Autor: dr Irena Przybylska

Przedmiot: Metodologia badań

WYKŁAD 1

Nauka - podstawy metodologii nauk część 2

Cel wykładu:
1.Wiedza z zakresu:
- podstawowych informacji z naukoznawstwa (wiedza, nauka, typy nauk)
- dychotomicznego podziału nauk.
2. Umiejętności:
-rozróżniania pomiędzy celami i funkcjami nauki
- identyfikowania rodzaju celu na podstawie przykładów
-dostrzegania i charakteryzowania związków pomiędzy nauką, wiedzą i doświadczeniem
-rozpoznawania pomiędzy naukami dedukcyjnymi i indukcyjnymi.

Plan wykładu:
1. Elementy dyscypliny naukowej.
2. Podział nauk- nauki dedukcyjne i indukcyjne.

1. Elementy dyscypliny naukowej i podział nauk.

To co odróżnia nauki od siebie to nie tylko funkcje i przedmiot badań ale również
metodologia badań i terminologia.

Schemat 4. Elementy dyscypliny naukowej.

Źródło: opracowanie własne.

Na podstawie wymienionych powyżej elementów wyróżnia się typy nauk. Nie istnieje
jednoznaczny podział nauk, J. Such zaproponował podział:
1. ze względu na przedmiot badań: nauki realne (empiryczne np. fizyka, chemia) i
formalne (matematyka, logika),
2. ze względu na metodę: aprioryczno-dedukcyjne (np. matematyka) i empiryczno-
indukcyjne (np. psychologia),
3. ze względu na zadanie:
– teoretyczne- obiektywne poznanie procesu rzeczywistości (np. pedagogika ogólna),
– praktyczne- praktyczne wyjaśnienie sposobów i zastosowań poznanych praw,
a. nauki aksjologiczne-które badają dlaczego winno być tak uczynione,
b. nauki prakseologiczne-szukają skutecznych środków do zrealizowania danej
powinności;
4. ze względu na dziedziny wartości: humanistyczne i przyrodnicze1.

1
Nowak M., Epistemologiczne…, s. 16-17.
Zadanie do samodzielnego wykonania:
Na podstawie podziału nauk wg J. Sucha, uzupełnij poniższy schemat:

Schemat 5. Dychotomiczny podział nauk.

Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Such2

Zadanie do samodzielnego wykonania:

Podaj przykłady nauk empirycznych i wpisz je w poniższą tabelę:

Tabela 2. Przykłady nauk.

Nauki Przykłady
przyrodnicze Biologia, medycyna, chemia, astronomia,
geografia
społeczne Socjologia, ekonomia, historia,
humanistyczne Psychologia, pedagogika, filozofia,

2
Such J, Klasyfikacja nauk, W: Z. Cackowski, J. Kmita, K. Szaniawski, P. J. (red.), Filozofia a nauka. Zarys
encyklopedyczny, Wrocław Ossolineum 1987, s. 297-305.
 1. Nauki dedukcyjne i indukcyjne

Nauki formalne inaczej dedukcyjne nie badają świata rzeczywistego (przyrody, ludzi,
obiektów istniejących w rzeczywistości), ale obiekty matematyczne (liczby, równania,
figury…). Nie odwołują się więc do doświadczenia i uzasadniają swoje twierdzenia metodą
dedukcji. Schematy rozumowań dedukcyjnych uznawane są za niezawodne. Przykładem
takich nauk może być matematyka czy logika. Udowodnianie poszczególnych teorii polega na
wskazaniu, iż wynikają one dedukcyjnie z pewnych innych twierdzeń już udowodnionych lub
z tzw. aksjomatów, czyli założeń naczelnych3.
W naukach formalnych, dedukcyjnych według S. Nowaka „wymaga się, aby
poszczególne twierdzenia bądź całe teorie były udowodnione, przez wykazanie w sposób
formalny, logicznie bądź matematycznie, (…) iż wynikają one dedukcyjnie z innych
twierdzeń już udowodnionych, lub też z pewnych założeń naczelnych-zwanych
aksjomatami”4.
Dedukcja to „wszelkie rozumowanie oparte na wynikaniu logicznym, czyli
rozumowanie od racji logicznej do jej następstwa”.5 Jest rozumowaniem niezawodnym, tzn.
gdy przesłanki są prawdziwe, to wniosek także jest z konieczności prawdziwy.

Dedukcja z łac. deductio to wywód. Jest to sposób wnioskowania logicznego polegający na

wyprowadzaniu ze zdania lub zdań uznanych za prawdziwe ich następstwa, tj. zdania, które wynika
z tamtych w sposób logiczny. (…) Stosowana dawniej definicja dedukcji jako przechodzenia od
ogółu do szczegółu nie odpowiada właściwemu znaczeniu tego terminu.”6

Rozumowanie dedukcyjne w różnym zakresie występuje i jest akceptowane we

wszystkich dyscyplinach naukowych, nawet w naukach indukcyjnych. Inaczej procedury
przedstawiają się w naukach indukcyjnych czyli empirycznych. Nauki te zajmują się
badaniem realnego świata (ożywionego i nieożywionego) w tym również ludzi i tworzonych
przez nas zbiorowości.
Do nauk indukcyjnych zaliczamy biologię, chemię, fizykę, ale również pedagogikę,
psychologię, socjologię, w których stosuje się rozumowanie indukcyjne, które: „polega
zasadniczo na projekcji, czyli rzutowaniu, wyników obserwacji na przypadki dotąd
niezaobserwowane” 7. Teorie i wiedza tych nauk jest budowana i weryfikowana na podstawie
badań empirycznych, czyli szeroko rozumianej obserwacji tego obszaru rzeczywistości, który
stanowi przedmiot zainteresowań danej nauki8.
Stosuje się w naukach empirycznych również metody wnioskowania dedukcyjnego,
ale w mniejszym zakresie, ponieważ relacje pomiędzy badanymi zjawiskami zazwyczaj nie są
tak oczywiste i przewidywalne.
Wśród nauk empirycznych wyróżniamy nauki przyrodnicze i humanistyczne. Są to
pojęcia raczej nieostre i często trudno jest zdecydować, czy dana nauka zalicza się do
nauk przyrodniczych czy humanistycznych, wtedy decyduje tradycja, nie zaś racjonalne
kryteria. Przykładem nauki przyrodniczej może być geografia, biologia, fizyka,
humanistycznych – psychologia, prawo, socjologia. O braku pełnej rozłączności pomiędzy

3
Nowak S., ………..s. 20-21.
4
Tamże, …, s. 20.
5
Krajewski W., Prawa nauki. Przegląd zagadnień metodologicznych i filozoficznych. Wydanie II poprawione.
Warszawa Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, 1998, s. 74.
6
http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=133041
7
Grobler A., Metodologia nauk, Kraków Wydawnictwo Znak, 2008, s. 58.
8
Tamże, s. 21.
naukami empirycznymi tutaj przyrodniczymi i humanistycznymi mogą świadczyć przykłady.
Geografia jest nauką przyrodniczą, jednak w niektórych obszarach badawczych zbliża się do
nauk społecznych np. w dziale demografii. Kolejnym przykładem może być psychologia,
która badając rozwój człowieka odwołuje się do biologii, genetyki- nauk przyrodniczych.
Jako pierwszy odrębność nauk humanistycznych od przyrodniczych podkreślał W. Dilthey,
wskazując również na swoistość naukowego poznania. Nauki humanistyczne nazwał
naukami o duchu - o kulturze i jej wytworach9. Do obszaru humanistyki zaliczył również
nauki społeczne. Nauki przyrodnicze i nauki o duchu-humanistyczne stosują różne metody
badawcze, bo ich przedmioty są zasadniczo różne: wobec przyrody badacz jest zewnętrznym
obserwatorem, w kulturze– jest jej zaangażowanym uczestnikiem, w poznaniu przyrody
chodzi o wyjaśnienie i przewidywanie zjawisk, w poznaniu kultury – o ich zrozumienie10.

Podsumowanie

1. Pojęcie nauki jest różnie rozumiane. Możemy, ją traktować jako całokształt wiedzy
osiąganej za pomocą metod naukowych.
2. Nauka obejmuje zespół czynności badawczych, których celem jest poznanie
rzeczywistości i wytwór tych czynności: system twierdzeń i hipotez dotyczących tej
rzeczywistości.
3. Nauka jako dziedzina kultury powstała i „narasta” wokół poznania. Uprawianie nauki
prowadzi do zdobywania wiedzy, o określonym wycinku rzeczywistości
4. Wytworem poznania naukowego jest wiedza naukowa czyli -zespół twierdzeń,
przeświadczeń i sądów na temat rzeczywistości, uznanych przez specjalistów za
naukowe i prawdziwe.
5. Cele nauki:
a. wewnętrzny, poznawczy- nauka opisuje i tłumaczy badaną rzeczywistość, np.
tworzy wiedzę o procesach edukacyjnych;
b. zewnętrzny, praktyczny- próba odpowiedzi na pytania pochodzące z praktyki,
w celu jej usprawnienia, np. wiedza o tym jakie są mechanizmy uczenia
wykorzystywane jest w dydaktyce.
2. Nauka pełni wiele funkcji poznawczych i praktycznych do najważniejszych zaliczamy
funkcję :

a. opisową- Jak…?/ W jaki sposób …. ?

b. wyjaśniającą- Dlaczego …?/ Z jakiem przyczyny …?/ Co wpływa….?
c. prognostyczną- W przyszłości/ za rok… jaki/ ile…?

3. Dyscypliny naukowe różnią się między sobą przedmiotem badań, metodami badań i
podstawową terminologią. Na tej podstawie możemy wyróżnić:
Ze względu na przedmiot badań:
a. Nauki przyrodnicze-badają zjawiska otaczającej rzeczywistości fizycznej
b. Nauki społeczne – przedmiotem jest człowiek i jego życie społeczne
Ze względu na metodę badawczą:
c. Nauki formalne (dedukcyjne)
d. Nauki empiryczne (indukcyjne)

9
Kubinowski D., Przyrodnicze i humanistyczne podstawy badań pedagogicznych, W: S. Palka, Podstawy
metodologii badań w pedagogice. Gdańsk GWP 2010, s. 31.
10
Bronk A., Wielość nauk i jedność nauki. W: Kamiński S., Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk.
Lublin KUL, 1992, s. 345-370.
 Ze względu na cel:
e. Nauki teoretyczne
f. Nauki stosowane –praktyczne.

4. W przypadku nauk empirycznych nie ma zgodności co do przynależności niektórych

nauk do grupy humanistycznych lub społecznych nauk. Chodzi tu np. o pedagogikę
czy psychologię.

Zadania do samodzielnego wykonania:

1. Podaj przykładowe cele i funkcje naukowe jednej z wybranych nauk.
2. Na podstawie wykładu i informacji encyklopedycznych uzupełnij poniższą tabelę.

Kryterium Klasyfikacja nauk Przykład

podziału

Przedmiot Nauki przyrodnicze-

badań badają zjawiska otaczającej
rzeczywistości fizycznej
Nauki społeczne –
przedmiotem jest człowiek i
jego życie społeczne

Metody Np. matematyka, logika

badań
Np. fizyka, chemia, biologia,
psychologia, pedagogika,
socjologia

Główne Celem jest poznanie procesów i

zadania zjawisk rzeczywistości,
badawcze wyjaśnianie, a także
przewidywanie przemian.
Praktyczne wyjaśnianie sposobów
i zastosowań poznanych praw.

Zagadnienia do dyskusji:
1. Zastanów się dlaczego można mieć wątpliwości do jakiego typu nauk należy
pedagogika.