Autor: dr Irena Przybylska

Przedmiot: Metodologia badań

WYKŁAD 1

Nauka- podstawy metodologii nauk część 1

Cel wykładu:
1.Wiedza z zakresu:
- podstawowych informacji z naukoznawstwa (wiedza, nauka, typy nauk)
- dychotomicznego podziału nauk.
2. Umiejętności:
-rozróżniania pomiędzy celami i funkcjami nauki
- identyfikowania rodzaju celu na podstawie przykładów
-dostrzegania i charakteryzowania związków pomiędzy nauką, wiedzą i doświadczeniem
-rozpoznawania pomiędzy naukami dedukcyjnymi i indukcyjnymi.

Plan wykładu:
1. Co to jest nauka?
2. Nauka a wiedza.
3. Cele nauki.
4. Podstawowe funkcje nauki.
.

1. Co to jest nauka?

Zadanie do samodzielnego wykonania:

Patrząc na poniższy schemat wypisz wszystko to co z nauką Ci się kojarzy ?

Uzupełnienia promieni pojawiają się po kliknięciu

Schemat 1. Pojęcia kojarzone z nauką.

Źródło: opracowanie własne.

Prawdopodobnie pierwsze skojarzenie z nauką to szkoła, uczenie się, wiedza…

Natomiast nas interesuje nie potoczne, subiektywne spostrzeganie nauki, ale naukowe: inaczej
co ”nauka (teoria, wiedza) mówi o nauce”. Nauka z pewnością jest pojęciem wieloznacznym.
Zadanie do samodzielnego wykonania:
Co to jest nauka? Czym się zajmuje?

Nauka obejmuje badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub zbiorowych

czynności, budynki, narzędzia, przedmioty, systemy, środki, technologie, finansowanie,
politykę, prawo, zarządzanie, hierarchie, struktury, ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci),
organizacje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia), zgromadzone zasoby informacji i wiedzy.
Dlatego też na poszczególne nauki można patrzeć jak na systemy ludzkiej (indywidualnej,
zbiorowej) działalności, bądź też jako wytwory tej działalności1. Z drugiej strony ujmując
szerzej, należy zwrócić uwagę, iż jest to dziedzina kultury obejmująca całokształt historycznie
rozwijającej się wyspecjalizowanej działalności poznawczej, uprawianej przez uczonych.
Celem nauki i jej wytworem jest system wiedzy regulujący ludzkie działanie i
świadomość społeczną. Czynności składające się na uprawianie nauki zmierzają do
poszerzania, pogłębiania i rozwijania wiedzy o zjawiskach, procesach i przedmiotach, które
związane są z obszarem zainteresowań (tzw. obszarem badawczym) nauki2. Poszukiwanie i
budowanie systemu wiedzy wymaga zastosowania określonych metod naukowych, obejmuje
narzędzia i środki badawcze dostosowane do obiektów poznania.
To czy uznamy daną działalność za naukę w głównej mierze zależy nie od przedmiotu
jej badań, ale metodologii badań (zasad i sposobu przeprowadzania badań- o czym szerzej w
dalszych częściach tego wykładu). „Termin nauka nie odnosi się zatem do jakiejś ogólnej lub
konkretnej wiedzy. Lecz do odmiennej metodologii”3. Przykładem może być np. astrologia,
która ma swój przedmiot zainteresowań, badań natomiast stosowane przez astrologię metody
badań są uznane za nienaukowe. Jeśli nawet utworzono by na uniwersytecie instytut
astrologii, który badałby wpływ położenia gwiazd na życie ludzi, to sposób w jaki tych
przewidywań dokonuje się- (np. wróżenie z kart) nie jest uznany za poprawny z punktu
widzenia nauki 4.

2. Nauka a wiedza

Nauka jest więc całokształtem wiedzy osiąganej za pomocą metod naukowych. Obejmuje
zespół czynności badawczych, których celem jest poznanie rzeczywistości i wytwór tych
czynności: system twierdzeń i hipotez dotyczących tej rzeczywistości. 5

Na podstawie powyższych rozważań można wyróżnić:

1. znaczenie treściowe nauki- oznacza kompletny system uzasadnionych twierdzeń i
hipotez oddających wiernie obraz danego obszaru rzeczywistości, hipotez o sposobach
poznawania i użytecznego przekształcania rzeczywistości;
2. nauka w znaczeniu dynamicznym (funkcjonalnym, czynnościowym)-odnosi się do
kompleksu czynności badawczych i pomocniczych określonych osób, zespołów lub
instytucji. W ujęciu czynnościowym nauka jest więc sposobem poznawania tzw.
naukowym a także praktyką poznawania (prowadzenia badań naukowych). Nauka
obejmuje nie tylko określony, dopuszczony system metod, ale również działania twórcze
– nowatorstwo;

1
Nowak S., Metodologia badań społecznych, Warszawa PWN, 2007, s. 19.
2
Tamże, s. 19-20.
3
Frankfort-Nachmias Ch.; Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań Zysk i Spółka
Wydawnictwo, 2001, s. 18.
4
Tamże, s.18
5
Tamże, s. 18.
3. nauka w znaczeniu przedmiotowym (statycznym)-to inaczej rezultat
dotychczasowych wysiłków uczonych, czyli pewien kompleks prawd poznanych w
specjalnym języku na nośnikach informacji;
4. znaczenie dydaktyczne– nauka jest rozumiana jako przekazywanie i zdobywanie
wiedzy. Obejmuje proces dydaktyczny i uczenia-nauczania. System kształcenia jest formą
wdrażania nauki do praktyki społecznej. Jest organizowana i realizowana jako przedmiot,
kierunek studiów i w efekcie jako część dyscypliny naukowej. Jest to również proces
twórczy ze względu na interakcje nauczyciel – uczeń, student, której efektem są nowe
rezultaty;
5. znaczenie instytucjonalne - działalność organizacyjna czy też instytucjonalna ściśle
łącząca się z praktyką kształcenia i badań naukowych- organizacja szkół, uczelni
wyższych, ośrodków badawczych.6

Nauka jako dziedzina kultury powstała i „narasta” wokół poznania. Chodzi tu nie o
każde możliwe poznanie, ale o pewien jego rodzaj, zwany naukowym. Takie poznanie, które
będzie możliwie wiernie „odbijało” rzeczywistość (por. fot. 1)
Fot. 1.

Źródło: grafika Google

W takim znaczeniu można rozpatrywać naukę w kategoriach badań naukowych i ich

efektu, czyli wiedzy naukowej. Zakres obydwu pojęć składa się na metodologiczne
rozumienie nauki (por. schemat 2):

Schemat 2. Metodologiczne rozumienie nauki.

Źródło: badanie własne.

Uprawianie nauki prowadzi do zdobywania wiedzy, o określonym wycinku

rzeczywistości. Platon podał klasyczną definicję wiedzy: przekonanie, które jest prawdziwe i

6
Kamiński S., Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, Wydanie IV poprawione, Lublin KUL, 1992,
s. 201.
uzasadnione7. W Encyklopedii Powszechnej wiedzę zdefiniowano jako „ogół wiarygodnych
informacji o rzeczywistości wraz z umiejętnością ich wykorzystywania”8.

„Wiedza to pewien uznawany przez przedstawicieli danej dyscypliny naukowej zespół

przeświadczeń i sądów o tym, jak jest, jak się rzeczy mają i dlaczego tak się one mają, oraz
wyrażających te sądy twierdzeń czy całych systemów takich twierdzeń stanowiących bądź opisy
poszczególnych fragmentów rzeczywistości, bądź też teorie wyjaśniające zjawiska danej dziedziny”9.

3. Cele nauki.

Powiedzieliśmy, że celem nauki jest poznanie i zrozumienie otaczającej

rzeczywistości. Poznanie to może mieć również znaczenie praktyczne, czyli dostarczać
wiedzy o rzeczywistości, która jest wykorzystywana w praktyce, w działaniu człowieka.
Możemy więc za J. Suchem wyróżnić dwa cele nauki:
1. wewnętrzny
2. zewnętrzny.10
Wewnętrzny cel to poznawanie prawdy i opisywanie zjawisk rzeczywistości badanych
przez dana naukę, np. tworzenie wiedzy o procesach edukacyjnych. Są to cele poznawcze,
dzięki którym nauka opisuje i tłumaczy badaną rzeczywistość;
Zewnętrzne funkcje nauki w społeczeństwie to próba odpowiedzi na pytania
pochodzące z praktyki, a także dostarczanie wiedzy wykorzystywanej przez ludzi dla
poprawy funkcjonowania określonego obszaru rzeczywistości. Jednym z celów zewnętrznych
jest więc cel praktyczny, utylitarny11. Ponieważ wzrastają potrzeby i oczekiwania społeczne
rośnie rola społeczna nauki: poszukujemy odpowiedzi naukowych i sprawdzonych np. w
pedagogice i psychologii na pytania o trudności wychowawcze, możliwości diagnozowania i
rozwijania zdolności dzieci i inne12.

Kolejnym, bardzo ważnym celem zewnętrznym jest wyjaśnianie. Człowiek nie tylko
korzysta z osiągnięć nauki w celu poprawy skuteczności swoich działań, ale również pragnie
zrozumieć otaczającą rzeczywistość. Wyjaśnienie to jest teoretyczna funkcja nauki. Polega
ona na wykryciu zależności pomiędzy zjawiskami czy określenie przyczyn danego zjawiska.
Określanie czynników wywołujących dane zdarzenie, proces czy zachowanie może nastąpić
przez zastosowanie wyjaśniania dedukcyjnego lub indukcyjnego- probabilistycznego13.

Nauka wyrosła z potrzeb typowo utylitarnych i jest odpowiedzią na oczekiwania społeczne.

Cel praktyczny nauki polega na dostarczeniu jednostkom i społeczeństwu naukowo
uzasadnionej wiedzy, niezbędnej do podejmowania działań praktycznych w różnych
dziedzinach życia (edukacja, medycyna i in.). Dzięki znajomości praw, zasad, teorii można
zwiększać efektywności swojego działania14.

7
Źródło: wikipedia
8
Nowa Encyklopedia Powszechna, źródło:
http://encyklopedia.pwn.pl/szukaj.html?module=lista&co=&search=nauka+&.x=45&.y=10
9
Nowak S., Metodologia…, s. 19.
10
Such J, Wstęp do metodologii ogólnej nauki, Poznań 1969, s. 16.
11
Brzeziński J., Metodologia badań psychologicznych, Warszawa 1997, s. 32.
12
Such J, Wstęp …….., s. 16.
13
Maszke A., Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Rzeszów, 2004, s. 20-21.
14
Juszczyk S., Badania ilościowe w naukach społecznych, Katowice 2005, s. 12-13.
Zadanie do samodzielnego wykonania:
Na podstawie omówionych celów nauki uzupełnij schemat 3.
(zaznaczony tekst wyświetla się po kliknięciu):

Schemat 3. Cele nauki.

Źródło: opracowanie własne.

4. Podstawowe funkcje nauki.

Dla realizacji wymienionych celów, nauka pełni następujące funkcje:

1. funkcja deskryptywna (opisowa)- dzięki nauce można odpowiedzieć na pytanie: Jak
jest? Jaki jest stan rzeczy? Określamy i charakteryzujemy rzeczywistość. Opis
obejmuje właściwości lub elementy danego zjawiska, zdarzenie czy obiektu. W
badaniach pedagogicznych funkcja ta pozwala poznać i opisać np. funkcjonowanie
placówek oświatowych, status zawodowy pedagoga czy aktualne cele wychowania
przedszkolnego;
2. funkcja eksplanacyjna (wyjaśniająca) – według Kamińskiego „celem nauki nie jest
gromadzenie informacji, nawet jeśli są ciekawe i pożyteczne, ale przede wszystkim
rozwiązywanie zagadnień” .15 Funkcja eksplanacyjna jest to bardziej złożona funkcja
nauki, ujawnia istotę badanego obiektu, określa związki i zależności pomiędzy
badanymi zjawiskami, opiera się na wnioskowaniu redukcyjnym dążąc do uogólnienia
sądów. Znamy skutki, szukamy przyczyn danych zjawisk: Dlaczego ….? Jakie
przyczyny …? Co wpływa na…?
3. funkcja predyktywna (prognostyczna) - rezultatem badań może być hipoteza
prognostyczna (kształtowana przez wartości i cele działających podmiotów), która
pozwala przewidywać zmiany, które mogą nastąpić w przyszłości np. zmiany w
zapotrzebowaniu rynku pracy na absolwentów określonych szkół i kierunków;

15
Kamiński S., Nauka i metoda, …., s. 203
 4. funkcja instrumentalna (ekspertyzowo-doradcza) - rezultatem badań mogą być
praktyczne dyrektywy dla praktyki, a także dla zmian i reform np. oświatowych;
5. funkcja ideologiczna (popularyzatorska, dydaktyczno-wychowawcza) – rezultatem
może być rozpowszechnianie wiedzy naukowej np. z zakresu zdrowego stylu życia,
czy właściwych postaw pedagogicznych16.

Zadanie do samodzielnego wykonania:

Podaj przykład własnych pytań, które związane są z funkcją opisowa, eksplanacyjną i
prognostyczną nauki.
Tabela 1. Przykłady funkcji nauki
Funkcje
Pytanie Przykład
nauki
Opisowa Jak…/ Jakie… / W jaki sposób …. ?
Jaka jest motywacja podejmowania
studiów przez osoby pracujące?
Wyjaśniająca Dlaczego …/ Z jakiem przyczyny …/
Co wpływa….?
Np. Dlaczego rodzice wykazują
postawy nadopiekuńcze?
Prognostyczna W przyszłości/ za rok…jaki/ ile…?
Jaki będzie poziom zarobków
nauczycieli mianowanych w roku
2012?

„Podstawową funkcją nauki jest nie tyle ustalanie praw lub formułowanie (rozumiejących lub nie)
opisów, ile wyjaśnianie. Prawa i uteoretyzowane opisy można traktować jako instrumenty
wyjaśniania w nauce, a wtórnie, w zastosowaniach nauki, jako instrumenty instrukcji
postępowania” .17

Zadanie do samodzielnego wykonania:

Które z powyższych funkcji służą celom poznawczym, a które typowo praktycznym?

Odpowiedź wyświetla się po kliknięciu

Dla realizacji celów poznawczych nauka opisuje, wyjaśnia i przewiduje następstwa
określonych działań. Funkcjami typowo praktycznymi-zewnętrznymi są instrumentalna,
ideologiczna. Należy pamiętać o tym, że bez budowania wiedzy, czyli celu poznawczego
nauka nie mogłaby mieć znaczenia dla praktyki, dlatego też pierwotnym, podstawowym
celem nauki jest wyjaśnianie badanej rzeczywistości dla celów teoretycznych lub
praktycznych.18

Podsumowanie

1. Pojęcie nauki jest różnie rozumiane. Możemy, ją traktować jako całokształt wiedzy
osiąganej za pomocą metod naukowych.
2. Nauka obejmuje zespół czynności badawczych, których celem jest poznanie

16
Mąszke A.W., Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Rzeszów 2004,s. 22-24.
17
Grobler A., Metodologia nauk, Kraków Wydawnictwo Znak, 2008, s. 251.
18
Palka S., Orientacje w metodologii badan pedagogicznych , Kraków 1998.
 rzeczywistości i wytwór tych czynności: system twierdzeń i hipotez dotyczących tej
rzeczywistości.
3. Nauka jako dziedzina kultury powstała i „narasta” wokół poznania. Uprawianie nauki
prowadzi do zdobywania wiedzy, o określonym wycinku rzeczywistości
4. Wytworem poznania naukowego jest wiedza naukowa czyli -zespół twierdzeń,
przeświadczeń i sądów na temat rzeczywistości, uznanych przez specjalistów za
naukowe i prawdziwe.
5. Cele nauki:
a. wewnętrzny, poznawczy- nauka opisuje i tłumaczy badaną rzeczywistość, np.
tworzy wiedzę o procesach edukacyjnych;
b. zewnętrzny, praktyczny- próba odpowiedzi na pytania pochodzące z praktyki,
w celu jej usprawnienia, np. wiedza o tym jakie są mechanizmy uczenia
wykorzystywane jest w dydaktyce.

Zadanie do samodzielnego wykonania:

1. Podaj przykład rozumowania dedukcyjnego i indukcyjnego, które można wykorzystać

opisując i starając się zrozumieć wybrane przez Ciebie zjawisko, zachowanie, czy
sytuację związana z naukami społecznymi.

Zagadnienia do dyskusji:
1. Które z celów nauki są przydatne w praktyce? Podaj przykładowe cele pedagogiki,
które mogą być celami praktycznymi.