Karta pracy Rodion i Sonia: świecki rozum i pokorne serce

Przeczytaj fragment książki Ryszarda Przybylskiego, w której autor interpretuje problematykę

powieści Fiodora Dostojewskiego, i odpowiedz na pytania pod tekstem.
O tradycjonalizmie, jako wielkim i świadomym swych zadań systemie, można mówić
w Rosji od momentu powstania ruchu staroobrzędowców (raskolników), odszczepieństwa od
cerkwi oficjalnej […]. Staroobrzędowcy byli wielkimi przeciwnikami kultury europejskiej i
chrześcijaństwa zachodniego, niepomiernie większymi aniżeli oficjalna cerkiew.
Sprzeciwiając się liturgicznym nowinkom, zaczęli głosić hasło powrotu do „rosyjskiej
przeszłości”. […] uznali Zachód za siedlisko „obrzydliwego” „świeckiego rozumu”,
katolicyzm zaś – za religię fałszywą, skażoną arystotelizmem. Po reformach Piotra I, kiedy
kultura warstw oświeconych Rosji nabrała charakteru zachodnioeuropejskiego,
staroobrzędowcy doszli do przekonania, że prawdziwie religijne „skarby duchowe”
przechowuje już tylko rosyjski prawosławny lud. Z tej opozycji wobec Zachodu zrodziły się
przeświadczenia, które stanowić będą odtąd trwały zestaw twierdzeń i problemów rosyjskiego
tradycjonalizmu, takich jak: teza o duchowej jedności ludu rosyjskiego z Chrystusem,
rosyjska utopia teokratyczna, marzenie o prawdziwym Państwie Bożym, wiara w
mesjanistyczne przeznaczenie narodu rosyjskiego, sprzeciw wobec jakiejkolwiek
sekularyzacji państwa, teza o pokorze jako drugiej naturze ludu rosyjskiego […].
Po powrocie z Syberii Dostojewski zaczął się interesować staroobrzędowcami. […] W
wyniku przemiany ideologicznej, po gwałtownym zerwaniu z postępowymi ideałami
młodości, poszukując teoretycznych podstaw rosyjskiej myśli konserwatywnej, były
uczestnik kółek utopijno - socjalistycznych trafił w istocie do źródeł rosyjskiego
tradycjonalizmu. […]
Socjalizm utopijny twierdził, iż właściwa przyczyna zbrodni tkwi w istocie w
niesprawiedliwym układzie stosunków społecznych ówczesnego ustroju. Ów zestaw
okoliczności i warunków, doprowadzający człowieka do przestępstwa, nazywano wśród
rosyjskich socjalistów powszechnie „środowiskiem”. Stąd popularna wówczas teza, że
zbrodniarza w zasadzie „wykańcza środowisko” i że ono jest za wszystko odpowiedzialne.
Materiał zebrany na katordze przeczył tym generalnym założeniom. Dostojewski
rozumiał doskonale, że bieda, głód, poniżenie klasowe popycha „skrzywdzonych” do różnego
rodzaju przestępstw. Jednak wiedział także, iż ogromnej większości zbrodniczych
przypadków nie da się wyjaśnić niedoskonałościami układu społecznego. […] już we
Wspomnieniach z domu umarłych twierdził, iż rozwiązanie tej zagadki tkwi właśnie w
ludowej koncepcji zbrodniarza jako „nieszczęśnika” […]. Ludowa i – jak twierdził
Dostojewski – typowo rosyjska myśl o zbrodni jako nieszczęściu wywodziła się z
chrześcijańskiej teodycei. […] Grzech i przestępstwo były jakby nieodzownym warunkiem
zbawienia ludzkości. Stwarzał je człowiek obdarzony przez Boga wolną wolą. Bóg
dopuszczał tedy możliwość morderstwa i moralnej ohydy, aczkolwiek sam bezpośrednio nie
był za nie odpowiedzialny. […] „Nieszczęśnicy” odbywający karę dokonują „oczyszczenia
przez cierpienie”. […] Człowiekowi nie wolno czynić zbrodni, nie wolno pragnąć
przestępstwa, ale skoro się już stało, skoro wybiła „czarna godzina”, należy starać się
zrozumieć jej wielkie znaczenie, jej sens wynikający z zasady, że nawet zło ma we
wszechświecie swą rację istnienia. […]
Zgodnie z zamierzeniami autora, Zbrodnia i kara przedstawia obiektywnie rację
dwóch głównych bohaterów utworu, Raskolnikowa, w którego wcieliła się cała „straszna
mądrość nowożytnych idei”, i Soni, która reprezentuje „prostą mądrość” chrystianizmu […].
Rodion […] podda rewizji zasady tradycyjnej etyki chrześcijańskiej i pokusi się o stworzenie
systemu moralnego, w którym zbrodnia przestaje być złem. Dlatego też w ostatecznym
rozrachunku jego przestępstwo nie ma charakteru osobistego, desperackiego czynu człowieka,
który znalazł się w niezmiernie trudnej sytuacji życiowej, nie jest tylko protestem przeciw
krzywdzie społecznej. Choć niewątpliwie osobiste tarapaty i rozjątrzenie cierpieniem
niewinnych tkwią u podstaw jego przestępstwa i stanowią społeczne i psychologiczne
przyczyny zabójstwa. Poza nimi istnieje jeszcze ogromna dziedzina rozmyślań teoretycznych
Raskolnikowa, tworzącego swego rodzaju filozofię zbrodni. W tej sferze myśli teoretycznej,
dostatecznie już abstrakcyjnej, dalekiej od nor petersburskiej nędzy, rozegra się dramat
moralny człowieka, który postanowił obalić dotychczasowe zasady etyczne. W tym
momencie Zbrodnia i kara przestaje być powieścią społeczną. Staje się dramatem postaw i
racji moralnych, traktatem o prawie do zbrodni. […]
Jeden z głównych argumentów Raskolnikowa wyglądał w sposób następujący:
człowiek podejmujący wielkie zadanie historyczne, „człowiek niezwykły”, „ma prawo...
właściwie nie prawo urzędowe, tylko sam sobie może w sumieniu pozwolić na
przekroczenie... niektórych zapór […]. Wydaje się, że ta koncepcja „człowieka niezwykłego”
ma pewne związki z heglizmem. […]
Cierpienia spowodowane niezależnym od ludzi działaniem praw rozwoju przyrody i
historii – brzmiała podstawowa teza teodycei historiozoficznej Hegla – bez względu na to,
czy zostały one wywołane przez kataklizm natury, wojny, czy przez zło moralne, ludzkie
okrucieństwo, grzech i zbrodnię – przynoszą w końcu wartości pozytywne, polepszenie bytu,
postęp umysłowy. Każdy postęp w każdej niemal dziedzinie działalności człowieka zmusza
ludzi do naruszania praw uznanych za święte. Bardzo często pcha ich do zbrodni. Kto ma
odwagę nieść ludziom nową myśl, kto podejmuje działanie mające na celu zmianę świata,
może i ma prawo – w wypadku, gdy wymaga tego wielkie historyczne zadanie – popełnić
zbrodnię, przelać krew. Wielcy ludzie nie muszą liczyć się z uznanymi zasadami etycznymi,
ani nawet z tzw. odwiecznym prawem sumienia. Historia usprawiedliwi ich czyn. Albo
jeszcze inaczej: czyn, który nosi piętno konieczności historycznej –zawsze przecież w
ostatecznym rachunku przynoszącej błogosławieństwo – jest poza dobrem i złem, poza etyką,
poza wartościowaniem moralnym. […]
Sam Hegel jednakże ostro rozgraniczał zło moralne jako zjawisko historyczne od zła
moralnego jednostki. […] Zbrodnie Napoleona Wielkiego rzeczywiście ustalały i utrwalały
nowy system społeczny w całej Europie. Natomiast Hegel z pewnością nie usprawiedliwiałby
morderstwa dokonanego przez jakiegoś Raskolnikowa, który za pomocą siekiery postanowił
rozpocząć karierę Newtona lub polepszyć byt jednej biednej rodziny. […]
Obok Raskolnikowa, w którego umyśle zogniskowała się cała „świecka” mądrość
wieku XIX, cała wiedza etyczna zgromadzona przez rozum, stanęła Sonia [...] –
spadkobierczyni chrześcijańskiej mądrości bizantyjskich mistyków. […] W światopoglądzie
Soni teoria skruchy i pokuty odgrywa podstawową rolę. […] Ostateczną konsekwencją
skruchy jest zgoda na dźwiganie przeznaczonego człowiekowi krzyża. Sonia jest przekonana,
że gdy Rodion „przyjmie cierpienie”, „weźmie swój krzyż na ramiona” – będzie zbawiony tu
na ziemi. […] Sonia chciała nauczyć Rodiona odczuwania radości z „wyrzeczenia się
własnego ja”. W ostatecznym wszakże rozrachunku spór i pojedynek Soni z Raskolnikowem
nie toczył się tylko o skruchę i „radość cierpienia”.
Sonia chciała doprowadzić Rodiona do Boga. Jak każdy zbrodniarz, Raskolnikow był,
według ludowego prawosławnego wierzenia, tylko udręczonym, nieszczęśliwym,
człowiekiem, który winien odpocząć na łonie najwyższego spokoju. Ta zawzięta walka Soni o
cierpienie dla Rodiona, godna córy Atosu, jest więc jednocześnie walką o utrzymanie
równowagi etycznej świata. […] Sonia walczy z racjonalistyczną kulturą etyczną
nowożytności, buntującą człowieka, skłaniającą go do odrzucenia „prawa cierpienia”.
Uzbrojona w ideę chrześcijańskiej pokory i skruchy, walczy z matematyczną „prawdą
rozumu”, która wprowadza ludzkość w erę moralnego chaosu.
Ryszard Przybylski, Dostojewski i „przeklęte problemy”,
niniwa22.cba.pl/przybylski_dostojewski.htm

1. Odpowiedz, kim byli staroobrzędowcy.

2. Przedstaw podstawowe założenia rosyjskiego światopoglądu tradycjonalistycznego.
3. Wyjaśnij stosunek Dostojewskiego do poglądów tradycjonalistycznych.
4. Jak socjaliści tłumaczyli przestępczość? Dlaczego Dostojewski odrzucał ich koncepcję
powstawania zbrodni?
5. Przedstaw ludową koncepcję grzechu.
6. Jakie racje reprezentują w powieści Raskolnikow i Sonia?
7. Wskaż podobieństwa i różnice między tezami Hegla a teorią Raskolnikowa.
8. Wyjaśnij zdanie, że „Sonia walczy z racjonalistyczną kulturą etyczną nowożytności”.