Professional Documents
Culture Documents
بحث
بحث
)٥٦٥ -٥٢٧ﻡ(
ﰲ ﺍﳌﺼﺎﺩﺭ ﻭﺍﳌﺮﺍﺟﻊ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻭﺍﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
ﻣﻠﺧص اﻟﺑﺣث
أراد اﻻﻣﺑراطور ﺟﺳﺗﻧﯾﺎن اﻻول إﻋﺎدة وﺣدة اﻻﻣﺑراطورﯾﺔ واﺳﺗرداد
أﻗﺎﻟﯾﻣﻬﺎ اﻟﺿﺎﺋﻌﺔ واﻗﺗﻼع ﺟذور اﻟﺑرﺑر ﻣﻧﻬﺎ واﻋﺎدة اﻟﺑﺣر اﻟﻣﺗوﺳط ﺑﺣﯾرة
روﻣﺎﻧﯾﺔ ﻛﻣﺎ ﻛﺎن ﻣن ﻗﺑل ﻋﻠﻰ ﯾدﻩ اﻟذي ﻛﺎن ﺟل اﻫﺗﻣﺎﻣﻪ ،ﻫو إﻋﺎدة
ﺑﻧﺎء اﻻﻣﺑراطورﯾﺔ اﻟروﻣﺎﻧﯾﺔ اﻟﻣﺛﺎﻟﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻐرب؛ ﻷﻧﻪ ﻛﺎن ﯾؤﻣن أﻧﻪ
اطور روﻣﺎﻧﻲ وﻟﯾس ﺑﯾزﻧطﻲ ﻓﺣﺳب ﻓﺄﯾﻘن اﻻﻣﺑراطور ﺟﺳﺗﻧﯾﺎن أوﻻً:
إﻣﺑر ٌ
أن اﻟﺟرﻣﺎن ﻫم ﻋدوﻩ اﻟرﺋﯾس ،وواﺟﺑﻪ اﻻﺳﺎﺳﻲ اﺳﺗﻌﺎدة اﻣﻼك اﻟدوﻟﺔ
ﻣن اﻟﺑرﺑر ،وﺛﺎﻧﯾﺎً :ﺗﺧﻠﯾص اﻟﺳﻛﺎن اﻷﺻﻠﯾﯾن ﻣن ظﻠم اﻟﺟرﻣﺎن
اﻻرﯾوﺳﯾﯾن ،اذ ﻗﺎم ﻣﻠوك اﻟﺟرﻣﺎن ﺑﺣﻣﻠﺔ اﺿطﻬﺎد ﻟﻠﺳﻛﺎن اﻷﺻﻠﯾﯾن
وﺳﻠب أراﺿﯾﻬم واﻧﺗﻬﺎك ﺣرﯾﺎﺗﻬم .ﻓﻘد ﻛﺎﻧت ﻛل اﻟوﻻﯾﺎت اﻟروﻣﺎﻧﯾﺔ ﻓﻲ
اﻟﻐرب ﺗﺣت ﺳﯾطرة ﺣﻛﺎم ﻣن اﻟﺟرﻣﺎن ،ﻓﺎﻟﻘوط اﻟﺷرﻗﯾون ﻛﺎﻧوا ﯾﺣﻛﻣون
اﯾطﺎﻟﯾﺎ ،واﻟوﻧدال ﻓﻲ ﺷﻣﺎل اﻓرﯾﻘﯾﺎ ،واﻟﻘوط اﻟﻐرﺑﯾون ﻓﻲ اﺳﺑﺎﻧﯾﺎ ،واﻟﻔرﻧﺞ
ﻓﻲ ﻏﺎﻟﻪ ،واﻻﻧﺟﻠوﺳﺎﻛﺳوﻧﯾﯾن ﻓﻲ اﻧﺟﻠﺗ ار ،إن ﺧطﺗﻪ ﺻﺎدﻓت اﻟﻧﺟﺎح ﻓﻲ
ﺟﻣﯾﻊ ﻫذﻩ اﻟوﻻﯾﺎت ﻣﺎ ﻋدااﻟﻔرﻧﺞ ﻓﻲ ﻏﺎﻟﻪ ،واﻻﻧﺟﻠوﺳﺎﻛﺳوﻧﯾﯾن ﻓﻲ
اﻧﺟﻠﺗ ار ،أذ اﺳﺗطﺎع ﺟﺳﺗﻧﯾﺎن أن ﯾﻌﯾد ﻟﻠدوﻟﺔ اﻟروﻣﺎﻧﯾﺔ ﻋزﻫﺎ اﻷول
ﺑﺎﺳﺗﻌﺎدﺗﻪ ﺟزٍء ٍ
ﻛﺑﯾر ﻣن ﻣﺳﺎﺣﺗﻬﺎ اﻷوﻟﻰ ،ﻓﺈﻧﻪ ﻗد أﻋﺎد إﺧﺿﺎع دﻟﻣﺎﺷﯾﺎ
و إﯾطﺎﻟﯾﺎ وﻛل ﺷﻣﺎل أﻓرﯾﻘﯾﺎ وﺟزر اﻟﺑﺣر اﻷﺑﯾض ﻓﻲ اﻟﻐرب وﻫﻲ ﺟزر
ﺻﻘﻠﯾﺔ و ﻛورﺳﯾﻛﺎ وﺳردﯾﻧﯾﺎ و اﻟﺑﻠﯾﺎر ،وﺑذﻟك ﺗﻛون ﺣدود اﻹﻣﺑراطورﯾﺔ
١١٩٩
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
ﻣن ﺟﺑل طﺎرق ﺣﺗﻰ ﻧﻬر اﻟﻔرات ؛وذﻟك ﻓﻲ ﺿوء ﻣﺎأﺗﯾﺢ ﻟﻪ ﻣن
اﻣﻛﺎﻧﯾﺎت؛ ﻻﺟل اﻻﺣﺗﻔﺎظ ﺑﻬﺎ .واﻟﺣﻘﯾﻘﺔ ان ﻣﺷروﻋﻪ ﻫذا ﻛﻠﻔﻪ ﺗﻛﻠﻔﺔ
ﻋﺎﻟﯾﺔ ﻓﻲ اﻻﻣوال وﻟﻼﻧﻔس اﻟﺑﺷرﯾﺔ ﻓﻲ اﺳﺗرداد اﻓرﯾﻘﯾﺎ واﯾطﺎﻟﯾﺎ وﺟزء ﻣن
اﺳﺑﺎﻧﯾﺎ ،ﻟﻛن ﻧﺟﺎﺣﻪ ﻛﺎن ﻣؤﻗﺗﺎً ﺳرﯾﻊ اﻟزوال ﺑﻌد وﻓﺎﺗﻪ
١٢٠٠
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ٥٦٥ -٥٢٧)ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول
Abstract
The First Emperor Justinian wanted to restore the unity of the
empire, restore its lost territories, uproot the Berber roots, and
restore the Mediterranean Sea to a Roman lake as it was
before. His most important interest was the rebuilding of the
idealistic Roman Empire in the West because he believed that
he was a Roman emperor, First, the german is his chief enemy
and his primary duty is to restore the state property of the
Berbers; secondly, to rid the aborigines of the injustice of the
Greek Jerome. The kings of the german have been persecuting
the indigenous peoples, plundering their lands and violating
their liberties. All the Roman states in the west were under the
control of the rulers of the german. The fall of the Orientals
ruled Italy, the Vandal of North Africa, the Western Goths in
Spain, the Franks in Galle and the Anglo-Saxons in England.
His plan was successful in all these states, And the Anglo-
Saxons in England, where Justinian was able to restore the
Roman Empire to its first restoration of a large part of its first
area, it re-subordinated Delmachia, Italy and all of North Africa
and the White Islands in the West, namely the Sicily, Corsica,
Sardinia and Balearic Islands. From Gibraltar to the Euphrates
River, in light of its potential. In order to keep them. In fact, his
project cost him a high cost of money and human resources to
recover Africa White and part of Spain, but his success was
fast and fleeting after his death
١٢٠١
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
اﻟﻣﻘدﻣﺔ
اﻟﺣﻣد ﷲ رب اﻟﻌﺎﻟﻣﯾن واﻟﺻﻼة واﻟﺳﻼم ﻋﻠﻰ اﻟﻣﺑﻌوث رﺣﻣﺔ ﻟﻠﻌﺎﻟﻣﯾن
وﻋﻠﻰ آﻟﻪ وﺻﺣﺑﻪ واﻟﺗﺎﺑﻌﯾن وﻣن ﺗﺑﻌﻬم ﺑﺈﺣﺳﺎن إﻟﻰ ﯾوم اﻟدﯾن.
أﻣﺎ ﺑﻌد:
ﻟﻘـ ـ ـ ـ ــد اوﻟـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻹﻣﺑ ارطـ ـ ـ ـ ــور اﻟﺑﯾزﻧطـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺟـ ـ ـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن اﻻول)٥٦٥ -٥٢٧م(
ﻋﻧﺎﯾ ـ ـ ــﺔ ﺧﺎﺻ ـ ـ ــﺔ ﻟﻠﺣ ـ ـ ــروب اﻟﺗ ـ ـ ــﻲ ﺧﺎﺿ ـ ـ ــﻬﺎ ﺿ ـ ـ ــد اﻟوﻧ ـ ـ ــدال ﻓ ـ ـ ــﻲ ﺷ ـ ـ ــﻣﺎل
إﻓرﯾﻘﯾ ـ ـ ــﺎ واﻟﻘ ـ ـ ــوط اﻟ ـ ـ ــﺷرﻗﯾﯾن ﻓ ـ ـ ــﻲ إﯾطﺎﻟﯾ ـ ـ ــﺎ واﻟﻘ ـ ـ ــوط اﻟﻐـ ـ ـ ـرﺑﯾﯾن ﻓ ـ ـ ــﻲ ﺷ ـ ـ ــﺑﻪ
ﺟزﯾ ـ ـرة إﯾﺑﯾرﯾـ ــﺎ ؛اذ ﻛﺎﻧـ ــت ﻟﻬـ ــﺎ دواﻋـ ــﻲ ﻧﺎﻟـ ــت اﻫﺗﻣﺎﻣـ ــﻪ اﻻول ﻣـ ــن اﺟـ ــل
اﻋ ـ ـ ـ ــﺎدة وﺣ ـ ـ ـ ــدة اﻻﻣﺑراطورﯾ ـ ـ ـ ــﺔ واﺳ ـ ـ ـ ــﺗرداد اﻗﺎﻟﯾﻣﻬ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟ ـ ـ ـ ــﺿﺎﺋﻌﺔ واﻗ ـ ـ ـ ــﺗﻼع
ﺟـ ـ ــذور اﻟﺑرﺑـ ـ ــر ﻣﻧﻬـ ـ ــﺎ واﻋـ ـ ــﺎدة اﻟﺑﺣـ ـ ــر اﻟﻣﺗوﺳـ ـ ــط ﻟﺑﺣﯾ ـ ـ ـرة روﻣﺎﻧﯾـ ـ ــﺔ ﻛﻣـ ـ ــﺎ
ﻛﺎﻧت إﻣﺑراطورﯾﺔ روﻣﺎﻧﯾﺔ ﻣﺛﺎﻟﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻐرب .
وﻗد ﺗﻧﺎوﻟت ﺑﺣﺛﻲ ﻫذا .
أوﻻً :اﻻﺳـ ـ ـ ـ ــﺑﺎب اﻟﺗـ ـ ـ ـ ــﻲ دﻋـ ـ ـ ـ ــت اﻹﻣﺑ ارطـ ـ ـ ـ ــور ﺟـ ـ ـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ﻟﻠﻘﯾـ ـ ـ ـ ــﺎم ﺑﻬـ ـ ـ ـ ــذﻩ
اﻟﺣروب.
ﺛﺎﻧﯾﺎً :ﺣروب اﻹﻣﺑراطور ﺟﺳﺗﻧﯾﺎن ﺿد اﻟوﻧدال ﻓﻲ ﺷﻣﺎل اﻓرﯾﻘﯾﺎ.
ﺛﺎﻟﺛﺎً :ﺣروب ﺟﺳﺗﻧﯾﺎن ﺿد اﻟﻘوط اﻟﺷرﻗﯾﯾن ﻓﻲ اﯾطﺎﻟﯾﺎ.
راﺑﻌ ـ ــﺎً :ﺣ ـ ــروب اﻹﻣﺑ ارط ـ ــور ﺟ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ﺿ ـ ــد اﻟﻘ ـ ــوط اﻟﻐـ ـ ـرﺑﯾﯾن ﻓ ـ ــﻲ ﺷـ ـ ـﺑﻪ
ﺟزﯾرة اﯾﺑﯾرﯾﺎ .وﺑﻌدﻫﺎ اﻟﺧﺎﺗﻣﺔ وﻗﺎﺋﻣﺔ اﻟﻬواﻣش وﻗﺎﺋﻣﺔ اﻟﻣﺻﺎدر.
١٢٠٢
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
ﻛـ ــﺎن اﻟﻘـ ــرن اﻟﺧـ ــﺎﻣس ﻗـ ــد ﺷـ ــﻬد ﺗـ ــداﻋﻲ اﻣﺑراطورﯾـ ــﺔ اﻟﻐـ ــرب وﺑـ ــزوغ
)(١
وﻋﻠ ـ ــﻰ أﺛ ـ ــر ﺗﻠ ـ ــك اﻻﺣ ـ ــداث ﺷ ـ ــﻬد اﻟﻘ ـ ــرن اﻟﺗ ـ ــﺎﻟﻲ اﻟﻣﻣﺎﻟ ـ ــك اﻟﺟرﻣﺎﻧﯾ ـ ــﺔ
ﻣﺣ ـ ـ ـ ــﺎوﻻت ﺟدﯾ ـ ـ ـ ــﺔ ﻹﻋ ـ ـ ـ ــﺎدة وﺣ ـ ـ ـ ــدة اﻻﻣﺑراطورﯾ ـ ـ ـ ــﺔ واﺳ ـ ـ ـ ــﺗرداد أﻗﺎﻟﯾﻣﻬ ـ ـ ـ ــﺎ
اﻟـ ــﺿﺎﺋﻌﺔ واﻗـ ــﺗﻼع ﺟـ ــذور اﻟﺑرﺑـ ــر ﻣﻧﻬـ ــﺎ واﻋـ ــﺎدة اﻟﺑﺣـ ــر اﻟﻣﺗوﺳـ ــط ﺑﺣﯾ ـ ـرة
روﻣﺎﻧﯾ ــﺔ ﻛﻣ ــﺎ ﻛ ــﺎن ﻣ ــن ﻗﺑ ــل ﻋﻠ ــﻰ ﯾ ــد اﻻﻣﺑ ارط ــور ﺟ ــﺳﺗﻧﯾﺎن اﻟ ــذي ﻛ ــﺎن
ﻓ ــﻲ ﺟ ــل اﻫﺗﻣﺎﻣ ــﻪ ،ﻫ ــو إﻋ ــﺎدة ﺑﻧ ــﺎء اﻻﻣﺑراطورﯾ ــﺔ اﻟروﻣﺎﻧﯾ ــﺔ اﻟﻣﺛﺎﻟﯾ ــﺔ
اﻟﻐ ـ ــرب)(٢؛ ﻷﻧ ـ ــﻪ ﻛ ـ ــﺎن ﯾ ـ ــؤﻣن أﻧ ـ ــﻪ إﻣﺑ ارط ـ ــوٌر روﻣ ـ ــﺎﻧﻲ وﻟ ـ ــﯾس ﺑﯾزﻧط ـ ــﻲ
)(٣
ﻓ ـ ـﺄﯾﻘن اﻻﻣﺑ ارطـ ــور ﺟـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن أوﻻً أن اﻟﺟرﻣـ ــﺎن ﻫـ ــم ﻋـ ــدوﻩ ﻓﺣـ ــﺳب
اﻟ ـ ـرﺋﯾس ،وواﺟﺑـ ــﻪ اﻻﺳﺎﺳـ ــﻲ اﺳـ ــﺗﻌﺎدة اﻣـ ــﻼك اﻟدوﻟـ ــﺔ ﻣـ ــن اﻟﺑرﺑـ ــر ،وﺛﺎﻧﯾـ ــﺎً
ﺗﺧﻠ ـ ــﯾص اﻟ ـ ــﺳﻛﺎن اﻷﺻ ـ ــﻠﯾﯾن ﻣ ـ ــن ظﻠ ـ ــم اﻟﺟرﻣ ـ ــﺎن اﻻرﯾوﺳ ـ ــﯾﯾن ،اذ ﻗ ـ ــﺎم
ﻣﻠـ ــوك اﻟﺟرﻣـ ــﺎن ﺑﺣﻣﻠـ ــﺔ اﺿـ ــطﻬﺎد ﻟﻠـ ــﺳﻛﺎن اﻷﺻـ ــﻠﯾﯾن وﺳـ ــﻠب أ ارﺿـ ــﯾﻬم
واﻧﺗﻬ ـ ــﺎك ﺣرﯾ ـ ــﺎﺗﻬم) .(٤ﻓﻘ ـ ــد ﻛﺎﻧ ـ ــت ﻛ ـ ــل اﻟوﻻﯾ ـ ــﺎت اﻟروﻣﺎﻧﯾ ـ ــﺔ ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻐ ـ ــرب
ﺗﺣـ ــت ﺳـ ــﯾطرة ﺣﻛـ ــﺎم ﻣـ ــن اﻟﺟرﻣـ ــﺎن ،ﻓـ ــﺎﻟﻘوط اﻟـ ــﺷرﻗﯾون ﻛـ ــﺎﻧوا ﯾﺣﻛﻣـ ــون
)(٥
ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ ﺷـ ـ ـ ــﻣﺎل اﻓرﯾﻘﯾـ ـ ـ ــﺎ ،واﻟﻘ ـ ـ ـ ــوط اﻟﻐرﺑﯾـ ـ ـ ــون ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ اﯾطﺎﻟﯾـ ـ ـ ــﺎ ،واﻟوﻧـ ـ ـ ــدال
اﺳ ـ ــﺑﺎﻧﯾﺎ ،واﻟﻔـ ـ ـرﻧﺞ ﻓ ـ ــﻲ ﻏﺎﻟ ـ ــﻪ ،واﻻﻧﺟﻠوﺳﺎﻛ ـ ــﺳوﻧﯾﯾن ﻓ ـ ــﻲ اﻧﺟﻠﺗـ ـ ـ ار) ،(٦إن
ﺧطﺗـ ــﻪ ﺻـ ــﺎدﻓت اﻟﻧﺟـ ــﺎح ﻓـ ــﻲ ﺟﻣﯾـ ــﻊ ﻫـ ــذﻩ اﻟوﻻﯾـ ــﺎت ﻣـ ــﺎ ﻋـ ــدااﻟﻔرﻧﺞ ﻓـ ــﻲ
١٢٠٣
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
ﻏﺎﻟﻪ،واﻻﻧﺟﻠوﺳﺎﻛ ـ ـ ــﺳوﻧﯾﯾن ﻓ ـ ـ ــﻲ اﻧﺟﻠﺗ ـ ـ ـ ـ ار) .(٧وﻟﻣ ـ ـ ــﺎ ﻫ ـ ـ ــدأت اﻟﺣ ـ ـ ــﺎل ﻓ ـ ـ ــﻲ
)(٨
ٕواﻋـ ـ ــﺎدة ﻣﻣﺗﻠﻛـ ـ ــﺎﺗﻬم ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﻘـ ـ ــﺳطﻧطﯾﻧﯾﺔ ،ﺑـ ـ ــدأ ﺟـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ﺑﺎﻟوﻧـ ـ ــدال أوﻻً
ﺷـ ـ ــﻣﺎل اﻓرﯾﻘﯾﺎ،ﻟﻌـ ـ ــدة اﻋﺗﺑـ ـ ــﺎرات ،ﻋﻠـ ـ ــﻰ اﻟـ ـ ــرﻏم ﻣـ ـ ــن ﻋﻠﻣـ ـ ــﻪ ﺑـ ـ ــﺄن إرﺳـ ـ ــﺎل
اﻟﺣﻣﻠ ـ ــﺔ اﻟ ـ ــﻰ اﻟوﻧ ـ ــدال ﻟ ـ ــم ﯾﻛ ـ ــن ﺑ ـ ــﺎﻻﻣر اﻟﻬ ـ ــﯾن ؛ وذﻟ ـ ــك ﻷﺳ ـ ــﺑﺎب ﻋ ـ ـ ّـدة
ﻣﻧﻬﺎ:
ُﺑﻌد اﻟﻣﺳﺎﻓﺔ ،اذ ﻛﺎن ﻋﻠﯾﻪ أن ﯾﻧﻘل ﺟﯾﺷﻪ اﻟﺿﺧم ﻋن طرﯾق -١
اﻟﺑﺣر ،واﻟﻣﻌروف ﻋن اﻟوﻧدال أﻧﻬم ﻛﺎﻧوا ﯾﻣﺛﻠون ﻗوة ﺑﺣرﯾﺔ
ﺧطﯾرة ،؛ وذﻟك ﻟﺑراﻋﺗﻬم ﻓﻲ ﻓﻧون اﻟﻘﺗﺎل اﻟﺑﺣري واﻣﺗﻼﻛﻬم اﺳطوﻻً
ﺑﺣرﯾﺎً ﺿﺧﻣﺎً).(٩
ارﺳل ﺟﺳﺗﻧﯾﺎن ﺣﻣﻠﺗﻪ اﻟﻰ اﻟوﻧدال ﺑﻌد اﻗﺗﻧﺎﻋﻪ ﺑﺄن اﻟوﻧدال ﻗد ﻓﻘدوا -٢
اﻟﻛﺛﯾر ﻣن ﻧﺷﺎطﻬم وﻗوﺗﻬم ﺑﺳﺑب ﻧزوﻋﻬم إﻟﻰ ﺣﯾﺎة اﻟﺗرف
واﻟﺧﻣول وﻛرﻩ اﻟﺳﻛﺎن اﻟﻣﺣﻠﯾون ﻟﻬم ووﻋدوﻩ ﺑﺎﻟﺗرﺣﺎب).(١٠
ﻋﻠم ﺟﺳﺗﻧﯾﺎن أن اﺳطول اﻟوﻧدال ﻛﺎن ﻣﻐﯾﺑﺎً ﻋن اﻟﺳﺎﺣل ).(١١ -٣
ﻟﺟوء ﺑﻌض اﻟﻔﺎرﯾن واﻟﻬﺎرﺑﯾن ﻣن ﻣﻌﺎﻣﻠﺔاﻟوﻧدال اﻷرﯾوﺳﯾﯾن ﻻﻧﻬم -٤
ﻛﺎﻧوا ﯾﺗﺑﻌون ﺳﯾﺎﺳﺔ اﻟﻌﻧف واﻟﺑطش وﯾﺳﻠﺑون اﻷراﺿﻲ ﻣن اﻫﻠﻬﺎ
وﺷﺟﻊ ﻫؤﻻء اﻟﻔﺎرون ﺟﺳﺗﻧﯾﺎن ﻋﻠﻰ اﻟﺗﻔﻛﯾر ﺑﻔﺗﺢ ﺷﻣﺎل أﻓرﯾﻘﯾﺎ ﻟﻣﺎ
اﺧﺑروﻩ ﺑﺗدﻫور اﻻﺣوال وﻛرﻩ اﻟﻧﺎس ﻟﻠوﻧدال).(١٢
أﻣﺎ اﻟﺳﺑب اﻟﻣﺑﺎﺷر اﻟذي ﺟﻌل ﺟﺳﺗﻧﯾﺎن ﯾرﺳل ﻗﺎﺋدﻩ ﺑﻠ ازرﯾوس -٥
ﻟﻣﺣﺎرﺑﻪ اﻟوﻧدال ﻓﻬو اﻟﺻراع اﻟﻘﺎﺋم ﻋﻠﻰ اﻟﺣﻛم ﻓﻲ ﻣﻣﻠﻛﺔ اﻟوﻧدال،
إذ اﻏﺗﺻب اﻟﺣﻛم ﻣﻠك ﯾﺳﻣﻰ ﻏﻠﯾﻣﺎر ﻣن اﺑن ﻋﻣﻪ ﻫﻠدرﯾك
)ﺻﺎﺣب اﻟﺣق اﻟﺷرﻋﻰ().(١٣
١٢٠٤
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
ﻟﻣ ـ ـ ــﺎ ﺗ ـ ـ ــوﻓﻰ ﻏﺎﯾ ـ ـ ــﺳﯾرﯾك ﻣﻠ ـ ـ ــك اﻟوﻧ ـ ـ ــدال ،ﻓ ـ ـ ــﻲ ٢٥ﻛ ـ ـ ــﺎﻧون اﻟﺛ ـ ـ ــﺎﻧﻲ
)ﯾﻧـ ـ ـ ــﺎﯾر( ﻣـ ـ ـ ــن ﺳـ ـ ـ ــﻧﺔ )٤٧٧م() ،(١٤أﺳـ ـ ـ ــﺗﻣرت اﻟﻔوﺿـ ـ ـ ــﻰ ﻓـ ـ ـ ــﻲ ﻣﻣﻠﻛﺗـ ـ ـ ــﻪ
)(١٥
ـوﯾﻼ ،وﯾرﺟ ـ ـ ــﻊ اﻟ ـ ـ ــﺳﺑب اﻷول ﻓ ـ ـ ــﻲ ذﻟ ـ ـ ــك إﻟ ـ ـ ــﻰ أن اﻟﺑرﺑ ـ ـ ــر زﻣﺎﻧ ـ ـ ــﺎً ط ـ ـ ـ ً
)اﻹﯾﻣ ـ ـ ــﺎزﯾﻎ( اﻟ ـ ـ ــذﯾن ﻟ ـ ـ ــم ﯾﻛوﻧـ ـ ـ ـوا ارﺿ ـ ـ ــﯾن ﻋ ـ ـ ــن ﺣﻛ ـ ـ ــم اﻟروﻣ ـ ـ ــﺎن ،وﻟ ـ ـ ــم
ﯾﻛوﻧ ـ ـوا ارﺿـ ــﯾن ﻋـ ــن ﺣﻛـ ــم اﻟوﻧـ ــدال) .(١٦ﻓﻔـ ــﻲ أﯾـ ــﺎم ﻫﯾﻠ ـ ــدﯾرﯾك )- ٥٢٤
أن ﯾـ ـ ـ ــﺳﺗﻌﯾدوا ﺳـ ـ ـ ــﺎﺣل ٥٣٠م )((١٧،أي ﺳـ ـ ـ ــﻧﺔ ) ٥٢٥م( اﺳـ ـ ـ ــﺗطﺎع اﻟﺑرﺑـ ـ ـ ــر ْ
طﻧﺟ ـ ـ ـ ــﺔ ،وأن ﯾﺣﻣـ ـ ـ ـ ـوا ﺟﻧ ـ ـ ـ ــوﺑﻲ اﻟﻣﻐ ـ ـ ـ ــرب اﻷوﺳ ـ ـ ـ ــط ﻛﻠ ـ ـ ـ ــﻪ ،واﻧﻬـ ـ ـ ـ ـزم
ﻫﯾﻠ ـ ـ ــدﯾرﯾك أﻣ ـ ـ ــﺎم اﻟﺑرﺑ ـ ـ ــر ﻫـ ـ ـ ـزاﺋم ﻣﻧﻛـ ـ ـ ـرة ،وأﺛ ـ ـ ــﺎرت ﻫ ـ ـ ــذﻩ اﻟﻬـ ـ ـ ـزاﺋم ﻧ ـ ـ ــﺑﻼء
اﻟوﻧ ـ ــدال ،ﻓﺧﻠﻌـ ـ ـوا ﻫﯾﻠ ـ ــدﯾرﯾك ،وﻗ ـ ــدﻣوا ﻋﻠ ـ ــﯾﻬم زﻋﯾﻣ ـ ــﺎً اﺳ ـ ــﻣﻪ :ﻏﯾﻠﻣﯾ ـ ــر ،
وﯾﻘـ ـ ـ ـ ــﺎل ﻏﻠﻣـ ـ ـ ـ ــﺎروﻏﯾﻠﯾﻣﯾر ،،ﻓﺧﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻊ ﻏﯾﻠﻣﯾرﻫﯾﻠ ـ ـ ـ ـ ــدﯾرﯾك ،وأﻟﻘـ ـ ـ ـ ــﺎﻩ ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ
ـك ﻣﻛﺎﻧـ ـ ـ ــﻪ) .(١٨واﺳ ـ ـ ــﺗﻧﺟد ﻫﯾﻠ ـ ـ ــدﯾرﯾك ﺑﺟـ ـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن اﻷول اﻟ ـ ـ ــﺳﺟن ﺛ ـ ـ ــم ﻣﻠَ ـ ـ ـ َ
) ٥٦٥- ٥٢٧م( ،وأراد اﻻﻣﺑ ارط ـ ـ ـ ــور ﺟ ـ ـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن أن ﯾﻧﺟ ـ ـ ـ ــد ﻫﯾﻠ ـ ـ ـ ــدﯾرﯾك؛
ـﺿﻼﻋن أﻧـ ـ ــﻪ ﻷن ﻫﯾﻠـ ـ ــدﯾرﯾك ﻛـ ـ ــﺎن ﻣـ ـ ــﺷﺎﯾﻌﺎً ﻟﻠـ ـ ــروم وﻋﻠـ ـ ــﻰ ﻣـ ـ ــذﻫﺑﻬم؛ ﻓـ ـ ـ ً ّ
ﻛ ـ ــﺎن ﯾطﻣ ـ ــﻊ ﻓ ـ ــﻲ اﺳ ـ ــﺗرداد اﻟﻣﻘﺎطﻌ ـ ــﺎت اﻟﺗ ـ ــﻲ ﻛﺎﻧ ـ ــت ﻗ ـ ــد ﺗ ـ ــﺳﺎﻗطت ﻣ ـ ــن
اﻹﻣﺑراطورﯾـ ـ ــﺔ اﻟروﻣﺎﻧﯾـ ـ ــﺔ ﻓـ ـ ــﻲ ﻏرﺑـ ـ ــﻲ أوروﺑـ ـ ــﺎ وﺷـ ـ ــﻣﺎﻟﻲ إﻓرﯾﻘﯾـ ـ ــﺔ ﺗﺣـ ـ ــت
ﺳـ ـ ــﻧﺎﺑك اﻟﺑ ارﺑ ـ ـ ـرة اﻟﺟرﻣـ ـ ــﺎن) .(١٩ﺑﯾﻧﻣـ ـ ــﺎ ﻏﻠﻣـ ـ ــﺎر ﻛـ ـ ــﺎن أرﯾوﺳـ ـ ــﻲ اﻟﻣـ ـ ــذﻫب
اﻟﻣﻌﺎرض ﻟﻣذﻫب ﺟﺳﺗﻧﯾﺎن.
وﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻧﻪ) ٥٣٣م( ارﺳـ ـ ـ ـ ـ ــل اﻻﻣﺑ ارطـ ـ ـ ـ ـ ــور ﺟـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ﻗﺎﺋـ ـ ـ ـ ـ ــدﻩ
ﺑﻠﯾ ازرﯾ ـ ــوس ﻟﻐ ـ ــزو ﺷ ـ ــﻣﺎل أﻓرﯾﻘﯾ ـ ــﺎ ﺑﺟ ـ ــﯾش ﺑﻠ ـ ــﻎ ﻋ ـ ــددﻩ ) (١٦ﺳ ـ ــﺗﺔ ﻋ ـ ــﺷر
أﻟـ ـ ــف ﻣﺣـ ـ ــﺎرب ﺣﻣﻠـ ـ ــﺗﻬم ٥٠٠ﺳ ـ ـ ــﻔﯾﻧﺔ ،وﻛـ ـ ــﺎن ﺑروﻛﺑﯾـ ـ ــوس ﻣـ ـ ــن اﻟـ ـ ــذﯾن
ﺻـ ـ ـ ــﺣﺑوا ﺑﻠﯾ ازرﯾـ ـ ـ ــوس ،وﻛﺗـ ـ ـ ــب وﺻـ ـ ـ ــﻔﺎً راﺋﻌـ ـ ـ ــﺎً )ﻟﺣـ ـ ـ ــرب اﻟوﻧـ ـ ـ ــدال( )،(٢٠
وﻋﻧـ ـ ــدﻣﺎ وﺻـ ـ ــل ﺑﻠﯾ ازرﯾـ ـ ــوس اﻟـ ـ ــﻰ اﻟـ ـ ــﺳواﺣل اﻻﻓرﯾﻘﯾـ ـ ــﺔ أﻋﻠـ ـ ــن أّﻧـ ـ ــﻪ ﺟـ ـ ــﺎء
ﻟﻣـ ـ ـ ــﺳﺎﻧدة اﻟﻣﻠـ ـ ـ ــك ﻫﻠـ ـ ـ ــدرﯾك اﻟﻣﺧﻠ ـ ـ ـ ــوع؛ ﻻﺟـ ـ ـ ــل زﯾـ ـ ـ ــﺎدة اﻟﻔرﻗـ ـ ـ ــﺔ وﻛ ـ ـ ـ ــﺳب
اﻟﻣوﻗ ــف ﻟ ــﻪ؛ وﻟﺣ ــﺳن ﺣظ ــﻪ ﻓ ــﺈن اﻟﻣﻠ ــك ﻏﻠﯾﻣ ــﺎر ﻛ ــﺎن ﻗ ــد أرﺳ ــل ﺟﯾ ــﺷﻪ
١٢٠٥
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
ﻹﺧﻣـ ـ ــﺎد ﺛـ ـ ــورة ﻗﺎﻣـ ـ ــت ﺿـ ـ ــدﻩ ﻓـ ـ ــﻲ ﺟزﯾ ـ ـ ـرة ﺳـ ـ ــردﯾﻧﺎ) (٢١ﻓﻧـ ـ ــزل ﺑﻠﯾ ازرﯾـ ـ ــوس
ﺑﻘواﺗ ـ ــﻪ ﺑ ـ ــﺳﻬوﻟﺔ ﻋﻠ ـ ــﻰ اﻟ ـ ــﺳﺎﺣل اﻻﻓرﯾﻘ ـ ــﻲ وزﺣ ـ ــف اﻟ ـ ــﻰ ﻗرطﺎﺟ ـ ــﺔ وﻫﻛ ـ ــذا
ﻟـ ـ ـ ــم ﯾﺟـ ـ ـ ــد ﺑﻠﯾ ازرﯾ ـ ـ ـ ــوس ﻣﻘﺎوﻣـ ـ ـ ــﺔ ﻛﺑﯾ ـ ـ ـ ـرة) ،(٢٢وﺣﻘـ ـ ـ ــق اﻧﺗ ـ ـ ـ ــﺻﺎراﺗﻪ ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ
اﻟوﻧـ ــدال ﺳ ـ ــﻧﺔ)٥٣٤م() (٢٣وأﺧ ـ ــذ ﻣﻠ ـ ــك اﻟﻘ ـ ــوط ﻏﻠﯾﻣ ـ ــﺎر أﺳ ـ ــﯾ اًر ﻓ ـ ــﻲ )آذار
،ﻣـ ـ ــﺎرس ٥٣٤ ،م( ،وأرﺳـ ـ ــﻠﻪ اﻟـ ـ ــﻰ اﻟﻘـ ـ ــﺳطﻧطﯾﻧﯾﺔ ﺳـ ـ ــﻧﻪ)٥٣٥م( ،ﺑـ ـ ــذﻟك
)(٢٤
أن ﻋﻣ ـ ــرت دوﻟ ـ ــﺗﻬم ﻗـ ــﺿﻰ ﺑﻠﯾ ازرﯾ ـ ــوس ﻋﻠ ـ ــﻰ ﻣﻣﻠﻛ ـ ــﺔ اﻟوﻧـ ــدال ،ﺑﻌ ـ ــد ْ
)٩٥ﺳـ ـ ـ ــﻧﺔ( وﺿـ ـ ـ ــم ﻗرطﺎﺟـ ـ ـ ــﺔ واﻟـ ـ ـ ــﺳﺎﺣل اﻷﻓرﯾﻘـ ـ ـ ــﻲ اﻟـ ـ ـ ــﻰ اﻹﻣﺑراطورﯾـ ـ ـ ــﺔ
اﻟﺑﯾزﻧطﯾـ ـ ــﺔ) .(٢٥ﻣﻣـ ـ ــﺎ دﻋـ ـ ــﺎ ﺟـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن اﻟـ ـ ــﻰ اﻟﻘـ ـ ــول ﺑﻌـ ـ ــد ﺷـ ـ ــﻌورﻩ ﺑروﻋـ ـ ــﺔ
إن اﷲ اﻻﻧﺗ ـ ـ ــﺻﺎرات اﻟﺗ ـ ـ ــﻲ ﺟﻌﻠﺗ ـ ـ ــﻪ أن ﯾﻌﻠ ـ ـ ــن ﻓ ـ ـ ــﻲ زﻫ ـ ـ ــو اﻟﻣﻧﺗ ـ ـ ــﺻرّ » :
ﺟﻠـ ـ ــت ﻗدرﺗـ ـ ــﻪ ﺗـ ـ ــدارﻛﻧﺎ ﺑرﺣﻣﺗـ ـ ــﻪ ﻓﻠـ ـ ــم ﯾرﺟـ ـ ــﻊ ﻟﻧـ ـ ــﺎ إﻓرﯾﻘﯾـ ـ ــﺎ وأﻗﺎﻟﯾﻣﻬـ ـ ــﺎ ،ﺑـ ـ ــل
أﻋـ ـ ــﺎد إﻟﯾﻧـ ـ ــﺎ اﯾـ ـ ــﺿﺎﻋﺑﺎءﺗﻧﺎ اﻻﻣﺑراطورﯾـ ـ ــﺔ اﻟﺗـ ـ ــﻲ أﺧـ ـ ــذﻫﺎ اﻟوﻧـ ـ ــدال ﺣﯾﻧﻣـ ـ ــﺎ
)(٢٦
اﺳﺗوﻟوا ﻋﻠﻰ روﻣﺎ«
وﺑﻌ ـ ـ ــد اﻟﻧ ـ ـ ــﺻر ﻋ ـ ـ ــﯾن أﺣ ـ ـ ــد اﻟﻘ ـ ـ ــﺎدة وﯾ ـ ـ ــدﻋﻰ )ﺳ ـ ـ ــﻠﯾﻣﺎن(ﻣ ـ ـ ــن ﻗﺑ ـ ـ ــل
اﻻﻣﺑ ارط ـ ــور ﺟ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ﺣﺎﻛﻣ ـ ــﺎً ﻋﻠ ـ ــﻰ ﺷ ـ ــﻣﺎل اﻓرﯾﻘﯾ ـ ــﺔ ،وﻗ ـ ــد أﺷ ـ ــﺎر اﻟﻘﺎﺋ ـ ــد
ﺑﻠﯾ ازرﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــوس ﺑﺎﻻﻧﺗﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎل ﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻻً اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻘﻠﯾﺔ واﯾطﺎﻟﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ)،(٢٧إﻻ أن
اﺿـ ـ ـ ــطراب اﻟوﺿـ ـ ـ ــﻊ ﻣ ـ ـ ـ ـرة ﺛﺎﻧﯾـ ـ ـ ــﺔ ﻓـ ـ ـ ــﻲ ﺷـ ـ ـ ــﻣﺎل اﻓرﯾﻘﯾـ ـ ـ ــﺔ ارﻏـ ـ ـ ــم اﻟﻘﺎﺋـ ـ ـ ــد
ﺑﻠﯾ ازرﯾ ـ ـ ــوس ﺑرﺟ ـ ـ ــوع اﻟ ـ ـ ــﻰ اﻟﺣ ـ ـ ـ ـﺎﻛم )ﺳ ـ ـ ــﻠﯾﻣﺎن( وﺗﺧﻠﯾ ـ ـ ــﺻﻪ ﻣ ـ ـ ــن اﻟﺑرﺑ ـ ـ ــر
اﻟ ـ ـ ــذﯾن ﻟ ـ ـ ــم ﯾﺧ ـ ـ ــﺿﻌوا ﻣ ـ ـ ــن ﻗﺑ ـ ـ ــل ﻟﻠوﻧ ـ ـ ــدال ،ﻓﺎﻧﺗ ـ ـ ــﺻر ﻋﻠ ـ ـ ــﯾﻬم ،ووﺿ ـ ـ ــﻊ
اﻻﻣﺑراطور ﺟﺳﺗﻧﯾﺎن ﻋدة ﻗﺎدة ) (٢٨ﻟﻣواﺟﻬﺔ اﻟﺑرﺑر).(٢٩
اذن ﻟـ ـ ــم ﺗـ ـ ــﺳﺗﻣر ﻣﻘﺎوﻣـ ـ ــﺔ اﻟوﻧـ ـ ــدال ﺳـ ـ ــوى ﺑـ ـ ــﺿﻌﺔ أﺷـ ـ ــﻬر ،واﺧﺗﻔـ ـ ــت
دوﻟ ـ ـ ــﺔ اﻟوﻧ ـ ـ ــدال ﺳ ـ ـ ــﻧﺔ) ٥٣٤م( ،واﺳ ـ ـ ــﺗﻌﺎدت اﻻﻣﺑراطورﯾ ـ ـ ــﺔ اﻗﻠﯾﻣ ـ ـ ــﺎً ﻣ ـ ـ ــن
اﻻﻗ ـ ــﺎﻟﯾم اﻟﺗ ـ ــﻲ ﺿـ ـ ـﺎﻋت ﻋﻠ ـ ــﻰ اﻟدوﻟ ـ ــﺔ ﻣﻧ ـ ــذ أواﺋ ـ ــل اﻟﻘ ـ ــرن اﻟﺧ ـ ــﺎﻣسّ ،إﻻ
أن اﻟﻘـ ــﺿﺎء ﻋﻠـ ــﻰ ﻣﻣﻠﻛـ ــﺔ اﻟوﻧـ ــدال ﻓـ ــﻲ ﺷـ ــﻣﺎﻟﻲ إﻓرﯾﻘﯾـ ــﺎ ﻟـ ــم ﯾـ ــرد ﺷـ ــﻣﺎﻟﻲ ّ
إﻓرﯾﻘﯾـ ـ ــﺔ إﻟـ ـ ــﻰ اﻹﻣﺑراطورﯾـ ـ ــﺔ اﻟروﻣﺎﻧﯾـ ـ ــﺔ اﻟﻐرﺑﯾـ ـ ــﺔ ،وﻟـ ـ ــم ﯾﺟﻌـ ـ ــل ﺷـ ـ ــﻣﺎﻟﻲ
إﻓرﯾﻘﯾـ ـ ــﺎ ﺗـ ـ ــﺳﺗﻘر ﺗﺣـ ـ ــت ﺳـ ـ ــﻠطﺎن اﻹﻣﺑراطورﯾـ ـ ــﺔ اﻟروﻣﺎﻧﯾـ ـ ــﺔ اﻟـ ـ ــﺷرﻗﯾﺔ؛ ﻷن
اﻟﺑرﺑـ ــر اﺳـ ــﺗﻣروا ﻓـ ــﻲ ﺛـ ــوراﺗﻬم ﻋﻠـ ــﻰ اﻟـ ــروم ،ﻋﻠـ ــﻰ اﻟـ ــرﻏم ﻣـ ــن أن اﻟـ ــروم
١٢٠٦
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
ﺣـ ـ ــﺎوﻟوا إﺧـ ـ ــﺿﺎع اﻟﺑرﺑـ ـ ــر ﻓـ ـ ــﻲ أوﻗـ ـ ــﺎت ﻣﺧﺗﻠﻔـ ـ ــﺔ ،ﻓـ ـ ــﻲ ) ٥٣٨م٥٣٩ ،
م ٥٤٤ ،م ،و ٥٤٦م ٥٤٨ ،م( ﻓ ـ ـ ـ ــﺈﻧﻬم ﻟ ـ ـ ـ ــم ﯾ ـ ـ ـ ــﺳﺗطﯾﻌوا أن ﯾﻔرﺿـ ـ ـ ـ ـوا
ﻋﻠ ـ ــﻰ ﺷ ـ ــﻣﺎﻟﻲ إﻓرﯾﻘﯾ ـ ــﺎ ﺳ ـ ــوى ظ ـ ــل ﺧﻔﯾ ـ ــف ﻣ ـ ــن ﺳ ـ ــﻠطﺎﻧﻬم ،وﻋﻠ ـ ــﻰ ﻋ ـ ــدد
ﻗﻠﯾـ ـ ـ ـ ــل ﻣـ ـ ـ ـ ــن اﻟﻣ ارﻛـ ـ ـ ـ ــز اﻟـ ـ ـ ـ ــﺳﺎﺣﻠﯾﺔ ﻓﻘـ ـ ـ ـ ــط ،ﺧـ ـ ـ ـ ــﻼل ﻋﻬـ ـ ـ ـ ــد اﻻﻣﺑ ارطـ ـ ـ ـ ــور
ﺟﺳﺗﻧﯾﺎن).(٣٠
إن ﺳ ـ ـ ــﻘوط روﻣ ـ ـ ــﺎ ﺳ ـ ـ ــﻧﺔ )٤٧٦م( ﺟﻌ ـ ـ ــل ﻷﺑ ـ ـ ــﺎطرة اﻟدوﻟ ـ ـ ــﺔ اﻟ ـ ـ ــﺷرﻗﯾﺔ ّ
أن ﻟﻬ ـ ــم اﻟﺣ ـ ــق ﻓ ـ ــﻲ ﻧوﻋ ـ ــﺎً ﻣ ـ ــن اﻟ ـ ــﺳﯾﺎدة اﻻﺳ ـ ــﻣﯾﺔ ﻋﻠ ـ ــﻰ اﯾطﺎﻟﯾ ـ ــﺎ ﺑﺣﻛ ـ ــم ّ
و ارﺛـ ـ ـ ــﺔ أﺑـ ـ ـ ــﺎطرة اﻟﻐـ ـ ـ ــربّ ،إﻻ أن ﻫـ ـ ـ ــذﻩ اﻟـ ـ ـ ــﺳﯾﺎدة اﻻﺳـ ـ ـ ــﻣﯾﺔ ﻓـ ـ ـ ــﻲ اﯾطﺎﻟﯾـ ـ ـ ــﺎ
ﻷﺑ ـ ــﺎطرة اﻟدوﻟ ـ ــﺔ اﻟ ـ ــﺷرﻗﯾﺔ ﻓ ـ ــﻲ اﻟ ـ ــﺳﻠطﺔ ﻗ ـ ــد اﻧﺗﻬ ـ ــت ﺑﻌ ـ ــد ﺛ ـ ــﻼث ﺳ ـ ــﻧوات
ﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻧﺔ )٤٧٩م( ،ﻋﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﻣﺎ ﻏ ازﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوط اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷرﻗﯾون ﺑزﻋﺎﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
ﺛﯾودرﯾك)٥٢٦-٤٨٩م( ).(٣١
أن ﺛﯾودرﯾـ ـ ـ ــك ﺑﻧـ ـ ـ ــﻰ دوﻟﺗـ ـ ـ ــﻪ ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ أﺳـ ـ ـ ــﺎس اﻟﺗ ـ ـ ـ ـوازن وﺣرﯾـ ـ ـ ــﺔ
ﯾﺑـ ـ ـ ــدو ّ
اﻟﺗ ـ ـ ــﺳﺎﻣﺢ اﻟ ـ ـ ــدﯾﻧﻲ ﺑ ـ ـ ــﯾن اﻻرﯾوﺳ ـ ـ ــﯾﺔ واﻟﻛﺎﺛوﻟﯾﻛﯾ ـ ـ ــﺔ ،ﻣﻣ ـ ـ ــﺎ ﺟﻌﻠ ـ ـ ــﻪ ﯾﻘـ ـ ـ ـ ّـرب
اﻟﻣـ ـ ــوظﻔﯾن اﻟروﻣـ ـ ــﺎﻧﯾﯾن وﯾﺣﺗـ ـ ــرم اﻟﻘ ـ ـ ـواﻧﯾن) (٣٢اﻟروﻣﺎﻧﯾـ ـ ــﺔ ﻟﺗﺧﻔﯾـ ـ ــف ﺣـ ـ ــدة
اﻟﺗ ــوﺗر اﻟ ــذي ﺑﻧ ــﻰ دوﻟﺗ ــﻪ ﻓ ــﻲ ظﻠ ــﻪ ،إذ إّﻧ ــﻪ ﺑﻧ ــﻰ دوﻟﺗ ــﻪ ﻓ ــﻲ وﺳ ــط ﺗ ــﺳﻌﺔ
ﻣﻼﯾ ـ ــﯾن ﻣ ـ ــن اﻟروﻣ ـ ــﺎن اﻟﻛﺎﺛوﻟﯾ ـ ــك ﻓ ـ ــﻲ ﻣﻘﺎﺑ ـ ــل ) (٢٥٠أﻟ ـ ــف ﻣ ـ ــن أﺗﺑ ـ ــﺎع
اﻟﻣ ـ ــذﻫب اﻵرﯾوﺳ ـ ــﻲ ،ﻓﻛ ـ ــﺎن ﻻ ﺑـ ــد ﻣ ـ ــن إﺗﺑ ـ ــﺎع ﺳﯾﺎﺳ ـ ــﺔ اﻟﺗـ ــﺳﺎﻣﺢ اﻟ ـ ــدﯾﻧﻲ
أن ﻣﻠﻛﯾ ـ ــﺔ ﺛﯾودرﯾ ـ ــك اﻟﻘوطﯾ ـ ــﺔ اﻻرﯾوﺳ ـ ــﯾﺔ ﻣ ـ ــﻊ اﻷﻏﻠﺑﯾ ـ ــﺔ اﻟﻛﺎﺛوﻟﯾﻛﯾ ـ ــﺔّ ،إﻻ ّ
)(٣٣
وآﻣﺎﻟﻪ ﻓﻲ إﯾطﺎﻟﯾﺎ اﻧﺗﻬت ﻋﻠﻰ ﯾد ﺟﺳﺗﻧﯾﺎن .
١٢٠٧
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
ـﻧس ﻋﻣـ ـ ــل اﻟﻣﻠـ ـ ــك ﺛﯾودرﯾـ ـ ــك ﺑـ ـ ــﺷن ﺣﻣﻠـ ـ ــﺔ واﺳـ ـ ــﻌﺔ
ﻓﺟـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ﻟـ ـ ــم ﯾـ ـ ـ َ
ﻋﻠـ ـ ــﻰ اﻟﻛﻧـ ـ ــﺎﺋس اﻟﻛﺎﺛوﻟﯾﻛﯾـ ـ ــﺔ واﻏﻼﻗﻬـ ـ ــﺎ وﺗـ ـ ــﺳﻠﯾﻣﻬﺎ ﻟﻠﻛﻧـ ـ ــﺎﺋس اﻻرﯾوﺳـ ـ ــﯾﺔ،
وﻟﻛـ ـ ـ ــن ﻫـ ـ ـ ــذا اﻟﻌﻣـ ـ ـ ــل ﺟـ ـ ـ ــﺎء رداً ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ اﻋﻣـ ـ ـ ــﺎل اﻟﻌﻧـ ـ ـ ــف اﻟﺗـ ـ ـ ــﻲ ﺷـ ـ ـ ــﻣﻠت
اﻟﻛﻧ ـ ــﺎﺋس اﻻرﯾوﺳ ـ ــﯾﺔ وﻫ ـ ــذﻩ اﻷﻋﻣ ـ ــﺎل ﺷ ـ ــﻧﻬﺎ ﺟ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ﻓ ـ ــﻲ أﺛﻧ ـ ــﺎء ﺣﻛ ـ ــم
ﺧﺎﻟـ ــﻪ ﺟ ـ ــﺳﺗﯾن اﻻول ،ﺑﻌ ـ ــد ﻓ ـ ــﺷل اﻟﺑﻌﺛ ـ ــﺔ اﻟﺗ ـ ــﻲ ارﺳ ـ ــﻠﻬﺎ اﻟﻣﻠ ـ ــك ﺛﯾودرﯾ ـ ــك
ﺳـ ـ ــﻧﺔ )٥٢٥م() ،(٣٤وﺑﻌـ ـ ــد ﻋـ ـ ــﺎم ﺗـ ـ ــوﻓﻰ ﺛﯾودرﯾـ ـ ــك وﺗوﻟـ ـ ــت اﻟﺣﻛـ ـ ــم ﺑﻌـ ـ ــدﻩ
اﺑﻧﺗـ ـ ـ ـ ــﻪ اﻟﻣﻠﻛـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣﺎﻻﺳـ ـ ـ ـ ــوﻧﺛﺎ ﻣﻠـ ـ ـ ـ ــك اﻟﻘـ ـ ـ ـ ــوط اﻟـ ـ ـ ـ ــﺷرﻗﯾﯾن ﺳـ ـ ـ ـ ــﻧﻪ) ٥٢٧م (
وأﺧ ـ ـ ــذت ﻓ ـ ـ ــﻲ ﺗـ ـ ـ ــﺻرﯾف ﺷ ـ ـ ــؤون اﻟﺣﻛـ ـ ـ ــم ﺑﻌ ـ ـ ـ ّـدﻫﺎ وﺻـ ـ ـ ــﯾﺔ ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ اﺑﻧﻬـ ـ ـ ــﺎ
اﻟﻘﺎﺻـ ـ ــر) .(٣٥ﻛﺎﻧ ـ ـ ــت اﻟﻌﻼﻗ ـ ـ ــﺔ ﻓ ـ ـ ــﻲ ﻋﻬـ ـ ــدﻫﺎ ﺟﯾ ـ ـ ــدة ﺟ ـ ـ ــداً ﺑـ ـ ـ ـﯾن اﻟﻘ ـ ـ ــوط
اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺷرﻗﯾﯾن واﻹﻣﺑراطورﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺑﯾزﻧطﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ؛ﻻن اﻟﻣﻠﻛﺔﻣﺎﻻﺳ ـ ـ ـ ـ ــوﻧﯾﺎ ﻛﺎﻧ ـ ـ ـ ـ ــت
ﺗﻣﯾ ـ ــل ﺑﺣﻛ ـ ــم ﻧ ـ ــﺷﺄﺗﻬﺎ وﺗرﺑﯾﺗﻬ ـ ــﺎ اﻟروﻣﺎﻧﯾ ـ ــﺔ اﻟ ـ ــﻰ اﻟدوﻟﺔاﻟﺑﯾزﻧطﯾ ـ ــﺔ ،وﻟﻛـ ـ ــن
ﻟ ـ ــم ﯾ ـ ــﺳﺗﻣر ﻫ ـ ــذا اﻟوﺿ ـ ــﻊ ﻛﺛﯾـ ـ ـ اًر إذ ان اﻟﻣﻠﻛ ـ ــﺔ ﻣﺎﻻﺳ ـ ــوﻧﺛﺎ أﺷ ـ ــرﻛت اﺑ ـ ــن
ﻋـ ـ ــم ﻟﻬ ـ ـ ــﺎ ﻓ ـ ـ ــﻲ اﻟﺣﻛـ ـ ــم ،ﻓﻘ ـ ـ ــﺎم ﺑﻘﺗﻠﻬ ـ ـ ــﺎ واﻻﺳـ ـ ــﺗﯾﻼء ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ اﻟﺣﻛ ـ ـ ــم ،وﻋ ـ ـ ـ ّـد
اﻻﻣﺑ ارطـ ـ ــور ﺟـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ﻗﺗـ ـ ــل اﻟﻣﻠﻛـ ـ ــﺔ ﻣﺎﻻﺳـ ـ ــوﻧﺛﺎ ﺣﻠﯾﻔﺗـ ـ ــﻪ ﻋﻣـ ـ ــﻼً ﻋـ ـ ــداﺋﯾﺎً
ﺿدﻩ).(٣٦
وارﺳـ ـ ــل ﺟـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن اﻟـ ـ ــﻰ اﻟﻘـ ـ ــوط اﻟـ ـ ــﺷرﻗﯾﯾن ﯾطﻠـ ـ ــب ﻣـ ـ ــﻧﻬم دﻓـ ـ ــﻊ ﺟزﯾـ ـ ــﻪ
ﺿـ ـ ــﺧﻣﺔ و ﺗﻘـ ـ ــدﯾم ﺛﻼﺛـ ـ ــﺔآﻻف ﻣﻘﺎﺗـ ـ ــل ﻣـ ـ ــن اﻟﻘـ ـ ــوط ﻟﻠﻌﻣـ ـ ــل ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﺟـ ـ ــﯾش
١٢٠٨
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
أن ﯾﻘـ ـ ـ ـ ـ ــدﻣوا اﻋﺗ ارﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً رﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻣﯾﺎً ﺑﺣـ ـ ـ ـ ـ ــق اﻻﻣﺑراطورﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
اﻹﻣﺑ ارطـ ـ ـ ـ ـ ــوري ،و ْ
اﻟﺑﯾزﻧطﯾ ـ ـ ــﺔ ﺑﺎﻟـ ـ ـ ــﺳﯾﺎدة اﻟﻌﻠﯾـ ـ ـ ــﺎ ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ إﯾطﺎﻟﯾ ـ ـ ــﺎ ،وﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ اﻟـ ـ ـ ــرﻏم ﻣـ ـ ـ ــن ﻫـ ـ ـ ــذ
أن اﻟﻘـ ـ ـ ــوط اﻟـ ـ ـ ــﺷرﻗﯾﯾن واﻓﻘ ـ ـ ـ ـوا ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ
اﻟﻣطﺎﻟـ ـ ـ ــب اﻟـ ـ ـ ــﺻﻌﺑﺔ واﻟﻣﻬﯾﻧـ ـ ـ ــﺔ ّإﻻ ّ
اﻟﻣﻔﺎوﺿ ـ ـ ــﺔ ﺑ ـ ـ ــﺷﺄﻧﻬﺎ ،ﻟﻛ ـ ـ ــن اﻻﻣﺑ ارط ـ ـ ــور ﺟ ـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ﻟ ـ ـ ــم ﯾﺗﻧظ ـ ـ ــر ﻧﺗﯾﺟ ـ ـ ــﺔ
اﻟﻣﻔﺎوﺿـ ـ ـ ــﺎت وارﺳـ ـ ـ ــل ﺟﯾـ ـ ـ ــﺷﯾن اﻻول ﺑﻘﯾـ ـ ـ ــﺎد ﺑﻠﯾ ازرﯾـ ـ ـ ــوس اﻟـ ـ ـ ــﻰ ﺻـ ـ ـ ــﻘﻠﯾﺔ
ﺑﺟـ ـ ــﯾش ﺑﻠـ ـ ــﻎ ﺛﻣﺎﻧﯾـ ـ ــﺔ آﻻف ﻣﻘﺎﺗـ ـ ــل ،واﻟﺟـ ـ ــﯾش اﻵﺧـ ـ ــر داﻟﻣﺎﺷـ ـ ــﯾﺎ اﻟواﻗﻌـ ـ ــﺔ
)(٣٧
وﻗـ ـ ـ ــد اﺳـ ـ ـ ــﺗطﺎع ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ اﻟﺑﺣـ ـ ـ ــر اﻷدرﯾﺎﺗﯾـ ـ ـ ــك اﻟـ ـ ـ ــﻰ ﺑﻘﯾـ ـ ـ ــﺎدة ﻣﻧـ ـ ـ ــدورس
ﺑﻠﯾ ازرﯾ ـ ــوس اﻻﺳ ـ ــﺗﯾﻼء ﻋﻠ ـ ــﻰ ﺻ ـ ــﻘﻠﯾﺔ ،ﺑﻌ ـ ــد أن ﻫ ـ ــداﻩ ﺟ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ﺑدﻫﺎﺋ ـ ــﻪ
اﻟـ ــﺳﯾﺎﺳﻲ إﻟـ ــﻰ ﻋﻘـ ــد ﺣﻠـ ــف ﻣـ ــﻊ اﻟﻘـ ــوط اﻟـ ــﺷرﻗﯾﯾن ﺣـ ــﯾن ﻛـ ــﺎن ﺑﻠﯾ ازرﯾـ ــوس
)(٣٨
ﺑ ـ ــﺄن ﯾﻌﻘ ـ ــدوا ﯾﻬ ـ ــﺎﺟم أﻓرﯾﻘﯾ ـ ــﺔ؛ ﻓﻠﻣ ـ ــﺎ ﺗ ـ ــم ﻫ ـ ــذا اﻟﻔ ـ ــﺗﺢ أﻏ ـ ــرى اﻟﻔرﻧﺟ ـ ــﺔ
ﻣﻌ ــﻪ ﺣﻠﻔ ــﺎً آﺧ ــر ،ﻓ ــﻲ اﻟوﻗ ــت اﻟ ــذي أﻣ ــر ﻓﯾـ ـﻪ ﺑﻠﯾ ازرﯾ ــوس ﺑﻔ ــﺗﺢ إﯾطﺎﻟﯾ ــﺎ،
ﻋـ ــن طرﯾـ ــق ﺑـ ــﻼد ﺗـ ــوﻧس اﻟﺗـ ــﻲ ﻛﺎﻧـ ــت ﻟـ ــﻪ ﻗﺎﻋـ ــدة ﻫﻧـ ــﺎك ،ﻓﻬـ ــﺎﺟم ﻣﻧﻬـ ــﺎ
ﺻـ ـ ــﻘﻠﯾﺔ ﺳـ ـ ــﻧﺔ )٥٣٥م( ،وﻟـ ـ ــم ﯾﺟـ ـ ــد ﺻـ ـ ــﻌوﺑﺔ ﻓـ ـ ــﻲ اﻻﺳـ ـ ــﺗﯾﻼء ﻋﻠﯾﻬـ ـ ــﺎ،
ﺛم ﻋﺑر اﻟﺑﺣر ﻣﻧﻬﺎ إﻟﻰ إﯾطﺎﻟﯾﺎ).(٣٩
وﻓـ ـ ـ ــﻰ ﻋـ ـ ـ ــﺎم )٥٣٦م( ﻋﺑـ ـ ـ ــر ﺑﻠﯾ ازرﯾـ ـ ـ ــوس اﻟـ ـ ـ ــﻰ إﯾطﺎﻟﯾـ ـ ـ ــﺎ وﺣﺎﺻـ ـ ـ ــر
ﻣدﯾﻧـ ــﺔ ﻧـ ــﺎﺑوﻟﻲ ﻋﺎﺻـ ــﻣﺔ اﻟﻘـ ــوط اﻟـ ــﺷرﻗﯾﯾن وطﻠـ ــب ﺛﯾوداﻫـ ــﺎد ﻣﻠـ ــك اﻟﻘـ ــوط
اﻟ ــﺻﻠﺢّ ،إﻻ أﻧ ــﻪ ﺗ ارﺟ ــﻊ ﻋ ــن طﻠﺑ ــﻪ ﺑﻌ ــدﻣﺎ ﻋﻠ ــم ﺑﺎﻧﺗ ــﺻﺎر ﺟﯾوﺷ ــﻪ ﻋﻠ ــﻰ
١٢٠٩
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
أن ﯾﻠﻘ ـ ـ ـ ــﻰ ﻣﻘﺎوﻣ ـ ـ ـ ــﺔ واﺗﺟ ـ ـ ـ ــﻪ اﻟ ـ ـ ـ ــﻰ راﻓﻧ ـ ـ ـ ــﺎ
ﻓ ـ ـ ـ ــدﺧل روﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣ ـ ـ ـ ــن دون ْ
ﻋﺎﺻـ ـ ـ ــﻣﺔ اﻟﻘـ ـ ـ ــوط وظـ ـ ـ ــل ﺑﻠﯾ ازرﯾـ ـ ـ ــوس ﺑﻬـ ـ ـ ــﺎ ﺛـ ـ ـ ــﻼث ﺳـ ـ ـ ــﻧﯾن ﯾﻠـ ـ ـ ــﺢ ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ
ﺟ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ﺑ ــﺄن ﯾﻣ ــدﻩ ﺑﻌ ــدد آﺧ ــر ﻣ ــن اﻟﺟﻧ ــد ،ﺣﺗ ــﻰ أرﺳ ــﻠﻬم آﺧ ــر اﻷﻣ ــر
وﻟﻛﻧ ـ ـ ــﻪ ﻋﻘ ـ ـ ــد ﻟـ ـ ـ ـواءﻫم ﻟﻘـ ـ ـ ـواد ﻣﻌ ـ ـ ــﺎدﯾن ﻟﺑﻠﯾ ازرﯾ ـ ـ ــوس ،وﻓ ـ ـ ــﻲ أﺛﻧ ـ ـ ــﺎء ذﻟ ـ ـ ــك
ﻋ ـ ــرض اﻟﻘ ـ ــوط اﻟ ـ ــﺷرﻗﯾون اﻟﻣﺣﺎﺻ ـ ــرون ﻓ ـ ــﻲ ارﻓ ـ ــﺎ اﻟ ـ ــذﯾن أوﺷ ـ ــﻛوا ﻋﻠ ـ ــﻰ
اﻟﻬـ ـ ـ ــﻼك ﺟوﻋـ ـ ـ ـ ًـﺎأن ﯾـ ـ ـ ــﺳﻠﻣوا اﻟﻣدﯾﻧـ ـ ـ ــﺔ إذا رﺿـ ـ ـ ــﻰ ﺑﻠﯾ ازرﯾـ ـ ـ ــوس أن ﯾﻛـ ـ ـ ــون
ﻣﻠﻛ ـ ـ ــﺎً ﻋﻠ ـ ـ ــﯾﻬم ،إذ ﺗظ ـ ـ ــﺎﻫر ﺑﻠﯾ ازرﯾ ـ ـ ــوس ﺑ ـ ـ ــﺎﻟﻘﺑول ﺣﺗ ـ ـ ــﻰ اﺳ ـ ـ ــﺗوﻟﻰ ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ
١٢١٠
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
اﻟﻣدﯾﻧـ ــﺔ راﻓﻧـ ــﺎ وﻏـ ــدر ﺑﻬـ ــم ،وﻗـ ــﺑض ﻋﻠـ ــﻰ ﻣﻠﻛﻬـ ــم اﻟـ ــذي ﯾـ ــدﻋﻰ ﻓﯾﺗـ ــﯾﺟس
وأرﺳﻠﻪ أﺳﯾ اًر اﻟﻰ اﻟﻘﺳطﻧطﯾﻧﯾﺔ ﺳﻧﺔ )٥٤٠م( ).(٤٠
ﺑﻌ ـ ــد ﺳ ـ ــﻘوط راﻓﻧ ـ ــﺎ ﺗ ـ ــزﻋم ﺑﻌ ـ ــض اﻟﻘـ ـ ـواد اﻟ ـ ــذﯾن ﺧﻠﻔ ـ ــوﻩ ﻓ ـ ــﻲ إﯾطﺎﻟﯾ ـ ــﺎ
ﺑﻧظ ـ ــﺎم اﻟﺟﻧـ ـ ــد ،وﺗﻧ ـ ــﺎزﻋوا ﻓﯾﻣـ ـ ــﺎ ﺑﯾ ـ ــﻧﻬم ،وادﻋ ـ ـ ـوا ﻻﻧﻔ ـ ــﺳﻬم اﻟﻣﻠﻛﯾـ ـ ــﺔ ﻟﻣـ ـ ـ ّـدة
وﺟﯾ ـ ـ ـزة ،ﻟﻛـ ـ ــن ﻟـ ـ ــم ﺗﺗ ـ ـ ـواﻓر اﻟزﻋﺎﻣـ ـ ــﺔ اﻻ ﺑظﻬـ ـ ــور رﺟـ ـ ــل ﻗـ ـ ــوطﻲ) ،(٤١ﺟـ ـ ــم
اﻟﻧـ ــﺷﺎط ،ﻣوﻓ ـ ــور اﻟﻌﻘ ـ ــل ،ارﺑـ ــط اﻟﺟ ـ ــﺄش ،ﻣﻠﻛ ـ ــﺎً ﻋﻠ ـ ــﻰ اﻟـ ــﺷﻌب اﻟﻣﻐﻠ ـ ــوب
اﺳـ ـ ــﻣﻪ ﺗـ ـ ــوﺗﯾﻼ ﺟﻣـ ـ ــﻊ اﻟﻣﻠـ ـ ــك اﻟﺟدﯾـ ـ ــد ﻣﺟﻧـ ـ ــدﯾن ذوي ﺑـ ـ ــﺄس ﺷـ ـ ــدﯾد ﻣـ ـ ــن
اﻟﺑ ارﺑ ـ ـرة اﻟﺟ ـ ـواﻟﯾن اﻟـ ــذﯾن ﻻ ﻣـ ــﺄوى ﻟﻬـ ــم ﻓـ ــﻲ إﯾطﺎﻟﯾـ ــﺎ واﺳـ ــﺗوﻟﻰ ﺑﻬـ ــم ﻋﻠـ ــﻰ
ﻧﺎﺑوﻟﻲ )٥٤٣م( ).(٤٢
ﻧﺟ ـ ــﺢ ﺗ ـ ــوﺗﯾﻼ ﻓ ـ ــﻲ اﺳ ـ ــﺗﻌﺎدة اﯾطﺎﻟﯾ ـ ــﺎ ﻣ ـ ــن اﻟﺑﯾـ ـ ـزﻧطﯾﯾن ،وﻟ ـ ــم ﯾ ـ ــﻧﺟﺢ
ﺑﻠ ازرﯾ ـ ـ ــوس ﻓ ـ ـ ــﻰ اﻟﻘ ـ ـ ــﺿﺎء ﻋﻠ ـ ـ ــﯾﻬم وﻟ ـ ـ ــذﻟك ﻗ ـ ـ ــرر اﻻﻣﺑ ارط ـ ـ ــور ﺟ ـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن
اﺳ ـ ــﺗدﻋﺎء ﺑﻠﯾ ازرﯾ ـ ــوس ﻣ ـ ــن اﯾطﺎﻟﯾ ـ ــﺎ) .(٤٣وظ ـ ــن ﺟ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن أن اﻟﻐ ـ ــرب ﻗ ـ ــد
ﺧـ ــﺿﻊ ﻟ ـ ــﻪ ﻓ ـ ــﺄﻋﻠن اﻟﺣـ ــرب ﻋﻠ ـ ــﻰ ﺑ ـ ــﻼد اﻟﻔـ ــرس ،واﺳ ـ ــﺗدﻋﻰ ﺑﻠﯾ ازرﯾ ـ ــوس
ﻟﯾ ـ ــذﻫب إﻟ ـ ــﻰ اﻟ ـ ــﺷرق ،ﻓﻠﻣ ـ ــﺎ ذﻫ ـ ــب اﺳ ـ ــﺗوﻟﻰ ﺗ ـ ــوﺗﯾﻼ ﻋﻠ ـ ــﻰ روﻣ ـ ــﺎ ﻣ ـ ــن
ﺟدﯾ ـ ـ ـ ـ ــد )٥٤٩م( وﻣ ـ ـ ـ ـ ــن ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــدﻫﺎ ﺻ ـ ـ ـ ـ ــﻘﻠﯾﺔ ،وﻛورﺳ ـ ـ ـ ـ ــﻛﺎ ،و ﺳ ـ ـ ـ ـ ــردﯾﻧﯾﺔ،
وﺷﺑﻪ اﻟﺟزﯾرة ﻛﻠﻬﺎ ﺗﻘرﯾﺑﺎً).(٤٤
١٢١١
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
وأﻣـ ـ ـ ــر ﺑﻠﯾ ازرﯾـ ـ ـ ــوس أن ﯾﻌـ ـ ـ ــود ﻹﻧﻘـ ـ ـ ــﺎذ اﻟﻣوﻗـ ـ ـ ــف ،ﻓﻠﻣـ ـ ـ ــﺎ ﻋـ ـ ـ ــﺎد إﻟـ ـ ـ ــﻰ
إﯾطﺎﻟﯾ ـ ــﺎ ﺗ ـ ــﺳﻠل وﺣ ـ ــدﻩ إﻟ ـ ــﻰ روﻣ ـ ــﺎ اﻟﻣﺣﺎﺻ ـ ـ ـرة ﻣﺧﺗرﻗ ـ ــﺎً ﺻ ـ ــﻔوف ﺗـ ـ ــوﺗﯾﻼ
ﻟﻛﻧـ ــﻪ وﺻـ ــﻠﻬﺎ ﺑﻌـ ــد ﻓ ـ ـوات اﻟوﻗـ ــت ،ﻓﻘـ ــد ﻓﻘـ ــدت اﻟﺣﺎﻣﯾـ ــﺔ اﻟﯾوﻧﺎﻧﯾـ ــﺔ روﺣﻬـ ــﺎ
اﻟﻣﻌﻧوﯾ ـ ــﺔ ،ﻷن ﺿ ـ ــﺑﺎطﻬﺎ ﻛـ ــﺎﻧوا ﺟﺑﻧـ ــﺎء ﻋـ ــﺎﺟزﯾن؛ وﻓ ـ ــﺗﺢ ﺑﻌ ـ ــض اﻟﺧوﻧـ ــﺔ
أﺑـ ـ ـ ـواب اﻟﻣدﯾﻧ ـ ـ ــﺔ ،ودﺧﻠﻬ ـ ـ ــﺎ ﺟﻧ ـ ـ ــود ﺗ ـ ـ ــوﺗﯾﻼ اﻟﺑ ـ ـ ــﺎﻟﻎ ﻋ ـ ـ ــددﻫم ﻋ ـ ـ ــﺷرة آﻻف
رﺟ ـ ــل )٥٤٦م() ،(٤٥وﺑﻌ ـ ــث ﺑﻠﯾ ازرﯾ ـ ــوس وﻫ ـ ــو ﺧ ـ ــﺎرج ﻣﻧﻬ ـ ــﺎ رﺳ ـ ــﺎﻟﺔ إﻟ ـ ــﻰ
ﺗ ـ ـ ــوﺗﯾﻼ ﯾطﻠـ ـ ـ ــب إﻟﯾـ ـ ـ ــﻪ أﻻ ﯾـ ـ ـ ــدﻣر اﻟﻣدﯾﻧـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺗﺎرﯾﺧﯾـ ـ ـ ــﺔ ،وﺳـ ـ ـ ــﻣﺢ ﺗـ ـ ـ ــوﺗﯾﻼ
ﻟﺟﻧ ـ ــودﻩ اﻟﺟﯾ ـ ــﺎع اﻟ ـ ــذﯾن ﻟ ـ ــم ﯾﻧ ـ ــﺎﻟوا أﺟ ـ ــورﻫم أن ﯾﻧﻬﺑوﻫ ـ ــﺎ ،وﻟﻛﻧ ـ ــﻪ ﻣ ـ ــﻧﻌﻬم
ﻣ ـ ــن إﯾ ـ ــذاء اﻟ ـ ــﺳﻛﺎن وﺣﻣ ـ ــﻰ اﻟﻧ ـ ــﺳﺎء ﻣ ـ ــن ﺷ ـ ــﻬوات اﻟﺟﻧ ـ ــود اﻟﺟﺎﻣﺣ ـ ــﺔ ﺛ ـ ــم
أﺧطـ ـ ــﺄ إذ ﻏـ ـ ــﺎدر روﻣـ ـ ــﺎ ﻟﯾﺣﺎﺻـ ـ ــر راﻓﻧـ ـ ــﺎ ،ﻓﻠﻣـ ـ ــﺎ ﻏـ ـ ــﺎب ﻋﻧﻬـ ـ ــﺎ اﺳـ ـ ــﺗردﻫﺎ
ﺑﻠﯾ ازرﯾ ـ ــوس ،وﻟﻣ ـ ــﺎ ﻋ ـ ــﺎد ﺗ ـ ــوﺗﯾﻼ وﺣﺎﺻ ـ ــرﻫﺎ ﻣـ ـ ـرة أﺧ ـ ــرى ﻋﺟ ـ ــز ﻋ ـ ــن أن
ﯾﺧرج ﻣﻧﻬﺎ اﻟﻘﺎﺋد اﻟﯾوﻧﺎﻧﻲ اﻟﻣوﻫوب.
وأﺧﯾ ـ ـ ـ اًر أﻋطـ ـ ــﻰ ﺟـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ﻗﺎﺋـ ـ ــداً ﻣـ ـ ــن اﻟﺧـ ـ ــﺻﯾﺎن ﯾـ ـ ــدﻋﻰ ﻧﺎرﺳـ ـ ــﯾس
ﻣﺑﻠﻐ ــﺎً ﻛﺑﯾ ـ ـ اًر ﺟ ــداً ﻣـ ــن اﻟﻣ ــﺎل" وأﻣ ـ ـرﻩ أن ﯾﺣ ــﺷد ﺟﯾـ ــﺷﺎً ﺟدﯾ ــداً ﺑﻠـ ــﻎ ﻋـ ــددﻩ
٣٥اﻟ ـ ــف ﻣﻘﺎﺗ ـ ــل ﯾط ـ ــرد ﺑ ـ ــﻪ اﻟﻘ ـ ــوط ﻣ ـ ــن إﯾطﺎﻟﯾ ـ ــﺎ ،وأدى ﻧﺎرﺳ ـ ــﯾس ﻫـ ـ ـذﻩ
اﻟﻣﻬﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑﻣﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎرة وﺳ ـ ـ ـ ـ ــرﻋﺔ ،وﺗﻘﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ــل اﻟﺟﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺷﺎن اﻟﺑﯾزﻧطـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺑﻘﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدﻩ
)(٤٦
واﻟﻘـ ـ ـ ــوطﻲ ﺑﻘﯾـ ـ ـ ــﺎدة ﺗـ ـ ـ ــوﺗﯾﻼ ﻓـ ـ ـ ــﻰ ﻗرﯾـ ـ ـ ــﻪ ﺗـ ـ ـ ــﺎدﯾﻧوى ﺑﺟﺑـ ـ ـ ــﺎل ﻧﺎرﺳـ ـ ـ ــﯾس
١٢١٢
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
اﻻﺑﻧ ـ ـ ــﯾن ﺳـ ـ ـ ــﻧﻪ ) ٥٥٢م(واﻧﺗﻬ ـ ـ ــت اﻟﻣﻌرﻛـ ـ ـ ــﻪ ﺑﻬزﯾﻣ ـ ـ ــﻪ اﻟﺟـ ـ ـ ــﯾش اﻟﻘـ ـ ـ ــوطﻰ
وﺗـ ـ ــوﺗﯾﻼ ﻣﻠﻛﻬـ ـ ــم اﻟـ ـ ــذى ﻟﻘـ ـ ــﻰ ﻣـ ـ ــﺻرﻋﻪ أﺛﻧـ ـ ــﺎء ﻓ ـ ـ ـ اررﻩ ﻣـ ـ ــن اﻟﻣﻌرﻛـ ـ ــﻪ ﻓـ ـ ــﻰ
ﺳـ ـ ــﻧﻪ)٥٥٤م( طﻠـ ـ ــب اﻟﻘـ ـ ــوط اﻟـ ـ ــﺻﻠﺢ ﻋﻠـ ـ ــﻰ ان ﯾﻐـ ـ ــﺎدوا اﯾطﺎﻟﯾـ ـ ــﺎ ﻟﻣﻛـ ـ ــﺎن
اﺧ ـ ــر وواﻓ ـ ــق ﻧﺎرﺳ ـ ــﯾس ﻋﻠ ـ ــﻰ ﻋﻘـ ـ ــد اﻟ ـ ــﺻﻠﺢ ،واﻧﺗﻬ ـ ــت ﺑ ـ ــذﻟك )اﻟﺣـ ـ ــرب
اﻟﻘوطﯾﺔ( ﺑﻌد أن داﻣت ﺛﻣﺎﻧﯾﺔ ﻋﺷر ﻋﺎﻣﺎً )٥٥٤-٥٣٦م( ).(٤٧
وأﺗﻣـ ــت ﻫـ ــذﻩ اﻟـ ــﺳﻧون ﺧ ـ ـراب إﯾطﺎﻟﯾـ ــﺎ ،ذﻟـ ــك أن روﻣـ ــﺎ ﻗـ ــد وﻗﻌـ ــت
ﻓ ـ ـ ــﻲ أﯾ ـ ـ ــدي اﻟﺟﯾ ـ ـ ــوش اﻟﻣﺣﺎرﺑ ـ ـ ــﺔ ﺧﻣ ـ ـ ــس ﻣـ ـ ـ ـرات ﻣﺗواﻟﯾ ـ ـ ــﺔ ،وﺣوﺻ ـ ـ ــرت
ﺛ ـ ـ ــﻼث ﻣـ ـ ـ ـرات ،وﻧﻔ ـ ـ ــذ ﻣﻧﻬ ـ ـ ــﺎ اﻟطﻌ ـ ـ ــﺎم ،وﺗﻌرﺿ ـ ـ ــت ﻟﻠﻧﻬ ـ ـ ــب واﻟ ـ ـ ــﺳﻠب،
)(٤٨
وﻧﻘـ ــص ﻋـ ــدد ﺳـ ــﻛﺎﻧﻬﺎ ﻣـ ــن ﻣﻠﯾـ ــون إﻟـ ــﻰ أرﺑﻌـ ــﯾن أﻟﻔـ ـ ًـﺎ ،ﻧـ ــﺻﻔﻬم ﺗﻘرﯾﺑـ ــﺎً
ﻣـ ـ ــن اﻟﻣﻌـ ـ ــدﻣﯾن اﻟـ ـ ــذﯾن ﯾﻌﯾـ ـ ــﺷون ﻋﻠـ ـ ــﻰ اﻟـ ـ ــﺻدﻗﺎت اﻟﺑﺎﺑوﯾـ ـ ــﺔ ،ودﻣـ ـ ــرت
ﻣ ـ ــﯾﻼن وﻗﺗ ـ ــل أﻫﻠﻬ ـ ــﺎ ﻋﻠ ـ ــﻰ ﺑﻛـ ـ ـرة أﺑ ـ ــﯾﻬم ،وﺗ ـ ــدﻫورت ﻣﺋ ـ ــﺎت ﻣ ـ ــن اﻟﻣ ـ ــدن
واﻟﻘ ـ ــرى إﻟ ـ ــﻰ ﻫ ـ ــوة اﻹﻓ ـ ــﻼس ﺑ ـ ــﺳﺑب اﻏﺗ ـ ــﺻﺎب اﻟﺣ ّﻛ ـ ــﺎم وﻧﻬ ـ ــب اﻟﺟﻧ ـ ــود،
وﺑـ ــﺎرت اﻟﻛﺛﯾ ـ ــر ﻣـ ــن اﻷ ارﺿ ـ ــﻲ اﻟﺗ ـ ــﻲ ﻛﺎﻧـ ــت ﻣـ ــن ﻗﺑ ـ ــل ﺧـ ــﺻﺑﺔ وﻫﺟرﻫ ـ ــﺎ
اﻟ ـ ــﺳﻛﺎن ،وﻧﻘـ ـ ــﺻت ﻣـ ـ ـوارد اﻟطﻌـ ـ ــﺎم ،وﯾﻘـ ـ ــول اﻟ ـ ــرواة إن ﺧﻣـ ـ ــﺳﯾن أﻟﻔـ ـ ــﺎً
ﻣـ ــﺎﺗوا ﻣـ ــن اﻟﺟـ ــوع ﻓـ ــﻲ ﺑﯾـ ــﺳﯾﻧوم وﺣـ ــدﻫﺎ ﻓـ ــﻲ ﺧـ ــﻼل ﻫـ ــذﻩ اﻷﯾـ ــﺎم اﻟﺛﻣﺎﻧﯾـ ــﺔ
ﻋ ـ ـ ــﺷر ،وﺗﺣط ـ ـ ــم ﻛﯾ ـ ـ ــﺎن اﻷﺷـ ـ ـ ـراف ،ﻓﻘ ـ ـ ــد ﻗﺗ ـ ـ ــل ﻛﺛﯾ ـ ـ ــرون ﻣ ـ ـ ــﻧﻬم ﻓ ـ ـ ــﻲ
اﻟﻣﻌ ـ ــﺎرك اﻟﺣرﺑﯾ ـ ــﺔ وﻓ ـ ــﻲ أﻋﻣ ـ ــﺎل اﻟﻧﻬ ـ ــب ،وﻓ ـ ــر ﻋ ـ ــدد ﻛﺑﯾ ـ ــر ﻣ ـ ــﻧﻬم إﻟ ـ ــﻰ
١٢١٣
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
ﺧـ ـ ــﺎرج اﻟـ ـ ــﺑﻼد ﺣﺗـ ـ ــﻰ ﻟـ ـ ــم ﯾﺑـ ـ ــق ﻣـ ـ ــﻧﻬم ﻣـ ـ ــن ﯾﻛﻔـ ـ ــﻰ ﻟﻘﯾـ ـ ــﺎم ﻣﺟﻠـ ـ ــس ﺷـ ـ ــﯾوخ
روﻣـ ــﺎ ،ﻓﻠـ ــم ﺗﻌـ ــد ﺗـ ــﺳﻣﻊ ﻋﻧـ ــﻪ ﺷـ ــﯾﺋﺎً ﻣـ ــﺎ ﺑﻌـ ــد ﻋـ ــﺎم) ٥٧٩م( ،وﺗﻬـ ــدﻣت
ﻗﻧـ ـ ـ ـوات ﻣﯾ ـ ـ ــﺎﻩ اﻟ ـ ـ ــﺷرب اﻟﺗ ـ ـ ــﻲ أﺻ ـ ـ ــﻠﺣﻬﺎ ﺛﯾودرﯾ ـ ـ ــك ﻣ ـ ـ ــن ﻗﺑ ـ ـ ــل وأﻫﻣﻠ ـ ـ ــت،
واﺳـ ــﺗﺣﺎﻟت اﻟﻛﻣﺑﺎﻧﯾـ ــﺎ ﻣ ـ ـرة أﺧـ ــرى ﻣﻧـ ــﺎﻗﻊ واﺳ ـ ــﻌﺔ ﺗﺗﻔـ ــﺷﻰ ﻓﯾﻬـ ــﺎ اﻟﻣﻼرﯾـ ــﺎ،
وﻻ ﺗ ـ ـ ـ ـزال ﻛـ ـ ـ ــذﻟك ﺣﺗـ ـ ـ ــﻰ ﯾوﻣﻧـ ـ ـ ــﺎ ﻫـ ـ ـ ــذا ،وﺑطـ ـ ـ ــل اﺳـ ـ ـ ــﺗﻌﻣﺎل اﻟﺣﻣﺎﻣـ ـ ـ ــﺎت
اﻟﻔﺧﻣـ ــﺔ اﻟﺗـ ــﻲ ﻛﺎﻧـ ــت ﺗﻣـ ــدﻫﺎ ﻫـ ــذﻩ اﻟﻘﻧ ـ ـوات ﺑﺎﻟﻣـ ــﺎء وﺗﻬـ ــدﻣت ،وﺣطﻣـ ــت
ﻣﺋـ ـ ــﺎت ﻣـ ـ ــن اﻟﺗﻣﺎﺛﯾـ ـ ــل اﻟﺗـ ـ ــﻲ ﻧﺟـ ـ ــت ﻣـ ـ ــن ﻋﺑـ ـ ــث ارﯾـ ـ ــك وﺟﯾـ ـ ــﺳرﯾك ،أو
ﺻـ ـ ـ ــﻬرت ﻟﺗـ ـ ـ ــﺻﻧﻊ ﻣـ ـ ـ ــن ﻣﻌﺎدﻧﻬـ ـ ـ ــﺎ ﻗـ ـ ـ ــذاﺋف وﻋـ ـ ـ ــدد ﺣرﺑﯾـ ـ ـ ــﺔ ﻓـ ـ ـ ــﻲ أﺛﻧـ ـ ـ ــﺎء
اﻟﺣ ـ ــﺻﺎر ،وﻛﺎﻧ ـ ــت آﺛ ـ ــﺎر اﻟﺧ ـ ـ ـراب واﻟ ـ ــدﻣﺎر ﻫ ـ ــﻲ ﻛ ـ ــل ﻣ ـ ــﺎ ﯾ ـ ــﺷﻬد ﺑﻣ ـ ــﺎ
ﻛـ ـ ــﺎن ﻟروﻣـ ـ ــﺎ اﻟﻘدﯾﻣـ ـ ــﺔ ﻋﺎﺻـ ـ ــﻣﺔ ﻧـ ـ ــﺻف اﻟﻌـ ـ ــﺎﻟم ﻣـ ـ ــن ﻋظﻣـ ـ ــﺔ وﺟـ ـ ــﻼل،
وﻟﺑـ ــث اﻹﻣﺑ ارطـ ــور اﻟـ ــﺷرﻗﻲ زﻣﻧـ ــﺎً ﻗﻠـ ــﯾﻼً ﺣﺎﻛﻣـ ــﺎً ﻋﻠـ ــﻰ إﯾطﺎﻟﯾـ ــﺎ ﺑﻌـ ــد ﻫـ ــذا
اﻟﺧ ـ ـراب ،وﻟﻛـ ــن ﻣـ ــﺎ ﻧﺎﻟـ ــﻪ ﻣـ ــن اﻟﻧـ ــﺻر ﻛـ ــﺎن ﻧـ ــﺻ اًر ﻋـ ــدﯾم اﻟﻘﯾﻣـ ــﺔ ﻛﻠﻔـ ــﻪ
اﻟﻛﺛﯾـ ـ ـ ـ ــر ﻣ ـ ـ ـ ـ ــن اﻟﻣـ ـ ـ ـ ــﺎل واﻟرﺟـ ـ ـ ـ ــﺎء واﻟﻌﻧـ ـ ـ ـ ــﺎء) ،(٤٩أذ اﯾﻘـ ـ ـ ـ ــن اﻻﻣﺑ ارط ـ ـ ـ ـ ــور
ﺟـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ﺑﻌ ـ ـ ــد ﻓ ـ ـ ـوات اﻻوان ان اﺳـ ـ ــﺗﯾﻼءﻩ ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ روﻣـ ـ ــﺎ ﻻﺗ ـ ـ ــﺳﺗﺣق ان
ﯾﻌﯾ ـ ــدﻫﺎ أو ﯾﻌﯾ ـ ــد ﺑﻧﺎءﻫ ـ ــﺎ اﺣد،ﻻﻧ ـ ــﻪ وﺟ ـ ــد ان راﻓﻧ ـ ــﺎ ﻓ ـ ــﻲ ﺷ ـ ــﻣﺎل اﯾطﺎﻟﯾ ـ ــﺎ
اﻛﺛ ـ ـ ــر ﻣﻼءﻣ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ــن اﻟﻌﺎﺻ ـ ـ ــﻣﺔ اﻟﻘدﯾﻣ ـ ـ ــﺔ؛ﻻن اﻟ ـ ـ ــﺷﻌب ﻟ ـ ـ ــم ﯾﻌ ـ ـ ــد وﻻءﻩ
أن ﯾﻛ ـ ــون اﻟﻧـ ـ ــﺻر ﻧ ـ ــﺻ اًر ﻋـ ـ ــدﯾم اﻟﻘﯾﻣـ ـ ــﺔ
ﻟﻠﺣﻛوﻣ ـ ــﺔ وﻫـ ـ ــذا ﻣ ـ ــﺎ ادى إﻟـ ـ ــﻰ ْ
)(٥٠
إذ ُﻣﻧﯾـ ـ ـ ــت إﯾطﺎﻟﯾـ ـ ـ ــﺎ ﻛﻠﻔـ ـ ـ ــﻪ اﻟﻛﺛﯾـ ـ ـ ــر ﻣـ ـ ـ ــن اﻟﻣـ ـ ـ ــﺎل واﻟرﺟـ ـ ـ ــﺎء واﻟﻌﻧـ ـ ـ ــﺎء
١٢١٤
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
ﺑﺧـ ــﺳﺎﺋر ﻓﺎدﺣـ ــﺔ ﻣ ـ ــن ﺟ ـ ـراء اﻟﺣـ ــرب ،وﻣﻧﯾ ـ ــت ﺑـ ــﺎﻟﻘﺣط واﻟوﺑـ ــﺎء ،وﺣ ـ ــرب
ﻗوطﯾ ـ ــﺔ طوﯾﻠ ـ ــﺔ ﺗرﺳ ـ ــم ﺻ ـ ــورة ﺑ ـ ــﺷﻌﺔ ﻟﻠﻣـ ـ ـزارع اﻟﺗ ـ ــﻲ ُﺧ ّرﺑ ـ ــت وﻟﻠﻔﻼﺣ ـ ــﯾن
اﻟـ ــذﯾن ﻣـ ــﺎﺗوا ﺟوﻋـ ــﺎً) ،(٥١وﻟـ ــم ﺗـ ــﻧﺞ روﻣـ ــﺎ ﻣـ ــن آﺛـ ــﺎر ﻫـ ــذا اﻟﻧـ ــﺻر ﺣﺗـ ــﻰ
)(٥٢
. ﻋﺻر اﻟﻧﻬﺿﺔ
أن اﻟﻘ ـ ــوط اﻟﻐـ ـ ـرﺑﯾﯾن ﺣﻛ ـ ــﺎم ﻏﺎﻟ ـ ــﺔ ﻓ ـ ــﻲ ﻓرﻧ ـ ــﺳﺎ اﺳ ـ ــﺗردوا أﺳ ـ ــﺑﺎﻧﯾﺎ ﻣ ـ ــن
)(٥٤
ﻣ ـ ـ ـ ـرة اﻟوﻧـ ـ ـ ــدال ﻓـ ـ ـ ــﻲ ﻋـ ـ ـ ــﺎم )٤٢٠م( ) ،(٥٣ﻓﺣﻛـ ـ ـ ــم اﻟﻘـ ـ ـ ــوط اﻟﻐرﺑﯾـ ـ ـ ــون
أﺧرى اﺳﺑﺎﻧﯾﺎ ).(٥٥
اﺳ ـ ــﺗﻐل ﺟ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن اﻟ ـ ــﺻراع اﻟ ـ ــداﺋر ﻓ ـ ــﻲ اﺳ ـ ــﺑﺎﻧﯾﺎ ﺑ ـ ــﯾن اﻟﻘ ـ ــوط اﻟ ـ ــﺷرﻗﯾﯾن
ﻋﻠـ ــﻰ اﻟﻌـ ــرش وارﺳـ ــل اﺳـ ــطول ﺑﺣـ ــرى ﺑﻘﯾـ ــﺎدة ﻧﺎرﺳـ ــﯾس ﺳـ ــﻧﺔ)٥٥٠م( اﻟـ ــذى
ﺣ ـ ــﺎرب اﻟﻘ ـ ــوط واﻧﺗ ـ ــﺻر ﻋﻠ ـ ــﯾﻬم واﺳ ـ ــﺗوﻟت اﻟﻘـ ـ ـوات اﻟﺑﯾزﻧطﯾ ـ ــﺔ ﻋﻠ ـ ــﻰ اﻟﻛﺛﯾ ـ ــر
ﻣ ـ ــن اﻟﻣ ـ ــدن واﻟﺣ ـ ــﺻون اﻟﺑﺣرﯾ ـ ــﺔ) (٥٦ﻣﺛ ـ ــل ﻗرطﺑ ـ ــﺔ واﺷ ـ ــﺑﯾﻠﯾﺔ وﻗرطﺎﺟﻧ ـ ــﺔ وﻗ ـ ــد
ﺗوﺟﻬـ ـ ــت ﻣﺟﻬـ ـ ــودات اﻻﻣﺑ ارطـ ـ ــور ﻛـ ـ ــذﻟك إﻟـ ـ ــﻰ اﺳـ ـ ــﺑﺎﻧﯾﺎ ﺣﯾـ ـ ــث ﻛـ ـ ــﺎن اﻟﻘـ ـ ــوط
اﻟﻐرﺑﯾ ـ ـ ــون ،وأﺣ ـ ـ ــرز ﻫﻧ ـ ـ ــﺎك ﻧﺟﺎﺣ ـ ـ ــﺎت ،واﺳ ـ ـ ــﺗطﺎﻋت ﺟﯾ ـ ـ ــوش اﻻﻣﺑراطورﯾ ـ ـ ــﺔ
أن ﺗـ ـ ــﺳﺗﻌﯾد اﻟﺟـ ـ ــزء اﻟﺟﻧـ ـ ــوﺑﻲ اﻟـ ـ ــﺷرﻗﻲ ﻹﺳ ـ ـ ــﺑﺎﻧﯾﺎ ﺑﻣـ ـ ــﺎ ﻓـ ـ ــﻲ ذﻟ ـ ـ ـك ﻗرطﺎﺟﻧ ـ ـ ــﺔ
وﻣﺎﻟط ـ ـ ـ ـ ــﺔ وﺣﺗ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻗرطﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺳ ـ ـ ـ ـ ــﻧﺔ )٥٥٤م( .وﻫﻛ ـ ـ ـ ـ ــذا اﻣﺗ ـ ـ ـ ـ ــدت ﻣﻣﺗﻠﻛ ـ ـ ـ ـ ــﺎت
١٢١٥
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
اﻹﻣﺑراطورﯾـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺑﯾزﻧطﯾـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ـ ـ ــن ﺳـ ـ ـ ـ ــﺎﻧت ﻓﻧـ ـ ـ ـ ــﺳت ﻏرﺑـ ـ ـ ـ ــﺎً إﻟـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻗرطﺎﺟﻧـ ـ ـ ـ ــﺔ
ﻏرﺑﺎً).(٥٧
وﺑ ـ ـ ــذﻟك اﺳ ـ ـ ــﺗطﺎع ﺟ ـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن أن ﯾﻌﯾ ـ ـ ــد ﻟﻠدوﻟ ـ ـ ــﺔ اﻟروﻣﺎﻧﯾ ـ ـ ــﺔ ﻋزﻫ ـ ـ ــﺎ اﻷول
ﺑﺎﺳـ ـ ــﺗﻌﺎدﺗﻪ ﺟـ ـ ــزٍء ﻛﺑﯾـ ـ ـ ٍـر ﻣـ ـ ــن ﻣـ ـ ــﺳﺎﺣﺗﻬﺎ اﻷوﻟـ ـ ــﻰ ،ﻓﺈﻧـ ـ ــﻪ ﻗـ ـ ــد أﻋـ ـ ــﺎد إﺧـ ـ ــﺿﺎع
دﻟﻣﺎﺷـ ــﯾﺎ و إﯾطﺎﻟﯾـ ــﺎ وﻛـ ــل ﺷـ ــﻣﺎل أﻓرﯾﻘﯾـ ــﺎ وﺟـ ــزر اﻟﺑﺣـ ــر اﻷﺑـ ــﯾض ﻓـ ــﻲ اﻟﻐـ ــرب
وﻫـ ــﻲ ﺟـ ــزر ﺻـ ــﻘﻠﯾﺔ و ﻛورﺳـ ــﯾﻛﺎ وﺳـ ــردﯾﻧﯾﺎ و اﻟﺑﻠﯾـ ــﺎر ،وﺑـ ــذﻟك ﺗﻛـ ــون ﺣ ـ ــدود
اﻹﻣﺑراطورﯾـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ــن ﺟﺑـ ـ ــل طـ ـ ــﺎرق ﺣﺗـ ـ ــﻰ ﻧﻬـ ـ ــر اﻟﻔ ـ ـ ـرات ؛وذﻟـ ـ ــك ﻓـ ـ ــﻲ ﺿـ ـ ــوء
ﻣﺎأﺗﯾﺢ ﻟﻪ ﻣن اﻣﻛﺎﻧﯾﺎت؛ ﻻﺟل اﻻﺣﺗﻔﺎظ ﺑﻬﺎ).(٥٨
ﻋﻠ ـ ــﻰ اﻟ ـ ــرﻏم ﻣ ـ ــن اﻟﻧﺟ ـ ــﺎح اﻟ ـ ــذي ﺣﻘﻘ ـ ــﻪ ﺟ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻐ ـ ــرب ،اﻻ ان
ﺟـ ـ ــذور اﻟﺟرﻣـ ـ ــﺎن ﻗـ ـ ــد رﺳـ ـ ــﺧت ﻟﻔﺗ ـ ـ ـرة طوﯾﻠـ ـ ــﺔ ﻓـ ـ ــﻲ أﺟ ـ ـ ـزاء ﻣـ ـ ــن أورﺑـ ـ ــﺎ ،وﻗـ ـ ــد
اﺗﺧـ ـ ــذت ﻣـ ـ ــن اﻟوﺳـ ـ ــﺎﺋل ﻣﺎﻛـ ـ ــﺎن ﻛﻔـ ـ ــﯾﻼ ﺑﺟﻌﻠﻬـ ـ ــﺎ ﻧـ ـ ــداً ﻗوﯾـ ـ ــﺎً وﺧـ ـ ــﺻﻣﺎً ﻋﻧﯾـ ـ ــداً
ﻟﻠﺟﯾـ ــوش اﻟﻘﺎدﻣـ ــﺔ ﻣـ ــن ﻣـ ــﺳﺎﻓﺎت ﺑﻌﯾـ ــدة ،ﻓـ ــﺿﻼً ﻋـ ــن أن اﻟـ ــﺳﻛﺎن اﻷﺻـ ــﻠﯾﯾن
ﻟـ ــم ﯾﻧظـ ــروا ﻟﺟﯾـ ــوش ﺟـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن إﻻ ﻋﻠـ ــﻰ اﻧﻬـ ــﺎ ﺟﯾـ ــوش أﺟﻧﺑﯾـ ــﺔ أﯾـ ــﺿﺎ ورﺑﻣـ ــﺎ
أﻛﺛـ ـ ــر ﻣـ ـ ــن ﺗﻠـ ـ ــك اﻟﺟﯾـ ـ ــوش اﻟﻣﺗﺑرﺑ ـ ـ ـرة اﻟﺗـ ـ ــﻲ أﻟﻔوﻫـ ـ ــﺎ ﻓﺗ ـ ـ ـرة وأﻧـ ـ ــﺳوا ﺑﻬـ ـ ــﺎ زﻣﻧـ ـ ــﺎ
ط ـ ــوﯾﻼ) ،(٥٩وﻓ ـ ــﻲ اﻟوﻗ ـ ــت ﻧﻔ ـ ــﺳﻪ ﻛ ـ ــﺎﻧوا ﻻﯾ ـ ــﺳﺗطﯾﻌون اﻹﺧ ـ ــﻼص ﻟﻠﺟرﻣ ـ ــﺎن
واﻟوﻗـ ــوف اﻟ ـ ــﻰ ﺟ ـ ــﺎﻧﺑﻬم ﻋﻧ ـ ــدﻣﺎ ﯾﺗﻌرﺿـ ــون ﻟﻼﺧط ـ ــﺎر ،وﻫ ـ ــذا ﻣﺎﺣ ـ ــﺻل ﻋﻧ ـ ــد
ﻓﺗﺢ إﻓرﯾﻔﯾﺔ واﯾطﺎﻟﯾﺎ).(٦٠
اﻟﺣﻘﯾﻘ ـ ــﺔ ان ﻣ ـ ــﺷروﻋﻪ ﻫ ـ ــذا ﻛﻠﻔ ـ ــﻪ ﺗﻛﻠﻔ ـ ــﺔ ﻋﺎﻟﯾ ـ ــﺔ ﻓ ـ ــﻲ اﻻﻣـ ـ ـوال وﻟﻼﻧﻔ ـ ــس
اﻟﺑ ـ ــﺷرﯾﺔ ﻓ ـ ــﻲ اﺳ ـ ــﺗرداد اﻓرﯾﻘﯾ ـ ــﺎ واﯾطﺎﻟﯾ ـ ــﺎ وﺟ ـ ــزء ﻣ ـ ــن اﺳ ـ ــﺑﺎﻧﯾﺎ ،ﻟﻛ ـ ــن ﻧﺟﺎﺣ ـ ــﻪ
ﻛﺎن ﻣؤﻗﺗﺎً ﺳرﯾﻊ اﻟزوال ﺑﻌد وﻓﺎﺗﻪ ).(٦١
١٢١٦
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
اﻟﺧﺎﺗﻣﺔ :
ان اﻫم اﻻﺳﺗﻧﺗﺎﺟﺎت اﻟﺗﻲ ﺗرﺗب ﻋﻠﯾﻬﺎ اﻟﺑﺣث ﻫﻲ:
اوﻻً :ﻟم ﺗﺳﺗﻣر ﻣﻘﺎوﻣﺔ اﻟوﻧدال ﺳوى ﺑﺿﻌﺔ أﺷﻬر ،واﺧﺗﻔت دوﻟﺔ
اﻟوﻧدال ﺳﻧﺔ) ٥٣٤م( ،واﺳﺗﻌﺎدت اﻻﻣﺑراطورﯾﺔ اﻗﻠﯾﻣﺎً ﻣن اﻻﻗﺎﻟﯾم اﻟﺗﻲ
أن اﻟﻘﺿﺎء ﻋﻠﻰﺿﺎﻋت ﻋﻠﻰ اﻟدوﻟﺔ ﻣﻧذ أواﺋل اﻟﻘرن اﻟﺧﺎﻣسّ ،إﻻ ّ
ﻣﻣﻠﻛﺔ اﻟوﻧدال ﻓﻲ ﺷﻣﺎﻟﻲ إﻓرﯾﻘﯾﺎ ﻟم ﯾرد ﺷﻣﺎﻟﻲ إﻓرﯾﻘﯾﺔ إﻟﻰ اﻹﻣﺑراطورﯾﺔ
وﻟم ﯾﺟﻌل ﺷﻣﺎﻟﻲ إﻓرﯾﻘﯾﺎ ﺗﺳﺗﻘر ﺗﺣت ﺳﻠطﺎن اﻟروﻣﺎﻧﯾﺔ اﻟﻐرﺑﯾﺔ،
اﻹﻣﺑراطورﯾﺔ اﻟروﻣﺎﻧﯾﺔ اﻟﺷرﻗﯾﺔ؛ ﻷن اﻟﺑرﺑر اﺳﺗﻣروا ﻓﻲ ﺛوراﺗﻬم ﻋﻠﻰ
اﻟروم ،ﻋﻠﻰ اﻟرﻏم ﻣن أن اﻟروم ﺣﺎوﻟوا إﺧﺿﺎع اﻟﺑرﺑر ﻓﻲ أوﻗﺎت
ﻣﺧﺗﻠﻔﺔ ،ﻓﻲ ) ٥٣٨م ٥٣٩ ،م ٥٤٤ ،م ،و ٥٤٦م ٥٤٨ ،م( ﻓﺈﻧﻬم
ﻟم ﯾﺳﺗطﯾﻌوا أن ﯾﻔرﺿوا ﻋﻠﻰ ﺷﻣﺎﻟﻲ إﻓرﯾﻘﯾﺎ ﺳوى ظل ﺧﻔﯾف ﻣن
ﺳﻠطﺎﻧﻬم ،وﻋﻠﻰ ﻋدد ﻗﻠﯾل ﻣن اﻟﻣراﻛز اﻟﺳﺎﺣﻠﯾﺔ ﻓﻘط ،ﺧﻼل ﻋﻬد
اﻻﻣﺑراطور ﺟﺳﺗﻧﯾﺎن اﻻول.
ﺛﺎﻧﯾﺎً :اﺳﺗطﺎع ﺟﺳﺗﻧﯾﺎن أن ﯾﻌﯾد ﻟﻠدوﻟﺔ اﻟروﻣﺎﻧﯾﺔ ﻋزﻫﺎ اﻷول ﺑﺎﺳﺗﻌﺎدﺗﻪ
ﯾر ﻣن ﻣﺳﺎﺣﺗﻬﺎ اﻷوﻟﻰ ،ﻓﺈﻧﻪ ﻗد أﻋﺎد إﺧﺿﺎع دﻟﻣﺎﺷﯾﺎ و إﯾطﺎﻟﯾﺎﺟزٍء ﻛﺑ ٍ
وﻛل ﺷﻣﺎل أﻓرﯾﻘﯾﺎ وﺟزر اﻟﺑﺣر اﻷﺑﯾض ﻓﻲ اﻟﻐرب وﻫﻲ ﺟزر ﺻﻘﻠﯾﺔ و
ﻛورﺳﯾﻛﺎ وﺳردﯾﻧﯾﺎ و اﻟﺑﻠﯾﺎر ،وﺑذﻟك ﺗﻛون ﺣدود اﻹﻣﺑراطورﯾﺔ ﻣن ﺟﺑل
طﺎرق ﺣﺗﻰ ﻧﻬر اﻟﻔرات ؛وذﻟك ﻓﻲ ﺿوء ﻣﺎأﺗﯾﺢ ﻟﻪ ﻣن اﻣﻛﺎﻧﯾﺎت؛ ﻻﺟل
اﻻﺣﺗﻔﺎظ ﺑﻬﺎ
١٢١٧
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
١٢١٨
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
ﻗﺎﺋﻤﺔ ﺍﳍﻮﺍﻣﺶ
) (١ذﻛ ــر اﺑ ــن ﺧﻠ ــدون" :ﻣ ــﺎ اﻗ ــﺗﺣم اﻟﻘ ــوط ﻣدﯾﻧ ــﺔ روﻣ ــﺎ وﻏﻠﺑـ ـوا اﻷﻣ ــم اﻟ ــذﯾن ﻛ ــﺎﻧوا
ﺑﻬ ــﺎ… ،ﻓﺄﺟـ ـﺎزوا إﻟ ــﻰ طﻧﺟ ــﺔ وﺗﻐﻠﺑـ ـوا ﻋﻠ ــﻰ ﺑ ــﻼد اﻟﺑرﺑ ــر وﺻـ ـرﻓوا اﻟﺑرﺑ ــر إﻟ ــﻰ
طـ ـ ــﺎﻋﺗﻬم ،ﻓﻠـ ـ ــم ﯾ ازﻟ ـ ـ ـوا ﻋﻠـ ـ ــﻰ ذﻟـ ـ ــك إﻟـ ـ ــﻰ دوﻟـ ـ ــﺔ ﯾـ ـ ــﺷﺗﯾﺎﻧش" اﻟـ ـ ــذي ﯾﻘـ ـ ــﺻد ﺑـ ـ ــﻪ
ﺟ ــﺳﺗﻧﯾﺎن اﻻول).ﻋﺑـ ــد اﻟـ ــرﺣﻣن ﺑـ ــن ﻣﺣﻣـ ــد ﺑـ ــن ﻣﺣﻣـ ــد أﺑـ ــو زﯾـ ــد ،وﻟـ ــﻲ اﻟـ ــدﯾن
اﻟﺣـ ـ ــﺿرﻣﻲ اﻹﺷـ ـ ــﺑﯾﻠﻲ) ،ت٨٠٨ﻫـ ـ ـ ـ١٤٠٦/م( :دﯾ ـ ـ ـوان اﻟﻣﺑﺗـ ـ ــدأ واﻟﺧﺑـ ـ ــر ﻓـ ـ ــﻲ
ﺗـ ـ ــﺄرﯾﺦ اﻟﻌـ ـ ــرب واﻟﺑرﺑـ ـ ــر وﻣـ ـ ــن ﻋﺎﺻـ ـ ــرﻫم ﻣـ ـ ــن ذوي اﻟـ ـ ــﺷﺄن اﻷﻛﺑـ ـ ــر ،ﺗﺣﻘﯾـ ـ ــق
ﺧﻠﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺣﺎدة) ،ط ،٢ﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــروت ،دار اﻟﻔﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــر ١٩٨٨ ،م( ،ج ،٢ص
(٢٨١؛ )اﻟـ ـ ــﺷﯾﺦ ،ﻣﺣﻣـ ـ ــد ﻣﺣﻣـ ـ ــد ﻣرﺳـ ـ ــﻲ :ﺗـ ـ ــﺄرﯾﺦ اﻻﻣﺑراطورﯾـ ـ ــﺔ اﻟﺑﯾزﻧطﯾـ ـ ــﺔ،
)ﻟﺑﻧﺎن ،ﺑﯾروت،دار اﻟﻣﻌرﻓﺔ اﻟﺟﺎﻣﻌﯾﺔ١٤١٣،ه١٩٩٤/م(،ص.(٤٠
) (٢ول دﯾو ارﻧ ـ ـ ــت :ﻗ ـ ـ ــﺻﺔ اﻟﺣ ـ ـ ــﺿﺎرة ،ﺗرﺟﻣ ـ ـ ــﺔ ﻣﺣ ّﻣ ـ ـ ــد ﺑ ـ ـ ــدران وﻏﯾـ ـ ـ ـرﻩ ،ﺑﺈﺷـ ـ ـ ـراف
ﺟﺎﻣﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟ ـ ـ ـ ـ ــدول اﻟﻌرﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺔ) ،ط ، ٣اﻟﻘ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻫرة١٩٧٣ ،م( ،ج ،١٢ص٢١٩؛
ﻏﻧـ ـ ـ ــﯾم :اﺳـ ـ ـ ــﻣت ،اﻣﺑراطورﯾـ ـ ـ ــﺔ ﺟـ ـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن) ،ﺟـ ـ ـ ــدة ،ﻣﻧـ ـ ـ ــﺷورات اﻟﻣﺟﻣـ ـ ـ ــﻊ
اﻟﻌﻠﻣ ـ ـ ـ ــﻲ ١٩٧٧،م( ،ص٢٧؛ ﺳ ـ ـ ـ ــﺎﻟم ،ﻋﺑ ـ ـ ـ ــد اﻟ ـ ـ ـ ــرﺣﻣن أﺣﻣ ـ ـ ـ ــد :اﻟﻣ ـ ـ ـ ــﺳﻠﻣون
واﻟـ ـ ـ ــروم ﻓـ ـ ـ ــﻲ ﻋـ ـ ـ ــﺻر اﻟﻧﺑ ـ ـ ــوة د ارﺳـ ـ ـ ــﺔ ﻓـ ـ ـ ــﻲ ﺟ ـ ـ ــذور اﻟـ ـ ـ ــﺻراع وﺗطـ ـ ـ ــورﻩ ﺑـ ـ ـ ــﯾن
اﻟﻣـ ـ ـ ــﺳﻠﻣﯾن واﻟﺑﯾ ـ ـ ـ ـزﻧطﯾﯾن ﺣﻧـ ـ ـ ــﻰ وﻓـ ـ ـ ــﺎة اﻟرﺳـ ـ ـ ــول ﺻـ ـ ـ ــﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾـ ـ ـ ــﻪ وﺳـ ـ ـ ــﻠم"،
)اﻟﻘﺎﻫرة ،دار اﻟﻔﻛر اﻟﻌرﺑﻲ١٩٩٨،م( ،ص .٢٥
) (٣ﺑروﻛﺑﯾ ـ ـ ـ ــوس :اﻟﺗ ـ ـ ـ ــﺄرﯾﺦ اﻟ ـ ـ ـ ــﺳري ﺟﺎﻧ ـ ـ ـ ــب ﻣ ـ ـ ـ ــن ﺟواﻧ ـ ـ ـ ــب ﺣﯾ ـ ـ ـ ــﺎة اﻹﻣﺑ ارط ـ ـ ـ ــور
ﺟـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن وزوﺟﺗـ ـ ــﻪ ﺗﯾـ ـ ــودو ار وﻗﺎﺋـ ـ ــدﻩ اﻟﻣﻐ ـ ـ ـوار ﺑﻠﯾ ازرﯾـ ـ ــوس وزوﺟﺗـ ـ ــﻪ اﻧطوﻧﯾﻧـ ـ ــﺎ
ﺻـ ــورة ﺳـ ــﯾﺋﺔ ،ﺗرﺟﻣـ ــﺔ :د .ﺻـ ــﺑري اﺑـ ــو اﻟﺧﯾـ ــر ﺳـ ــﻠﯾم) ،ط،١ﻋـ ــﯾن ﻟﻠد ارﺳـ ــﺎت
واﻟﺑﺣوث اﻻﻧﺳﺎﻧﯾﺔ واﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾﺔ ٢٠٠١،م( ،ص.٤٨
) (٤اﻟﺷﯾﺦ ،ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﻣﺑراطورﯾﺔ ،ص.٤٣
١٢١٩
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
) (٥وﻫ ـ ـ ــم ﻋﻧ ـ ـ ــﺻر ﺟرﻣ ـ ـ ــﺎﻧﻲ ﺟ ـ ـ ــﺎؤوا ﻣ ـ ـ ــن أواﺳ ـ ـ ــط أورﺑ ـ ـ ــﺎ وﻋﺑ ـ ـ ــروا اﻟـ ـ ـ ـراﯾن ﻋ ـ ـ ــﺎم
)٤٠٦م( ﻣﺗ ـ ــوﺟﻬﯾن ﻧﺣ ـ ــو ﺑ ـ ــﻼد اﻟﻐ ـ ــﺎل ،وﻟﻛ ـ ــن ﺿ ـ ــﻐط اﻟﻔـ ـ ـرﻧﺞ ﻫﻧ ـ ــﺎ دﻓﻌ ـ ــﺗﻬم
ﻟﻠﺗوﺟـ ــﻪ اﻟـ ــﻰ اﺳـ ــﺑﺎﻧﯾﺎ ،وﻟﻛـ ــﻧﻬم دﺣـ ــروا اﻟﻘـ ــوط اﻟﻐ ـ ـرﺑﯾﯾن ﻓﺗوﺟﻬ ـ ـوا اﻟـ ــﻰ اﻓرﯾﻘﯾـ ــﺔ
ﻋ ـ ـ ـ ــﺎم)٤٢٩م( ).ﻣ ـ ـ ـ ــؤﻧس ،ﺣ ـ ـ ـ ــﺳﯾن :ﻓﺟ ـ ـ ـ ــر اﻻﻧ ـ ـ ـ ــدﻟس )اﻟﻘـ ـ ـ ـ ــﺎﻫرة ، (١٩٥٩،
ص٣،٤؛ ﻋﻧ ـ ـ ـ ــﺎن ،ﻣﺣﻣ ـ ـ ـ ــد ﻋﺑ ـ ـ ـ ــداﷲ :دوﻟ ـ ـ ـ ــﺔ اﻻﺳ ـ ـ ـ ــﻼم ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ اﻻﻧ ـ ـ ـ ــدﻟس،ط،٤
اﻟﻘـ ـ ـ ــﺎﻫرة ،ﻣﻛﺗﺑـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺧـ ـ ـ ــﺎﻧﺟﻲ ١٤١٧ﻫـ ـ ـ ـ ـ ١٩٩٧ ،م ،ج ،١ص١٧؛ ﻏﻧـ ـ ـ ــﯾم،
اﻣﺑراطورﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺟ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ،ص٣٠؛إن ﺛﯾودوﺳ ـ ـ ـ ـ ــﯾوس اﻟﻛﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ــر )٣٧٩،٣٩٥م(
اﻧ ـ ــزل ﻛﺎرﺛ ـ ــﺔ ﺑ ـ ــﺎﻟﻐرب ﻓ ـ ــﺎن ﻣﻌﺎﻣﻠﺗ ـ ــﻪ اﻟﻠﺑﻘ ـ ــﺔ ﻫ ـ ــدأت ﻣ ـ ــن ﺛ ـ ــﺎﺋرة اﻟﻘ ـ ــوط وﺟﻌ ـ ــل
ﻣﻧﻬم اﻟﻰ ﺣﯾن ﺧداﻣﺎ ﻧﺎﻓﻌﯾن ﻟﻠدوﻟﺔ.
) (٦رﺳـ ـ ــﺗم:أﺳـ ـ ــد،اﻟروم ﻓـ ـ ــﻲ ﺳﯾﺎﺳـ ـ ــﺗﻬم وﺣـ ـ ــﺿﺎرﺗﻬم ودﯾـ ـ ــﻧﻬم وﺛﻘـ ـ ــﺎﻓﺗﻬم وﺻـ ـ ــﻼﺗﻬم
ﺑ ـ ـ ــﺎﻟﻌرب) ،ط ،٢ﺑﯾ ـ ـ ــروت ـ ـ ـ ـ ـ ـ اﻟﻣﻛﺗﺑ ـ ـ ــﺔ اﻟﺑوﻟﯾ ـ ـ ــﺳﯾﺔـ١٤٠٨ه ١٩٨٨ /م( ،ج،١
ﻋﻣران،ﻣﺣﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــود ص ٣٣؛ﻏﻧﯾم :اﻣﺑراطورﯾﺔ ﺟﺳﺗﻧﯾﺎن ،ص٢٧؛
ﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﯾد :ﻣﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟم ﺗـ ـ ـ ـ ـ ــﺄرﯾﺦ اﻻﻣﺑراطورﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺑﯾزﻧطﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ )ﺑﯾـ ـ ـ ـ ـ ــروت١٩٨١ ،م(
ص٥٤،٥٥؛ اﻟﺷﯾﺦ :ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﻣﺑراطورﯾﺔ ،ص.٤٠
) (٧رﻧـ ـ ـ ــﺳﯾﻣﺎن ،ﺳـ ـ ـ ــﺗﯾﻔن :اﻟﺣـ ـ ـ ــﺿﺎرة اﻟﺑﯾزﻧطﯾـ ـ ـ ــﺔ ،ﺗرﺟﻣـ ـ ـ ــﺔ ﻋﺑـ ـ ـ ــد اﻟﻌزﯾـ ـ ـ ــز ﺗوﻓﯾـ ـ ـ ــق
ﺟﺎوﯾـ ـ ـ ـ ــد) ،ط ،٣اﻟﻬﯾﺋـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻣـ ـ ـ ـ ــﺻرﯾﺔ اﻟﻌﺎﻣـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻟﻠﻛﺗـ ـ ـ ـ ــﺎب٢٠١٠ ،م( ،ص ٤٢
؛ﻋﻣران :ﻣﻌﺎﻟم اﻻﻣﺑراطورﯾﺔ اﻟﺑﯾزﻧطﯾﺔ وﺣﺿﺎرﺗﻬﺎ،ص .٥٤،٥٥
) (٨ﻧﺗﯾﺟـ ـ ــﺔ اﻻﺿـ ـ ــطراﺑﺎت اﻟﺗـ ـ ــﻲ أﺛﺎرﻫـ ـ ــﺎ ﻏﻠﻣـ ـ ــﺎر ﻋﻠـ ـ ــﻰ ﻫﯾﻠـ ـ ــدرﯾك اﻟوﻧـ ـ ــداﻟﻲ ﻓ ـ ـ ــﻲ
ـﯾﺎ ،ﻓﺎﺳـ ــﺗﻐل اﻻﻣﺑ ارطـ ــور ﺟـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن
ﺷـ ــﻣﺎل اﻓرﯾﻘﯾـ ــﺎ ،وﻛـ ــﺎن ﻏﻠﻣـ ــﺎر ﻫـ ــذا آرﯾوﺳـ ـ ً
اﻟﻣﻧﺎﺳ ـ ــﺑﺔ وﺗ ـ ــدﺧل ﺑﺎﺳ ـ ــم اﻟ ـ ــدﯾن اﻟﻘ ـ ــوﯾم ،أﻣﺎﺗدﺧﻠ ـ ــﻪ ﻓ ـ ــﻲ اﯾطﺎﻟﯾ ـ ــﺎ ﻓﻘ ـ ــد اﺳ ـ ــﺗﻐل
اﻗ ـ ـ ـ ــدام ﺛﯾوداﺗﯾ ـ ـ ـ ــوس ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ ﺧﻧ ـ ـ ـ ــق اﺑﻧ ـ ـ ـ ــﺔ ﻋﻣ ـ ـ ـ ــﻪ ورﯾﺛ ـ ـ ـ ــﺔ ﺛﯾودورﯾﺧ ـ ـ ـ ــوس ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ
١٢٢٠
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
١٢٢١
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
) (١٥وﯾﺑـ ــدي اﺑـ ــن ﺧﻠـ ــدون دﻗـ ــﺔ ﻓـ ــﻲ ﺗـ ــﺳﻣﯾﺔ ﻫـ ــؤﻻء اﻟﺑرﺑـ ــر ،ﻓﯾـ ــﺳﻣﯾﻬم " اﻟﻘﻧـ ــدﻟس
واﻵﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ــون واﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺷواﺑﯾون ")اﻟﻌﺑ ـ ـ ـ ـ ــر:ج ،٢ص ،(٢٣٥وﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺷﯾر ﻋﻣـ ـ ـ ـ ـ ـران ان
ﻟﻔظـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺑرﺑـ ـ ـ ــر ﻗدﯾﻣـ ـ ـ ــﺔ ﺟـ ـ ـ ــدا ،وﻗـ ـ ـ ــد وردت ﻓـ ـ ـ ــﻲ اﻻﻟﯾـ ـ ـ ــﺎذة اﻟﯾوﻧﺎﻧﯾـ ـ ـ ــﺔ ﺑﻣﻌﻧـ ـ ـ ــﻰ
اﻻﺣﺗﻘ ـ ـ ــﺎر او اﻻزدراء ،ﻟﻠﻣزﯾ ـ ـ ــد اﻧظ ـ ـ ــر ،ﻣﻌ ـ ـ ــﺎﻟم ﺗ ـ ـ ــﺎرﯾﺦ أورﺑ ـ ـ ــﺎ ﻓ ـ ـ ــﻲ اﻟﻌ ـ ـ ــﺻر
اﻟوﺳﯾط ،ص٦٣؛ اﻟﺷﯾﺦ :ﺗﺎرﯾﺦ اﻹﻣﺑراطورﯾﺔ اﻟﺑﯾزﻧطﯾﺔ ،ص.(٤٣
) (١٦ﺷ ـ ــﯾت ،ﻣﺣﻣ ـ ــود ﺧط ـ ــﺎب )ت ١٤١٩ﻫ ـ ـ ـ ١٩٩٩ ،م( :ﻗ ـ ــﺎدة ﻓ ـ ــﺗﺢ اﻷﻧ ـ ــدﻟس،
)ط ،١ﻣؤﺳـ ـ ــﺳﺔ ﻋﻠـ ـ ــوم اﻟﻘ ـ ـ ـرآن – ﻣﻧـ ـ ــﺎر ﻟﻠﻧـ ـ ــﺷر واﻟﺗوزﯾـ ـ ــﻊ ٢٠٠٣ ،م( ،ج،١
ص.١٢١
) (١٧ﻷﻧﻬـ ـ ـ ــم ﻛـ ـ ـ ــﺎﻧوا ﯾﻣﺛﻠـ ـ ـ ــون ﻋﻧـ ـ ـ ــﺻر اﻟـ ـ ـ ــﺷﻐب ﻓـ ـ ـ ــﻲ اﻟوﻻﯾـ ـ ـ ــﺔ ،وﯾرﻓﻌـ ـ ـ ــون ارﯾـ ـ ـ ــﺔ
اﻟﻌـ ـ ــﺻﯾﺎن ﺿـ ـ ــد اﻻدارة اﻟﺑﯾزﻧطﯾـ ـ ــﺔ ﺣﺗـ ـ ــﻰ ﻗﺑـ ـ ــل ﻗـ ـ ــدوم اﻟوﻧـ ـ ــدال وﻗـ ـ ــد ﺗﻣﯾـ ـ ــزت
اﻟﻣ ارﻛ ـ ــز اﻟداﺧﻠﯾ ـ ــﺔ ﺑ ـ ــﺳﻣﺔ ﺧﺎﺻ ـ ــﺔ ﻓـ ـ ـﻲ ﻣورﯾﺗﺎﻧﯾ ـ ــﺎ وﺷ ـ ــﻣﺎل ﻣـ ـ ـراﻛش ﺑ ـ ــﺎﻟﺛورات
اﻟداﺋﻣﺔ ).اﻟﺷﯾﺦ :ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﻣﺑراطورﯾﺔ ،ص.(٤٧
) (١٨ﻋﻣ ـ ـ ـران :ﻣﻌـ ـ ــﺎﻟم ﺗـ ـ ــﺎرﯾﺦ أورﺑـ ـ ــﺎ ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﻌـ ـ ــﺻر اﻟوﺳـ ـ ــﯾط١٢٠ ،؛ ﺷـ ـ ــﯾت ﻗـ ـ ــﺎدة
اﻟﻔﺗﺢ اﻻﻧدﻟس ،ج ،١ص.١٢١
) (١٩ﯾـ ــﺻف ﺑرﻛﺑﯾـ ــوس)ﺣـ ــرب اﻟوﻧـ ــدال(ﯾﻘـ ــول :ﺗﺟﻣﻌـ ــت ﻓـ ــﻲ اﻟﺑـ ــﺳﻔور ﻓـ ــﻲ ﺷـ ــﻬر
ﯾوﻧﯾـ ـ ــﻪ ﻣـ ـ ــن ﻋـ ـ ــﺎم ٥٣٣ﺧﻣـ ـ ــﺳﻣﺎﺋﺔ ﺳـ ـ ــﻔﯾﻧﺔ ﻧﻘﺎﻟـ ـ ــﺔ ،وﺗـ ـ ــﺳﻊ وﺗـ ـ ــﺳﻌون ﺑﺎرﺟـ ـ ــﺔ
ﺣرﺑﯾـ ـ ـ ــﺔ ،وﺗﻠﻘـ ـ ـ ــت أواﻣ ـ ـ ــر اﻹﻣﺑ ارطـ ـ ـ ــور وﺑرﻛـ ـ ـ ــﺎت اﻟﺑطرﯾ ـ ـ ــق ،وأﺑﺣـ ـ ـ ــرت إﻟـ ـ ـ ــﻰ
ﻗرطﺎﺟ ــﺔ إذ اﻗﻠـ ــﻊ ﻋﻠ ــﻰ راس ﻗـ ــوة ﻣؤﻟﻔـ ــﺔ ﻣـ ــن ﺧﻣـ ــﺳﺔ ﻋـ ــﺷر أﻟ ــف رﺟـ ــل وﻣـ ــن
اﺛﻧﺗـ ـ ــﯾن وﺗـ ـ ــﺳﻌﯾن ذوو ﻣؤﻧـ ـ ــﺔ اﻟـ ـ ــﻰ ﺟ ـ ـ ـوار ﻗرطﺎﺟـ ـ ــﺔ ،وﻧـ ـ ــزل ﺑﻠﯾ ازرﯾـ ـ ــوس ﻓـ ـ ــﻲ
أﻓرﯾﻘﯾ ــﺎ ﺑﻣـــﺎ ﻻ ﯾزﯾ ــد ﻋﻠ ــﻰ ﺧﻣـــﺳﻣﺎﺋﺔ ﻣـ ــن اﻟﻔرﺳ ــﺎن ،واﻛﺗ ــﺳﺢ وﺳ ــﺎﺋل اﻟ ــدﻓﺎع
اﻟواﻫﯾ ـ ــﺔ ﻋ ـ ــن ﻗرطﺎﺟ ـ ــﺔ ،وﻟ ـ ــم ﺗﻣ ـ ــض أﻛﺛ ـ ــر ﻣ ـ ــن ﺑ ـ ــﺿﻌﺔ أﺷ ـ ــﻬر ،إذ ﻋﺟ ـ ــل
١٢٢٢
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
ﺟـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ﻓـ ــدﻋﺎﻩ إﻟﯾـ ــﻪ ،ﻓوﺻـ ــﻠﻬﺎ ﻓـ ــﻲ اﯾﻠـ ــول ﻣـ ــن اﻟـ ــﺳﻧﺔ ﻧﻔـ ــﺳﻬﺎ وﺗﻐﻠـ ــب ﻋﻠـ ــﻰ
ﻏﻠﻣـ ـ ـ ــﺎر واﻧﺗـ ـ ـ ــﺻر ﻋﻠﯾـ ـ ـ ــﻪ ودﺧـ ـ ـ ــل ﻗرطﺎﺟـ ـ ـ ــﺔ) .دﯾو ارﻧـ ـ ـ ــت ﻗـ ـ ـ ــﺻﺔ اﻟﺣـ ـ ـ ــﺿﺎرة،
ج ،١٢ص.(٢١٩
) (٢٠ﺑروﻛوﺑﯾوس :اﻟﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺳري ،ص .٢٤
) (٢١ﻋﻣ ـ ـران :ﻣﻌـ ــﺎﻟم ﺗـ ــﺎرﯾﺦ أورﺑـ ــﺎ ﻓـ ــﻲ اﻟﻌـ ــﺻر اﻟوﺳـ ــﯾط١٢٠ :؛ ﻋﻣ ـ ـران :ﻣﻌـ ــﺎﻟم
ﺗـ ـ ـ ــﺎرﯾﺦ اﻹﻣﺑراطورﯾـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺑﯾزﻧطﯾـ ـ ـ ــﺔ ،ص٥٦؛ اﻟـ ـ ـ ــﺷﯾﺦ :ﺗـ ـ ـ ــﺎرﯾﺦ اﻻﻣﺑراطورﯾـ ـ ـ ــﺔ،
ص. ٤٦
) (٢٢رﺳـ ـ ـ ــﺗم :اﻟـ ـ ـ ــروم ،ج ،١ص١٨٧؛ ﻏﻧـ ـ ـ ــﯾم :اﻣﺑراطورﯾـ ـ ـ ــﺔ ﺟـ ـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ،ص٢٨؛
اﻟﺷﯾﺦ :ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﻣﺑراطورﯾﺔاﻟﺑﯾزﻧطﯾﺔ ،ص.٤٤
) (٢٣ﻋﻧﺎن :دوﻟﺔ اﻻﺳﻼم ﻓﻲ اﻻﻧدﻟس،ج ،١ص.١٨
) (٢٤دﯾو ارﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺔ اﻟﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺿﺎرة ،ج ،١٢ص٢١٩؛رﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺗم :اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــروم ،ج،١
ص١٨٧؛ ﻋﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـران :ﻣﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟم ﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎرﯾﺦ أورﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺻر اﻟوﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾط،
ص١٢٠؛اﻟﺷﯾﺦ :ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﻣﺑراطورﯾﺔ اﻟﺑﯾزﻧطﯾﺔ ،ص.٤٦
) (٢٥ﻋﺎﺷور :ﺗﺎرﯾﺦ اورﺑﺎ ﻓﻲ اﻟﻌﺻور اﻟوﺳطﻰ ،ص.٧٣
) (٢٦ﯾ ـ ـ ـ ــذﻛر ﺑرﻛوﺑﯾ ـ ـ ـ ــوس ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ ﻛﺗ ـ ـ ـ ــﺎب اﻟﺗ ـ ـ ـ ــﺎرﯾﺦ اﻟ ـ ـ ـ ــﺳري:أن ﺑﻠﯾ ازرﯾ ـ ـ ـ ــوس ﺟﻠ ـ ـ ـ ــب
اﻟـ ــﺷﻣﻌدان اﻟـ ــذﻫﺑﻲ ذا اﻷﻓـ ــرع اﻟـ ــﺳﺑﻌﺔ اﻟـ ــذي ﻧﻘـ ــل اﯾـ ــﺎم ﺗـ ــﯾطس ﻣـ ــن اﻟﻣﺣ ـ ـراب
ﻓـ ــﻲ ﺑﯾـ ــت اﻟﻣﻘـ ــدس ﻟﻣﻌﺑـ ــد ﻫﯾـ ــرود ﻋﻧـ ــدﻣﺎ ﻧـ ــﺷب ﺣرﯾﻘـ ــﺎ ﻓـ ــﻲ اﻟـ ــﺻرح،اذ ﻧﻘﻠـ ــﻪ
واﻟ ـ ــدﻩ ﻓ ـ ــﺳﺑﺎﺳﯾﺎن ﻓ ـ ــﻲ ﻣﻌﺑ ـ ــد اﻟ ـ ــﺳﻼم اﻟﻌظ ـ ــﯾم اﻟﺧ ـ ــﺎص ﺑ ـ ــﻪ ﻓ ـ ــﻲ روﻣ ـ ــﺎ ،وﻗ ـ ــد
اﺧ ـ ــذﻩ اﻟوﻧ ـ ــداﻟﯾﯾن اﻟ ـ ــﻰ ﻗرطﺎﺟ ـ ــﺔ وظ ـ ــل ﻋﻧ ـ ــدﻫم ﺧﻣ ـ ــﺳﯾن ﻋﺎﻣ ـ ــﺎ ،وﻋﻧ ـ ــد ﻓﺗﺣ ـ ــﻪ
ﺑﯾ ـ ـ ــت ﻟ ـ ـ ــﺷﻣﺎل اﻓرﯾﻘﯾ ـ ـ ــﺎ اﻋ ـ ـ ــﺎدﻩ ﺑﻠﯾ ازرﯾ ـ ـ ــوس اﻟ ـ ـ ــﻰ ﻣوطﻧ ـ ـ ــﻪ اﻻﺻ ـ ـ ــﻠﻲ ﻓ ـ ـ ــﻲ
اﻟﻣﻘ ــدس ،وﻗـ ــد ﻛﺎﻓ ــﺄﻩ ﺟ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ﺑ ــﺄن ﺳـ ــﻣﺢ ﻟـــﻪ ﺑﺎﻻﺣﺗﻔ ــﺎل ﺑﻧ ــﺻرﻩ ﻓـ ــﻲ ﺷ ـ ـوارع
١٢٢٣
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
ﺑﯾزﻧط ـ ـ ــﺔ ،وﻗ ـ ـ ــد ﺻ ـ ـ ــك ﻟ ـ ـ ــﻪ ﻣﯾداﻟﯾ ـ ـ ــﺔ ﻟ ـ ـ ــﻪ ﻟﺗﻛرﯾﻣ ـ ـ ــﻪ ﺑ ـ ـ ــذﻟك ).اﻟﺗ ـ ـ ــﺎرﯾﺦ اﻟ ـ ـ ــﺳري،
ص٢٤؛اﻟﺷﯾﺦ :ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﻣﺑراطورﯾﺔ اﻟﺑﯾزﻧطﯾﺔ ،ص.(٤٧-٤٦
) (٢٧رﺳﺗم :اﻟروم ،ج ،١ص.١٨٧
) (٢٨ﻛ ـ ــﺎن ﻗـ ـ ــﺎدة ﻋﻠ ـ ــﻰ اﻟﺗ ـ ـ ـواﻟﻲ :ﺳ ـ ــوﻟوﻣون ،اي ﺳـ ـ ــﻠﻣﺎن ،وﺟرﻣـ ـ ــﺎﻧوس ،وﯾوﺣﻧـ ـ ــﺎ
ﻫﯾﺄﻟﻺﻣﺑراطورﯾـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺑﯾزﻧطﯾـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺗﻐﻠـ ـ ـ ــب ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ اﻟﻣـ ـ ـ ــﺻﺎﻋب
اﻟﺗروﺟﻠـ ـ ـ ــﻲ اﻟـ ـ ـ ــذﯾن ّ
اﻟﺗـ ــﻲ ﻧﺗﺟـ ــت ﺑـ ــﯾن ﺷـ ــﯾوخ اﻟﻘﺑﺎﺋـ ــل اﻟﺑرﺑرﯾـ ــﺔ ﻣـ ــن ﺷـ ــﻘﺎق ﺑـ ــﺳﺑب ﻣـ ــﺎﺑﯾﻧﻬم ﻣـ ــن
ﻋـ ــداوات ﻗﺑﻠﯾـ ــﺔ ﺟﻌﻠـ ــت ﻣـ ــن اﻟﻌـ ــﺳﯾر ﻓـ ــﻲ ﺗوﺣـ ــدﻫم ﺿـ ــد اﻟﻘ ـ ـوات اﻟﺑﯾزﻧطﯾـ ــﺔ).
ﻋﻣران :اﻻﻣﺑراطورﯾﺔ اﻟﺑﯾزﻧطﯾﺔ وﺣﺿﺎرﺗﻬﺎ ،ص .(٥٧
) (٢٩دﯾو ارﻧـ ـ ـ ـ ـ ــت ﻗـ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺔ اﻟﺣـ ـ ـ ـ ـ ــﺿﺎرة ،ج ،١٢ص٢٢٠؛ رﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺗم :اﻟـ ـ ـ ـ ـ ــروم ،ج،١
ص.١٨٨
) (٣٠ﺷـ ـ ـ ــﯾت ﻗـ ـ ـ ــﺎدة اﻟﻔـ ـ ـ ــﺗﺢ اﻻﻧـ ـ ـ ــدﻟس ،ج ،١ص١٢١؛ ﻋﻣ ـ ـ ـ ـران :ﻣﻌـ ـ ـ ــﺎﻟم ﺗ ـ ـ ـ ــﺎرﯾﺦ
أورﺑـ ـ ــﺎ ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﻌـ ـ ــﺻر اﻟوﺳـ ـ ــﯾط ،ص١٢٢؛ ﻋﻣ ـ ـ ـران :اﻻﻣﺑراطورﯾـ ـ ــﺔ اﻟﺑﯾزﻧطﯾـ ـ ــﺔ
وﺣﺿﺎرﺗﻬﺎ ،ص . ٥٧
) (٣١ﻋﺎﺷور :ﺗﺎرﯾﺦ أورﺑﺎ ﻓﻲ اﻟﻌﺻور اﻟوﺳطﻰ ،ص.٨٥
) (٣٢إن ﺣﻛـ ـ ــم ﺛﯾودرﯾ ـ ــك اﻟﻌظ ـ ــﯾم ﻟ ـ ــم ﯾ ـ ــدﺧل ﺳ ـ ــوى ﺗﻌـ ـ ــدﯾﻼت ﻗﻠﯾﻠـ ـ ــﺔ ﻧـ ـ ــﺳﺑﯾﺎً ﻓـ ـ ــﻲ
اﻟ ـ ـ ــﻧظم اﻟﻘﺎﺋﻣ ـ ـ ــﺔ ﻓ ـ ـ ــﻲ اﯾطﺎﻟﯾ ـ ـ ــﺎ ،ﻓﺎﺗﺧ ـ ـ ــذ ﻗ ـ ـ ــﺻﯾرﻩ ﻓ ـ ـ ــﻲ راﻓﻧ ـ ـ ــﺎ ﻣرﻛـ ـ ـ ـ از ﻟﺣﻛوﻣ ـ ـ ــﺔ
ﺑﯾروﻗراطﯾ ـ ــﺔ ﺗ ـ ــﺷﺑﻪ ﻓ ـ ــﻲ طﺎﺑﻌﻬ ـ ــﺎ اﻟﻧظـ ـ ــﺎم اﻻﻣﺑ ارط ـ ــوري اﻟﻘ ـ ــدﯾم ،ﻛﻣ ـ ــﺎ اﺣ ـ ــﺗﻔظ
ﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻧﺎﺗو واﻟوظ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺋف اﻟﻌﻣوﻣﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺔ واﻟﻧظ ـ ـ ـ ـ ــﺎم اﻻداري واﻟﻣ ـ ـ ـ ـ ــدارس واﻟﻣﻠﻛﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
وﻟدﺣﻘـ ـ ـ ــداً ﺑـ ـ ـ ــﯾن اﻟﻣـ ـ ـ ــوظﻔﯾن
اﻟﺧﺎﺻـ ـ ـ ــﺔ واﺻـ ـ ـ ــﺑﻐﻬﺎ ﺑﺎﻟطـ ـ ـ ــﺎﺑﻊ اﻟروﻣـ ـ ـ ــﺎﻧﻲ ﻣﻣـ ـ ـ ــﺎ ّ
اﻟروﻣـ ــﺎﻧﯾﯾن واﻟﻘـ ــﺎدة اﻟﻌـ ــﺳﻛرﯾن اﻟﻘـ ــوط) .ﻋﺎﺷـ ــور :ﺗـ ــﺎرﯾﺦ أورﺑـ ــﺎ ﻓـ ــﻲ اﻟﻌـ ــﺻور
اﻟوﺳطﻰ ،ص.(٨٨-٨٧
١٢٢٤
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
١٢٢٥
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
١٢٢٦
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
١٢٢٧
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
) (٤٧ﺑﯾﻧﻣـ ــﺎ أرﻓـ ــت ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﯾﻌـ ــد ﻧﻬﺎﯾـ ــﺔ اﻟﺣـ ــرب اﻟﻘوطﯾـ ــﺔ ﺳـ ــﻧﺔ )٥٥٥م( وﻗـ ــد
داﻣ ـ ــت )٢٣ﺳ ـ ــﻧﺔ( ؛وذﻟ ـ ــك ﻣﻧ ـ ــذ ﺑداﯾ ـ ــﺔ ﻓﺗﺣ ـ ــﻪ ﻟ ـ ــﺷﻣﺎل اﻓرﯾﻘﯾ ـ ــﺎ ﺳ ـ ــﻧﺔ )٥٣٣م(،
وﺻـ ــول اﯾطﺎﻟﯾـ ــﺎ ﻓـ ــﻲ ﻋظﻣﺗﻬـ ــﺎ ﻟﻠﺑﺎﺑوﯾـ ــﺔ ﻋﻠـ ــﻰ ﯾـ ــد ﺟـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ﺑﺎدارﺗـ ــﻪ ﻟﻠﻛﻧﯾـ ــﺳﺔ
واﻻﻣﺑراطورﯾـ ـ ــﺔ ﻓـ ـ ــﻲ آن واﺣـ ـ ــد ،اذ ﻗـ ـ ــﺎل :أن اﻹﻣﺑراطورﯾـ ـ ــﺔ واﻟﻛﻬﺎﻧـ ـ ــﺔ ﺗﻧﺑﻌـ ـ ــﺎن
ﻣ ــن ﻣـ ــﺻدر واﺣ ــد ،ﻓﻠ ــﯾس ﻫﻧ ــﺎك ﻣـ ــﺎ ﯾﻬ ــم اﻹﻣﺑ ارطـ ــور ﻓ ــﻲ اﻟﻣﻘـ ــﺎم اﻻول ،إﻻ
ﺧﯾرﯾ ـ ــﺔ اﻟﻛﻧﯾ ـ ــﺳﺔ وﺳ ـ ــﻣﻌﺗﻬﺎ ).أرﻓ ـ ــت اﻟﻔﻛ ـ ــر اﻟ ـ ــﺳﯾﺎﺳﻲ اﻻورﺑ ـ ــﻲ ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻌ ـ ــﺻور
اﻟوﺳـ ـ ـ ـ ـ ــطﻰ) ،اﻟﻘـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻫرة ،دار ﻗﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﺎء١٤٢٢ ،ه٢٠٠٢/م( ،ص١٦؛ رﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺗم:
اﻟروم ،ج ،١ص.(١٨٨
) (٤٨دﯾو ارﻧ ـ ـ ــت ،ول :ﻗ ـ ـ ــﺻﺔ اﻟﺣ ـ ـ ــﺿﺎرة ،ج ،١٢ص٢٢٢؛ رﺳ ـ ـ ــﺗم :اﻟ ـ ـ ــروم ،ج،١
ص١٨٨؛ﻏﻧﯾم:إﻣﺑراطورﯾﺔ ﺟﺳﺗﻧﯾﺎن،ص٣٩
) (٤٩دﯾو ارﻧـ ـ ـ ـ ـ ــت ﻗـ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺔ اﻟﺣـ ـ ـ ـ ـ ــﺿﺎرة ،ج ،١٢ص٢٢٣؛ رﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺗم :اﻟـ ـ ـ ـ ـ ــروم ،ج،١
ص ،١٨٨اﻟﺷﯾﺦ :ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﻣﺑراطورﯾﺔ اﻟﺑﯾزﻧطﯾﺔ ،ص.٥١
) (٥٠راﯾﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ،ﻛ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻓﯾن:اﻟﻐ ـ ـ ـ ـ ــرب واﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟم )ﺗ ـ ـ ـ ـ ــﺎرﯾﺦ اﻟﺣ ـ ـ ـ ـ ــﺿﺎرات ﻣ ـ ـ ـ ـ ــن ﺧ ـ ـ ـ ـ ــﻼل
ﻣوﺿ ـ ــوﻋﺎت( ،ﺗرﺟﻣـ ـ ــﺔ د.ﻋﺑـ ـ ــد اﻟوﻫـ ـ ــﺎب ﻣﺣﻣ ـ ــد اﻟﻣـ ـ ــﺳﯾري ،ﻣراﺟﻌـ ـ ــﺔ د.ﻫـ ـ ــدى
ﻋﺑداﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻣﯾﻊ ﺣﺟـ ـ ـ ـ ـ ــﺎزي ود.ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـؤاد زﻛرﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ) ،اﻟﻛوﯾـ ـ ـ ـ ـ ــت – ﻋـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟم اﻟﻣﻌرﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
١٤٠٥،ه١٩٨٥،م( ،ص.١٤٧،١٤٨
) (٥١ﺷ ـ ـ ـ ــﯾﻧﻰ،ل.ج ،.ﺗ ـ ـ ـ ــﺎرﯾﺦ اﻟﻌـ ـ ـ ـ ــﺎﻟم اﻟﻐرﺑ ـ ـ ـ ــﻲ ،ﺗرﺟﻣـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣﺟ ـ ـ ـ ـ ـد اﻟ ـ ـ ـ ــدﯾن ﺣﻔﻧـ ـ ـ ـ ــﻰ
ﻧﺎﺻ ـ ـ ـ ــف،ﻣراﺟﻌﺔ ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ أدﻫ ـ ـ ـ ــم )،اﻟﻘ ـ ـ ـ ــﺎﻫرة ،دار اﻟﻧﻬ ـ ـ ـ ــﺿﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ـ ـ ـ ــﺔ ( ،ص
.١٠٥، ١٠٤
) (٥٢دﯾوراﻧت ﻗﺻﺔ اﻟﺣﺿﺎرة ،ج ،١٢ص.٢٢٣
) (٥٣دﯾو ارﻧ ـ ـ ـ ـ ــت ﻗ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺔ اﻟﺣ ـ ـ ـ ـ ــﺿﺎرة ،ج ،١٢ص١٩٢؛ ﻋﻣـ ـ ـ ـ ـ ـران :اﻻﻣﺑراطورﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
١٢٢٨
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
اﻟﺑﯾزﻧطﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺔ وﺣ ـ ـ ـ ـ ــﺿﺎرﺗﻬﺎ ،ص٥٩؛ اﻟﺣ ـ ـ ـ ـ ــدﯾﺛﻲ ،واﻟﺣﯾ ـ ـ ـ ـ ــدري ،د ارﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ
اﻟﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺳﺎﺳﺎﻧﻲ واﻟﺑﯾزﻧطﻲ ،ص.٢٨٩
) (٥٤ﺑﻘﯾ ـ ــﺎدة ﺛﯾودرﯾ ـ ــك اﻟﺛ ـ ــﺎﻧﻲ )٤٥٦م( وأورﯾ ـ ــك )٤٦٦م( ﺑﻌ ـ ــد أن ﻋﺑ ـ ــروا ﺟﺑ ـ ــﺎل
اﻟﺑ ـ ـ ـ ـراﻧس ،وﻓﺗﺣ ـ ـ ـ ـوا ﻣﻌظـ ـ ـ ــم أﺳـ ـ ـ ــﺑﺎﻧﯾﺎ واﺣﺗﻔظ ـ ـ ـ ـوا ﺑـ ـ ـ ــﺎﻟﺑﻼد ﻓـ ـ ـ ــﻲ ﻫـ ـ ـ ــذﻩ اﻟﻣ ـ ـ ـ ـرة
وﺿـ ـ ــﻣوﻫﺎ إﻟـ ـ ــﻰ أﻣﻼﻛﻬـ ـ ــم ،وﺣﻛﻣـ ـ ــت أﺳـ ـ ــﺑﺎﻧﯾﺎ ﻣـ ـ ــن ذﻟـ ـ ــك اﻟوﻗـ ـ ــت أﺳ ـ ـ ـرة ﻣـ ـ ــن
اﻟﻘ ـ ــوط اﻟﻐـ ـ ـرﺑﯾﯾن وظﻠ ـ ــت ﻋﻠ ـ ــﻰ ﻋرﺷ ـ ــﻬﺎ ﺣﺗ ـ ــﻰ ﺟﺎءﻫ ـ ــﺎ اﻟﻣ ـ ــﺳﻠﻣون) .دﯾو ارﻧ ـ ــت
ﻗﺻﺔ اﻟﺣﺿﺎرة ،ج ،١٢ص .(٩٢ ١
) (٥٥وأﻧـ ــﺷﺄت اﻟﻣﻠﻛﯾـ ــﺔ اﻟﺟدﯾـ ــدة ،ﻓـ ــﻲ ﺑﻠـ ــدة طﻠﯾطﻠـ ــﺔ ﻋﺎﺻـ ــﻣﺔ ﻓﺧﻣـ ــﺔ ،وﺟﻣﻌـ ــت
ﻓﯾﻬ ـ ــﺎ ﺣﺎﺷ ـ ــﯾﺔ ﻣوﻓ ـ ــورة اﻟﺛـ ـ ـراء .وﻛ ـ ــﺎن أﺛﺎﻧﺎﺟﻠ ـ ــد )٥٦٧ ،٥٦٣م( وﻟﯾوﻓﯾﺟﻠ ـ ــد
)٥٨٦ ،٥٦٨م( ﻣﻠﻛ ـ ـ ـ ــﯾن ﻗ ـ ـ ـ ــوﯾﯾن ،ﻫزﻣ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻐـ ـ ـ ـ ـزاة اﻟﻔرﻧﺟ ـ ـ ـ ــﺔ ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ــﺷﻣﺎل
وﺟﯾـ ــوش ﺑﯾزﻧطﯾـ ــﺔ ﻓـ ــﻲ اﻟﺟﻧـ ــوب؛ وﻛﺎﻧـ ــت ﺛـ ــروة أﺛﺎﻧﺎﺟﻠـ ــد ﻫـ ــﻲ اﻟﺗـ ــﻲ أﻛـ ــﺳﺑت
اﺑﻧﺗﯾـ ـ ــﻪ ﻣﯾ ـ ـ ـزة ﻓـ ـ ــذة ﻫـ ـ ــﻲ اﻧﻬـ ـ ــم ﻗﺗﻠﺗـ ـ ــﺎ وﻫﻣـ ـ ــﺎ ﻣﻠﻛﺗـ ـ ــﺎن ﻟﻣﻠﻛـ ـ ــﯾن ﻣـ ـ ــن اﻟﻔرﻧﺟـ ـ ــﺔ.
وﺣـ ــدث ﻓـ ــﻲ ﻋـ ــﺎم )٥٨٩م( أن ﻏﯾـ ــر رﯾﻛـ ــﺎرد ﻣذﻫﺑـ ــﻪ وﻣـ ــذﻫب اﻟﻛﺛ ـ ـرة اﻟﻐﺎﻟﺑـ ــﺔ
ﻣـ ــن اﻟﻘـ ــوط اﻟﻐ ـ ـرﺑﯾﯾن ﻓـ ــﻲ أﺳـ ــﺑﺎﻧﯾﺎ ﻣـ ــن اﻷرﯾوﺳـ ــﯾﺔ إﻟـ ــﻰ اﻟﻣـ ــﺳﯾﺣﯾﺔ اﻷﺻـ ــﻠﯾﺔ.
وﻟﻌ ــل ﺳ ــﺑب ﻫ ــذا اﻟﺗﻐﯾ ــر أﻧ ــﻪ ﻗـ ـ أر ﻣ ــن ﻗﺑ ــل ﺗ ــﺎرﯾﺦ أﻟرﯾ ــك اﻟﺛ ــﺎﻧﻲ .وﻣ ــن ذﻟ ــك
أﺻ ـ ــﺑﺢ اﻷﺳ ـ ــﺎﻗﻔﺔ أﻛﺑ ـ ــر اﻟﻣؤﯾ ـ ــدﯾن ﻟﻠﻣﻠﻛﯾ ـ ــﺔ وأﻗ ـ ــوى ﺳ ـ ــﻠطﺔ ﻓ ـ ــﻲ اﻟدوﻟ ـ ــﺔ؛ ﻓﻘ ـ ــد
ﺳـ ــﯾطروا ﺑﻔـــﺿل ﺗﻔـ ــوﻗﻬم ﻓـ ــﻲ اﻟﻌﻠ ــم ودﻗـ ــﺔ اﻟﻧظـ ــﺎم).دﯾو ارﻧ ــت ﻗـــﺻﺔ اﻟﺣـ ــﺿﺎرة،
ج ،١٢ص .(٩٢ ١
) (٥٦ﻏﻧ ـ ـ ــﯾم :إﻣﺑراطورﯾـ ـ ـ ــﺔ ﺟ ـ ـ ــﺳﺗﻧﯾﺎن ،ص ٤٠؛ ﺧطـ ـ ـ ــﺎب ،ﻣﺣﻣ ـ ـ ــود ﺷـ ـ ـ ــﯾت )ت
١٤١٩ﻫـ ـ ـ ـ ١٩٩٩ /م( ،ﻗـ ـ ــﺎدة ﻓـ ـ ــﺗﺢ اﻷﻧـ ـ ــدﻟس) ،ط ،١ﻣؤﺳـ ـ ــﺳﺔ ﻋﻠـ ـ ــوم اﻟﻘ ـ ـ ـرآن
،ﻣﻧﺎر ﻟﻠﻧﺷر واﻟﺗوزﯾﻊ٢٠٠٣ ،م( ،ج ،١ص .١٢٢
١٢٢٩
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
١٢٣٠
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
ﻗﺎﺋﻣﺔ اﻟﻣﺻﺎدر
-١ﺑروﻛﺑﯾوس :اﻟﺗﺄرﯾﺦ اﻟﺳري ﺟﺎﻧب ﻣن ﺟواﻧب ﺣﯾﺎة اﻹﻣﺑراطور ﺟﺳﺗﻧﯾﺎن
وزوﺟﺗﻪ ﺗﯾودو ار وﻗﺎﺋدﻩ اﻟﻣﻐوار ﺑﻠﯾ ازرﯾوس وزوﺟﺗﻪ اﻧطوﻧﯾﻧﺎ ﺻورة ﺳﯾﺋﺔ،
ﺗرﺟﻣﺔ :د .ﺻﺑري اﺑو اﻟﺧﯾر ﺳﻠﯾم) ،ط،١ﻋﯾن ﻟﻠدراﺳﺎت واﻟﺑﺣوث اﻻﻧﺳﺎﻧﯾﺔ
واﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾﺔ ٢٠٠١،م(.
-٢اﻟﺣدﯾﺛﻲ ،ﻗﺣطﺎن ﻋﺑد اﻟﺳﺗﺎر ،اﻟﺣﯾدري ،ﺻﻼح ﻋﺑد اﻟﻬﺎدي اﻟﺣﯾدري:
دراﺳﺎت ﻓﻲ اﻟﺗﺄرﯾﺦ اﻟﺳﺎﺳﺎﻧﻲ واﻟﺑﯾزﻧطﻲ )و ازرة اﻟﺗﻌﻠﯾم اﻟﻌﺎﻟﻲ واﻟﺑﺣث اﻟﻌﻠﻣﻲ
اﻟﻌراق ـ اﻟﺑﺻرة ١٩٨٦،م(
-٣ﺧطﺎب ،ﻣﺣﻣود ﺷﯾت )ت ١٤١٩ﻫـ ١٩٩٩ /م(:ﻗﺎدة ﻓﺗﺢ اﻷﻧدﻟس) ،ط،١
ﻣؤﺳﺳﺔ ﻋﻠوم اﻟﻘرآن ،ﻣﻧﺎر ﻟﻠﻧﺷر واﻟﺗوزﯾﻊ٢٠٠٣ ،م(.
-٤اﺑن ﺧﻠدون :ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد أﺑو زﯾد ،وﻟﻲ اﻟدﯾن اﻟﺣﺿرﻣﻲ
اﻹﺷﺑﯾﻠﻲ) ،ت٨٠٨ﻫـ١٤٠٦/م( :دﯾوان اﻟﻣﺑﺗدأ واﻟﺧﺑر ﻓﻲ ﺗﺄرﯾﺦ اﻟﻌرب واﻟﺑرﺑر
وﻣن ﻋﺎﺻرﻫم ﻣن ذوي اﻟﺷﺄن اﻷﻛﺑر ،ﺗﺣﻘﯾق ﺧﻠﯾل ﺷﺣﺎدة) ،ط ،٢ﺑﯾروت ،
دار اﻟﻔﻛر ١٩٨٨ ،م(.
-٥رأﻓت ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد :اﻟﻔﻛر اﻟﺳﯾﺎﺳﻲ اﻻورﺑﻲ ﻓﻲ اﻟﻌﺻور اﻟوﺳطﻰ) ،اﻟﻘﺎﻫرة،
دار ﻗﺑﺎء١٤٢٢ ،ه٢٠٠٢/م(.
-٦راﯾﻠﻰ ،ﻛﺎﻓﯾن:اﻟﻐرب واﻟﻌﺎﻟم )ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺣﺿﺎرات ﻣن ﺧﻼل ﻣوﺿوﻋﺎت( ،ﺗرﺟﻣﺔ
د.ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﻣﺣﻣد اﻟﻣﺳﯾري ،ﻣراﺟﻌﺔ د.ﻫدى ﻋﺑداﻟﺳﻣﯾﻊ ﺣﺟﺎزي ود.ﻓؤاد
زﻛرﯾﺎ) ،اﻟﻛوﯾت – ﻋﺎﻟم اﻟﻣﻌرﻓﺔ ١٤٠٥،ه١٩٨٥،م(.
-٧رﺳﺗم:أﺳد ،اﻟروم ﻓﻲ ﺳﯾﺎﺳﺗﻬم وﺣﺿﺎرﺗﻬم ودﯾﻧﻬم وﺛﻘﺎﻓﺗﻬم وﺻﻼﺗﻬم ﺑﺎﻟﻌرب،
)ط ،٢ﺑﯾروت ـ ـ اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺑوﻟﯾﺳﯾﺔ ،ـ١٤٠٨ه ١٩٨٨ /م(.
١٢٣١
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
-٨رﻧﺳﯾﻣﺎن ،ﺳﺗﯾﻔن :اﻟﺣﺿﺎرة اﻟﺑﯾزﻧطﯾﺔ ،ﺗرﺟﻣﺔ ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺗوﻓﯾـق ﺟﺎوﯾـد) ،ط،٣
اﻟﻌﺎﻣﺔ ﻟﻠﻛﺗﺎب٢٠١٠ ،م(. اﻟﻬﯾﺋﺔ اﻟﻣﺻرﯾﺔ
-٩ﺳﺎﻟم ،ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن أﺣﻣد :اﻟﻣﺳﻠﻣون واﻟـروم ﻓـﻲ ﻋـﺻر اﻟﻧﺑـوة د ارﺳـﺔ ﻓـﻲ ﺟـذور
اﻟـﺻراع وﺗطـورﻩ ﺑــﯾن اﻟﻣـﺳﻠﻣﯾن واﻟﺑﯾـزﻧطﯾﯾن ﺣﻧـﻰ وﻓـﺎة اﻟرﺳــول ﺻـﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾــﻪ
وﺳﻠم") ،اﻟﻘﺎﻫرة ،دار اﻟﻔﻛر اﻟﻌرﺑﻲ١٩٩٨،م(.
-١٠اﻟــﺳﻼوي :ﺷــﻬﺎب اﻟــدﯾن أﺑــو اﻟﻌﺑــﺎس أﺣﻣــد ﺑــن ﺧﺎﻟــد ﺑــن ﻣﺣﻣــد اﻟﻧﺎﺻــري
اﻟ ــدرﻋﻲ اﻟﺟﻌﻔ ــري )ت١٣١٥ه١٨٩٨ /م( ،اﻻﺳﺗﻘ ــﺻﺎ ﻷﺧﺑ ــﺎر دول اﻟﻣﻐ ــرب
اﻷﻗــﺻﻰ ،ﺗﺣﻘﯾــق :ﺟﻌﻔــر اﻟﻧﺎﺻــري و ﻣﺣﻣــد اﻟﻧﺎﺻــري،دار اﻟﻛﺗــﺎب ،اﻟــدار
اﻟﺑﯾﺿﺎء(.
-١١ﺷـ ــﯾت ،ﻣﺣﻣـ ــود ﺧطـ ــﺎب )ت ١٤١٩ﻫـ ـ ـ ١٩٩٩ ،م( :ﻗـ ــﺎدة ﻓـ ــﺗﺢ اﻷﻧـ ــدﻟس،
)ط ،١ﻣؤﺳﺳﺔ ﻋﻠوم اﻟﻘرآن – ﻣﻧﺎر ﻟﻠﻧﺷر واﻟﺗوزﯾﻊ ٢٠٠٣ ،م(.
-١٢اﻟ ـ ــﺷﯾﺦ ،ﻣﺣﻣ ـ ــد ﻣﺣﻣ ـ ــد ﻣرﺳ ـ ــﻲ :ﺗ ـ ــﺄرﯾﺦ اﻻﻣﺑراطورﯾ ـ ــﺔ اﻟﺑﯾزﻧطﯾ ـ ــﺔ) ،ﻟﺑﻧ ـ ــﺎن،
ﺑﯾروت،دار اﻟﻣﻌرﻓﺔ اﻟﺟﺎﻣﻌﯾﺔ١٤١٣،ه١٩٩٤/م(.
-١٣ﺷ ـ ـ ـ ــﯾﻧﻰ،ل.ج ،.ﺗ ـ ـ ـ ــﺎرﯾﺦ اﻟﻌ ـ ـ ـ ــﺎﻟم اﻟﻐرﺑ ـ ـ ـ ــﻲ ،ﺗرﺟﻣ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣﺟ ـ ـ ـ ــد اﻟ ـ ـ ـ ــدﯾن ﺣﻔﻧ ـ ـ ـ ــﻰ
ﻧﺎﺻف،ﻣراﺟﻌﺔ ﻋﻠﻰ أدﻫم )،اﻟﻘﺎﻫرة ،دار اﻟﻧﻬﺿﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ( .
-١٤ﺻـ ــﺑرﻩ ،ﻋﻔـ ــﺎف ﺳـ ــﯾد :اﻻﻣﺑراطورﯾﺗـ ــﺎن اﻟﺑﯾزﻧطﯾـ ــﺔ واﻟروﻣﺎﻧﯾـ ــﺔ اﻟﻐرﺑﯾـ ــﺔ زﻣـ ــن
ﺷﺎرﻟﻣﺎن) ،اﻟﻘﺎﻫرة ،دار اﻟﻧﻬﺿﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ١٤٠٣ ،ه١٩٨٢،م( .
-١٥ﻋﺎﺷ ــور ،ﺳ ــﻌﯾد ﻋﺑ ــداﻟﻔﺗﺎح:ﺗ ــﺄرﯾﺦ أورﺑ ــﺎ ﻓ ــﻲ اﻟﻌ ــﺻور اﻟوﺳ ــطﻰ) ،ﺑ ــﻼ ط،
اﻟﻧﻬﺿﺔ١٩٧٦،م(. ﺑﯾروت ،دار
-١٦اﻟﻌرﯾﻧﻲ،اﻟﺑ ـ ـ ـ ــﺎز:اﻟدوﻟﺔاﻟﺑﯾزﻧطﯾ ـ ـ ـ ــﺔ٣٢٣،١٠٨١ه)،ﺑﯾ ـ ـ ـ ــروت ،دار اﻟﻧﻬ ـ ـ ـ ــﺿﺔ
اﻟﻌرﺑﯾﺔ١٩٨٢،م(.
١٢٣٢
اﳌﺠﻠﺪ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ اﻟﻌﺪد اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺜﻼﺛﲔ ﳊﻮﻟﻴﺔ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ واﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺒﻨﺎت ﺑﺎﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ
ﺣﺮوب اﻹﻣﱪاﻃﻮر ﺟﺴﺘﻨﻴﺎن اﻷول)٥٦٥ -٥٢٧م( ﰲ اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺒﻴﺰﻧﻄﻴﺔ
-١٧ﻋﻣران،ﻣﺣﻣ ـ ــود ﺳ ـ ــﻌﯾد :ﻣﻌ ـ ــﺎﻟم ﺗ ـ ــﺄرﯾﺦ اﻻﻣﺑراطورﯾ ـ ــﺔ اﻟﺑﯾزﻧطﯾ ـ ــﺔ )ﺑﯾ ـ ــروت،
١٩٨١م(
-١٨ﻋﻧ ــﺎن ،ﻣﺣﻣ ــد ﻋﺑ ــداﷲ :دوﻟ ــﺔ اﻻﺳ ــﻼم ﻓ ــﻲ اﻻﻧ ــدﻟس،ط) ،٤اﻟﻘ ــﺎﻫرة ،ﻣﻛﺗﺑ ــﺔ
اﻟﺧﺎﻧﺟﻲ ١٤١٧ﻫـ ١٩٩٧ ،م(.
-١٩ﻏﻧ ــﯾم :اﺳ ــﻣت ،اﻣﺑراطورﯾ ــﺔ ﺟ ــﺳﺗﻧﯾﺎن) ،ﺟ ــدة ،ﻣﻧ ــﺷورات اﻟﻣﺟﻣ ــﻊ اﻟﻌﻠﻣ ــﻲ
١٩٧٧،م( .
-٢٠ﻣؤﻧس ،ﺣﺳﯾن:ﻓﺟر اﻻﻧدﻟس )اﻟﻘﺎﻫرة .(١٩٥٩،
-٢١اﻟﻣوﺳ ــوﻋﺔ اﻟﻣﯾ ــﺳرة ﻓ ــﻲ اﻷدﯾ ــﺎن واﻟﻣ ــذاﻫب واﻷﺣـ ـزاب اﻟﻣﻌﺎﺻـ ـرة ،ﻣ ــﺿﺎﻓﺔ
ﻟﻠﻣوﺳ ــوﻋﺔ إﺗﻣﺎ ًﻣ ــﺎ ﻟﻠﻔﺎﺋ ــدة .ﻣ ــن ﻛﺗ ــﺎب )ﻓ ــرق ﻣﻌﺎﺻــرة ﺗﻧﺗ ــﺳب اﻟ ــﻰ اﻹﺳ ــﻼم(،
إﺷـ ـ ـراف وﺗﺧط ـ ــﯾط وﻣراﺟﻌ ـ ــﺔ :ﻣ ـ ــﺎﻧﻊ ﺑ ـ ــن ﺣﻣ ـ ــﺎد اﻟﺟﻬﻧ ـ ــﻲ) ،ط ، ٣دار اﻟﻧ ـ ــدوة
اﻟﻌﺎﻟﻣﯾﺔ ،ﻣوﻗﻊ اﻟﻛﺎﺷف اﻟدرر اﻟﺳﻧﯾﺔ ١٤١٨ ،ه.(١٩٩٨ /
-٢٢ﻫﺎﻟــدون ،ﺟــون :ﺑﯾزﻧطــﺔ ﻓــﻲ اﻟﺣــرب) (٦٠٠،١٤٥٣ﺗرﺟﻣــﺔ وﺗﻌﻠﯾــق ﻓﺗﺣ ــﻲ
ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻣﺣﻣد) ،ط ،١اﻟﻛوﯾت ،دار ﻧﺎﺷري ﻟﻠﻧﺷر اﻹﻟﻛﺗروﻧﻲ ٢٠١١،م(.
-٢٣ول دﯾو ارﻧــت :ﻗــﺻﺔ اﻟﺣــﺿﺎرة ،ﺗرﺟﻣــﺔ ﻣﺣ ّﻣــد ﺑــدران وﻏﯾ ـرﻩ ،ﺑﺈﺷ ـراف ﺟﺎﻣﻌــﺔ
اﻟدول اﻟﻌرﺑﯾﺔ) ،ط ، ٣اﻟﻘﺎﻫرة١٩٧٣ ،م(.
١٢٣٣