Professional Documents
Culture Documents
Origin and Development of Sanskrit Drama
Origin and Development of Sanskrit Drama
Origin and Development of Sanskrit Drama
iy úldYh
mQcH lyfmd< iq.r;k ysñ
The problem of origin and the development of Sanskrit
drama have been discussed by many eminent Indian
and Western scholars during the last few decades. The
result emanating from these scholarly discussions
though often divergent, proved helpful in narrowing the
gaps to a considerable degree. Many opinions have
come out on the origin and the decline of Sanskrit drama
in India.
The aim of the present article is to examine these
problems by using the original Sanskrit drama texts and
secondary explanations of the same. Such eminent
scholars as Levi, Keith and Konow have done long
investigations into Sanskrit drama. Through their deeper
analysis and evaluations, we are in a position to study
Sanskrit drama. Their points of view have been
mentioned where necessary.
The Indian tradition preserved in the Nâtya sâstra of
Bharata has given all the details of the theories of
drama. These valuble facts are discussed in detail.
In tracing the development of drama, this work has laid
stress not only on the great writers such as Kâlidâsa
but also the later works of the minor writers.
In this work, the origin of Sanskrit Drama, its
Development, Dramatic Theory and Dramatic Practice
have been discussed.
Key words:- Sanskrit drama, Nâtya sâstra, Kâlidâsa
© ú{dml uydpd¾h mQcH lyfmd< iq.r;k ysñ
ixia' wdpd¾h mQcH óuqf¾ .=Kdkkao ysñ" uydpd¾h BYd fyajdfndaj," uydpd¾h
iqika; uyW,am;" fcHIaG lÓldpd¾h m%shxlr r;akdhl
udkjYdia;% mSG Ydia;%Sh ix.%yh" 20 l,dmh" 2012$13" udkjYdia;% mSGh" le,‚h
úYajúoHd,h
14 udkjYdia;% mSG Ydia;%Sh ix.%yh" 20 l,dmh" 2012$13
bkaÿksïk YsIagdpdrh
ffjosl uQ,dY%hhka iy ;okqnoaO idys;Hh wdY%fhka
ixialD; kdgHfhys m%Njh fiùug fndfyda ngysr úh;ayq
h;ak oerEy' tfy;a l%'s j' 1922 j¾Ifha oS bkaÿksïk YsIga dpdrh
ms<n
s | .fõIK ksid kj úNjhka flfrys W.;=kf a .a wjOdkh
fhduq úh' bkaÿksïk jeishka wd¾h fkdjk ckj¾.hlg
wh;a fia ie,fla' Tjqkaf.a ks¾udK mqrdúoHd{hkaf.a fuka
u l,d úpdrlhkaf.a o m%Yxidjg Ndckh ù we;' l%s"mQ' 3000
;rï wE; hq.hl Tjqka úiska lrk ,o ksmehqï w;sm%Yia; h'
Tjqkaf.a k.r l%udkql+,j ks¾udKh lrk ,o tAjd h'2 fun÷
ckldhlg kdgHhla ks¾udKh lsÍfï yelshdj ;sfnkakg
we;ehs is;Su fya;= rys; fkd fõ' kgUqka w;ßka u;= jQ uQ¾;s
folla kdgHh iïnkaOfhka jeo.;a fõ'
ixjdo iQla;
R.afõofha ixjdo iQla; kdgHdkqidÍ iajrEmhla ork nj
´,av¾kan¾.a úiska fmkajd fok ,oS'6 úkaâIa o fï ms<sn|j
i|yka lr we;' uelaiauQ,¾f.a woyi ixjdo iQla; hd.fhaoS
kej; kej; .dhkd lrk ,o njhs' iuyr úg lKavdhï
folla úiska rÕ olajk ,oS' ñksiqka ix.S;hg wkqj keàu
iy .ehSu l< nj w:¾jka fõofha i|yka fõ'7 mQclhka
foúhka yd RIsjreka fuka foõf,dj l%shdjka wkqlrKh
lrñka rÕ mE nj lS;a mjihs' .%Sisfhys iy fulaisfldafjys
fuka ,sx.sl k¾;k ^Phallic dances& R.afõofhys olakg fkd
,efí'
m%ckk Yla;h
s jeä lsÍu" M,odj¾Okh jeks mrud¾: bgqlr
.ekSu i|yd ffjosl mqo mQcd ilia ù mej;s nj fmfka' hu-
hó ixjdoh M,odj¾Ok kdgH iajrEmhla orhs' uydj%; mQcdj
o M,odj¾Ok .Khg we;=<;a jkakls' ffjYHdjl YsIHfhl=
iu. lrk ixjdoh m%ckk Yla;h s jeä lrk mQcd úfYaIhls'
kdgHYdia;%h
idïm%odhsl Ndr;Sh úYajdih kdgHh foaj ks¾udKhla
njhs' ta ms<sn| ú.%yhla Nr;uqksf.a kdgH Ydia;%fhys olakg
,efí' kdgH Ydia;%h Wiia úpdr .%ka:hla f,i ie,fla'
fuu lD;sh ;=kafjks ishjig wh;a fõ' fuh kdgH l,dj
ms<sn| merKs u ks¾udKh f,i ie,fla' kdgHh fõo i;rg
iïnkaO lr ;sîu fuys úfYaI;ajhls'
ùrldjH
ùrldjH hq.fhys mßmQ¾K jQ oDYHldjH l,djla mej;sKs
oehs meyeos , s j mejiS u W.yg h' rdudhKfhys fyda
uydNdr;fhys iïmQ¾K kdgHhla ms<sn|j i|yka fkdjk
nj fydmalskaia mjihs'18 tfy;a kdgH iy k¿jka ms<sn|j
lsysm ;ekl i|yka ù we;' uydNdr;fhys kdgl" ldjH"
l:d" wdLHdhsld ms<sn|j i|yka fõ' k¿jka iy keÜgqjka
ms<sn|j o ±lafõ'20 tfia u keàï iy .ehSï l< nj o i|yka
ixialD; oDYH ldjHfha m%Njh iy úldYh 19
jHdlrK lD;s
l%s' mQ' 4fjks ishjfia úiQ iïNdjkSh jHdlrK{fhl=
jk mdKskS zkgiQ;Z% ms<n s |j i|yka lrhs' fuu jpkh úuiqug
Ndckh l< hq;= h' kg hkafkka uqød l%uhla woyia lrk nj
lS;fa .a woyihs'30 ta wkqj uqød k¿jka i|yd jQ w;afmd;a hkqfjka
kg iQ;% ye¢kaúh yels h' kdgH r`.±laùula fuhska woyia
fkd flf¾' wd.ñl iy iudc W;aijhkays § lsih s ï kD;Hhla
bÈßm;alrkakg we;ehs is;sh yels h' ld;Hdhk kg hkak
zYs,d,skaZ hkqfjka y÷kajhs'31
20 udkjYdia;% mSG Ydia;%Sh ix.%yh" 20 l,dmh" 2012$13
fn!oaO wdNdih
fn!oaO idys;Hfhys olakg ,efnk z.sr.a. iuÊcZ jeks
fhÿïj,ska kdgHh ms<sn| woyila we;slr.; yels h' ziuÊcZ
hkq ñksiqka tl;= ù i;=gq ùuls' fuh meje;afjkqfha l÷
uq ÿ kl h' tneúka .s r .a . iuÊc hhs nejyr flßK'
rdudhKfhys iudc hkqfjka i|yka jkqfha fuu iuÊc hhs
is;h s yels h' udrixhq;;
a " NslL
a K
q S ixhq;;
a jeks md,s uQ,dY%hhkays
kdgHuh wjia:d olakg ,efí' nkaOkfudlaL" uydckl"
pkaolskakr jeks cd;l l:d kdgHuh iajrEmhla m%lg lrhs'
n%yaucd, iQ;%fhys i|yka jk zúiQloiaikZ hkakg we;=<;a
zkÉpx" .S;x" jdos;x" fmlaLx" wlaLdkx" mdksiairx" fj;d,x"
l=ïN:Qkx" fidn k.rlxZ36 hk jpkj,ska kdgH o¾Ykhla
ms<n s | woyila we`.fjhs' zúiQloiaikZ hk jpkh Íia fâúâis
mßj¾;kh lrkqfha ‘visiting shows’ hkqfjks'
22 udkjYdia;% mSG Ydia;%Sh ix.%yh" 20 l,dmh" 2012$13
f,!lsl m%Njh
kdgHfha wd.ñl m%Njh ms<sn| u;hg ysf,an%dkaäÜ"
fldfkdõ jeks úpdrlfhda tlÕ fkd fj;s' Tjqkaf.a woyi
ixialD; kdgHhg imqrd f,!lsl iïNjhla we;s njhs' wd.ñl
u;h bosßm;a lrk ,oafoa lS;a úisks' mQcd W;aij kdgHfha
ixj¾Okhg lsih s ï odhl;ajhla ,nd oS we;s nj Tyqf.a woyihs'
ckm%sh m%yik (mime) kdgH l,djla mej;sh;a ùrldjH yd
ii|k úg wudfhka wvq njla oeÍ h' m%yik kdgHhkays
we;=<;a ù hhs ie,flk .S;" ix.S; kegqï wdos wx. ffjosl
mQcd W;aijj, o olakg ,eîK'
ysf,ank
% ä
a Üf.a ;¾lh kdgHh ñksidf.a m%d:ñl Ôú;fha
i;=g m%ldY lsÍfï m%;S c
s kl iajdNdúl udOHhla njhs' lS;a
fmkajd fokqfha m%yik ,laIKh ñksidg iajdNdúl i;=g iy
úkaokh f.kfok nj ienjla jqj;a jeo.;a jkqfha ixialD;
kdgHh tys ,laIK wkqj wd.ñl fyda f,!lsl m%Njhl iajrEmh
ixialD; oDYH ldjHfha m%Njh iy úldYh 23
.%Sl n,mEu
ixialD; kdgH flfrys .%Sl n,mEula olakg ,efí hhs
m<uqfjka u u;hla bosßm;a lrk ,oafoa fõn¾ iy úkaâIa
24 udkjYdia;% mSG Ydia;%Sh ix.%yh" 20 l,dmh" 2012$13
is,j
a ka f,aúf.a u;h jQfha Yl n,mEfuka ixialD; kdgHh
mekke.s njhs' l%s'j'150 oS reøoduka úiska msysgqjk ,o iqm%isoaO
.s¾kd¾ fi,a,smsh fï iïnkaOfhka fnfyúka jeo.;a fjhs'
Yljrekaf.a md,k iufhys iY%Sl;ajh tu fi,a,smsfhka
m%lgfjhs' Yldr kï k¿jd ixialD; kdgHhg msúiSu o jeo.;a
lreKls' tfy;a uDÉPlál kdgHfhys Yldr ms<sìUq jkqfha
my;a pß;hla f,i h' m%;dmj;a YlrdcjxYh ksfhdackh
lsÍug ;rï th m%n, fkd fõ' flfia fj;;a is,ajka f,aõf.a
m%h;akh id¾:l fkd ù h'
iïNdjH kdgHlD;s
m<uqfjks iïNdjH kdgH lD;sh ksmojk ,oafoa l%s' j' 1
fjks ishjfia úiQ wYajf>daI ysñhka úisks' Ydßmq;% m%lrK
26 udkjYdia;% mSG Ydia;%Sh ix.%yh" 20 l,dmh" 2012$13
Ndi
ixialD; oDYH ldjHfha úldYh iïnkaOfhka jeo.;a
fufyjrla bgq l< ks¾udKlrefjl= f,i Ndi ye¢kaúh
yels h' Ndi" fi!ñ,a," lúmq;% hk kdgHlrejka ;ukaf.a
mQ¾jchka f,i ld,sodi y÷kajhs'48 ndK b;d Wiia wdldrfhka
Ndi .ek i|yka lrhs' Ndif.a kdgH iQ;%Orf.a wdrïNfhka
hqla; hhs Tyq i|yka lrhs' tfuka u wxlj,g fn¥ m;dldos
isoaëkaf.ka iuqfma; h' Ndi lS¾;sfhka w.m;aj isá nj;a
ndK i|yka lrhs'49 zNdi kdgl pl%Z hk m%isoaO m%ldYh wkqj
Ndi kdgH rdYshla rpkd l< nj ms<s.efka' Tyqf.a ks¾udK
13la y÷kdf.k we;' iajmakjdijo;a;d" m%;{ s dfh!.kaOrdhK"
wúudrl" pdreo;a;" m%;sudkdgl" wNsfIlkdgl" m[aprd;%"
¥;jdlH" uOHujHdfhd." ¥;>fgd;alp" l¾KNdr" W!reNx."
nd,pß; tu lD;sh' fï ish¨ lD;s Ndif.a oehs újdodmkak
h' fuu lD;S k a y s wdrïNfhys fyda wjidkfhys l¾;D
ixo¾Ykhla fkdue;' kdka§ moHh neyer lsÍu o lemS fmfkk
,laIKhls' fuys uq,ska u iQ;%Odr msúfik nj mejfia' fiiq
kdgHj, m%ia;djkd hkqfjka oelafjk i|yk fïjdfhys
ia:dmkd hkqfjka kï lr we;' Nr;f.a kshuh wkqj kdgHhl
hqo" urK wdosh ksrEmKh fkdl< hq;= h' Ndi th W,a,x>kh
lrhs' fYdaldka; ks¾udK kqiÿq iq nj Nr;f.a b.ekaùuhs' tfy;a
fYdaldka;hg <xjk ks¾udK Ndi bosßm;a lrhs' iïm%odh
ixialD; oDYH ldjHfha m%Njh iy úldYh 27
Y=øl
Y=ølg fmr iy miqj;a ld,sodig l,skq;a kdgH rplhka
lsysmfofkl= úiQ njg f;dr;=re wkdjrKh ù we;' rdñ,
iy fidañ, fuysoS i|yka l< yels h' “Y=øl l:d" hk kdgHh
Tjqkfa .a ks¾udKhla f,i ms<.
s efka' rdcfYaLr fuu ks¾udKh
.ek i|yka lr we;;a wo kIagm%dhhs' fuys fidañ, hk kduh
ud,úld.aksñ;%fha fi!ñ,H hkak yd iei¢h yels h'
Y%S y¾I
Y%S y¾I l%:s j: 606-648 jdih lf<a h' Y%S y¾Ij¾Ok Ys,dos;H
rc;=ud idys;Hhg m%sh l< flfkls' r;akdj,S" m%sho¾Ysld"
kd.dkkao hhs t;=udf.a kdgH ;=kls' m%ia;djkdfõ uq,a moHh
kdgH ;=kg u fmdÿ h' ta moHfhka y¾I .ek m%Yxid flf¾'
Wohk l:d mqj; r;akdj,shg jia;= îc ù we;' r;akdj,S
l=ußh iy Wohk rcq w;r újdyh fuhg úIh fõ' m%sho¾Ysld
kdgHh o Wohk l:d mqj;g iïnkaO jQjls' kd.dkkao kdgH
wdlD;sfhys úfYaI;ajhla fmfka' fYdaldka; kdgHhla fia
úldYkh jk th wjidkfha § iqLdka;hla njg m;afjhs'
nqÿoyfuys b.ekafjk lreKdOHdih flfrys lemùula osif a õ'
wdrïNfhys fm%au l:djla jqj;a wk;=rej wd.ñl keUqrejla
ksrEmKh lrhs' ÔuQ;jdykf.a wd;au yrK m%jD;a;sh tys
újrKh fjhs' Tyq úoHdOrhkaf.a m%Odksfhl= f,i ie,fla'
ld,sodihkaf.a kdgHhkays odYHudk jk .ïNSr;ajh iy
pu;aldrh y¾Ihkaf.a kdgHhkays ms<sìUq fkdjk nj lS;af.a
u;hhs'52 tfy;a y¾I fY%I a G
a kdgHlrefjl= nj wu;l fkdl<
hq ; = h ' ld,s o di wkq . ukh ls Í ug hdu ks i d Tyq f .a
iaj;ka;%Ndjh tla;rd m%udKhlg wvq ù we;' Tyq fhdodf.k
we;s moH kdgHfha .,dhdug ndOdjla ù we;s nj fmfka'
ir, rpkd ffY,sh Tyqf.a kdgH ckm%sh ùug fya;= ù we;'
l:dj meyeos , s j bos ß m;a ls Í u Tyq f .a rpkd ffY,s f ha
úfYaI;ajhls' ydiHckl o¾Yk bosrsm;a lsÍu Tyqf.a rpkd
ffY,sfha úfYaI;ajhls' ydiHckl o¾Yk bosßm;a lsÍu
y¾If.a wmQ¾j;ajhls' fn!oaO uqyK q j
q rla .;a kd.dkkao kdgHh
kj w;a y odne,S u la f,i ie,ls h yels h' ÔuQ ; jdyk
fndai;ajrfhl= f,i ye¢kaùu jeo.;a lreKls'
30 udkjYdia;% mSG Ydia;%Sh ix.%yh" 20 l,dmh" 2012$13
NjN+;s
merKs l:djia;= f;aud lr.;a;;a kj wdrlska bÈßm;a
lsÍu NjN+;sf.a kdgH l,dfõ lemS fmfkk ,laIKhls'
úúO o¾Yk udOHfhka Nskak jQ rihka u;=lr oelaùug Tyq
iu;a fjhs' pß; ksrEmKfhys ,d Tyq úfYaI oialula m%o¾Ykh
lrhs' ud,;SudOjh iq,N fm%au l:djla jqj;a thska kj Ôjk
o¾Ykhla f.k taug Tyq iu;a fjhs' ;SlaIK f,i Tyq
kdfgHdaÑ; wjia:d f;dard.kS' W;a;r rdupß;h Tyqf.a kdgH
ks¾udKfhys m%ùK;ajh fmkakqï lrk levm;ls' kdgH
ikao¾Nh ;=< flákdgH o¾Yk m%o¾Ykh lsÍu iqúfYaI w;ayod
ne,Sula f,i ie,lsh yels h' th “.¾Ndxl" kñka ye¢kafõ'
“Ñ;% o¾Yk" kï Wml%uh o Tyqf.a kj w;ayod ne,Suls' kdhl
kdhs l djka ießierE ;eka Ñ;% h g k.d fmka j d Tjq k a g
w;S;dj¾ckhg u. fy<slr oSu fï l%uhhs' Tyqf.a kdgH
lD;sj, l%udNsj¾Okhla ms<sìUq fõ' W;a;r rdupß;fha
oelafjk zúIalïNlZ hk w;=re kdgH cjksld l%uh mßK;
rpkhl ,laIK orhs' NjN+;s Wiia n%dyauK mjq,lska mej;
tk flfkls' Tyq ta .ek .¾jfhka i|yka lrhs' Tyq l%s' j'
610ys muK úiS h'
úYdLo;a;
úYdLo;a; úiska uqødrdlaIi kdgHh rpkd lrk ,oS'
rdlaIi hkq weu;sjrfhl=f.a kuls' Tyqf.a ke;s jQ uqødjla
kej; Tyqg Ndrfok ,oS' tu isoê
a h uq,l
a r .ksñka uqødrdlaIi
kñka fï kdgHh y÷kajk ,oS' uqødrdlaIi kdgHh foaYmd,k
miqìulska hqla; h' rdlaIi kkaojrekaf.a weu;sfhls' kkao
jxYh jekiQ pkaø.=ma; yd Tyqf.a mqfrdays; pdklH iu.
rdlaIi we;slr.;a úúO .egqï fuys újrKh fõ'
NÜgkdrdhK
NÜgkdrdhK 7fjks ishjfia miq Nd.fhys fyda 8fjks
ishjfia uq,a Nd.fhys fyda úiS hhs ie,fla' 8fjks ishjfiys
úiQ jduk ldjHd,xldrfhys54 fõKSixydrh .ek i|yka lrhs'
wdkkao j¾Ok o fõKSixydrfhka lreKq Wmqgd.kS' uïug
fNdac jeks úpdrlfhda o ta .ek i|yka lr;s' fõKSixydrh
ùr l:djia;=jla uq,afldg we;' fõKs hkq fldKavhhs' ixydr
hkq weof.k hduhs' ÿ¾fhdaOk úiska fø!moshf.a flia l<ôka
weof.k hdfï mqj; wdY%hfhka kdgHh kï lr we;' NSu
we;=¿ mdKavjhka úiska fl!rjhkaf.ka m,s.ekSu i|yd
hqoaOhg t<öu kdgHfhka újrKh fõ'
uqrdß
uqrdßf.a wk¾> rd>jh wxl y;lska hq;a kdgHhls' rd>j
hkq rduhs' wk¾> hkafkka jákd hk woyi fohs' rduf.a
jákd l:dj fuys we;=<;a fõ' rij;a kdgHhla bosßm;a lrk
nj Tyq m%i;
a djkdfõ i|yka lrhs' iïnkaOh wvq o¾Yk rdYshla
kdgHh mqrd os.yefrhs' tys ldjHuh fyda kdgHuh wmQ¾j;ajhla
wåls; fkd fõ' mßydks ,laIK ÿgqj yels h' iïNdjH kdgH
wkq.ukh lr we;s nj fmkS h;;a tajdfhys .=Kd;aul nj
Wlyd .ekSug uqrdß iu;a ù ke;' kdgHhl Ôjh jk ixjdo
ixialD; oDYH ldjHfha m%Njh iy úldYh 33
rdcfYaLr
rdcfYaLrf.a j.;=. Tyqf.a lD;sj,ska fy<s fõ' Tyq
uydrdIagh % g iïnkaO flfkls' ÿ¾ÿl yd YS,j;S ujqmfs hda jQy'
ufya k a ø md, iy uyS m d, rcq k a iómj weiq r e lf<a h'
nd,rdudhK" nd,Ndr;S" úoaOYd, l[aðld" l¾mQruxcÍ hk
kdgH Tyq úiska rpkd lrk ,oS' Tyq kjfjks ishji wjidkfys
úiS hhs wkqudk flf¾' wdkkao j¾Ok jeks ldYaór úpdrlhka
.ek Tyq i|yka lrhs' ish laI;%hs ìß| wjka;s iqkoa ßhf.a mS;% s
m%fudaoh i|yd l¾mQruxcÍ kdgHh rpkd lr we;' tu kdgHfha
oS Tyq ;udj zlúrdcZ f,i y÷kajd .kS' nd,rdudhKfhys i|yka
mßos Tyq .%ka: ihl l;=jrfhls' ldjHóudxid kï jQ
ldjHd,xldr lD;shla o Tyq úiska rÑ; h'
mßydks ,laIK
uqrdß iy rcfYaLr hq.h jk úg ixialD; kdgHfha mßydks
,laIK oDYHudk úh' 11fjks ishjfia isg 15fjks ishji
olajd rÑ; kdgH m%udKfhka úYd, jqj;a .=Kd;aul núka
wE;a fjhs' m%ikak r>j lD;sh wk¾>rd>jh kñka mjd
wkqlrKh l< rpkhls' 12fjks ishjig wh;a fï lD;sfhys
l¾;D chfoaj h' Tyq ;¾l Ydia;%fhys;a kdgH Ydia;%fhys;a
w;solaIfhlehs mejfia'59 fuh kSri lD;shls' 13fjks ishjfia
úiQ rúj¾uka úiska rÑ; m%oHqïkdNHqoh lD;sh o iïNdjH
kdgH yd iei£ug wmyiq rpkhls' ,,s;r;akud,d" wkÕj;S"
jkud,d hk lD;s kdáld .Khg we;=<;a fõ' wkqlrKh yer
fïjdfhys úfYaI;ajhla fkdue;' OQ¾; iud.u m%yik
kdgHhls' lõfYaLr úiska th rÑ; h' c.oSYj
a rf.a ydiHd¾Kjh
m%isoaO m%yikhls'
lDIaKñ;%f.a m%fndaO pkafødoh 11fjks ishjfia rÑ; jeo.;a
lD;shls' th oDIagdka; kdgHhls' wxl yhlska hq;a fï kdgHfhys
fõodka; o¾Ykh újrKh fõ' u;s" OD;s" lreKd ffu;%"S Ydka;s
jeks .=KO¾u yd fuday" r;s" fl%dO a jeks ÿ¾.=K kdgH md;%hka
fia fhdod.ekSu fuys úfYaI;ajhhs' ffck" fn!oaO" n%dyauK
wd.ï Y%oOa d kï ìß|la yd iïnkaO flf¾' fuu wd.ï ñ:HdoDIaá
f,i neyer lr fõodka; o¾Ykh i;H jQ wd.u f,i ;yjqre
lsÍu fuys mrud¾:hhs' lDIaKñ;% uy;a mßY%ufhka kdgHh
f.dvk.d we;s nj meyeos,s h' ñksia isf;a iod;ksl wdOHd;añl
.eg¨ ksrdlrKh lsÍug Tyq W;aidy orhs' lDIaKñ;% wkq.ukh
lrñka ta .Kfha kdgH ìyslÍ s ug rplhka fndfyda fofkla
W;aidy ord ;sfí' tfy;a tajd yqÿ wkqlrKhka muKs' hYmd,f.a
fuday mrdch tn÷ lD;shls' Tyq 12fjks ishjfia úiS h'
l¾KmQrf.a ffp;kHpkafødoh o tjekakls'
mßydks hq.fhys ie,lsh hq;= kdgHhla f,i ¥;dx.oh
ye¢kaúh yels h' fuh Pdhd kdglhls' fuu lD;sh kï lr
we;af;a úfYaI isoê
a hla uq,a lr f.k h' tkï iS;d kej;
rdjK fj; ¥;fhl= f,i wx. o heùfï m%jD;a;h s hs' fuh
13fjks ishjig wh;a h' fuh rElv kdgH úfYaIhla hhs o
ixialD; oDYH ldjHfha m%Njh iy úldYh 35
m%i;
a djkdj osla lr .ekSu mYapd;a ld,sodi hq.fha lùkaf.a
isß;la njg m;aúh' tys lsishï m%fhdackhla ke;af;a o fkd
fõ' tfy;a fuu f;dr;=re w;sYfhdala;sj,ska .yk h' lùka
ms<ns | hï muKl úia;r fuu j¾Kkd imhhs' NjN+;s ;ukaj
y÷kajd we;af;a mojdlH m%udKhka uekúka okafkl= f,i
h'63 uqrdß ;ud nd,jd,añlS f,i y÷kajhs'64 Tyq wd;aul:kh
i|yd moH 13la jeh lrhs' rdcfYaLr zlúrdcZ hk Wmdêh
,nd.kS ' fuu lreKq j ,s k a meyeos , s jkq f ha fï lùka
ldjHd;auhg jvd mdKä;Hh .re l< njhs' ld,sodi fl;rï
ksy;udkS lúfhla ù oehs r>qjxYfhka meyeos,s fõ' tfy;a
m%;sNdmQ¾K iajdNdúl lú;ajh ksid Tyq lùkaf.a wf.%aYajr
njg m;aúh'
mdol igyka(
1' Nâtyaúâstra,I,119, “úfkdolrKx f,dfl kdgHfu;oa NúIH;s"
2. pusalkar,A.D., The Vedic Age,P.172.
3. wheele,M. The Indus CiviliZation,P.83.
4. Pusalkar,A.D., The vedic Age,P.183.
5. Shekhar,I.,Sanskrit Drama: It's origin & Decline, P.xiv.
6. Ibid, p.4.
7. Athervan Veda,xiii,I,41
8. Rgveda, vii,103
9. Ibid,x,34.
10. Ibid,1,92,4. “wêfmYdxis jmf; kD;=ßjd"
11. Nâtyaúâstra, 1,15
i¾jYdia;%d¾: iïmkakx i¾jYs,am m%j¾;lï
kdgHdLHx m[apux fjox fi;sydix lfrduHyï'
12. Ibid,1,17.
c.%dy mdGHuD.afjod;a idufNHd .S;fuj p
hcq¾fjodo Nskhdka ridkd:¾jKdoms'
13. Journal of the Asiatic society of bengol,vol.11,p.30.
14. Dowson, J.,Acclssiacal Dictionary oF Hindo Mythollllogy, p.4
15. kane, P.V.,history of Sanskrit Poetics, p.25.
16. Jagirdar,R.V., Drama in Sanskrit Literature, p.28.
17. kane, P.V.,History of Sanskrit Poetics, p.26.
18. Hopkins,E.W.,The great Epic of India,p.57.
19. Mahabharata,ii,ii,36. zkdgld úúOd# ldjHd#
l:dLHdhsld ldßld#Z
38 udkjYdia;% mSG Ydia;%Sh ix.%yh" 20 l,dmh" 2012$13
55. Dhvanyâloka,ii,10.
56. Daœarupaka,ii,1.
57. ;s,lisß"fÊ'" ixialD; kdgH idys;Hh" 141msg'
58. Karpuramañjari,I,6.
59. Prasannarâghava,I,8.
60. Keith,A.B.,The Sanskrit Drama,p,269.
61. Jagirdar,R.V.,Drama in Sanskrit Literature,p.157.
62. Shekhar,I., Sanskrit Drama,p.219.
63. Uttararâmacarita,p.9. zmojdlH m%udK{#Z
64. Anargharâghava,p.11.
65. Journal of Royal Asiatic society,1912,p.423.