของฟาน
ฟลีตใหขอมูลที่นาสนใจวาในสมัยพระเจาแผนดินองค
กอนๆ บรรดาเจาเมืองที่อยูตามหัวเมืองจะเขามาที่ราช
สํานักปละครั้งสองครั้ง ถาอยูไกลหนอยมา 3 ปครั้งหนึ่ง
แตสมัยสมเด็จพระเจาปราสาททอง เจาเมืองเหลานั้น
ตองเขามาพํานักที่อยุธยา (ยกเวนตะนาวศรีที่มีพอคา
ตางชาติและคนพื้นเมืองที่ไวใจไมได) และละการปกครอง
ใหกรมการเมืองทําหนาที่แทน สวนพวกขุนนางผูใหญก็
ทรงใหอยูในสายพระเนตรของพระองคที่ราชสํานักเสมอ
 ความสัมพันธระหวางพระมหากษัตริยกับลูกขุนขาทูลละออง ในกฎมณเทียรบาล
เพื่อที่จะไดไมอาจรวมกลุมกันกอการกบฏได พวกขุน
นางต องมาเฝ า ที่ ท องพระโรงทุ ก วั น10 ในตอนเที่ ย ง
ตอนบาย ตอนเย็น ทั้งนี้จะมีการจดชื่อทุกๆ คนไว ถา
คนใดไมมาตองเปนเพราะปวยไขเทานั้น หากพระเจา
แผนดินสงสัยก็จะสงหมอไปตรวจเยี่ยม ในกรณีที่ขุน
นางชั้ นสู งจะพู ดคุ ยกั นก็ อนุ ญาตให ทํ าได เฉพาะในที่
ประชุมซึ่งไมใชที่รโหฐานเทานั้นและการพูดคุยนั้นให
ทุกคนรวมทั้งทาสไดเห็นและไดยินดวย การไปพบปะ
เยี่ยมเยียนกันนั้นแมแตพอกับลูกก็ทําไมไดถาไมกราบ
บั ง คมทู ล ให พ ระเจ า แผ น ดิ น ทราบและอนุ ญ าตก อ น
แม ว า เป น การเจ็ บ ไข ไ ด ป ว ยก็ ต อ งทํ า ตามกฎนี้
นอกจากนี้ฟาน ฟลีต ยังใหขอมูลที่นาสนใจไวอีกตอน
หนึ่งวา ภรรยาของขุน นางผูใ หญค นสํ า คัญ ไมไ ดรั บ
อนุญาตใหอยูนอกวังของพระราชินีไดเกิน 3 หรือ 4
วัน การที่ตองมาอยูในวังก็ดวยเหตุผลที่วาภรรยาของ
ขุนนางเหลานี้ตองใหความเคารพพระเจาแผนดิน (ฟาน
ฟลีต 2546 : 29, 95-97, 245, 342) สําหรับเหตุผลที่
แทจริงเกี่ยวกับเรื่องนี้นาจะเปนเรื่องการนําตัวมาเพื่อ
เปนประหนึ่ง ตัวประกันมากกวา จะเห็นไดวาขอหาม
ตางๆ ของสมเด็จพระเจาปราสาททองนี้บางเรื่องก็เปน
สิ่งที่พระองคเคยทํามากอนเมื่อเปนขุนนาง เชน การ
ลอบไปพบออกญาเสนาภิมุขในยามวิกาลทั้งๆ ที่เปน
เรื่องผิดธรรมเนียม ฟาน ฟลีต ใหขอมูลไวชัดเจนวา
การที่ อ อกญากลาโหมไปเยี่ ย มออกญาเสนาภิ มุ ข ที่
บานทุกวันเปนการขัดตอกฎและขนบธรรมเนียมของ
ไทย (ฟาน ฟลีต 2546 : 310) การที่พระองคไมไวใจ
เหลาขุนนางทําใหพระองคพยายามยกสถานะพระโอรส
องคโตขึ้นเปนเจาฟา (เจาฟาไชย) ทั้งๆ ที่ไมไดประสูติ
จากอั ครมเหสี แ ละส งเสริ มให มี อํ านาจทางการเมื อง
(Dhiravat na Pombejra 1984 : 47) จนทายที่สุด
ก็ นํ า มาสู ค วามวุ น วายและการแย ง ชิ ง อํ า นาจทาง
การเมืองเมื่อสมเด็จพระเจาปราสาททองสวรรคต
รั ช สมั ย สมเด็ จ พระนารายณ พ ระโอรสของ
สมเด็จพระเจาปราสาททอง ความไมไววางใจขุนนาง
ก็ยังมีอยูทั้งนี้อ าจเปนเพราะพระองคขึ้นครองราชย
10
ขอกําหนดที่ขุนนางตองมาเฝาที่ทองพระโรงเปนเรื่องที่ตองทําทุกวันไมมียกเวน แมวาในชวงมีพระราชพิธีกฎนี้ ก็ตองถือ
ปฏิบัติ ดังเชนระหวางพระราชพิธีลบศักราชที่กินเวลามากกวา 3 วัน เอกสารของฮอลันดาใหขอมูลวาเหลาขุนนางตองมารายงานตัวที่
พระราชวังหลวงทุกวันและการขานชื่อขุนนางจะทําทุกเที่ยงวันและทุกเย็น (Dhiravat na Pombejra 2001 : 94)
ดร. วรพร ภูพงศพันธุ
โดยการแยงชิงราชสมบัติมาจากสมเด็จพระศรีสุธรรม
ราชาผูเปนอา (กอนหนาสมเด็จพระศรีสุธรรมราชาขึ้น
เปนกษัตริย พระนารายณก็รวมมือกับพระศรีสุธรรม
ราชาแยงชิงราชสมบัติจากเจาฟาไชย ผูที่สมเด็จพระ
เจ า ปราสาททองปรารถนาให เ ป น กษั ต ริ ย ต อ จาก
พระองค) ซึ่งการแยงชิงราชสมบัติดังกลาวตา งฝา ย
ตางก็ตองมีขุนนางที่เปนพรรคพวกของตนเองใหการ
สนั บ สนุ น อย า งไรก็ ต ามได มี ก ารตั้ ง ข อ สั ง เกตว า
ขุนนางในสมัยนี้มีเสถียรภาพในตําแหนงมากกวาสมัย
สมเด็จพระเจาปราสาททอง เพราะไมปรากฏหลักฐาน
วามีการสับเปลี่ยนตําแหนงบอยๆ (เรื่องการสับเปลี่ยน
ตําแหนงจะกลาวตอไปขางหนา) แตสมเด็จพระนารายณ
ก็ ท รงระวั งมิ ใ ห ขุ น นางฝ า ยปกครองที่ ไ ม ใ ช คนสนิ ท
กุ ม อํ า นาจในมื อ มากเกิ น ไปด ว ยวิ ธี ก ารต า งๆ เช น
ปลอยตําแหนงใหวาง ใหขุนนางที่ทรงไวใจทํางาน 2
ตําแหนง (มานพ ถาวรวัฒนสกุล 2536 : 246-249)
การปลอยตําแหนงใหวางนี้มีหลักฐานยืนยันจากขอมูล
ของแชรแวสและชัวซีย โดยวาสมเด็จพระนารายณทรง
ปลอยตําแหนงมหาอุปราชและจักรีใหวางไวเนื่องจาก
เปนตําแหนงที่มีอํานาจมากเกินไป สวนลา ลูแบรวา
ออกญาพระเสด็ จ นอกจากเป น ผู ว า ราชการจั ง หวั ด
พระนครโดยตํ า แหน ง แลว ยัง ทํ า หนา ที ่อ อกญา
พระคลัง โดยพระบรมราชโองการอีก ตํา แหนง หนึ่ง
ดวย นอกจากนี้ แชรแวสยังใหขอสังเกตวาในสมัย
สมเด็ จ พระนารายณ มี ขุ น นางยศออกพระมากกว า
ออกญาเปนจํานวนมากเพราะวาอํานาจหนาที่ดอยกวา
ออกญาและไมอยูในสถานะที่จะสนับสนุนราชบัลลังก
ได (ชัวซีย 2516 : 555-556 ; แชรแวส 2506 : 71,
111) การที่พระองคไมคอยไวใจขุนนางพื้นเมืองทําให
สมเด็จพระนารายณหันไปใชขุนนางตางดาวมากกวา
ดังเชนการเลือกใชฟอลคอน เปนตน ถาจะกลาวไปแลว
สมเด็ จ พระนารายณ ไ ม เ พี ย งไม ไ ว ใ จขุ น นาง หาก
พระองค ก็ ยั งระแวงพระอนุ ชาของพระองค ด วยโดย
เกรงว าจะแย งราชสมบั ติ เดอะ แบสให ข อมู ลว าผู ที่
ยุยงใหสมเด็จพระนารายณไมไวใจพระอนุชาคือ ออกพระเพท
13
วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย
ปที่ 30 ฉบับที่ 1 พ.ศ. 2553

ราชา เจากรมพระคชบาล การที่พระองค ไมไวใจพระ พระเจาปราสาททอง อัครมเหสีและพระราชโอรสองค

อนุชาโดยไมใหทรงกรมเพื่อจะไดไมมีอํานาจอยูในมือ
เปนเหตุหนึ่งที่ทําใหขุนนางคอยๆ มีอํานาจขึ้นมา (แบส
2528 : 142-145, 157-158, 196-200 ; Dhiravat na
Pombejra 1984 : 422-427, 435-443) โดยเฉพาะ
ออกพระเพทราชาซึ่ งเปนขุนนางผูใหญที่ป ระชาชน
พลเมืองรักมากเนื่องจากเปนผูรูจักผอนหนักผอนเบา
และมี ค วามสามารถในการรบ (ลา ลู แ บร 2510 :
397-398) ท า ยที่สุด ออกพระเพทราชาก็ สามารถยึ ด
ราชสมบัติไดสําเร็จและตั้งราชวงศใหมขึ้นมาปกครอง
ที่อยุธยา
แม ว า สมั ย ราชวงศ ป ราสาททองจะนํ า
กฎหมายวา ด ว ยการห า มพบปะกั น ระหว า งเจา นาย
เจาเมือง และลูกขุนมาบังคับใชอยางเขมงวด แตการ
ละเมิดกฎหมายก็ยังคงมีใหเห็น ในสมัยสมเด็จพระเจา
ปราสาททอง พระราชพงศาวดารฉบับพันจันทนุมาศ
(เจิม) ใหขอมูลวาป พ.ศ. 2180 (ค.ศ. 1637) พระ
อาทิตยวงศโอรสสมเด็จพระเจาทรงธรรมไดสมคบคิดกับ
ขุนนางที่ตองโทษถอดออกจากตําแหนงคุมพวก 200
คนเศษ บุกเขามาในพระราชวังโดยไมทันรูพระองค
สมเด็จพระเจาปราสาททองตองลงเรือหนีแตพวกขุนนาง
ทั้งหลายชวยกันลอมจับตัวกบฏได (ประชุมพงศาวดาร
ฉบับกาญจนาภิเษก เลม 3 2542 : 383) เหตุการณ
กบฏนี้ ไม มี ช าวต า งชาติ ก ล า วถึ ง ไว อี ก ทั้ ง ข อ มู ล ของ
ฟาน ฟลีตก็วาสมเด็จพระอาทิตยวงศถูกสําเร็จโทษไป
ตั้งแตครั้งสมเด็จพระเจาปราสาททองยังดํารงตําแหนง
ออกญากลาโหม อยางไรก็ดี เอกสารฮอลันดาใหขอมูล
วาชวงปลายเดือนธันวาคม พ.ศ. 2185 (ค.ศ. 1642)
เกิ ด กบฏของเจ า ท า ทรายซึ่ ง เป น เชื้ อ สายกษั ต ริ ย
ราชวงศกอน กบฏครั้งนี้มี ผูรวมกอการประมาณ 150-
200 คน กบฏนี้เขาโจมตีพระราชวังจนทําใหสมเด็จ
โตเจ า ฟ า ไชยต อ งหนี อ อกจากวั ง แต ท า ยที่ สุ ด ฝ า ย
สมเด็จพระเจาปราสาททองก็ยึดวังคืนได เหตุการณนี้
นาสนใจตรงที่วาผูรวมกอการกบฏหลายคนเปนทาส
ของกษัตริยและผูกอการคนสําคัญหลายคนมีตําแหนง
อยูในวังหลวง (Dhiravat na Pombejra 1984 : 217-
219) หรือการเกิดกลุมอํานาจในราชสํานัก 3 กลุม11
ชวงปลายรัชกาลสมเด็จพระเจาปราสาททองเพื่อแยง
ชิงอํานาจทางการเมือง ในการขึ้นเปนกษัตริย โดยแต
ละกลุมมีขุนนางระดับสูงหลายคนใหการสนับสนุนก็
เปนสิ่งหนึ่งที่ชวยยืนยันวาแมจะพยายามคุมขุนนาง
และเจา นาย (ในที่ นี้ คือ พระอนุ ช าและพระราชโอรส
ของสมเด็จพระเจาปราสาททอง) อยางเขมงวด
เพีย งใดก็ไ มอ าจยับยั้ง การรวมกลุ ม ของขุน นางและ
เจานายไดเลย
ในสมั ย สมเด็ จ พระนารายณ ก็ มี ลั ก ษณะไม
ตา งจากสมัย สมเด็ จ พระเจา ปราสาททอง หลัง จาก
พระองคขึ้นครองราชยไมนาน (พ.ศ. 2200 / ค.ศ.
1657) ก็เกิดเหตุการณกบฏพระไตรภูวนาทิตยวงศ
ซึ่งเปนพระอนุชาตางพระมารดา เหตุการณนี้มีขุนนาง
ตํา แหน ง สู ง เข า รว มก อ การเป น อั น มากไม ว า จะเป น
พระยากลาโหม พระยาพลเทพ พระยามหามนเทียร
พระยาสุ โ ขทั ย พระยาวิชิ ตสุ ริ นทร พระยาศรีสุ น ทร
ภักดี พระยาพัทลุง พระศรีภูริปรีชา 6 คนแรกนั้นลง
ไปวังหลังอันเปนที่ประทับของพระไตรภูวนาทิตยวงศ
ทั้งกลางวันกลางคืน (ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนา
ภิเษก เลม 3 2542 : 392-398 ; พระราชพงศาวดาร
ฉบับพระราชหัตถเลขา เลม 2 2505 : 31-41 ;
Dhiravat na Pombejra 1984 : 270-272) การที่กลุม
ผูกอการสามารถวางแผนกบฏอีก ทั้งขุน นางผูใหญ
หลายคนสามารถลักลอบพบปะกันอันเปนการกระทํา

11
กลุมอํานาจในราชสํานัก 3 กลุม ประกอบดวยกลุมเจาฟาไชย มีขุนนางชั้นสูงสนับสนุนหลายคน เชน ออกญาจักรี
ออกญามหาอุปราช ออกญาพระคลัง (ออกญาสมบัติธิบาล) ออกหลวงทองสื่อ กลุมที่ 2 พระศรีสุธรรมราชา ไมมีหลักฐานระบุวาขุนนางที่
สนับสนุนมีใครบาง แตปรากฏภายหลังเมื่อขึ้นครองราชยแลววาคือ ออกญาจักรี (คนละคนกับฝายเจาฟาไชย) กลุมที่ 3 พระนารายณ
ขุนนางระดับสูงที่สนับสนุนไดแก ออกญาสุโขทัย ออกญาวัง ออกพระอาลักษณ ขุนนางระดับรองไดแก หลวงเทพอรชุน พระจุลา
นอกจากนี้คือชาวตางชาติที่พระองคสนิทสนมดวย (Dhiravat na Pombejra 1984 : 257-260, 265-266 ; มานพ ถาวรวัฒนสกุล
2536 : 231-232) การที่ออกญาจักรีทั้ง 2 คน (ที่สนับสนุนเจาฟาไชยและที่สนับสนุนพระศรีสุธรรมราชา) ไมสนับสนุนพระนารายณคง
เปนเหตุผลหนึ่งที่เมื่อพระองคขึ้นครองราชยแลวปรารถนายุบตําแหนงนี้เสีย

14
 ความสัมพันธระหวางพระมหากษัตริยกับลูกขุนขาทูลละออง ในกฎมณเทียรบาล
ดร. วรพร ภูพงศพันธุ

ที่ ผิ ด กฎหมายได ย อ มแสดงให เ ห็ น ว า การละเมิ ด ประการที่หนึ่ง ถาพระราชกุมารพระราชบุตรี

กฎหมายเป น สิ่ ง ที่ เ กิ ด ขึ้ น ได เ สมอแม ก ษั ต ริ ย จ ะ
พยายามควบคุมอยางเขมงวดเพียงไรก็ตาม
ถ า จะกล า วไปแล ว การละเมิ ด กฎหมายว า
ดวยเรื่องการหามพบปะกันดังกลาวนี้12 มีใหเห็นอยู
บอยครั้งตลอดสมัยประวัติศาสตรอยุธยา เหตุการณ
การแยงชิงราชสมบัติแตละครั้งที่เกิดขึ้นไมวาจะเปน
ชวงกอน-หลังหรือในสมัยราชวงศปราสาททองที่เห็น
ไดชัดวาเขมงวดกับการบังคับใชกฎหมายเรื่องนี้มาก
ที่สุด ลวนตองเกิดจากการสมคบคิดรวมกันวางแผน
ของบรรดาผู กอ การกบฏไม วา จะเปน พระโอรสหรื อ
พระอนุชาของกษัตริยที่ครองราชยอยูกับบรรดาเหลา
ขุ น นางที่ เ ป น พวกพ อ งหรื อ เป น เพี ย งการวางแผน
เฉพาะในกลุม ขุนนางเพื่อลมลางราชบัลลังกเชนกรณี
สมเด็จพระเจาปราสาททองและสมเด็จพระเพทราชา
ยิ่งการแยงชิงราชบัลลังกมีกลุมอํานาจหลายกลุมเขา
มาเกี่ ยวข องก็ ยิ่ง สะทอ นใหเ ห็น ถึ ง ความล ม เหลวใน
การบั ง คั บ ใช ก ฎหมายมากขึ้ น เท า นั้ น อย า งไรก็ ดี
ทายที่สุดแลวอํานาจและความศักดิ์สิทธิ์ของกฎหมาย
ก็ขึ้นอยูกับความสามารถและพระบรมเดชานุภาพของ
กษัตริยแตละองคดวย
ความหวาดระแวงที่ พ ระมหากษั ต ริ ย มี ต อ
ฝายหนานอกจากหามไปมาหาสู เจรจากันแบบสอง
ตอสองแลวยังออกกฎหมายหามขุนนาง ขาราชการที่
ไปราชการหั ว เมื อ งไม ว า จะไปตั ด สิน ดู แ ลคดี ไปทํ า
สงครามหรือ ไปรั้งเมื องถา ไม เรีย กไมใ หเขา มา การ
ห า มเข า พระนครก อ นได รั บ อนุ ญ าตนี้ ร วมไปถึ ง เจ า
ประเทศราชทั้งหลายดวย
นอกจากหามผูไปราชการหัวเมืองเขาพระนคร
โดยพลการแล ว ยั ง มี ข อ ห า มอื่ น ๆ ที่ น า สนใจอี ก
3 ประการคือ
พระราชนั ด ดาเสด็ จ ไปไหนผิ ด เวลาที่ กํ า หนดไว
ผูติดตามตองหามปราม ถามิหามผูตามเสด็จตองรับ
โทษเอง แม ก ฎหมายข อ นี้ เ ป น การกํ า หนดโทษแก
ผูรูเห็นการกระทําอันผิดแลวมิหาม แตกฎหมายขอนี้
ก็ ถื อ เป น มาตรการสํ า คั ญ อี ก ประการหนึ่ ง ในการ
ปองกันมิใหเกิดการสมคบคิดในหมูเจานายและขุนนาง
สวนการหามราชบุตรีนั้นนาจะเพื่อปองกันกรณีชูสาว
ประการที่ ส อง เป น พระราชกํ า หนดว า ถ า
พระมหากษัตริยเรียกผูใดพบในที่รโหฐาน ถาผูใดถาม
หามมิใหบอก
ประการที่ ส าม ถ า พระราชกุ ม ารต อ งโทษ
ลูกขุนผูใดไปสงไปเยี่ยมใหของฝาก ผูนั้นถือเปนกบฏ
กฏหมายขอนี้เปนการปองกันมิใหเกิดการสมคบคิด
ระหวางเจานายและขุนนางเชนกัน
สํ า หรั บ วิ ธี ก ารป อ งกั น การสมคบคิ ด กั น ก อ
กบฏนอกจากใชกฎหมายเปนขอบังคับดังกลาวแลว
ข า งต น กษั ต ริ ย ยั ง ใช วิ ธี ใ ห มี ผู ส อดแนมราชการ
รายงานเหตุอันไมปกติตางๆ ดวย สมัยที่มีหลักฐาน
ยืนยันอยางชัดเจนวากษัตริยทรงใชจารบุรุษสอดแนม
ดูแลการเคลื่อนไหวและการทํางานของขุนนางคือสมัย
สมเด็จพระเจาปราสาททองและสมเด็จพระนารายณ
ฟาน ฟลีตใหขอมูลที่นา สนใจวา สมัยสมเด็จพระเจา
ปราสาททองทรงโปรดให ค นสํ า คั ญ และขุ น นางเฝ า
วั นละ 3 ครั้ งโดยในช วงบ ายพระองค จะทรงปรึ กษา
หารือกับพวกที่ป รึกษาลับและคนที่สําคัญที่สุด สวน
ชัวซียเลาวาถึงแมสมเด็จพระนารายณจะเก็บตัวอยูใน
วั ง แต พ ระองค ท รงมี ค นสอดแนมอยู ภ ายนอก ถ า
พระองค พ บว า มี ผู ป ด บั ง ข อ ความสํ า คั ญ ไว จ ะทรง
ลงโทษอย า งรุ น แรง ส ว นลา ลู แ บร เ ล า ว า สมเด็ จ
พระนารายณทรงแตงสายลับไวเปนอันมากและทรง

12
กฎหมายนี้ออกซ้ําอีกครั้งหนึ่งในสมัยสมเด็จพระเจาบรมโกศ แมเนื้อความไมเหมือนกันทั้งหมดแตใจความใกลเคียงกัน
โดยวา “อนึ่งมีกฎใหไววา เจาพญาแลพญาพระหลวงขุนหมื่นจะไปแหงใดๆ ก็ดี ใหมีสัดโทน คนใชรูเหนไปมาดวย ถาแลมีกิจทุระศุข
ทุกขใขเจบทําบุญฟงธรรม มิไดเปนญาติพี่นองกันอยาใหไปมาหาสูกัน ขึ้นเหลนเยาเรือนตึกจวนที่สงัดทังปวงนั้น ถาสัดโทนคนใชรู
เหน ใหเอามาวาแกมหาดไทยกระลาโหม ณ ศาลาลูกขุน จึ่งคุมตัวสัดโทนผูนั้น ถาแลมิฟงไปมาหากันใหผิดดวยพระราชกําหนฎ
กฎหมาย จะเอาตัวเปนโทษ แลสัดโทน คนใชรูเหนแลว มิเอามาวากลาวจะเอาเปนโทษดวย กฎใหไว ณ วัน ๕ + ๗ ค่ําจุลศักราช
๑๐๙๕ มีฉลู เบญศก” (ประมวลกฎหมายรัชกาลที่ 1 เลม 3 2529 : 74

15
วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย
ปที่ 30 ฉบับที่ 1 พ.ศ. 2553
แยกกันไลเรียงเอาทีละคน บางทีก็ทรงสงขุนนางคน
สนิ ท มากกว า หนึ่ ง คนไปซั ก ถามบุ ค คลที่ มี ส ว น
เกี่ยวของกับเรื่องที่พระองคมีพระราชประสงคจะทราบ
(ฟาน ฟลีต 2546 : 20 ; ชัวซีย 2516 : 561-562 ;
ลา ลูแบร 2510 : 461) นอกจากใชผูสอดแนมแลว
สมเด็จพระเจาปราสาททองและสมเด็จพระนารายณ
ยั ง ใช วิ ธี ก ารสั บ เปลี่ ย นตํ า แหน ง ขุ น นางบ อ ยๆ เพื่ อ
มิ ใ ห ขุ น นางสามารถสั่ ง สมอํ า นาจทางการเมื อ งและ
ทางเศรษฐกิ จ ขึ้ น ท า ทายกษั ต ริ ย ไ ด ฟาน ฟลี ต ให
ข อ มู ล ว า สมเด็ จ พระเจ า ปราสาททองทรงโยกย า ย
สับเปลี่ยนขุนนางบอยๆ จากที่หนึ่งไปอีกที่หนึ่งทุกๆ
4-8 เดือน คํากลาวของฟาน ฟลีตอาจเกินจริงไปบาง
แตทั้งนี้ก็มีหลักฐานยืนยันวาในป พ.ศ. 2179 (ค.ศ.
1636) สมเด็จพระเจาปราสาททองทรงสับเปลี่ยน
ตํา แหน งขุ น นางสํ า คัญ ครั้ ง ใหญ คื อ ออกญาวั ง เป น
ออกญาพิษณุโลก ออกญาพลเทพไปเปนออกญาวัง
ออกญากําแพงเพชรเปนออกญาพลเทพ ออกญาจักรี
เปนออกญากําแพงเพชร ออกญากลาโหมเปนออกญา
จักรี ออกญายมราชเปนออกญากลาโหม และออกญา
ศรีสงครามเปนออกญายมราช (ฟาน ฟลีต 2546 : 94
; Dhiravat na Pombejra 1984 : 188-189) สวนสมัย
สมเด็จพระนารายณแมจะไมไดสับเปลี่ยนตําแหนงขุน
นางบอยๆ แตพระองคก็เลือกที่จะใชขุนนางตางดาวที่
เปนผูชํานัญการพิเศษมากกวาขุนนางไทย
สวนวิธีการปองกันเจาเมืองไมใหคิดและกอ
การกบฏราชสํ า นั ก ใชวิ ธีตั้ง ยกกระบั ตรไปทํ า หนา ที่
ดูแลตางพระเนตรพระกรรณ
1.2 การระแวดระวังความปลอดภัยยามที่
กษัตริยทรงประกอบพระราชกิจตางๆ
กฎมณเทียรบาลมีความหลายตอนกลาวถึง
สิ่งที่ลูกขุนพึงกระทําเพื่อรักษาความปลอดภัยใหกับ
พระมหากษัตริยยามที่ทรงประกอบพระราชกิจตางๆ
บทบัญญัติเหลานั้ นแมมีจุดหมายเพื่อใหเหลาลูกขุน
ทราบถึงหนาที่อันพึงปฏิบัติของตนเอง แตขณะเดียวกัน
ก็สะทอนใหเห็นถึงความหวาดระแวงที่พระมหากษัตริย
มีตอบุคคลอยูรายรอบพระองคไมวาจะเปนพระราช
บุตร ขุนนาง ขาราชการหรือประชาชนทั่วไป ยิ่งสาระ
ของกฎหมายเนนเรื่องการพยายามรักษาความปลอดภัย
16
มากเทาไรก็ยิ่งสะทอนใหเห็นความหวาดระแวงมาก
ขึ้ น เท า นั้ น สํ า หรั บ การระวั ง ความปลอดภั ย ให กั บ
พระมหากษัตริยที่ปรากฏในกฎมณเทียรบาลมี เชน
1.2.1 การระวังความปลอดภัยยามเสด็จ
พระราชดําเนินไปในที่ตางๆ
ดวยความหวาดระแวงวาจะถูกลอบทําราย
กฎมณเทียรบาลจึงมีขอกําหนดอยางเขมงวดวาผูตาม
เสด็ จ ต อ งปฏิ บั ติ เ ช น ไรเพื่ อ รั ก ษาความปลอดภั ย ให
องค พ ระมหากษั ต ริ ย ในกรณี ที่ เ สด็ จ ทางชลมารค
ขณะที่เสด็จอยูบนเรือนั้นมีเรืออื่นจะเขามาที่เรือพระที่
นั่งดวยจุดประสงคใดก็ตาม ผูตามเสด็จตองคอยกัน
หรือไลใหออกไป ยกเวนแตพระมหากษัตริยเห็นและ
โปรดฯ ใหเขามาได แตการเขามานั้นหามมิใหเขามา
ดวยเรือตนเองตองมีเรืออื่นรับเขามาและมิใหเขาถึงตัว
กษัตริย ทั้งนี้แมแตพระโอรสก็ไมยกเวน (อันที่จริงยิ่ง
เปนเรือพระโอรสควรตองระวังมากเพราะพระโอรส
อาจสมคบคิดกับขุนนางแยงชิงราชบัลลังก กษัตริยจึง
ต อ งนํ า มาตรการทางกฎหมายมาใช เ พื่ อ ป อ งกั น
พระองคเอง) ผูตามเสด็จคนใดละเวนไมปฏิบัติตาม
ขอกําหนดนี้มีโทษถึงตาย
“อนึ่ง ถาเสดจหนเรือ ผูบันดาแห
ขุนดาบขุนเรือ แลเรือปะตูเรือดั้งแนมกัน
ประทับอยูก็ดี ไปมาก็ดี แลเรือผูรายคือ
กระบถโจรเมาเลาบาก็ดี แลถวายของ
ถวายฎีกาก็ดี แลเขามาในประตูมหาดไท
ประตูขุน ดาบ ประตูตํา รวจ ถึ งเรือดั้ ง
เรือกันใหโบกผา ถามิฟงใหควางดวย
อิดดวยไมดวยดาบ ถามิฟงใหวายน้ํา
ยุ ด เอาเรื อ ออกมา ถ า ทอดพระเนตร
เหนแลตรัสเรียกเขาไปไซ ใหเอาเรือใช
รับ ถาแลผูใดเขาไป แลมิไดหามแหนไซ
โทษขุ น ดาบขุ น เรื อ ตํ า รวจในฟ น ฅอ
ริบเรือน”
“อนึ่ง สมเดจหนอพระพุทธิเจาก็ดี
พระราชกุมารก็ดี มีกิจแลเขามาในเรือ
ประตูไ ซ ใหเรือ ประตูโ บกผา ถา มิฟง
ใหควางดวยอิดดวยไมหัวตาย ถามิฟง
 ความสัมพันธระหวางพระมหากษัตริยกับลูกขุนขาทูลละออง ในกฎมณเทียรบาล
ใหพุงดวยหอก ถาทอดพระเนตรเหน
ตรัสเรียก ใหเขามาไซใหเอาเรือปะตูรับ
อยาใหเขามาดวยเรือเอง ครั้นมาถึงให
อยูแตแคมเรือ ใหขุนตํารวจนั่งกลางกัน
อยู ถ า มิ ทํ า ตามโทษถึ ง ตาย” (วิ นั ย
พงศศรีเพียร 2548 : 89, 90)
นอกจากขอกําหนดเรื่องขอพึงปฏิบัติยามมี
บุ ค คลเข า มา ณ เรื อ พระที่ นั่ ง โดยมิ ไ ด อ นุ ญ าตแล ว
กฎมณเทียรบาลยังกําหนดวาถาเรือพระที่นั่งเจอลม
พายุ ใ หญ ค วรทํ า อย า งไรเพื่ อ ให พ ระมหากษั ต ริ ย
ปลอดภัย รวมทั้ ง กํา หนดโทษผู ตามเสด็ จ เมื่อ เสด็ จ
ไลเรือวา ถาไปทางลั ดมามิ ทันเรือพระที่นั่งตองโทษ
ฟนคอริบเรือนขอกําหนดประการหลังนี้คงเกี่ยวพัน
กับพระมหากษัตริยใน 2 กรณี กรณีแรกเพื่อปองกัน
รั ก ษาความปลอดภั ย ให ก ษั ต ริ ย กรณี ที่ ส องคงเป น
เรื่องเกี่ยวเนื่องกับการละทิ้งหนาที่ในการตามเสด็จ
การรั ก ษาความปลอดภั ย เมื่ อ เสด็ จ ทาง
สถลมารคหรือประพาสตามที่ตางๆ ผูตามเสด็จตอง
ตรวจสอบใหแนใจวาสถานที่นั้นปลอดภัย ถาเสด็จไป
แล ว เกิ ด เหตุ ไ ม ค าดคิ ด ขึ้ น ผู ต ามเสด็ จ ที่ ทํ า การ
ตรวจสอบสถานที่ในเบื้องแรกตองถูกลงโทษ
1.2.2 การระวั ง รั ก ษาความปลอดภั ย
เรื่องการเขาเฝาและการถืออาวุธเขามาในวัง
พระมหากษัตริยระมัดระวังเรื่องคนเขาเฝา
และการพกพาอาวุ ธของขุ นนางเข ามาในวั งค อนข าง
มาก เรื่องการเขาเฝานั้นกฎมณเทียรบาลมีขอกําหนด
ไวกวางๆ วาถาพระเจาอยูหัวเสด็จอยูในทองพระโรง
หรือพระราชสถานใดๆ ถายังไมเสด็จเขามิใหผูเขา
เฝานั้นลุกกอนและหามเจรจาใหมีเสียงดังในพระราช
สถาน แตในตําราหนาที่ชาวที่ ตําราหนาที่มหาดเล็ก
และตํ า ราหน า ที่ ตํ า รวจให ข อ มู ล ที่ น า สนใจหลาย
ประการ และแตละประการก็สะทอนใหเห็นถึงความ
หวาดระแวงที่ พ ระมหากษั ต ริ ย มี ต อ ผู เ ข า เฝ า เป น
อย า งดี เช น ถ า เสด็ จ ออก ขุ น นางเฝ า ที่ พ ระลาน
เจ า กรมปลั ด กรมเฝ า ทู ล ละอองฯ ล อ มวงอยู น อก
กํ า แพงนอกระเนี ย ดนอกแผง เกณฑ ใ ห หั ว หมื่ น ตั ว
สี ตํ า รวจเลวรั ก ษาประตู กํ า แพงแก ว ประตู ร ะเนี ย ด
ดร. วรพร ภูพงศพันธุ
แผงลับและชั้นใน เวลาค่ําใหทนายคบเอาคบเขาปกที่
ประตู กํ า แพงแก ว ประตู ร ะเนี ย ด แผงลั บ แล และ
หนาฉานตามซายขวา ถาใหหาผูใดเขาไปเฝาผิดเวลา
ตั้งแตคนหนึ่งขึ้นไปใหเจากรมปลัดกรมผูอยูเวรเขา
ไปเฝาดวย ถากรมพระวังบวรฯ เสด็จ มาเฝา ชาวที่
ต อ งห า มมิ ใ ห ม หาดเล็ ก กรมพระราชวั ง บวรฯ หรื อ
มหาดเล็ ก เจ า ต า งกรมเข า มาในที่ เ ข า เฝ า ด ว ย ส ว น
มหาดเล็กของพระมหากษัตริยเมื่อเขาเฝานั้นหามมิให
เฝาใกลพระที่นั่ง ขณะที่เดอะ แบสวาผูเขาเฝากษัตริย
ตองเปลือยกายครึ่งทอนจากบั้นเอวตรงคาดเข็มขัด
ขึ้นไปถึงศีรษะทั้งนี้เพื่อความปลอดภัยของพระมหากษัตริย
(ตําราแบบธรรมเนียมในราชสํานักครั้งกรุงศรีอยุธยา
กับพระวิจารณของสมเด็จฯ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ
2539 : 30, 37, 40-41 ; แบส 2528 : 148)
เรื่องการพกอาวุธนอกจากทหารที่ทําหนาที่
รั ก ษาความปลอดภั ย ให พ ระองค แ ล ว (เดอ ชั ว ซี ย
2516 : 406-407) คนอื่นหามพกอาวุธเขาวังขอกําหนดนี้
คงเป น ที่ รั บ รู ทั่ ว กั น แม แ ต ช าวต า งชาติ ที่ เ ข า มาที่
อยุธยาก็กลาวไวทํานองเดียวกัน เชน ลา ลูแบร วา
ใครจะถืออาวุธเขาไปในวังไมได เดอะ แบส วา
ธรรมเนียมขุนนางทั้งหลายเมื่อเขาเขตพระราชฐาน
ถึ ง องค พ ระที่ นั่ ง ที่ ป ระทั บ ของพระเจ า แผ น ดิ น แล ว
จะตองวางอาวุธและผูติดตามของตัวไวภายนอกแลว
เขาไปตามลําพัง (ลา ลูแบร 2510 : 430 ; แบส
2528 : 58-59) สวนกฎมณเทียรบาลมีขอกําหนดที่
เข ม งวดเรื่ อ งพระแสงของกษั ต ริ ย อ ยู ป ระการหนึ่ ง
นั่ น คื อ มหาดเล็ ก เท า นั้ น ที่ มี สิ ท ธิ์ รั บ พระแสงจาก
กษัตริย คนอื่นโดยเฉพาะเจาตางกรมไมมีสิทธิ์รับ ถา
รับโทษหนัก นอกจากนี้ยังกําหนดวาถาถือพระแสง
ตามเสด็จหามถอดฝก ถาถวายพระแสงใหเอาคมไว
ขา งตัวสันไวขางองค ขอกําหนดเหลานี้ ออกมาเพื่อ
ปองกันอันตรายใหกษัตริยเปนหลัก
เชนเดียวกับกฎขอหามทั้งหลายแมจะพยายาม
ระมัดระวังอยางเขมงวด การละเมิดกฎก็ยังมีใหเห็น
เรื่องการหามนําอาวุธเขาวังนี้ก็เชนกันในสถานการณ
ปกติ ก ารบั ง คั บ ใช ก ฎหมายอาจเป น ไปอย า งมี
ประสิ ท ธิ ภ าพ แต ใ นสถานการณ ที่ ไ ม ป กติ เ ช น ช ว ง
ผลัดเปลี่ยนแผนดินความหละหลวมของกฎหมายก็มี
17
วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย
ปที่ 30 ฉบับที่ 1 พ.ศ. 2553
ใหเห็น ยิ่งถาผูคิดชวงชิงราชบัลลังกเปนผูมีกําลังและ
อํ า นาจในราชสํ า นั ก ด วยเหตุ นี้ ใ นช ว งปลายรั ช กาล
สมเด็จพระเจาทรงธรรม ออกญาศรีวรวงศจึงสามารถ
ลอบนําทหารเขามาไวในพระราชวัง 4,000 คน สวน
ออกญาเสนาภิมุขพรรคพวกออกญาศรีวรวงศก็ลอบ
นําทหารญี่ปุนเขามาในวังเปนจํานวนมาก ขอมูลเรื่อง
จํานวนทหารของ ฟาน ฟลีต นี้อาจเกินเลยไปบางแต
อยางนอยเอกสารนี้ก็บอกใหรูวาในสมัยนี้มีการละเมิด
กฎหมายเกิ ด ขึ้ น เหตุ ก ารณ ป ลายรั ช กาลสมเด็ จ
พระนารายณ ก็ ค ล า ยคลึ ง กั น แต เ หตุ นั้ น เกิ ด ที่
พระราชวังที่ลพบุรี นั่นคือ หลวงสรศักดิ์ (หรือสมเด็จ
พระเจาเสือในเวลาตอมา) กับพรรคพวกลักลอบนํา
อาวุธเขาไปในวังและใชอาวุธนั้นขมขูบรรดาขุนนางที่
ประชุมกันอยู ณ ตึกพระเจาเหาใหรวมมือกับตนเอง
และพระเพทราชาผูเปนบิดา (ฟาน ฟลีต 2546 : 260-
261 ; พระราชพงศาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา เลม
2 2505 : 113-115)
ความสัมพันธระหวางพระมหากษัตริยกับฝายใน
ความสั ม พั น ธ ร ะหว า งพระมหากษั ต ริ ย กั บ
ฝายในมีขอมูลหรือหลักฐานกลาวถึงไวไมมากนักเมื่อ
เปรียบเทียบกับฝายหนา อันที่จริงแมแตเรื่องราวของ
ฝายในก็มีขอมูลคอนขางจํากัด ความสัมพันธระหวาง
พระมหากษัตริยกับฝายในแบงได 2 ประการใหญๆ
คือความสัมพันธแบบหัวหนาครอบครัวที่พระมหากษัตริย
มีตอพระภรรยาเจา พระสนม พระราชธิดาและบรม
วงศานุวงศที่เปนหญิง และความสัมพันธแบบนายที่มี
ตอขาราชบริพารที่เปนสตรีและนักเทศนขันที
โดยทั่ ว ไปแล ว สตรี ฝ า ยในไม ค อ ยมี โ อกาส
ออกไปนอกพระราชวั ง มากนั ก ยกเว น ตามเสด็ จ
พระมหากษั ต ริ ย ไ ปในงานพระราชพิ ธี ถ วายผ า พระ
กฐิน (ทั้งทางบกและทางน้ํา) และไปพระพุทธบาท
การตามเสด็ จ ประการหลั ง นี้ มี ขึ้ น หลั ง ได พ บรอย
พระพุ ท ธบาทในสมั ย สมเด็ จ พระเจ า ทรงธรรมแล ว
ขอหามเรื่องมิใหสตรีฝายในออกไปนอกวังนี้ปรากฏใน
กฎมณเทียรบาลดวย แตขอหามในกฎมณเทียรบาล
กินความไปถึงพระราชกุมารและอาณาบริเวณที่หาม
18
ออกไปกินถึงนอกขนอนนอกดาน แนนอนวาขอหาม
พระราชกุมารคงเพื่อปองกันการไปสมคบคิดกับขุนนาง
หัวเมืองและเขามากอการกบฏ สวนการหามฝายใน
จุดมุงหมายหลักนาจะอยูที่กรณี ชูสาวเปนสําคัญ แต
ทั้ง นี้ ป ระเด็ น เรื่ อ งความระแวงทางการเมื อ งก็มิ อ าจ
มองข า มได เ ช น กั น ข อ ห า มในกฎมณเที ย รบาล
ดั ง กล า วนี้ คื อ “อนึ่ ง พระราชกุ ม าร พระราชบุ ต รี
นักเทษขันที จาในเรือนคอมเตี้ย ออกไปนอกขนอน
นอกดา น ผิดอายการ” (วินัย พงศศรีเพียร 2548 :
137) สวนชาวตางชาติที่เขามาที่อยุธยาเชน ลา ลูแบร
ก็ ใ ห ข อ สั ง เกตไปในทางเดี ย วกั น ว า ผู ห ญิ ง ในวั ง จะ
ออกไปไหนไม ไ ด เ ลยนอกจากตามเสด็ จ พระราช
ดําเนิน แมแตพวกขันทีก็เชนกัน (ลา ลูแบร 2510 :
448) นอกจากไมคอยไดเสด็จออกนอกพระราชฐาน
แลว บุรุษเพศก็ไมมีสิทธิไดพบเห็นสตรีฝายในเหลานี้
ยกเว น แต พ ระมหากษั ต ริ ย พระราชโอรสที่ ยั ง มิ ไ ด
โสกันต เด็กชายที่มีอายุไมเกิน 10 ป และผูที่ไดรับ
อนุญาตเปนการเฉพาะ (สํานักราชเลขาธิการ 2531 :
309) บุ ค คลที่ ก ล า วถึ ง หลั ง สุ ด นี้ ค งหมายรวมถึ ง
พระสงฆดวย ถาจะกลาวไปแลวเมื่อเสด็จออกนอกวัง
ไมเพียงบุรุษเพศเทานั้นที่ถูกหามมองเจานายฝายใน
แมแตราษฎรทั่วไปที่เปนหญิงก็ถูกหามเชนกันคลายๆ
กรณีหามมองกษัตริยเวลาเสด็จพระราชดําเนินผาน
ข อ ห า มเรื่ อ งห า มพบปะบุ รุ ษ เพศหรื อ ห า มคนมอง
เจานายฝายในนี้ ชาวตางชาติกลาวถึงไวแทบทุกคน
ไมวาจะเปนฟาน ฟลีต ชัวซีย แชรแวส และลา ลูแบร
เมื่ อ พิ จ ารณาอย า งผิ ว เผิ น สตรี ฝ า ยในอาจ
ไม สู จ ะมี ค วามสํ า คั ญ มากนั ก แต ถ า พิ จ ารณาอย า ง
ลึ ก ซึ้ ง แล ว สตรี เ หล า นี้ มี บ ทบาทสํ า คั ญ ในราชสํ า นั ก
เนื่องจากเปนผูอยูใกลชิดพระมหากษัตริย (Dhiravat
na Pombejra 2001 : 44) ลา ลูแบรใหขอมูลวาที่หอง
ประทับของกษัตริยนั้นเจาพนักงานที่แทลวนเปนสตรี
ทั้งสิ้นเปนผูแตงที่พระบรรทม แตงเครื่องพระกระยาหาร
ทรงเครื่ อ งและคอยบํ า เรอพระยุ ค ลบาทเวลาเสวย
ผูขนสงเครื่องโภชนาหารไปใหผูหญิงหองเครื่องตน
ก็เปนขันที (ลา ลูแบร 2510 : 447) แมขอมูลของ
ลา ลูแบร จะไมถูกตองทั้งหมดเนื่องจากมีพนักงานชาว
 ความสัมพันธระหวางพระมหากษัตริยกับลูกขุนขาทูลละออง ในกฎมณเทียรบาล
ดร. วรพร ภูพงศพันธุ

ที่พระบรรทม เบาะ มาน พรม เสื่อ แตงที่พระบรรทม ที่ บทบาทสํา คั ญ ของเจ า นายสตรี โ ดยเฉพาะ
เสด็จฯ ออกเปนชาย (ตําราแบบธรรมเนียมในราช ผูมีตําแหนงสูงสุดคือ พระอัครมเหสีนั้นคงเปนการดูแล
สํานักครั้งกรุงศรีอยุธยากับพระวิจารณของสมเด็จ ฯ ความเรี ย บร อ ยภายในราชสํ า นั ก และอาจทํ า หน า ที่
กรมพระยาดํารงราชา นุภาพ 2539 : 37) แตขอมูล ตัดสินกรณีพิพาทที่ไมรายแรงนักในหมูขาราชบริพาร
ของเขาก็มีสวนถูกตองในการใหภาพความสําคัญของ ขอสันนิษฐานนี้พิจารณาจากขอมูลของชาวตางชาติ
ขาราชบริพารฝายในที่เปนหญิงและขันที สวนบทบาท เมื่อกลาวถึงพระธิดาของสมเด็จพระนารายณวาทรง
ของเจ า นายฝ า ยในนั้ น ก็ มี อ ยู ไ ม น อ ย ในพระราช ทําอะไรบาง ชัวซียและแชรแวสใหขอมูลไวคอนขาง
พงศาวดารไดก ล า วถึ งบทบาทของแม อยู หั วศรี สุด า สอดคลองกันวาพระธิดานั้นถือเครงในเรื่องมารยาท
จั นทรพระสนมเอกของสมเด็จพระชัยราชาธิราชที่ไ ด มาก แม มี ก ารกระทํ า ผิ ด เพี ย งเล็ ก น อ ยก็ จ ะลงโทษ
ชวยประคองราชการแผนดินใหแกสมเด็จพระยอดฟา อยางคอนขางรุนแรง แชรแวสวาแมนางสนองพระโอษฐ
พระโอรสแล วคิ ดยกขุ น วรวงศาธิ ร าชขึ้ น ว า ราชการ ดาทอกันก็จะสั่งโกนหัวทันที สวนชัวซียวาถาภรรยา
แทน การนี้ แม อยู หั วศรี สุ ดาจั นทร ไ ด ว างแผนกํ า จั ด ขุนนางผูใหญคนใดพูดมากเกินไปก็โปรดใหเอาเข็ม
พระยามหาเสนาซึ่ งไมพอใจการกระทําของพระนาง เย็ บ ปาก ถ า ผู ใ ดพู ด น อ ยเอาแต อ้ํ า อึ้ ง ก็ โ ปรดให ผ า
รวมทั้งไดเห็นชอบกับขุนวรวงศาธิราชในการสับเปลี่ยน ปากกวางออกไปจรดใบหู สวนลา ลูแบรใหขอมูลวา
ขุนนางหัวเมืองเหนือ 7 หัวเมืองที่กระดางกระเดื่อง พระสนมองคอื่นของสมเด็จพระนารายณลวนยําเกรง
ลงมาอยุธยาแลวเปลี่ยนคนใหมขึ้นไปแทน (ประชุม พระธิดาที่ทรงพระเกียรติเยี่ยงพระอัครมเหสี14 เมื่อมี
พงศาวดาร ฉบับกาญจนาภิเษก เลม 3 2542 : 225- คดีค วามเกิดขึ้น ในหมูพระสนม นางกํา นัลและขัน ที
226) เพื่ อ สร า งเสถี ย รภาพให กั บ การปกครองของ พระธิดาทําหนาที่เปนผูชําระตัดสิน (ชัวซีย 2516 :
พระนางและขุ น วรวงศาธิ ร าช การกระทํ า และการ 413 ; แชรแวส 2506 : 231 ; ลา ลูแบร 2510 : 449)
วางแผนตางๆ ของแมอยูหัวศรีสุดาจันทรเหลานี้แสดง ขอ มู ล ของชาวต า งชาติ เ หล า นี้ ค งไม ถู ก ต อ งทั้ ง หมด
ใหเห็นวาพระนางมีอํานาจและบทบาททางการเมือง เรื่องการลงโทษของพระธิดาจริงเท็จประการใดไมอาจ
มากพอควรทีเดียว และถาขอมูลของแฟรนังค มังเดซ ทราบไดแตก็สะทอนใหเห็นอํานาจพระธิดาที่ทําหนาที่
ปนตู เรื่อง “พระมเหสี (แมอยูหัวศรีสุดาจันทร) ซึ่งทรง ประหนึ่งพระอัครมเหสี สวนเรื่องการตัดสินคดีนั้นคง
มี ส วาทสั ม พั น ธ กั บ พนั ก งานรั ก ษาพระราชฐานใน เปนกรณีพิพาทเล็กๆ นอยๆ ในหมูชาววังดวยกัน แต
ระหวางที่พระองค (สมเด็จพระชัยราชาธิราช) มิได ถาการพิพาทนั้นรุนแรง หรือเปนการพิพาทที่เกิดกับ
ประทับในพระนคร ไดถวายยาพิษในน้ํานม (ในที่นี้คง คนที่เปนสมนอก (คนที่ไมไดขึ้นสังกัดกรมวัง) การ
หมายถึงยาคู) ใหทรงดื่มถึงโถหนึ่งเต็มๆ” (ปนโต ตัดสินนั้นตองสงใหศาลกรมวังพิจารณา และถาฝายใน
2526 : 67) เชื่อถือได (ที่กลาวเชนนี้เพราะฟาน ฟลีต ตองพระราชอาญาหนักเบากฎมณเทียรบาลกําหนดวา
ใหขอมูลในทางตรงขามโดยวาสมเด็จพระชัยราชาธิราช ใหสงตัวแก “ทลวงฟนสนมหมื่นฟาด หมื่นโจม” (วินัย
สิ้นพระชนมเนื่องจากสาเหตุธรรมชาติ) ยิ่งแสดงให พงศศรีเพียร 2548 : 174)
เห็ นว าเจ านายฝ ายในมี บทบาทสํ าคั ญทางการเมื อง สํา หรั บ พระราชกิจ ของพระธิด าที่ชั ว ซีย ใ ห
ไม แพ เจ านายฝ ายหน าเลยที เดี ยว เพี ยงแต บทบาท ขอมูลไวคือ ทุกเช า เย็น ต องเสด็จ ออกใหทา วนาง
ดังกลาวมีใหเห็นไมมากนัก13 นางใน และบรรดาภรรยาของขุนนางชั้นผูใหญเขาเฝา
13
ในจดหมายเหตุฟาน ฟลีตใหขอมูลเรื่องบทบาทเจานายสตรีฝายในไวอีกองคหนึ่ง นั่นคือพระราชมารดาของสมเด็จพระ
เชษฐาธิราช โดยวาพระนางไมพอใจออกญากลาโหม (สมเด็จพระเจาปราสาททอง) ที่ใหตําแหนงสําคัญๆ ของบานเมืองแกสมัครพรรค
พวกของตนเอง จึงไดเพ็ดทูลใหพระเจาแผนดินเกิดความระแวงออกญากลาโหมที่ออกไปจัดงานปลงศพนองชายและเผาอัฐิบิดา และ
วาพระนางทรงปรึกษาหารือและคบคิดกับเหลาศัตรูของออกญากลาโหม อยางไรก็ดีขอมูลดังกลาวนี้ไมปรากฏในพระราชพงศาวดาร
ฉบับใดเลย (ฟาน ฟลีต 2546 : 287)
14
ดร.ธีรวัต ณ ปอมเพชร อธิบายวาเอกสารของฝรั่งเศสเรียกกรมหลวงโยธาเทพพระธิดาของสมเด็จพระนารายณวา “la
Princesse – Reine” ซึ่งอาจแปลไดวา “สมเด็จเจาฟา (หญิง)/มเหสี” หรือ “เจาหญิง-ราชินี”
19
วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย
ปที่ 30 ฉบับที่ 1 พ.ศ. 2553
โดยพระนางจะประทั บ บนพระบั ล ลั ง ก แ ละให ส ตรี
เหล า นั้ น หมอบเฝ า อยู กั บ พื้ น ห อ งก ม หน า ทํ า นอง
เดียวกับที่สามีของตนเขาเฝาพระเจาแผนดิน ขอมูล
ของชัวซียเรื่องนี้นาสนใจมากเพราะนี่อาจเปนพระราช
กิจของผูเปนอัครมเหสี กฎมณเทียรบาลเองก็ใหขอมูล
วาพระอัครมเหสี “มีพระธินั่งออกโรง” คือพระที่นั่ง
สําหรับออกวาราชการ สวนขอมูลของฟาน ฟลีตก็วา
ในสมัย สมเด็จ พระเจา ปราสาททองพวกภรรยาของ
ขาราชการผูใหญคนสําคัญที่สุดไมไดรับอนุญาตใหอยู
นอกวังของพระราชินี (พระอัครมเหสี) ไดเกิน 3 หรือ
4 วัน (ชัวซีย 2516 : 412-413 ; ฟาน ฟลีต 2546 :
29 ; วินัย พงศศรีเพียร 2548 : 76) พระราชกิจ
เหล า นี้ ผ นวกกั บ การทํ า หน า ที่ ดู แ ลความเรี ย บร อ ย
ภายในพระราชสํ า นัก แสดงให เห็น ว า พระอั ค รมเหสี
หรื อเจา นายฝา ยในที่มี ตํา แหนงสูงสุดมีบทบาทและ
อาจมีอํานาจมากกวาที่คิด
แม เ จ า นายฝ า ยในจะมี บ ทบาทและอํ า นาจ
แตในฐานะที่เปนบุคคลในครอบครัวของพระมหากษัตริย
สิ่งที่พระมหากษัตริยพึงคาดหวังจากเจานายฝายในที่
มองเห็น ไดจ ากกฎมณเทียรบาลก็คือ การรัก ษาพระ
เกียรติยศและจารีตประเพณี15 เชนเดียวกับเหลาขา
ราชบริพารฝายในยอมตองปฏิบัติและประพฤติตัวให
ถูกตองเหมาะสม ไมกระทําการอันหลูพระเกียรติยศ
ของพระมหากษัตริยซึ่งเปนนายเหนือหัว การกระทํา
อั น ถู ก ต อ งและเป น การรั ก ษาพระเกี ย รติ ข องพระ
เจาอยูหัวที่ปรากฏในกฎมณเทียรบาลมี 2 ประการ
ใหญคือ การไมประพฤติผิดในทางชูสาวและการไมทํา
ผิดกฎระเบียบขอหามของพระราชวัง
1. การไมประพฤติผิดในทางชูสาว
การไมประพฤติผิดในทางชูสาวที่ยกตัวอยาง
จากความในกฎมณเทียรบาลมากลาวในที่นี้พิจารณา
จากความผิดที่ฝายในสมยอมดวยเปนประการสําคัญ
สํ า หรั บ ลํ า ดั บ ขั้ น การประพฤติ ผิ ด ในทางชู ส าวมี 3
ขั้นตอนคือ
15
ประเด็นแนะนําจากอาจารย ดร.ธีรวัต ณ ปอมเพชร
20
ขั้นตอนแรก ลอบเจรจา จับมือถือแขน เปน
แมสื่อแมชัก และคบหากัน ทั้งที่ฝายหญิงเต็มใจและ
ไมเต็มใจ โทษการทําผิดเบื้องแรกนี้ไมใชโทษตาย
ยกเวนกรณีการเปนแมสื่อแมชักนําหนังสือกาพยโคลง
จากขางนอกเขามาในวัง จึงมีโทษถึงตาย
ขั้นตอนที่สอง การทําชูกัน โทษการทําชู
กันนั้นจะรุนแรงกวาการทําผิดขั้นตอนแรก ยิ่งถาผูมี
สวนในความผิดนั้นเปนชาวแมพระสนมดวยแลวโทษ
ถึงตายเลยทีเดียว แตถาผูมีสวนรวมในการทําผิดนั้น
เปนสาวใชนางกํานัลโทษเบาลงมาไมถึงตาย การทําชู
ที่ปรากฏในกฎมณเทียรบาลมีทั้งที่คนขางนอกเขามา
ทํา ชูห รือ การทํา ชูกับคนขางนอกและคนขา งในทํา ชู
กันเอง ที่นา สนใจคือ กฎมณเทียรบาลกล า วถึง คนที่
เปนหญิงเหมือนกันแตทํากิริยาของดุจชายหญิงเปน...
“อนึ่ง สนมกํานัลคบผูหญิงหนึ่งกัน
ทําดู จเปนชูเมื ยกั นใหลงโทษด วยลวด
ห นั ง ๕ ๐ ที ศั ก ฅ อ ป ร ะ จ า น ร อ บ
พระราชวัง ทีหนึ่งใหเอาเปนชาวสดึง ที
หนึ่งใหแกพระเจาลูกเธอ หลานเธอ”
(วินัย พงศศรีเพียร 2548 : 135-136)
แม กฎมณเที ยรบาลได กํ าหนดโทษฝ ายใน
โดยเฉพาะพระสนมที่ลักลอบทําชูอันเปนการกระทําที่
กอใหเกิดการเสื่อมพระเกียรติยศไวถึงตาย กระนั้นก็ยัง
มี ก ารทํ า ผิ ดข อห า มดั งกล า ว ลา ลู แ บร ให ข อ มู ล ที่
น า สนใจเกี่ ย วกั บ เรื่ อ งนี้ ว า “ในหมู น ารี ร าชบาท
บริจาริกาของพระมหากษัตริยสยาม มาตรวาจะตกอยู
ในที่แวดลอมกวดขันมั่นคงสักเทาไร ลางทีนางก็ยังสบ
โอกาสที่จะมีชูชายจนได” สวนวิธีการลงโทษการทําชูนี้
ลา ลูแบรวาในชั้นแรกก็ใหมารวมสังวาสกับหญิงที่ทําผิด
แลวจึงใหประหารชีวิตเสีย และกลาวตอวาเมื่อไมกี่ป
มานี้ก็ทรงสั่งใหเสือขบเสียคนหนึ่ง ถ อยคําบอกเลา
ของลา ลูแบรเรื่องการลงโทษโดยใหเสือขบหญิงฝายใน
 ความสัมพันธระหวางพระมหากษัตริยกับลูกขุนขาทูลละออง ในกฎมณเทียรบาล
ที่ มี ชู นี้ ช วนให นึ ก ถึ ง เรื่ อ งเล า ของเดอะ แบสที่ ว า
พระสนมคนหนึ่งของสมเด็จพระนารายณถูกลงโทษ
โดยวิธีการใหเสือกินเนื่องจากการลักลอบมีชู เดอะ
แบสใหขอมูลวาพระสนมคนนี้ เป นคนโปรดของพระ
เจาอยูหัวและเปนนองสาวของพระเพทราชา นางได
ลอบมี ค วามสั ม พั น ธ กั บ เจ า ฟ า น อ ย พระอนุ ช าของ
สมเด็จพระนารายณ พระสนมนางนี้เปนหญิง มักมาก
ในกามคุณ กอนเปนชูกับเจาฟานอยก็เคยประพฤติ
เสี ย หายจนเป น ที่ รั บ รู กั น ไปทั่ ว แม แ ต ในหมู ร าษฎร
ดวยเหตุที่นางหาขออางออกไปนอกวังหลวงวาไปรักษา
บาดแผลที่ขา (ที่นางทําขึ้นเอง) กับดาเนียล (Daniel
Brochebourde) ศัลยแพทยของบริษัท VOC จากนั้น
ก็ลอบไปที่คายโปรตุเกสทําพฤติกรรมไมเหมาะสมไม
ระวั ง เนื้ อ ระวั งตั ว เมื่ อ เรื่ อ งที่ น างและเจ า ฟ า น อ ยมี
ความสัมพันธกันถูกจับได นางถูกตัดสินโทษโดยใหเสือ
กิน สวนเจาฟานอยควรถูกสําเร็จโทษ แตดวยคําขอรอง
ของพระขนิษฐภคนีของสมเด็จพระนารายณจึงถูกโบย
อยางหนัก (ลา ลูแบร 2510 : 329 ; แบส 2528 :
146-152)
กรณี น างสนมหม อ มห า มลอบทํ า ชู นี้ พ บใน
ราชสํ า นั ก พระเจ า ตากสิ น ด ว ยความในพระราช
พงศาวดารฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และพระราช
พงศาวดารฉบับพระหัตถเลขาใหขอมูลวา วันจันทร
เดือนเจ็ด แรมหนึ่งค่ํา พ.ศ. 2312 (ค.ศ.1769) หมอมเจา
อุบล บุตรกรมหมื่นเทพพิพิต หมอมเจาฉิมบุตรเจาฟา
จิตที่ทรงเลี้ยงเปนหาม (นางหาม) กับนางละคร 4 คน
เปนชูกับฝรั่งมหาดเล็ก 2 คน พิจารณาเปนสัตยแลว
ใหฝพายทนายเลือกทําประจานอยาใหดูเยี่ยงอยางกัน
ตอ ไป แล ว ตั ด แขน ตั ด ศี ร ษะผ า อกเสี ย ทั้ งชายหญิ ง
เหตุที่เปนชูนั้นพระราชพงศาวดารทั้ง 2 ฉบับไมไดให
ไว แ ต ม าปรากฏอยู ใ นจดหมายเหตุ ค วามทรงจํ า
กรมหลวงนริ น ทรเทวี วา หนู เข า มากัด พระวิสู ต รจึ่ ง
รับสั่งใหชิดภูบาล ชาญภูเบศร ฝรั่งคนโปรดทั้งคูมาไล
จับหนูใ ต ที่เสวย เจา ประทุ ม (บุตรี ก รมพระราชวัง ที่
โปรดใหเลี้ยง เปนหาม) เปนผูทูลวาฝรั่งเปนชูกับ
หมอมหามทั้ง 2 พรอมกับนางรํา 4 คน จดหมายเหตุ
ฉบับนี้ใ หขอมูลเพิ่ม เติมวาเมื่อรับสั่งถามหมอมอุบล
ไมรับแตหมอมฉิมรับจึงโปรดฯ ใหเฆี่ยนเอาน้ําเกลือ
ดร. วรพร ภูพงศพันธุ
รด ทําประจานดวยแสนสาหัส ประหารชีวิตผาอกเอา
เกลือทา ตัดมือตัดเทา กรณีนางหามมีชูที่เกิดในสมัย
สมเด็จพระเจาตากสินที่ปรากฏในจดหมายเหตุความ
ทรงจํากรมหลวงนรินทรเทวีอีกเรื่องหนึ่งคือ นางหาม
ประสูติเจาแลวทรงสงสัยวาเรียกหนเดียวไมนาใชลูก
ของทาน จึงรับสั่งใหหาภรรยาขุนนางเขาไปถาม ได
พยานมาคนหนึ่งวาทานไปหาหนเดียวมีบุตรจึงถาม
นางหามวาทองกับใคร นางวาทองกับเจก จึ่งโปรดฯ
ใหเฆี่ยนสิ้นชีวิต สวนลูก (ตนฉบับวาเจ็ก/บางฉบับวา
เจาเล็ก) สมเด็จพระพุทธเจาหลวงพระอัยกาเอาไป
เลี้ ย งไว (ประชุ ม พงศาวดาร ฉบั บ กาญจนาภิ เ ษก
เลม 3 2542 : 490 ; พระราชพงศาวดารฉบับ
พระราชหัตถเลขา เลม 2 2505 : 325 ; จดหมายเหตุ
ความทรงจํ า กรมหลวง นริ น ทรเทวี แ ละพระราช
วิจารณรัชกาลที่ 5 2516 : 3, 5)
ความผิ ด อี ก กรณี ห นึ่ ง แม ไ ม ใ ช ก ารทํ า ชู แ ต
นางสนมหรือเจาจอมจะตองโทษประหารชีวิตคือ การ
ทําเสนหเพื่อใหพระเจาอยูหัวหลง การทําผิดเรื่องนี้มี
กลาวถึงในพระราชพงศาวดาร 2 ครั้ง ครั้งแรกเกิด
สมัยสมเด็จพระเจาเสือ พระองครัตนาซึ่งเปนพระสนม
เอกที่ทรงโปรดปรานมากใหหาหมอทําเสนหเพื่อให
พระเจาแผนดินทรงเสนหา รักใครลุมหลง ความเรื่องนี้
ทาสในเรือนรูจึงแจงเหตุแกทาวนางผูใหญๆ เอาเหตุ
ขึ้นกราบทูล จึงทรงเรียกพระองครัตนาและหมอทํา
เสนหมาไลเลียงสืบสาว ครั้นทราบความแลวก็ให
ลงโทษพระองครัตนา หมอทําเสนห พอพระองครัตนา
ถึงสิ้นชีวิต ครั้งที่ 2 เกิดสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธ
ยอดฟ า จุ ฬ าโลก โดยเจ า จอมทองดี อ ยู ง านใน
พระราชวังหลวงกับพรรคพวก 4 คน ไดหาหมอมาทํา
เสนหเพื่อใหพระเจาอยูหัวโปรดปราน ทาสในเรือนรู
เรื่องจึงมาแจงใหทาวนางผูใหญๆ จึงนําความขึ้นกราบ
ทู ล เมื่ อ พิ จ ารณาได ค วามแล ว จึ ง โปรดฯ ให เ อาตั ว
เจาจอมทองดีพรรคพวกและหมอทําเสนหไปประหาร
ชี วิ ต ณ วั ด ตะเคี ย น (พระราชพงศาวดาร ฉบั บ
พระราชหัตถเลขา เลม 2 2505 : 180-181, 459-460)
ขั้นตอนที่สาม การลอบหนีตามกัน
2. การไม ทํ า ผิ ด กฎระเบี ย บข อ ห า มของ
พระราชวัง
21
วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย
ปที่ 30 ฉบับที่ 1 พ.ศ. 2553

พระราชวัง หลวงเป น สถานที่ ศัก ดิ์สิ ทธิ์ แ ละ สัมพันธที่มองจากองคพระมหากษัตริยลงมา ดังนั้น

เปนสถานที่หวงหา ม มิใชคนทุกคนจะเขามาในเขต
พระราชวังได สวนพระราชฐานฝายในก็ยิ่งเปนพื้นที่
เฉพาะเปนที่พักผอนพระราชอิริยบทของพระมหากษัตริย
บุคคลที่เขามาไดนอกจากผูไดรับอนุญาตเปนพิเศษ
แล ว (กลุ ม บุ ค คลที่ ไ ด รั บ อนุ ญ าตให เ ข า ไปใน
พระราชฐานฝายในกลาวไวแลวขางตน) คือกลุมขาทูล
ละอองที่ ทํ า งานรั บ ใช ฝ า ยในซึ่ ง เมื่ อ เข า มาแล ว ต อ ง
ปฏิบัติตนใหถูกตองไมทําผิดกฎเกณฑ ขอหามของวัง
กฎมณเที ย รบาลกํ า หนดกฎข อ ห า มที่ ฝ า ยในมิ พึ ง
กระทําไวดังนี้ หามหักแผงแหวกมาน แหวกรั้ว หามนํา
เหลาเขาวัง หามหนีออกจากวัง หรือออกจากวังโดย
ไมบอกกลาว (ขอหามนี้เจาะจงไปที่พระสนม สวนผู
ชวยเหลือมีโทษเชนกัน) หามลวงที่และเมื่อเขาเฝา
หามลวงพระที่นั่ง หามวิวาท ดาเถียงกันในวังรวมทั้ง
หามกระทําการใดๆ ซึ่งเปนเหตุใหโลหิตตกในวังอันจะ
พาใหเกิดเสนียดจัญไรในพระนคร
เทาที่กลาวมาขางตนจะเห็นวากฎมณเทียร
บาลไดกําหนดขอหามตางๆ ไวอยางคอนขางละเอียด
ทั้งนี้เพื่อใหเหลาขาราชบริพารฝายในไมประพฤติหรือ
ปฏิ บั ติ ต นในทางที่ ไ ม เ หมาะไม ค วรอั น จะนํ า มา ซึ่ ง
ความเสื่อมพระเกียรติยศขององคพระมหากษัตริย
ความสั ม พั น ธร ะหว า งพระมหากษั ต ริย กั บ
ลูก ขุน ขา ทูลละอองเทา ที่ก ลา วมาขางตนเปน ความ
จึงเห็นภาพความหวาดระแวงที่พระมหากษัตริยมีตอ
บุ ค คลที่ อ ยู ร อบข า งตั้ ง แต พ ระราชโอรสลงมาจนถึ ง
ขุ น นางข า ราชการระดั บ ต า งๆ ความหวาดระแวง
ดังกลาวเปนเหตุใหตองออกกฎหมายขอบังคับตางๆ
ใหผูคนตองปฏิบัติตามทั้งเพื่อสรางความปลอดภัยให
องคพระมหากษัตริยเอง ตั้งแตขอปฏิบัติขอหามไมให
ขุนนางขาราชการ เจาเมือง พระราชกุมารไปมาหาสู
กัน หามแมทัพนายกองกลับเขาพระนครกอนมีพระ
ราชโองการหมายเรีย กไปจนถึง ขณะเสด็จ พระราช
ดําเนิน หามผูคนรวมถึงพระราชโอรสเขามาเฝากอน
ไดรับพระบรมราชานุญาต การเสด็จไปไหนมาไหน
ตองมีการ จุกชองลอมวงระวังความปลอดภัย เปนตน
ในสวนฝายในแมความหวาดระแวงเรื่องการแยงชิง
ราชสมบัติ ไมปรากฏชัด แตเห็นไดวาพระมหากษัตริย
ทรงคาดหวั งใหเจ า นายฝ า ยในรั ก ษาพระเกีย รติย ศ
และจารี ต ประเพณี โ ดยไม ก ระทํ า การอั น หลู พ ระ
เกียรติยศของพระองค ฉะนั้นกฎมณเทียรบาลจึงเปน
กฎหรือขอกําหนดที่พระบรมวงศานุวงศ ขาราชการ
ชั้นผูใหญ ผูนอยตองเรียนรูเพื่อจะไดประพฤติตนให
ถู ก ต อ งไม มี ค วามผิ ด ในพระเจ า แผ น ดิ น (รวมเรื่ อ ง
ราชาภิ เ ษก ธรรมเนี ย มราชตระกู ล ในกรุ ง สยาม
พระราชานุกิจ และอธิบายวาดวย ยศเจา 2546 : 76-
77)

บรรณานุกรม
จดหมายเหตุความทรงจํากรมหลวงนรินทรเทวีและพระราชวิจารณรัชกาลที่ 5. (2516). กรุงเทพฯ:
องคการคาคุรุสภา.
จักรฤทธิ์ อุทโธ. (2546). “พระธรรมนูน: การบริหารงานยุติธรรมและการบริหารราชการแผนดินของไทยสมัย
โบราณ.” ใน เอกสารประกอบการประชุมสัมมนาทางวิชาการเรื่อง กฎหมายตราสามดวง : แวนสอง
สังคมไทย ครั้งที่ 2. 3-4 ตุลาคม ณ หองประชุมหอสมุดแหงชาติ กรุงเทพมหานคร.
ชัวซีย, เดอ. (2516). จดหมายเหตุรายวันการเดินทางไปสูประเทศสยาม ในป ค.ศ. 1685 และ 1686 ฉบับ
สมบูรณ. แปลโดย สันต ท. โกมลบุตร. กรุงเทพมหานคร: สํานักพิมพกาวหนา.
แชรแวส, นิโกลาส. (2506). ประวัติศาสตรธรรมชาติและการเมืองแหงราชอาณาจักรสยาม. แปลโดย สันต
ท.โกมลบุตร. พระนคร: สํานักพิมพกาวหนา.
ตําราแบบธรรมเนียมในราชสํานักครั้งกรุงศรีอยุธยากับพระวิจารณของสมเด็จฯ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ.
(2539). พิมพครั้งที่ 3. กรุงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร กรมศิลปากร.
ธีรวัต ณ ปอมเพชร. (2538). กบฏเจาทาทราย : กบฏนอกพระราชพงศาวดาร. โลกประวัติศาสตร 1 (1) : 9-13.

22
 ความสัมพันธระหวางพระมหากษัตริยกับลูกขุนขาทูลละออง ในกฎมณเทียรบาล
ดร. วรพร ภูพงศพันธุ

นิธิ เอียวศรีวงศ. (2539). การเมืองไทยสมัยพระนารายณ. พิมพครั้งที่ 4. กรุงเทพฯ: มติชน.

แบส, เดอะ. (2528). บันทึกความทรงจําของบาทหลวงเดอะแบสเกี่ยวกับชีวิตและมรณกรรมของ
ก็องสตังซ ฟอลคอน เอกอัครมหาเสนาบดีแหงพระนารายณ, พระเจากรุงสยาม. แปลโดย สันต ท.
โกมลบุตร. พระนคร: โรงพิมพอักษรสัมพันธ.
ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เลม 3. (2542). กรุงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร
กรมศิลปากร.
ปนโต, แฟรนังด มังเดซ. (2526). การทองเที่ยวผจญภัยของแฟรนังด มังเดซ ปนโต ค.ศ. 1537-1558.
แปลโดย สันต ท. โกมลบุตร. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร.
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2542. (2546). กรุงเทพมหานคร: นานมีบุคสพับลิเคชั่น.
พระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา เลม 2. (2505). พระนคร: โอเดียนสโตร.
ฟาน ฟลีต. (2546). รวมบันทึกประวัติศาสตรอยุธยาของฟาน ฟลีต (วัน วลิต). กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร.
มหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตรและการเมือง. (2529). ประมวลกฏหมาย รัชกาลที่ 1 จุลศักราช 1166 พิมพ
ตามฉะบับหลวง ตรา ๓ ดวง. พิมพครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ: โรงพิมพเรือนแกวการพิมพ. 3 เลม.
มานพ ถาวรวัฒนสกุล. (2536). ขุนนางอยุธยา. กรุงเทพฯ: สํานักพิมพมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร.
รวมเรื่องราชาภิเษก ธรรมเนียมราชตระกูลในกรุงสยาม พระราชานุกิจ และอธิบายวาดวยยศเจา. (2546).
พิมพครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ: เอดิสัน เพรส โพรดักส. (พิมพในงานพระราชทานเพลิงศพ พลอากาศตรีจํานง
ผุสสราคมาลัย 13 ธันวาคม).
รัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2540. (2541). กรุงเทพฯ: โรงพิมพการศาสนา.
รายงานการประชุมคณะอนุกรรมการชําระกฎหมายตราสามดวง ครั้งที่ 11/2547 วันศุกรที่ 2 กรกฎาคม
2547 ณ หองประชุม 1 ราชบัณฑิตยสถาน.
ลา ลูแบร, เดอ. (2510). จดหมายเหตุลา ลูแบร ฉบับสมบูรณ เลม 1. แปลโดย สันต ท. โกมลบุตร. พระนคร:
กาวหนา.
แลงกาต, ร. (2526). ประวัติศาสตรกฎหมายไทย. เลม 1. ชาญวิทย เกษตรศิริ และวิกัลย พงศพณิตานนท,
บรรณาธิการ. กรุงเทพฯ: มูลนิธิโครงการตําราสังคมศาสตรและมนุษยศาสตร.
วินัย พงศศรีเพียร, บรรณาธิการ. (2548). กฎมณเทียรบาล ฉบับเฉลิมพระเกียรติ. กรุงเทพฯ: โครงการวิจัย
เมธีวิจัยอาวุโส สกว. กฎหมายตราสามดวง: ประมวลกฎหมายไทยในฐานะมรดกโลก.
สมบัติ จันทรวงศ และชัยอนันต สมุทวณิชย. (2523). ความคิดทางการเมืองและสังคมไทย. กรุงเทพฯ:
บรรณกิจ.
สํานักราชเลขาธิการ. (2531). สถาปตยกรรมพระบรม มหาราชวัง เลม 2. กรุงเทพฯ: โรงพิมพกรุงเทพ.

Dhiravat na Pombejra. (1984). A political history of Siam under the Prasatthong Dynasty 1629-1688.
Ph.D. thesis, School of Oriental and African Studies, University of London.
Dhiravat na Pombejra. (2001). Siamese court life in the seventeenth century as depicted in
European sources. Bangkok: Faculty of Arts Chulalongkorn University International Series No.1.

23
วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย
ปที่ 30 ฉบับที่ 1 พ.ศ. 2553

24