Opracowanie Lektur Hanna Krall Zdazyc Przed Panem Bogiem

Sprawdzian A 1
Hanna Krall
Zdążyć przed
Panem Bogiem
Spis treści
Sprawdzian ze znajomości lektury: Projekt edukacyjny
Czy znasz Zdążyć przed Panem Bogiem
Hanny Krall? 1. „Prosto się mówi, jak się wie”. s. 45
Portret Marka Edelmana
1. Sprawdzian A s. 2
2. Sprawdzian B s. 3
Notatki z lektury s. 46
3. Klucz do sprawdzianu A i B s. 4 Test podsumowujący

1. Test A s. 47
Scenariusze lekcji z wykorzystaniem
metod aktywizujących 2. Test B s. 49
1. „Ludzie Żydom zgotowali ten los” s. 5 3. Klucz do testu A i B s. 51
2. Życie codzienne w getcie s. 9
Bibliografia s. 52
3. Obraz powstania żydowskiego s. 17
4. Pamięć a prawda o powstaniu s. 26 Wszystkie cytaty z książki Zdążyć przed Panem Bogiem według
wydania nakładem Wydawnictwa Literackiego, Kraków 1989.
5. Życie i śmierć według s. 34
Marka Edelmana
Czytanie ze zrozumieniem
1. Pomnik z popiołów s. 39
Propozycje odpowiedzi s. 41
2. Fazy i sposoby pisania o Zagładzie s. 42

w literaturze polskiej Materiały przygotowała
Bożenna Sucharska
Propozycje odpowiedzi s. 44
Zdazyc.indd 1 12.06.2014 11:22

2 Sprawdzian A
Czy znasz Zdążyć ....................................................................

imię i nazwisko
przed Panem Bogiem ..............................

data
...........................
klasa
Hanny Krall?
15 min
1 Wyjaśnij na podstawie wspomnień Marka Edelmana, do jakiego celu wykorzystywano 1 p.

Umschlagplatz.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
2 Zapisz dokładną datę rozpoczęcia powstania w getcie. 1 p.
..........................................................................................................................
3 Podaj, kto został pierwszym przywódcą powstania żydowskiego. Jakie były jego losy? 1 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
4 Napisz, co było według Marka Edelmana celem powstania. 1 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
5 Czym zajmował się w getcie główny bohater książki przed wybuchem powstania? 1 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
6 Zapisz nazwę organizacji, którą założył w getcie wespół z kolegami Edelman. 1 p.
..........................................................................................................................
7 Wyjaśnij, jakie było zadanie „Żegoty”. 1 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
8 Przedstaw postać Adama Czerniakowa. Napisz, kim był i co się z nim stało. 1 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
9 Odpowiedz, kogo i w jaki sposób uratowała Teodozja Goliborska. 1 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Zdazyc.indd 2 12.06.2014 11:22

Sprawdzian B 3
Czy znasz Zdążyć

....................................................................
imię i nazwisko
przed Panem Bogiem ..............................

data
...........................
klasa
Hanny Krall?
15 min
1 Odpowiedz na podstawie wspomnień Marka Edelmana, co wydarzyło się w getcie warszawskim 1 p.

w lipcu 1942 r.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
2 Zapisz imię i nazwisko dowódcy, który kierował oddziałami pacyfikującymi getto. 1 p.
..........................................................................................................................
3 Napisz, kim była Teodozja Goliborska i czym zajmowała się w getcie warszawskim. 1 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
4 Wytłumacz, co sprowokowało wybuch powstania w getcie. 1 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
5 Odpowiedz, kim była w getcie Luba Blumowa. 1 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
6 Jaką funkcję w powstaniu w getcie pełnił Marek Edelman? 1 p.
..........................................................................................................................
7 Przedstaw, kim był Jurek Wilner. 1 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
8 Wyjaśnij, czym był „numerek na życie”. 1 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
9 Podaj imię i nazwisko oraz funkcję człowieka kryjącego się pod pseudonimem „Wacław”. 1 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Zdazyc.indd 3 12.06.2014 11:22

4 Klucz do sprawdzianu
Klucz do sprawdzianu
Nr zadania Odpowiedź dla grupy A Odpowiedź dla grupy B Punktacja
1. Umschlagplatz, inaczej plac Rozpoczęcie akcji „przesiedlania 1 p.

przeładunkowy, był miejscem ludności na Wschód”, które
koncentracji Żydów z getta, w rzeczywistości było wywożeniem
z którego deportowano do obozów ludzi do obozów zagłady.
zagłady.
2. rano 19 kwietnia 1943 r. Jürgen Stroop 1 p.
3. Pierwszym przywódcą powstania Teodozja Goliborska była lekarką, 1 p.
został Mordechaj Anielewicz, pracowała w szpitalu dziecięcym na
ponieważ, jak wspomina Edelman, terenie getta. Prowadziła badania
bardzo tego chciał. Popełnił nad chorobą głodową.
samobójstwo 8 maja 1943 r.
4. Celem powstania, jak wspomina Datę rozpoczęcia powstania, jak 1 p.
Edelman, był wybór sposobu wspomina Edelman, wyznaczyli
umierania. Niemcy, bowiem tego dnia mieli
rozpocząć likwidację getta.
5. Był szpitalnym gońcem (wyławiał Luba Blumowa prowadziła szkołę 1 p.
ludzi z transportów ładowanych na pielęgniarską w getcie.
Umschlagplatzu do Treblinki) oraz
zastępcą komendanta ŻOB-u.
6. ŻOB – Żydowska Organizacja Marek Edelman był ostatnim 1 p.
Bojowa przywódcą powstania.
7. „Żegota” to kryptonim Jurek Wilner był przedstawicielem 1 p.
konspiracyjnej Rady Pomocy Żydom. ŻOB-u po stronie aryjskiej.
8. Adam Czerniaków był prezesem Była to karteczka z pieczątką, która 1 p.
gminy żydowskiej (Juderatu) w getcie pozwalała przeżyć w getcie. Osoba,
warszawskim. Popełnił samobójstwo która ją posiadała, mogła pozostać
po rozpoczęciu przez Niemców w getcie i uniknąć deportacji.
masowych deportacji Żydów
do obozu zagłady w Treblince.
9. Teodozja Goliborska uratowała Pod pseudonimem „Wacław” krył 1 p.
„Wacława” – Henryka Wolińskiego. się Henryk Woliński, który kierował
Wykupiła go z rąk gestapo za dywan Referatem Żydowskim w Biurze
perski. Informacji i Propagandy AK.
Pośredniczył między ŻOB-em a AK.
suma punktów 9
Zdazyc.indd 4 12.06.2014 11:22

Scenariusz lekcji 5
Scenariusz
z wykorzystaniem
prezentacji PowerPoint 45 min
„Ludzie Żydom zgotowali ten los”

Cele lekcji Shoa, ang. Shoah), obecnie odnosi się do zagła-
dy ok. 6 mln Żydów w trakcie II wojny świato-
• uczeń potrafi: wyjaśnić terminy: rasizm, ludo-
wej. U podłoża hitlerowskiej polityki masowej
bójstwo, zbrodnia przeciwko ludzkości, antysemi-
zagłady leżał rasistowski cel zlikwidowania ca-
tyzm, eksterminacja oraz Holokaust wraz z ety-
łego narodu (tzw. ostateczne rozwiązanie kwe-
mologią; podać inne określenia zagłady Żydów;
stii żydowskiej). Program ten rozpoczęli naziści
scharakteryzować podłoże Holokaustu; omówić
po dojściu do władzy Adolfa Hitlera w 1933 r.
kontekst historyczny utworu Hanny Krall; prze-
od stopniowego pozbawiania Żydów wszelkich
analizować tekst krytycznoliteracki i odnieść się
praw obywatelskich i cywilnych (ustawy norym-
do niego; przedstawić swoje wrażenia po lektu-
berskie z 1935 r., m.in. o „ochronie niemieckiej
rze Zdążyć przed Panem Bogiem
krwi”). Towarzyszyła temu akcja propagandowa
oskarżająca Żydów o międzynarodowy spisek
Metody nauczania mający na celu przejęcie władzy nad światem
• aktywizująca – burza mózgów; praca z tekstem (wykorzystywano Protokoły mędrców Syjonu
– spreparowany przez tajną policję carską fał-
Środki dydaktyczne szywy dokument dowodzący istnienia spisku),
• prezentacja multimedialna Od ustaw norymber- pasożytnictwo, komunizm, demoralizowanie
skich do Holokaustu, karta pracy, teksty 1. i 2. innych narodów. Podczas wojny eksterminacja
ludności żydowskiej na terenach okupowanych
Przebieg lekcji rozpoczęła się od zamykania jej w gettach, a na-
Faza wprowadzająca stępnie wywożenia do obozów koncentracyjnych
i masowej zagłady, m.in. Treblinki, Auschwitz
Nauczyciel wprowadza uczniów w tematykę lekcji,
(Oświęcimia), Birkenau (Brzezinki), Sobiboru,
prosząc o interpretację słów Henryka Grynberga
Bełżca, w których więźniów kierowano do komór
z książki Prawda nieartystyczna zacytowanych
gazowych.
w tytule scenariusza: „Ludzie Żydom zgotowali
2. Nauczyciel przedstawia prezentację PowerPoint
ten los”. Uczniowie powinni zauważyć, że stano-
Od ustaw norymberskich do Holokaustu ukazu-
wią one parafrazę motta do Medalionów Zofii Nał-
jącą drogę od tradycyjnego antysemityzmu euro-
kowskiej i uwypuklają rolę Żydów jako największej
pejskiego do nazizmu, którego kulminację sta-
ofiary wojny. Uczniowie dzielą się swoją aktualną
nowił hitlerowski plan masowej zagłady narodu
wiedzą na temat Zagłady. Nauczyciel pyta ich, czy
żydowskiego. Po obejrzeniu prezentacji ucznio-
znali historię powstania w getcie warszawskim
wie wypełniają kartę pracy, następnie wspólnie
przed przeczytaniem książki Hanny Krall. Ewen-
omawiają udzielone przez siebie odpowiedzi.
tualnie może wyjaśnić, kim jest autor cytatu – pol-
Uzupełnienie prezentacji stanowi fragment bio-
skim pisarzem i poetą żydowskiego pochodzenia,
grafii Rafała Lemkina (tekst 1.).
który przeżył Holokaust, a w wyniku nagonki an-
tysemickiej w latach 60. wyemigrował do Stanów
Zjednoczonych, twórcą ponad dwudziestu książek
Faza podsumowująca
stanowiących kronikę losów Żydów polskich. Ostatnia część zajęć stanowi wprowadzenie do roz-
mów na temat pisarstwa Hanny Krall. Uczniowie
Faza realizacyjna zapoznają się z tekstem Anny Nasiłowskiej Czego
nauczyłam się od Hanny Krall? (tekst 2.), następ-
1. Nauczyciel rozwija zagadnienie Holokaustu.
nie dzielą się swoimi pierwszymi wrażeniami po
Zadaje uczniom pytania: „Co oznacza termin
lekturze książki Zdążyć przed Panem Bogiem.
Holokaust?”, „Z jakimi miejscami kojarzy się
Holokaust?”, „Jak do niego doszło?”. Następnie
weryfikuje i uzupełnia uzyskane odpowiedzi: Praca domowa
Holokaust (Holocaust) pierwotnie był terminem Zbierz informacje o społeczności żydowskiej w przed-
religijnym i oznaczał „ofiarę całopalną” (hebr. wojennej Polsce. Napisz notatkę na ten temat.
Propozycje odpowiedzi do karty pracy

1. Słowo holokaust wywodzi się z greki. Pierwotnie należało do terminologii religijnej i oznaczało ‘ofiarę ca-
łopalną’. Synonimy – hebr. Shoa, ang. Shoah, Zagłada. Pisane wielką literą odnosi się do zagłady Żydów.
2. Naziści uznawali za Żyda osobę, w której rodzinie do trzeciego pokolenia wstecz była przynajmniej jedna
osoba pochodzenia żydowskiego. Było to więc kryterium rasowe, a nie religijne lub kulturowe.
Zdazyc.indd 5 12.06.2014 11:22

6 Scenariusz lekcji
3. dojście Adolfa Hitlera do władzy w 1933 r., rozpętanie antysemickiej nagonki propagandowej – odbieranie
Żydom człowieczeństwa, straszenie „żydokomuną”, ustawy norymberskie z 1935 r., wprowadzenie sank-
cji karnych za małżeństwa z Żydami, noc kryształowa 1938 r., konferencja w Wannsee w styczniu 1942 r.,
na której podjęto decyzję o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” (Endlösung)
4. Pierwszy pojęcia „ludobójstwo” – zbrodni wojennej przeciw ludzkości – użył polski prawnik żydowskiego
pochodzenia Rafał Lemkin podczas procesów norymberskich. Określał nim hitlerowską politykę ekster-
minacyjną w trakcie II wojny światowej wobec ludności na terenach okupowanych. Ludobójstwo zmie-
rzało do całkowitego wyniszczenia całych grup etnicznych – Żydów, Cyganów, Polaków i Rosjan.
5. Za zbrodnię ludobójstwa uważa się zorganizowane działania mające na celu zniszczenie całego narodu
bądź grupy etnicznej czy też religijnej poprzez likwidację instytucji, kultury, języka, świadomości narodo-
wej i religijnej, gospodarczych podstaw egzystencji, a następnie pozbawienie ludzi bezpieczeństwa, wol-
ności, zdrowia, godności i wreszcie życia. Holokaust jest zbrodnią ludobójstwa, bowiem naziści opracowa-
li w każdym szczególe proces wymordowania wszystkich Żydów europejskich i zniszczenia wszystkiego,
co wiąże się kulturą żydowską.
Tekst 1.
Kiedy zakończyła się druga wojna światowa? Ze względu na to, że w 1945 r. nie zawarto formalnego trak-
tatu pokojowego, obchodzimy dwie rocznice zwycięstwa militarnego – w Europie 8 maja, a nad Japonią 15
sierpnia. Jednak w pewnym sensie lepiej byłoby uznać, że wojna zakończyła się 9–10 grudnia 1948 r., bo
to wówczas, podczas Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w Paryżu, uchwalono dwa przeło-
mowe akty prawa międzynarodowego, które obwieściły światu: „Nigdy więcej”. Ostatnią wspólną operacją
przeciw mocarstwom Osi było wprowadzenie systemu praw człowieka potwierdzającego to wszystko, co
hitlerowcy usiłowali zniszczyć. [...]
Pierwszym z tych aktów prawnych była Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobój-
stwa, drugim – Powszechna Deklaracja Praw Człowieka. Ich uchwalenie w ciągu zaledwie 24 godzin było
zdumiewającym osiągnięciem. [...] Odtąd żaden naród nie miał prawa do traktowania „swoich Żydów”, jak
powiedział Goebbels Lidze Narodów w 1933 r., tak jak mu się podoba. Absolutna suwerenność państwa
przechodziła do historii. Pilotami tych działań byli dwaj żydowscy prawnicy: Rafał Lemkin oraz René Cas-
sin, wówczas prezes Conseil d’État, najwyższego sądu administracyjnego we Francji. [...]
Lemkin całe życie poświęcił temu, by niszczenie narodu zostało uznane za zbrodnię. W 1943 r., kiedy jego
rodzice zostali zagazowani w Treblince, wymyślił pojęcie na określenie tej zbrodni – ludobójstwo (ang. genocide).
Potem wkręcał się do wpływowych kręgów w Waszyngtonie i gdzie indziej, by przeprowadzić stosowną konwencję
przez mielizny prawne i dyplomatyczne. [...]
Czy prawo przeciw ludobójstwu okazało się skuteczne? Dlaczego Lemkin, człowiek zasługujący na pa-
mięć, jest pomijany przez historię?
Po tych dwóch obfitujących w wydarzenia grudniowych dniach obrad Zgromadzenia Ogólnego Narodów
Zjednoczonych w Paryżu w 1948 r. drogi Cassina i Lemkina się rozeszły. Pierwszemu przypadły wszelkie
zaszczyty, w tym Pokojowa Nagroda Nobla w 1968 r., drugi pozostał prorokiem bez zaszczytów. Zachorował
i popadł w ubóstwo, a w 1959 r. umarł na zawał serca na przystanku autobusowym przy 42. Ulicy w Nowym
Jorku. Na jego pogrzebie było siedem osób. [...]
Lemkin był jednym z pierwszych, którzy w masowych mordach dokonywanych przez hitlerowców wi-
dzieli jedną z form polityki. Pod koniec 1942 r. wiedza o zabijaniu europejskich Żydów przenikała do wol-
nego świata z rozmaitych źródeł, ale pełne rozmiary i istota tego planu nie były jeszcze znane. A kiedy już
udało się je ujawnić, mało kto mógł uwierzyć w taki koszmar. Dla większości [...] ludobójstwo było czymś
nie do pojęcia. Lemkin pokazał jego potworne, ale rzeczywiste ramy polityczne. [...] Po zajęciu przez wojska
sprzymierzonych Niemiec oraz Polski i wyzwoleniu przez nie obozów koncentracyjnych Lemkin pojechał
do Norymbergi. Przekonał tam alianckich oskarżycieli, by dołączyli ludobójstwo do listy oskarżeń hitle-
rowskiego naczelnego dowództwa. [...] W ONZ toczyła się wtedy dyskusja o tym, jak nadać moc prawną jej
Karcie Narodów Zjednoczonych. Konwencja w sprawie ludobójstwa była ważnym krokiem w tym kierunku.
Nie tylko świadczyła o przerażeniu aliantów hitlerowskimi zbrodniami. Stworzyła też instrumenty represji
i zapobiegania ludobójstwu w przyszłości. Artykuł 6 mówił: „Osoby oskarżone o ludobójstwo [...] będą są-
dzone przez właściwy trybunał państwa, na obszarze którego czyn został dokonany, lub przez międzynaro-
dowy trybunał karny [...]”. Innymi słowy, procesy o ludobójstwo byłyby prowadzone tam, gdzie popełniono
zbrodnie, albo w miejscach neutralnych, takich jak Haga, gdzie będzie można zastosować prawo między-
narodowe. Wyzwanie rzucone suwerenności państw było równie nowatorskie jak termin wymyślony przez
Lemkina do opisania samej zbrodni. [...] Dlaczego jego osiągnięcia zostały zapomniane?
Między innymi dlatego, że nie pracował w jakiejś instytucji, lecz sam prowadził swoją krucjatę. Grupom
broniącym praw człowieka zwykle potrzeba ścian, podłóg i dachów, struktur, pieniędzy i młodszych kole-
gów, którzy będą kontynuować pracę. Lemkin był zdumiewającym wyjątkiem od tej reguły.
Jay Winter, Samotny przewodnik do piekła, „Gazeta Wyborcza” 2014, 1–2 marca, s. 28–29.
Zdazyc.indd 6 12.06.2014 11:22

Scenariusz lekcji 7
Tekst 2.
Od Hanny Krall uczyłam się, słuchając. Na przykład upomnień, abym pamiętała, że mówiąc o jej książkach,
nie powinnam używać określeń „Shoah” i „Holokaust”.
„A jak w takim razie powinnam mówić?”.
„Jest na to bardzo dobre polskie słowo «Zagłada»”.
Jeden z problemów, jakie napotykam, czytając utwory dotyczące Zagłady, jest taki sam jak większości
czytelników: urodziłam się po wojnie, nie mogę mieć żadnych osobistych wspomnień, żadnych doświad-
czeń. I nie mam pochodzenia żydowskiego, nie mieli go moi rodzice ani dalsi krewni. Jestem więc skazana
na pewną niesamodzielność sądów – muszę wierzyć temu, co czytam. Literatura i gazety kształtują moją
świadomość, zastępują osobistą pamięć. Spośród różnych wersji i interpretacji którejś trzeba zaufać, którąś
wybrać. Znając wagę słów, staram się być szczególnie ostrożna, nie sposób zdać się jedynie na własny sąd,
zaufać intuicji i językowym upodobaniom.
Mogę zdać się na Krall, która nie lubi słów „Shoah” i „Holokaust”. Oba są obce, specjalne, toteż ich
zaletą jest podkreślenie przez język, że chodzi o wydarzenie niemające analogii w dziejach. Nie można ich
odnieść do Ormian, Kurdów ani innej nacji poddawanej masowym mordom, do innych ofiar ludobójstwa niż
żydowskie. Oba określenia zawierają jednak pewien element religijny. Całopalenie? Ofiara? Ależ jaka ofiara,
żaden Bóg się jej nie domagał! Tak rozumiem sprzeciw Krall: wybierając słowa „Shoah” czy „Holokaust”,
stawiamy siebie poza kręgiem wyobrażalnych przyczyn, politycznych, konkretnych; w kręgu sensów sakral-
nych. Krall uważa, że niesłusznie. Czy jednak nie zależy jej na podkreśleniu, że chodzi o tragedię żydowską?
„Pani Aniu, ja nie piszę o Żydach, dlaczego wciąż usiłuje mnie się tak zamknąć? Ja piszę o ludziach...” . [...]
Pisanie o Żydach zaczęło się w pewnym momencie, po świetnych reportażach krajowych z lat 70. Ktoś to
musiał zrobić, ktoś musiał wysłuchać Marka Edelmana, aby powstało Zdążyć przed Panem Bogiem. Dzięki
temu wywiadowi wydarzenie historyczne, jakim było powstanie w getcie, ma konkretną twarz. Nie jest
abstrakcyjne, tajemnicze. Wiemy o swetrze, który Edelman włożył tego dnia. Znamy jego motywację. Poza
tym cała sprawa nie ma wymiaru wyłącznie historycznego. Nie kończy się, nie zamyka w dziejach wojny. To
dramatyczna przypowieść o ludzkich wyborach, której nie mniej ważną częścią jest Edelman niebezpiecznie
blisko zbliżający się do granicy życia i śmierci jako lekarz. O niemal boskich kompetencjach.
O czym jest więc Zdążyć przed Panem Bogiem? W prozie Krall są obecne uniwersalne paradoksy, w które
wpisane jest ludzkie życie. Każde, niezależnie od pochodzenia, choć może ludzie szczęśliwi ich nie doświad-
czają. To jest historia tragicznych wyborów, antyczny motyw kolizji wartości. [...]
Pisze się czasem, że Krall jest słuchaczką, reporterką, spisuje cudze historie i nie opowiada własnej. To
już nieprawda. Różowe strusie pióra były rodzajem mozaikowej powieści o jej życiu. W Białej Marii jest jej
własna historia z fałszywym świadectwem. I cudze historie, które ją uzupełniają. Podczas okupacji mężczyzna
wchodzi od sklepu, nie chce kupować, pyta tylko o dziewczynkę bawiącą się na podwórku. „Ta czarniutka
to kto?”. Nie dzieje się nic, ale kobieta natychmiast bierze dziecko za rękę i oddala się, zostawiając sklep.
„Ta czarniutka – to nie ja. Ale to takie pojemne określenie: czarniutka...” – mówi Krall. Lęk, obcość
i wina niezarzucalna za to, że los obrócił kolejną kartę. Nawet opowiadając o sobie, Krall poddaje postać
uniwersalizacji. To „ona”, ta mała, którą zna dość dobrze. Podobna do innych.
„Pani Aniu, dlaczego ciągle pakują mnie do worka z literaturą faktu? Od dawna nie piszę reportaży. To
jest literatura, literatura po prostu...”.
Kolejna lista bestsellerów, książka Krall dość wysoko w dziale: literatura faktu. Zdumiewająca jest nie-
chęć do zmian etykietek. Naprawdę jest tak: powieści robi się z faktów, z materii życia, lekko okraszonej fik-
cją i zmieszanej z różnych losów. Fikcja musi stosować się do prawdopodobieństwa, życie jest nieprzewidy-
walne. W biografiach stosuje się jako metodę poznawczą literacką zasadę prawdopodobieństwa. Reportaże
operują fikcjami, prawdziwej opowieści nikt by nie zniósł, bo jest zbyt rozwlekła. Granice literatury i życia
są czysto umowne. W literaturze jest zawsze mnóstwo życia. Inaczej nie miałaby sensu.
Biała Maria składa się z trzech szkatułkowo ułożonych opowieści, które powinny być czytane i medyto-
wane oddzielnie. Opowieści-ogniwa puentują się na każdym z etapów. Jest w tym poetycki skrót: nie senty-
mentalny, lecz okrutny przez lapidarność.
To w ogóle nie jest reportaż.
I już od dawna – nie dziennikarstwo, polegające na przekazywaniu, rejestrowaniu, zapisie.
„Pani Aniu, używanie magnetofonu doprowadza do bełkotu w książce. To się robi inaczej, bierze się
zeszyt, pisze się normalnie, jak trzeba, w zeszycie”.
Żaden wywiad rzeka nie dorównuje Zdążyć przed Panem Bogiem, nie jest tak dobitny. Biała Maria to
trochę odpowiedź na Podwójne życie Weroniki Kieślowskiego. Jest tu i Edelman. Opowiada umierającej
Grażynie Kuroniowej bajkę: Gdy wyzdrowiejesz, pojedziemy do Meranu1... Do Meranu jedzie na spotkanie
Krall. Ale przekonała się, że tego Meranu już nie ma.
Anna Nasiłowska, Czego nauczyłam się od Hanny Krall?, „Znak” 2011, nr 679.
1
Merano – włoska Riwiera, na którą przed wojną jeździli na wczasy bogaci Żydzi.
Zdazyc.indd 7 12.06.2014 11:22

8 Karta pracy
....................................................................
Gorsi „starsi bracia ..............................

imię i nazwisko
...........................
w wierze” data klasa
1 Napisz, co oznacza słowo holokaust. Podaj jego synonimy i wyjaśnij, w jakim kontekście pisze się je
wielką literą.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
2 Odpowiedz, kto według nazistów był Żydem. Jakie kryterium stosowały władze III Rzeszy?
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
3 Przedstaw etapy narastania antysemityzmu niemieckiego.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
4 Kto i w jakich okolicznościach wprowadził termin „ludobójstwo”? Określ, co on oznacza.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
5 Uzasadnij, że Holokaust był zbrodnią ludobójstwa.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Zdazyc.indd 8 12.06.2014 11:22

Scenariusz lekcji 9
Scenariusz
z wykorzystaniem
pracy w grupach 90 min
Życie codzienne w getcie

Cele lekcji Każda z nich otrzymuje zadanie do wykonania
w karcie pracy – opracowanie odpowiedzi do frag-
• uczeń potrafi: wyjaśnić terminy: getto, Judenrat,
mentu książki Zdążyć przez Panem Bogiem, tek-
stygmatyzacja, deportacja; wyszukać i zinterpreto-
stu naukowego Historia Żydów polskich przed,
wać informacje zawarte w tekście naukowym i lite-
w czasie i po Zagładzie oraz dziennikarskiej opo-
rackim; scharakteryzować życie w getcie podczas
wieści o losach emisariusza do warszawskiego get-
okupacji na podstawie różnych źródeł
ta – Jana Karskiego. Uczniowie wyłaniają liderów,
którzy będą omawiać udzielone przez grupy odpo-
Metody nauczania wiedzi, i przystępują do wypełniania karty pracy.
• aktywizujące – burza mózgów, praca w grupach;
rozmowa kierowana, praca z tekstem Faza podsumowująca
Nauczyciel prosi uczniów, aby na podstawie infor-
Środki dydaktyczne macji, których dostarczyły im opracowywane tek-
• karta pracy, prezentacja multimedialna Power- sty oraz prezentacja, a także lektury całej książki
Point Życie codzienne w getcie warszawskim Hanny Krall scharakteryzowali życie codzienne
w getcie (bieda, nadmierne zagęszczenie, głód,
Przebieg lekcji przypadki kanibalizmu, strach, poczucie bycia
Faza wprowadzająca kimś gorszym, ciągła walka o przetrwanie, apatia,
brud, epidemie, zobojętnienie, szmugiel, przemoc,
Nauczyciel pisze na tablicy hasło getto i prosi
kradzieże, racjonowanie żywności, samobójstwa,
uczniów, aby podali swoje skojarzenia z tym sło-
porzucanie zwłok, deportacje do obozów śmierci,
wem. Wybrany uczeń notuje pojawiające się propo-
polowania na ludzi, wszechobecność śmierci, przy-
zycje na tablicy. W ten sposób metodą burzy mó-
kłady zachowań heroicznych oraz podłości – typo-
zgów powstaje pierwszy obraz getta, który zostanie
we dla sytuacji granicznych, dążenie do bliskości
zweryfikowany i pogłębiony w trakcie lekcji.
– zawieranie związków i małżeństw dużo częstsze
niż w czasach pokoju).
Faza realizacyjna
1. Nauczyciel, korzystając z prezentacji PowerPo-
int, omawia warunki życia w getcie warszaw- Praca domowa
skim podczas okupacji. Po obejrzeniu materiałów Utwórz tabelę zawierającą trzy nagłówki: „Get-
uczniowie odpowiadają na pytania weryfikujące to we wspomnieniach Marka Edelmana”, „Getto
ich wiedzę na ten temat: czym był Judenrat w źródle naukowym” oraz „Getto w relacji Jana
(Rada Żydowska powołana przez Niemców do Karskiego”, a następnie uzupełnij ją informacja-
administrowania społecznością żydowską getta), mi pochodzącymi z trzech różnych źródeł: utworu
jakie znaczenie miało noszenia opaski z gwiazdą Hanny Krall, rozprawy naukowej Historia Żydów
Dawida (stygmatyzowanie Żydów) itd. polskich przed, w czasie i po Zagładzie oraz książki
2. Uczniowie zostają podzieleni na trzy grupy. Karski. Opowieść o emisariuszu.

1. a) Dla ludzi umierających w getcie z głodu chleb był synonimem życia. Ponieważ był reglamentowany,
wydzielany na kartki w bardzo małych ilościach na osobę, stanowił rzadkie dobro. Żydzi w getcie nie
byli w stanie uwierzyć, że wagony z Umschlagplatzu jadą do obozów śmierci, skoro Niemcy rozdawali
ludziom ładowanym do pociągów chleb. Nie mogły ich przekonać nawet relacje naocznych świadków.
b) Prześladowanie Żydów jako członków gorszej rasy, przeznaczonej do likwidacji, spowodowało, że trud-
no im było zachować poczucie własnej wartości i godności. Ciągłe upokorzenia doprowadziły do tego,
że – ku swemu przerażeniu – nawet tak świadome jednostki jak Edelman, który był uczestnikiem
ruchu oporu, pod wpływem tej nienawiści zaczynały się czuć gorsze od ludzi innych narodowości.
c) Krystyna Krahelska uosabia wyższość ludzi, którzy nie zostali zamknięci w getcie. Jej fizyczne pięk-
no podkreśla przepaść, jaka dzieliła Polaków i Żydów, którzy na skutek warunków, w jakich musieli
żyć i umierać, stali „czarni i brzydcy”. „Luksusowa” sytuacja Polaków polegała nawet na bardziej
estetycznym sposobie umierania. Śmierć w walce była lepsza, świadczyła o jakimś wolnym wyborze,
namiastce wolności. Śmierć mieszkańców getta była nieestetyczna, naznaczona strachem, głodem,
brudem, ze stygmatem twarzy z plakatu.
Zdazyc.indd 9 12.06.2014 11:22

10 Scenariusz lekcji
d) Głodujący wegetują, leżą bez sił w łóżkach. Głód doprowadza do ostateczności, obłędu, zezwierzęce-
nia: dzieci rzucają się na przechodniów w nadziei zdobycia czegoś do jedzenia, zdarzają się przypadki
kanibalizmu (historia matki, która zjadła kawałek swojego zmarłego dziecka) i podrzucania zwłok
na ulicę, dorośli wyrywają pożywienie dzieciom, stają się agresywni – zrobią wszystko dla zdobycia
jedzenia. Próby wysiłku kończą się śmiercią z wyczerpania. Zmienia się wygląd ludzi, zaczynają przy-
pominać wampiry, żywe trupy (są ekstremalnie wychudzeni, sini, rosną im szponowate paznokcie,
twarze przypominają maski, całe ciało pokrywa się owłosieniem), oraz stan psychiczny (są apatyczni,
ospali, zobojętniali, ich myśli stają się ubogie). Obok zachowań, których główną motywacją jest prze-
życie, odnotowuje się czyny heroiczne (dzielenie się jedzeniem).
e) Był to plac, na którym ładowano Żydów do pociągów jadących do Treblinki. Większość nie wierzyła,
że są pędzeni na śmierć (Niemcy rozdawali deportowanym chleb, aby przekonać ich, że udają się do
pracy). Edelman opisuje tych, którzy już tam trafili. Po próbach ucieczki poddają się, stają się po-
godzeni ze swoim losem, zobojętniali (nie reagują na taką podłość jak gwałt zbiorowy), tracą cechy
indywidualnych jednostek ludzkich – są sterroryzowanym, milczącym tłumem, spośród którego nikt
się nie wyłamuje.
f) Ludzie w poczuciu bliskiego końca lgną do siebie w obliczu śmierci. Wykorzystują ostatnie chwile życia
na miłość. Obecność drugiego człowieka, bliskość, pomaga im przetrwać, zachować motywację do życia.
2. a) Warunki życia w gettach zależały od możliwości kontaktowania się ze światem zewnętrznym, a więc
od stopnia odizolowania od reszty miasta. Kontaktując się z Polakami, Żydzi mogli jakoś zdobywać
pożywienie, handlować, szmuglować, zarabiać.
b) Getta tworzono w najstarszych i najgorszych dzielnicach miasta. Domy w tych dzielnicach w większo-
ści były pozbawione prądu, gazu i kanalizacji. Był to jeden ze sposobów pogarszania warunków życia
Żydów, a w konsekwencji – eksterminowania narodu żydowskiego.
c) Ciasnota utrudniała mieszkańcom getta życie pod względem fizycznym i psychicznym. Niemożność
utrzymania w takich warunkach higieny powodowała, że szerzyły się epidemie i zwiększała śmiertelność.
d) W małych miasteczkach nie pilnowano granic rygorystycznie i wówczas Żydzi mieli możliwość han-
dlowania z Polakami i uzupełniania niewielkich przydziałów żywności. W większych miastach było to
trudniejsze, dlatego w tych gettach bardziej dokuczał głód. Najgorsza sytuacja panowała w Warszawie
i Łodzi, tam ludzie masowo umierali z głodu (w ciągu 2,5 roku zmarła jedna czwarta ludności). Pro-
dukty kupowano na kartki, a racje wyznaczone przez Niemców nie wystarczały, aby przeżyć.
e) Żywność w gettach zdobywano w różnorodny sposób. Administracja getta oraz różne instytucje i to-
warzystwa organizowały samopomoc społeczną, m.in. uruchamiały „kuchnie ludowe”, które za nie-
wielką opłatą lub za darmo ofiarowały nędzną zupę najuboższym. Powszechny był szmugiel (prze-
myt), którym zajmowały się osoby mające przepustki oraz dzieci, gdyż było im łatwiej niepostrzeżenie
przedostać się przez mur. Nosiły one specjalne płaszcze z wewnętrznymi kieszeniami, w których mie-
ściły się kilogramy ziemniaków, cebuli czy innych towarów. Szmuglowanie, od którego często zależał
los całych rodzin, wymagało wielkiej odwagi, gdyż groziła za nie nawet śmierć.
f) Ludność w gettach dziesiątkowały choroby zakaźne, złe warunki higieniczne, ciasnota, ludzie ginęli
przy próbach szmuglu.
3. a) Jan – to Jan Karski, uczestnik konspiracji, emisariusz; przewoził na Zachód informacje od władz Pol-
skiego Państwa Podziemnego; w roku 1942 wyruszył z misją poinformowania aliantów o tragicznej
sytuacji Żydów w Polsce i apelem o pomoc, jednak w jego relacje – jako zbyt wstrząsające – przywódcy
zachodni nie chcieli wierzyć. Leon Feiner był członkiem ŻOB-u po aryjskiej stronie Warszawy. Wraz
z innymi przygotował wejście Jana Karskiego na teren getta, by naoczny świadek dramatu mógł prze-
kazać bezpośrednią relację politykom Zachodu.
b) Przemiana Feinera świadczy, jak łatwo było – z kogoś eleganckiego, „normalnego” – samym tylko
przebraniem i stygmatyzującą opaską z gwiazdą Dawida zrobić osobę wyglądającą jak ofiara prześla-
dowań. Tak jakby sam ubiór sprawiał, że zmieniał się noszący go człowiek, i nie tylko pod względem
wyglądu, lecz także osobowości. W getcie łatwo było wejść w stereotypowy obraz zaszczutego Żyda.
c) Getto zajmowało biedną część Warszawy. Kamienice były nędzne, zniszczone, wszędzie było widać
ruiny, których nikt nie odbudowywał. Panował ścisk, po ulicach krążyły cienie ludzi, na wpół obłąka-
nych, umierających z głodu, z których część próbowała handlować, aby zdobyć coś do jedzenia. Pano-
wał smród, bo porzucone nagie trupy rozkładały się na chodnikach. Rodziny zdzierały z nich ubrania
i zostawiały bez pogrzebu, bo musiałyby płacić podatek za pochówek. Getto przypominało piekło.
d) Jan miał zaświadczyć o dramacie rozgrywającym się w getcie. Liczono, że poruszy sumienia aliantów
i przyniesie ratunek eksterminowanemu narodowi żydowskiemu.
e) Judenjag to polowanie na ludzi, na Żydów. W przedstawionej relacji ma ono charakter rozrywki, cze-
goś na kształt sportu. Myśliwi, niemieccy blond młodzieńcy, czerpią prawdziwą radość z upolowania
bezbronnej zwierzyny. Zupełnie nie traktują Żydów jak ludzi, widać, że zabijanie („eliminowanie”)
Żydów sprawia im prawdziwą przyjemność. Nie mają wyrzutów sumienia, nie czują żadnych oporów
moralnych, są upiornie bezlitośni.
Zdazyc.indd 10 12.06.2014 11:22

Karta pracy 11
....................................................................
Jak co dzień ..............................

imię i nazwisko
...........................
w piekle data klasa
1 Przeczytaj fragment książki Hanny Krall i wykonaj polecenia.
Słuchaj, moje dziecko. Czy ty wiesz, czym był wtedy chleb w getcie? Bo jak nie wiesz, to nigdy nie zrozu-
miesz, dlaczego tysiące ludzi mogło dobrowolnie przyjść i z chlebem jechać do Treblinki. [...]
Tutaj rozdawali, w tym miejscu. Podłużne, rumiane bochenki sitka.
I wiesz co?
I ludzie szli, porządnie, czwórkami, po ten chleb, a potem do wagonu. Chętnych było tylu, że musieli
w kolejce stać, dwa transporty dziennie już trzeba było odprawiać do Treblinki – i jeszcze nie mogły pomie-
ścić wszystkich, którzy się zgłaszali.
Owszem – my wiedzieliśmy. [...] napisaliśmy o wszystkim w naszej gazetce – i nie uwierzyli. „Oszaleli-
ście” – mówili, kiedy próbowaliśmy ich przekonać, że to nie do pracy ich wiozą. „Posłano by nas na śmierć
z chlebem? Tyle chleba zmarnowaliby?!”. [...]
Odprowadziłem czterysta tysięcy ludzi na ten plac. [...]
Na spotkanie z przedstawicielami partii jechał tramwajem, po raz pierwszy od wyjścia z getta jechał
tramwajem i stała się z nim wtedy straszna rzecz. Zapragnął nie mieć twarzy. Ale nie dlatego, że ktoś zwróci
uwagę na niego i go wyda, tylko poczuł, że ma odrażającą, czarną twarz. Twarz z plakatu ŻYDZI – WSZY –
TYFUS PLAMISTY. A tu wszyscy stoją dookoła i mają jasne twarze. Są ładni, spokojni, mogą być spokojni,
bo są świadomi swojej jasności i urody.
Wysiadł na Żoliborzu, przy domkach, ulica była pusta i tylko jedna starsza pani podlewała kwiaty
w ogródku. Popatrzyła na niego zza siatki, a on starał się tak iść, żeby go prawie nie było, żeby jak najmniej
miejsca zająć w tej słonecznej przestrzeni.
Pokazywali dziś w telewizji Krystynę Krahelską. Też miała jasne włosy. Pozowała Nitschowej do pomni-
ka Syreny, pisała wiersze, śpiewała dumki i zginęła w warszawskim powstaniu wśród słoneczników.
Jakaś pani opowiadała o niej – że biegła przez ogrody, a była tak wysoka, że nie mogła, nawet pochylona,
w tych słonecznikach się schronić.
Jest więc ciepły, sierpniowy dzień. Ona upięła sobie z tyłu długie jasne włosy. Napisała Hej, chłopcy, ba-
gnet na broń, opatrzyła rannego, a teraz biegnie w słońcu.
Cóż to za piękne życie i piękna śmierć. Prawdziwie estetyczna śmierć. Tylko tak należy umierać. Ale tak
żyją i umierają piękni i jaśni ludzie. Czarni i brzydcy żyją i umierają nieefektownie: w strachu i ciemności. [...]
Czarni i brzydcy leżą osłabli z głodu w wilgotnej pościeli i czekają, aż ktoś przyniesie im owies na wodzie
albo coś ze śmietnika. Wszystko jest tam szare – twarze, włosy, pościel. Oszczędnie palą karbidówkę. Ich
dzieci wyrywają na ulicy przechodniom paczki z rąk w nadziei, że tam jest chleb, i natychmiast wszystko
pożerają. W szpitalu dają spuchniętym z głodu dzieciom po pół jajka w proszku i po pastylce cebionu dzien-
nie – to już dzielą lekarze, bo nie można narażać salowej, która też jest spuchnięta, na mękę dzielenia.
(Tylko biały personel szpitalny ma przydział żywności: po pół litra zupy i sześć deka chleba na osobę. Na
specjalnym zebraniu postanowiono zrezygnować z dwustu gramów zupy i dwóch deka chleba i podzielić to
wśród palaczy i salowych. W ten sposób wszyscy mieli jednakowo: po trzysta gramów zupy i cztery deka
chleba na osobę).
Na Krochmalnej 18 trzydziestoletnia kobieta, Rywka Urman, odgryzła kawałek swojego dziecka, Berka
Urmana, lat dwanaście, zmarłego z głodu poprzedniego dnia. Ludzie otaczali ją na podwórku w ciszy, w cał-
kowitym milczeniu. Miała szare, potargane włosy, szarą twarz i obłąkane oczy. Przyjechała policja i spisała
protokół. Na Krochmalnej 14 znaleziono na ulicy zwłoki dziecka w stanie rozkładu, porzucone przez matkę,
Chudesę Borensztajn, numer mieszkania 67, dziecku było na imię Moszek. (Wózek pogrzebowy Towarzy-
stwa „Wieczność” zabrał zwłoki, a Borensztajn Chudesa zeznała, że podrzuciła je na ulicy, bo gmina nie
chce chować bez pieniędzy, zresztą ona też niedługo umrze). Ludzi prowadzi się do łaźni na odwszenie.
Przed łaźnią na Spokojnej ludzie czekali na ulicy dzień i noc, a kiedy rano przywieziono zupę tylko dla dzie-
ci, trzeba było sprowadzić policję, żeby odgoniła tłum, który wyrywał dzieciom jedzenie.
Śmierć z głodu była równie nieestetyczna jak życie. „Niektórzy zasypiają na ulicy z kęsem chleba
w ustach lub w czasie wysiłku fizycznego, na przykład w czasie biegu za zdobyciem chleba”.
To jest fragment pracy naukowej.
Lekarze w getcie prowadzili badania nad głodem, bowiem mechanizm śmierci głodowej był wtedy dla
medycyny niejasny i należało wykorzystać nadarzającą się szansę. [...]
A oto i niektóre rezultaty badań przedstawione w pracy: „Choroba głodowa. Badania kliniczne nad gło-
dem wykonane w getcie warszawskim w 1942 r.”.
Zdazyc.indd 11 12.06.2014 11:22

12 Karta pracy
Rozróżniamy trzy stopnie wychudzenia: I stopień, w którym ma miejsce utrata nadmiaru tłuszczu. Wy-
gląda się wtedy młodziej niż zwykle. „Spotykaliśmy się z tym objawem często w okresie przedwojennym
po powrocie pacjentów z Karlsbadu, Vichy itd.”. Do II stopnia wychudzenia należą prawie wszystkie spo-
strzegane przez nas przypadki. Wyjątek stanowią przypadki III stopnia w postaci charłactwa głodowego,
będącego najczęściej stanem przedśmiertnym.
Przejdźmy do opisu zmian w poszczególnych układach i narządach.
Waga wynosiła przeciętnie od 30 do 40 kg i była niższa o 20–25 proc. od wagi przedwojennej. Najniższa
waga wynosiła 24 kg u kobiety trzydziestoletniej.
Skóra jest blada, nieraz bladosina.
Paznokcie, szczególnie u rąk, są szponowate... [...]
Twarz jest bez wyrazu, maskowata.
Stwierdza się bardzo obfity meszek na całym ciele, zwłaszcza u kobiet [...].
Stan psychiczny charakteryzuje się ubóstwem myśli.
Z czynnych, energicznych, ludzie zmieniają się w apatycznych i ospałych. Są prawie zawsze senni. O gło-
dzie nie pamiętają, nie zdają sobie sprawy z jego istnienia, jednakże na widok chleba, słodyczy lub mięsa
stają się nagle agresywni, pożerają go łapczywie, mimo że narażają się na bicie, od którego nie umieją się
bronić ucieczką. [...]
Ludzie czekali na załadowanie do wagonów w budynku szkolnym. Wyciągano ich stamtąd kolejno, pię-
trami, więc z parteru uciekali na pierwsze piętro, z pierwszego na drugie, a były tylko trzy piętra, więc na
trzecim kończyła się ich aktywność i energia, bo wyżej nie można było iść. Na trzecim piętrze była wielka
sala gimnastyczna. Leżało tam na podłodze kilkaset osób. Nikt nie stał, nikt nie chodził, nikt się w ogóle nie
ruszał, ludzie leżeli, apatyczni i milczący.
W sali była wnęka. We wnęce kilka własowców – sześciu, ośmiu może – gwałciło dziewczynę. Stali w ko-
lejce i gwałcili ją i kiedy kolejka się skończyła, dziewczyna wyszła z wnęki, przeszła przez całą salę, potyka-
jąc się o leżących, biała, naga, zakrwawiona, i usiadła w kącie. Tłum wszystko widział i nikt nie powiedział
ani słowa. [...]
– ...czy ludzie się kochali. Otóż być z kimś to była w getcie jedyna możliwość życia. Człowiek zamykał się
z drugim człowiekiem – w łóżku, w piwnicy, gdziekolwiek, i do następnej akcji już nie był sam.
Jednemu zabrali matkę, drugiemu ojca zastrzelili na miejscu, siostrę wywieźli w transporcie, więc jeśli
ktoś cudem uciekł i jeszcze żył, to musiał przylgnąć do innego żywego człowieka.
Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem, Kraków 1989, s. 14–63.
a) Wytłumacz, jakie znaczenie miał chleb dla ludzi zamkniętych w getcie.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
b) Wyjaśnij, dlaczego Marek Edelman „zapragnął nie mieć twarzy”.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
c) Odpowiedz, dlaczego narrator przywołuje postać Krystyny Krahelskiej.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Zdazyc.indd 12 12.06.2014 11:22

Karta pracy 13
d) Opisz zmiany, które następowały w ludziach pod wpływem głodu.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
e) Czym był Umschlagplatz? Scharakteryzuj zachowanie ludzi, którym groziła deportacja.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
f) Jak można wytłumaczyć częstsze niż w czasie pokoju związki między ludźmi?
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
2 Wykonaj polecenia na podstawie lektury fragmentu tekstu naukowego.
Od poziomu odizolowania getta zależały możliwości kontaktu ze światem zewnętrznym, a więc i warun-
ki życia w gettach – możliwości zdobywania pożywienia, szmuglu, handlu, zarobku. Na getta wybierano
wszędzie najstarsze, najnędzniejsze dzielnice miast i miasteczek. Wiele domów nie miało elektryczności,
gazu, pozbawione było kanalizacji. Od początku panowała w gettach, zwłaszcza w dużych miastach, nie-
spotykana gdzie indziej ciasnota. W Warszawie i Łodzi – dwóch największych gettach (skupiających łącznie
25% polskich Żydów) – na izbę przypadało przeciętnie 6–8 osób, a wśród najbiedniejszych przesiedleńców
i uchodźców – nawet 10 osób. To zagęszczenie, zwłaszcza przy niemożliwości zachowania higieny i braku
środków czystości (w warszawskim getcie kawałek mydła przydzielano na kartki co kilka miesięcy), sprzy-
jało szerzeniu się epidemii i stanowiło dodatkową torturę psychiczną i fizyczną, powiększało śmiertelność.
Żydom zamkniętym za murami najbardziej jednak dokuczał głód. W rozmaitych gettach różnie wyglą-
dała sytuacja aprowizacyjna. Im były one mniejsze, tym mniej rygorystycznie pilnowano ich granic, tym
łatwiej więc mogli Żydzi handlować i kupować żywność, uzupełniając głodowe przydziały. Getta większe
– Radom, Lublin, Częstochowa – miały ogromne trudności z zaopatrzeniem, ale nie zagrażał im głód. Na-
tomiast dziesiątkował on ludność w Warszawie i Łodzi. W getcie warszawskim, w okresie zaledwie dwu
i pół roku jego istnienia, w wyniku głodu i chorób zmarło ok. 100 tys. osób, co stanowiło 27% wszystkich
jego mieszkańców, w getcie łódzkim w ciągu czterech i pół roku zmarło 45 327 osób, tj. ponad 24% lud-
ności. [...]
Koszty utrzymania jednego mieszkańca getta łódzkiego zostały przez Niemców ustalone na 23 fenigi
(koszt utrzymania więźnia – 40–50 fenigów). Raz na tydzień, dziesięć dni Żydzi łódzcy mogli kupić 2–2,5
kg chleba, niewielkie i zmienne ilości jarzyn, mąki, tłuszczów, cukru, mięsa oraz jedno jajko na miesiąc.
W Warszawie na miesięczne kartki aprowizacyjne można było kupić 2,5 kg chleba (w czterech ratach), ok.
20 dkg cukru, czasem – brukiew, ziemniaki, kiszoną kapustę, marmoladę i mydło. [...]
Usiłując zapobiegać masowej śmierci głodowej, żydowska administracja i organizacje społeczne w wielu
gettach uruchamiały tzw. kuchnie ludowe, które z centralnych przydziałów gotowały zupy dla najuboższych,
wydawane za darmo lub za minimalną opłatą. [...] W Warszawie dożywiano dzieci w szkołach i świetlicach;
jesienią 1942 r. wydawano tu 120 tys. zup dziennie. Nie były one zbyt pożywne (ich wartość odżywczą obli-
czano na 160–200 kalorii), ale dla wielu były jedynym posiłkiem w ciągu dnia. [...]
Zdazyc.indd 13 12.06.2014 11:22

14 Karta pracy
Stłoczona w gettach ludność żyła w tragicznych warunkach – pozbawiona źródeł utrzymania, podsta-
wowych środków do życia, wyprzedawała swoją własność, by przeżyć. Istniejące mimo ograniczeń sposoby
kontaktu ze światem poza gettem sprzyjały powstaniu szczególnego rodzaju wymiany handlowej pomiędzy
gettem a tzw. stroną aryjską – szmuglu. W jedną stronę przerzucano sprzedawane przez Żydów dobra i wy-
twory ich pracy, w drugą natomiast najbardziej pożądany towar – żywność. [...]
Szmuglem indywidualnym zajmowali się mieszkańcy gett mający możliwość wychodzenia poza mury
[...] lub wychodzący nielegalnie na stronę aryjską. [...] Prawdziwymi bohaterami szmuglu indywidualnego
były dzieci. [...] Szyto im specjalne płaszcze, z dużymi wewnętrznymi kieszeniami, w które dzieci chowały
kilogramy ziemniaków, cebuli czy innych towarów. Dzieci bywały głównymi zaopatrzeniowcami, nierzadko
od ich odwagi i sprytu zależało przetrwanie całej rodziny. Były często zatrzymywane i rewidowane, bite;
wiele z nich zapłaciło życiem za swoje bohaterstwo.
Barbara Engelking, Feliks Tych, Andrzej Żbikowski, Jolanta Żyndul, Pamięć. Historia
Żydów polskich przed, w czasie i po Zagładzie, Warszawa 2004, s. 106–109.
a) Odpowiedz, od czego zależały warunki życia w poszczególnych gettach.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
b) Określ, w jakich częściach miasta tworzono getta. W jakim celu wybierano takie dzielnice?
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
c) Opisz skutki nadmiernego zagęszczenia w gettach.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
d) Scharakteryzuj problem głodu wśród Żydów.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
e) Wytłumacz, jak radzono sobie z ograniczonym dostępem do żywności.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
f) Odpowiedz, co – oprócz olbrzymiego zagęszczenia i głodu – było przyczyną wysokiej śmiertelności Żydów.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Zdazyc.indd 14 12.06.2014 11:22

Karta pracy 15
3 Przeczytaj zamieszczony fragment relacji i wykonaj polecenia.
Jan i Feiner1 weszli do bramy kamienicy przy Muranowskiej 6, po „aryjskiej” stronie muru getta. Przywitał
ich tam dozorca, występujący pod imieniem „Staszek”, i poprowadził do piwnicy. Tam czekał na nich dwu-
dziestojednoletni „Dudek” Landau z żydowskiej konspiracji. Niewiele wiedział o misji Jana; jego przełożony
powiedział mu jedynie, że pojawi się bardzo ważna osoba i że jego zadaniem jest ochrona konspiracyjnego
tunelu, którym Polak ma dostać się do getta. Tunel wykopały dzieci z getta pod kontrolą Żydowskiego
Związku Wojskowego. [...] Landau poprowadził Jan i Feinera tunelem, który liczył około czterdziestu me-
trów długości i miał niewiele więcej niż metr wysokości. Posuwali się na czworakach w absolutnej ciszy,
którą na chwilę przerwało zduszone przekleństwo Jana, gdy uderzył głową o wystającą rurę.
W piwnicy po drugiej stronie Muranowskiej Feiner i Jan przebrali się w zniszczone ubrania z naszytą
gwiazdą Dawida na ramionach. W tym przebraniu wyszli na ulice getta. Feiner, który przed chwilą wyglądał
bardzo elegancko, stał się teraz przygiętym do ziemi, schorowanym i żałośnie wyglądającym starym Żydem,
jednym z wielu oczekujących na nieubłagany los. [...]
Ruszyli ulicą w towarzystwie eskortującego ich mężczyzny. Ta część Warszawy zawsze był biedna i wła-
śnie dlatego Niemcy zamienili ją w getto. Kamienice były tu niskie i odrapane, a ulice wąskie. Nazwy ulic
wypisane były kaligraficznym pismem hebrajskim – takie było zarządzenie hitlerowców. Wszędzie widniały
ruiny budynków, ale w przeciwieństwie do innych rejonów Warszawy nikt nie próbował niczego odbudowy-
wać czy choćby tymczasowo zagospodarowywać.
Na ulicy mijały ich widma ludzi. „Nie było kawałka wolnego miejsca”, wspominał Jan. „Gdy szliśmy
wśród błota i gruzów, cienie czegoś, co kiedyś było mężczyzną lub człowiekiem, przemykały obok nas, wy-
patrując kogoś lub czegoś oczami płonącymi jakimś obłąkanym głodem i nienasyceniem”. Mury kamienic
odbijały echa krzyków głodujących i obłąkanych, które mieszały się z głosami oferującymi przechodniom
odzież w zamian za coś do jedzenia. Wokół roznosił się fetor, który Jan rozpoznał, gdy zobaczył nagie trupy
dorosłych i dzieci leżące bezładnie w rynsztoku.
– Co to jest? – spytał Jan przyciszonym głosem.
– Gdy umiera Żyd – wyjaśniał spokojnie Feiner – rodzina zdejmuje z niego ubranie i porzuca na
ulicy. Gdyby chcieli go pogrzebać, musieliby zapłacić podatek od pochówku. Poza tym ubranie też się
przydaje. [...]
Gdy szli kolejnymi ulicami, Feiner pokazywał Janowi wszystkie makabryczne szczegóły życia w getcie.
Mijali przykucnięte wzdłuż murów postacie, nieruchome i zapatrzone w nicość; tylko nieznaczne ruchy ciał
wskazywały, że należą jeszcze do świata żywych. Feiner zatrzymywał się od czasu do czasu i powtarzał:
– Zapamiętaj to. Pamiętaj o tym.
W pewnym momencie na jednej z bocznych uliczek wybuchło zamieszanie i ludzie zaczęli uciekać. Feiner
i drugi mężczyzna chwycili Jana pod ramiona i wepchnęli do jednej z bram.
– Szybciej! – zawołał Feiner. – Musisz to zobaczyć!
Weszli na górę po schodach. Z zewnątrz dobiegł ich odgłos wystrzałów. Feiner zaczął uderzać pięścią
w drzwi jednego z mieszkań. W drzwiach pojawiła się przestraszona i wyniszczona twarz. Feiner wtargnął
do mieszkania, szukając okna wychodzącego na ulicę. Okna wychodziły jednak na podwórko, więc Feiner
wybiegł i zaczął łomotać w drzwi mieszkania naprzeciw. Drzwi otworzyły się.
– Proszę się nie bać. Jesteśmy Żydami! – krzyknął do stojącej w korytarzu kobiety i jej płaczącego
dziecka.
Podbiegł do okna, przywołując Jana. Zaciągnął zasłony i ustawił emisariusza obok framugi. Przez szparę
między zasłoną a framugą Jan zobaczył dwóch młodzieńców ubranych w mundury Hitlerjugend, młodzie-
żowej organizacji Trzeciej Rzeszy.
– Patrz! Zapamiętaj! – mówił gorączkowo Feiner. – Przyszli tu na polowanie.
Młodzieńcy stali na środku opustoszałej ulicy i uśmiechali się szeroko, a ich blond włosy połyskiwały
w słońcu. Jeden z nich trzymał w ręce pistolet i rozglądał się wokół. Drugi coś powiedział i obaj zaczęli się
śmiać. Wtedy pierwszy wycelował i strzelił. Jan usłyszał dźwięk rozbitej szyby i krzyk bólu dochodzący
z kamienicy obok.
Ten, który strzelił, wydał okrzyk radości, a jego kolega pogratulował mu. Judenjag – polowanie na Ży-
dów – zakończyło się sukcesem. Obaj odwrócili się i spokojnie poszli dalej.
E. Thomas Wood, Stanisław Maria Jankowski, Karski. Opowieść o emisariuszu,
Kraków – Oświęcim 1996, s. 143–146.
1
Jan – Jan Karski (właściwe nazwisko: Jan Kozielewski), uczestnik konspiracji i emisariusz Polskiego Państwa Pod-
ziemnego; jako naoczny świadek przedstawił alianckim przywódcom raport o zagładzie Żydów na terenie okupowanej
Polski; wizyta Karskiego w getcie warszawskim w sierpniu 1942 r. została przygotowana przez działaczy żydowskiego
ruchu oporu, którzy pragnęli poruszyć sumienie Zachodu tragicznym losem ginącego narodu; w wyprawie do getta
towarzyszył mu Leon Feiner, działacz Bundu i ŻOB-u.
Zdazyc.indd 15 12.06.2014 11:22

16 Karta pracy
a) Wyjaśnij, kim byli Jan i Feiner. W jakim celu weszli do getta warszawskiego?
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
b) Odpowiedz, na czym polegał fenomen przemiany Feinera w „przygiętego do ziemi, schorowanego

i żałośnie wyglądającego starego Żyda”.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
c) Scharakteryzuj wygląd getta i jego mieszkańców.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
d) Dlaczego Feiner powtarzał Janowi, żeby zapamiętał oglądane sceny?
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
e) Opisz Judenjag, którego świadkami byli Feiner i Jan Karski.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Zdazyc.indd 16 12.06.2014 11:22

Scenariusz lekcji 17
Scenariusz
z wykorzystaniem
dyskusji 90 min
Obraz powstania żydowskiego

Cele lekcji rozmów z katem powstania żydowskiego Jürge-
nem Stroppem (tekst). Po przeczytaniu tekstu
• uczeń potrafi: wyszukać i wyselekcjonować infor-
odpowiadają na pytania nauczyciela: „Ile dni mia-
macje zawarte we wspomnieniach Marka Edel-
ła według planu trwać pacyfikacja getta?”; „Jaką
mana i Jürgena Stroopa oraz w źródłach nauko-
nazwę nosił plan likwidacji?”; „Czym zaskoczy-
wych; wziąć udział w dyskusji na temat sensu
li Stroopa powstańcy?”; „Co Stroop dostrzegł
zorganizowania powstania w getcie żydowskim
w działaniach powstańców?”; „Jak Stroop opisuje
codzienność z tego okresu w getcie?”; „Dlaczego
Metody nauczania Stroop zapamiętał szczególnie 1 maja 1943?”; „Co
• aktywizujące – burza mózgów, dyskusja, praca zszokowało przywódcę oddziałów niemieckich?”.
w grupach; rozmowa kierowana, praca z tekstem 2. Nauczyciel dzieli uczniów na trzy grupy i przy-
dziela im zadania do wykonania (karta pracy 1.).
Środki dydaktyczne Uczniowie wybierają liderów, którzy zaprezentują
• Zdążyć pod Panem Bogiem Hanny Krall, karty efekty pracy grup, i przystępują do wykonywania
pracy 1. i 2., tekst poleceń do tekstów. Po upływie określonego czasu
liderzy prezentują udzielone przez grupy odpowie-
Przebieg lekcji dzi tak, żeby uczniowie mogli je porównać.
3. Nauczyciel poleca uczniom w ramach ustalo-
Faza wprowadzająca
nych grup wypełnić schemat informacjami na
Nauczyciel podaje informacje na temat tego, kim temat powstania żydowskiego (karta pracy 2.).
był Jürgen Stroop, i jaką rolę odegrał w przebie- Po wykonaniu pracy zespołowej uczniowie usta-
gu powstania w getcie (dowódca SS; brał aktywny lają ostateczną wspólną wersję odpowiedzi.
udział w mordowaniu ludności żydowskiej w oku-
powanej Polsce; przeprowadził akcję likwidacji get- Faza podsumowująca
ta warszawskiego po powstaniu, w której hitlerow-
Nauczyciel inicjuje dyskusję na temat sensu zor-
cy dopuścili się szczególnych okrucieństw; wydał
ganizowania powstania w getcie. Uczniowie wypo-
rozkaz podpalenia getta; po wojnie był przetrzymy-
wiadają własne opinie. Przytaczają argumenty na
wany w jednej celi z żołnierzem AK Kazimierzem
poparcie swoich stanowisk.
Moczarskim, który sylwetkę nazisty opisał po wyj-
ściu z więzienia w książce Rozmowy z katem).
Praca domowa
Faza realizacyjna W kontekście swojej wiedzy na temat Zagłady na-
1. Uczniowie zapoznają się z fragmentem książki pisz pracę (min. 250 słów), w której wyjaśnisz zda-
Kazimierza Moczarskiego, która zawiera zapis nie Estery: „Niech wiatr rozniesie nasze popioły”.
Propozycje odpowiedzi do karty pracy 1.

1. a) Akcja nosiła nazwę „przesiedlenie ludności na Wschód” i rozpoczęła się 22 lipca 1942 r. Na początku
wywieziono sześć tysięcy więźniów i starców, następnie – kiedy ich zabrakło – administracja getta do-
stała ultimatum: dostarczyć każdego dnia na Umschlagplatz dziesięć tysięcy osób, a wówczas okupanci
zostawią pozostałych Żydów w spokoju. Mimo ostrzeżeń ŻOB-u Żydzi nie wierzyli, że idą na śmierć.
Łudzono się, że Niemcy wywożą ludzi na roboty, że wykonując rozkazy okupanta, ocali się resztę.
W ciągu sześciu tygodni wywieziono do Treblinki 400 tysięcy osób.
b) Żydzi karmili się nadzieją, że poświęcając część mieszkańców getta, ocalą większość. Poza tym wierzyli
faszystowskiej propagandzie, że ludzie ładowani do wagonów jadą na roboty. Utwierdzały ich w tym
przeświadczeniu działania Niemców, którzy – dla zamydlenia oczu – rozdawali chleb zgłaszającym
się dobrowolnie na Umschlagplatz. Dlatego też Żydzi nie dawali wiary ostrzeżeniom kolportowanym
przez ŻOB. Ponadto straszliwy głód, który panował w getcie, doprowadził do tego, że ludziom na widok
chleba było już obojętne, co się z nimi stanie. Niemcy użyli tego chleba jako przynęty.
c) Młodzi uważali, że tylko śmierć na oczach świata może przynieść jakieś efekty, jedynie w taki sposób
świat się dowie o dramacie narodu żydowskiego. Dlatego tak rozczarowało ich „ciche” samobójstwo
Czerniakowa. Prezes Judenratu jako osoba piastująca oficjalne stanowisko mógłby poruszyć zagra-
niczną opinię publiczną, jego śmierć zadałaby kłam hitlerowskiej propagandzie.
d) Przyszli powstańcy nie widzieli innego wyjścia, jak zginąć w sposób publiczny, głośny. Ich śmierć miała
Zdazyc.indd 17 12.06.2014 11:22

być rodzajem manifestacji, protestu przeciwko systematycznie dokonywanej zagładzie na narodzie

żydowskim. Liczyli może na to, że poruszą sumienie świata.
e) Ironiczne stwierdzenie Edelmana podsumowuje historię ludzkości, w której sławiono „zbrojne czyny”, lu-
dzi oręża, dowódców armii, królów podbijających inne narody, zwycięzców, a przegrani, cywile pozostawali
w cieniu. Śmierć w boju miała być godna, szlachetna, honorowa, nawet jeśli była samobójcza, w pojedynku
niemającym szans na powodzenie. Wizja pięknej śmierci Rolanda, bohatera pieśni średniowiecznej, stanowi
jeden z podstawowych mitów kultury europejskiej. Ofiary wojen pozostają bezimienne, ich śmierć wydaje się
nieważna, nie obrosła legendą. Poddanie się bez walki wieje tchórzostwem, nie nadaje się na temat eposów.
2. a) Relacja Edelmana jest beznamiętna, narrator nie ubarwia opowieści o czynie powstańczym, w oszczędny
sposób podaje informacje o przebiegu wydarzeń. Ten stosunek do rzeczywistości, praktyczny, pozbawiony złu-
dzeń, racjonalny, widać również w takich detalach jego postępowania, jak fakt, że w pierwszy dzień powstania
nie poddał się emocjom, ale spokojnie czekał, aż walki się zbliżą. Tak jakby wypełniał scenariusz tragedii
greckiej, która musi się potoczyć w określony z góry sposób, a człowiek wypełnia jedynie swoje przeznaczenie.
b) Powstańcy nie zabili pierwszych Niemców, na których się natknęli, bo mieli jeszcze opory przed zabija-
niem, tak jakby nie przekroczyli jeszcze Rubikonu, którym jest zabiciem człowieka. Poza tym bali się.
Nie byli zawodowymi żołnierzami, ale cywilami, którzy w desperacji chwycili za broń.
c) Paradoksalny jest fakt, że powstańców – praktycznie bezbronnych – ucieszyło, że Niemcy uformowali
groźny szyk, którym ich zaatakowali. Poczuli się wówczas „docenieni” przez przeciwnika, jakby wal-
czyli – oprócz tego, że z Niemcami – również z kompleksem słabej, bezbronnej ofiary.
d) Powstańcy strzelali do Niemców niosących białą flagę, bo doświadczenie z getta nauczyło ich nie wierzyć
Niemcom. Hitlerowcy nie traktowali Żydów jak ludzi, nie stosowały się wobec nich żadne zasady, które
dawniej nieco chroniły cywili w trakcie walk. Powstańcy wiedzieli, że nie mogą liczyć na żadną litość
ze strony okupantów, dlatego sami nie czuli się zobowiązani do respektowania takich wojennych zasad
fair play, jak niestrzelanie do parlamentariuszy.
e) Edelman opisuje Anielewicza jako bardzo młodego chłopaka, pełnego wigoru i młodzieńczej werwy.
Nazywa jego nadzieję „dziecinną”. Narrator całkowicie pogodził się z losem, z faktem, że powstańcy
idą na pewną śmierć. Komendant powstania nie miał na swoim koncie takich doświadczeń, jak Edel-
man, który widział na własne oczy czterdzieści tysięcy ludzi prowadzonych na śmierć. Dlatego mógł
jeszcze wierzyć, że powstańcom w jakimś sensie się uda – że przeżyją, przedostaną się na aryjską stro-
nę, otrzymają pomoc z zewnątrz, zdarzy się jakiś cud.
f) Celem powstania według Edelmana było powiadomienie zachodniego świata o tym, co robią hitlerowcy
Żydom, o eksterminacji narodu. Aby dotrzeć ze swoim apelem, powstańcy żydowscy musieli zabić jak
najwięcej Niemców, zmobilizować okupanta do zaangażowania znacznych sił. Rozgłos powodował, że
śmierć powstańców nabierała sensu, nie była czystym gestem nikomu niepotrzebnego heroizmu, jedynie
krzykiem rozpaczy. Edelman widział praktyczny, racjonalny sens w biciu się z Niemcami. Nie chodziło
mu o poświęcenie się dla symboli, dla idei, ale o zaalarmowanie ludzi mających wpływ na losy wojny.
3. a) Młodzi ludzie z ŻOB-u nie byli mordercami, nie byli nawet żołnierzami oswojonymi ze śmiercią, a po
podjęciu decyzji o powstaniu stanęli wobec ciężkich dylematów moralnych. Edelman mówi, że tą decyzją
„wybrali śmierć dla siebie i tych sześćdziesięciu tysięcy Żydów, którzy jeszcze żyli”. Pieniądze, które mo-
głyby posłużyć do uratowania iluś istnień ludzkich, posłużyły do zakupu broni. Ponadto powstanie było
działaniem samobójczym, jego uczestnicy zdawali sobie sprawę, że Niemcy zgładzą getto do końca.
b) Zastępcę komendanta Umschlagplatzu ŻOB-owcy zastrzelili nie ze względu na pełnioną przez niego
funkcję, ale dlatego, że nie chciał im dać pieniędzy, których potrzebowali na zakup broni. Był to wyrok
wykonany dla przykładu, po to, aby inni majętni Żydzi bali się odmówić wsparcia powstańcom.
c) „Kompleks potulnej śmierci” odczuwało wielu Żydów w trakcie wojny i po niej. To poczucie bycia gor-
szym wynikające z faktu, że naród żydowski poddany planowi totalnej eksterminacji, nie ginął w walce
z wrogiem, ale szedł na rzeź „niczym stado owiec”, masowo. Tak odarta z cech indywidualizmu śmierć,
na skalę przemysłową, w której nie było miejsca na bunt czy pojęcie walki, która uratowałaby honor
ofiarom, była tym bardziej upokarzająca.
d) Poeta zwraca się do niemieckiego Boga, tak jakby żydowskiego Boga już nie było. To, co stało się
z ludnością żydowską, ogrom cierpień, na które została wydana, mogło dowodzić, że żydowski Bóg nie
istnieje albo jest zupełnie głuchy na głos „narodu wybranego”. Bóg musiał stać po stronie Niemców,
skoro pozwolił im wygrać wojnę i zbudować getta i komory gazowe. Tylko on pozostał Żydom, tylko
do niego mogą się zwracać i prosić – paradoksalnie – o gwałtowną śmierć, o celność w strzelaniu, czyli
o rzeczy, których nie dał im dobry Bóg żydowski.
Propozycje odpowiedzi do karty pracy 2.

• sytuacja w getcie przed powstaniem:
Getto warszawskie zamknięto ostatecznie w listopadzie 1940 r. Na 4,5 proc. powierzchni miasta stłoczo-
no ponad 1/ 3 jego mieszkańców. Narzucone przez Niemców nieludzkie warunki w getcie były elementem
Zdazyc.indd 18 12.06.2014 11:22

zorganizowanego ludobójstwa. W latach 1940–1942 zmarło z głodu i chorób ok. 100 tys. osób. Od 22 lipca
do 8 września 1942 r. Niemcy przeprowadzili akcję „przesiedlenia ludności na Wschód”, która w rzeczy-
wistości była masową eksterminacją narodu żydowskiego. Po pierwszym dniu akcji samobójstwo popełnił
prezes Judenratu Adam Czerniaków. Codziennie doprowadzano na Umschlagplatz 6 tys. ludzi. W ciągu
sześciu tygodni wywieziono do Treblinki 400 tys. (ok. 80 proc. mieszkańców getta). Po tej akcji likwida-
cyjnej postanowiono stworzyć jedną organizację wojskową dla całego getta – powstał ŻOB (Żydowska Or-
ganizacja Bojowa). Gdy w styczniu 1943 r. Niemcy rozpoczęli kolejny etap deportacji, ŻOB przeprowadził
pierwszą akcję zbrojnego oporu w historii warszawskiego getta.
• data rozpoczęcia i zakończenia:
Od 19 kwietnia do 24 maja 1943 r. (data zakończenia umowna)
• bezpośredni powód wybuchu:
19 kwietnia 1943 r. Niemcy mieli zacząć ostateczną likwidację getta.
• motywacja powstańców:
Powstańcy próbowali poinformować świat o zagładzie narodu żydowskiego, zadać kłam propagandzie
faszystowskiej (Niemcy udawali, że wywożą ludzi do pracy), zaprotestować przeciw poniżającej śmierci
„bez broni w ręku”, śmierci z głodu, chorób, wyczerpania, w komorach gazowych.
• przebieg powstania:
W momencie wybuchu powstania ŻOB liczył 220 osób. Gdy powstańcy odrzucili niemieckie ultimatum
złożenia broni, okupanci wprowadzili do walki ciężką artylerię polową, czołgi i oddziały pancerne. Militar-
na i liczebna przewaga hitlerowców była ogromna. Dowództwo nad oddziałami niemieckimi objął Jürgen
Stroop. Drugiego dnia powstania Niemcy podpalili getto. Ludność cywilna zaczęła się wówczas ukrywać
w przygotowanych zawczasu piwnicach i schronach. AK podjęło akcję sforsowania murów getta, jednak
akowcy, którzy próbowali podłożyć ładunek wybuchowy pod mur, zginęli. 8 maja grupa 80 bojowców z ko-
mendantem powstania Mordechajem Anielewiczem i Jurkiem (Arie) Wilnerem, przedstawicielem ŻOB-u po
aryjskiej stronie, popełniła samobójstwo w bunkrze dowództwa ŻOB-u przy ul. Miłej 18. Dowództwo przejął
wówczas Marek Edelman. 10 maja grupa Edelmana przedostała się kanałami na aryjską stronę Warszawy.
24 maja na rozkaz Stroopa hitlerowcy wysadzili Wielką Synagogę. Stroop zameldował Himmlerowi zakoń-
czenie Grossaktion: „Była żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie przestała istnieć”. Polowania na
bojowników ukrywających się w gruzach wyludnionego getta trwały jeszcze kilka miesięcy.
Tekst
Słuchając wywodów i relacji Stroopa, nie zabierałem na ogół głosu [...]. Od czasu tylko do czasu, gdy SS-Grup-
penführer i General-leutnant der Waffen SS przeholował w słownictwie lub w opiniach i wnioskach, reagowa-
łem. Tak też zdarzyło się w przypadku formułowania przez Stroopa przyczyn przedłużania się walk w getcie.
– Co pan będzie nam opowiadał, Herr General – zwróciłem się do Jürgena Stroopa. – Plan akcji był
zakreślony początkowo na trzy dni. [...] A tymczasem – prowadziłem głośno rozumowanie – Grossaktion
trwała pełne 28 dni. Od rana 19 kwietnia do późnego wieczora 16 maja 1943. Więc okres walk był przeszło
dziewięć razy dłuższy od zaplanowanego.
– Gdyby pan tam był, Herr Moczarski – w głosie Stroopa akcenty szczerości – toby pan doszedł do wniosku,
że i tak Grossaktion trwała krótko. Przecież tamte czasy dawno minęły, wszystko się wywróciło do góry noga-
mi, możemy więc mówić tu, między nami, więźniami, prawdę. Żydzi zaskoczyli mnie i moich podwładnych [...]
swą wolą walki. My, dawni kombatanci pierwszej wojny i SS-owcy, my wiemy, co to jest wola walki. Wyrabiano
w nas taką wolę, hart, upór, twardość. I właśnie u Żydów warszawskich pokazała się taka wola, zaskakując
nas całkowicie. Dlatego boje w getcie tak się przedłużały.
– Dzień l maja wbił mi się w pamięć z kilku względów. Pomijam normalne działania bojowe moich podwład-
nych, które na samym początku Grossaktion wydawały się niezwykłe, nawet egzotyczne. Te normalne już
w dniu l maja działania nie były łatwe i bezpieczne. Z każdego kąta, załomu ściany, piwnicy, z każdej wypalonej
ruiny można było dostać pigułkę z broni palnej, granat lub płomień z „cocktailu Mołotowa”. Pomijam salwy
działek przeciwlotniczych, grzechotanie pistoletów maszynowych, cały ten wojenny zgiełk, dym, kurz, pożary,
rozwalanie murów, wysadzanie w powietrze stanowisk wroga – pomijam ten nasz codzienny chleb gettowy.
Znacie to już panowie doskonale. – Ale tegoż l maja byłem świadkiem niezwykłej sceny. Na placu zebrano
jeńców. Część ich – zgnębiona do ostateczności. Ale niektórzy trzymali się hardo. Pokornie, ale hardo. Stałem
opodal, otoczony pocztem ochronnym. Przyglądałem się tym mężczyznom. Raptem słyszę suchy trzask i wi-
dzę, jak młody Żyd, w wieku 25–28 lat, strzela z pistoletu do oficera naszej policji. Błyskawicznie oddał trzy
strzały. Jeden pocisk trafił oficera w dłoń. Wszyscy, jak tam byliśmy, posialiśmy po Żydzie ogniem. Zdążyłem
wyszarpnąć mój pistolet z kabury i strzelić Żydowi w tułów, gdy padał. Stanąłem nad nim – konał. Takie są
prawa rzemiosła wojennego. Konał, ale toczył mściwym wzrokiem. I wie pan, co on zrobił? Splunął w moim
kierunku. Gdy to zobaczyli ludzie z ochrony – popruli go ogniem ciągłym pistoletów maszynowych. Wyglądał
jak krwawy, spłaszczony worek z mięsem.
Kazimierz Moczarski, Rozmowy z katem, Warszawa 2004, s. 247–249.
Zdazyc.indd 19 12.06.2014 11:22

20 Karta pracy 1.
....................................................................
Przeciw potulnej ..............................

imię i nazwisko
...........................
śmierci data klasa
1 Przeczytaj fragmenty książki Hanny Krall i wykonaj polecenia.
Dwudziestego drugiego lipca 1942 rozplakatowano rozporządzenie o „przesiedleniu ludności na Wschód”

i tej samej nocy jeszcze naklejaliśmy kartki: „Przesiedlenie to śmierć”.
Nazajutrz zaczęto wywozić na Umschlagplatz więźniów z aresztu i starców. Trwało to cały dzień, bo
sześć tysięcy więźniów trzeba było przewieźć, ludzie stali wzdłuż chodników i patrzyli – i wiesz – było zu-
pełnie cicho. W takiej ciszy odbywało się to wszystko...
Potem nie było już więźniów i nie było starców, i nie było żebraków, i dziesięć tysięcy osób trzeba było do-
starczyć na Umschlagplatz każdego dnia. Miała to robić żydowska policja pod nadzorem Niemców, a Niem-
cy mówili: będzie spokój i nikt nie będzie strzelał, jeśli codziennie, do czwartej, dostarczycie do wagonów
dziesięć tysięcy ludzi. [...]
Większość wciąż jeszcze nie wierzyła, że to jest śmierć. „Czy to możliwe – mówili – że wymordują cały
naród?”. I uspokajali się: Trzeba dostarczyć tych ludzi na plac, żeby ocalić resztę... [...]
Wreszcie ogłosili, że dają chleb. Wszystkim, którzy się zgłoszą na roboty, po trzy kilo chleba i marmoladę. [...]
I ludzie szli, porządnie, czwórkami, po ten chleb, a potem do wagonu. Chętnych było tylu, że musieli
w kolejce stać, dwa transporty dziennie już trzeba było odprawiać do Treblinki – i jeszcze nie mogły pomie-
ścić wszystkich, którzy się zgłaszali. [...]
Akcja trwała od dwudziestego drugiego lipca do ósmego września 1942, sześć tygodni. Przez sześć tygo-
dni stałem przy bramie. Tu, w tym miejscu. Odprowadziłem czterysta tysięcy ludzi na ten plac. Widziałem
betonowy słupek, który teraz widzisz. [...]
Jeden tylko człowiek mógł powiedzieć głośno prawdę: Czerniaków. Jemu uwierzyliby. Ale on popełnił
samobójstwo.
To nie było w porządku: należało umrzeć z fajerwerkiem. Wtedy fajerwerk był bardzo potrzebny – nale-
żało umrzeć, wezwawszy przedtem ludzi do walki.
Właściwie tylko o to mamy do niego pretensję.
– „My”?
– Ja i moi przyjaciele. Ci nieżyjący. O to, że uczynił swoją śmierć własną, prywatną sprawą.
My wiedzieliśmy, że trzeba umierać publicznie, na oczach świata.
Różne mieliśmy pomysły. Dawid mówił, żeby się rzucić na mury – wszyscy, ilu nas zostało w getcie, prze-
drzeć się na stronę aryjską, usiąść na wałach Cytadeli, rzędami, jeden nad drugim, i czekać, aż gestapowcy
obstawią nas karabinami maszynowymi i rozstrzelają po kolei, rząd za rzędem.
Estera chciała podpalić getto, żebyśmy wszyscy spłonęli razem z nim. ,,Niech wiatr rozniesie nasze po-
pioły” – mówiła, ale wtedy to nie brzmiało patetycznie, tylko rzeczowo.
Większość była za powstaniem. Przecież ludzkość umówiła się, że umieranie z bronią jest piękniejsze niż
bez broni. Więc podporządkowaliśmy się tej umowie. Było nas wtedy w ŻOB-ie już tylko dwustu dwudzie-
stu. Czy to w ogóle można nazwać powstaniem? Chodziło przecież o to, żeby się nie dać zarżnąć, kiedy po
nas z kolei przyszli.
Chodziło tylko o wybór sposobu umierania.
Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem, Kraków 1989, s. 64–65,14–17.
a) Scharakteryzuj przebieg akcji „przesiedlenia ludności na Wschód”, którą Niemcy przeprowadzili

w getcie.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Zdazyc.indd 20 12.06.2014 11:22

Karta pracy 1. 21
b) Wyjaśnij, jak hitlerowcom udało się doprowadzić do tego, że Żydzi spokojnie dali się załadować do
wagonów wiozących ich do gazu.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
c) Wytłumacz, dlaczego młodzi członkowie ŻOB-u mieli pretensje do Czerniakowa.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
d) Objaśnij motywację przyszłych powstańców, aby „umierać publicznie, na oczach świata”.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
e) Napisz, jak rozumiesz wypowiedź Edelmana: „Przecież ludzkość umówiła się, że umieranie z bro-
nią jest piękniejsze niż bez broni”.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................

– Dziewiętnasty kwietnia: obudziły cię strzały, ubrałeś się...
– Nie, jeszcze nie. Obudziły mnie strzały, ale było zimno, strzelali daleko i nie było jeszcze po co wstawać.
Ubrałem się o dwunastej.
Był z nami chłopak, który przyniósł z aryjskiej strony broń – miał zaraz wrócić, ale już było za późno.
Jak zaczęli strzelać, powiedział, że ma córkę w Zamościu w klasztorze i wie, że on nie przeżyje tego, a ja
przeżyję, więc mam zająć się po wojnie tą córką. Powiedziałem: „Dobra, dobra, nie pleć głupstw”.
– No?
– Co „no”?
– Udało ci się odnaleźć córkę?
– Tak, udało.
– Słuchaj. Umówiliśmy się, że będziesz mówił, prawda? Jest jeszcze dziewiętnasty kwietnia. Strzelają.
Ubrałeś się. Ten chłopak z aryjskiej strony mówi o córce. Co dalej?
– Poszliśmy rozejrzeć się po okolicy. Przeszliśmy przez podwórze – tam było kilku Niemców. Właściwie
należało ich zabić, ale nie mieliśmy jeszcze wprawy w zabijaniu, poza tym trochęśmy się bali – i nie zabiliśmy.
Po trzech godzinach strzały umilkły. Zrobiło się cicho. [...]
Brama fabryczna była zaminowana.
Zdazyc.indd 21 12.06.2014 11:22

22 Karta pracy 1.
Kiedy następnego dnia podeszli Niemcy, włączyliśmy wtyczkę, chyba ze stu ich się rozkwasiło, zresztą
nie pamiętam dokładnie, musisz to gdzieś sprawdzić. W ogóle coraz mniej rzeczy już pamiętam. O każdym
z moich chorych potrafiłbym ci opowiedzieć dziesięć razy więcej.
Po wybuchu miny zaczęli nas zdobywać tyralierą. Bardzo nam się to podobało. My – w czterdziestu, ich
stu, cała kolumna, w szyku bojowym, skradają się, widać, że traktują nas poważnie.
Przed wieczorem wysłali trzech z opuszczonymi automatami i białą kokardą. Wołali, żeby zawiesić broń,
to nas odeślą do specjalnego obozu. Myśmy ich ostrzelali – w raportach Stroopa znalazłem potem tę scenę:
oni, parlamentariusze, z białą chorągwią, a my, bandyci, otwieramy ogień. Zresztą nie trafiliśmy ich, ale to
nieważne.
– Jak to – nieważne?
– Ważne było przecież, że się strzela. To trzeba było pokazać. Nie Niemcom. Oni to potrafili lepiej. Temu
innemu światu, który nie był niemieckim światem, musieliśmy pokazać. Ludzie zawsze uważali, że strzela-
nie jest największym bohaterstwem. No to żeśmy strzelali.
– Dlaczego wyznaczyliście właśnie ten dzień – dziewiętnasty kwietnia?
– Nie my go wyznaczyliśmy. To Niemcy. Tego dnia miała się rozpocząć likwidacja getta. Były z aryjskiej
strony telefony – że szykują się, że już obstawili z zewnątrz mury. Osiemnastego wieczorem zebraliśmy się
u Anielewicza, cała piątka, sztab. Ja chyba byłem najstarszy, miałem dwadzieścia dwa lata, Anielewicz był
młodszy o rok, razem, w pięciu, mieliśmy sto dziesięć lat.
Tam już się mówiło niewiele. „No to jak?”. „No to dzwonili z miasta”. Anielewicz bierze getto centralne,
zastępcy – Geller i ja – szopy Toebbensa i fabrykę szczotek. „No to do jutra” – tyle że pożegnaliśmy się,
czegośmy nigdy przedtem nie robili.
– Dlaczego właśnie Anielewicz był komendantem?
– Bardzo chciał nim być, więc go wybraliśmy. Był w tej ambicji trochę dziecinny, ale to zdolny chłopak,
oczytany, pełen wigoru. [...] Miał dużo młodzieńczej werwy, zapału, tylko że nigdy przedtem nie widział
„akcji”. Nie widział, jak się ładuje ludzi na Umschlagplatzu do wagonów. A taka rzecz – kiedy się widzi
czterysta tysięcy ludzi odsyłanych do gazu – może człowieka załamać.
Dziewiętnastego kwietnia nie spotkaliśmy się. Zobaczyłem go nazajutrz. Był to już inny człowiek. Celina
powiedziała mi: „Wiesz, to się stało z nim wczoraj. Siedział, powtarzał: zginiemy wszyscy...”. [...]
Wiesz co?
Myślę, że on w gruncie rzeczy wierzył w jakieś zwycięstwo.
Oczywiście, nigdy przedtem nie mówił o tym. Przeciwnie. „Idziemy na śmierć – wołał – nie ma odwrotu,
zginiemy dla honoru, dla historii...” – takie tam różne rzeczy się w takich wypadkach przecież mówi. Ale
dziś myślę sobie, że on przez cały czas żywił jakąś dziecinną nadzieję. [...]
Ósmego maja, na Miłej, zastrzelił najpierw ją [swoją dziewczynę], potem siebie. Jurek Wilner krzyknął:
„Zgińmy razem”, Lutek Rotblat zastrzelił swoją matkę i siostrę, potem już wszyscy zaczęli strzelać, kiedy-
żeśmy się przedarli tam, znaleźliśmy kilku żywych, osiemdziesięciu popełniło samobójstwo. [...]
Była tam z nimi dziewczyna, Ruth. Siedem razy strzelała do siebie, zanim trafiła. Taka ładna, duża
dziewczyna z brzoskwiniową cerą, ale zmarnowała nam sześć naboi. [...]
Tego nie należało robić. Mimo że to bardzo dobry symbol. Nie poświęca się życia dla symboli. Nie miałem
w tej sprawie wątpliwości.
a) Napisz, jak odbierasz słowa Marka Edelmana: „Obudziły mnie strzały, ale było zimno, strzelali
daleko i nie było jeszcze po co wstawać”. O czym one mogą świadczyć?
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
b) Wyjaśnij, dlaczego powstańcy nie zabili pierwszych Niemców, na których się natknęli.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Zdazyc.indd 22 12.06.2014 11:22

Karta pracy 1. 23
c) Wytłumacz paradoks stwierdzenia: „Po wybuchu miny zaczęli nas zdobywać tyralierą. Bardzo nam
się to podobało”.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
d) Dlaczego bojownicy nie mieli oporów przed strzelaniem do żołnierzy niosących białą flagę?
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
e) Odpowiedz, jak narrator ocenia nadzieję, którą żywił wobec szans powstania jego przywódca
Mordechaj Anielewicz.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
f) Dlaczego – według Edelmana – umieranie dla symboli było „marnowaniem naboi”?
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
– Lejkinowi, temu policjantowi, którego zastrzeliliście, urodziło się wtedy, po siedemnastu latach małżeń-
stwa, pierwsze dziecko... Myślał, że tą swoją gorliwością je ocali... [...]
A niedawno złożyła ci wizytę jedna pani, córka zastępcy komendanta Umschlagplatzu, którego też za-
strzeliliście. [...]
Powiedziała, że chce dowiedzieć się, jak było, wytłumaczyłeś więc: nie chciał nam dać pieniędzy, więc był
wyrok, jest mi przykro... [...]
Powiedziała, że nie chciał wam dać pieniędzy, bo były potrzebne dla niej. Ukrywano ją po aryjskiej stro-
nie, to kosztowało. [...]
Więc o dwa rewolwery wam chodziło. Albo o cztery miesiące mojego życia – rozgoryczyła się. [...]
– Nie dla pani ojca wybraliśmy śmierć. Wybraliśmy ją dla siebie i dla tych sześćdziesięciu tysięcy Żydów,
którzy jeszcze żyli. Śmierć pani ojca była tylko konsekwencją tamtego wyboru. Przykrą konsekwencją, jest
mi naprawdę bardzo przykro...
Następnie dodałeś: – To nieprawda, że śmierć pani ojca nie była sensowna. Przeciwnie. Po tym wyroku
już nie zdarzyło się, by ktoś odmówił nam pieniędzy na broń. [...]
Było nas pięćset osób. W styczniu jednak znów była akcja i z pięciuset zostało osiemdziesięciu. W tej
styczniowej akcji ludzie po raz pierwszy nie szli dobrowolnie na śmierć. Zastrzeliliśmy kilku Niemców na
Muranowskiej, Franciszkańskiej, Miłej i Zamenhofa, były to pierwsze strzały w getcie i zrobiły duże wraże-
nie po aryjskiej stronie: działo się to przed wielkimi akcjami zbrojnymi polskiego ruchu oporu. Władysław
Szlengel, poeta, który pisał w getcie wiersze i miał kompleks potulnej śmierci, zdążył jeszcze napisać wiersz
o tych strzałach. Nazywał się Kontratak. Posłuchaj:
Zdazyc.indd 23 12.06.2014 11:22

24 Karta pracy 1.
...Słyszysz, niemiecki Boże,

jak modlą się Żydzi w dzikich domach
trzymając w ręku łom czy żerdź.
Prosimy cię, Boże, o walkę krwawą,
błagamy cię o gwałtowną śmierć.
Niech nasze oczy przed skonaniem
nie widzą, jak się wloką szyny,
ale dłoniom daj celność, Panie...
Jak purpurowe krwiste kwiaty
z Niskiej i Miłej, z Muranowa
wykwita płomień naszych luf
[...]
Dla ścisłości powiem ci, że „naszych luf”, z których wykwitał płomień, było wtedy w getcie dziesięć. [...]
– Ile płaciliście za rewolwer?
– Od trzech do piętnastu tysięcy. Im bliżej kwietnia, tym drożej: zapotrzebowanie na rynku było większe.
– A ile płaciło się za ukrywanie Żyda po aryjskiej stronie?
– Dwa, pięć tysięcy. Rozmaicie. W zależności od tego, czy człowiek był podobny do Żyda, czy mówił z ak-
centem i czy był mężczyzną, czy kobietą.
– Więc za jeden rewolwer można było ukrywać przez miesiąc jednego człowieka. Albo dwóch. Albo trzech
nawet.
– Można też było za jeden rewolwer wykupić jednego Żyda od szmalcownika.
a) Odpowiedz, na czym polegał dramat wyroków śmierci wykonywanych przez ŻOB na współbraciach.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
b) Wytłumacz, jaki był sens, z punktu widzenia Marka Edelmana, zastrzelenia zastępcy komendanta
Umschlagplatzu. Czy zgadzasz się z tą opinią?
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
c) Wyjaśnij, co to był i skąd się brał „kompleks potulnej śmierci”.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
d) Napisz, dlaczego – Twoim zdaniem – poeta zwracał się w wierszu Kontratak do „niemieckiego Boga”.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Zdazyc.indd 24 12.06.2014 11:22

Karta pracy 2. 25
....................................................................
„Chodziło o wybór ..............................

imię i nazwisko
...........................
sposobu umierania” data klasa
Uzupełnij schemat informacjami na temat powstania w getcie warszawskim. Skorzystaj z książki Hanny
Krall Zdążyć przed Panem Bogiem oraz dostępnych źródeł wiedzy.
Powstanie w getcie warszawskim
sytuacja w getcie przed powstaniem data rozpoczęcia bezpośredni

i zakończenia powód wybuchu
....................................................................
....................... ......................
....................................................................
....................... ......................
....................................................................
....................... ......................
....................................................................
......................
....................................................................
......................
....................................................................
......................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
.................................................................... motywacja powstańców

....................................................................
..................................................
....................................................................
..................................................
....................................................................
..................................................
..................................................
..................................................
..................................................
przebieg powstania
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
Zdazyc.indd 25 12.06.2014 11:22

Scenariusz
z wykorzystaniem
burzy mózgów 90 min
Pamięć a prawda o powstaniu

Cele lekcji koncentracyjnych w Auschwitz-Birkenau i Bu-
chenwaldzie; laureat literackiej Nagrody Nobla
• uczeń potrafi: zinterpretować wypowiedź Imre
z 2002 r. za powieść Los utracony, w której opisał
Kertésza na temat funkcjonowania pamięci ludz-
swoje przeżycia obozowe).
kiej; omówić najważniejsze cechy stylu wypowie-
dzi Marka Edelmana; wskazać różnice pomiędzy
różnymi sposobami mówienia o getcie i powsta- Faza realizacyjna
niu żydowskim; wyjaśnić pojęcia deheroizacja 1. Nauczyciel prosi uczniów o scharakteryzowanie
i demitologizacja i użyć ich w tekście; sformu- języka wypowiedzi Marka Edelmana. Uczniowie
łować definicję reportażu literackiego; omówić w trakcie burzy mózgów określają styl rozmówcy
środki artystyczne wykorzystane w tekście Hanny Krall, a nauczyciel zapisuje odpowiedzi
na tablicy (styl prosty, potoczny, oszczędny, po-
Metody nauczania zbawiony ozdobników, bez patosu; ton spokojny,
rzeczowy; Edelman jest racjonalny; unika egzal-
• aktywizujące – burza mózgów, praca w grupach;
tacji czy też wyrazów nienawiści; nie zachowuje
rozmowa kierowana, praca z tekstem
chronologii; jego relacja jest subiektywna). Po
spisaniu wszystkich propozycji uczniowie wraz
Środki dydaktyczne z nauczycielem wykreślają te, które ich zdaniem
• Zdążyć przez Panem Bogiem Hanny Krall, karta nie znajdują uzasadnienia w tekście utworu.
pracy, tekst 2. Nauczyciel rozdaje karty pracy i poleca uczniom
podzielić się na grupy. Uczniowie zapoznają się
Przebieg lekcji z fragmentem lektury zacytowanym w karcie
Faza wprowadzająca pracy (zad. 1) i przystępują do wykonywania
1. Nauczyciel zapisuje na tablicy cytat z książki zadań do tekstu. Liderzy grup przedstawiają na
Imre Kertésza Język na wygnaniu: „Człowiek forum odpowiedzi udzielone przez zespoły. Na-
został stworzony, by pamiętać. I by czasami uczyciel opatruje je komentarzem.
sprawdzić, czy pamięć wiernie mu służy” (War- 3. Grupy otrzymują polecenie ułożenia jak naj-
szawa 2004, s. 87), następnie poleca uczniom większej liczby zdań dotyczących wspomnień
odnieść słowa węgierskiego pisarza do rozmowy Marka Edelmana z użyciem słów deheroizacja
z Markiem Edelmanem. Uczniowie formułują i demitologizacja. Zespół, który ułoży najwięcej
hipotezy interpretacyjne. Nauczyciel zadaje py- poprawnych wypowiedzeń, wygrywa.
tania pomocnicze: „Jakie zadanie stawia przed 4. Uczniowie, pracując w grupach, wykonują za-
człowiekiem Kertész?”; „W jakim celu człowiek danie 2. z karty pracy – czytają tekst Witolda
sprawdza swą pamięć?”; „Co oznacza stwierdze- Beresia i Krzysztofa Burnetki o powstaniu
nie »czy pamięć wiernie mu służy«?”. Ucznio- książki-reportażu i odpowiadają na zawarte
wie powinni zwrócić uwagę, że pisarz sytuuje w karcie pytania. Liderzy grup prezentują klasie
obowiązek pamiętania (o tym, co ważne) pośród i nauczycielowi udzielone odpowiedzi.
najważniejszych zadań życiowych człowieka.
Jednak pamięć ludzka jest zawodna. Nie wolno Faza podsumowująca
sobie do końca ufać, lecz sprawdzać, weryfiko- 1. Uczniowie zapoznają się z fragmentem opracowa-
wać, wracać w przeszłość, porównywać wersje nia Wiesława Kota (tekst) i odpowiadają ustnie na
z innymi świadkami zdarzeń. Spisanie wspo- pytania nauczyciela: „Na czym polega polemika
mnień Edelmana jest właśnie takim sprawdze- z historią ujętą w ramy statystyk i kronik w książ-
niem własnej pamięci. Edelman nie ubarwia, nie ce Hanny Krall?”; „Jak można rozumieć słowa
tworzy rzeczywistości, on mówi o takiej rzeczy- »Historia powstaje po drugiej stronie murów«?”.
wistości, którą doskonale zna, której był uczest- 2. Na podstawie swojej znajomości lektury oraz
nikiem. Patrzy i mówi o niej jako osoba, która tekstu Wiesława Kota uczniowie podają cechy
wie, jaka ona była, patrz na nią przez pryzmat gatunkowe reportażu z uwzględnieniem auto-
doświadczenia. Mówi, co robił, jak zachowywa- ra tekstu, świata przedstawionego oraz odbior-
li się inni, co myśleli i mówili. Nie mitologizuje cy (przedstawia rzeczywiste zdarzenia, korzy-
jej. Chce pokazać złożoność ludzkich zachowań sta z osobistych doświadczeń autora lub relacji
i postaw, opowiedzieć o ludziach poddanych nie- naocznych świadków, cechuje się dążeniem do
bywałej presji, którym nieobcy był strach, którzy obiektywizmu, rzetelności wobec tematu, przed-
mieli ludzkie pragnienia i potrzeby. stawia los jednostki włączonej w bieg wydarzeń,
2. Prowadzący podaje informacje na temat Imre które często prezentują inny punkt widzenia od
Kertésza (pisarz, węgierski Żyd, więzień obozów ogólnie przyjętego).
Zdazyc.indd 26 12.06.2014 11:22

3. Nauczyciel informuje uczniów, że książkę Hanny książki podają przykłady środków literackich (cy-
Krall określa się mianem reportażu literackiego. taty) i określają ich funkcję w tekście.
Zdążyć przed Panem Bogiem uważa się za utwór
tego typu, bowiem podstawą tekstu są fakty przy-
woływane przez rozmówcę. Jednakże fakty te Praca domowa
są podporządkowane pewnej formule literackiej, Napisz pracę (min. 250 słów), w której odniesiesz
tzn. są fabularyzowane, syntetyzowane, co daje się do słów Miłosza: „Pamięć jest więc czymś ambi-
efekt określonej struktury literackiej. Reportaż walentnym i wszystko zależy od tego, do jakich jej
literacki charakteryzuje się też tym, że występuje składników apelujemy” (Czesław Miłosz, O tożsa-
w nim stylizacja językowa, autorka posługuje się mości, „Newsweek Polska” 2002, 31 marca). Jako
aluzją, groteską. Korzysta także z różnych tech- kontekst wykorzystaj książkę Hanny Krall Zdążyć
nik narracyjnych. Uczniowie na podstawie tekstu przed Panem Bogiem.

1. a) Głównym zarzutem stawianym Edelmanowi było to, że odarł pamięć o powstaniu – jego przywódcach
i przebiegu – z całej wielkości, heroizmu. W jego wspomnieniach znalazły się detale, które spowodowa-
ły, że opowieść stała się bliższa życiu – a przez to mniej wzniosła, szlachetna, idealistyczna. Żydom, tak
ciężko doświadczonym Holokaustem, zapewne trudno było znieść zdemitologizowanie obrazu jednego
z nielicznych porywów zbrojnych narodu żydowskiego przeciwko hitlerowcom.
b) Edelman przedstawił Anielewicza – dowódcę powstania w getcie – jako chłopaka wywodzącego się niż-
szych warstw społecznych, syna handlarki, który pomagał matce sprzedawać ryby. Najbardziej wstrzą-
snęło opinią publiczną, że Edelman bez oporów zdradził kompromitujący szczegół dotyczący tych ryb.
Towar miał być nieświeży, a Anielewicz dopuszczał się oszustwa – malował rybie skrzela na czerwono,
żeby ukryć ten fakt. Męczennik powstania okazywał się kupcem, i to w dodatku nieuczciwym. Nie
takich cech oczekiwano w charakterystyce bohatera narodowego.
c) Edelmanowi, który osobiście uczestniczył w powstaniu i wielokrotnie otarł się o śmierć, teoretyczne
dyskusje nad istotą pamięci i sposobem upamiętnienia żydowskich bojowników musiały po latach wy-
dawać się jałowe, a przynajmniej oderwane od rzeczywistości. Narrator, jak sam wspomina, odprowa-
dził na śmierć czterysta tysięcy ludzi. Po tym doświadczeniu wszelkie słowa wypowiedziane na temat
tamtych wydarzeń musiały sprawiać wrażenie pozbawionych wagi.
d) Edelman bardzo uważa w swoich wspomnienia, aby nie mitologizować wydarzeń z wiosny 1943 r., nie
dodawać patosu, nie używać wielkich nazw, nie wyolbrzymiać, ponieważ i tak same w sobie są wystar-
czająco tragiczne. Zryw Żydów warszawskich był aktem desperacji, z punktu widzenia militarnego nie
miał żadnych szans powodzenia. Wobec przewagi hitlerowców był raczej zbiorowym samobójstwem niż
czynem zbrojnym – ze względu na brak uzbrojenia i skromną liczbę uczestników.
e) Wywiad, którego Edelman udzielił Hannie Krall, wywołał wielkie oburzenie na świecie, a celem żad-
nego z rozmówców nie było zbulwersowanie opinii publicznej. Ani dowódca powstania w getcie, ani
dziennikarka nie chcieli wywołać skandalu czy też ranić osób mających emocjonalny stosunek do opi-
sywanych historii. Dlatego postanowili się pilnować, narzucić sobie pewien rodzaj autocenzury, aby nie
szokować antyheroicznym podejściem Edelmana do powstania.
f) Edelman chce być rzetelny w swojej relacji o powstaniu. Bardzo dba, aby go nie mitologizować, nie
dodawać mu patosu, nie wyolbrzymiać, nie przesadzać, ponieważ historia powstania jest sama w sobie
wystarczająco tragiczna. Z szacunku dla ofiar chce zaświadczać o przeszłości tak, jak ją zapamiętał. To
jest jego prawda i dla żadnych koniunkturalnych powodów nie zamierza od niej odstąpić.
g) Lakoniczność opowieści Edelmana, jego niesamowita powściągliwość, pozorne nieangażowanie uczuć
w opowiadane historie zszokowały słuchaczy. Edelman racjonalnie oszacował szanse powstańców,
przyznał, że Niemcy są dobrymi żołnierzami, docenił przeciwnika. Zachowanie tak zimnej krwi musia-
ło trzy dni po zakończeniu potwornych akcji likwidacyjnych getta wydawać się nieludzkie.
2. a) Edelman zdecydował się mówić po telefonie od swej żony Aliny Margolis, oburzonej, że pamięć o bojow-
nikach z getta wygasa, z czego korzystają nieuczciwe osoby podszywające się pod uczestników powstania.
b) Wywiad jest nie tyle historyczną rekonstrukcją zdarzeń, rozprawą naukową traktującą o faktach i licz-
bach, ile osobistym wspomnieniem naocznego świadka, który opowiada dramaty poszczególnych osób,
zagłębia się w szczegóły, wspomina tamtejsze dylematy moralne, zachowania ludzkie, bo dopiero one
uzmysławiają współczesnym odbiorcom rozmiar tragedii Żydów zamkniętych w getcie.
c) Hanna Krall pojechała do Łodzi, aby napisać reportaż dla „Polityki”, dla której wówczas pracowała. Bo-
haterem artykułu miała być fabryka, ale ponieważ dziennikarka nie znalazła żadnego ciekawego tematu
z nią związanego, postanowiła inaczej wykorzystać swój pobyt w Łodzi. Skontaktowała się z profesorem
Mollem, który właśnie przeprowadził pionierską operację serca. Profesor opowiedział dziennikarce o za-
biegu, ale polecił jeszcze dać do przeczytania gotowy artykuł Edelmanowi, lekarzowi, który namówił Molla
na operowanie chorego w stanie ostrym. Przypadkowo rozmowa zeszła na getto i powstanie żydowskie.
Zdazyc.indd 27 12.06.2014 11:22

d) Krall zaskoczył sposób, w jaki Edelman odpowiedział na pytanie o Anielewicza. Nie mówił o nim jak
o symbolu, bohaterze, legendarnym komendancie powstania, swoim dowódcy, ale jak o zwykłym czło-
wieku. Nie miał żadnych oporów, nie bał się szczerze odpowiadać na pytania, był całkowicie naturalny,
autentyczny, nie stosował autocenzury, jakby nie myślał, jak zostaną odebrane jego słowa.
e) Profesor w ten sposób podkreślał istotną rolę Edelmana w całej historii, być może chciał zaznaczyć,
że Edelman miał swój udział w sukcesie operacji. Jednocześnie pokazywał charakter Edelmana, który
był wyjątkowo zdeterminowany w wyścigu z Panem Bogiem o życie ludzkie. Były przywódca powstania
uważał, że nawet jeśli istniał tylko cień nadziei, należało podjąć ryzyko. Niepodjęcie działania byłoby
poddaniem się, a nie można się poddawać, trzeba walczyć do końca.
f) Pisarze nie podejmowali tematu getta. Jeśli w ogóle pisano o tych sprawach, to z patosem, krzycząc.
Taka była zresztą książka Edelmana, który krótko po wojnie spisał swoje wspomnienia. Poza tym
większość tekstów traktowała o historii narodu polskiego, o oporze Żydów nikt nie pisał. Był to temat
tabu, przemilczany – większość zginęła, a tym, którzy przeżyli, brakowało słów, aby opisać horror.
g) Edelman mówił o tym, co się działo w getcie, nie używając wielkich słów, spokojnie, bez patosu, prostym,
oszczędnym językiem. Inni opowiadali o wojnie, krzycząc. Takie było też zapotrzebowanie społeczne –
aby wykrzyczeć tragedię ofiar. Paradoksalnie spokojny, rzeczowy ton Edelmana jest najbardziej wstrzą-
sający w jego relacji. Tak jak wstrząsające jest milczenie, gdy dochodzi się do granic wyrażalnego.
Tekst
W połowie lat 70. Hanna Krall, wówczas już ceniona reporterka prasowa, trafiła na temat swojego życia. Roz-
mowa z doktorem Markiem Edelmanem, jedynym żyjącym członkiem sztabu powstania w getcie warszaw-
skim, uświadomiła jej, iż losy żydowskie, które w tak okrutny sposób dopełniły się podczas wojny na naszej
ziemi, pozostają bardzo słabo znanym fragmentem naszej historii i współczesności. Książka Zdążyć przed
Panem Bogiem, która powstała w efekcie tych rozmów, została szybko przetłumaczona na wszystkie ważniej-
sze światowe języki, co sprawiło, że Hanna Krall stała się postacią szeroko znaną, a liczne podróże i spotkania
z czytelnikami pozwoliły jej odkryć zapomniany świat losów żydowskich, które ostatnia wojna splotła w szcze-
gólnie tragiczny węzeł. Temu właśnie tematowi autorka poświęci następnych 25 lat swej pracy pisarskiej.
Zdążyć przed Panem Bogiem otwiera w twórczości Hanny Krall nowy rozdział także dlatego, iż autorka
przekroczyła w nim formułę reportażu prasowego, nadając odtąd własnemu pisarstwu cechy literatury.
Zdążyć... to już nie skonwencjonalizowane sprawozdanie z faktów, lecz „reportaż literacki”. [...] Zasadni-
czym tworzywem tekstu pozostaje materiał faktograficzny, lecz podporządkowany w sposób, który wykra-
cza poza potrzeby zwykłego sprawozdania prasowego. Zdarzenia podlegają syntetyzowaniu, fabularyzacji,
montaż umieszcza je w ramach zupełnie nowej struktury. O odrębności takiej formy reportażu decydują też
rozbudowane techniki narracyjne, stylizacje językowe, wykorzystywanie aluzji, posługiwanie się groteską,
ujęciem satyrycznym, trawestacją czy parodią. Reportaż zmierzający w kierunku syntezy przedstawionego
zjawiska chętnie operuje cytatem np. z ekspertyzy, z dziennika, regulaminu czy protokołu – upodabnia się
wówczas do faktomontażu, powieści realistycznej lub biografii. Mieści też uogólniające wnioski z wydarzeń,
czynione na rachunek reportażysty – wtedy zbliża się do eseju, pamiętnika lub artykułu publicystycznego.
Godzi więc we własnej strukturze elementy dziennikarstwa, publicystki i literatury. [...]
Żydzi z braku odnośnej tradycji historycznej skazani byli na śmierć nieważną i nieestetyczną. Ten kontrast
reporterka uwypukla, zestawiając zgon poetki Krystyny Krahelskiej, uczestniczki powstania warszawskiego,
ze śmiercią młodej Żydówki Rywki Urman. [...] Zdążyć przed Panem Bogiem oparty jest na biegunowych kon-
trastach również w tej części, kiedy staje się metareportażem – opowieścią o światowych reperkusjach, jakie
wywoła prasowa publikacja wywiadu Hanny Krall z Markiem Edelmanem. I znowu Edelman, który podaje
relację naocznego świadka, znajduje się w ostrym konflikcie ze światową opinią żydowską, która usiłuje na
nim wymusić opowieść zgodną z martyrologicznym szablonem. Edelman idzie na ugodę z przyzwyczajeniami
swoich słuchaczy. Na zebraniu przywódców związkowych w USA, którzy łożyli na broń do getta, „bardzo się
pilnował, żeby czegoś niestosownego nie chlapnąć, czegoś w rodzaju: a jakie to ma znaczenie dzisiaj”. [...]
Jednym ze sposobów uzmysłowienia czytelnikowi tragedii Holokaustu jest polemika z historią, czyli
z wersją dziejów ujętą w ramy statystyki i kronik. Fakty zamykają się tutaj w podręcznikowych formułkach,
a ludzkie losy podlegają ocenie pod kątem użyteczności w ramach wielkich syntez dziejowych. „Historia
powstaje po drugiej stronie murów – przypomina Krall – tam, gdzie pisze się raporty, wysyła w świat mel-
dunki radiowe i żąda się od świata pomocy. Każdy specjalista ma dzisiaj teksty depesz, noty rządów. A kto
wie o chłopcu, którego trzeba było zasypać, bo do piwnicy przedostał się czad? Kto dzisiaj wie o chłopcu?”.
Historii operującej wielkimi liczbami Krall przeciwstawia punkt widzenia reportera, dla którego interesu-
jący jest właśnie pojedynczy los wzgardzany przez dziejopisów. Reporter na marginesie historii, a nieraz
na przekór jej, notuje obraz dziejów, oddaje głos postaciom marginalnym, które często przeciwstawiają się
oficjalnej wykładni zdarzeń.
Wiesław Kot, Czytani dzisiaj. Hanna Krall, Poznań 2000, s. 36–45.
Zdazyc.indd 28 12.06.2014 11:22

Karta pracy 29
....................................................................
Jaki to ma sens – ..............................

imię i nazwisko
...........................
pamiętać? data klasa
Tym wywiadem, przetłumaczonym na różne obce języki, ludzie byli oburzeni do żywego [...]. Ludzie posyłali
listy do gazet – po francusku, angielsku, żydowsku i w innych jeszcze europejskich językach – że tak odarł
wszystko z wielkości, ale najbardziej chodziło im przecież o ryby. Te, którym Anielewicz malował skrzela na
czerwono, żeby matka mogła sprzedawać na Solcu wczorajszy towar.
Anielewicz – syn handlarki, malujący na czerwono skrzela ryb, tego jeszcze tylko brakowało. [...]
Ta historia [...] zaraz mu przypomniała podróż do USA w sześćdziesiątym trzecim roku. Zawieziono go
na spotkanie z przywódcami związków. Pamięta – stoi stół i siedzi ze dwudziestu panów. Skupione, przejęte
twarze: prezesi związków zawodowych, które podczas wojny dawały pieniądze dla getta na broń.
Przewodniczący wita go i rozpoczyna się dyskusja. O pamięci. Co to jest ludzka pamięć i czy trzeba
pomniki stawiać, czy gmach, takie jakieś dylematy literackie. Bardzo się więc pilnował, żeby czegoś niesto-
sownego nie chlapnąć, czegoś w rodzaju: „A jakie to ma znaczenie dzisiaj?”. Nie miał prawa robić im takiej
przykrości. „Ostrożnie – powtarzał sobie – uważaj, oni już mają łzy w oczach. Oni dawali pieniądze na broń
i do prezydenta Roosevelta chodzili, żeby zapytać, czy to prawda, co opowiadają o tych wszystkich histo-
riach w getcie – więc musisz być dla nich dobry. [...]
Był dla nich zatem bardzo dobry, pozwalał im się wzruszać i mówić o pamięci, a teraz tak ich wszystkich
boleśnie dotknął: „Czy to można nazwać powstaniem?”. [...]
Słuchaj – mówi – będziemy musieli teraz uważać. Będziemy starannie dobierali słów.
Ależ tak.
Będziemy bardzo starannie dobierali słów i postaramy się niczym ludzi nie zranić.
Któregoś dnia dzwoni amerykański literat, pan S. Jest w Warszawie. Widział się z Antkiem1 i Celiną2, ale
chce o tym opowiedzieć osobiście.
No – to już jest sprawa poważna. Bo można sobie nic nie robić z tego, co mówią wszyscy na świecie, ale
opinii dwojga ludzi lekceważyć nie można, a tymi ludźmi są właśnie Celina i Antek. Zastępca Anielewicza,
przedstawiciel ŻOB-u po aryjskiej stronie, który wyszedł z getta tuż przed wybuchem powstania, i Celina,
która była z nimi w getcie cały czas, od pierwszego dnia do wyjścia kanałami. [...]
Odnoszę wrażenie, że Edelman trochę się denerwuje przed tym spotkaniem. Jak się okazuje – niepo-
trzebnie. Pan S. mówi, że Antek zapewnia go o przyjaźni i szacunku i aprobuje, poza pewnymi szczegółami,
cały wywiad.
Poza jakimi szczegółami? – pytam pana S.
Na przykład Antek mówi, że ich nie było dwustu w powstaniu. Ich było więcej, pięciuset, sześciuset
nawet.
(Antek twierdzi, że was było sześciuset. Może poprawimy tę liczbę?
– Nie – powiada. – Nas było dwustu dwudziestu.
– Ale Antek chce, pan S. chce, wszyscy tak bardzo chcą, żeby was było choć trochę więcej... Poprawimy?
– Przecież to jest bez znaczenia – mówi ze złością. – Czy wy wszyscy naprawdę nie możecie zrozumieć,
że to już jest bez znaczenia?!).
Aha, i jeszcze coś. No naturalnie: jeszcze sprawa ryb.
To nie Anielewicz malował je, tylko jego matka. „Niech pani to sobie zanotuje – mówi mi pan S., literat
– bo to jest bardzo ważne”.
Wracam do sprawy rozważnego dobierania słów. W trzy dni po wyjściu z getta przyszedł Celemeński
i zaprowadził go do przedstawicieli partii politycznych, którzy chcieli wysłuchać sprawozdania o powstaniu.
Był jedynym żyjącym członkiem sztabu powstańczego i zastępcą Komendanta, więc złożył raport: „Przez
te dwadzieścia dni – mówił – można było zabić więcej Niemców i więcej swoich ocalić. Ale – mówił – nie
byliśmy wyszkoleni należycie i nie umieliśmy prowadzić walki. Poza tym – mówił – Niemcy też potrafili się
dobrze bić”.
1
Antek – pseudonim Icchaka Cukiermana; oddelegowany przez ŻOB na aryjską stronę do kontaktowania się z AK; re-
dagował raporty konspiracji żydowskiej dla rządu polskiego w Londynie; uczestnik powstania warszawskiego; w 1948 r.
wyemigrował z żoną Cywią Lubetkin do Izraela, gdzie oboje założyli kibuc; świadek na procesie Adolfa Eichmanna.
2
Celina – pseudonim Cywii Lubetkin; członkini dowództwa ŻOB-u, uczestniczka powstania w getcie warszawskim;
wyszła z getta z grupą Marka Edelmana kanałami; walczyła w powstaniu warszawskim; po wojnie wyjechała do Izraela.
Zdazyc.indd 29 12.06.2014 11:22

30 Karta pracy
A tamci patrzyli po sobie w głębokim milczeniu i wreszcie jeden z nich rzekł: „Trzeba go zrozumieć, to
nie jest normalny człowiek. To jest strzęp człowieka”.
Bowiem okazało się, że on nie mówił tak, jak należy mówić.
„A jak należy mówić?” – zapytał.
Należy mówić z nienawiścią, patosem, krzycząc – nie ma innych sposobów wyrażenia tego wszystkiego
niż krzyk.
Więc on się od razu nie nadawał do mówienia, bo nie umiał krzyczeć. Nie nadawał się też na bohatera,
bo nie było w nim patosu.
Cóż to za prawdziwy pech.
Ten jedyny, który przeżył, nie nadaje się na bohatera.
Zrozumiawszy to, taktownie zamilkł. Milczał dość długo, bo przez trzydzieści lat, a jak przemówił wreszcie,
to zaraz stało się jasne, że byłoby lepiej dla wszystkich, gdyby nie przerywał milczenia. [...]
– Wszystkie historie o ludziach, które opowiadasz – prawie wszystkie – kończą się śmiercią.
– Tak? Bo to są tamte historie. Te, które ci opowiadam pacjentach, kończą się przecież życiem. [...]
Czy o takich rzeczach lekarz powinien opowiadać ludziom? Przecież w medycynie liczy się każde życie –
każda najmniejsza szansa uratowania życia.
– Czy nie moglibyśmy pomówić o jakimś reflektorze, skoku przez mur? – o czymś w tym rodzaju?
– Przecież to wszystko jest na przemian. Gdzieś się biegnie, a potem ktoś ginie, potem znowu biegnie,
potem Adam wystawia z piwnicy głowę i po murku zaczyna się toczyć granat, krzyczę: „Adam, granat”,
i ten granat wybucha mu na głowie. Potem wyskakuję z piwnicy, na podwórku stoją Niemcy, ale ja mam te
dwa pistolety – wiesz, na tych dwóch paskach na krzyż, strzelam...
– Z obu trafiasz?
– Ależ skąd, z żadnego, ale mogę dopaść domu, tamci lecą za mną, więc biegnę na dach – takie historie
są dobre?
– Pierwszorzędne.
– Uważasz, że ładniej jest biegać po dachach niż siedzieć w piwnicy?
Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem, Kraków 1989, s. 17–23, 91–94.
a) Wyjaśnij, dlaczego wywiad Hanny Krall z Markiem Edelmanem, na bazie którego powstała książka
Zdążyć przed Panem Bogiem, wywołał oburzenie opinii światowej.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
b) Odpowiedz, na czym polegał skandal związany z postacią Mordechaja Anielewicza.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
c) Zinterpretuj określenie użyte wobec dyskusji toczonych przez grono przywódców amerykańskich
związków zawodowych: „takie jakieś dylematy literackie”.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Zdazyc.indd 30 12.06.2014 11:22

Karta pracy 31
d) Napisz, dlaczego Edelman zakwestionował określenie wydarzeń z 1943 r. mianem „powstania”.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
e) Na czym ma polegać „staranne dobieranie słów”, które sobie obiecują narrator i dziennikarka?
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
f) Edelman twierdzi, że spory co do liczby uczestników powstania są dziś już bez znaczenia. Dlaczego
w takim razie nie zgadza się na jej skorygowanie?
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
g) Wytłumacz reakcję przedstawicieli partii politycznych na sprawozdanie Edelmana z przebiegu

powstania w getcie.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
2 Przeczytaj fragment biografii Marka Edelmana autorstwa Witolda Beresia i Krzysztofa Burnetki
i wykonaj polecenia.
Długo myślałem, że nie ma sensu wracać do tematu powstania, bo ludzie coraz mniej się tym interesują.
A nawet jak coś przeczytają, to niewiele zrozumieją. Ale kiedyś zadzwoniła do mnie z Paryża Ala1. Krzycza-
ła, że o moich przyjaciołach z ŻOB mało kto już pamięta, a pojawiają się jacyś uzurpatorzy. Opowiedziałem
więc Hani Krall – ale raczej jak było, niż co było. A ona to spisała. [...]
W 1973 r. Hanna Krall, reporterka „Polityki”, jedzie do Łodzi. Jechałam nie do Edelmana, tylko do ja-
kiejś fabryki, żeby napisać reportaż. Weszłam do fabryki, była tam nuda okropna, pomyślałam: „Za jakie
grzechy mam się tak męczyć?”, i poszłam sobie do kawiarni. Wzięłam gazetę. Przeczytałam, że profesor
Jan Moll przeprowadził pionierską operację serca. Nie miałam co robić tego dnia, więc poszłam do kliniki
dowiedzieć się od profesora, co to za niezwykłe lekarskie wydarzenie. Chodziło o zrobienie „bypasu w stanie
ostrym” [...]. Profesor wszystko mi wytłumaczył i dodał, że dziennikarze często przekręcają sprawy, na któ-
rych się nie znają, więc byłoby dobrze, gdybym po napisaniu reportażu pokazała go doktorowi Edelmanowi.
1
Ala – Alina Margolis-Edelman, żona narratora, jako dziecko stała się pierwowzorem postaci Ali z Elementarza Mariana
Falskiego; w czasie wojny była uczennicą w Żydowskiej Szkole Pielęgniarek prowadzonej przez Lubę Blum w getcie;
po wojnie została lekarką pediatrą; po wydarzeniach marcowych w 1968 r. wyemigrowała do Francji i zaangażowała się
w pracę w organizacjach Lekarze bez Granic oraz Lekarze Świata, założycielka Fundacji Dzieci Niczyje.
Zdazyc.indd 31 12.06.2014 11:22

32 Karta pracy
Napisałam, pojechałam ponownie do Łodzi i po raz pierwszy w życiu spotkałam się z Edelmanem. Nic
o nim nie wiedziałam poza tym, że był jednym z przywódców powstania w getcie warszawskim. Usiedliśmy,
przeczytał mój tekst o pionierskiej operacji, nie znalazł błędów, trwało to kwadrans. Ale skoro umówiliśmy
się w Grand Hotelu, w kawiarni, kawa jeszcze nie wypita, trzeba jakoś porozmawiać. Zastanawiam się, co by
tu powiedzieć, i zaczynam, że moja redakcja, czyli „Polityka”, mieści się na dawnym terenie getta. „Pan był
w getcie, prawda?”– mówię. „Byłem” – odpowiada. „Ja pracuję blisko ulicy Anielewicza. Znał Pan może tego
Anielewicza osobiście?”. „Znałem”. Zapytałam: „Jaki on był?”. „Chodził w harcerskim mundurku, grał na
bębnie i lubił dowodzić”. Nie wierzyłam własnym uszom... Pomyślałam: on mówi o legendarnym przywódcy
powstania, swoim dowódcy... Mówi, jak było, nic go nie obchodzi, jak „należy” mówić. Jeśli jest w nim więcej
takich zdań... Nie rozmawiałam z nim dłużej, bałam się go spłoszyć. [...]
Reportaż o pionierskim przeszczepie w stanie przedzawałowym Ktoś musiał być pierwszy ukazuje się
w „Polityce” 24 lipca 1971 r. Dwa lata później – wiosną 1973 r. Krall drukuje w „Polityce” rozmowę z profe-
sorem Janem Mollem Innej szansy ci chorzy nie mieli – o zastosowaniu tzw. wstecznego obiegu krwi. Moll
w obu przypadkach wspomina, że to doktor Edelman uparcie namawiał go do przeprowadzenia nowator-
skich, ale i ryzykownych operacji. W obu tekstach Edelman funkcjonuje jednak wyłącznie jako lekarz – nie
pojawia się wątek wojennej przeszłości. Lecz dwa lata później, w marcu 1975, Krall publikuje we wrocław-
skim miesięczniku „Odra” krótką, dziesięciostronicową rozmowę z Markiem Edelmanem zatytułowaną
Sposób umierania. [...]
Krall tak wspominała w wywiadach powstanie Zdążyć przed Panem Bogiem.
„– Jak się pani zdecydowała pisać o Marku Edelmanie?
– Ja się na nic nie zdecydowałam. Nasze drogi się skrzyżowały i nie miałam innego wyjścia. To prosta
historia, nieproste w niej jest to, że ja byłam pierwszą osobą, która wpadła na pomysł napisania książki.
W Łodzi jest wielu świetnych dziennikarzy. Nie rozumiem, dlaczego żaden z nich tej książki nie napisał”
(w rozmowie z Jackiem Binkowskim).
„Gdybym wówczas wiedziała tyle o getcie i powstaniu, ile potem się dowiedziałam z licznych książek,
kronik, raportów, świadectw – nigdy nie ośmieliłabym się przystąpić do rozmowy z Edelmanem. Byłabym
sparaliżowana tematem. Ale ja byłam swobodna, bo nie przygniatał mnie ciężar wiedzy, którą zdobyłam
później. Gdybym przeczytała książki, które dzisiaj znam, musiałabym wziąć je pod uwagę, konfrontować
jakieś fakty, nazwiska, miejsca, daty... Utonęlibyśmy w szczegółach. Na szczęście nic nie wiedziałam i dzięki
temu książka jest taka, jaka jest – o najważniejszym” (w rozmowie z Heleną Zaworską).
„Nigdy nie słyszałam, żeby ktoś tak opowiadał o wojnie. [...] Chciałam to napisać bez wzniosłych, pate-
tycznych tonów. Ja nie wiedziałam, że można mówić tak jak on, a on nie wiedział, że to wszystko można tak
zapisać. W swojej książce Getto walczy, pisanej zaraz po wojnie, wołał przecież: „Odpowiedzią były strzały!
Ale myśmy się nie ulękli”, i tak dalej.
Polski ruch oporu to był szeroki gościniec, główny trakt. Był Kamiński, ale i Borowski, Białoszewski, Zału-
ski... A żydowski ruch oporu był boczną ścieżką, na którą się nikt nie zapuszczał. Nie było komu, jedni zginęli,
dla innych było to za święte, za straszne. Można było patetycznie, krzycząc i płacząc. W mojej książce po raz
pierwszy opowiadaliśmy żydowskie dzieje językiem oswojonym, używanym przez każdego. Można było tym
normalnym, cichym głosem powiedzieć, że Ruth miała brzoskwiniową cerę, ale strzelała do siebie siedem razy
i zmarnowała w ten sposób sześć naboi... W pierwszym zdaniu książki o bohaterze getta pisałam o czerwonym
swetrze, który miał na sobie. Znaczyło to, że nie będzie pomników” (w rozmowie z Katarzyną Bielas).
„Edelman jest człowiekiem o ogromnej wewnętrznej niezależności wobec świata. O getcie opowiadał tak,
jak nikt przed nim. Odkrywcze było nie tyle to, co mówił, ale jak mówił. Nie krzyczał, nie przypominało to
zmitologizowanych wspomnień kombatantów wojny” (w rozmowie z Teresą Sołtysiak).
„Czasem Marek zadawał pytania. Nie mnie, sobie samemu. Pytał – i milkł. Oboje milczeliśmy. To milcze-
nie pamiętam najlepiej” (w rozmowie z Kamilem Zaworskim).
Witold Bereś, Krzysztof Burnetko, Marek Edelman. Życie. Po prostu, Warszawa 2008, s. 312– 319.
a) Odpowiedz, co skłoniło Marka Edelmana, aby ponownie opowiedział o powstaniu w getcie.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
b) Zinterpretuj słowa narratora: „Opowiedziałem więc Hani Krall, ale raczej jak było, niż co było”.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Zdazyc.indd 32 12.06.2014 11:22

Karta pracy 33
c) Opisz, w jaki sposób doszło do spotkania dziennikarki i ostatniego przywódcy powstania żydow-
skiego.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
d) Co zaintrygowało Hannę Krall w rozmowie z Edelmanem lekarzem tak, że przeprowadziła z nim

wywiad na temat powstania w getcie?
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
e) Wyjaśnij, dlaczego profesor Moll podkreśla, że operacje, do których namawiał go Edelman, były
nowatorskie i jednocześnie ryzykowne.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
f) Scharakteryzuj literaturę, która – przed ukazaniem się książki Zdążyć przed Panem Bogiem – opi-
sywała dzieje getta.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
g) Napisz, jaki widzisz związek między stylem książki a milczeniem Edelmana, o którym wspomina
Hanna Krall.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Zdazyc.indd 33 12.06.2014 11:22

Scenariusz
z wykorzystaniem
piramidy priorytetów 45 min
Życie i śmierć
według Marka Edelmana
Cele lekcji studia medyczne i w ten sposób, trochę przez
przypadek, został lekarzem kardiochirurgiem.
• uczeń potrafi: wyjaśnić długoletnie milczenie
Hanna Krall trafiła na niego, szukając informa-
narratora na temat powstania w getcie; zinter-
cji do artykułu o pionierskiej operacji wstawienia
pretować tytuł książki Hanny Krall – przygo-
bypasów w stanie ostrym. Zabieg przeprowadził
tować wypowiedź ustną na wskazany temat;
profesor Jan Moll namówiony przez Edelmana.
przeanalizować wypowiedzi Marka Edelmana;
Profesor po udzieleniu wywiadu poprosił dzien-
wyszukiwać potrzebne informacje do tego, aby
nikarkę, aby gotowy już reportaż skonsultowała
przedstawić hierarchię wartości bohatera; uar-
z Markiem Edelmanem. Rozmowa zeszła na te-
gumentować swoje stanowisko
mat getta i Anielewicza, o którym Edelman wyra-
ził się w taki sposób, że zaintrygował dziennikar-
Metody nauczania kę. Dwa lata później Krall przeprowadziła długi
• aktywizujące – burza mózgów, piramida priory- wywiad z Edelmanem, opublikowany w „Odrze”,
tetów, praca w grupach, praca z tekstem który poruszył mocno opinię publiczną. Stał się on
kanwą do książki Zdążyć przed Panem Bogiem).
Środki dydaktyczne 2. Nauczyciel dzieli uczniów na grupy i rozdaje
• karta pracy, tekst karty pracy. Poleca zapoznać się z zacytowanym
w karcie pracy fragmentem lektury i odpowie-
Przebieg lekcji dzieć na pytania do tekstu (karta pracy, zad. 1.).
Faza wprowadzająca Uczniowie wyłaniają liderów, którzy przedsta-
wią na forum efekty pracy zespołowej. Prowa-
Nauczyciel rozpoczyna lekcję od rozmowy z ucznia-
dzący komentuje i ewentualnie rozwija udzielo-
mi na temat Marka Edelmana jako naocznego
ne przez uczniów odpowiedzi.
świadka życia codziennego w getcie i uczestnika
3. Nauczyciel prowadzi z uczniami rozmowę, której
powstania. Zadaje uczniom pytania: „Na czym pole-
celem jest wytypowanie i scharakteryzowanie
gały obowiązki Marka Edelmana, kiedy był gońcem
priorytetów Marka Edelmana. Uczniowie zasta-
szpitalnym?”; „Czym jeszcze zajmował się bohater
nawiają się, co skłoniło Edelmana do pozostania
w tym czasie?”; „Jak doszło do tego, że Edelman
w Polsce, z jakich powodów bohater został osta-
został przywódcą powstania?”; „Dlaczego Edelman
tecznie lekarzem, jakim był kardiochirurgiem,
milczał na temat powstania przez trzydzieści lat?”.
jaki miał stosunek do pacjentów.
Uczniowie powinni uwzględnić w swoich odpowie-
4. Uczniowie indywidualnie zapoznają się z frag-
dziach fakt, że Edelman jako goniec szpitalny stał
mentem wywiadu z Edelmanem (tekst) i wypeł-
przy bramie na Umschlagplatzu i spośród ludzi
niają piramidę priorytetów (karta pracy, zad. 2.).
przeznaczonych do deportacji wyprowadzał chorych,
Prezentują swoje odpowiedzi i uzasadniają przy-
a raczej osoby, które pod pretekstem choroby należa-
jętą kolejność.
ło uratować z względu na ich przydatność w ruchu
oporu. Był wówczas świadkiem, jak Niemcy wywieź- Faza podsumowująca
li do gazu 400 tys. osób. Należał do Bundu, lewico-
Nauczyciel prosi uczniów o zinterpretowanie ty-
wej, antysyjonistycznej partii żydowskiej, i zakładał
tułu lektury w kontekście poznanych informacji
Żydowską Organizację Bojową, która przygotowała
o Marku Edelmanie. Uczniowie podają swoje pro-
powstanie w getcie. Znalazł się w pięcioosobowym
pozycje odpowiedzi (Edelman bierze udział w wy-
sztabie ŻOB-u, a po samobójstwie Anielewicza, ko-
ścigu z Bogiem o życie ludzkie, w pojedynku o to,
mendanta powstania, został ostatnim przywódcą
kto okaże się szybszy: lekarz ratujący życie czy też
zrywu. Zaraz po wojnie wydał książkę Getto walczy,
Bóg, który określił jego kres: „Pan Bóg już chce
po czym zamilkł. Jego niezależna postawa, odrzuce-
zgasić świeczkę, a ja muszę szybko osłonić płomień,
nie martyrologicznego tonu mówienia o powstaniu,
wykorzystując Jego chwilową nieuwagę. Niech się
niechęć do patosu i budowania pomników spotkały
pali choć trochę dłużej, niż On by sobie życzył”).
się z dużym niezrozumieniem odbiorców.
Faza realizacyjna Praca domowa

1. Nauczyciel zadaje uczniom pytanie o powojenne Odwołując się do utworu Hanny Krall oraz innych
losy Marka Edelmana (Po wojnie bohater przez tekstów literackich, wyjaśnij, na czym polega god-
pewien czas nie mógł sobie znaleźć miejsca, ne umieranie. Przygotuj 10-minutową wypowiedź
ostatecznie osiadł w Łodzi. Żona zapisała go na ustną na ten temat.
Zdazyc.indd 34 12.06.2014 11:22


1. a) Na pytanie, jak został lekarzem, Edelman odpowiada przewrotnie. Uprzedza, że wie, jakie są oczeki-
wania wobec bohaterów powstania. Powinien mówić, że idąc na medycynę, kontynuował to, co robił
w getcie. Okazuje się jednak, że lekarzem został właściwie przez przypadek. Początkowo nie mógł się
odnaleźć po przeżytych doświadczeniach i nie wiedział, co ze sobą zrobić. Decyzję o studiach medycz-
nych podjęła za niego żona, to ona zapisała go na medycynę. Edelman, mimo że chodził na zajęcia, nie
był nimi zainteresowany. Pierwsze dwa lata przespał, nie mógł się podnieść z apatii, poczucia przegra-
nej. Na zmianę jego stosunku wpłynął jeden z profesorów, który ujął zadanie lekarza jako wyzwanie,
kwestię bardziej filozoficzną niż praktyczną – dociekanie tego, co w człowieku siedzi w środku.
b) Edelman czuje się odpowiedzialny za innych. Czy jako dowódca powstania, czy jako lekarz mówi, że jego
posłannictwem jest odpowiadać za innych ludzi, ponieważ życie ludzkie jest najważniejszą wartością.
c) Edelman uświadomił sobie, że jako lekarz ma podobną funkcję do tej, którą pełnił jako goniec szpitalny
w getcie. Spośród masy ludzi skazanych na śmierć wyławia nieliczne jednostki, które mają szanse na
przeżycie, i o nie walczy – skromnymi jak podczas okupacji środkami, nie mając odpowiednich leków,
aparatury. Podobnie patrzył na 400 tys. ludzi prowadzonych z Umschlagplatzu do komór gazowych.
I wówczas wyławiał pojedynczych szczęśliwców i ratował – choć na pewien czas – od śmierci.
d) Próbuje ratować ludzi od śmierci, a kiedy jest to niemożliwe, stara się sprawić, by umierali bez bólu,
strachu, poniżenia. Usiłuje im pomóc, aby nie wpadli w taki stan jak ci, którzy czekali na śmierć w get-
cie, zrezygnowani, biernie przyjmujący wyroki losu. Aby nie stali się bezwolnymi ofiarami, całkowicie
opuszczonymi przez wszystkich. Edelman lekarz ożywia się, gdy trafiają mu się trudne przypadki.
Wówczas czuje się najbardziej potrzebny, gdy walka toczy się jak w getcie, na śmierć i życie.
e) Kiedy Edelmanowi trafiają się trudne przypadki, podejmuje grę z Bogiem o życie ludzkie. Bóg wydał
już na człowieka wyrok, a jednak Edelman jako lekarz stara się go wyrwać z rąk śmierci. Tak jak na
Umschlagplatzu i podczas powstania walczy do końca. Po tym, co się stało z Żydami, Edelman uważa,
że Bóg nie jest sprawiedliwy. Dlatego nie należy się poddawać Jego wyrokom, trzeba podjąć wyzwanie.
Edelman odczuwa wręcz cichą satysfakcję, gdy uda mu się Go wyprzedzić.
f) Córka Tenenbaumowej i Teresa są dwiema dziewczynami, które udało się uratować przed śmiercią.
Wprawdzie numerek życia pozwolił młodej Żydówce żyć jedynie o trzy miesiące dłużej, jednak dzięki
temu poznała miłość. Dziewczynki z zastawkami i Teresa również otrzymały takie „numerki” – dzięki
operacjom dorosły, mogły się zakochać, założyć rodziny. Chodzi o to, by chronić życie tak długo, jak to
jest możliwe. By człowiek doświadczył choć przez krótki czas dobra, miłości, spełnienia.
g) Sposób, w jaki Edelman opowiada o swych pacjentach, świadczy o jego wrażliwości, zaangażowaniu
w pracę lekarza, chęci niesienia pomocy, poczuciu odpowiedzialności za innych. Edelman wykracza
poza swoje obowiązki jako lekarza – obchodzi go życie prywatne podopiecznych, ich problemy, warun-
ki, w jakich żyją. Angażuje się całym sercem w niesienie im pomocy. Najbliżsi są mu wtedy, gdy ich
życie wisi na włosku. Kiedy zagrożenie mija, odpuszcza sobie troskę o nich, aby mogły, niczym dzieci,
które dorosły, się usamodzielnić. Na ich miejsce przychodzą następni, którymi trzeba się zająć.
2. indywidualne odpowiedzi uczniów
Tekst
Czy pamięta pan chasydów w getcie?
Tak, oczywiście, było ich bardzo wielu, ale już w 1941 to przestało istnieć. [...] W 1939 r. mieszkałem na Dziel-
nej, a naprzeciwko byli tacy Żydzi, którzy się nazywali Tojte Chasidim. Byli ze Wschodu, ich rabi umarł i oni
byli jego następcami. Taka wytrwała, pogodna, ukraińska, mistyczna grupa. Po trzech miesiącach już ich nie
było, zostawili wszystko otwarte i nic już nie istniało.[...] Pan Bóg ich zawiódł. Bo On ich za nic karał. A wobec
tego oni odwrócili się od Boga; ogolili brody, zdjęli chałaty, wyszli z bóżnic. [...] Te wszystkie bajdy, które opo-
wiadają, że gdy się powstanie zaczęło, to Żydzi się modlili, to wszystko ładne literackie kawałki. Przecież zabi-
jali ludzi za nic. Szedłeś ulicą, byłeś czarny, siwy, to cię zabijali. To jak taki człowiek może wierzyć w Boga? [...]
No tak. Ale jest jakiś porządek?
Porządek jest taki, że ludzi musi być mniej na świecie. [...] Z człowiekiem jest tak, jak z lwami w stadzie,
kiedy one na zewnątrz wyrzucają te słabsze. Żeby szakale, które podejdą, zżarły te słabe sztuki. Tak samo
jest u ludzi. Nie ma różnicy. [...]
[...] My uważamy, że tam była jakaś moralność, i chcielibyśmy to zrozumieć.
Zupełnie inna.
No dobrze, ale jaka? Nie był to tylko instynkt.
Oczywiście, że instynkt. Zabić tego, który cię zabija – to była jedyna moralność. Zabić go.
Rozmowa z Markiem Edelmanem przeprowadzona wspólnie z Włodzimierzem Filipkiem dla poznańskiego
podziemnego kwartalnika „Czas” w 1985 [w:] Anka Grupińska, Ciągle po kole, Wołowiec, s. 15–17.
Zdazyc.indd 35 12.06.2014 11:22

36 Karta pracy
....................................................................
Wyścig z Panem ..............................

imię i nazwisko
...........................
Bogiem data klasa
1 Przeczytaj fragment książki Zdążyć przed Panem Bogiem i wykonaj polecenia zamieszczone pod tekstem.
– Dlaczego zostałeś lekarzem?

– Bo musiałem nadal robić to, co wtedy robiłem. Co robiłem w getcie. W getcie za czterdzieści tysięcy
ludzi – tylu było w kwietniu 1943 roku – podjęliśmy decyzję. Postanowiliśmy, że nie pójdą dobrowolnie na
śmierć. Jako lekarz mogłem odpowiadać za życie przynajmniej jednego człowieka – więc zostałem lekarzem.
Chciałabyś, żebym tak odpowiedział, prawda? To by zabrzmiało dobrze? Ale wcale tak nie było. Było tak,
że skończyła się wojna. Wojna – dla wszystkich wygrana. Ale dla mnie to była przegrana wojna i wciąż mi
się zdawało, że jeszcze coś muszę zrobić, gdzieś iść, że ktoś na mnie czeka i trzeba go ratować. Gnało mnie
z miasta do miasta i z kraju do kraju, ale jak przyjeżdżałem, to okazywało się, że nikt nie czeka i nie ma już
komu pomóc i w ogóle nie ma nic do zrobienia, więc wróciłem (mówili mi: „I ty chcesz patrzeć na te mury, na
bruki, na puste ulice?”, a ja wiedziałem, że muszę tutaj być, żeby na to patrzeć), wróciłem więc, położyłem
się na łóżku i tak zostałem. Spałem. Przesypiałem dnie i tygodnie. Od czasu do czasu budzili mnie i mówili,
że przecież coś muszę z sobą zrobić – przyszła mi na myśl ekonomia, już nie pamiętam dlaczego, wreszcie
Ala1 zapisała mnie na medycynę. Więc poszedłem uczyć się medycyny. [...]
Ala zapisała mnie na medycynę, więc zacząłem tam chodzić, ale mnie to nic a nic nie interesowało, i kie-
dy wracaliśmy do domu, to znowu kładłem się na łóżku. Wszyscy się pilnie uczyli, a ponieważ ja leżałem
twarzą do ściany – zaczęli mi rysować na tej ścianie różne rzeczy, żebym chociaż coś zapamiętał. To żołądek
mi rysowali, to znów serce, bardzo starannie zresztą, z komorami, przedsionkami, aortą...
Trwało to ze dwa lata – przez ten czas sadzano mnie od czasu do czasu w jakimś prezydium...
– Już byłeś na statusie bohatera?
– Coś w tym rodzaju. Albo mówili: „Niech pan opowie, niech pan opowie, jak to było”. Ale ja byłem raczej
powściągliwy i w tych prezydiach wypadałem słabo.
Czy wiesz, co najlepiej z tego okresu pamiętam?
Śmierć Mikołaja. Tego, który był członkiem „Żegoty” (Rady Pomocy Żydom) jako przedstawiciel naszego
podziemia.
Mikołaj chorował i umarł.
Umarł, rozumiesz? Zwyczajnie, w szpitalu, na łóżku! Pierwszy ze znanych mi ludzi umarł, a nie został
zabity. [...]
– Czy przestali ci w końcu rysować te serca na ścianie?
– Tak.
Któregoś dnia wpadłem na jakiś wykład – pewnie żeby tylko indeks podpisać – i usłyszałem, że profesor
mówi: „Kiedy lekarz wie, jak wygląda oko chorego, jak wygląda skóra, jak język, to powinien wiedzieć, co
temu choremu jest”. Spodobało mi się to. Pomyślałem, że choroba człowieka jest jakby rozsypaną łamigłów-
ką, i jak się ją dobrze złoży, to się wie, co jest w człowieku, w środku.
Od tej pory zająłem się medycyną, a dalej już może być to, od czego chciałaś zacząć, a co zrozumiałem
znacznie, znacznie później: że jako lekarz mogę nadal odpowiadać za życie ludzkie.
– Dlaczego właściwie musisz odpowiadać za życie ludzkie?
– Pewnie dlatego, że wszystko inne wydaje mi się mniej ważne. [...] Wiesz, w klinice, w której potem pra-
cowałem, była taka wielka palma. Stawałem czasem pod nią – i widziałem sale, na których leżeli moi pacjen-
ci. To były dawne czasy, kiedy nie mieliśmy dzisiejszych lekarstw ani zabiegów, ani aparatów, i większość
ludzi w tych moich salach skazana była na śmierć. Moje zadanie polegało na tym, żeby możliwie najwięcej
spośród nich ocalić – i uprzytomniłem sobie kiedyś pod tą palmą, że właściwie to jest to samo zadanie, co
tam. Na Umschlagplatzu. Wtedy też stałem przy bramie i wyciągałem jednostki z tłumu skazanych.
– I tak stoisz przy tej bramie przez całe życie?
– Właściwie tak. A kiedy nic już nie mogę zrobić – to pozostaje mi jedno: zapewnić im komfortową
śmierć. Żeby nie wiedzieli, nie cierpieli, nie bali się. Żeby się nie poniżali.
Trzeba dać im taki sposób umierania, żeby nie zamienili się w TAMTYCH. W tych z trzeciego piętra na
Umschlagplatzu.
1
Ala – Alina Margolis-Edelman, żona narratora, jako dziecko stała się pierwowzorem postaci Ali z Elementarza Mariana
Falskiego; w czasie wojny była uczennicą w Żydowskiej Szkole Pielęgniarek prowadzonej przez Lubę Blum w getcie;
po wojnie została lekarką pediatrą; po wydarzeniach marcowych w 1968 r. wyemigrowała do Francji i zaangażowała się
w pracę w organizacjach Lekarze bez Granic oraz Lekarze Świata, założycielka Fundacji Dzieci Niczyje.
Zdazyc.indd 36 12.06.2014 11:22

Karta pracy 37
– Mówiono mi, że kiedy leczysz przypadki banalne i niegroźne – robisz to niejako z obowiązku, ożywiasz
się prawdziwie, dopiero kiedy zaczyna się gra. Kiedy zaczyna się wyścig ze śmiercią.
– Na tym polega przecież moja rola.
Pan Bóg już chce zgasić świeczkę, a ja muszę szybko osłonić płomień, wykorzystując Jego chwilową nie-
uwagę. Niech się pali choć trochę dłużej, niż On by sobie życzył.
To jest ważne: On nie jest za bardzo sprawiedliwy. To jest również przyjemne, bo jeżeli się coś uda – to
bądź co bądź Jego wywiodło się w pole...
– Wyścig z Panem Bogiem? Cóż to za pycha!
– Wiesz, kiedy człowiek odprowadza innych ludzi do wagonów, to może mieć z Nim później parę spraw
do załatwienia. [...]
Oczywiście, każde życie kończy się i tak tym samym, ale chodzi o odroczenie wyroku, o osiem, dziesięć,
piętnaście lat. To wcale nie jest mało. Kiedy córka Tenenbaumowej przeżyła dzięki numerkowi trzy miesią-
ce – uważałem, że to dużo, bo przez te trzy miesiące zdążyła się dowiedzieć, czym jest miłość. A dziewczynki,
które leczyliśmy na stenozy i na zastawki, zdążyły dorosnąć i kochać się, i urodzić dzieci, więc o ileż więcej
zdążyły niż córka Tenenbaumowej. [...]
[...] mieliśmy Teresę z wadą serca, obrzękłą jak beczułka, umierającą. Jak tylko zeszły jej obrzęki, po-
wiedziała: „Proszę wypisać mnie do domu”, a przez cały ten czas nikt z domu do niej nie przychodził. Po-
szedłem tam – był to pokój na zapleczu sklepu, z betonową podłogą, mieszkała z chorą matką i z dwiema
młodszymi siostrami, powiedziała, że musi już iść, bo trzeba się tymi siostrami zająć – miała wtedy dziesięć
lat – i poszła. Urodziła później dziecko, po porodzie znów trzeba ją było wyciągać z obrzęku płuc, ale jak
tylko mogła oddychać, powiedziała, że musi już iść, dziecka pilnować. Czasami do nas przychodzi i mówi,
że ma wszystko, co chciała mieć, dom, dziecko, męża, a najważniejsze, mówi, że wyszła z tego pokoiku za
sklepem. [...]
To dziwne. Kiedy są, kiedy jest z nimi źle, kiedy im trzeba pomóc – stają ci się najbliżsi na świecie i wiesz
o nich wszystko. [...] Ale potem poprawiają się, wychodzą do domu, zapominasz ich twarze, przywożą kogoś
nowego i już tylko ten ktoś jest najważniejszy.
a) Napisz, jak doszło do tego, że Edelman został lekarzem. Kiedy bohater zainteresował się medycyną?
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
b) Odpowiedz, dlaczego Edelman chce odpowiadać za życie innych ludzi.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
c) Odczytaj sens metafory użytej przez Hannę Krall na określenie postawy Edelmana: „I tak stoisz
przy tej bramie przez całe życie”.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
d) Określ, jakie zadania stawia sobie Edelman jako lekarz.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Zdazyc.indd 37 12.06.2014 11:22

38 Karta pracy
e) Wyjaśnij, na czym polega gra Edelmana z Bogiem. Dlaczego bohater ją prowadzi?
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
f) Edelman przywołuje w rozmowie historie dwóch dziewczyn: córki Tenenbaumowej i Teresy. Co

ilustrują te przykłady?
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
g) Napisz, jak Edelman postrzega swoich pacjentów.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
2 Stwórz piramidę priorytetów odzwierciedlającą hierarchię wartości według Marka Edelmana.
ludzkie życie, godność człowieka, odpowiedzialność, prawda, pamięć, wierność zasadom,

pryncypia, odwaga, niezależność
........................
.....................................
.................................................
.............................................................
..........................................................................
......................................................................................
..................................................................................................
...............................................................................................................
............................................................................................................................
Zdazyc.indd 38 12.06.2014 11:22

Czytanie ze zrozumieniem 39
....................................................................
imię i nazwisko
.............................. ...........................
Pomnik z popiołów data klasa
Przeczytaj fragment tekstu Wiesława Kota o książce Hanny Krall w kontekście literatury poruszającej
tematykę wojenną i wykonaj podane zadania.
Przywołując [...] kategoryzacje gatunkowe w związku z reportażem Hanny Krall, warto przypomnieć, że
zwłaszcza tużpowojenna literatura polska o tematyce martyrologicznej znacząco zbliżyła się do literatury
faktu. Maksyma głosząca, że „życie jest ciekawsze od literatury” w „epoce pieców” urealniła się szczególnie
drastycznie. Techniki literackie bliskie reportażowi stosowali w książkach poświęconych tematowi marty-
rologicznemu zarówno Tadeusz Borowski (opowiadania z tomu Byliśmy w Oświęcimiu), jak i Zofia Nałkow-
ska, a także autorzy, którzy koncentrowali się na opisie Holocaustu, jak Adolf Rudnicki, Bogdan Wojdowski
czy Artur Sandauer.
Tak więc reporterska książka Hanny Krall lokuje się w wyjątkowo szczęśliwym miejscu, na przecięciu
gatunków: literatury, która pozbywa się atrybutów literackości tradycyjnej, porażona tematem zbrodni
masowej, oraz reportażu, który powinien przekroczyć barierę sprawozdawczości, by nie pozostać zapisem
w stylu podręcznika szkolnego.
Hanna Krall złożyła swój reportaż z trzech segmentów – wywiad z Markiem Edelmanem, drukowany
wcześniej w prasie, w drugiej części tekstu skonfrontowany został ze światową recepcją tej bezpreceden-
sowej relacji, która układa się pod piórem relacjonującej go reporterki w traktat o dopuszczalnych i niego-
dziwych formach cenzurowania pamięci. Takie ujęcie problematyki narzuca rozmówca. Marek Edelman
stosuje relację zwięzłą, skrajnie odpatetyzowaną, stanowczo dystansuje się od heroicznej wersji wydarzeń.
Krall również wycisza emocje. Koncentruje się na udobitnianiu relacji ocalałego bojownika. „Zagęsz-
czam – tłumaczy w jednym z wywiadów – z wielu zdań robię jedno. Dokładnie takie zdanie mogło nie paść,
ale jest prawdziwsze od wypowiedzianego. To jest metoda przypominająca działanie wirówki”.
Relacja pomieszczona na kartach książki nie jest więc prostym zapisem rozmów – jest efektem przetar-
gu między Edelmanem, który ma świadomość, że rzeczywistość getta tylko do pewnego stopnia może być
zrozumiała dla współczesnego czytelnika, a reporterką, która chciałaby z tamtego zaginionego świata pojąć
jak najwięcej. Także pomiędzy prawdą historyczną, niekiedy drażliwą i niewygodną, która jednak domaga
się ujawnienia, i szacunkiem dla zmarłych, którym należy się dyskrecja i tzw. dobra pamięć.
Tak więc rozmowa Krall z Edelmanem ma cechy przetargu, w którym uczestniczą: pamięć, historia,
godność i poczucie wstydu. Poza tym w reportażu wyczuwa się stałe napięcie pomiędzy tą wersją historii,
jaką podają podręczniki, a jej wycinkowym obrazem, jaki przechował w pamięci pojedynczy świadek. [...]
Ta korekta spojrzenia wydobywa przed oczy czytelnika istotną opozycję, wokół której reportaż został
zbudowany. Ustanawia ją kontrast, jaki istnieje pomiędzy faktami historycznymi, które powinny zostać
przyjęte z obiektywizmem i dystansem, a społecznym przyzwyczajeniem, wzorcem świadomościowym,
przez które owa prawda historyczna musi się przebijać.
Marek Edelman ma wyostrzoną świadomość tego, iż społeczna recepcja jego relacji dokonuje się z udzia-
łem cenzury, która polega na próbie dopasowania niewyobrażalnej tragedii Holocaustu do wyobrażalnych
miar ludzkiego nieszczęścia.
Wiesław Kot, Czytani dzisiaj. Hanna Krall, Poznań 2000, s. 38–40.
1 Wyjaśnij, dlaczego polska literatura o tematyce wojennej zbliżyła się do literatury faktu. 1 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Zdazyc.indd 39 12.06.2014 11:22

40 Czytanie ze zrozumieniem
2 Co oznacza, że utwór Hanny Krall sytuuje się na przecięciu gatunków literatury i reportażu? 2 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
3 Wymień trzy elementy, które składają się na utwór Hanny Krall. Z czego wynika taka kompozycja? 2 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
4 Wytłumacz, na czym polega „metoda wirówki” zastosowana przez Hannę Krall. 1 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
5 Napisz, efektem jakich przetargów jest relacja, którą otrzymuje ostatecznie czytelnik książki. 2 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
6 Odpowiedz, z jakim rodzajem cenzury zmaga się obiektywna prawda historyczna w książce 2 p.
Hanny Krall. Jaką ocenę ludzkiej recepcji zawiera ostatnie zdanie tekstu?
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Zdazyc.indd 40 12.06.2014 11:22

Propozycje odpowiedzi
Nr Wymagania
Kryteria punktowania
zadania Uczeń:
1. I.1.1) odczytuje 1 p. – odpowiedź, która wyjaśnia potrzebę realistycznego (werystycznego)
sens całego przedstawienia martyrologii wojennej.
tekstu [...] oraz 0 p. – inna odpowiedź lub brak odpowiedzi.
wydzielonych Przykład poprawnej odpowiedzi:
przez siebie Twórcy poruszający wojenną martyrologię dążyli do tego, aby oddać grozę świata
fragmentów [...]. przedstawionego z jak największym realizmem. Celem nadrzędnym tej literatury było
zbliżenie się do prawdy, wierne sportretowanie czasu wojny. Fikcja wydawała się
mniej istotna wobec tego, co działo się w „epoce pieców” w rzeczywistości.
2. I.1.2) [...] 2 p. – odpowiedź uwzględniająca dwa aspekty utworu: literackość i reportażowość.
odczytuje zawarte 1 p. – odpowiedź uwzględniająca jeden z dwóch aspektów utworu Krall.
w odbieranych 0 p. – inna odpowiedź lub brak odpowiedzi.
tekstach Przykład poprawnej odpowiedzi:
informacje Pierwszorzędne miejsce w książce zajmuje przekaz formułowany przez Marka
zarówno jawne, Edelmana, świadka historii. Forma wydaje się transparentna, służy jedynie przekazaniu
jak i ukryte. wstrząsającej treści, oddanie świadectwa. Autorka odchodzi od tradycji literackiej
polegającej na stosowaniu literackich form przekazu. Jednocześnie wartość tej książki
polega na przekroczeniu ram zwykłego reportażu, np. za sprawą kompozycji, retrospekcji.
3. I.1.1) [...] 2 p. – wymienienie trzech elementów oraz wskazanie genezy takiej konstrukcji.
odczytuje sens 1 p. – wymienienie trzech elementów lub wskazanie genezy takiej konstrukcji.
całego tekstu oraz 0 p. – inna odpowiedź lub brak odpowiedzi.
przez siebie Książka składa się z trzech elementów: publikowanego już w prasie wywiadu
fragmentów [...]. z Markiem Edelmanem, odbioru tego wywiadu przez światową opinię publiczną
oraz wywodu na temat tego, w jakim stopniu pamięć o wydarzeniach może być
cenzurowana. Taki układ wynika ze sposobu mówienia Edelmana.
4. I.1.4) [...] 1 p. – pełne wyjaśnienie metody pisarskiej autorki.
rozpoznaje 0 p. – inna odpowiedź lub brak odpowiedzi.
zastosowane [...] Przykład poprawnej odpowiedzi:
środki językowe „Metoda wirówki” to sposób pisania, który polega na tym, że dziennikarka wybiera
i ich funkcję najistotniejsze, najwięcej mówiące wypowiedzi swojego rozmówcy („odwirowuje”),
w tekście. a następnie dokonuje ich kondensacji, wyciąga z nich esencję, samo sedno („zagęszcza”).
Przybierają one często postać jednego dobitnego zdania. Tak skondensowane
wypowiedzi wyrażają jądro problemu nawet bardziej niż autentyczne słowa Edelmana.
5. I.1.2) [...] 2 p. – odpowiedź zawierająca opis dwóch kompromisów kształtujących utwór.
odczytuje zawarte 1 p. – odpowiedź zawierająca opis jednego kompromisu kształtującego utwór.
w odbieranych 0 p. – inna odpowiedź lub brak odpowiedzi.
tekstach Przykład poprawnej odpowiedzi:
informacje Relacja w książce Krall jest efektem kompromisu między podejściem Edelmana, który
zarówno jawne, nie wierzy, że współczesny człowiek jest w stanie zrozumieć w pełni rzeczywistość
jak i ukryte. getta, i w związku z tym ogranicza się w swoich wspomnieniach, oraz podejściem
dziennikarki, która chciałaby usłyszeć jak najwięcej. Kolejny kompromis rodzi się
pomiędzy pragnieniem jak najwierniejszego oddania prawdy o wydarzeniach w getcie
a poczuciem, że książka nie może krzywdzić ludzi ani bezcześcić pamięci o nich.
6. I.1.1) odczytuje 2 p. – odpowiedź uwzględniająca zderzenie prawdy historycznej z możliwościami
sens całego recepcyjnymi czytelnika oraz wskazanie oceny ludzkiej recepcji.
tekstu [...] oraz 1 p. – odpowiedź uwzględniająca zderzenie prawdy historycznej z możliwościami
wydzielonych recepcyjnymi czytelnika.
przez siebie 0 p. – inna odpowiedź lub brak odpowiedzi.
fragmentów [...]. Przykład poprawnej odpowiedzi:
Prawda historyczna opowiadana przez naocznego świadka wydarzeń musiała się
zderzyć z wizją tych czasów, jaka funkcjonuje od lat świadomości społecznej. Ponadto
każdy czytelnik przefiltrowuje opowieść o Zagładzie nakreśloną przez Marka
Edelmana przez swój aparat poznawczy, swoje własne, ograniczone wyobrażenia
o nieszczęściach, które mogą spaść na człowieka. Ludzka recepcja jest ograniczona.
Zdazyc.indd 41 12.06.2014 11:22

Fazy i sposoby ....................................................................
pisania o Zagładzie ..............................

imię i nazwisko
...........................
w literaturze polskiej data klasa
Przeczytaj fragment tekstu, w którym autorzy omawiają sposoby pisania o Zagładzie w literaturze polskiej,
i wykonaj podane zadania.
Motyw nieprzekazywalności doświadczenia Holocaustu, bezradności słów wobec tego, co chcą nazwać, po-
jawia się nie tylko w zapisach będących bezpośrednią reakcją na doznawane cierpienia, o czym już mówi-
liśmy, lecz także w próbach późniejszych, literackich przekazań. Imperatywowi1 świadczenia o Zagładzie
towarzyszy przekonanie, że dotychczasowe formy literackiego wyrazu nie są w stanie unieść podejmowanej
problematyki, że nieodwołalny i przerażający w swej gwałtowności rozpad istniejącego ładu doprowadził do
upadku wszelkich tradycyjnych sposobów literackiego opisu rzeczywistości.
Często równocześnie pojawia się ogólniejsze zastanowienie nad samą prawomocnością literackiego ujmo-
wania tematu Zagłady, głos wskazujący na moralną dwuznaczność poddawania go literackim i artystycznym
przetworzeniom: „myśl, że Zagłada mogłaby zostać spożytkowana do tworzenia dzieł kunsztownych i pięk-
nych, zdawała się profanacją, a także absurdem – pisał Jerzy Jedlicki. Poglądy te wpisują się w szerszy nurt
intelektualny, nurt krytycznej refleksji nad kulturą europejską, wytaczający przeciw niej zarzuty albo bezsil-
ności wobec cywilizacyjnej katastrofy, jaką była Zagłada, albo wręcz współodpowiedzialności za nią. [...]
Poczucie nieadekwatności2 zastanych form literackiego wyrazu skłania do poszukiwań właściwszego ję-
zyka, odpowiedniejszych sposobów opisu, które pozwoliłyby przekazać wyjątkowość doświadczenia Zagłady.
Wybór języka, formy, sposobu opisu często staje się wyborem punktu widzenia, niesie zgodną z nim inter-
pretację opisywanych faktów, niekiedy jest wręcz wyrazistą deklaracją światopoglądową.
Ogólnie rzecz biorąc, ujawniają się dwa sposoby podejścia do tego zagadnienia. Dominująca tendencja,
przybierająca różne formy w konkretnych realizacjach, polegała na odrzuceniu wszelkich atrybutów trady-
cyjnie pojmowanej literackości, konwencjonalnie rozumianego artyzmu, w imię prostoty wyrazu, dającej po-
czucie zbliżenia do prawdy, która postrzegana jako wartość nadrzędna – staje się podstawowym wymogiem
stawianym literaturze. Owa pożądana prostota wyrazu osiągana jest poprzez zastosowanie albo formy jak
najbardziej ascetycznej, niekiedy wręcz „przezroczystej”, nawiązującej do nieliterackich, urzędowych bądź
potocznych, sposobów wypowiedzi, albo formy „rozbitej”, świadomie kalekiej, ostentacyjnie naruszającej
utrwalone przyzwyczajenia czytelnicze.
W [...] opozycji do omówionych [...] tendencji sytuuje się twórczość świadomie sięgająca po tradycyjne for-
my literackie, opowiadając się tym samym – mimo wszystko – po stronie dotychczasowej kultury i traktując
ten wybór jako wyrazistą deklarację światopoglądową. W ujęciu tym Zagłada interpretowana jest nie jako
ostateczna konsekwencja rozwoju kultury europejskiej, lecz odstępstwo od propagowanych przez nią wartości.
Tendencja zmierzająca do wyprowadzenia problematyki Zagłady poza granice negatywnie waloryzowa-
nego3 obszaru tradycyjnie definiowanej literatury pięknej i usytuowania jej w jednym szeregu z – pozba-
wionymi jakichkolwiek ambicji artystycznych, z założeniami nieliterackimi – autentycznymi świadectwami
czy dokumentami przyniosła jednak, paradoksalnie, skutek odwrotny od zamierzonego. Doprowadziła do
włączenia wszystkich tych – z założenia nieliterackich relacji i świadectw – w obszar zredefiniowanej, posze-
rzonej sfery literackości. A w konsekwencji uruchomiła mechanizmy także (a niekiedy przede wszystkim)
estetycznego ich oglądu, traktowania ich również jako dzieł sztuki.
Dorota Krawczyńska, Grzegorz Wołowiec, Literatura polska wobec Zagłady, pod red. Aliny Brodzkiej,
Doroty Krawczyńskiej, Jacka Leociaka, Warszawa 2000, s. 16–18.
1 Wyjaśnij, na czym polega zasadnicza trudność pisania o Zagładzie. 1 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
1
imperatyw – nakaz, reguła, zasada, która nie podlega dyskusji.
2
adekwatny – odpowiedni, właściwy.
3
waloryzować – wartościować.
Zdazyc.indd 42 12.06.2014 11:22

2 Objaśnij problem moralnej dwuznaczności pisania o Holocauście. 1 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
3 Jakie dwa wymagania postawił literaturze problem Zagłady? 2 p.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
4 Scharakteryzuj dwie podstawowe tendencje, które można dostrzec w piśmiennictwie 2 p.

poruszającym tematykę Zagłady.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
5 Napisz, jaki stosunek wobec kultury europejskiej wyrażają dwie odmienne tendencje panujące 2 p.
w piśmiennictwie o Zagładzie.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
6 Określ, jaki skutek przyniosła tendencja odrzucania literackości utworów, które opisują 1 p.
eksterminację narodu żydowskiego.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Zdazyc.indd 43 12.06.2014 11:22

Propozycje odpowiedzi
Nr Wymagania
Kryteria punktowania
zadania Uczeń:
1. I. 1.2) [...] 1 p. – odpowiedź podkreślająca bezprecedensowość Zagłady w historii ludzkości
odczytuje i wynikające z tego poczucie nieadekwatności literackich form wyrazu.
zawarte w 0 p. – inna odpowiedź lub brak odpowiedzi.
odbieranych Przykład poprawnej odpowiedzi:
tekstach Trudność wynikała z poczucia, że nie da się wyrazić słowami ogromu cierpień, którego
informacje doznali Żydzi w trakcie drugiej wojny światowej. Zagłada była bezprecedensowym
zarówno jawne, wydarzeniem w historii ludzkości. Stąd zrodziło się przekonanie, że dotychczasowe
jak i ukryte. formy wyrazu literackiego są niewystarczające do przekazania rozmiaru tragedii.
2. I.1.1) odczytuje 1 p. – odpowiedź, która podkreśla problematyczność wykorzystania Zagłady do celów
sens całego estetycznych.
przez siebie Po wojnie pojawiły się głosy, że Holocaust jest zbyt bolesnym, tragicznym doświadczeniem,
fragmentów [...]. aby mógł stanowić temat literacki, że nie jest moralne, by pisarze przetwarzali Zagładę
narodu w dziełach sztuki czy literatury. Wykorzystywanie realnego cierpienia i śmierci
milionów ludzi na potrzeby twórczości artystycznej wydawało się nieprzyzwoitością.
3. I.1.5) wyróżnia 2 p. – konieczność znalezienia nowych środków wyrazu oraz opowiedzenia się
argumenty, światopoglądowego.
kluczowe pojęcia 1 p. – konieczność znalezienia nowych środków wyrazu lub opowiedzenia się
i twierdzenia światopoglądowego.
w tekście. 0 p. – inna odpowiedź lub brak odpowiedzi.
Przykład poprawnej odpowiedzi:
Zagłada jako wydarzenie bezprecedensowe postawiła przed twórcami konieczność
znalezienia nowych środków wyrazu – takich, które wyraziłyby wyjątkowość
doświadczenia Holocaustu. Ponadto wybór formy artystycznej stanowił deklarację
wyboru ideologicznego, był manifestem określonego światopoglądu w sprawie Zagłady.
4. I.1.2) [...] 2 p. – scharakteryzowanie dwóch tendencji.
odczytuje 1 p. – scharakteryzowanie jednej tendencji.
zawarte w 0 p. – inna odpowiedź lub brak odpowiedzi.
odbieranych Przykład poprawnej odpowiedzi:
tekstach Pierwszą, bardziej powszechną tendencją w literaturze było dążenie do jak największej
informacje prostoty, odrzucenie literackości, czyli artystycznego ukształtowania utworu, w którym
zarówno jawne, funkcję estetyczną języka przedkłada się nad poznawczą. Dla tych twórców najważniejszym
jak i ukryte. zadaniem było wyrażenie prawdy o Holocauście, a najlepszą formą dla osiągnięcia tego celu
miała być forma jak najprostsza, nieskupiająca czytelnika uwagi na sobie, lub forma
świadomie kaleka, celowo niepoprawna. Na drugim biegunie znaleźli się artyści sięgający
po tradycyjne formy literackie, tacy, którzy kontynuowali tradycję literatury pięknej.
5. I.1.1) odczytuje 2 p. – scharakteryzowanie obu światopoglądów.
sens całego 1 p. – scharakteryzowanie jednego światopoglądu.
przez siebie Obie tendencje artystyczne widoczne w piśmiennictwie o Holocauście miały podłoże
fragmentów [...]. ideologiczne. Tendencja „ascetyczna”, twórców dążących do uproszczenia językowych
środków wyrazu, często wiązała się z poglądem, że kultura europejska okazała się bezsilna
wobec upadku cywilizacyjnego, jakim był Holocaust, lub wręcz miała w nim swój udział.
Wybór artystyczny był rodzajem potępienia kultury europejskiej. Natomiast twórcy, któ-
rzy podjęli się kontynuacji tradycji literackiej, stanęli w obronie wartości tej kultury – ich
zdaniem Holocaust wynikał właśnie z odrzucenia jej wartości, ich chwilowego zaniechania.
6. I.1.1) odczytuje 1 p. – odpowiedź uwzględniająca włączenie nieliterackich form zapisu do literatury.
sens całego 0 p. – inna odpowiedź lub brak odpowiedzi.
tekstu [...] oraz Przykład poprawnej odpowiedzi:
wydzielonych Paradoksalnie tendencja ta przyniosła odwrotny skutek do zamierzonego. Wszelkie
przez siebie formy nieliterackiego zapisu, z których korzystała, takie jak autentyczne świadectwa
fragmentów [...]. czy dokumenty, zostały włączone w obszar literatury i poddane estetycznemu
oglądowi, takiemu, jakiemu poddaje się dzieło sztuki.
Zdazyc.indd 44 12.06.2014 11:22

Projekt edukacyjny 45
„Prosto się mówi, jak się wie”.

Portret Marka Edelmana
Rodzaj projektu Edelmana Jolanty Dylewskiej pod kątem sytuacji
w getcie warszawskim, zapoznanie się z literatu-
• zbiorowy, klasowy
rą przedmiotu, przygotowanie scenariusza pre-
zentacji, techniczne opracowanie prezentacji).
Czas 3. Analiza różnych źródeł ukazujących działalność
• trzy tygodnie Marka Edelmana, dobór informacji i zdjęć.
4. Przygotowanie prezentacji multimedialnej oraz
Cele towarzyszącego jej wykładu.
• przygotowanie prezentacji multimedialnej o Mar- 5. Przedstawienie efektów pracy na forum klasy.
ku Edelmanie; poszukiwanie i analiza literatury 6. Dyskusja oraz dzielenie się wiadomościami.
przedmiotu; gromadzenie wiedzy na temat boha-
tera – jego udziału w Bundzie, ŻOB-ie, a następ- Przykładowe źródła
nie w powstaniu żydowskim, działalności jako żoł- Assuntino Rudi, Goldkom Wlodek, Strażnik. Ma-
nierza AK, lekarza i opozycjonisty – współtwórcy rek Edelman opowiada, Kraków 1990.
KOR-u; planowanie pracy w zespole; przedstawie- Bereś Witold, Krzysztof Burnetko, Marek Edel-
nie efektów pracy; udział w dyskusji man. Życie. Po prostu, Warszawa 2008.
Marek Edelman. Prosto się mówi, jak się wie,
Zadania dla grup oprac. Paula Sawicka, Burnetko Krzysztof, War-
1. Zebranie materiału – wyszukanie odpowiedniej szawa 2013.
literatury przedmiotu, zdjęć i fotosów. Engelking Barbara, Leociak Jacek, Getto warszaw-
2. Wyznaczenie zadań członkom grup (np. obejrze- skie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, War-
nie filmów Pianista Romana Polańskiego, Ulica szawa 2013.
Graniczna Aleksandra Forda czy Kroniki po- Grupińska Anka, Jagielski Jan, Szapiro Paweł,
wstania w getcie warszawskim według Marka Getto warszawskie, Warszawa 2002.
Harmonogram prac
Czas Działania Wskazówki
1. tydzień Realizacja zad. 1. i 2.: zebranie materiału Uczniowie dzielą się na zespoły. Nauczyciel informuje uczniów
– wyszukanie odpowiedniej literatury na temat terminów poszczególnych etapów prac.
przedmiotu, zdjęć i fotosów oraz
wyznaczenie zadań członkom grup.
koniec 1. Konsultacje z nauczycielem. Do prac może zostać włączony nauczyciel historii i WOS-u.
tygodnia Uczniowie przedstawiają plan pracy grup i wstępny wybór
literatury przedmiotu, zdjęcia, fotosy oraz fragmenty filmów.
2. tydzień Realizacja zad. 3.: analiza różnych źródeł Uczniowie dokładnie czytają wybraną literaturę przedmiotu,
prezentujących działalność Marka oglądają filmy, wybierają zdjęcia. Dokonują selekcji materiału.
Edelmana, dobór informacji i zdjęć.
koniec 2. Konsultacje z nauczycielem. Nauczyciel wysłuchuje wniosków płynących z dyskusji, wyjaśnia

tygodnia niezrozumiałe kwestie, pomaga rozstrzygnąć niejasności
i problemy, rozmawia z uczniami na temat przygotowanych przez
nich materiałów do prezentacji.
3. tydzień Realizacja zad. 4.: przygotowanie Nauczyciel udziela wskazówek, jak ułożyć zebrany materiał,
prezentacji multimedialnej oraz i doradza kompozycję prezentacji.
towarzyszącego jej wykładu.
koniec 3. Realizacja zad. 5. i 6.: przedstawienie Uczniowie zadają pytania, dzielą się doświadczeniami z pracy
tygodnia efektów pracy na forum klasy nad prezentacją, a także dodatkową wiedzą o Marku Edelmanie,
i następująca po prezentacji dyskusja. którą pozyskali, pracując nad przygotowaniem materiałów.
Zdazyc.indd 45 12.06.2014 11:22

46 Notatki z lektury
Zdążyć przed Panem Bogiem w pigułce

 Geneza utworu warszawskiego, współpracownik Komitetu Obrony
• Hanna Krall, w latach 70. dziennikarka „Polityki”, Robotników KOR, lekarz kardiolog), Mordechaj
przygotowywała reportaż o nowatorskich opera- Anielewicz, Michał Klepfisz, Adam Czerniaków,
cjach serca przeprowadzanych w łódzkiej klinice. Celina (Cywia Lubetkin), Antek (Icchak Cukierman),
Poprosiła o sprawdzenie artykułu Marka Edelmana, Krystyna Krahelska, Rywka Urman, doktor Teodozja
kardiochirurga, a jednocześnie ostatniego żyjącego Goliborska, Elżbieta Chętkowska, Pola Lifszyc,
przywódcę powstania żydowskiego w getcie war- Frania, Tenenbaumowa i jej córka Tosia, Aga
szawskim. W rezultacie powstał wywiad na temat Żuchowska, Jurek (Arie) Wilner, Pola Lifszyc,
powstania opublikowany w 1976 r. w „Odrze”, Luba Blumowa i Abrasza Blum, Zygmunt
a rok później w wydaniu książkowym pod tytułem (Zalman) Frydrych, Elżunia Frydrych, Zofia
Zdążyć przed Panem Bogiem Wróblówna, mecenas Henryk Woliński „Wacław”,
Henryk Grabowski „Słoniniarz”, Zbigniew Lewan-
 Gatunek literacki dowski „Szyna”, Mietek Dąb, pani Bubnerowa,
• reportaż napisany na podstawie wywiadu przepla- pan Rudny, inżynier Sejdak, profesor Jan Moll
tany tekstami różnego typu (np. fragment wiersza
Kontratak żydowskiego poety Władysława Szlengla,  Kompozycja
poetyckie zapiski Jurka Wilnera, opowieść o niezre- • utwór składa się z 15 graficznie wyodrębnionych
alizowanym filmie Andrzeja Wajdy) części: pięć fragmentów ma charakter rozmowy
Marka Edelmana z Hanną Krall; dziesięć fragmen-
 Elementy świata przedstawionego tów jest podporządkowanych relacji odautorskiej,
• czas akcji: przeplatają się dwa plany czasowe – czas zawierają one różne formy wypowiedzi literackiej
przeszły, który dochodzi do głosu we wspomnie- (opowiadanie, dialog, reportaż, wywiad, elementy
niach Marka Edelmana (m.in. 1939 historia Żyda pracy naukowej – badania nad chorobą głodową,
wepchniętego na beczkę i dręczonego przez ofice- informacje z innych źródeł – z rozmów z innymi
rów niemieckich, 22 lipca 1942 rozpoczęcie akcji osobami, np. z pacjentami Edelmana), w tej części
niemieckiej „przesiedlania ludności na Wschód”, dominuje mowa zależna, zaś główny bohater wystę-
wrzesień 1942 rozdawanie „numerków życia”, puje w 3. osobie liczby pojedynczej, stąd narracja
marzec 1943 aresztowanie Jurka Wilnera przez trzecioosobowa
gestapo, wiosna 1943 powstanie w getcie – 18 • dwuwarstwowość czasu i przestrzeni: czas prze-
kwietnia spotkanie sztabu ŻOB-u, 8 maja samobój- szły miesza się z czasem teraźniejszym (czas wojny
cza śmierć grupy Anielewicza, 9 maja wyjście ocala- i współczesność), walka o przeżycie w getcie prze-
łych bojowników kanałami na aryjską stronę, 12 maja plata się z zmaganiami Edelmana lekarza z chorobą,
sprawozdanie Edelmana z powstania w trzy dni po gdzie stawką również jest ludzkie życie
jego upadku przed przedstawicielami partii politycz-
nych, lata powojenne – okres studiów medycznych  Główne wątki
Edelmana oraz jego praca jako lekarza, 1963 wyjazd • akcja likwidacji getta warszawskiego: tzw. akcja
Edelmana do Stanów Zjednoczonych i spotkanie przesiedlania ludności na Wschód, która w rzeczy-
z przywódcami związków zawodowych oraz wizyta wistości była deportacją ludzi do obozu zagłady
w domu przybranych rodziców Elżuni, 1968 jedyny w Treblince; zaczęła się 22 lipca 1942; jedną
rok, w którym bohater nie otrzymał anonimowego z 400 tys. ofiar był Janusz Korczak
bukietu kwiatów) oraz czas teraźniejszy, w którym • wybuch i tragiczny koniec powstania żydowskiego:
odbywają się rozmowy dziennikarki z bohaterem trwało od 19 kwietnia do połowy maja 1943 r.;
• miejsca wydarzeń: warszawskie getto (Umschlag- z rozkazu „kata getta warszawskiego” Jürgena
platz), klinika w Łodzi, Stany Zjednoczone Stroopa getto zostało doszczętnie spalone; kilkorgu
• bohaterowie: Marek Edelman (1919–2009, bojownikom ŻOB-u udało się przedostać kanałami
ostatni po samobójczej śmierci Mordechaja Anie- na aryjską stronę
lewicza przywódca powstania w getcie warszaw- • wspomnienia i refleksje Edelmana jako człowieka,
skim, członek Bundu, współzałożyciel Żydowskiej który odprowadził na Umschlagplatz 400 tys. ludzi,
Organizacji Bojowej ŻOB, uczestnik powstania uczestnika i przywódcy powstania, oraz lekarza
Zdazyc.indd 46 12.06.2014 11:22

Test A 47
....................................................................
imię i nazwisko
.............................. ...........................
Sprawdź, ile wiesz data klasa
1 Ustalenie daty wybuchu powstania było wynikiem 1 p.
A. informacji o zmianie hitlerowskiego kierownictwa getta.

B. wieści o zbliżaniu się do Warszawy armii radzieckiej.
C. porozumienia między ŻOB-em a AK.
D. planowanej przez Niemców ostatecznej likwidacji getta.
2 Przeczytaj cytaty i odpowiedz, kogo dotyczą. 3 p.
Cytat O kim mowa?
Tego nie należało robić. Mimo że to bardzo dobry symbol. Nie poświęca się
życia dla symboli. ..............................................
syn handlarki, malujący na czerwono skrzela ryb

..............................................
Operował więc żołądki, śledziony, pęcherze i jelita grube, trzydzieści,

czterdzieści brzuchów potrafił zoperować w ciągu dnia. ..............................................
narzeczony podwiózł ją rykszą, żeby mogła ich dopędzić – i zdążyła.

W ostatniej chwili wmieszała się w tłum, żeby jeszcze móc wejść z matką ..............................................
do wagonu.
Siedem razy strzelała do siebie, zanim trafiła. Taka ładna, duża dziewczyna
z brzoskwiniową cerą, ale zmarnowała nam sześć naboi. ..............................................
3 Zdążyć przed Panem Bogiem można zaliczyć do prozy 1 p.
A. biograficznej.
B. eseistycznej.
C. reportażowej.
D. pamiętnikarskiej.
4 Zaznacz, które stwierdzenia są prawdziwe, a które – fałszywe. 2 p.
Lp. Stwierdzenie Prawda Fałsz
1. Mordechaj Anielewicz został komendantem powstania w getcie, ponieważ był

najstarszy z grona przywódców.
2. Pierwsza akcja likwidacyjna w getcie warszawskim trwała sześć tygodni, od lipca
do września 1942 r.
3. Teodozja Goliborska kierowała szkołą pielęgniarską w getcie.
4. Oboje pacjentów, Rudny i Bubnerowa, przeżyło operację serca.
5. Po zakończeniu wojny Marek Edelman osiadł w Warszawie i razem z żoną Aliną
Margolis rozpoczął studia medyczne.
6. Książka Hanny Krall Zdążyć przed Panem Bogiem pierwotnie miała formę wywiadu
drukowanego w odcinkach w „Polityce”.
Zdazyc.indd 47 12.06.2014 11:22

48 Test A
5 Zinterpretuj zacytowaną wypowiedź Marka Edelmana. 3 p.

Widziałem kiedyś na Żelaznej zbiegowisko. Ludzie tłoczyli się na ulicy dookoła beczki – zwyczajnej, drew-
nianej beczki, na której stał Żyd. Był stary, niski i miał długą brodę.
Przy nim stało dwóch niemieckich oficerów. (Dwóch pięknych, rosłych mężczyzn przy małym, zgarbio-
nym Żydzie). I ci Niemcy wielkimi krawieckimi nożycami obcinali Żydowi po kawałeczku jego długą brodę,
zaśmiewając się do rozpuku.
Tłum, który ich otaczał, też się śmiał. Bo obiektywnie było to naprawdę śmieszne: mały człowieczek na
drewnianej beczce z coraz krótszą brodą, ginącą pod krawieckimi nożycami. [...] Wtedy zrozumiałem, że
najważniejsze ze wszystkiego jest nie dać się wepchnąć na beczkę. Nigdy, przez nikogo.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
6 Po wojnie Edelmanowi złożyła wizytę córka mężczyzny, który w getcie pełnił funkcję 1 p.
A. zastępcy przywódcy powstania żydowskiego.

B. zastępcy komendanta Umschlagplatzu.
C. zastępcy dyrektora ambulatorium.
D. oficera policji żydowskiej.
7 „Żegota” to kryptonim organizacji podziemnej noszącej nazwę 1 p.
A. Żydowska Organizacja Bojowa.

B. Żydowska Rada Starszych.
C. Żydowska Rada Pomocy.
D. Rada Pomocy Żydom.
8 Zdążyć przed Panem Bogiem – książka o życiu czy śmierci? Uzasadnij swoją odpowiedź, 8 p.
odwołując się do treści utworu.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Zdazyc.indd 48 12.06.2014 11:22

Test B 49
....................................................................
imię i nazwisko
.............................. ...........................
Sprawdź, ile wiesz data klasa
1 Powstanie w getcie warszawskim rozpoczęło się 1 p.
A. 18 kwietnia 1944 r.
B. 20 kwietnia 1943 r.
C. 19 kwietnia 1943 r.
D. 16 maja 1843 r.
2 Przeczytaj cytaty i odpowiedz, kogo dotyczą. 3 p.
Cytat O kim mowa?
Pisze mi z Australii, że wiedziała wprawdzie z literatury, iż przemiana

spoczynkowa w głodzie jest obniżona, ale nie myślała, że aż tak bardzo ..............................................
Cóż to za piękne życie i piękna śmierć. Prawdziwie estetyczna. Tylko tak należy
umierać. Ale tak żyją i umierają piękni i jaśni ludzie. ..............................................
Ten człowiek stał przede mną na baczność, bez pasa, i miał już jeden wyrok
śmierci. Jakie to miało znaczenie, gdzie był mur, a gdzie brama, chciałem jak ..............................................
najszybciej wyjść z tego pokoju.
Ten jedyny, który przeżył, nie nadaje się na bohatera.

..............................................
dała córce swój numerek, powiedziała: – „Potrzymaj chwilę, ja zaraz

wrócę...” – poszła na górę i połknęła fiolkę luminalu. ..............................................
3 Wywiad Hanny Krall z Markiem Edelmanem był pierwotnie drukowany w 1976 r. w 1 p.
A. „Życiu Warszawy”.
B. „Polityce”.
C. „Odrze”.
D. „Po Prostu”.
4 Zaznacz, które stwierdzenia są prawdziwe, a które – fałszywe. 2 p.
Lp. Stwierdzenie Prawda Fałsz
1. Jurek Wilner, a właściwie Arie Wilner, był wysłannikiem ŻOB-u po aryjskiej stronie.
2. Pola Lifszyc przeżyła powstanie i wyemigrowała do Australii.
3. Marek Edelman, zanim wydostał się kanałami z terenu likwidowanego getta,
ukrywał się w bunkrze przy ulicy Miłej 18.
4. Michał Klepfisz, inżynier, członek Żydowskiej Organizacji Bojowej, zginął podczas
powstania w getcie.
5. Marek Edelman spotkał po wojnie Jürgena Stroopa.
6. Geneza powstania książki Zdążyć przed Panem Bogiem łączy się z artykułem, który
Hanna Krall pisała na temat nowatorskich operacji serca przeprowadzanych
w Łodzi w latach 70.
Zdazyc.indd 49 12.06.2014 11:22

50 Test B
5 Zinterpretuj zacytowaną wypowiedź Marka Edelmana. 3 p.

Przed wieczorem wysłali trzech z opuszczonymi automatami i białą kokardą. Wołali, żeby zawiesić broń,
to nas odeślą do specjalnego obozu. Myśmy ich ostrzelali – w raportach Stroopa znalazłem potem tę scenę:
oni, parlamentariusze z białą chorągwią, a my, bandyci, otwieramy ogień. Zresztą nie trafiliśmy ich, ale to
nieważne.
– Jak to – nieważne?
– Ważne było przecież, że się strzela. To trzeba było pokazać. Nie Niemcom. Oni to potrafili lepiej. Temu
innemu światu, który nie był niemieckim światem, musieliśmy pokazać. Ludzie zawsze uważali, że strzela-
nie jest największym bohaterstwem. No to żeśmy strzelali.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
6 Marek Edelman zainteresował się medycyną, gdy usłyszał, że choroba jest 1 p.
A. konsekwencją tego, jak żył pacjent.

B. rozsypaną łamigłówką.
C. przeciwnikiem lekarza.
D. odwieczną tajemnicą.
7 Rozmowę z Markiem Edelmanem Hanna Krall rozpoczyna od przypomnienia 1 p.
A. swetra z czerwonej wełny.

B. początków ŻOB-u.
C. kolegów bohatera.
D. jego dzieciństwa.
8 Zdążyć przed Panem Bogiem – książka o życiu czy śmierci? Uzasadnij swoją odpowiedź, 8 p.
odwołując się do treści utworu.
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Zdazyc.indd 50 12.06.2014 11:22

Klucz do testu 51
Klucz do testu
Nr
Odpowiedź dla grupy A Odpowiedź dla grupy B Punktacja
zadania
1. D. C. 1 p.
2. • Tego nie należało robić. Mimo że to • Pisze mi z Australii, że wiedziała wprawdzie 3 p. –
bardzo dobry symbol. Nie poświęca się z literatury, iż przemiana spoczynkowa właściwe
życia dla symboli. – grupa powstańców, w głodzie jest obniżona, ale nie myślała, że rozpoznanie
którzy popełnili samobójstwo w bunkrze aż tak bardzo – dr Teodozja Goliborska pięciu osób
przy Miłej • Cóż to za piękne życie i piękna śmierć. (2 p. –
• syn handlarki, malujący na czerwono skrzela Prawdziwie estetyczna. Tylko tak należy rozpoznanie
ryb – Mordechaj Anielewicz umierać. Ale tak żyją i umierają piękni czterech
• Operował więc żołądki, śledziony, pęcherze i jaśni ludzie. – Krystyna Krahelska osób, 1 p. –
i jelita grube, trzydzieści, czterdzieści • Ten człowiek stał przede mną na baczność, rozpoznanie
brzuchów potrafił zoperować w ciągu dnia. – bez pasa, i miał już jeden wyrok śmierci. dwóch osób)
profesor Jan Moll Jakie to miało znaczenie, gdzie był mur,
• narzeczony podwiózł ją rykszą, żeby mogła a gdzie brama, chciałem jak najszybciej
ich dopędzić – i zdążyła. W ostatniej chwili wyjść z tego pokoju. – Jürgen Stroop
wmieszała się w tłum, żeby jeszcze móc • Ten jedyny, który przeżył, nie nadaje się
wejść z matką do wagonu. – Pola Lifszyc na bohatera. – Marek Edelman
• Siedem razy strzelała do siebie, zanim • dała córce swój numerek, powiedziała:
trafiła. Taka ładna, duża dziewczyna – „Potrzymaj chwilę, ja zaraz wrócę...” –
z brzoskwiniową cerą, ale zmarnowała nam poszła na górę i połknęła fiolkę luminalu. –
sześć naboi. – Ruth przełożona pielęgniarek Tenenbaumowa
3. C. C. 1 p.
4. 1–F 1–P 2 p. –
2–P 2–F właściwe
3–F 3–F sklasyfiko-
4–P 4–P wanie sześciu
5–F 5–P zdań (1 p.
6–F 6–P – właściwe
sklasyfiko-
wanie pięciu
zdań)
5. Edelman przywołuje sytuację, która na tle Edelman przyznaje, że bojownicy żydowscy 3 p. – pełne
późniejszych wydarzeń – zagazowania bez oporów złamali zasady wojennego fair wyjaśnienie
przez Niemców milionów Żydów – wydaje play. Ale po wprowadzeniu przez nazistów cytatu oraz
się pozornie mało groźna. Młodzi ludzie planu masowej eksterminacji narodu poprawna
zrobili sobie pośmiewisko z pokracznie żydowskiego wszystkie zasady przestały forma
wyglądającego starca. Nie zrobili mu fizycznie obowiązywać. Ponadto Edelman tłumaczy, językowa
żadnej krzywdy, a jednak dla Edelmana że podejmując decyzję o powstaniu – i stylistyczna
sytuacja ta była symboliczna. Odebrali i zabijaniu innych ludzi, w tym wypadku
bowiem starcowi godność, poniżyli go tylko Niemców – Żydzi wpisali się w końcu
dlatego, że był Żydem. Holokaust był właśnie w ogólnie przyjętą hierarchię wartości.
prostą konsekwencją założenia, że Żyd nie To strzelanie, a nie heroiczne pogodzenie
jest człowiekiem. Edelman dostrzegł w tym się z losem, świadczyło o bohaterstwie,
widowisku całą groźbę zbliżającej się Zagłady honorze. W oczach świata Żydzi ratowali
i postanowił się jej nie poddać. w ten sposób poczucie własnej godności.
6. B. B. 1 p.
7. D. A. 1 p.
8. indywidualne wypowiedzi uczniów indywidualne wypowiedzi uczniów 8 p. – pełna
odpowiedź
oraz popra-
wna forma
językowa
i stylistyczna
suma punktów 20 p.
Zdazyc.indd 51 12.06.2014 11:22

52 Bibliografia
Bibliografia
Literatura podmiotu
• Krall Hanna, Zdążyć przed Panem Bogiem, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1989.
Literatura przedmiotu
• Assuntino Rudim, Goldkom Włodek, Strażnik. Marek Edelman opowiada, Znak, Kraków 2006.
• Bartoszewski Władysław, Lewinówna Zofia, Ten jest z ojczyzny mojej, Świat Książki, Warszawa 2007.
• Bereś Witold, Burnetko Krzysztof, Marek Edelman: Bóg śpi, Świat Książki, Warszawa 2010.
• Bereś Witold, Burnetko Krzysztof, Marek Edelman. Życie. Po prostu, Świat Książki, Warszawa 2008.
• Błoński Jan, Biedni Polacy patrzą na getto, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2008.
• Cała Alina, Węgrzynek Hanna, Zalewska Gabriela, Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, WSiP,
Warszawa 2000.
• Edelman Marek, I była miłość w getcie, Świat Książki, Warszawa 2009.
• Engelking Barbara, Leociak Jacek, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Stowarzy-
szenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2013.
• Engelking Barbara, Tych Feliks, Żbikowski Andrzej, Żyndul Jolanta, Pamięć. Historia Żydów polskich
przed, w czasie, i po Zagładzie, Gołda Tencer Fundacja Shalom, Warszawa 2004.
• Grupińska Anka, Ciągle po kole. Rozmowy z żołnierzami getta warszawskiego, Czarne, Wołowiec 2013.
• Grupińska Anka, Jagielski Jan, Szapiro Paweł, Getto warszawskie, Parma Press, Warszawa 2011.
• Kot Wiesław, Czytani dzisiaj. Hanna Krall, Rebis, Poznań 2000.
• Literatura polska wobec Zagłady, pod red. Aliny Brodzkiej-Wald, Doroty Krawczyńskiej, Jacka Leociaka,
Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2000.
• Moczarski Kazimierz, Rozmowy z katem, Znak, Kraków 2004.
• Rymkiewicz Jarosław Marek, Umschlagplatz, Oficyna Wydawnicza, Gdańsk 1992.
• Stosowność i forma. Jak opowiadać o Zagładzie?, pod red. Michała Głowińskiego, Universitas, Kraków
2005.
• Wood E. Thomas, Jankowski Stanisław M., Karski. Opowieść o emisariuszu, Wydawnictwo Baran i Susz-
czyński, Kraków 1996.
Nabyta przez Ciebie publikacja jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy o przestrzeganie praw, jakie im przy-
sługują. Zawartość publikacji możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie
umieszczaj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, to nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to
dzieło. Możesz skopiować część publikacji jedynie na własny użytek.
Szanujmy cudzą własność i prawo.
Więcej na www.legalnakultura.pl
© Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. 2014

Warszawa 2014. ISBN 978-83-267-1891-5
Koordynacja prac: Katarzyna Wojciechowska.
Redakcja merytoryczna i językowa: Dominika Dmochowska, Katarzyna Wojciechowska.
Projekt okładki: Wojtek Urbanek, Maciej Galiński, Małgorzata Gregorczyk. Opracowanie graficzne: Wojtek Urbanek, Małgorzata
Gregorczyk, Paulina Tomaszewska. Fotoserwis: Magdalena Dzwonkowska. Realizacja projektu graficznego: Jarosław Naus.
Nowa Era Sp. z o.o., Aleje Jerozolimskie 146 D, 02-305 Warszawa
Wydawnictwo dołożyło wszelkich starań, aby odnaleźć posiadaczy praw autorskich do wszystkich utworów
zamieszczonych w publikacji. Pozostałe osoby prosimy o kontakt z Wydawnictwem.
Zdjęcie pochodzi z agencji Shutterstock.com/monticello (segregator).
Druk: Drukarnia MW, Świecie
Kontakt z wydawnictwem:
infolinia: 801 88 10 10 (z telefonów stacjonarnych)
58 721 48 00 (z telefonów komórkowych)
strona internetowa: www.nowaera.pl
e-mail: j.polski@nowaera.pl
Zdazyc.indd 52 12.06.2014 11:22

Opracowanie Lektur Hanna Krall Zdazyc Przed Panem Bogiem

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Opracowanie Lektur Hanna Krall Zdazyc Przed Panem Bogiem

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Opracowanie Lektur Hanna Krall Zdazyc Przed Panem Bogiem

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sprawdzian A 1

3. Klucz do sprawdzianu A i B s. 4 Test podsumowujący

2. Fazy i sposoby pisania o Zagładzie s. 42

Zdazyc.indd 1 12.06.2014 11:22

Czy znasz Zdążyć ....................................................................

przed Panem Bogiem ..............................

1 Wyjaśnij na podstawie wspomnień Marka Edelmana, do jakiego celu wykorzystywano 1 p.

2 Zapisz dokładną datę rozpoczęcia powstania w getcie. 1 p.

4 Napisz, co było według Marka Edelmana celem powstania. 1 p.

6 Zapisz nazwę organizacji, którą założył w getcie wespół z kolegami Edelman. 1 p.

7 Wyjaśnij, jakie było zadanie „Żegoty”. 1 p.

9 Odpowiedz, kogo i w jaki sposób uratowała Teodozja Goliborska. 1 p.

Zdazyc.indd 2 12.06.2014 11:22

Czy znasz Zdążyć

przed Panem Bogiem ..............................

1 Odpowiedz na podstawie wspomnień Marka Edelmana, co wydarzyło się w getcie warszawskim 1 p.

2 Zapisz imię i nazwisko dowódcy, który kierował oddziałami pacyfikującymi getto. 1 p.

4 Wytłumacz, co sprowokowało wybuch powstania w getcie. 1 p.

5 Odpowiedz, kim była w getcie Luba Blumowa. 1 p.

6 Jaką funkcję w powstaniu w getcie pełnił Marek Edelman? 1 p.

7 Przedstaw, kim był Jurek Wilner. 1 p.

8 Wyjaśnij, czym był „numerek na życie”. 1 p.

Zdazyc.indd 3 12.06.2014 11:22

Nr zadania Odpowiedź dla grupy A Odpowiedź dla grupy B Punktacja

1. Umschlagplatz, inaczej plac Rozpoczęcie akcji „przesiedlania 1 p.

Zdazyc.indd 4 12.06.2014 11:22

„Ludzie Żydom zgotowali ten los”

Propozycje odpowiedzi do karty pracy

Zdazyc.indd 5 12.06.2014 11:22

Zdazyc.indd 6 12.06.2014 11:22

Zdazyc.indd 7 12.06.2014 11:22

Gorsi „starsi bracia ..............................

w wierze” data klasa

3 Przedstaw etapy narastania antysemityzmu niemieckiego.

4 Kto i w jakich okolicznościach wprowadził termin „ludobójstwo”? Określ, co on oznacza.

5 Uzasadnij, że Holokaust był zbrodnią ludobójstwa.

Zdazyc.indd 8 12.06.2014 11:22

Życie codzienne w getcie

Propozycje odpowiedzi do karty pracy

Zdazyc.indd 9 12.06.2014 11:22

Zdazyc.indd 10 12.06.2014 11:22

Jak co dzień ..............................

w piekle data klasa

1 Przeczytaj fragment książki Hanny Krall i wykonaj polecenia.

Zdazyc.indd 11 12.06.2014 11:22

a) Wytłumacz, jakie znaczenie miał chleb dla ludzi zamkniętych w getcie.

b) Wyjaśnij, dlaczego Marek Edelman „zapragnął nie mieć twarzy”.

c) Odpowiedz, dlaczego narrator przywołuje postać Krystyny Krahelskiej.

Zdazyc.indd 12 12.06.2014 11:22

d) Opisz zmiany, które następowały w ludziach pod wpływem głodu.

e) Czym był Umschlagplatz? Scharakteryzuj zachowanie ludzi, którym groziła deportacja.

2 Wykonaj polecenia na podstawie lektury fragmentu tekstu naukowego.

Zdazyc.indd 13 12.06.2014 11:22

a) Odpowiedz, od czego zależały warunki życia w poszczególnych gettach.

c) Opisz skutki nadmiernego zagęszczenia w gettach.

d) Scharakteryzuj problem głodu wśród Żydów.

e) Wytłumacz, jak radzono sobie z ograniczonym dostępem do żywności.

Zdazyc.indd 14 12.06.2014 11:22