OMÓWIENIE

III część "Dziadów" Adama Mickiewicza to utwór zawierający wszelkie znamiona epoki romantyzmu. Inspiracją
dla jego powstania był stary pogański obrzęd ludowy praktykowany przez ludy słowiańskie. W Zaduszki chłopi zbierali
się najczęściej na cmentarzach, przynosząc ze sobą ofiary w postaci napojów i jadła. Odmawiano modlitwy
i wywoływano dusze zmarłych.

Autor dramatu - Adam Mickiewicz - to jeden z najwybitniejszych poetów polskich, przez potomnych określany mianem
przywódcy narodu. Był inspiracją dla późniejszych twórców, którzy mówili o jego roli w kształtowaniu się polskiej
literatury: "my z niego wszyscy". W młodości poeta był współtwórcą kół Filomatów i Filaretów, którzy określali
się mianem przyjaciół nauki. Na spotkaniach dyskutowali o sytuacji politycznej kraju, czytali (często zakazane przez
zaborcę) książki. Tajne zgromadzenia zostały wkrótce odkryte przez popleczników cara, co zaowocowało
prześladowaniami i licznymi aresztowaniami. W ich wyniku Mickiewicz został zesłany do Rosji. Odtąd zaczęły się jego
podróże, w trakcie trwania których stworzył wiele dzieł literackich. W Petersburgu powstał "Konrad Wallenrod", będący
wskazówką dla rodaków, jak należy walczyć z zaborcą. Mickiewicz poucza, że w tak trudnych czasach nie wystarczy
walczyć jak lew - za pomocą odwagi i siły - lecz trzeba postępować jak lis - podstępnie i chytrze, bo tylko w ten
sposób można wygrać z tak silnym wrogiem. W czasie pobytu w Dreźnie poeta pisze "Dziady" część III, zwane
od miejsca powstania "dreźnieńskimi". Autor szuka w dramacie przyczyn upadku powstania i dochodzi do wielorakich
wniosków. Przede wszystkim przedstawia Polaków jako naród wybrany - Polska ma być "Chrystusem narodów"
i zbawić cały zniewolony świat. Ów megalomański pogląd mówił, że jako mesjasz Polska zasługuje na specjalne
traktowanie, bo i jej rola w losach świata jest specjalna. Dramat nosi także cechy profetyzmu, jest próbą zrozumienia
losu, jaki spotkał Polaków i zawiera przepowiednie dotyczące przyszłości narodu polskiego.

W "Dziadach" pojawiają się różne rodzaje czasu: jest tu i czas religijny i widziany przez pryzmat historii. Czas religijny
związany jest ze starożytnym mitem agrarnym. Pojawia się tu bajka Góreckiego opowiadająca o sianiu ziaren
i plonach, jakie ono przyniesie. Bóg dał ludziom ziarno, lecz diabeł chciał je zniszczyć i zakopał je w ziemi.
Nie wiedział, że w ten sposób pomaga im zaistnieć w silniejszej formie, wydać plon. Ta opowieść ma metafizyczny
sens - mówi o tym, że choć polska młodzież cierpi prześladowania i katusze, to jej wola walki jest silniejsza niż carski
reżim i przetrwa, by wyzwolić naród z niewoli. Jest i porównanie biblijne zestawiające los młodzieży polskiej z historią
rzezi niewiniątek opisaną w Biblii - car i jego zausznicy porównani zostali do Heroda.

Mickiewicz próbuje wyjaśnić, że cierpienie rodaków nie jest pozbawione sensu. Polska ma jak Chrystus nieść
na swych barkach krzyż zgotowany przez zaborców i cierpieć za winy całej Europy. Opisane przez Mickiewicza
Widzenie księdza Piotra ukazuje losy cierpiącej Polski, jej upadek pod jarzmem wrogów. Jest jednak również
zapowiedzią zmartwychwstania - wolności, która ma wkrótce nadejść. W czasie wizji Piotr poznaje także tajemnicze
imię przyszłego zbawiciela, które brzmi "czterdzieści i cztery".

Natomiast czas historyczny zamyka się w latach 1823-24. Świadczy o tym dedykacja poety, który dramat poświęcił
pamięci swych przyjaciół z kręgów filomackich i filareckich, którzy zostali zamordowani lub zesłani na Sybir. Pojawiają
się prawdziwe nazwiska lub pseudonimy autentycznych osób. Mickiewicz chciał, by o nich pamiętano i tak też się
stało, choć jeden z opisanych bohaterów zupełnie na to nie zasłużył, gdyż okazał się rosyjskim szpiegiem, o czym
poeta tworząc "Dziady" nie mógł wiedzieć.

III część "Dziadów" cechuje synkretyzm gatunkowy. Obok fragmentów o cechach dramatycznych (monologi i dialogi),
występują tu również elementy epickie (np. opowiadanie o Cichowskim, opisy - "Ustęp", bajki i przypowieści), a także
liryczne (pieśni, modlitwy), spośród których szczególne miejsce zajmuje pełna pasji, ekspresji i emocji Wielka
Improwizacja. Ale dramat ten to nie tylko zlepek różnych gatunków literackich. To także zestawienie elementów
o różnym wydźwięku emocjonalnym. Mieszają się tu przecież tragizm i komizm, patos i szyderstwo, ironia, groteska
i czarny humor.

Głównym bohaterem "Dziadów" jest Konrad, którego znamy z IV części dramatu, w której występował jako Gustaw.
Na początku bierny i wyobcowany, z czasem daje się ponieść drzemiącej w nim pasji, czego dowodem są Mała
i Wielka Improwizacja.

Pomysł na taką właśnie formę przekazania myśli swego bohatera poeta zaczerpnął z historii średniowiecznych Włoch,
gdzie wykształciła się moda na publiczne wygłaszanie przemówień w formie wierszowanej. Ową umiejętność
Mickiewicz wykorzystywał już w młodości, na spotkaniach z przyjaciółmi Filomatami i Filaretami. Później zasłynął
z niej na spotkaniu w salonie Z. Wołkońskiej (1827), po którym Puszkin nazwał go geniuszem.

Improwizacje Konrada to nie tylko popis kunsztu autora, ale przede wszystkim sposób na pokazanie poglądów poety.
W Małej Improwizacji bohater porównuje się do orła, który pragnie ujrzeć przyszłość. Nie jest mu to jednak dane, gdyż
obraz przysłonił mu czarny kruk (przez wielu interpretowany jako Nowosilcow).
Wielka Improwizacja jest przepełniona jeszcze większą pasją bohatera. Zwraca się on do Boga nie słowami modlitwy,
lecz pragnień płynących prosto z serca. Czuje się silny i gdy Bóg mu nie odpowiada, wyzywa Stwórcę na pojedynek.
Ogarnięty coraz większym szaleństwem Konrad nieomal posuwa się do bluźnierstwa i nie nazywa Boga carem.
W ostatniej chwili pada jednak zemdlony, a szatan wypowiada ostatnie słowo, co ratuje bohatera przed wiecznym
potępieniem. Przepełniony miłością do ojczyzny Konrad żąda od Boga władzy nad światem. Jest przekonany,
że kierując się uczuciami będzie lepszy nawet od Pana, któremu zarzuca, że nie jest miłością, lecz tylko mądrością,
zimnym i obojętnym rozumem. Mężczyzna czuje się coraz silniejszy, jego pasja rośnie i wkrótce, podobnie
jak mitologiczny bohater Prometeusz, chce stanąć w szranki z Bogiem. Owa pewność siebie świadczy o tym,
że Konrad jest zarozumiały i pyszny. Chce nieograniczonej władzy, lecz nie dla niej samej, a w imię miłości do ludzi
i kraju. Postawa, jaką reprezentuje Konrad zwana jest prometeizmem. Określenie to pochodzi od imienia greckiego
tytana, który najpierw stworzył człowieka, a potem sprzyjał ludziom, często pomagając im wbrew woli bogów. Poniósł
za to wielką karę - został przykuty do skały, a ogromny orzeł pożerał mu wątrobę i tak miało być wiecznie, bowiem
Prometeusz był nieśmiertelny.

Taka postawa - pełna miłości do bliźnich i chęci do największych nawet poświęceń w imię dobra innych ludzi - jest
charakterystyczna także dla Konrada.

Kiedy mówimy o III części "Dziadów" warto zwrócić też uwagę na występujący tu profetyzm. Jest
on charakterystyczny dla wielu religii i polega na przekonaniu, że niektórzy ludzie zostają wybrani przez Boga,
by głosić jego wolę i przepowiadać przyszłość. W "Dziadach" profetyzm wiąże się zarówno z poglądami Konrada,
mówiącymi o konieczności poznania przyszłości ojczyzny, jak i z Widzeniem księdza Piotra, którego Bóg wybrał
na swego posłańca.

Obok poglądów poety dotyczących roli Polski w wyzwoleniu świata z niewoli, dramat zawiera także poglądy na temat
zachowania poszczególnych warstw społeczeństwa w obliczu tragedii narodowej. Owo zróżnicowanie
światopoglądów widać szczególnie wyraźnie w scenie zatytułowanej Salon Warszawski. Poeta zestawił
tu arystokrację z jej służalczością i egoizmem z polską młodzieżą, której serca pełne są patriotyzmu i chęci
poświęcenia w imię wolności. Arystokraci, do grona których zaliczają się tu: urzędnicy, generałowie i oficerowie, damy
i prorosyjscy literaci, zajmują się tylko własnymi interesami, zaś los kraju zupełnie ich nie obchodzi. Rozmawiają
o panującej nudzie i kolejnym balu. Szczególnie ostro potraktował Mickiewicz owych literatów, w usta jednego z nich
wkładając ironicznie brzmiącą wypowiedź:

"Nasz naród scen okropnych, gwałtownych nie lubi...

Słowianie, my lubim sielanki".

Grupą o przeciwnych poglądach są natomiast młodzi Polacy, którzy nie wstydzą się ojczystego języka i w nim właśnie
toczą rozmowy w salonie. Z pogardą patrzą na zdrajców i z przygnębieniem wspominają losy swych przyjaciół, którzy
cierpią w więzieniach i na zesłaniu. Jeden z młodych ludzi mówi:

"Teraz Polska żyje, kwitnie w ziemi cieniach,

Jej dzieje na Sybirze, w twierdzach i więzieniach".

Rozmawiając, wspominają los, jaki stał się udziałem młodzieży z kręgu Filomatów, ale oskarżają
również carat o okrucieństwo, tyranię i reżim, zausznikom zaborcy zarzucając jednocześnie zdradę ojczyzny
i rodaków. Mówią też o konieczności walki o wolność i swej gotowości do największych nawet poświęceń.

"Dziady" to klasyczny przykład dramatu romantycznego. Poza synkretyzmem gatunkowym, występuje tu również
zerwanie z regułą trzech jedności: miejsca (m.in.: cmentarna kaplica, cela więzienna, Wilno, Warszawa), czasu
(Zaduszki w cz. III, Wigilia w cz. III) i akcji (wiele, luźno powiązanych ze sobą wątków, ludowy charakter, asceniczność
i sceny zbiorowe). Elementy składające się na budowę dzieła to: dedykacja, przedmowa i prolog, a także jeden
akt zbudowany z dziewięciu scen.

Problematyka

III cz. Dziadów została napisana przez Adama Mickiewicza w roku 1832 w Dreźnie i w tym samym roku wydana w
Paryżu jako czwarty tom Poezji. Napisał III cz. Dziadów powodowany wielkimi wyrzutami sumienia, ponieważ nie
wziął czynnego udziału w powstaniu listopadowym. Chciał również w pewien sposób zadośćuczynić polskiemu
narodowi, który w latach 1830-1831, w czasie heroicznej walki z zaborcą, nie był wspomagany przez swego wielkiego
wieszcza, zagrzewającego wielokrotnie Polaków do ruszenia w bój o wolność. Problematyka dramatu wiąże się więc
nierozerwalnie z cierpieniami narodu polskiego jakie stały się jego udziałem po klęsce powstania, w wyniku represji
stosowanych przez carski aparat przemocy. Utwór obejmuje też zagadnienia natury filozoficznej (rezultat przemyśleń
dotyczących kwestii narodu i państwa polskiego w świetle założeń historiozoficznych Mickiewicza) oraz moralnej,
bowiem w warstwie fabularnej jest to opowieść o człowieku, który został okrążony przez ciemne moce i musi walczyć
o zbawienie własne, swojej ojczyzny, wszystkich rodaków.

Całość rozgrywa się na dwóch płaszczyznach: realnej, czyli ziemskiej, oraz duchowej - pozaziemskiej. Obie te
płaszczyzny stapiają się w dziele Mickiewicza w jedną całość.

Książka ukazuje przeszłość kraju (w scenach nawiązujących do tragedii młodzieży wileńskiej osadzonej w więzieniu w
związku z represjami członków tajnych stowarzyszeń niepodległościowych), charakteryzuje społeczeństwo Warszawy
(scena w salonie warszawskim) i Wilna (bal u Senatora). Wszystkie te sceny ukazują rzeczywistość
roku 1823. Przyszłość narodu polskiego, jak i całej ludzkości, przedstawiona została w scenach wizyjnych, czyli
proroczych widzeniach, snach oraz przeczuciach bohaterów. Teraźniejszość można dostrzec w niektórych aluzjach
do powstania oraz dodanych do dramatu wierszach objętych wspólnym tytułem Dziadów cz. III. Ustęp.

Mickiewicz, przedstawiając swe koncepcje historiozoficzne (dotyczące filozofii dziejów) oparł się na

koncepcji mesjanizmu, co jest szczególnie widoczne w scenie V, określanej jako Widzenie księdza
Piotra. Widzenie przynosi koncepcję Polski jako Chrystusa narodów, czyli ukazuje plan zbawienia ludzkości
poprzez męczeństwo narodu polskiego oraz zapowiada wyzwolenie się kraju spod jarzma zaborów na drodze męki i
cierpień.

Wielka Improwizacja jest szczytowym osiągnięciem liryki Mickiewicza. Wygłasza ją Konrad, główny bohater
utworu, człowiek niezwykły, przeznaczony do wielkich czynów. Konrad jest romantykiem, poetą, wybitną
jednostką, mającą świadomość swojej wartości i niezwykłości, a zarazem obowiązków, z jakimi ta wybitność się
wiąże.

Wielka Improwizacja jest wyrazem gwałtownej walki, jaką Konrad musi stoczyć. Walka ta będzie walką odbywającą
się na wielu płaszczyznach, pośród wielu znaczeń. Będzie to więc walka Konrada z Bogiem o prymat, rządzenie
światem i ludzkością. Będzie to jednocześnie walka głównego bohatera z siłami ciemności, diabłami, które czyhają na
jego duszę, wykorzystują jego słabości i próbują doprowadzić go do bluźnierstwa przeciw Bogu. I wreszcie będzie to
walka rozgrywająca się w duszy bohatera, tak zwana psychomachia, walka z samym sobą o zachowanie zdrowego
rozsądku, honoru, godności i szacunku dla siebie.

Wielka Improwizacja jest wyrazem buntu przeciw Bogu, ale buntu wzniesionego w imię ludzkości. Jest to tzw. bunt
prometejski.

Tak więc wielki bunt Konrada jest z jednej strony wyrazem miłości do ludzi i gotowości poświęcenia się dla nich, z
drugiej jest wyrazem przeświadczenia bohatera o swojej potędze i wyjątkowości. Konrad jest postacią tragiczną.
Mimo poczucia ogromnej wartości i drzemiących w nim możliwości, jest bezsilny. Niczego nie może zrobić dla
ludzkości, jest rządzony przez uczucie, które w świecie realnym okazuje się niewystarczające do objęcia “rządu dusz”.

Wiersze wchodzące w skład Ustępu zawierają wspomnienia poety z jego pobytu w Rosji. Opisuje w nich pejzaż
rosyjski, wygląd stolicy cesarstwa, ukazuje despotyzm caratu, zapowiada również rychłe powstanie narodu
rosyjskiego i upadek despotów.

III cz. Dziadów jest utworem dającym się powiązać z częściami II i IV prawie wszystkim poprzez osobę głównego
bohatera, ale również przez ideę nierozerwalnego związku łączącego świat żywych ze światem umarłych